Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia - Pro Futuro - AGH
Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia - Pro Futuro - AGH Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia - Pro Futuro - AGH
KATARZYNA SOSNOWSKA * , KATARZYNA STYSZKO-GROCHOWIAK, JANUSZ GOŁAŚ Leki w środowisku – źródła, przemiany, zagrożenia Słowa kluczowe farmaceutyki – środowisko wodne – przemiany leków – woda pitna – skutki środowiskowe Streszczenie Od kilku lat nowo pojawiające się, niemonitorowane zanieczyszczenia w środowisku wodnym (tzw. „emerging contaminants”) skupiają coraz większą uwagę specjalistów w zakresie chemii analitycznej. Wciąż przybywa dowodów na to, że wiele związków chemicznych zanieczyszczających wody naturalne, stanowiących potencjalne źródła wody pitnej, pochodzi ze środków farmaceutycznych. Ryzyko wynikające z ciągłej ekspozycji organizmów wodnych na bioaktywne zanieczyszczenia oraz spożywania śladowych ilości pozostałości leków i ich metabolitów przez człowieka jest wciąż tematem niezbadanym. Z analiz i prognoz rynku farmaceutycznego w Polsce wynika, że problem obecności pozostałości farmaceutyków w środowisku może się nasilać szczególnie za sprawą rosnącej produkcji i nadmiernego spożycia leków przeciwbólowych dostępnych bez recepty. Niniejsza praca przedstawia kluczowe zagadnienia dotyczące problematyki obecności pozostałości leków w środowisku wodnym, od źródeł występowania i zachowania farmaceutyków w środowisku, do możliwych skutków ekspozycji człowieka i wodnych organizmów na nowe zanieczyszczenia. 1. Wprowadzenie Farmaceutyki obejmują liczną grupę bioaktywnych związków chemicznych stosowanych w lecznictwie weterynaryjnym, gospodarstwach hodowlanych oraz w medycynie. Reprezentują różnorodną grupę zanieczyszczeń wód, znanych w literaturze anglojęzycznej jako „emerging contaminants”, które nie są systematycznie monitorowane, i które mogą wywołać negatywne skutki w środowisku [3, 11]. Niewątpliwie jednak obecność zanieczyszczeń pochodzenia farmaceutycznego w środowisku wodnym nie jest nowym zjawiskiem, ale stosunkowo niedawno ujawnionym. Historia badań farmaceutyków w środowisku sięga lat siedemdziesiątych, kiedy to po raz pierwszy zarejestrowano obecność kwasu klofibrowego w ściekach oczyszczonych na poziomie 0,8–2 µg/l w Stanach Zjednoczonych [16]. Jednak zainteresowanie problemem wzrosło dopiero w ciągu ostatniej dekady. W roku 1998 Thomas Ternes [36] opublikował wyniki badań monitoringu stanu rzek i strumieni w Niemczech oraz ścieków pod kątem obecności leków m.in. leków przeciwbólowych * Katedra Nauk o Środowisku w Energetyce, Wydział Energetyki i Paliw, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków e-mail: sosnowsk@agh.edu.pl 395
- Page 2 and 3: Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K.
- Page 4 and 5: Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K.
- Page 6 and 7: Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K.
- Page 8 and 9: Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K.
- Page 10: Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K.
KATARZYNA SOSNOWSKA * , KATARZYNA STYSZKO-GROCHOWIAK, JANUSZ GOŁAŚ<br />
<strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong>, <strong>zagrożenia</strong><br />
Słowa kluczowe<br />
farmaceutyki <strong>–</strong> środowisko wodne <strong>–</strong> <strong>przemiany</strong> leków <strong>–</strong> woda pitna <strong>–</strong> skutki środowiskowe<br />
Streszczenie<br />
Od kilku lat nowo pojawiające się, niemonitorowane zanieczyszczenia w <strong>środowisku</strong> wodnym (tzw.<br />
„emerging contaminants”) skupiają coraz większą uwagę specjalistów w zakresie chemii analitycznej. Wciąż<br />
przybywa dowodów na to, że wiele związków chemicznych zanieczyszczających wody naturalne, stanowiących<br />
potencjalne <strong>źródła</strong> wody pitnej, pochodzi ze środków farmaceutycznych. Ryzyko wynikające z ciągłej<br />
ekspozycji organizmów wodnych na bioaktywne zanieczyszczenia oraz spożywania śladowych ilości pozostałości<br />
leków i ich metabolitów przez człowieka jest wciąż tematem niezbadanym. Z analiz i prognoz rynku<br />
farmaceutycznego w Polsce wynika, że problem obecności pozostałości farmaceutyków w <strong>środowisku</strong> może<br />
się nasilać szczególnie za sprawą rosnącej produkcji i nadmiernego spożycia leków przeciwbólowych dostępnych<br />
bez recepty. Niniejsza praca przedstawia kluczowe zagadnienia dotyczące problematyki obecności<br />
pozostałości leków w <strong>środowisku</strong> wodnym, od źródeł występowania i zachowania farmaceutyków w <strong>środowisku</strong>,<br />
do możliwych skutków ekspozycji człowieka i wodnych organizmów na nowe zanieczyszczenia.<br />
1. Wprowadzenie<br />
Farmaceutyki obejmują liczną grupę bioaktywnych związków chemicznych stosowanych<br />
w lecznictwie weterynaryjnym, gospodarstwach hodowlanych oraz w medycynie. Reprezentują<br />
różnorodną grupę zanieczyszczeń wód, znanych w literaturze anglojęzycznej jako „emerging contaminants”,<br />
które nie są systematycznie monitorowane, i które mogą wywołać negatywne skutki<br />
w <strong>środowisku</strong> [3, 11]. Niewątpliwie jednak obecność zanieczyszczeń pochodzenia farmaceutycznego<br />
w <strong>środowisku</strong> wodnym nie jest nowym zjawiskiem, ale stosunkowo niedawno ujawnionym.<br />
Historia badań farmaceutyków w <strong>środowisku</strong> sięga lat siedemdziesiątych, kiedy to po raz pierwszy<br />
zarejestrowano obecność kwasu klofibrowego w ściekach oczyszczonych na poziomie 0,8<strong>–</strong>2 µg/l<br />
w Stanach Zjednoczonych [16]. Jednak zainteresowanie problemem wzrosło dopiero w ciągu ostatniej<br />
dekady. W roku 1998 Thomas Ternes [36] opublikował wyniki badań monitoringu stanu rzek<br />
i strumieni w Niemczech oraz ścieków pod kątem obecności leków m.in. leków przeciwbólowych<br />
*<br />
Katedra Nauk o Środowisku w Energetyce, Wydział Energetyki i Paliw, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków<br />
e-mail: sosnowsk@agh.edu.pl<br />
395
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: <strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong> …<br />
i przeciwzapalnych, leków psychotropowych, antyepileptycznych, β-blokerów, hormonów, regulatorów<br />
tłuszczów i ich metabolitów. Rok później oznaczono pozostałości antybiotyków w ściekach<br />
oczyszczonych oraz wodach powierzchniowych na terenie Niemiec [20]. W roku 2002 wykryto<br />
w wodzie pitnej w Niemczech leki przeciwbólowe i przeciwzapalne na bazie fenazonu i ich metabolity<br />
na poziomie kilkuset ppm [30]. <strong>Pro</strong>blemem pozostałości leków <strong>środowisku</strong> zainteresowały<br />
się również inne kraje Europy Zachodniej i kraje skandynawskie, gdzie zostało opublikowanych<br />
szereg prac potwierdzających obecność leków w ściekach, wodach naturalnych i wodzie pitnej [1,<br />
11, 27, 40, 41]. Od wczesnych lat 90 tych amerykańska agencja naukowo badawcza U.S. Geological<br />
Survey we współpracy z agencją ochrony środowiska U.S. Environmental <strong>Pro</strong>tection Agency<br />
prowadzi badania występowania, zachowania w <strong>środowisku</strong> wodnym oraz toksyczności nowo pojawiających<br />
się zanieczyszczeń organicznych, w tym farmaceutyków w ramach programu „Toxic<br />
Substances Hydrology <strong>Pro</strong>gram”. W latach 1999<strong>–</strong>2000 USGS przeprowadziła pierwsze rozpoznanie<br />
na dużą skalę licznej grupy farmaceutyków, hormonów i innych związków organicznych<br />
w wodach powierzchniowych na terenie całych Stanów i jak wykazano, najczęściej pojawiające się<br />
farmaceutyki w wodach powierzchniowych to leki dostępne bez recepty, tzw. OTC (z ang. over<br />
the counter) <strong>–</strong> obecne w 81% badanych próbek wód (139 punktów poboru), antybiotyki <strong>–</strong> 48%<br />
oraz hormony <strong>–</strong> 37% [24]. W 2001 roku agencja USGS przeprowadziła podobne badania obecności<br />
farmaceutyków i zanieczyszczeń organicznych w wodach powierzchniowych i podziem-<br />
nych stanowiących <strong>źródła</strong> wody pitnej. Badania wykazały obecność leków OTC, antybiotyków<br />
i innych leków na receptę w ok. 15 <strong>–</strong> 23% badanych wodach podziemnych oraz 25 <strong>–</strong> 57% wodach<br />
powierzchniowych na poziomie od kilku do kilkuset ppm [15].<br />
2. Źródła leków w <strong>środowisku</strong><br />
Analiza dróg przedostawania się farmaceutyków i ich metabolitów do wód prowadzi do rozróżnienia<br />
leków stosowanych w medycynie od leków weterynaryjnych. W przypadku farmaceutyków<br />
spożywanych przez człowieka istotny ładunek leków niosą ścieki. Ścieki komunalne zawierające<br />
pozostałości farmaceutyków są częściowo gromadzone w przydomowych szambach, skąd mogą<br />
przedostawać się do gleb i wód podziemnych, jednak w większości są kierowane systemem kanalizacji<br />
do oczyszczalni ścieków. Ogromną rolę w zwiększeniu ładunku wprowadzanych leków i ich<br />
metabolitów do ścieków pełnią szpitale. Ponadto nie zużyte lub przeterminowane leki nierzadko<br />
bywają spłukiwanie w toaletach. Farmaceutyki nie są całkowicie eliminowane w tradycyjnych<br />
technologiach oczyszczania ścieków. W zależności od właściwości związków część trudno rozkładalnych<br />
medykamentów i ich metabolitów jest zatrzymywanych w szlamie ściekowym, który<br />
z kolei wykorzystywany jest np. do rekultywacji terenów, w rolnictwie do nawożenia lub kierowany<br />
jest na składowiska odpadów. Ponadto odpady medyczne i inne niewykorzystane farmaceutyki<br />
trafiają na wysypiska, często nieodpowiednio zabezpieczone, skąd na drodze infiltracji przedostają<br />
się do wód gruntowych. Rysunek 1 przedstawia główne <strong>źródła</strong> leków w <strong>środowisku</strong> wodnym.<br />
<strong>Leki</strong> weterynaryjne stosowane w lecznictwie weterynaryjnym i w gospodarstwach hodowlanych<br />
jako promotory wzrostu, leki wstrzymujące rozwój pierwotniaków w hodowli drobiu (kokcydiostatyki)<br />
itp. ostatecznie są wydalane na powierzchnie gleb, z których poprzez spływy powierzchniowe<br />
i infiltracje w głąb gleb trafiają do wód podziemnych i powierzchniowych [17]. Farmaceutyki<br />
weterynaryjne mogą trafić do środowiska wodnego ze spływami powierzchniowymi z pól uprawnych<br />
nawożonych nawozem zwierzęcym jak również wskutek bezpośredniej aplikacji antybiotyków<br />
i innych środków leczniczych do wód (hodowle ryb). Ponadto źródłem zanieczyszczenia wód<br />
lekami mogą być środki przeciwpasożytnicze wykorzystywane w gospodarstwach rolnych, infiltracja<br />
wód z cmentarzy jak również ścieki przemysłowe oraz ścieki pochodzące z punktów nielegalnej<br />
produkcji leków.<br />
396
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2009<br />
Rysunek 1. Główne <strong>źródła</strong> farmaceutyków w <strong>środowisku</strong> wodnym <strong>–</strong> na podstawie U.S. EPA<br />
„Origins and Fate of PPCPs in the Environment” [7]<br />
Figure 1. Sources of pharmaceuticals in the aquatic environment <strong>–</strong> based on U.S. EPA<br />
„Origins and Fate of PPCPs in the Environment”[7]<br />
3. Konsumpcja leków i losy leku w organizmie<br />
Jak wynika z najnowszych raportów (PMR Publications) w 2006 roku farmaceutyczny rynek<br />
apteczny w Polsce osiągnął wartość 20,4 mld zł i w porównaniu z poprzednimi latami wzrósł<br />
od 3<strong>–</strong>8%. Statystyczny Polak kupuje 29 opakowań leków rocznie (Francja<strong>–</strong>32, Niemcy<strong>–</strong>22, USA<strong>–</strong><br />
20) [7]. Rynek apteczny leków OTC w 2006 roku wyniósł 5,7 mld (28% rynku aptecznego) z czego<br />
26% stanowią leki przeciwbólowe. Wartość rynku leków sprzedawanych bez recepty w Polsce<br />
lokuje nas na piątym miejscu w Europie po Francji, Niemczech, Włoszech, Wielkiej Brytanii.<br />
Jeszcze wyżej jesteśmy w rankingach spożycia leków przeciwbólowych zajmując trzecie miejsce<br />
na świecie po Amerykanach i Francuzach. Konsumpcja farmaceutyków jest znacząca, szczegól-<br />
nie leków przeciwbólowych dostępnych bez recepty. Spożycie najbardziej popularnych leków<br />
sięga nawet kilkuset ton <strong>–</strong> np. roczne spożycie ibuprofenu w 2000r w Niemczech wyniosło 300t,<br />
w Anglii 162t, w Polsce 58t, Szwajcarii 25t (2004r) [9, 12].<br />
Farmaceutyki po spożyciu są wydalane z organizmu w postaci macierzystej lub w postaci metabolitów<br />
[18]. Większość spożywanych farmaceutyków, zanim zostaną wydalone z organizmu, podlega<br />
przemianom w fazie I lub fazie II metabolizmu [8]. Faza I zwykle obejmuje reakcje utleniania,<br />
redukcji i hydrolizy i produkty tych reakcji są często bardziej aktywne i toksyczne niż forma pierwotna<br />
leku. W fazie II metabolity I fazy ulegają syntezie z kwasem glukuronowym, siarczanami<br />
i aminokwasami co prowadzi na ogół do dezaktywacji leku. Reakcje zarówno fazy I i II mogą<br />
zmienić fizykochemiczne właściwości leku i losy metabolitów w <strong>środowisku</strong> mogą być zupełnie<br />
inne <strong>–</strong> metabolity mają właściwości polarne i wykazują większą rozpuszczalność w wodzie niż leki<br />
macierzyste. Ponadto formy sprzężone mogą ulec w <strong>środowisku</strong> hydrolizie i wrócić do formy<br />
macierzystej leku [17].<br />
4. Zachowanie się farmaceutyków w oczyszczalni ścieków<br />
Komunalne oczyszczalnie ścieków stanowią główne źródło leków w <strong>środowisku</strong>. Tradycyjne<br />
technologie oczyszczania nie są zaprojektowane do eliminacji tego typu zanieczyszczeń. W tabeli<br />
1 przedstawiono wybrane dane literaturowe dotyczące stężeń leków w ściekach oraz stopień ich<br />
oczyszczenia w komunalnych oczyszczalniach ścieków na całym świecie.<br />
397
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: <strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong> …<br />
Tabela 1. Stężenia wybranych farmaceutyków na wejściu i wyjściu z oczyszczalni ścieków<br />
oraz sprawność oczyszczania<br />
Table 1. Influent and effluent concentrations and removal efficiency of selected pharmaceuticals<br />
in sewage treatment plant<br />
Grupa<br />
terapeutyczna<br />
Przeciwbólowe/<br />
przeciwzapalne<br />
Β-blokery<br />
Regulatory<br />
tłuszczów<br />
<strong>Leki</strong><br />
psychotropowe<br />
Antybiotyki<br />
Hormony<br />
Stężenie w ściekach<br />
(µg/l)<br />
398<br />
Stopień<br />
oczyszczenia<br />
(%)<br />
Lek<br />
Literatura<br />
surowych oczyszcz.<br />
Kwas acetylosal. 3,2 0,6 81 (Ternes et al., 1999)<br />
Diklofenak<br />
Ibuprofen<br />
3,0 2,5 17 (Heberer, 2002)<br />
1,0 0,29 71 (Roberts et al., 2006)<br />
2,8 1,9 23<strong>–</strong>30 (Quintana et al., 2005)<br />
9,5<strong>–</strong>14,7 0,01<strong>–</strong>0,02 99 (Thomas et al., 2004)<br />
2,0<strong>–</strong>3,0 0,6<strong>–</strong>0,8 53<strong>–</strong>79 (Tauxe-Wuersch et al., 2005)<br />
5,7 0,18 97 (Quintana et al., 2005)<br />
28,0 3,0 98 (Roberts, Thomas, 2006)<br />
Paracetamol 6,9 0 100 (Roberts, Thomas, 2006)<br />
Ketoprofen<br />
0,41<strong>–</strong>0,52 0,008<strong>–</strong>0,02 98 (Thomas, Foster, 2004)<br />
0,25<strong>–</strong>0,43 0,15<strong>–</strong>0,24 8<strong>–</strong>53 (Tauxe-Wuersch et al., 2005)<br />
Metoprolol <strong>–</strong> <strong>–</strong> 83 (Ternes, 1998)<br />
<strong>Pro</strong>panolol <strong>–</strong> <strong>–</strong> 96 (Ternes, 1998)<br />
Bezafibrat<br />
Kwas klofibrowy<br />
Karbamazepina<br />
<strong>–</strong> <strong>–</strong> 83 (Ternes, 1998)<br />
2,6 0,24 91 (Quintana et al., 2005)<br />
<strong>–</strong> <strong>–</strong> 51 (Ternes, 1998)<br />
0,34 0 91 (Roberts, Thomas, 2006)<br />
0,15<strong>–</strong>0,25 0,15<strong>–</strong>0,25 0 (Tauxe-Wuersch et al., 2005)<br />
<strong>–</strong> <strong>–</strong> 7<strong>–</strong>8 (Ternes, 1998)<br />
1,78 1,63 8 (Heberer et al., 2002)<br />
Erytromycyna-H2O 3,9 1,1 72 (Karthikeyan et al., 2006)<br />
Sulfametaxozol 0,31 0,27 13 (Karthikeyan, Meyer, 2006)<br />
Etynyloestradiol 0,003 0,0004 85 (Baronti et al., 2000)<br />
Estron 0,0024 0,0044 0 (Carballa et al., 2004)<br />
Jak widać stopień oczyszczenia farmaceutyków jest zróżnicowany, nawet w obszarze tego samego<br />
leku. Stosunkowo wysoką sprawność oczyszczania zaobserwowano dla leków przeciwbólowych:<br />
kwasu acetylosalicylowego, ibuprofenu i paracetamolu oraz bezafibratu. Dla karbamazepiny oraz<br />
diklofenaku wykazano niski stopień eliminacji.<br />
Losy leków i innych zanieczyszczeń podczas oczyszczania ścieków mogą być trojakie <strong>–</strong> leki<br />
mogą zostać zmineralizowane do dwutlenku węgla i wody na drodze biodegradacji, mogą być<br />
zatrzymane na osadzie ściekowym (substancje lipofilne i trudno rozkładalne) lub mogą być uwalniane<br />
do wód w niezmienionej postaci lub w formie hydrofilnych metabolitów [17]. Biodegradacja<br />
zachodzi w warunkach oczyszczania za pomocą osadu czynnego oraz podczas beztlenowej fermentacji<br />
osadu ściekowego i stopień biodegradacji zanieczyszczeń rośnie w miarę wzrostu czasu retencji<br />
ścieków i wieku osadu czynnego. Adsorpcja substancji farmaceutycznych na osadach ściekowych<br />
jest uzależniona od właściwości hydrofobowych leku i oddziaływań elektrostatycznych leku<br />
z cząstkami stałymi i mikroorganizmami [13]. Kwasowe farmaceutyki tj. kwas acetylosalicylowy,<br />
ibuprofen, ketoprofen, diklofenak, naproksen obecne w postaci jonowej w <strong>środowisku</strong> obojętnym<br />
praktycznie nie ulegają procesom sorpcji w osadzie ściekowym i w większości pozostają w fazie<br />
ciekłej. Dla zasadowych, hydrofobowych farmaceutyków np. antybiotyków procesy sorpcji na cząstkach<br />
stałych zachodzą w większym stopniu.
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2009<br />
5. Występowanie farmaceutyków w <strong>środowisku</strong> wodnym<br />
<strong>Leki</strong> i ich metabolity nie zatrzymane na etapie oczyszczania ścieków wprowadzane są wraz<br />
z „oczyszczonymi” ściekami do wód powierzchniowych i tu podlegają różnym procesom fizykochemicznym.<br />
W tabeli 2 przedstawiono wybrane dane literaturowe dotyczące obecności leków<br />
w wodach powierzchniowych.<br />
Grupa<br />
terapeutyczna<br />
Przeciwbólowe/<br />
przeciwzapalne<br />
Β-blokery<br />
Tabela 2. Występowanie wybranych farmaceutyków w <strong>środowisku</strong> wodnym<br />
Table 2. Occurence of selected pharmaceutical in aquatic environment<br />
Lek Występowanie<br />
Stężenie<br />
(µg/l)<br />
Państwo Literatura<br />
wody<br />
powierzchniowe<br />
0,3<strong>–</strong>0,5 Polska (Dębska et al., 2005)<br />
Diklofenak wody<br />
powierzchniowe<br />
0,001<strong>–</strong>0,033 Francja (Togola, Budzinski, 2008)<br />
woda pitna
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: <strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong> …<br />
Farmaceutyki charakteryzują się niską lotnością. Dystrybucja leków w <strong>środowisku</strong> zachodzi<br />
głównie poprzez transport jak również poprzez łańcuch pokarmowy [26]. Do rozkładu leków<br />
w <strong>środowisku</strong> prowadzą procesy biodegradacji, fotolizy i hydrolizy. Farmaceutyki słabo ulegają<br />
biodegradacji [17]. Okres połowicznego rozpadu dla związków łatwo rozkładalnych może trwać<br />
mniej niż 1 dzień i zależy od temperatury, populacji bakterii, dostępności tlenu oraz środków<br />
odżywczych, natomiast dla innych związków organicznych odpornych na biodegradację okres<br />
połowicznego rozpadu trwa nawet rok. <strong>Leki</strong> są też z reguły odporne na procesy hydrolizy. Fotodegradacja<br />
natomiast może stanowić istotny proces w eliminacji niektórych leków z wód powierzchniowych.<br />
Diklofenak i naproksen, jak wykazano [28] szybko ulegają fotodegradacji w wodach<br />
powierzchniowych (t1/2 <strong>–</strong> kilkadziesiąt minut). Ponadto dla sulfametaxozolu, propanololu fotoliza<br />
stanowi również istotny etap w procesie eliminacji leku (t1/2 <strong>–</strong> kilka-kilkanaście dni) [13]. Karbamazepina,<br />
kwas klofibrowy, odporne na procesy oczyszczania są także odporne na fotodegradację<br />
(t1/2 <strong>–</strong> 50 <strong>–</strong> 100 dni), [13, 28]. <strong>Leki</strong> hydrofobowe mogą ulec sorpcji na materiałach osadowych<br />
zbiorników wodnych, jednak takie pozorne oczyszczenie może okazać się krótkotrwałe wskutek<br />
procesów odwrotnych tj. desorpcji z cząstek stałych. Wyniki badań dotyczące sorpcji karbamazepiny,<br />
diklofenaku i ibuprofenu na sedymentach wykazały, że współczynniki sorpcji są stosunkowo<br />
niskie [32]. Niewiele jest informacji dotyczących możliwej bioakumulacji pozostałości farmaceutyków,<br />
za wyjątkiem diklofenaku i wybranych leków przeciwdepresyjnych. Współczynnik biokoncentracji<br />
diklofenaku w organizmie pstrąga tęczowego, badany w warunkach laboratoryjnych<br />
(czas ekspozycji 28 dni) wyniósł 10<strong>–</strong>2700 w wątrobie i 5<strong>–</strong>1000 w nerkach [33]. Fluoxetina, sertralina<br />
i ich metabolity zostały również wykryte w organizmach ryb bytujących w ciekach wodnych<br />
w pobliżu zrzutu ścieków komunalnych [5].<br />
Farmaceutyki obecne w wodach naturalnych mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie dla organizmów<br />
wodnych jak również dla człowieka, dla którego wody te są potencjalnymi <strong>źródła</strong>mi wody<br />
spożywczej. Konwencjonalne metody uzdatniania wody dla jej przeznaczenia na cele spożywcze,<br />
zwykle obejmujące procesy koagulacji i flokulacji, filtracji i dezynfekcji nie są wystarczające<br />
do eliminacji pozostałości farmaceutyków [42]. Wysoką sprawność oczyszczania wybranych leków<br />
oferują zaawansowane technologie oczyszczania tj. procesy utleniania: ozonowanie, chlorowanie,<br />
fotoliza UV, filtracja membranowa i filtracja na węglu aktywnym. Ternes [37 przeprowadził badania<br />
zachowania wybranych farmaceutyków (bezafibrat, kwas klofibrowy, karbamazepina, diklofenak)<br />
podczas tradycyjnych i nowoczesnych technologii oczyszczania wód. Nie zaobserwowano<br />
znaczącej eliminacji leków na drodze filtracji piaskowej i flokulacji. <strong>Pro</strong>cesy ozonowania i filtracji<br />
na węglu aktywnym okazały się efektywnie eliminować przede wszystkim odporną na konwencjonalne<br />
metody oczyszczania karbamazepinę oraz diklofenak i w mniejszym stopniu bezafibrat,<br />
w przeciwieństwie do kwasu klofibrowego, który pozostał obojętny na nowoczesne metody oczyszczania.<br />
Istnieje bardzo mało danych literaturowych dotyczących obecności pozostałości leków<br />
w wodzie pitnej (tabela 2), głównie dlatego, iż istniejące procedury i techniki analityczne są niewystarczające<br />
do oznaczenia bardzo niskich stężeń (ppb, ppt) zanieczyszczeń wodnych.<br />
6. Skutki środowiskowe<br />
Farmaceutyki zostały zaprojektowane aby być biologicznie aktywne, zdolne do modyfikacji<br />
procesów fizjologicznych w celach terapeutycznych w organizmie człowieka i organizmie zwierzęcym.<br />
<strong>Leki</strong> oraz produkty ich transformacji, wprowadzane do środowiska, mogą oddziaływać niekorzystnie<br />
na zwierzęta wodne i mikroorganizmy i stwarzać zagrożenie zanieczyszczenia źródeł<br />
wody pitnej. Ryzyko dla organizmów wodnych jest niewątpliwie wyższe niż dla człowieka, gdyż<br />
organizmy wodne są narażone na ciągłą i wielopokoleniową ekspozycję bioaktywnych substan-<br />
cji, obecnych w wodach naturalnych w stężeniach nawet o kilka rzędów wielkości wyższych niż<br />
w wodzie pitnej. Jak dotąd pojawiło się niewiele danych dotyczących toksyczności niskich dawek<br />
400
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2009<br />
farmaceutyków w <strong>środowisku</strong>. Istniejące dane literaturowe opisują głównie przypadki toksyczności<br />
ostrej leków, badanej na planktonie, bentosie i bardzo rzadko na rybach w warunkach laboratoryjnych<br />
i w stosunkowo wysokich stężeniach (mg/l). Dane dotyczące toksyczności leków zostały<br />
zebrane w artykułach przeglądowych, m.in. przez B. Halling-Sorensen [17] oraz K. Fent [13].<br />
Powołując się na wymienione <strong>źródła</strong>, w niniejszym artykule zostanie omówiona toksyczność<br />
wybranych leków.<br />
Z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) diklofenak wydaje się wywierać<br />
najsilniejsze działanie toksyczne. Toksyczność ostra została zaobserwowana dla stężenia leku<br />
poniżej 100 mg/l dla fitoplanktonu (EC50 1 = 14,5 mg/l, 96 h). <strong>Pro</strong>panolol, lek z grupy β-blokerów,<br />
wykazuje ostrą toksyczność wobec planktonu i sinic w stężeniach poniżej 1 mg/l. Regulator tłuszczu,<br />
klofibrat, uznawany jest za szkodliwy szczególnie dla ryb (LC50 2 = 7,7 mg/l, 96 h) oraz planktonu.<br />
Fluoksetyna <strong>–</strong> lek stosowany głównie w leczeniu zaburzeń depresyjnych jest uznawany za<br />
niezwykle toksyczny lek <strong>–</strong> dla alg (EC50 = 0,024 mg/l, 48 h), bentosu (LC50 = 15<strong>–</strong>43 mg/kg sedymentu,<br />
10 dni).<br />
Badania toksyczności ostrej przeprowadzone zostały dla stężeń leków 100<strong>–</strong>1000 razy większych<br />
aniżeli zaobserwowanych w <strong>środowisku</strong> wodnym a organizmy były testowane w krótkim<br />
czasie ekspozycji. Z punktu widzenia ryzyka ekosystemów wodnych większe znaczenie mają dane<br />
dotyczące skutków długoterminowej ekspozycji ekosystemów wodnych na bioaktywne zanieczyszczenia.<br />
Duże zagrożenie niesie obecność leków hormonalnych w <strong>środowisku</strong> wodnym, ponieważ<br />
mogą wywierać negatywne skutki już na bardzo niskich poziomach stężeń, bliskich stężeniom<br />
występowania w <strong>środowisku</strong> wodnym. Wykazano, że etynyloestradiol (EE2), składnik współczesnych<br />
środków antykoncepcyjnych, już w stężeniu kilku ng/l wywołuje efekt estrogennny <strong>–</strong> zaburza<br />
gospodarkę hormonalną samców prowadząc do ich feminizacji. Ponadto kwas acetylosalicylowy,<br />
jeden z najczęściej spożywanych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych zaburza rozrodczość<br />
rozwielitek w stężeniu kilku mg/l, diklofenak powoduje zmiany komórkowe w oskrzelach<br />
i nerkach u pstrąga tęczowego w stężeniu kilku µg/l, propanolol wpływa niekorzystnie na układ<br />
sercowo-naczyniowy i rozrodczość ryb. <strong>Leki</strong> psychotropowe, tj serotonina mogą zaburzać układ<br />
nerwowy oraz hormonalny <strong>–</strong> zaburzać zachowanie i funkcje rozrodcze, leki przeciwpadaczkowe<br />
(karbamazepina) wykazują działanie neuroteratogenne [13]. Antybiotyki, stosowane na szeroką<br />
skalę w hodowli i lecznictwie, stanowią grupę leków, których obecność w <strong>środowisku</strong> wodnym<br />
mogą wywoływać nieodwracalne skutki w odniesieniu do mikroorganizmów już na niskich poziomach<br />
stężeń [18]. Atakują bakterie prowadząc do wzrostu odporności bakteriologicznych czynników<br />
chorobotwórczych, tym samym zmniejszając skuteczność antybiotyku.<br />
Zanieczyszczenia pochodzenia farmaceutycznego występują w <strong>środowisku</strong> w towarzystwie złożonych<br />
mieszanin <strong>–</strong> innych leków jak i zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych. Badania<br />
toksyczności leków prowadzi się zwykle dla konkretnego ksenobiotyku. Istnieje niewiele danych<br />
dotyczących toksyczności mieszaniny farmaceutyków, a jeszcze mniej możliwości synergistycznego<br />
oddziaływania mikstury zanieczyszczeń różnego pochodzenia. W jednym z badań wykaza-<br />
no toksyczność mieszaniny farmaceutyków z grupy NLPZ <strong>–</strong> diklofenaku, ibuprofenu, naprok-<br />
senu, kwasu acetylosalicylowego względem planktonu, podczas gdy żaden z tych leków z osobna<br />
i w takim samym stężeniu nie wywoływał skutków, lub skutki były śladowe. Oznacza to, że leki<br />
występujące w stężeniach poniżej najwyższych stężeń, przy których nie obserwuje się niekorzystnego<br />
efektu działania danego leku (NOEC <strong>–</strong> No Observed Effect Concentration), w postaci mieszaniny<br />
mogą wywołać skutek lub wzmagać działanie innych zanieczyszczeń [13].<br />
1 EC50 <strong>–</strong> medialne stężenie wywołujące skutek (Dz.U. z 2008 r. Nr 101 poz. 651)<br />
2 LC50 <strong>–</strong> medialne stężenie śmiertelne (Dz.U. z 2008 r. Nr 101 poz. 651)<br />
401
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: <strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong> …<br />
7. Podsumowanie<br />
Przeprowadzone dotychczas badania dowodzą, że farmaceutyki nie są całkowicie eliminowane<br />
w procesie oczyszczania ścieków i w konsekwencji są uwalniane do wód w postaci niezmienionej<br />
lub rozbitej na aktywne metabolity. Zakres wiedzy dotyczący losów pozostałości farmaceutyków<br />
w <strong>środowisku</strong>, toksyczności i możliwych interakcji mieszaniny zanieczyszczeń jest w dalszym<br />
ciągu bardzo wąski, co uniemożliwia przeprowadzenie oceny ryzyka środowiskowego. Toksyczność<br />
leków w <strong>środowisku</strong> wodnym jest badana zwykle w warunkach krótkiego czasu ekspozycji<br />
i w stężeniach znacznie przekraczających wielkości zaobserwowane w <strong>środowisku</strong>. Potrzebne są<br />
badania skutków ciągłej i wielopokoleniowej ekspozycji organizmów wodnych, szczególnie ryb,<br />
na śladowe ilości bioaktywnych zanieczyszczeń, które są w sposób ciągły wprowadzane do wód.<br />
Należy zwrócić szczególną uwagę na produkty metabolizmu i przemian leków w <strong>środowisku</strong>, które<br />
mogą wykazywać większą toksyczność niż substancje pierwotne oraz możliwości synergistycznego<br />
oddziaływania mieszaniny farmaceutyków i innych zanieczyszczeń obecnych w <strong>środowisku</strong><br />
wodnym. Ponadto, istotna jest eliminacja zanieczyszczeń u <strong>źródła</strong>. W przypadku farmaceutyków<br />
największy ich ładunek do środowiska niosą ścieki, zatem konieczne jest szersze poznanie losów<br />
leków i ich metabolitów w komunalnych oczyszczalniach ścieków i ewentualne wprowadzenie<br />
bardziej skutecznych technologii oczyszczania.<br />
Istnieje wciąż bardzo mało danych dotyczących występowania pozostałości leków w wodach<br />
naturalnych a przede wszystkim w potencjalnych <strong>źródła</strong>ch wody pitnej i wodzie wodociągowej.<br />
Podstawowym ograniczeniem w tym zakresie jest dostępność odpowiednich procedur analitycznych<br />
umożliwiających oznaczenie leków i ich metabolitów obecnych w <strong>środowisku</strong> wodnym w śladowych<br />
ilościach (ppb, ppt) i w towarzystwie innych zanieczyszczeń. Konieczne jest opracowanie procedur<br />
analitycznych, które pozwolą obniżyć granicę wykrywalności i wyeliminować efekt matrycy.<br />
Literatura<br />
[1] Ashton D., Hilton M., Thomas K.V., 2004 <strong>–</strong> Investigating the environmental transport of human<br />
pharmaceuticals to streams in the United Kingdom. Science of The Total Environment, 333/1<strong>–</strong>3, s.<br />
167<strong>–</strong>184.<br />
[2] Barceló D., 2003 <strong>–</strong> Emerging pollutants in water analysis <strong>–</strong> Editorial. Trends in Analytical Chemistry,<br />
22/10.<br />
[3] Baronti C., Curini R., D'Ascenzo G., Di Corcia A., Gentili A., Samperi R., 2000 <strong>–</strong> Monitoring Natural<br />
and Synthetic Estrogens at Activated Sludge Sewage Treatment Plants and in a Receiving River Water,<br />
s. 5059<strong>–</strong>5066.<br />
[4] Bolong N., Ismail A.F., Salim M.R., Matsuura T., 2009 <strong>–</strong> A review of the effects of emerging contaminants<br />
in wastewater and options for their removal. Desalination, 239/1<strong>–</strong>3, s. 229<strong>–</strong>246.<br />
[5] Brooks B.W., Chambliss C.K., Stanley J.K., Ramirez A.e.a., 2005 <strong>–</strong> Determination of select antidepressants<br />
in fish from an effluent-dominated stream. Environmental Toxicology and Chemistry, 24/2,<br />
s. 464<strong>–</strong>469.<br />
[6] Carballa M., Omil F., Lema J.M., Llompart M., García-Jares C., Rodríguez I., Gómez M., Ternes T.,<br />
2004 <strong>–</strong> Behavior of pharmaceuticals, cosmetics and hormones in a sewage treatment plant. Water<br />
Research, 38/12, s. 2918<strong>–</strong>2926.<br />
[7] Daughton C.G., 2001 <strong>–</strong> Origins and Fate of PPCPs in the Environment. U.S. EPA http://www.epa.gov/<br />
/ppcp/pdf/drawing.pdf.<br />
[8] Daughton C.G., Ternes T.A., 1999 <strong>–</strong> Pharmaceuticals and personal care products in the environment:<br />
agents of subtle change? Environmental Health Perspectives, 107(Suppl 6), s. 907<strong>–</strong>938.<br />
[9] Dębska J., Kot-Wasik A., Namieśnik J., 2004 <strong>–</strong> Fate and Analysis of Pharmaceutical Residues in the<br />
Aquatic Environment. Taylor & Francis, s. 51<strong>–</strong>67.<br />
[10] Dębska J., Kot<strong>–</strong>Wasik A., Namieśnik J., 2005 <strong>–</strong> Determination of nonsteroidal antiinflammatory drugs<br />
in water samples using liquid chromatography coupled with diode-array detector and mass spectrometry.<br />
Journal of Separation Science 28/17, s. 2419<strong>–</strong>2426.<br />
402
Krakowska Konferencja Młodych Uczonych 2009<br />
[11] Farré l.M., Pérez S., Kantiani L., Barceló D., 2008 <strong>–</strong> Fate and toxicity of emerging pollutants, their<br />
metabolites and transformation products in the aquatic environment. Trends in Analytical Chemistry,<br />
27/11, s. 991<strong>–</strong>1007.<br />
[12] Felis E., Miksch K., Surmacz-Górska J., Ternes T., 2005 <strong>–</strong> Presence of pharmaceutics in wastewater<br />
from waste water treatment plant "Zabrze-Śródmieście" in Poland. Archives of Environmental <strong>Pro</strong>tection,<br />
31/3, s. 49<strong>–</strong>58.<br />
[13] Fent K., Weston A.A., Caminada D., 2006 <strong>–</strong> Ecotoxicology of human pharmaceuticals. Aquatic Toxicology,<br />
76/2, s. 122<strong>–</strong>159.<br />
[14] Ferrari B., Paxéus N., Giudice R.L., Pollio A., Garric J., 2003 <strong>–</strong> Ecotoxicological impact of pharmaceuticals<br />
found in treated wastewaters: study of carbamazepine, clofibric acid, and diclofenac. Ecotoxicology<br />
and Environmental Safety, 55/3, s. 359<strong>–</strong>370.<br />
[15] Focazio M.J., Kolpin D.W., Barnes K.K., Furlong E.T., Meyer M.T., Zaugg S.D., Barber L.B., Thurman<br />
M.E., 2008 <strong>–</strong> A national reconnaissance for pharmaceuticals and other organic wastewater contaminants<br />
in the United States <strong>–</strong> II) Untreated drinking water sources. Science of The Total Environment,<br />
402/2<strong>–</strong>3, s. 201<strong>–</strong>216.<br />
[16] Garrison A.W., Pope J.D., Allen F.R., 1976 <strong>–</strong> Identification and Analysis of Organic Pollutants In<br />
Water. Keith Ch (ed) Ann Arbor Science Publisher Inc, Ann Arbor, s. 517<strong>–</strong>566.<br />
[17] Halling-Sorensen B., Nielsen N.S., Lanzky S.F., Ingerslev F., 1998 <strong>–</strong> Occurrence, fate, and effects<br />
of pharmaceutical substances in the environment <strong>–</strong> a rewiev. Chemosphere, 36/2, s. 357<strong>–</strong>393.<br />
[18] Heberer T., 2002 <strong>–</strong> Occurrence, fate, and removal of pharmaceutical residues in the aquatic environment:<br />
a review of recent research data. Toxicology Letters, 131/1<strong>–</strong>2, s. 5<strong>–</strong>17.<br />
[19] Heberer T., Reddersen K., Mechlinski A., 2002 <strong>–</strong> From municipal sewage to drinking water: fate<br />
and removal of pharmaceutical residues in the aquatic environment in urban areas. Water Science<br />
and Technology, 46/3, s. 81<strong>–</strong>88.<br />
[20] Hirsch R., Ternes T., Haberer K., Kratz K.L., 1999 <strong>–</strong> Occurrence of antibiotics in the aquatic environment.<br />
The Science of The Total Environment, 225/1<strong>–</strong>2, s. 109<strong>–</strong>118.<br />
[21] Jones O.A., Lester J.N., Voulvoulis N., 2005 <strong>–</strong> Pharmaceuticals: a threat to drinking water? Trends<br />
in Biotechnology, 23/4, s. 163<strong>–</strong>167.<br />
[22] Karthikeyan K.G., Meyer M.T., 2006 <strong>–</strong> Occurrence of antibiotics in wastewater treatment facilities<br />
in Wisconsin, USA. Science of The Total Environment, 361/1<strong>–</strong>3, s. 196<strong>–</strong>207.<br />
[23] Kasprzyk-Hordern B., Dinsdale R.M., Guwy A.J., 2007 <strong>–</strong> Multi-residue method for the determination<br />
of basic/neutral pharmaceuticals and illicit drugs in surface water by solid-phase extraction and ultra<br />
performance liquid chromatography-positive electrospray ionisation tandem mass spectrometry.<br />
Journal of Chromatography A, 1161/1<strong>–</strong>2, s. 132<strong>–</strong>145.<br />
[24] Kolpin D.W., Furlong E.T., Meyer M.T., Thurman E.M., Zaugg S.D., Barber L.B., Buxton H.T.,<br />
2002 <strong>–</strong> Pharmaceuticals, Hormones, and Other Organic Wastewater Contaminants in U.S. Streams,<br />
1999<strong>–</strong>2000: A National Reconnaissance, s. 1202<strong>–</strong>1211.<br />
[25] Marchese S., Perret D., Gentili A., Curini R., Pastori F., 2003 <strong>–</strong> Determination of Non-Steroidal Anti-<br />
Inflammatory Drugs in Surface Water and Wastewater by Liquid Chromatography-Tandem Mass<br />
Spectrometry. Chromatographia, 58/5, s. 263<strong>–</strong>269.<br />
[26] Nikolaou A., Meric S., Fatta D., 2007 <strong>–</strong> Occurrence patterns of pharmaceuticals in water and wastewater<br />
environments. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 387/4, s. 1225<strong>–</strong>1234.<br />
[27] Öllers S., Singer H.P., Fässler P., Müller S.R., 2001 <strong>–</strong> Simultaneous quantification of neutral and acidic<br />
pharmaceuticals and pesticides at the low-ng/l level in surface and waste water. Journal of Chromatography<br />
A, 911/2, s. 225<strong>–</strong>234.<br />
[28] Packer J.L., Werner J.J., Latch D.E., McNeill K., Arnold W.A., 2003 <strong>–</strong> Photochemical fate of pharmaceuticals<br />
in the environment: Naproxen, diclofenac, clofibric acid, and ibuprofen. Aquatic Sciences <strong>–</strong><br />
<strong>–</strong> Research Across Boundaries, 65/4, s. 342<strong>–</strong>351.<br />
[29] Quintana J.B., Weiss S., Reemtsma T., 2005 <strong>–</strong> Pathways and metabolites of microbial degradation<br />
of selected acidic pharmaceutical and their occurrence in municipal wastewater treated by a membrane<br />
bioreactor. Water Research, 39/12, s. 2654<strong>–</strong>2664.<br />
[30] Reddersen K., Heberer T., Dünnbier U., 2002 <strong>–</strong> Identification and significance of phenazone drugs<br />
and their metabolites in ground- and drinking water. Chemosphere, 49/6, s. 539<strong>–</strong>544.<br />
[31] Roberts P.H., Thomas K.V., 2006 <strong>–</strong> The occurrence of selected pharmaceuticals in wastewater effluent<br />
and surface waters of the lower Tyne catchment. Science of The Total Environment, 356/1<strong>–</strong>3,<br />
s. 143<strong>–</strong>153.<br />
403
Sosnowska K., Styszko-Grochowiak K., Gołaś J.: <strong>Leki</strong> w <strong>środowisku</strong> <strong>–</strong> <strong>źródła</strong>, <strong>przemiany</strong> …<br />
[32] Scheytt T., Mersmann P., Lindstädt R., Heberer T., 2005 <strong>–</strong> Determination of sorption coefficients<br />
of pharmaceutically active substances carbamazepine, diclofenac, and ibuprofen, in sandy sediments.<br />
Chemosphere, 60/2, s. 245<strong>–</strong>253.<br />
[33] Schwaiger J., Ferling H., Mallow U., Wintermayr H., Negele R.D., 2004 <strong>–</strong> Toxic effects of the nonsteroidal<br />
anti-inflammatory drug diclofenac: Part I: histopathological alterations and bioaccumulation<br />
in rainbow trout. Aquatic Toxicology, 68/2, s. 141<strong>–</strong>150.<br />
[34] Stackelberg P.E., Furlong E.T., Meyer M.T., Zaugg S.D., Henderson A.K., Reissman D.B., 2004 <strong>–</strong><br />
Persistence of pharmaceutical compounds and other organic wastewater contaminants in a conventional<br />
drinking-water-treatment plant. Science of The Total Environment, 329/1<strong>–</strong>3, s. 99<strong>–</strong>113.<br />
[35] Tauxe-Wuersch A., Alencastro L.F.D., Grandjean D., Tarradellas J., 2005 <strong>–</strong> Occurrence of several<br />
acidic drugs in sewage treatment plants in Switzerland and risk assessment. Water Research, 39/9, s.<br />
1761<strong>–</strong>1772.<br />
[36] Ternes T.A., 1998 <strong>–</strong> Occurrence of drugs in German sewage treatment plants and rivers. Water Research,<br />
32/11, s. 3245<strong>–</strong>3260.<br />
[37] Ternes T.A., Meisenheimer M., McDowell D., Sacher F., Brauch H.-J., Haist-Gulde B., Preuss G.,<br />
Wilme U., Zulei-Seibert N., 2002 <strong>–</strong> Removal of Pharmaceuticals during Drinking Water Treatment,<br />
s. 3855<strong>–</strong>3863.<br />
[38] Ternes T.A., Stumpf M., Mueller J., Haberer K., Wilken R.D., Servos M., 1999 <strong>–</strong> Behavior and occurrence<br />
of estrogens in municipal sewage treatment plants <strong>–</strong> I. Investigations in Germany, Canada<br />
and Brazil. The Science of The Total Environment, 225/1<strong>–</strong>2, s. 81<strong>–</strong>90.<br />
[39] Thomas P.M., Foster G.D., 2004 <strong>–</strong> Determination of Nonsteroidal Anti-inflammatory Drugs, Caffeine,<br />
and Triclosan in Wastewaterby Gas Chromatography-Mass Spectrometry. Journal of Environmental<br />
Science and Health, Part A, 39/8, s. 1969<strong>–</strong>1978.<br />
[40] Togola A., Budzinski H., 2008 <strong>–</strong> Multi-residue analysis of pharmaceutical compounds in aqueous<br />
samples. Journal of Chromatography A, 1177/1, s. 150<strong>–</strong>158.<br />
[41] Weigel S., Berger U., Jensen E., Kallenborn R., Thoresen H., Hühnerfuss H., 2004 <strong>–</strong> Determination<br />
of selected pharmaceuticals and caffeine in sewage and seawater from Tromso/Norway with emphasis<br />
on ibuprofen and its metabolites. Chemosphere, 56/6, s. 583<strong>–</strong>592.<br />
[42] Zwiener C., 2007 <strong>–</strong> Occurrence and analysis of pharmaceuticals and their transformation products<br />
in drinking water treatment. Analytical and Bioanalytical Chemistry, 387/4, s. 1159<strong>–</strong>1162.<br />
KATARZYNA SOSNOWSKA, KATARZYNA STYSZKO-GROCHOWIAK, JANUSZ GOŁAŚ<br />
Drugs in the Environment <strong>–</strong> Sources, Fate, Risk<br />
Key words<br />
pharmaceuticals <strong>–</strong> aquatic environment <strong>–</strong> fate of drugs <strong>–</strong> drinking water <strong>–</strong> environmental effects<br />
Abstract<br />
The occurrence of new and not legally regulated contaminants in the aquatic environment (called “emerging<br />
contaminants”) is recently becoming a matter of concern. Many of them are pharmaceuticals and their<br />
transformation products. The risk of long-term exposure on aquatic organism and human via drinking water<br />
is not well known. The problem of drugs in the environment may increase because of growing production<br />
and excessive consumption especially of non-prescription drugs. The key issues related to the sources, fate<br />
and potential effects of pharmaceuticals in the environment are briefly presented and discussed.<br />
404