24.01.2013 Views

Art Ton Bandagi Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

Art Ton Bandagi Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

Art Ton Bandagi Takk - Dr. Harpal Singh Pannu

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

nkoN s'I pzdrh sZe<br />

(jod/t f;zx s'I pkpk cohd, tv/fonK dh ;kyh Gkr-2)<br />

jogkb f;zx gzB{<br />

2012<br />

ID: harpalsinghpannu@yahoo.com<br />

Website: www.harpalsinghpannu.com<br />

91-94642-51454<br />

@ <strong>Harpal</strong> <strong>Singh</strong> <strong>Pannu</strong><br />

f;zx pqdo} nfwqs;o<br />

1


sseok<br />

w[ZypzX 3<br />

jod/t f;zx 5<br />

GkJh be;atho f;zx 27<br />

oftzdoBkE N?r'o 44<br />

coKia ekcek 85<br />

fwb/Bk 99<br />

jkfcia ;ahokiah 114<br />

w"bkBk o{wh 123<br />

pkpk cohd 134<br />

2


w[ZypzX<br />

w/oh feskp r"sw s'I sk;eh sZe, b'erhs gqek;aB uzvhrVQ B/ Skgh sK fJ; dh gfjbh n?vh;aB<br />

S/ wjhfBnK ftu fte rJh. w/ok Gow d{o j'fJnk fe gzikph p'bh d/ gkme BjhI bGd/.<br />

ikDdk jK, jZEbh feskp Bz{ gVQB tkb/ w"i{d jB. w?I T[BQK fJfsjk;e BkfJeK T[go nkgDk<br />

fXnkB e/Idfos ehsk fiBQK pkps gzikp iK sK T[Zek BjhI ikDdk iK fco fizBk ikDdk j?, nX{ok<br />

j?. jkfcia ;ahokiah, ekcaek, fwb/Bk, GkJh be;atho f;zx ns/ jod/t f;zx nkofN;N pkps fJj<br />

rZb w?I :ehB Bkb efj ;edk jK fe fJBQK Bz{ gfjbh tko gkmeK B/ fJ; o{g d/ r[ow[yh<br />

nZyoK ftu gfVQnk j?. pkpk cohd pkps e/tb T[j rZbK doi ehshnK jB fiBQK pkps<br />

gzikphnK Bz{ gsk BjhI ;h. ;/ ay cohd Bz{ BjhI ;wfMnk ik ;edk i/ ;a /y fBiakw[ZdhB n"bhnk dh<br />

;kyh SZv fdzdk. pkpk fB}kw[ZdhB dk ;[jDk dopko j't/ sK nwho y[;o' r?ao jkiao fet/I j'<br />

;edk j?<<br />

r[o{ rqzE ;kfjp d/ pkDheko r[o{ ;kfjpkB ns/ Grs-iB pkps fJj sK n;hI ikDd/ jK<br />

fe fJBQK dh pkDh ftu e'Jh G/d BjhI, doik pdoik BjhI go ihtB eEktK gVQe/ fJ; f;ZN/ s/<br />

g[Zfink jK fe fJBQK ;ko/ BkfJeK dk ihtB th fJe ;wkB j?. r[o{ BkBe d/t ih dh iBw;kyh<br />

gVQ' iK pkpk cohd ih dk ihtB, feXo/ coe BjhI, GrsK dk ihtB gVq', T[jh iawhB, T[jh<br />

n;wkB, T[jh gskb. jho' n?Iv jho'-tof;ag ftu ekobkfJb B/ fbfynk, @@;z;ko d/ ;G g?ra zpo<br />

fJe' fij/ w;kb/ d/ pD/ j'J/ jB. i/ edh s[jkBz{ T[BQK ftu coe Biao nkJ/, nfijk fJ; eoe/<br />

j'J/rk fe T[j tZy tZy ;fwnK ftu s/ tZy tZy d/;K ftZu j'J/ ;B.##<br />

r'dVh pkpk cohd No;N cohde'N w?Bz{ edh edkJhI pkpk cohd d/ T[o; T[go Gk;aD<br />

eoB tk;s/ ;Zd b?Idk j?. uko ;kb gfjbK ;Zdk fwfbnk. w/o/ pZfunK dh wk;h dk gfotko<br />

b'jkw ihs f;zx tkbk w[deh bkr/ t;dk j?. ;'funk fJe fdB gfjbK uZbe/ oks b'jkw ojKr/<br />

s/ nrb/ fdB cohde'N jkiaoh Go e/ tkg; nk iktKr/. ;akwh g[Zi rJ/. r'fgzdo f;zx d/ pkg{<br />

ih B/ fejk- d/o pkd nkJ/ j' gq'c?;o ;kfjp. w?I fejk- w[nkch wzrdk jK ih. jkb/ th nk BjhI<br />

j'Dk ;h i/ fes/ cohde'N d/ T[o; dk ;Zdk Bk fwbdk. eZbQ Bz{ pkpk cohd ih dhnK rZbK<br />

dZ;Kr/. T[BQK fejk- w?I sK ik BjhI ;edk j[D. fijVhnK rZbK T[E/ eo'r/ T[j w?Bz{ fJE/ ;[Dk<br />

fdT[. w?I T[BQK d/ ;akjkBk ykBdkB ns/ ;[bskBk Bkb fo;as/dkohnK s' rZb F[o{ ehsh. T[BQK B/<br />

ftu'I N'e e/ fejk- ;[bskB T[BQK d/ fo;as/dko ;B, fJj rZbK eoB dh eh b'V < w?I fejk- go<br />

fJj fJfsjk;e ;Zu j?. T[BQK fejk- ;[bskBk pkps w?I dZ; fdzBK. ncarkBh rohp gmkD fJXo<br />

nkgD/ fJbkfenK ftu wiad{oh eoB nkT[ Id/ sK oZi/ g[Zi/ xo gSkD e/ okshI ;zBQK bkT[Id/, u'ohnK<br />

eod/. gzi ;s u'oK d/ ro'j ob e/ vke{nK dk iEk pDk b?Id/, fdB fdjkV/ th jZbk p'b<br />

fdzd/. gzdoK thj vke{nK d/ ro'j ob p?md/, nkgD/ ftu'I fJe Bz{ nkgDk bhvo Ekg e/ T[;Bz{<br />

;[bskB dk wokspk d/ fdzd/. pkpk cohd dk ;pzX u'oK vke{nK Bkb i'VB dh nkgK Bz{ eh<br />

iao{os < jK, i/ r"oh ykBdkB iK pbpB dk r[bkw tz;a dkntk eo/ fe T[j pkpk cohd d/<br />

fo;as/dko jB, nfijk T[BQK Bz{ eoB fdT[ feT[ Ife T[j nkgD/ r[BkjK s'I gkfe j'D tk;s/ pkpk<br />

cohd Bkb fo;ask i'VBr/. nkgK feT[I ;[bskBk nwhoiakfdnK dk fiaeo eohJ/ feT[Ife ;a/y cohd<br />

;kv/ pkpk ih ;B, rohpK, roiatzdK s/ d[yhnK dh pKj cVB tk;s/ ijkB T[go nkJ/ ;B,<br />

;[bskBk tk;s/ BjhI ;B rzfi;aeo.<br />

gq'H nso f;zx B/ gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ, 1990 ftu pkpk cohd T[go ;?whBko<br />

eotkfJnk. g/go gVQB tkfbnK ftu w?I th ;K. gq'c?;o ;[oihs jK; d' fszB gzfBnK s'I tXhe<br />

bzwk y'i-gZso BjhI fbfynk eod/. YkJh e[ gzfBnK d/ fJ; g/go ftu i' w[Zy rZb T[BQK B/ ehsh<br />

T[j fJj ;h- @@;ko/ ;{ch ceho, ;w/s pkpk cohd d/, T[ikV{, ;B. fJBQK B/ T[wo Go e'Jh ezw<br />

BjhI ehsk. i' nzB XB nkT[Idk, yk gh b?Id/ s/ w[ohdK Bz{ j[ew ;h fe fdB fSgD se pkeh<br />

gJhnK o;dK, wkb XB b'VtzdK ftu tzv fds/ ikD.##<br />

gq'H nso f;zx B/ gqXkBrh Gk;aD eofdnK jK; dh fNZgDh dk fiaeo fJT[I ehsk, @@ezw<br />

eoBk tXhe w[;aeb BjhI j[zdk. d[BhnK Bz{ ezw bk d/Dk, ezw b?Dk, ezw dk gqpzX eoBk, gqpZ[X<br />

b'eK dk ezw j[zdk j?. mhe j?, pzdrh ehsh e/tb, go pkd;akjK ns/ goik Bz{ nfj;k; ;h fe<br />

fJBQK d/ j[zfdnK rbs ezw eoBk ;zGt BjhI. pkpk cohd B/ j[D sZe nkgK ;kfonK Bz{ ezw s/<br />

bk oZfynk j?. ojh rZb T[ikVk eoB dh, T[j w?I th eo fojK. v/Y bZy o[fgnk ;?whBko T[go<br />

T[ikV fdnKrk pkpk cohd d/ Bkw s/. jK; ;kfjp B/ YkJh gzfBnK dk b/y fbfynk j?, fJBQK Bz{<br />

3


n;hI YkJh jiako o[fgnk fdnKr/. fJ; soQK dk T[ikVk eofdnK ;kBz{ e'Jh fcaeo BjhI feT[ Ife<br />

n;hI pkpk cohd d/ w[ohd jK. fiBQK B/ XB i'V i'V rkroK Go bJhnK ;B T[j e"D ;B s/<br />

feE/ rJ/


jod/t f;zx nkofN;N<br />

@@w/ok Bkw jod/t f;zx j?. gzikp d/ f;y gfotko ftu izfwnk. ezeo, mheohnK fJemhnK eoB<br />

bJh ;z;ko x[zfwnK. w/o/ ezwK dhnK B[wkfJ;aK bZrhnK, SghnK, fcbwK pDhnK, dkd fwbh, fBy/Xh<br />

j'Jh s/ Biao-nzdkia j'fJnk. w?Bz{ gqf;Xsk dh sbk;a BjhI ojh. ouBk eoB s'I wjhB s/ ft;akb<br />

nB[Gt j'o e'Jh BjhI. fJ;/ eoe/ j[D se g/IfNzr eo fojk jK, fJj w?Bz{ uzrh brdh j?. id'I<br />

w?I r[o{ ih dh gzesh- w/oh ;/iVhn? nkvzpo pfDnk. wfB nBd[ GfJnk gqG[ nkts ;[fDnk.,<br />

gVQh, w?I j?okB ofj frnk fe fet/I behoK Bkb fJe nZyo pD iKdk j?, fJe ftnoE fijh<br />

fB;akBh j[zdh j? nZyo, fJ; ftu'I fet/I nukBe nktkia g?dk j' iKdh j? s/ j'o nZyo Bkb i[Ve/<br />

;apd pDe/, nZyo noE d/ fdzd/ jB s/ y{p;{os ;akfJoh dk gqek;a j' iKdk j?. eh fJj eokwks<br />

BjhI< fJ; gzesh d/ d; ;apd jB, jo/e ;apd nkgD/ nkg ftu ;zg{oB j?, :kBh fe fJe X[B<br />

j?, ;ko/ fwbe/ okr j' iKd/ jB. fJ; gzesh d/ nkXko s/ w?II d; g/IfNzria pDkJhnK, jo/e<br />

g/IfNzr ngD/ nkg ftu ;zg{oB j? go ;kohnK dk fJe d{ih Bkb ;pzX j?.<br />

@@w?I rZbK ehshnK, ftuko tNKdo/ ehs/, ykw';a fojk. pj[s ;ko/ d';s pD/.<br />

@@w/ok eoskoh ekoi spdhb j'D dk fJS[e j? go fJj fe; BthI fd;ak ftu ikJ/rk, dZ;D'<br />

fJBekoh j?. fJj dtzX j?. w?I np'X S'eok jK fijVk fdb d/ nky/ bZr e/ xo'I d"V ikJ/.<br />

fJj BjhI gsk, feE/ ik fojK, J/Bk gZek gsk j?, fiE/ iktKrk T[E/ e'Jh w/ok T[vhetkB j?. fJ;<br />

Bz{ fgnko ej', w"s, nkoN, ;Zu, nkg/ dh gSkD, nBzs Bkb fJe;[osk, prkts, i' woiah ej',<br />

fJj ;ko/ T[;/ d/ Bkw jB fi;dk e'Jh BK BjhI. w?Bz{ nktki ;[DkJh fdzdh j?, w?I gfotko, oZp,<br />

fgzv SZv e/ fpBk fgS/ d/fynK T[; nktkia Bkb NeokT[D tk;s/ s[o g?Idk jK. id'I w?I g{o/<br />

ft;atk; Bkb efjzdk jK fe w?Bz{ w/oh wziab dk gsk BjhI sK fJj w/oh fBoSbsk dk ;p{s j?.<br />

i' w?I BjhI ikDdk, eh g[ikoh, Bhsh-;ak;soh iK dko;afBe T[; pko/ e[M ikDd/ jB


d;thI ftu gVQfdnK fJe xNBk xNh. ;[bskBg[o d/ Bzd bkb jKvk j?vwk;No, gVQkT[D<br />

nk rJ/. jod/t f;zx B/ dZf;nk, @@T[j bzwk, ;[DZyk s/ r'o/ ozr dk i[nkB ;h. ;kBz{ e'Jh gsk<br />

Bh ;h jKv/ e"D j[zd/ jB, T[jdk ;[Bfjoh ozr d/y e/ n;hI nzdkiak bkfJnk fe T[j ;[fBnkok<br />

j't/rk. nzro/iah gVQkT[Idk ;h. T[;B/ ebk; ftu fejk fe ;'wtko Bz{ cbkDh feskp ns/ cbkDh<br />

ekgh b? e/ nkfJU. pj[s/ pZu/ ;'wtko Bz{ fJj feskp ekgh Bk fbnkJ/. j[f;ankog[o'I fwbDh ;h,<br />

xo dk e'Jh ihn ikJ/rk sK p;s/ ftu gk btKr/ BjhI fco eh ukok j?< fiBQK e'b ekghnK<br />

feskpnK BjhI ;B T[j yVQ / eo bJ/. jZEK s/ p?Is tZiD bZr/. w?Bz{ fejk frnk jZE nZr/ eo.<br />

w?I jZE nr/ eoe/ T[; s'I p?Is y'j fbnk s/ fejk- wko e/ tyk. jKvk r[Z;/ ftu sK ;h jh, j[D<br />

p"ybkjN ftu nk frnk. vzvk T[Eh SZv e/ fejk- pkg{ Bz{ p[bk e/ fbnk. pkg{ ih Bz{ ;koh rZb<br />

dZ; fdsh. T[j j?vwk;No Bz{ fwb/. j?vwk;No B/ fejk- s[jkvk w[zvk gVQB Bz{ fwjBsh j?, fJj<br />

w?foN ftu nkt/rk fJ; eoe/ fonkfJs eod/ jK fe i/ fJj wkcah wzr bt/ sK mhe, BjhI sK<br />

;e{b' eZY fdnKr/. ;ko/ wBkT[D br/. fMVeK s/ fwzBsK d't/I jfEnko uZb/ sK wzB frnk.<br />

fejk- ;t/o dh gqkoEBk ;Gk tes ;e{b d/ ;kjwD/ j?vwk;No jKvk s'I w[nkch wzr bJ/ sK<br />

wkca eo fdnKr/. nrb/ fdB ;t/o/ jod/t Bz{ g/;a ehsk frnk. T[j jKvk d/ Biadhe frnk s/<br />

T[uh nktkia ftu fejk - w?I wkch BjhI wzrDh feT[Ife w/oh e'Jh rbsh BjhI . ;e{b ;[zB j'<br />

frnk. fJe' ftfdnkoEh w?foN ftu nkT[D d/ ekpb, T[j' eZYDk g? fojk ;h. w?B/iw?IN B/ c?;bk<br />

ehsk fe fJ; ;e{b ftu sK fJjBz{ ofjD BjhI d/Dk. bkrb/ fgzv fJ;/ ;e{b dh pqKu j?, T[E/<br />

pdb fdzd/ jK. ;kb 1950 ftu T[E'I FkBdko Bzpo b? e/ d;thI ehsh s/ w?foN ftu nkfJnk.<br />

wkwk ih f;awb/ f;tb ;oiB ;B, fwbD nkJ/ efj rJ/ ;B fe d;thI d/ fJwfsjkB d/ e/<br />

f;awb/ rowhnK fpskJhI, T[E/ jh c?;bk eoKr/ fe nr'I eh gVQkJh eoBh j?. f;wb/ dhnK ;VeK<br />

grvzvhnK s/ wNor;ash eodk ofjzdk. fJe fdB e'oN o'v s/ NfjbfdnK T[;B/ d/fynk, fJe<br />

r'ok w[zvk b/fNnk fgnk j?, d{ik fuZbk fojk j?- ;/t wkJh co?IvHHHHjh fJia vkJhIr. N?e;h tkb/ Bz{<br />

tki wkoh. wohia ns/ T[;dk d';s fpmkJ/. j;gskb tb iKd/ o;s/ T[go N?e;h fbikD dh<br />

wBkjh ;h go jod/t B/ g[b; Bke/ Bz{ efj fdsk- n?woi?I;h ekoB ikDk g? foj?. wohia Bz{<br />

dkyb ehsk frnk. fwjdk X'fJnk frnk. ikZB BK d/ fJ; wohia dk jcsk fJbki ufbnk.<br />

T[;d/ ;kEh dk Bkw NkZw ;h. F[eokBk eoe/ d't/I ftdk j' rJ/. fJj i[nkB ;ftNiaob?Iv d/<br />

;B.<br />

ckJhB nkoN; ekbi fdZbh ftu dkyb j'fJnk fiE'I 1955 ftu B?;aBb fvgb'wk gqkgs<br />

ehsk. fco ;aKsh fBe/sB fvroh eoB tk;s/ ubk frnk. T[BQh fdBh ;aKsh fBe/sB ebk-gq/whnK<br />

dk wZek ;h. T[E/ wjkB p[Zssqk;a okw fezeo ns/ jod/T[ Bz{ fwfbnk. fJ; Bt/I ebkeko Bz{ ;aKsh<br />

fBe/sB g;zd BjhI nkfJnk. pzrkbhnK dhnK rZbK, ykDk-ghDk, ukb Ykb, e[M th mhe Bk<br />

bZrk. jod/T[ B/ fejk - s/oh T[dk;h ;wM ftu nkT[Idh j? i[nkB, s/o/ tk;s/ fJE/ e[M BjhI,<br />

bkj"o dk ;e{b nkca nkoN fdZbh nk frnk j?, vz{x/ fjod/ tkbk ebkeko XBoki Grs T[E/ j?,<br />

w?I s?Bz{ T[;d/ Bkw fumh fdzdk jK, T[E/ s/ok efbnkD j'J/rk. fdZbh nk frnk. XBoki s'I<br />

fJbktk fijV/ j'o ebkeko fJE/ nfXnkge ;B T[BQK ftZu wjKok;aNo d/ fdBeo e";o, pzrkb d/<br />

;/b'i w[eoih, Gkp/;a ;kfBnkb s/ gzikp d/ jofe;aB bkb ;B.<br />

nkoN fj;Noh dk jzr/ohnB gq'c?;o vkH ukob; c?poh, ihBhn; ;h. i?g[o d/ wjkoki/ B/<br />

fdbh ;fEs nkgDk wfjb gzvs itkjobkb Bfjo{ Bz{ d/ fdZsk sK fe fJ; ftu B?;aBb r?boh<br />

nkca wkvoB nkoN; ftef;s ehsh ikJ/. wfjzdo f;zx ozXktk T[d'I fdZbh d/ fvgNh efw;aBo,<br />

T[sw ebkgkoy{ ;B. jod/t f;zx ozXktk ;kfjp Bz{ fwfbnk s/ p/Bsh ehsh - B?;aBb nkoN<br />

r?boh w?I ;Ekgs eoKrk. goyfdnK fe fJ; i[nkB Bz{ ft;at dhnK nkoN ;a?bhnK dh uzrh<br />

tkech j?, fJj fizaw/tkoh ;" Ig fdZsh. wfjb ftu fojkfJ;a eoB dh wBkjh ;h, noia ehsh - fJj<br />

r[;bykBk fezBk tZvk j?, gZyk th bZrk j'fJnk j?, fJ;/ ftu ofj btKrk. nkfrnk fwb rJh.<br />

fgzv'I fw;sohnK dk N'bk b? frnk. dhtkoK d/ Bkb Bkb fJe ezX s'I d{ih sZe, gkJhg T[go d'<br />

d' j[ZeK Bkb bNekT[D tkb/ bZeVh d/ cZfNnK d/ co/w pDtkJ/ fiBQK T[go g/IfNzria NzrDhnK<br />

;B. g/IfNzria NzrD bJh fJj g'oN/pb sohek pkd ftu eJh nkoN r?bohnK ftu fJ;s/wkb<br />

ehsk frnk. ;kb 1956 Bz{ F[o{ eoe/ 1959 ftu nkoN r?boh w[ezwb eo fdsh. vkH okXk<br />

feq;aBB T[g-ok;aNogsh ;B. T[BQK Bz{ fwb e/ noia ehsh fe r?boh dk T[dxkNB eoB<br />

nkT[.gqtkBrh fwb rJh, fdB fB;afus j' frnk. ;akBdko T[dxkNBh ;wko'j j'fJnk. n?i{e/;aB<br />

6


wzsoh jwk:z{ epho nkJ/. nkoN efofNe w[beoki nBzd nkJ/. ;koh ftT[ Ispzdh wfjzdo f;zx<br />

ozXktk dh fBrokBh ftu j'Jh.<br />

fJ; nkoN r?boh d/ fJzukoi ;eZso, feq;aBkw{osh nkJhH;hHn?;H ;B. T[BQK B/ fJ; rZb dk pj[s<br />

p[ok wBkfJnk fe T[BQK Bz{ pkJh-gk; eoe/ jod/t f;zx, vkH okXkfeq;aBB Bz{ p[bk fbnkfJnk. fJj<br />

gq'N'e'b dh x'o T[bzxDk ;h. itkp sbph tk;s/ yas fbfynk. jod/t B/ itkp fdsk - ;akBdko<br />

T[dxkNB j' frnk j?, vkH okXk feq;aBB gq;zB-fus tkg; ik u[e/ jB, gq?;Z B/ y{p eto/i ehsh<br />

j?, EK EK gq;z;k j'Jh j?, fJ; d/ pkti{d s[;hI e'Jh ekotkJh w/o/ fybkca eoBh j? sK eo'.<br />

feq;aBkw{osh u[ Zg j' rJ/. fJ; tes jod/t f;zx nkoN r?boh dk nf;;N?IN vkfJo?eNo ;h.<br />

;kb 1959 ftu o'w ikD tk;s/ noiah gkJh, itkp nkfJnk- s[jkBz{ c?b'f;ag bJh u[fDnk<br />

frnk j?. jkiao j't'. T[d'I nkw b'e jtkJh ijkia ftu ;cao BjhI eod/ ;B. pzp/ s'I B/gbia<br />

sZe ;w[zdoh ijkia okjhI ;cao eoBk ;h. ;kok gfotko fgzv'I fdbh ftdk eoB tk;s/ nk frnk.<br />

o/bt/ ;N/;aB s/ yb's/ ;B. No/B nk bZrh. ;wkB fNekfJnk, ;G Bz{ fwfbnk. rZvh uZb gJh.<br />

gzi ;Zs fwzN pkd eh d/fynk wK fJe ;hN T[go fSgh p?mh ;h, T[m e/ jod/t Biadhe ik<br />

p?mh. jod/t B/ fejk - fJj sz{ eh ehsk wK< rZvh ftu feT[ I uVQ nkJh< wK B/ v[pv[pkJhnK<br />

nZyK Bkb fejk- s?Bz{ G/iD Bz{ fdb BjhI eodk jod/t. ub fJT[I eod/ nK, w?I pzpJh s' tkg;<br />

nk ikT{Irh. Bkb/ T[j ;hN d/y bT{Irh fi; s/ p?m e/ sz{ god/; ikJ/Irk. Nh-Nh Bkb rZb<br />

ehsh. T[;B/ fejk- e'Jh rZb BhI. ;hN j?rh. w?I fNeN pDk fdzBk. wK g[Zs rZbK eod/ pzp/ g[Zi<br />

rJ/. nkfrnk b?e/ fe wK Bz{ ijkia fdykT[Dk j?, d't/I ijkia nzdo bzx rJ/. rZbK eod/ oj/.<br />

J/B/ Bz{ ;hNh tZih. xfVnkb yVe/. n?bkB j'fJnk fe :kso{nK Bz{ SZvD nkJ/ pzd/ T[so ikD.<br />

s[oB dk tes j' frn?. wK T[ Zmh. fejk- jod/t, fJj s/o/ e/; pV/ fgnko/ B/. d[X djhI Bkb<br />

X' X' f;azrkodh ;h. fJBQK dh p/ndph Bk eohI. sz{ god/; uZfbn?I. gsk BjhI T[E/ fej' fijh<br />

fiazdrh n?. wip{oh t; i/ edh e/; eNkT[D/ g? ikD, c/o w?Bz{ nkgDk wz{j Bk fdykJhI.<br />

fJj nky e/ T[j s/ia edwh ijkia s'I T[soh s/ s[o gJh. jod/t B/ tkiK wkohnK, fJjh<br />

efjDk ;h fe jK wK, fJt/I jh eoz{rk, go T[j o[eh BjhI, fgS/ w[V e/ BjhI d/fynk. fJ; nkyoh<br />

tke s'I pkd T[;B/ Bk e[M ;[DBk ;h Bk ;[DkT[Dk ;h. jod/t f;zx B/ w?Bz{ dZf;nk- id'I e'Jh<br />

w?Bz{ g[ZSd?- s?I tkb feT[ I Bh eNkJ/. T[E/ ;ko/ Jh eNk fdzd/ B/. w?I u[g eo ikBk. e"D wria<br />

ygkJh eo/. w?I nkofN;N nK. fJj' fijh ;pb w{os j'o e'Jh BjhI, w{os fijVh j[ew d/e/ fgm<br />

eo bt/. w{os i' ngD/ j[ew s'I pkd fe;/ fNZgDh dh iao{os Bk ;wM/ ns/ ubh ikt/. w/oh<br />

g'fb;a gsBh wkohnk, wK dh fJ; rZb s/ cyo eodh j?. J/;ahnB wK nBzs fgnko eodh j?,<br />

T[;dk fsnkr th nBzs j?, T[;dk nkuo;a r[ioh wK j?.<br />

;kb 1962 ftZu o'w s'I tkg; d/; nkfJnk. w[beoki nBzd ns/ wfjzdo f;zx ozXktk B/<br />

w[y wzsoh ;qH gqskg f;zx e?o'I Bz{ wBk fbnk fe uzvhrVQ ftu nkoN r?boh pD/, ekbi nkca<br />

nkoN; pD/. jod/t Bz{ fJ; ekbi dk ckT[ Ivo vkfJo?eNo bk fdZsk. ezw ni/ F[o{ j'fJnk jh<br />

;h fe uhB dh izr fSV gJh. jod/t B/ nkoiah ;a?v T[;ko e/ nkoN r?boh ftT[IsDh F[o{ eo<br />

fdsh. ;G s'I gfjbK jZEK Bkb pDkJhnK ikD tkbhnK tos'I :'r uhiaK dh fb;N fsnko ehsh.<br />

p?Is dh tos'I eoe/ e[o;hnK w/ia fsnko eotkT[D br/. fJj dZ;D bJh fe tos'I :'r ;kwkB<br />

ftu ebkeko fet/I ikB gk fdzd/ B/, d' d' e[o;hnK, fJe fJe w/ia jo/e wzsoh d/ xo g[uk e/<br />

ehws t;{bh, dZf;nk fe o[iarko s/ ;[jZgD, d'tK dk efbnkD j't/rk.<br />

jod/t B/ d/fynk fe eKrVk g/IfNzria sK ewkb j?B jh, gjkVBk uKdh d/ fijV/ rfjD/<br />

gfjBdhnK jB, T[BQK T[go riap dk nkoN j?. T[j fJBQK g[okD/ Gko/ rfjfDnK Bz{ GBk GBk<br />

Bt/I rfjD/ pDtk ojhnK ;B i' Bt/I j'D eoe/ ;[jD/ brd/ ;B s/ jbe/ j'D eoe/ eJh eJh<br />

e[VhnK d/ ezw nk iKd/ ;B. T[;B/ ;'funk - fJj g[okDk j[Bo spkj j' ikt/rk. ozXktk ;kfjp<br />

Bkb rZb ehsh. ozXktk B/ fejk- noiah fby, w/o/ s'I f;ckfo;a eotk, ;t/o ;ko e?o'I ;kfjp Bz{<br />

fwb. nZm e[ ti/ T[j po/eck;N efonk eod/ B/. j' ;ed? s?Bz{ efjD go"mk yk b?. sz{ th<br />

po/eck;N eo bJhI. c/o s?Bz{ ezw g[S<strong>Dr</strong>/. ngDk wB'oE dZ; e/ noiah nZr/ eo d/JhI. fJj'<br />

j'fJnk. go"Im/ ykD s/ bZ;h ghD fgS'I ngD/ ezw pko/ dZ; e/ fejk - ;[fBnkfonK Bz{ i/ ;oekoh<br />

uKdh d/ e/ fJj rfjD/ yohd bJ/ ikD sK ebkfeqsK dh spkjh pu ;edh j?. e?o'I B/ g[ZfSnk -<br />

eh ukjhdk j?< jod/t B/ fejk - ih ukbh feb' uKdh s/ fJe ihg. noiah T[go @wB}{o# fby<br />

e/ d;yas eo fds/. uKdh dh Ne;kb nzfwqs;o j[zdh ;h. jod/t T[E/ g[Zi frnk fe ukbh feb'<br />

7


uKdh dhnK fJZNK fdT[. Ne;kb nca;o efjD bZrk- T[J/ GkJh eJh e[ZM j'o eohd? fJ; noiah<br />

d/ Bkb Bkb. w?Bz{ noiah cVk. wfjew/ e'b ikJ/rh. fco eJh EkJhI j'e/ d[pkok w/o/ e'b<br />

nkJ/rh. wjhB/ pkd nkJhI. fJzB/ Bz{ ihg fwb rJh. wjhB/ pkd ukbh feb' uKdh dhnK fJZNK<br />

bZd e/ eKrV/ dh tkdh tZb e{u ehsk.<br />

d/fynk fe uzp/, oki/ d/ wfjb ftu fJe okrwkbk gJh j? fi; ftu u[ok;h okrK dk<br />

sseok j?. fJ; okrwkbk T[go nkXkos fwBhJ/uoia gJhnK jB. okrwkbk ns/ fwBhJ/uoia<br />

yohd bJhnK i' j[D B?;aBb r?boh nkca wkvoB nkoN fdZbh ftu ;KGhnK gJhnK jB. fJBQK<br />

e[b?e;aBia pko/ feskp fbyh, fJ; nkoN T[go fNZgDhnK fdshnK. g/IfNzria SkgDhnK ;B. ozXktk<br />

;kfjp B/ dZf;nk- ozrdko g/IfNzria, ekria T[s/ e/tb ;o;tsh gq?;Z Skgdh j? i' ebeZs/ ftu j?.<br />

jod/t s'I feskp b?e/ T[; Bz{ d[pkok ftT[ Ifsnk. w[Zy pzd fbfynk. w[ypzd ftu jod/t dk fiaeo<br />

ehsk. feskp d/ eto s/ Bkw wfjzdo f;zx ozXktk b/ye dk ;h s/ jod/t dk Bkw nf;;N?IN<br />

dk. jod/t f;zx B/ fejk- ozXktk ;kfjp, feskp sK w?I fbyh ;h, e[b?e;aBia w?I ehshnK ;B.<br />

Bkw s[jkvk j?. T[j jZ; gJ/, fejk- w/o/ Bkw s'I pr?o s/oh feskp SgDh BjhI ;h. sz{ j[D<br />

NokJh eoe/ d/y. w/o/ Bkw Bkb gfjbK s/ok Bkw Sfgnk d/ye/ GftZy ftu gqek;ae s/ohnK<br />

feskpK Skfgnk eoBr/. jkb/ fJj ;wK BjhI nkfJnk. jkb/ fJj' j'fJrk.<br />

d[pkok fco o'w ubk frnk. ;qH r'gkb f;zx, ;'chnk ftu Gkos d/ ;cho ;B. T[BQK Bz{<br />

fwfbnk. eko yohdh. c?;bk ehsk fe eko s/ ;tko j'e/ fjzd[;skB xo gosKrk. o'w s'I<br />

p[brkohnk, Noeh, nk;Nohnk ;ftNoiaob?Iv, ;'chnk frnk. fco nop dk wZek wdhBk d/yfdnK<br />

JhokB d/ ;afjo fJ;ckjkB, fJE'I sfjokB, fco ekpb frnk. ekpb ftu pkpo dk S'Nk fijk<br />

YZmk j'fJnk wepok d/fynk, fco gkfe;skB ftu dkyab j'fJnk. gkfe;skBh fJzN?Ibhi?I; B/ fejk,<br />

eko dh sbk;ah b?Dh j?. sbk;ah b?D bZr/ sK fveh ftu oZyhnK E?bhnK ftu'I x[Zr{ x'V/, fwZNh d/<br />

SDeD/, uZehnK, rvhjo/ ;?IefVnK dh frDsh ftu gJ/ ;B. jZ;D bZr/. fJe d{i/ Bz{ tkiK wko<br />

wko p[bkT[DHHHT[J/ nfj d/y', Bk xVhnK, BK NoKfi;No, Bk SsohnK Bk o/B-e'N, Bk N/gfoekovo<br />

Bk ;'B/ d/ fp;e[N. J/j gkrb fwNh Bkb eko dh fveh Goh bJh iKd?. jZ;fdnK<br />

j;fdnK T[BQK B/ tkjrk pkovo gko eotk fdsk.<br />

tkjrk gko eoe/ nNkoh s'I ;[bskBg[o b'Xh j[zfdnK ngD/ fgzv g[ZiDk ;h. ;[bskBg[o<br />

ike/ fynkb nkfJnk- wk;No jKvk ;[bskBg[o d/ ;B. d/yhJ/ Gbk j?D fe BjhI. eJhnK Bz{<br />

g[ZfSnk, fJe B/ dZf;nk, T[; feskpK ekghnK tkbh d[ekB s'I g[ZS. d[ekBdko B/ xo dk o;sk<br />

dZ; fdZsk, fejk - b'j/ dk ekbk tZvk r/N j?. r/N s/ g[Zi e/ dotkiak yVekfJnk. bzw/ eZd,<br />

;[Bfjoh ozr tkbk wk;No fpoX j' frnk ;h. jZE ftZu yz{vh cVh ;fji/ ;fji/ dotkik y'bQD<br />

nkfJnk. ikD e/ jod/t B/ ngDk Bkw BjhI dZf;nk, e[M d/o d/yD s'I pkd efjD bZrkjod/t<<br />

jod/t f;zx B/ T[;d/ uoB S[j/. SbedhnK nZyK Bkb wk;No jKvk B/ jod/t Bz{ iZch<br />

ftu b? e/ fejk - w?I eJhnK Bz{ g[ZSdk fojk sz{ feE/ n?I. gsk brdk god/;h j' frn?I. s?Bz{<br />

fwb e/ s/o/ s'I wkch wzrDh ;h w?I. Gbk j'fJnk sz{ nkg/ nk frnk. w?I feE'I bZG ;edk ;K s?Bz{<<br />

jod/t B/ fejk- ih wkcah sK w?I wzrD nkfJnK s[jkE'I. fJ;/ eoe/ oZp B/ fejk - ;w[zdo okjhI<br />

BjhI n?seh iawhB okjhI ;co s?n eo. d[BhnK d/ydk d/ydk ;[bskBg[o g[ZfinK. fywk wzrD<br />

nkfJnk jK. w?I r[;skyh ehsh ;h go fywk wzrD s'I w[Bfeo ;K. wk;No ih B/ pko pko fejknZi<br />

fJE/ ofj. ykD ghD s'I pkd jod/t f;zx B/ xo dk o;sk cfVnk. xo g[iD s'I fszB<br />

fdB fgS'I ypo fwbh fe wk;No jKvk fJ; ijkB s'I e{u eo rJ/ jB.<br />

wfjzdo f;zx ozXktk gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh ;Ekgs eoB tk;s/ ps"o tkJh;-uK;bo<br />

b[fXnkD/ nk rJ/. jod/t f;zx Bz{ gzikp d/ yZphykB fiawhdko dh jt/bh T[;koB bJh fejk.<br />

fJ; :{Bhtof;Nh dk w"i{dk nikfJpxo jod/t dh fwjBs dk cb j?. S'NhnK fJZNK ni/ bZG<br />

iKdhnK ;B. u[bQ / u" Ie/ pDkJ/. r[ZsK, goKd/, fJzBz{, xVtzihnK, ghjVhnK, w{jV/, d/rK, rkroK,<br />

uoy/, nN/oB, rZb eh ;kok g/Iv{ ;kia' ;kwkB u[D fbnk. jt/bh dhnK ezXk s/ g/IfNzria d/t B/<br />

pDkJhnK, T[dxkNB y[;atzs f;zx B/ ehsk. fJ; ezw dh nZi sZe T[gwk j' ojh j?.<br />

1978 ftu id'I vkH nwohe f;zx B/ gzikph :{Bhtof;Nh d/ tkJh;-uK;bo ti'I nj[dk ;zGkfbnk<br />

sK jod/t f;zx B/ ;bkj fdsh - d[BhnK Go d/ nkX[fBe f;abghnK ebkekoK Bz{ ;Zd'. ;kwkB<br />

fdT[. ej' fe fizBk fuo ofjDk j?, ;kb, S/ wjhB/, oj'. i' fdb eod? pDkT[. vkH nwohe<br />

f;zx B/ jod/t f;zx Bz{ fejk, fiBQK ebkekoK Bz{ s[;hI ;ZdDk ukj[zd/ j', ;d'. w?I sK ;Zdk gZsoK<br />

8


s/ d;ys eoB tkbk jK p;. fJE/ T[d'I u?Ze, ikgkB, thsBkw, fJzv'B/;ahnk, g'b? Iv, sk;aezd, coK;<br />

nkfde d/;K ftu'I ebkeko nkJ/. fJj jod/t dh ;bkj ;h fe ebkekoK Bz{ p[bk e/ ;kwkB d/<br />

e/ g/IfNzr pDtkT[Dh pVk ;"yk ezw j? s/ ;;sk, ebkeko th y[;a. fJBQK dhnK g/IfNzria yohdD<br />

dk ezw pj[s wfjzrk j?, pj[s jh wfjzrk.<br />

uzvhrVQ dh nkoN r?boh T[Z;o ojh ;h sK jod/t B/ d[BhnK Go d/ d/;aK Bz{ yas fby/<br />

fe ekop{iahJ/ okjhI Gkos d/ Bt/I fte;s ;afjo uzvhrVQ ftu tZvh nkoN r?boh fsnko j' ojh<br />

j?. n;hI jo/e d/; dh b'e-ebk-r?boh pDkT[D dk c?;bk ehsk j?. feogk eoe/ nkgDk c'e<br />

nkoN G/i'. ;w[zdoh ijkiaK okjhI c'e nkoN nkT[Dk F[o{ j'fJnk. ;G s'I gfjbK s/ ;G s'I tZvh<br />

wksok ftu g'b?Iv B/ nkgDk nkoN G/fink. N?r'o fEJ/No ftu nkoiah nkoN r?boh fsnko<br />

ehsh. w[beoki nBzd Bz{ Bkb b? e/ e?o'I ;kfjp e'b frnk fe g'b?Iv dh nkoN r?boh dk<br />

T[dxkNB eoB bJh nkU. T[BQh fdBh nypko gVQ e/ gsk bZrk, g'b? Iv dk fJe tiaho Gkos d/<br />

d"o/ s/ nkfJnk j'fJnk ;h. fdZbh nzp?;h ftu c'B ehsk. tiaho dk Ej[ gsk uZb frnk, T[; Bz{<br />

wBk fbnk fe g'fb;a r?boh dk T[dxkNB ;wko'j j' foj?, ps"o w[Zy wfjwkB f;aoes eo'. T[;Bz{<br />

fJj th dZf;nk fe uzvhrVQ T[;koB dh fiazw/tkoh Gkos ;oeko B/ gfjb'I g'fb;a fJwkos;kia Bz{<br />

fdsh ;h i' jkd;krq;s j' frnk. T[;dh w"s pkd b/ ekop{iahJ/ Bz{ fJj ezw ;"fgnk frnk ;h.<br />

wzsoh B/ jK eo fdZsh. T[dxkNB w"e/ jod/t B/ dZf;nk s/ fdykfJnk fe gzikp s/ g'b?Iv dk<br />

c'e nkoN fezBk fwbdk i[bdk j?. t?;/ ;ko/ d/;K d/ c'e nkoN d/ w'fNc fJe d{i/ Bkb fwbd/<br />

fdykJh fdzd/ jB.<br />

g'fb;a wzsoh jod/t dh ebkgoy ns/ e?o'I dh wfjwkfBtkiah s'I pj[s gqGkfts j'fJnk<br />

feT[ Ife fJj gq'N'e'b s'I T[go dh rZb ;h fe w[y wzsoh fe;/ wzsoh dk ;tkrs eo/. uzvhrVQ s'I<br />

T[;B/ f;awb/ ikDk ;h s/ shi/ fdB tkg;h ;h. jod/t B/ e?o'I Bz{ fejk- fJ; tiaho dh tkg;h<br />

tes ukj dh dknts gzi"o BK d/ d/JhJ/< e?o'I ;kfjp wzB rJ/. fdB oks gzi"o dh ;ckJh dk<br />

ezw izrh gZXo s/ F[o{ eo fdsk frnk. ;akBdko ;c?d ;kfJnkpkB yzG cVcVkT[D bZr/.<br />

rowi';ah Bkb wzsoh dk ;tkrs j'fJnk. bzwK ;wK jod/t g'fb;a nkoN d/ w'fNcK pkps d;dk<br />

fojk. tiaho B/ jod/t Bz{ fejk- s[;hI g'b?Iv nkT[r/< jod/t B/ fejk- ;d'r/ sK iao{o nktKrk.<br />

fszB wjhB/ pkd g'b?Iv dh ;oeko tb' I c?b'f;ag dh g/;ae;a fwbh, ;Zdk gZso jk;b j'fJnk. fJj<br />

g'fb;a fwT[fianwia dh fBrokBh eoBh s/ B[wkfJ;aK dk gqpzX eoB dh fiazw/tkoh ;h.<br />

T[d'I eoBkb d/ p; nZv/ dhnK fwT{obia dk ezw ni/ nX{ok fgnk ;h. pV/ ebkekoK B/<br />

fviakJhB G/i/, go jod/t d/ wBi{o j'J/ s/ ;Zso jiako o[fgnk fwfbnk. c?;bk ehsk fe fJj<br />

ezw f;o/ ukVQ e/ c/o g'b?Iv ik<strong>Dr</strong>/. eKrV/ s'I ekbhnK ;b/NK wzrtkJhnK. ;zs f;zx ;/y'I dk g?;/<br />

tb'I e[ZM jZE szr ;h. T[;Bz{ ;jkfJsk eoB tk;s/ Bkb obk fbnk s/ 25 gqsh;as fjZ;k d/D dk<br />

c?;bk ehsk.<br />

;qH gqskg f;zx e?o'I dk esb j' frnk. jod/t d/ dcaso ftu ;Nkc, fJe j?vZ eboe,<br />

fJe eboe s/ fJe ;/tkdko ;h. fJj ;wM e/ fe fJj e?o'I dk pzdk j?, fJe fJe eoe/<br />

w[bkiaw tkg; p[bk bJ/. ngD/ fuZmh gZso, y'i fBpzX y[d NkJhg eodk. id'I d/fynk fe fdBpfdB<br />

wkj"b x[NtK j' fojk j?, fp;sok u[fenk, fdbh g[Zik, fdZbh s'I g'b?Iv ikD dh fsnkoh<br />

ehsh. gfjbK n?w;Novw ngDh d';s d/ xo e[M fdB fojk, T[E'I tko;k frnk. g'b?Iv ftu<br />

r?bohnK d/yD, nkofN;NK Bz{ fwbD dk ezw nozfGnk. g'b? Iv d/ ykD/ ;[nkd Bk brd/. nZe<br />

frnk. fJe fdB fJe ;odko Bz{ iKfdnK d/y e/ tki wkoh. T[j o[fenk, g[ZfSnk eh rZb n? <<br />

jod/t B/ fejk- o'Nh y[nk d/j ngD/ xo. T[j xo b? frnk. jod/t B/ T[; dh phth Bz{<br />

fejk- w?I o;'Jh ftu yb' e/ o'Nh ;pih pDdh d/yDh j?, nkfrnk fwb/rh< T[E/ T[;B/ nkg ykDk<br />

fsnko eoB dh ftXh d/yh s/ f;yh. fJj ;odko Gkosh d{sxo ftu w[bkiaw ;h.<br />

fJe fdB ;akwh fEJ/No ftu vokwk d/yD ubk frnk. gqkJhw fwfB;No th do;aeK ftu p?mk<br />

;h. fJe S'N/ fij/ eZd dk pzdk jkb nzdo nkfJnk, T[;d/ ;[nkrs ftu ;ko/ yVQ/ j' rJ/.<br />

gqXkB wzsoh th.Bkb p?m/ do;ae B/ dZf;nk fe wXo/ eZd dk fJj pzdk vokw/ dk vkfJo?eNo<br />

j?.<br />

fJZE/ ezw eofdnK poZ;a ubkT[IfdnK gSkD pDB bZrh. coK; ns/ ;e?Iv/B/thnB d/;K s'I<br />

;Zd/ nkT[D bZr/. g'b?Iv ftu wkohnk Bkb ikD-gSkD j'Jh i' fj;Noh nkca nkoN gVQkT[ Idh ;h.<br />

T[; Bkb ftnkj dh rZb uZbh sK wkohnk B/ fejk- fgsk ih Bz{ g[ZS bT[. T[;d/ gkgk e'b ike/<br />

9


Zb ehsh, T[j w[;eqkfJnk, fejk- ;'u b?. fejk, ;'u fbnk. efjD bZrk fJe fdB j'o ;'uD<br />

ftu eh joia< fJj ysoBke e[Vh n?. nrb/ fdB fco frnk, nkfrnk fwbh. ftnkj s'I pkd<br />

T[;dk Bkw j'fJnk wkohnk pkose' f;zx. d' p/N/ j'J/. tZv/ dk Bkw t?;bkt wodkBk f;zx j? s/<br />

S'N/ dk Bkw u?;bkt pkbk f;zx. t?;bkt wkfJB/ r[D rkT[D tkbk, u?;bkt g'b?Iv dk B'pb<br />

bkohJ/N ;h. u?;bkt pkbk f;zx B/ gzikph :{Bhtof;Nh d/ ebk GtB ftu fgSbh c/oh ;w/I v/Y<br />

xzN/ dh NkZe fdsh, ;o'fsnK ftu w?I th ;K. T[;B/ fgnkB' ns/ tkfJbB dk tkdB eofdnK<br />

g[oksB gZSwh ;[oK Bkb ;kvh ikD-gSkD eotkJh ;h.<br />

fBZek j[zdk wodkBk f;zx djhI iwk fdzdk sK iw iKdh, j'o fe;/ s'I Bk izwdh. ekoB<br />

g[SD s/ gsk bZrk fe T[j d[X dk eN'ok cfoZi d/ fgSb/ gk;/ T[; voZwh Bkb S[jk e/ oZy<br />

fdzdk fi; ftu nw'BhnK r?; Goh j[zdh n?. cfo} ~ mzYk eoB tk;s/ nw'BhnK uZeo eNdk j?<br />

sK fJj voZwh row j[zdh ofjzdh j?. fJ; d/ ;/e ;dek d[ZX fBZxk ofjD eoe/ djhI iw iKdh.<br />

1968 ftu nkoN r?boh nkca UINkohU e?B/vk s'I S/ wjhB/ bJh ftfiafNzr c?ebNh ti'I<br />

;Zdk fwfbnk. o;s/ dk youk, fNeN nkfde G/i fdsk. fpBk thiak bZrD d/ g[Zi frnk, T[BQK<br />

fdBK ftu :"og s'I e?B/vk nkT[D ikD T[go gkpzdhnK BjhI ;B. ezw eki d/ye/ nr'I gzi ;kb<br />

tk;s/ j'o ezNo?eN eo fbnk. ftzv;o dh nkoN r?boh ftu foiBb vkfJo?eNo nkca nkoN<br />

fB:[es j'fJnk. T[E/ ike/ ;G s'I gfjbK g'b? Iv dh nkoN r?boh dk fBowkD ehsk, c/o fJe<br />

fJe eoe/ eJh d/;K dhnK r?bohnK fdZ;D bZrhnK. d[BhnK d/ nkofN;N tZy tZy d/;K ftu<br />

nkgDhnK nkoN r?bohnK fdykT[Id/ fcod/ ofjzd/ jB, gzikp dhnK uko tZvhnK :{Bhtof;NhnK<br />

nkg; ftu skbw/b eoe/ th ngDhnK r?bohnK o'N/N BjhI eodhnK.<br />

e?B/vk ofjzfdnK nZX nzN/ dh fJe vke{w?INoh pDkJh, d f;Zy;. fJ; Bz{ EK EK fdykfJnk<br />

frnk, g;zd ehsh rJh. fJ; ftu gfjbK r[o{ ;kfjpkB dh pkDh dk ;zd/;a j? c/o wjkokik<br />

oDihs f;zx sZe d/ ekoBkw/ fdykJ/ jB. fdykfJnk fe ;zeN ftu f;Zy eh eod/ jB. GkJh<br />

eBZQJhnk ih T[go g/IfNzria fdykJhnK. tZv/ pzd/ dh w"s tes d/; ngD/ Mzv/ M[ek b?Id/ jB,<br />

dZf;nk fe fB;akB ;kfjp BjhI M[edk, r[o{ ;kfjpkB B/ wksw eoB T[go ;EkJh gkpzdh bkJh<br />

j'Jh j?. Gkos ftu nke/ B?;aBb fcbw p'ov Bz{ fejk fe wjZstg{oB ;ay;hnsK Bz{ fJj fcbw<br />

fdykT[. j'oBK do;aeK ftu frnkBh ia?b f;zx ok;aNogsh th ;B. fJ; fcbw d/ nkozG ftu<br />

fbysh ns/ iapkBh fijV/ ;apd doi ehs/ rJ/, T[j jB - Sikhs are a religious<br />

community and a political nation. They are an international minority<br />

community. frnkBh ih B/ y[;a j'e/ fejk - pj[s tXhnk vke{w?INoh. ;akpk;a. fJ; ftu'I<br />

nkozGe bcia @g'bhfNeb B/;aB## jNk fdT[. w?I B?;aBb fcbw p'ov Bz{ ejKrk, yohd b?D. fJBQK<br />

e'b pE/o/ g?;/ B/. jod/t B/ fejk- frnkBh ih s[jkv/ bJh iK B?;aBb fcbw p'ov bJh w?I<br />

vke{w?INoh BjhI pDkJh. w?I gq'c?;aBb c'N'rqkco ns/ nktkiaK wfjzr/ Gkn s/ yohdhnK, fszB fdBK d/<br />

nzdo nzdo phHphH;hH, e?B/vk ns/ nwoheD NhHthH u?BbK B/ fJj yohd bJh s/ bZr/ g?f;nK s'I<br />

fszB r[Dk tXhe t;{b j'J/. j'o b'V Jh BjhI. w?I ikDdk jK w?I nwho nkdwh BjhI, go w?I<br />

rohp th BjhI jK frnkBh ih.<br />

fdZbh, fwjopkB f;zx X{ghJ/ d/ xo GkJh tho f;zx mfjo/ j'J/ ;B. T[E/ ;'Gk f;zx<br />

ngDh gqf;ZX g/IfNzr, r[o{ BkBe d/t, b?e/ nk rJ/. jod/t f;zx w"i{d ;B. gq?;Z dk th ;'Gk<br />

f;zx B/ fJzsiakw eo oZfynk ;h. T[j ukj[zd/ ;B fe g/IfNzr dk x[zv GkJh tho f;zx u[ ZeD s/<br />

fco gq;az;k d/ e[M ;apd efjD. GkJh tho f;zx dk tvk Bkw j?, ;' g/IfNzr d[BhnK Go ftu<br />

wB}{o j't/rh. GkJh tho f;zx d/ ;kjwD/ g/IfNzr T[go'I o/;awh godk go/ jNkfJnk frnk. g/IfNzr<br />

d/yD s'I pkd GkJh tho f;zx p'b/- fJ; soK d/ BjhI ;B w/o/ wjkoki, s/ go/ wz{j eo fbnk.<br />

;'Gk f;zx B/ g/IfNzr bg/N bJh s/ r[Z;/ Bkb pkjo fBefbnk.fJe ebkeko T[dk; ik fojk j?,<br />

jod/t f;zx th Bkb pkjo fBeb rJ/. jt/bhUI pkjo ike/ r[Z;/ Bkb ;'Gk f;zx efjD bZr/fJ;<br />

pzd/ Bz{ G'ok neb BhI. nkoN pVh tZvh uhia n?, fJ; ikjb Bz{ eh gs? fJj w?I eh<br />

pDkfJn?. jod/t f;zx B/ fejk - w?Bz{ sK gs? nkoN eh j[zd?. w?I ikDdK sz{ eh pDkfJn?. sz{<br />

fJe fujok T[bhe e/ T[; T[go nZyK Bor; dhnK fugek fdZshnKaaaa a s/ j'Im wX{pkbk d/ Xoe/<br />

dkjVh pDk fdsh. fJj n? s/oh g/IfNzr r[o{ BkBe d/t ih dh.<br />

fJj rZb w?I gq'H G{fgzdo f;zx Bz{ ;[DkJh sK jZ; gJ/, efjD bZr/- vkH w'jB f;zx dhtkBk fejk<br />

eod/ ;B- fJj j? fJe' fJe g/IfNzr fi; Bz{ w?I fpbe[b BjhI d/y ;edk. g?ra zpo dk ne; fej'<br />

10


fijk j[zdk j? fJ; dk sK ;'Gk f;zx Bz{ eh gsk j'Dk ;h T[; Bz{ sK fJj th gsk BjhI fe fJe<br />

yZsoh d/ B?D Be;a, fujok w[jok fe; soQK dk j[zdk j?.<br />

w?I g[ZfSnk- go b'eK B/ fJ; Bz{ pj[s g;zd ehsk< T[j p'b/ - b'eK ftu dofwnkBk<br />

j[Bo jh gkg{bo j't/rk. d/y' fijVk pzdk ;koh T[wo vokfJzr eodk oj/, T[; dhnK behoK<br />

ftu ;ws'b sK j' Jh ikt/rk. ;'Gk f;zx uzrk vokfJzr wk;No j?, T[; ftu e'Jh nkoN BjhI.<br />

feogkb f;zx th fJ;/ Fq/Dh ftu nkT[ Idk j?. r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ fijVk ;akjkBk fbpk;<br />

gfjBkT[ Id/ jB, fJj T[jh fb pk; j? i' n"ozria/p dk ;h. s[;hI wkJheb J/Iib' dhnK g/IfNzria<br />

d/y'. T[;B/ gfjb'I g[oksB ;fGnsk, fJfsjk;, :j{dh Jh;kJh g?rz apoK Bz{ ikfDnk, tkfunk. fJ;<br />

fgS'I po;a ubkfJnk. r[o{ekb sZe b'e nD;hs/ eZgV/ gfjfBnk eod/ ;B. ;hDk go'Dk sK<br />

w[rbK B/ f;ykfJnk ;h. gfjbh tkoh ;hsk j'fJnk bkiawh gfjfBnk ikD tkbk t;so eSfjok<br />

;h. f;yK ftu nkoN ftef;s j'fJnk jh BjhI. wjkokik oDihs f;zx d/ t/b/ s'I b?e/ j[D sZe<br />

f;y, gzikph fusoeko, w[rb nkoN ns/ eKrVk fwBhJ/uo dh ;a?bh tosd/ oj/ jB. ;kok e[M<br />

T[j', p; fujo/ f;Zy BkfJeK d/ pDk fdZs/. eko ;/tk tkfbnK B/ g[okD/ ebkekoK dh ewkJh<br />

T[go e{uh c/o fdZsh. f;Zy u/szB j[zd/ sK jkjkeko Bk wZu iKdh< fJNbh ftu ;zs coKf;;<br />

nf;Z;h dk froik d/y'. j/m T[jh n;b xo j? fi; ftu ;zs ofjzdk ;h. T[;Bz{ T[t/I ;[oZfyns<br />

eoe/ T[go froik pDk fdsk. o'w dh jo/e rbh ftu s[jkBz{ g[oksB fJfsjk;e t;sK ;zGkbhnK<br />

j'JhnK fd; ik<strong>Dr</strong>hnK. gfNnkb/ d/ w'sh wfjb ftu fwBhJ/uo NozeK ftu gJ/ rb oj/ jB,<br />

fe;/ Bz{ gotkj BjhI. pkeh ;{fpnK ftu fJ; soQK dh ngokXe bkgqtkjh BjhI j?. w/o/ e'b fJe<br />

gzikph fwZso nk frnk. w?I fejk - fBnkrok ckb d/yD uZbhJ/< T[j p'fbnk- T[E/ eh n?< w?I<br />

fejk pj[s T[ukJh s'I gkDh j/mK fvrdk j?. T[j jZ; fgnk, efjD bZrk- gkDh sK j/mK fvfrnk<br />

Jh eod?. fJ; ftu d/yD tkbh fejVh rZb < i/ fes/ gkDh j/m'I T[go uVQdk j't/, T[j fdyk<br />

sK wzBk. j/m'I gkDh T[go uVQdk BjhI fdyk ;edk sK th d[yh j'D dh e'Jh rZb BjhI, dko{ b?<br />

nk, gkDh j/m'I T[go uVQdk fd;/rk.<br />

@@fJe i[nkB w/o/ e'b nkfJnk, efjD bZrk- w/o/ pkg{ dh g/IfNzr pDk. w?I fejk- feE/ n?<br />

s/ok pkg{ < T[j p'fbnk- T[j sK wo frn? ed'eDk. w?I g[fSnk- wo rJ/ pzd/ dh s;tho fet/I<br />

pDktK< T[j jZ;e/ efjD bZrk s?Bz{ fJzBk th gsk BhI< w/o/ tork Jh ;h. sz{ fJT[I eo w/oh<br />

s;tho pDk d/, w?I i{ j? nK ni/, dkjVh ekbh Bk eohI pZrh eo d/JhI. fJzBh e[ rZb n? ;koh.<br />

sz{ gjkV ;wM frnk.<br />

@@w?I e'Jh dzd BjhI eYkfJnk. wip{oB nebdkVQ eYtkT[Dh gJh ;h i' w/oh gsBh B/ ngD/<br />

fBZih nikfJp xo ftu oZyh j'Jh j?.<br />

@@w/o/ iBw s'I gfjb'I e'fJN/ ftu G{ukb nkfJnk ;h. e'fJNk pb'fu;skB ftu j?. wK T[E'I fJe<br />

;kb dk fJe :shw pZuk b? nkJh. fJe w[Zds sZe w?Bz{ gsk Bk bZrk fe T[j w/ok ;ek Gok<br />

BjhI. T[;dk Bkw wjKd/t f;zx j?. id'I pkJh ;kb dh T[wo/ T[;dk ftnkj ehsk, w/o/ wkw/ B/<br />

fwbDh ehsh. T[j n?vt'e/N j? s/ ni eZbQ r[o{ BkBe ykb;k ekbi fdZbh dh gqpzXeh ew/Nh dk<br />

gq;ak;e j?. id'I pkjo'I nktK, jtkJh nZv/ T[go T[j w?Bz{ b?D nkT[Id?. fJe tko w?I thj ;kb<br />

pkd nkfJnk. wjKd/t B/ t'dek oZyh j'Jh ;h, fejk eodk ;h jod/t nkJ/rk Bk, t'dek ghnk<br />

eod? T[j. xo g[ZiD s/ fejk- thj ;kb T[vhedh ojh fJj p'sb s?Bz{.<br />

@@ft;eh fJzrb?Iv ftu ghsh iKdh j?, :'og d/ pkeh d/;K ftu b'e t'dek, fiB, pekovh dh<br />

tos'I eod/ jB. gkDh iK ;'vk e'Jh BjhI fwbkT[Idk. gkDh iK ;'v/ dk rbk; Bkb tZyok oZy<br />

b?Id/ B/. w{b t'dek nkb{nK s'I pDdh ;h, g'b?Iv j[D th nkb{nK s'I pDkT[Idk j?. ;kb 1987<br />

ftu tv/ eke/ dk iBw j'fJnk sK Gkosh jkJh efw;aBo B/ pb?e b/pb ikBhtkeo dh g/Nh<br />

G/ih.<br />

@@e?B/vk fJe ;kX nkfJnk i' eko ;/tk eotkT[D bJh w;aj{o j?. w?I T[jBz{ fwbe/ fejk - s[jkBz{<br />

g[okDhnK fJfsjk;e fJwkosK Ykj[DhnK BjhI ukjhdhnK. T[j p'fbnk- eZu/ xo gZe/ eoB bZrk<br />

j'fJnK, fJ; ftu p[okJh eh j?< pVk ;wMkfJnk fe fJj oZy bt', T[;koBk jh j? sK fJe gk;/<br />

BtK r[od[nkok T[;ko bT[. T[; s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk. w?Bz{ g[ZfSnk- s[;hI eh eod/ j[zB/ U.<br />

w?I dZf;nk- nkofN;N jK, fusoekoh efonk eodK. ;zs B/ fejk- gzE bJh th e[M eo'. T[;d/<br />

fynkb ftu w/o/ tkbk ezw e'Jh ezw BjhI j?.<br />

11


w/oh :{Bhtof;Nh ftu dhge wBw'jB ns/ nwoihs ro/tkb B/ 26-28 cotoh 2010 Bz{<br />

ft;at gzikph ;?INo okjhI gzikph ekBcoz; eotkJh fi; ftu d' doiD d/;K s'I b/ye g[Zi/.<br />

uzrhnK rZbK ;[DB Bz{ fwbhnK. nkyoh ;?;aB ftu uko nfij/ pzd/ u[D/ rJ/ fiBQK B/ nkgD/<br />

gqGkt iK ;[Mkn d/D/ ;B. fJBQK ftu fJe w?I th ;K. w?I d/fynk fe b/ye ns/ ;o's/ fuzss ;B<br />

fe gzikph dk GftZy yso/ ftu j?. nkgD/ pkeh gqGktK d/ Bkb nkyo ftu w?I jod/t f;zx d/<br />

fJj b\} ;[DkJ/ -@@fi; wzi/ s'I w?I ;[ Zsk T[fmnk T[; dk Bw{Bk g{op ftu pfDnK, rZd/ dk<br />

eZgVk eZfsnk s/ p[fDnk wZX J/;ahnk ftu frnk. fijV/ ;bhgo gfjB e/ r[;bykB/ ftu frnk<br />

T[j nwoheD o?vZ fJzvhnBia B/ pDkJ/, w/o/ r[;bykB/ dk ni'ek Bw{Bk s/ toshIdk ;kwkB gZSw<br />

B/ pDkfJnk.<br />

@@fi; e[o;h T[go p?fmnk T[;dh Jhikd dZyDh :'og B/ ehsh, fijVk w?I rkT{B gfjfBnk, ;G s'I<br />

gfjbK J/;ahnB ykBkpd';aK B/ uwV/ dk pDkfJnk ;h s/ fJ; Bz{ ozrD dk sohek fw;ohnK B/<br />

dZf;nk ;h. NkJh eo';ahnk B/ pDkJh s/ fijVh skeh ftu'I w?I pkjo fBrkj wkoh T[; dk ;ah;ak<br />

fw;o ftu pfDnk ;h. Ssoh dZyDh-g{oph J/;ahnBia B/ pDkJh. fijV/ w/t/ Se/ T[j ncohek<br />

JhokB s/ ncrkfB;skB ftu'I nkJ/.<br />

@@nypko yohdD bJh i/p ftu'I fijVk f;ek NN'b fojk jK T[; dh ekY fbvhnk B/ eZYh.<br />

po/eck;N tk;s/ gb/N u[eh T[j uhB B/ pDkJh, S[oh dh Xks dZyDh GkoshnK B/ fsnko ehsh,<br />

eKNk fJNkbhnBK B/, uwuk o'wBK B/ pDkfJnk ;h. gF{nK Bz{ gkbs{ pDkT[D s/ XkoK u'D dk<br />

sohek g[oksB fjzd[;skBhnK B/ f;ykfJnk. gzSh gkb e/ nzv/ gqkgs eoB dk fotki g{oph J/;ahnk<br />

ftu F[o{ j'fJnk.<br />

@@g[m/ nZyo gZEo T[go ;kwhnK B/ pDkJ/, fi; ekria T[go Sg/ T[j uhBhnK B/ fsnko ehsk s/<br />

fJBQK Bz{ SkgD dh w;ahB iowBK B/ pDkJh. ykD-ghD gfjBD fgS'I fit/I w?I oZp dk F[eokBk<br />

eodk jK tZy-tZy p'bhnK ftu ;ko/ d/;aK ftu fJ;/ soQK F[eokBk ehsk iKdk j?. c/o th w?I<br />

dkntk eodk jK fe w?I gzikph jK s/ gzikph ojKrk.<br />

w?I g[fSnk- s[jkvh ebk T[go fe; dk n;o fgnk< T[BkQ B/ fejk - w?Bz{ sK fJj d/ pko/<br />

pj[sk gsk BjhI go ebk nkb'ueK B/ w?Bz{ fejk fe s/ok j[Bo ;arkb s'I gqGkfts j?. o{;h<br />

nkofN;N ;arkb (Chagal) :j{dh ;h s/ g?fo; ftu ofj fojk ;h. w?I T[;Bz{ g[ZfSnk- b'e nkyd/<br />

jB w/ok nkoN s[jkE'I gqGkfts j?, fJj fezBh e[ ;jh rZb j?< ;arkb B/ fejk- w?Bz{ fJT[I brd?,<br />

fit/I w?I o;ahnB nkJheBia s'I gqGkfts jK T[t/I sz{ J/;ahnB fwBhJ/uo s'I gqGkfts j?I. nkJheB ns/<br />

fwBhJ/uo ftu p[fBnkdh ;KM j?. ;arkb B/ fJiaokJhb dhnK fJwkosK T[go fijVhnK g/IfNzria<br />

pDkJhnK T[jBK Bz{ vohwia ;NkJhb efjzd/ jB. j/mK ft;akb b?Iv;e/g j? T[go n;wkB ftu gzSh<br />

T[v oj/ jB. w/ohnK ;kY/ fszB ;" vqkfJzria ftu d[BhnK dhnK ;G e"wK d/ goSkt/I fwbd/ jB.<br />

jo/e e"w d/ e[M f;zpb j[zd/ jB. ;kT{E ncohek ftu o"bk g? frnk ;h fe uou d/ fgStkV/<br />

w?v'Bk nkfJnk eodh j?, Lady with a child, tk;st ftu fJwkosK d/ goSkftnK d/ ;[w/b s'I<br />

pfDnK fJj fJe goSktK ;h i' brdk fJt/I ;h fit/I n"os B/ pZuk u[fenk j'fJnk j't/. ukj/<br />

f;zx ;Gk d/ w'ou/ j[zd/, ukj/ 1984 dk dopko ;kfjp T[go jwbk, f;Zy id'I ;zeN ftu j'D<br />

T[d'I T[BQK Bz{ pkia fdykJh fdzdk j?. w/ohnK vqkfJzria ftu pkia dk dyb pj[s j?, tX/oh tko<br />

pkia iaywh j?. T[go ft;akb nkek;a - j/mK ft;akb w?dkB, ftueko T[vdk iKdk iywh pkia. fJt/I<br />

jh ski, fB;akB ;kfjp s/ s[od/ iKd/ T[iV/ ekcb/, w/oh e?Bt; T[go ;fji ;[Gkn T[sod/ iKd/<br />

jB.<br />

@@w?I d; g/IfNzria pDkJhnK i' @@w/oh ;/iVhJ/ nkvzpo pfDnK,## ;apd dhnK gzeshnK T[go<br />

nkXkfos jB. fJBQK dk fJe fJe ;?ZN d[BhnK d/ jo/e tZv/ nikfJpxo ftu fgnk j?. d{ik ;? ZN<br />

w?I pkoK wKj s/ fsnko ehsk j? feT[ Ife jo wjhB/ dk tyok gqGkt j?. w?I okr wkbk T[go th<br />

;?NZ fsnko eo fbnk j?. T[j s[jkvh :{Bhtof;Nh d/ vkH r[oBkw f;zx Bz{ r[owfs ;zrhs ftGkr<br />

tk;s/ d/e/ iktKrk. w?Bz{ r[oGrs f;zx B/ fejk fe d;wrqzE ftubh ;a;so Bkwwkbk T[go ;? ZN<br />

pDktK. w?I fJj pkDh gVQh. fJ; ftub/ F;soK d/ BK gVQ e/ w/o/ s'I y{p;{os nkoN nkGk dh<br />

f;oiDk BjhI j'Jh. ;' fJj ezw eo BjhI j'fJnk. f;Zy oki t/b/ r[o{ ;kfjpkB dhnK fijVhnK<br />

g/IfNzria pDhnK, T[j g{opb/ ntskoK dk osk e[ o{g pdb e/ pDkJhnK j'JhnK jB.<br />

@@ebrh, pkia, x'Vk nkfde f;yK dhnK Xkofwe fB;akBhnK jB i' r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ fuzBQ<br />

jB p/;ae fgSb/ ;fwnK ftu gzi fgzvK dk wkbe ebrh ;ik b?Idk ;h. pkia s/ x'V/ d/ F[ehB<br />

12


sK jo :[r ftu fwb iKd/ jB, nZi th. fw;o d/ cokT{B, o{; d/ iako ns/ JhokB d/ pkd;akj<br />

dk fuzBQ th pkia j?. g'b? Iv d/ x'V/ ;koh d[BhnK ftu ;G s'I ;[jD/ wzB/ rJ/ jB, bkb, ;c?d,<br />

ekb/, Bhb/, Eoed/ fi;w.<br />

;z;ko, fszB wzB/ rJ/ jB, gskb b'e, wksb'e, nek;a b'e. gskb dk wkbe cBhno j?, Xosh<br />

dk wkbe ;a/o ns/ nkek;a dk wkbe pkia. fJt/I jh gZEoK ftu'I pb"o, XksK ftu'I ;'Bk, wDfenK<br />

ftu wkDe(amber), T[t/I wB[ZyK ftu'I i'rh Bz{ Fq'wDh wzfBnk frnk j?.<br />

@@s[;hI » ftub/ J/e/ dh dko;afBe ftnkfynk tk;s/ rqzE fbyh ikU, w?Bz{ brdk j? É r[o{<br />

BkBe d/t ih dh T[ Irb j?. r[o{ BkBe d/t ih tork T[dkofus g?rzpo ;z;ko ftu feE'I<br />

fwb/rk< T[BQK d/ Bef;aedwK d/ ubfdnK f;ZyK B/ fijV/ r[od[nko/ pDkJ/ T[BQK dk r[zpd fJ;bkw<br />

dk j? s/ eztb dk c[Zb t?fde gozgok dk. ekohro sK T[jh ;B Bk g[okD/, T[BQK Bz{ BthI ;/X<br />

fwbh. ozr, w[;bwkB ekohro pDkT[Id/ ;B, j'bh fjzd{ f;Zy y/vd/. feq;aB ih dh ok;bhbk<br />

dhnK MbehnK eZYhnK iKdhnK sK T[BQK d/ fbpk; w[;bwkB doih fviakJhB eod/ s/ f;T[Id/.<br />

fjzd{nK d/ sK @@;qh GrtkB ih BzrwBzr/## j'fJnk eod/ ;B. fJBQK ;z:[es ebuoK Bz{ ;wMD<br />

ns/ fgnko eoB s'I pr?o Gkosh nkoN f;jstzd BjhI j't/rk.<br />

@@eJh pzfdnK s'I ;[fDnK - fJjd/ pko/ ;wMk, fJj g/IfNzr eh efjzdh j?. w?I fejk eodK - fJjB/<br />

efjDk eh j? ftukoh B/< fJj sK f;oca fd; ojh j? feT[Ife fd; ;edh j? e/tb, p'b BjhI<br />

;edh. nkofN;N dftzdo rbshnK eodk j?. r[o{ BkBe d/t t?;ky wjhB/ pkps fby oj/ jB<br />

- ;kyk t/; eo/HHH Gkt o[ZyK dhnK NkjDhnK B/ BtK fbpk; gfjB fbnk j?. dftzdo B/ fJ;<br />

gzesh Bkb n"os f;azrko eodh fdykJh j? id'I fe r[o{ ih dk fJj Gkt j? Jh BjhI. T[j sK<br />

e[dos d/ fbpk; dh ejkDh gk oj/ jB. fit/I fdq;a, ;apd bJh BjhI pfDnk, T[;/ soQK ;apd,<br />

fdq;a bJh BjhI j?. s;tho ftu'I ejkDh Bk bG'. gzikph fdq;a-w{be nkoN ftu'I pkjo BjhI<br />

fBeb ;e/. n"os ns/ pZeoh dh s;tho pDk d/<strong>Dr</strong>/, fJj dZ;D bJh fe n"os pZeoh j? pZ;.<br />

nkoN ;e{bK ftu rVpV j?, w"fbesk BjhI, T[vkD BjhI. w/ok nkoN ;z;ko B/ gqtkB ehsk j?.<br />

gzikph fusoeko ejkDhnK gkT[D' BjhI jNd/. ;zrhs Bz{ ;apdK s'I pr?o ;[szso wzfBnk frnk fe<br />

BjhI< fe;/ B/ edh fJ; rZb s/ fJsokia ehsk< fit/I ;zrhs bciaK dk w[Eki BjhI, fJ;/ soQK<br />

nkoN Bz{ iapkB d/D dh iao{os BjhI. N?r'o Bz{ fe;/ B/ g[ZfSnk- fJj eh pDkfJn? < T[so<br />

fwfbnk- fd;dk BjhI < i/ s?Bz{ fd; BjhI fojk sK w?Bz{ ;[D BjhI fojk.<br />

@@w?Bz{ id'I e'Jh g[ZSd?- sz{ g/IfNzr fezB/ e[ ;w/I ftu eo b?B?< w?I fejk eodK- gzi jiako ;kb xZN'<br />

xZN ukjhd/ B/ go gzi bZy ;kb th bZr ;ed/ B/. g[oksB s'I g[oksB d/fynk fuZso, w{osh w/o/<br />

ezw nkT[ Id/ jB, T[j w/o/ fiajB ftu foekofvv jB. eh s[;hI rK d/ d[X ftu' I xkj, tV/t/I ns/<br />

T[;dk y{B tZy tZy d/y ;ed/ j' iK tZy tZy eo ;ed/ j'< n"os wod d/ ;zG'r dk nB[Gt,<br />

pZuk izwD d/ nB[Gt tork fpbe[b BjhI, p/;ae j? fJj T[;/ dk f;ZNk.<br />

@@w?I y[;zts f;zx Bz{ fejk- sz{ fbfynk ;h f;Zy 50 ;kb ftu ysw j' ik<strong>Dr</strong>/. feXo rJh s/oh<br />

GftZy pkDh<<br />

y[;tzs jZ; fgnk, fejk- rbsh feE/ j'Jh< fdyk sK w?Bz{ f;y e'Jh.ysw n? f;bf;bk ;G.<br />

jod/t B/ fJj rZb nkgDh gsBh Bz{ dZ;h. T[j p'bh- w?I f;yK pko/ b/y fbyKrh, f;yK d/ gVQB<br />

tk;s/. wkohnk B/ fijVk b/y fbfynk T[; dh nkyoh gzesh fJj ;h, @@ eZ}ke gVQd/ BjhI.<br />

fJBQK dk ;akBdko fJfsjk; f;ZyK tork j?. nBgVQ j'D eoe/ eZ}ke j[D ysw j' oj/ jB, fJBQK<br />

Bz{ wofdnK d/ye/ f;yK Bz{ puD dk :sB eoBk ukjhdk j?.## fijV/ g'b oFhnk ftu t; rJ/<br />

T[BQK ~ T[E/ eZ}ke fejk frnk. eZ}keK B/ pjkdoh Go/ ekoBkw/ ehs//, gzdothI s'I nmkjothI ;dh<br />

sZe o{; d/ ftFkb fJbke/ cfsj eoe/ oki eod/ oj/. T[BQK dk oki g'b?Iv, o{; ns/ :{eo/B<br />

T[go fojk. T[BQK B/ p'fXe ftek; tZb ed/ fXnkB BjhI fdZsk fi; ekoB ysw j' rJ/. j[D<br />

fcbwK ns/ nikfJpxoK ftu gJ/ fuZsoK s'I fpBK fJBQK dk j'o feXo/ fBFkB BjhI.<br />

@@okw fezeo dk xo S'Nk ;h p[ Zs tXhe ;B, sK th pDkT[D' BK jNdk, e'Jh fte/ Bk fte/,<br />

e'Jh gotkj BjhI. oZyD Bz{ EK Bk pudh sK N'J/ g[ZN g[N Xosh ftu dZph iKdk fe r[zw Bk j'<br />

ikD fes/. fejk eodk - gzi d; jiako ;kb pkd y[dkJhnK ftu'I nkg/ bZG b?<strong>Dr</strong>/ g[oky'ih,<br />

j?okB j'fJnk eoBr/ fe fJzBh T[ue'Nh dh ebk ojh j? fjzd[;skB ftu edh. fJzBk fJBkw ekcah<br />

BjhI jod/t< pzd/ Bz{ bkbu BjhI eoBk ukjhdk.<br />

13


w?I g[ZfSnk- vkH ozXktk Bz{ nkyoh tko ed'I fwb/< jT[ek b?e/ efjD bZr/- i{B 1984 ftu. okshI<br />

T[BQK d/ xo ;[Zsk. ;t/o/ c"i fco ojh ;h u[c/o/. n?bkB j' oj/ ;B fe eofcT{ bZr frnk j?,<br />

e'Jh pkjo Bk fBeb/. w?I fejk, ozXktk ;kfjp, fJj e[Zsg[Dk fezBk fuo oj/rk eh gsk. w?Bz{ d/;'I<br />

pkjo eZYD dk gqpzX eo'. T[BQK B/ fe;/ Bz{ c'B ehsk. c"ihnK dh ihg nk rJh. w?Bz{ ihg ftu<br />

fpmk e/ B/gkb dk pkovo gko eok rJ/. T[E'I w?I e?B/vk g[Zik. nkgq/;aB pb{;Nko dh ypo ;[De/<br />

ykbh nZyK, ykbh GktBktK Bkb ozXktk ;kfjp d{o d/yd/ oj/, d/o se. .<br />

T[j eth j?, fJ;dk w?Bz{ gsk BjhI ;h, T[d'I gsk bZrk id'I eftsk dhnK d' feskpK dk w?Bz{<br />

s[jck fwfbnk. gfjbh ftu fJe gk;/ yZp/ eftsk j?, ;Zi/ vokfJzr j?, eftsk ns/ vokfJzr d'jK<br />

dk nkg; ftu e'Jh ;zi'r bZGD tkbk w{oy j?.<br />

T[;skd pV/ r[bkw nbh ykB u[g ofjzd/ ;B, tXhe rZbK BjhI efonk eod/ ;B. fejk eod/pzd<br />

f;Zgh j' ikU. w'sh pD ikD sZe iapkB Bk y'jb'. jotbG ;zrhs ;zw/bB j[zdk, id'I w?I<br />

fJzvhnk j[zdk, fszB/ fdB ;[Ddk. oth ;a zeo b'eK bJh, tbkfJs yK nkgD/ nkg bJh f;sko<br />

tkdB eodk.<br />

f;at e[wko bzdB iKdk sK jod/t e'b o[edk. jod/t cokb/ nkfJnk j[zdk, sK f;at e[wko xo<br />

nk iKdk. eJh tko jod/t dh r?o jkiaoh ftu th f;at cokb/ ubk iKdk sK wK y[;a j[zdh.<br />

nkydh, dko{ dk fJzsikw eo fdnKr/ go gfjbK o'Nh ykj. fgS'I sz{ o'Nh Bh yKdk. fJ; soQK<br />

sK wo ikt/Irk sz{. w?I Bh dko{ ghD d/Dh o'Nh ykD s'I gfjbK, r'o/ T[Xo J/; soQK Jh eod/ B/<br />

pJh gfjb'I o'Nh ykU c/o i' woiah ghId/ fco'.<br />

1972 ftu thDk ;aowk (j[D thDk dZs) bzvB o/vhU n?BkT{I;o ;h. T[;dk c'B nkfJnk - jod/t<br />

n;hI o/;awk bZG bJh n?. nk ik. fJE/ ;kjwD/ p?m e/ ;[D. o/vhU sK ;kok ijkB ;[Dd?.<br />

gq'rokw ysw j'fJnk sK thDk B/ w?Bz{ fJ; rkfJB dh N/g th foekov eoe/ fdsh.<br />

fJ;/ ;kb f;at e[wko bzdB frnk. jod/t T[;d/ w/iapkB dk xo bZG e/ fwbD frnk. gfotko<br />

B/ fejk- ni/ ;[s/ gJ/ B/. jod/t B/ fejk- w?I irkT[Bk j[D/ T[jBz{. ;[Zs/ Bz{ T[mkfJnk sK T[j<br />

p'fbnk- skfJnk sz{ fet/I nk frnk fJE/ < yb'ik. s/o/ Bkb rZb eoB i'rk j'iK. p'sb wz{j Bz{<br />

bk bJh ;t/o ;ko. fco efjD bZrk- ;akwh ftnkj s/ ;Zdk nkfJn? nZi. sz{ Bkb uZbhI. dko{<br />

ghnKr/. ;wMkT[D dk e'Jh n;o BjhI ;h. . jod/t Bz{ efjD bZrk- fJj s/ok ykeh o/;aw dk<br />

e[Vsk ;[jD?, fJj w?Bz{ d/ d/j. jod/t B/ d/ fdsk. T[;B/ ngDh BthI nueB jod/t Bz{ d/<br />

fdsh. j[D th T[jdh nueB jod/t e'b fB;akBh gJh j?. ftnkj tkfbnK B/ rhs ;[BkT[D bJh<br />

dknts fdsh. ;N/i s/ uVQ e/ rhs rkJh frnk, g"Iv cVh frnk. fgS'I jod/t B/ fejk- sz{<br />

;akBdko ;akfJo n?I, J/; soQK ezioK tKr g?;/ cVdk uzrk Bh brdk. jZ; fgnk, efjD bZrkdko{<br />

ghnKr/. nrb/ ;kb 1973 ftu T[;dh fiazdrkBh dh y/v yasw.<br />

jod/t N'oKN' ubk frnk. d; ;kb pkd o/;awk N'oKN' nkJh. jod/t T[;Bz{ ;[DB g[Zi<br />

frnk, fgS/ ik p?mk. o/;awk B/ ;N/i s'I tki wkoh- jod/t GkJh, fJXo nk, w/o/ ;kjwD/ p?m..<br />

Jh;ato fusqeko pko/ fejk- T[j g/INo th ;h ;akfJo th, go T[j d'tK ftu' I e'Jh th BjhI ;h.<br />

d/y' T[;dh ;akfJoh xVh j'Jh j?d[BhnK<br />

@u ;dk fJ; soQK eJhnK dh fiazdrh ojh.<br />

towh @u Bkr dh fit/I e'Jh fuVh ojh.<br />

d/Idh j? :kd fdbpoh J/dK jo/e sKx Bz{,<br />

bkNK dh ihG s/ fit/I g?Idh eDh eDh ojh.<br />

fJ;/ soK skok f;zx dh ekohroh j? -<br />

eh e'Jh wkD eo/ ihtB dk eh e'Jh rZb bwekJ/.<br />

fgnko s/ok J/Bk fuo fwfbnk<br />

fiT[ I Eb G[id/ f;yo d[gfjoh<br />

fJe o/s feDe/ d/ T[s'I, ne eeVh dk T[vdk czGk<br />

gb fSD SK eo ikJ/.<br />

wh;ak, jod/t Bz{ uzrk eth brdk j?. T[;dh fJj eftsk ;[DkJh -<br />

fMiedk w?I th fojk, T[j th pj[s ;zrd/ oj/.<br />

14


u[g u[ghs/ fJe d{i/ dh ya?o ;[Zy wzrd/ oj/.<br />

oKMk i'rh j' frnk sK j' rJhnK wZMhnK T[dk;<br />

T[Ii sK T[;/ soK jh ozr Yzr Mzr d/ oj/.<br />

wh;a / d/ j'o f;ano d/y'nZXh<br />

oks gfjo d/ sVe/$nZyK ftu T[BhIdk oVe/$ s/oh X{V th ;[ow/ torh, ;ZiDk d/ fgzv<br />

iKdhJ/ ;Ve/$ T[j i' s?E'I efj Bk j'Jh$ T[j w/o/ th ih ftu oVe/$ f;yo d[gfjo/ fvfrnk<br />

okjh ngD/ goSkt/I ftu nVe/$ b'n jh b'n ;h, ;/e BjhI ;h, d/y fbnk w?I i[rBz{ cVe/$ ih<br />

Bk eodk c/o fwbD Bz{, nk ftSVhJ/ J/dK bVe/.<br />

jZ; e/ efjD bZrk- gzB{ ;kfjp w/ohnK eftsktK Bz{ s[;hI petk; efje/ ;[ZN fdT[ sK th eh<br />

j'fJnk. w/oh gsBh fJBQK Bz{ pkiarokBhnK nkydh j?, fJj g'fb;a bcia j? fi;d/ wkfJB/ jB<br />

x[uw[uhJ/, x'o xzv/. mhe j?, w/ohnK eftsktK y's/ dh jhIu{ jhIu{ ;jh go y'sk ngDh w"i ftu<br />

jhIuz{ jhIuz{ eodk j?, s[;hI vzv/ wkoe/ T[; d/ w{j'I jhIu{z{ BjhI eYtk ;ed/.<br />

jod/t d/ dzd fJ; T[wo ftu g[o/ pZsh jB s/ fbFed/ jB. d/; nkJ/ sK fBzw dhnk nm d;<br />

doiD dksDK b? iKdk j?, cqh}o ftu oZy fdzd/. jo ;t/o fBek fijk N'Nk eZN e/ tos b?Id/.<br />

pkbk f;zx dh wk;h dzdK dh vkeNo j?. T[;B/ jod/t d/ dzd u?e eoe/ fejk- fe;/ vkeNo ~<br />

dzd Bk fdykJhI gq'c?;o. yokp eo d/<strong>Dr</strong>/. fJj' fij/ dzd fe;/ fe;ws tkb/ d/ j[zd/ jB. jZ;dk<br />

j? sk w'shnK dh bVh fbFedh j?.<br />

aa @@fJe fwso dk wjhBk e[ gfjbK c'B nkfJnk- d; gzi p/bh nk oj/ B/ ;akwh. sz{ th nkik.<br />

dko{ ghnKr/, fJE/ N'oKN' ftu jh. S/ ;Zs r'o/ ;B pkeh fJzvhnB. rZbK s[ohnK. w/o/ w/iapkB B/<br />

r'o/ d';sK Bz{ g[ZfSnk fe eh ed/ fjzd[;skB rJ/< ikB BK dk r'ok efjzdk - fJe tko frnk ;K<br />

fJzvhnk 1950 ftu. fjZb ;N/;aB ;h e'Jh BkoE ftu. w?Bz{ c{v g[nkfJiaB fJj' fijk j'fJnk fe<br />

wo uZfbnk ;K. w[V e/ T[Xo wz{j BjhI ehsk edh. jod/t B/ g[ZfSnk- NkZw dk eh jkb n?<<br />

feE/ n? T[j< r'ok g[SD bZrk- Nkw< fejVk NkZw< jod/t B/ fejk- fijVk s/o/ Bkb f;wb/<br />

frnk ;h. ikB B/ fejk- sz{ T[jBz{ fet/I ikDd?I< jod/t B/ fejk- w?I jod/t nK. w?I Jh sK s?Bz{<br />

wkw/ d/ j;gskb ftu b?e/ frnk ;K. T[j yVk j' frnk, nZyK s/ jZE oZy e/ d/o sZe<br />

fBnkfDnK tKr o'Idk fojk. c/o iZch gkJh, d/o sZe g[okDhnK rZbK ehshnK. c/o ftSVB t/b/<br />

jZ; e/ efjD bZrk- s/o/ Bkb w?I ik ;edK fJzvhnk.<br />

T[;dh fbys dk Bw{Bk d/y' L ;okD/Q s/ eZfYnk bkb u[zM tkbk s'sk$x'yh pD e/ ;G e[M d/yh<br />

iKdk$;e{b ftu n;hI gkbK ftu Xosh u'I T[r/ ikgd/. fybo/ ekria g'uhnK cZNhnK$ fgzv dh<br />

;[rzX wkDd/$SZgV ftu jZE xu'b$gzShnK tKr T[vkohnK bkT[Id/. xohI gosd/. wzih s/ p?mk<br />

pkpk p'bdk$ T[J/ id'I e[VhnK fuVhnK tZvhnK j' iKdhnK B/$ eYkJh tkb/ Ms's/$ T[BQK dhnK<br />

nZyK ftu ;w' iKd/ B/$ fwNh dh wfje r"D brdh j?$ nkgDhnK nZyK dk ozr e[VhnK fwor<br />

ftu Go fdzdhnK B/ $Gkd'I o[Zs/ id'I eK pzd/ dk o{g Xko b?Id/$ eYkJh tkbk s'sk p'bD brdk.<br />

fJj bzwh eftsk ;zy j?. f;ZghnK fBehnK fBehnK eftsktK ns/ N{eK jB. tzBrh-<br />

- y/v oj/ d' pu/ pj[s y[;a jB$ fJe pj[s wfjzr/ fyv"D/ Bkb$ d{ik T[; vp/ Bkb$ fi; ftu<br />

fyv"Dk nkfJnk ;h.<br />

- nzpo s/ xNk uVQh n"Idh d/yh$ xo'I fBeb s[oBk$ fGi e/ tkg; gosDk s/ efjDk - MyV<br />

ftu c; frnk ;K.<br />

- fwZNh BjhI w?I ;[nkj j'Dk ukj[zdk jK$ ;[nkj irwrk e/, Gye/ p[Mh j[zdh j?$ fNwedk skok<br />

BjhI$ w?I N[Nd/ sko/ dh p'dh pDBk ukj[zdk jK.<br />

- i/ fJe tkoh fco ihtB fwb/$ sK pj[sk ;[DKrk$ xZN p'bKrk$ xo ;kca Bk j't/ sK th<br />

d';sK Bz{ nkT[D fdnKrk$ ybkok g?D s'I BjhI voKrk$ N?bhftiaB xZN, fizadrh pj[sh d/yKrk$<br />

fpwko Bk j'D s/ th nkokw eoKrk$ N[ND tkbhnK uhiaK th yohdKrk$ e'Jh pZuk w/o/ Bkb<br />

y/vDk ukj/$ edh BKj BjhI eoKrk.<br />

- i/ f;oca T[j gzSh rkT[D$ i' tXhnk ;[ohbk rkT[ Id/ jB$ sK izrb ;[B;kB j't/rk.<br />

- Uj fdB T[dk; j't/rk fi; ftu ;{M s'I fpBk frnkB$ tfvnkJh s'I fpBk ;fGnsk$ fgnko s'I<br />

;ZyDk ;[jZgD$ iiap/ s'I ofjs ;Zu$ s/ ofjw s'I ykbh ;ukJh.<br />

- Gkb eoe/$ gqkgs ehsh ikDekoh :kd oj/rh$ ;G e[M nkg/ dZ; fdT[ sK xVh fgS'I ft;Zo<br />

ikJ/rk.<br />

15


- id Xow Bz{ dbhb Bkb mhe ;kps eod/ jK sK ;kv/ ;Zu s/ ;kv/ oZp ftu e'Jh ;"d/pkiah<br />

j'D brdh j?.<br />

- fe;/ tk;s/ e[M eoB Bkb ;zs[;aNh fJ; bJh j[zdh j? fe n;hI Beko/ BjhI jK.<br />

- wfjwkBk fo;as/dkoK Bz{ fizBk woiah fgnko eohJ/, T[BQK d/ ikD pkd fwZmh ;aKsh B;hp j[ zdh j?.<br />

- e[dos ftjbh j?, e/tb wB[Zy ezw eodk j?. 12H uzrh ebk ;fji/ T[gidh j?, Bdh d/ t/r<br />

iK sodh j'Jh pZdbh tKr, wB[yh whBkekoh s'I ofjs.<br />

- pr?o ;'uD s'I u"e; ofjDk$ Mhb d/ w'B tKr$ w/ok Nhuk j?.<br />

- t;s{ nkgD/ fJeZb/gD Bz{ fsnkr e/$ fJeZmh j' e/ tZvh pDdh j?. fjZ;k nkg r[nk e/$ g{oB<br />

o{g pDdk j?.<br />

- pj[frDsh Bkb fisD tkb/ Bz{ ;'uDk ukjhdk j? fe ;ko/ w{oy jh fes/ T[; tb sK BjhI <<br />

- wB[y nkgDh p[Xh Bkb ;G ek;/ Bz{ f;azrkoBk ukj[zdk j? fit/I e[dos T{Dh j't/$ e/; eZND,<br />

o[Zy sok;aD, ;{os ftrkVB Bz{ ;[ji ;wMdk j?$ tksktoB dk ;zeN fJj' j?.<br />

- id'I s'I getkB gZeD dk ezw F[o{ j'fJnk j?, n;hI b'V s'I d{Dk yKd/ jK$ w/o/ b'eK Bz{ dtkJh<br />

s/ ykDghD d/ gdkoEK ftu e'Jh nzso BjhI brdk$ w/oh ;fGnsk ftu fJbki ykD ghD Bkb<br />

jh ehsk iKdk j?/$ dkbK, ;piahnK w;kb/ s/ iVhnK p{NhnK ;kvhnK dtkJhnK jB.<br />

- iBrDBk tXD Bkb, uhiK$ dk pj[sk Gkn skoB Bkb, ;zfynk dk wjZst pdb frnk j?.<br />

d[oxNBk ftu jiakoK w"sK dh ypo Bk fwb/ sK brdk j? e'Jh xNBk j'Jh jh BjhI.<br />

- ft;atk; T[;Bz{ efjzd/ jB fi; pkps pfj; sK eh fiaeo se Bk ehsk ikt/.<br />

- d';s ykw';a ofjzdk j?. Bk ikDBk ukj[zdk j?, Bk fJbki d;dk j? p; Bkb yVQdk j?- jo/e<br />

w;b/ s/.<br />

- o[Zy s/ uVQB bJh NkjD/ cVB/ g?Id/ jB, c[ZbK s/ eo[zpbK Bz{ BjhI cVhdk.<br />

- Xo'j o/s/ s/ fby', feogkbsk Bz{ gZEo s/ T[eo'.<br />

@@w/ok wkwk ;kb ftu d' fszB tko d/;h fxT[ dh ghgh s/ eZYh dko{ b? e/ fdbh nkT[Idk.<br />

fijVh ykeh d' e[ fbNo dh b'j/ dh p'sb gkDh tk;s/ c"ihnK e'b j[zdh n?, T[; ftu dko{ Goh<br />

j[zdh. w?I g[Sdk i/ o;s/ ftu cfVnk ikt/I c/o< T[j nkydk- w?I MekBh fijh d/e/ o/b dh fe;/<br />

j'o e[zvh ftu fJjBz{ bNek e/ d{o p?mk fJjd/ tZb d/ydk ofjzBk. i/ sK e'Jh w[;kco jZE<br />

gkJ/rk c/o w?I T[jBz{ s[os dp'u bT{Irk. i/ g[b; B/ u[Ze bJh - c/o fe;/ Bz{ gsk Jh Bh<br />

bZrDk fJj fe;dh n?. dko{, fbnkT[Idk w/o/ tk;s/ ;h go w/o/ e'b eJh fdB ofjzdk, id'I w[Ze<br />

iKdh T[d'I tkg; fgzv iKdk. i?g[o jkT{; ftu p/F[wko r[bkp ;B. pjko dh o[Zs ;h. fJe fdB<br />

oks Bz{ wkwk T[fmnk. ;ko/ c[Zb s'V fbnkfJnk, d' ukdoK T[go ftSkJ/ gJ/. ;t/o ;ko wkbh<br />

uhe fujkVk gkT[D bZrk fe gsk BjhI e"D ezpys ;kok prhuk T[ikV frn?. w?I g[ZfSnk- wkwk<br />

fJj eh ehsk sz{< T[; B/ fejk- s/o/ bJh r[bezd pDtk e/ fbnkT{Irk. fJE/ bZr/ ofjzd/ yokp<br />

jh j'D/ ;B. j[D fe;/ ezw sK nk ik<strong>Dr</strong>/. yzx i[ekw s'I pukn j' frn? GkDi/ s/ok. fJBQK Bz{<br />

d/y d/y fejVk oZi j' ikDk ;h. @@wkwk id'I nkydk- p[bzd j' ikU, sK n;hI ;wM iKd/ fJjdk<br />

dko{ ghD dk NkJhw j' frn?. ;odhnK dh o[s/ sK T[j SzB/ ftu wZeh dh p/jh o'Nh d/ N[eV/<br />

;aokp Bkb fGT[ I e/ yKdk. i/ T[jBz{ e'Jh nky fdzdk fe nzdo tV e/ gh fbnk eo, ;G d/<br />

;kjwD/ rbk; feT[I u[eh fcod?I, sK T[j T[so fdzdk- w?I fpwko nK< w?II e'Jh dtkJh ykBK< fi;B/<br />

fpwkoh S[gkT[Dh j't/ T[j nzdo tV e/ ghD. w/I f;jstzd nK jkb/. id'I ftdk j[zdk sK ;Zs/<br />

wkw/ woiah nB[;ko g?;/ fdzd/. fJj wkwk th. Go c/o nkydk- GkDi/ Bz{ T[E/ E'VQh e[ d{o sZe,<br />

rZvh uVQkT[D sZe SZv e/ nkT[Bk. fJ; bJh nfijk eodk feT[Ife T[jB/ w?Bz{ j'o g?;/ d/D/ j[zd/.<br />

pkg{ dk ;[GkU[ r[;?bk ;h, okshI d/o Bkb nkT[ Idk sK wK g[Sdh- ftjV/ dk dotkiak pzd eoe/<br />

nzdo'I e[zvh bk fdZsh ;h< T[j T[so fdzdk- BjhI. gF{nK d/ oZ;/ y'jb e/ dotkik th y'jb<br />

nkfJnK. ikj bZG fbnk.<br />

@@;akfJo vkH jfoGiB f;zx w/o/ fwZso ;B. e?B/vk w/o/ xo g[Zi/. dotkiak bzxfdnK ;kjwD/ tkbh<br />

ezX T[go w/oh g/IfNzr bNeh j'Jh ;h. T[; gk;/ oZy/ ;'c/ T[go p?m e/ bZsK fB;kb bJhnK. w?I<br />

nkfJnk sK f;o T[go'I dh fgS/ ezX tZb nzr{mk eoe/ efjzd/ - fd; fJia wkotb; g/IfNzr. w?I<br />

fejk- fd; fJia B' t/ N{ n?gohf;aJ/N nkoN.<br />

16


@@nzfwqs;o, ;w/s ;ko/ sysK s/ id'I ;zrs Bz{ ;a;so-do;aB eotkT[ Id/ jB T[d'I Bkb' Bkb eZu/<br />

o/;aw Bkb T[BQK Bz{ ;kca eod/ jB. w?I ew/Nh d/ gqXkB sZe, ;G Bz{ dZf;nk j'fJn? fe eZuk o/;aw<br />

fJ; c"bkd tk;s/ jkBhekoe j?, ;{sh eZgVk ;G s'I tXhnk j[zd?, fe;/ B/ rZb BjhI r"bh. j[D<br />

se fJj' e[M eoh iKd/ B/.<br />

@@gzikp d/ b'e g[;as?Bh fyvkoh jB. fJBQK Bz{ T[j y/v uzrh BjhI brdh fi; ftu y/v dk<br />

;kwkB yohdD dh w[Ekirh j't/. fJj nkgDk ;kwkB y[d pDkT[ Id/ s/ y/vd/. fyZd' nkg wVQd/ s/<br />

yz{vhnK y[d doys s'I tYd/. r[Zbh nkg xV b?Id/, r[Zbh vzvk y/vd/. d"VK, SkbK, e[;ashnK s/<br />

epZvh ftu fe;/ ;kwkB dh iao{os jh BjhI g?Idh. fJj' fJBQK dhnK wBg;zd y/vK ;B.<br />

@@s[;hI d/fynk j'Dk gzB{ ;kfjp, eJh pzd/ nfij/ fwb<strong>Dr</strong>/ fijV/ p/Fe fe;/ w;b/ s/ rZb eoB<br />

dk w"ek j't/, T[j T[jh rZbK eoBr/ fijVhnK T[BQK ~ nkTI [dhnk jB s/ gfjbK eo u[e/ jB.<br />

w?I fJj' fij/ GkFD ~ epZvh w?u fejk eodK. w/ok iwksh j[zdk ;h ozrh okw. d;thI iwks<br />

ftu ;K, T[j efjzdk- jod/t nzro/ih sK w?I eo bJh j? gk; j'D i'rh, s{z fj;kp d/ ;tkb<br />

eok d/j. w?I fejk nzro/}h dk eh eo fbnk s{z < T[j p'fbnk- w?I epZvh w?u b/y ~ x'Nk bk<br />

fbnk. w?I g[fSnk- go i/ o/bt/ ioBh nk rJh iK w/b/ dh ;?o b/y nk frnk c/o eh eo/Irk <<br />

T[;B/ fejk- w?I fby fdT{Irk fe f;rBb BjhI j'fJnk ;h, rZvh d/o sZe o[eh ojh, B/V/ jh<br />

epZvh w?u j' fojk ;h, w?I T[j d/ydk fojk. w/b/ dk b/y nk frnk sK th fby{zrk fe w?u sK<br />

j'o th j' oj/ ;B T[E/, go w/oh fdbu;gh epZvh d/yD ftu ;h HHHH p; fJE/ th epZvh w?u<br />

Skg fdT{ Irk.<br />

tko;k d/ B/V/ t'ftF Bkw dk fJe e;pk j? fiE/ 1966 ftu b'e ebktK dk w/bk bZrk s/<br />

jod/t ~ ;Zfdnk frnk. i[nkB e[VhnK dh N'bh B/ b'eBku g/F ehsk. T[BQK dh T[;skBh fJe<br />

p}[or phph, jod/t e'b nke/ g[SD bZrh- dZ;' fJBQK e[VhnK ftu'I fejVh ;G s'I ;[jDh j?.<br />

jod/t B/ fejk - jo itkB e[Vh ;[jDh j[zdh j?, ;kohnK ;[jDhnK B/ go fJBQK ftu'I ;G s'I<br />

;[jD/ s[;hI j' w?vw i' fJ; T[wo ftu, itkBh bzx ikD pkd th y{p;{os j'. T[j Fowk rJh<br />

s/ ngD/ gsh ~ fJj rZb dZ;h. gsh B/ fejk- s[;h mhe fejk fw;No f;zx. izr s'I gfjbK<br />

id'I ;kvk ftnkj j'fJnk T[d'I fJj fJZeh ;kb dh ;h. fij' fijh T[d'I ;h, T[j' fijh j[D j?.<br />

T[;skBh pkps jod/t dh fJj fNZgDh ;N/i T[go'I j}kok pzfdnk ~ ;[DkJh rJh sk T[;~<br />

gqpzXeK ns/ doFeK B/ ;[rksK Bkb bZd fdZsk. fJj t;sK j[D se T[;d/ xo ftu gJhnK<br />

jB.<br />

@@g'b?Iv dk ekovhBb (gkdoh) e'oke' dk ;h. w?Bz{ T[jdhnK rZbK uzrhnK brdhnK. fJe fdB<br />

c'B s/ fejk- s[jkBz{ fwbD Bz{, rZbK eoB Bz{ fdb eod?. T[;B/ fejk- nk ikJhI c/o id'I fdb<br />

eo/. fpBK fJsbkj ehfsnK ;t/o ;ko fJe fdB T[;dk dotkik yNyNkfJnk, w?I sK T[jBz{ gkdoh<br />

d/ fbpk; ftu d/fynk ;h, j[D T[j nkw pzd/ tKr g?IN e'N gkJhI yb'sk ;h, jZE ftu N'eoh.<br />

w?Bz{ efjD bZrk- :ko sz{ c'B eoe/ nk iKdk. n;hI ;kok gfotko j[D yz[pK dk f;eko eoB<br />

tk;s/ izrb ikD dh fsnkoh eoh p?m/ nK. iK fco fJT[I eo. sz{ th N'eoh u[Ze b?. rZbK th<br />

eoh iktKr/, yz[pK th bZGKr/. g'fb;a b'eK dh fJj pVh fgnkoh fgefBe j[zdh n?. yz[pK Bz{ cokJh<br />

eoB dk ;wkB th T[j Bkb b?e/ iKd/ jB. d[gfjo se bZGhnK yz[pK Bz{ ty ty ;nkdb/<br />

w;kfbnK ftu gek e/ ob fwbe/ yKd/ jB. T[j eth ;h. fjzdh th ikDdk ;h ezw ubkT[D<br />

i'rh. ;kok fdB T[;dh wfjedh ;zrs ftu gfotko Bkb fpskfJnk.<br />

@@pj[shnK rbK T[j o'wB ftu feT[ I eoB bZr g?Idk ;h, w?Bz{ ;wM Bk nkJh. eJh ;kbK pkd<br />

nypko ftu ypo gVQh fe T[;Bz{ g'g u[D fbnk frnk- g'g ikB gkb d{ik. e?B/vhnB b'eK B/<br />

N'oKN' T[;dk ;[nkrs eoBk ;h. w?I th ubk frnk. pj[s fJeZm ;h. fJe gk;/ yb's/ Bz{ T[;B/<br />

w?Bz{ d{o'I gSkD fbnk, fejk- jod/t, fJXo, Biadhe nk w/o/ e'b, fJE/ w/o/ ;kjwD/ p?m. w?I T[u/<br />

vkfJ; T[go uVQ e/ T[; d/ Biadhe g[Zi frnk, fejk- o'w d/ wjkB g'g, w?I J/;ahnB sohe/ Bkb<br />

s[jkvk ;[nkrs eoBk ukj[zdk jK, nkfrnk fdT[r/< T[;B/ jK eo fdsh. ngD/ jZE T[;d/ edwK<br />

Bz{ S[jk e/ fco ngDhnK T[IrbK w?I wZE/ Bz{ S[jkJhnk. T[j o' fgnk. w?Bz{ iZch ftu b?e/ efjD<br />

bZrk- jod/t, ;kv/ gZSw d/ b'e fJZias BjhI eod/. e[M ;kbK pkd nypko ftu ypo gVhQ fe<br />

fe;/ s[oe B/ T[; T[go r'bh dkr fdsh. T[jBz{ nihp nkds ;h fJe. id'I edh pj[s y[;a<br />

j[zdk, iawhB s'I fwZNh dh u[Neh u[edk, ngD/ f;o ftu gk b? Idk. j[D w?I ;'funk eodK, ;akfJd<br />

T[jBz{ gsk j't/ fe T[;B/ o'w ftu ike/ g'g dh gdth ;zGkbDh j? fJ; bJh o'wB p'bh p'bD<br />

17


dk fonkia eoB brdk, ;akfJd T[;Bz{ nfj;k; ;h T[;B/ tes'I gfjbK epo ftu T[soBk j?,<br />

fJ; bJh fwZNh dh u[Neh f;o ftu gk b?Idk. fJBQK G/dK s'I Bk edh godk u[fenk frnk j? Bk<br />

u[fenk ikDk tkip j?.<br />

@@nzfwqs;o dopko ;kfjp d/ do;aB eoB rJ/. nzfwqs t/b/ T[m/ sK fe nkozG eoB dhnK ohsK<br />

pZfunK Bz{ fdyk ;eK. d/fynk fe gfoeowk ftu p/o pkpk p[Yk ih j/m wod M'bh ns/ n"osK<br />

u[zBh dk gZbk c?bkJh p/oh j/m yb's/ jB, u[gukg, ;aKs. gsBh B/ g[ZfSnk fJj eh j' foj?< fJe<br />

:kso{ B/ dZf;nk- gj[ c[Nkbk j'D ;ko fuVhnK dk ehosB F[o{ j' iKd?. T[j rkT[IdhnK jB,<br />

T[BQK d/ gzfinK iK yzGK Bkb Neok e/ e'Jh gZsk, NkjDh dk fBek w'Nk N[eVk fvre/ M'bh ftu<br />

g? ikt/ sK fJj b'e fJ; Bz{ gq;akfd ikDe/ xo fbiKd/ jB. o[Zs f;o i/ fe;/ dh M'bh ftu p/o<br />

fvr gt/ c/o sK ;wM' fe;wsK ikr gJhnK. fJj pkpk p[ ZYk ih d/ ehosBhJ/ jB.<br />

;kb 1972 ftu fJBQK ;soK d/ b/ye B/ phHJ/H ehsh ;h. Bfozdo ekbhnk nzro/iah gVQkT[ Id/ ;B,<br />

T[j pj[s ;{yw fposh d/ ;kfjs o;hJ/ ;B. T[BQK dh gq/oBk ;dek Nkw; jkovh, ;kwo;?NZ wkZw,<br />

w'gk;K, t?bZia, fveBia, wkB, U j?Boh, bkoz;, nk;eo tkJhbv gVQ/. fJe fdB efjD bZr/- s[;hI<br />

nbpoN' w'okthnk gVQ', fszB uko feskpK w?I bkfJpq/oh ykso wzrtk fdshnK B/. w?I ns/ nihs<br />

e[M e[M feskph ehV/ fij/ ;K, ;G s'I gfjbh feskp d o'wB N/bia gVQh. fJ; ftubhnK<br />

ejkDhnK gVQ e/ nBzd nk frnk. fco d' fszB Bktb gVQe/ nfXnkge Bz{ g[ZfSnk- w'okthnk Bz{<br />

B'pb gqkJhia fwb frnk j?< ekbhnk ;kfjp jZ; gJ/, fejk- ni/ feE/, ni/ sK fJj pj[s S'Nk<br />

n?. go fbydk tXhnk j?.B'pb gqkJhia tk;s/ ni/ g?Ivk pVk bzwk j?. fdB, wjhB/, ;kb, djke/<br />

phs/. fszB uko ;kb gfjbK ;t/o ;ko w?I nypko y'jfbnk, gfVQnk- w'okthnk ftBia B'pb<br />

gqkJhi. Bkb c'N'. w?Bz{ ukbh ;kb g[okDh rZb :kd nkJh. y[;ah j'Jh. d' YkJh xzfNnK pkd<br />

nk;kw s'I nihs dk c'B nkfJnk- tXkJh j't/, w'okthnk Bz{ fJbkw fwb frnk. w?I g[ZfSnk- fe;B/<br />

fdtkfJnk fJBkw< jZ; fgnk- nkgK B/, j'o fe;B/< gkme skesto j't/ sK fe; uhia dk xkNk<<br />

fJj rZb jod/t f;zx Bz{ ;[DkJh. T[; B/ dZf;nk- o'w d/ fJe j'Nb ftu w?I ns/ w'okthnk Bkb<br />

Bkb oj/. ;t/o ;akw dhnK ;?oK fJeZfmnK eod/. w?I T[;Bz{ gfjb/ fdB dZ; fdsk ;h fe w?Bz{<br />

fJNkbhnB BjhI nkT[Idh. T[j d' fszB tke nzro/iah d/ p'be/ c/o fJNkbhnB p'bD br iKdk.<br />

fszB uko tko w?I fco d[jokfJnk fe w?Bz{ nkT[ Idh BjhI s[jkvh iapkB. yb' frnk, yVethI nktkia<br />

ftu fejk- s?Bz{ fJj iapkB f;ykD bJh sK p'b fojK. p; d' uko fdBk ftu ;wMD bZr<br />

ikJ/Irk s/ d[BhnK Bz{ dZf;nk eo/Irk fe fJskbth w?I w'okthnk s'I f;yh j'Jh j?. c/o rbs p'bh<br />

ikfJnk eohI Gkt/I, b'e s/oh iapkB Bz{ mhe wzB<strong>Dr</strong>/.<br />

efjD bZr/- ;ko/ gzSh ;[ohbk rkT[Id/ sK izrb fezBk T[dk; j[zdk. fJj' rZb ;sBkw f;zx y[wko<br />

B/ ejh ;h- fJj ;z;ko i/ ;[jDk brdk j?, ozrhBhnK Gog{o j? sK fJj w{oyK dh pd"bs j?<br />

gzB{ ;kfjp. ;ko/ pzd/ f;nkD/ j[zd/ sK fJ;B/ T[ZiV ikDk ;h. ih n?; fonkb B/ fejk- pkrK<br />

Bkb'I izrbK Bz{ e[dos tXhe fgnko eodh j?. wkbhnK d/ fviakJhB T[;Bz{ g;zd BjhI. ;z;feqs<br />

Gk;ak fezBh nwho ;h. fJ;d/ woB dk ekoB fJj j? fe nkdwh fJ;Bz{ f;azrkoB', sok;aD' BjhI<br />

jfNnk. bkshBh :{BkBh Gk;aktK Bkb th fJj' j'fJnk.<br />

@@gozgok ns/ nkX[fBesk ftu'I, gqsZy s/ go'y ftu'I, ;zuko ns/ ojZ; ftu'I y[dh dh sbk;a eoB<br />

dk :sB eoBk j[Boh ;a?bh dh p[fBnkd j?. eoskoh gqrNktk e'Jh y'i ekoi BjhI j?, fJj sK<br />

fJT[ I j? fit/I pzd ebh B/ y[bQDk j't/. eoskoh ekoi ngD/ nkg nd[Zsh nB[Gt j?. s;tho<br />

ngDh ftnkfynk y[d eo/rh feT[ Ife fJj fe;/ fynkb dk nB[tkd BjhI. j[Boh ekoi pko/ e'Jh<br />

cstk BjhI ;[DkfJnk ik ;edk, Bk T[; dh y{p;{osh dk w[bKeD j' ;edk j?. i/ gfjb'I jh<br />

nkofN;N Bz{ gsk j? fe g/IfNzr fe; soQK dh pD/rh fco T[j fe;/ ezw dh BjhI. g/N nzdo gb<br />

oj/ pZu/ d/ B?D Be;a T[; dh wK BjhI xV ;edh, pZuk ngDk ozr o{g nkg fsnko eo fojk<br />

j? p/;ae T[;Bz{ fJ; pko/ gsk th BjhI. nkoN wB[y dhnK iao{osK g{ohnK eoB tk;s/ BjhI<br />

nkT[ Idk. ps"o nkofN;N, Bk w?I pzd/ dk w[ohd jK, Bk pzd/ dk w;hjk. nkoN dk ezw Bk<br />

f;fynk d/Dh j? Bk ftnkfynk eoBh. nkoN, :EkoE Bz{ Bk fpnkB eodk j? Bk T[;s'I fJBekoh<br />

j? feT[Ife nkoN y[d :EkoE j?. nkoN dk g[b gko eoB ;ko wB[y nBzs nkiakd d/; ftu<br />

g[idk j?. nkofN;N T[jh nytkJ/rk fijVk nkoN j' ikJ/rk. ftek; d/ fi; gVkn T[go<br />

nkdwh g[Zi frnk j?, T[E/ T[;dh o{j e?d j' rJh j?. edh id'I o{j e?d ftu' I E'V/ e[ fuo bJh<br />

S[Nekok gk bt/, T[d'I nkoN dk iBw j[zdk j?.<br />

18


@@brksko nkoN dh ;kXBk eofdnK w?I nkgD/ s'I d{o s/ nkoN d/ Biadhe ubk iKdk jK. fJj<br />

:ksok fJ; soQK dh j[zdh j? fit/I w?I fe;/ nBikD ft;akb wjKBro ftu nk frnk j'tK, w/o/ jZE<br />

ftu fi; tkjB dk ;Nhnfozr j? T[j tkjB w?Bz{ ubkT[Dk BjhI nkT[Idk, Bk w/o/ e'b Be;ak j?<br />

Bk ezgk;, ;VeK T[go ;kJhB p'ov feXo/ BjhI. g'b?Iv d/ nzso-ok;aNoh nkoN f;zg'iahnw ftu<br />

w/o/ Bkb fJj' j'fJnk. ;?IeV/ whNo bzw/ ekria dk w?I o'b b? fbnk, i' ih ehsk fJ; T[go<br />

T[eoBk F[o{ eo fdsk. w?Bz{ ozrK ns/ behoK d/ fe;/ fviakJhB dh gotkj BjhI ;h. eh e[ZM<br />

popkd eo fojk jK, fJe pZu/ tKr Bk w?Bz{ e'Jh gsk ;h Bk gsk eoB dh gotkj ;h. w?I<br />

nfdq;aN wziab tb s[o fojk ;h. xzfNnK pZXh fJe whNo ekri g/IN eo e/ w?I nrb/ whNo<br />

tb ;oedk iKdk. fJj gkrbgB fijk ;h, p/fBnkia p/gqtkj. w/o/ ezw dk foiabN eh j't/rk<br />

e'Jh fynkb BjhI ;h, p; ezw eofdnK nBzd nk fojk ;h. fgS'I th d/o sZe fJj fgnk fojk,<br />

w?I d/fynk se BjhI. d/o pkd id'I d/fynk sK e[M e[ fJ; ftu nfijk ;h i' BtK ;h s/ i' w/o/<br />

ftu gfjbK BjhI ;h. fJj w/ok BjhI ;h. fJ; ezw Bz{ ysw eoB pko/ e'Jh fynkb BjhI<br />

nkfJnk ;h. Bk ekria, Bk ;wK popkd eoB pko/ e'Jh fynkb nkfJnk ;h, p; i' i' fdq;a w?Bz{<br />

fd;d/ iKd/, w?I T[BQK d/ fgS/ fgS/ s[o iKdk pr?o fJBQK dh goy gVu'b eoB d/. e'Jh iiapk<br />

w?Bz{ fe;/ yk; soQK dh g/IfNzr pDkT[D dk j[ew fdzdk sK w?I T[d'I sZe T[j g/IfNzr pDkJh iKdk<br />

id'I sZe iipk fBYkb Bk j' iKdk. fdB ns/ oks u/sBk d/ ty ty w{v d/ydk ofjzdk. g/IN<br />

ehsk pzvb tZvk j[zdk frnk s/ ;c?d ekria xNdk frnk. id'I ed/ w/ok fdb eodk fe i' fgS/<br />

pfDnk j?, d/y btK, sK w?I nkgD/ nkg Bz{ o'e b?Idk, fes/ fgSbk ezw nrb/ T[go n;ozdkia Bk<br />

j' ikJ/. fdB oks bZrk ofjzdk. nrb/ fdB dk ezw nZyK ftu bNek e/ w?I y[;ah y[;ah ;" I iKdk.<br />

ozrK ftu fb;ae nkT[D bZr gJh, nkeko fByoB bZr/. ;wkXh torh nt;Ek ;h s/ fJe' tes<br />

w?I d' ;z;koK ftu ofjD bZr fgnk ;K. d't/I ;z;ko n;bh ;B. i/ coe ;h sK e/tb ;w/I dk,<br />

id'I ezw fojk j[zdk T[d'I ;wK o[e iKdk, gzi ns/ gzdoK xzfNnK ftueko e'Jh coe BjhI.<br />

@@eJh fdBK pkd w?I fJj o'b y'jb e/ d/fynk sK e[M fuZsoK Bz{ d/ye/ ft;wkd skoh j'fJnk.<br />

w?Bz{ gZek gsk ;h, fJj w?I ngD/ ozrK Bkb, ngD/ poZ;a Bkb pDkJ/ jB go fJj w/o/ BjhI ;B,<br />

fJBQK dk ;pzX w/oh fe;/ uhia Bkb BjhI ;h. T[; fdB s'I pkd nkoN dh EK nkofN;N w/o/<br />

e/Ido ftu nk frnk. w?I nkgD/ nkg Bz{ d{o s'I d/yD d/ ;wZoE j' frnk. fdq;a ns/ do;ae<br />

fJe' ;B. w?I ikDBk ukfjnk fe w/ok fJj g/IfNzr dk ezw fet/I fet/I j'fJnk go gsk Bk bZrk.<br />

w?I J/Bk e[ iao{o ikD frnk fe fijVk ezw fe;/ Bw{B/ Bz{ nkXko pDk e/ ehsk ikt/ T[j nkoN<br />

BjhI j[zdk. w?I nkgD/ nkg Bz{ nky fdsk fe i/ sz{ nkofN;N nytkT[Dk j? sK Bw{fBnK s'I gko<br />

T[v ikj.<br />

@@nkoN iiap/ dk ekoi j?, fJj ;aeshtkB j? s/ ;fBnk;h th. nkoN d[BhnK dh, nkofN;N dh<br />

ns/ y[d dh fsZyh nkb'uBk eodk j?. w/o/ nkoN ftu Bk gozgok j? Bk nkX[fBesk. c'eb'o w?Bz{<br />

G?Ghs eo fdzdk j?. w/o/ pDkJ/ j'J/ fuZso, j' ;edk j? fjz;e j'D go fJj fBowb jB. fJBQK<br />

ftu Bk ;kia;a j? Bk Bcaos, fJj sK e/tb fdq;a jB. ft;at Bz{ gqrN eoBk w/ok ezw j?, fJj<br />

w?I eodk Jh ofjzBk.<br />

@@i' w?I efjDk ukj[zBk T[; dk e'Jh wjZst BjhI, i' efj fdsk frnk, T[jh ;G e[M j?. w/o/<br />

;kjwD/ w/ok nkoN j?, ;kv/ d'tK ftueko Bk e'Jh fwE yb' ;edh j? Bk fJfsjk;, Bk ;[zdosk,<br />

w/oh ouBk ;kjwD/ e/tb w?I j[zBk. ;oeko, wzdo, nikfJpxo, nkoN ezgBh, w/o/ iZi BjhI. w/ok<br />

nkoN w/ok iZi j?.<br />

@@w?Bz{ brd? fe ;jh nkofN;N T[j j? fijVk ;wM/ fe T[;dh fizaw/tkoh ;EkJh j? s/ nBzs th.<br />

nkoN brksko nkofN;N s'I ;tZS ;dkuko dh wzr eodk j?, fJ; dk wsbp fJj j? fe d/Dk<br />

jh d/Dk j?, b?Dk e[M BjhI. nkofN;N fdnkb{ dksk j?. T[j nkgD/ nkg Bz{ fBozso yzfvs<br />

eodk j? s/ fco N[ZN/ N[efVnK Bz{ i'VB brdk j?. jo/e feos ngD/ nkg ftu g{oB j?, jo<br />

;t/ok BtK ;t/ok j[zdk j?. nfdq;aN Bz{ T[jh fwbD tk;s/ s[o/rk fijVk pbtkB j't/rk.<br />

@@gzikp nkoN s'I tzfus j' frnk fi;d/ m'; ekoB th jB. fdZbh pzpJh, ebeZs/ ns/ ftd/;aK<br />

ftu gzikphnK B/ eoskoh nkoN dh XKe iwk fdZsh go gzikp fJ; s'I wfjo{w j?. S'N/ S'N/<br />

ekohroK B/ tZvhnK tZvhnK Xkofwe g/IfNzri ns/ ;hBohnK pDkJhnK fijVhnK e?bzvoK d/ o{g<br />

ftu y{p ftehnK. fJ; o[MkD Bz{ w?I ;'Gk f;zx f;zvo'w, fejk eodK. fJ; B/ nkoN Bz{ ekm wko<br />

fdZsk. b'eK B/ ;wM fbnk fe nkoN ejkDhnK ;[DkT[D tkbh e'Jh uhia j?. f;oiDk gzikp ftu<br />

19


BjhI j'Jh. fJ; soQK dhnK r?bohnK s/ nikfJpxo j?B fiE/ uzrk nkoN w"i{d j? go T[E/ iK<br />

ebkeko iKd/ jB iK ebk d/ ftfdnkoEh. ftdtkB, eth, dko;afBe, fuzse fJ; s'I go/ go/o/<br />

jB, T[BQK Bz{ fdq;a dh Bk ;wM j? Bk ;wMD dh o[uh. gZSw d/ tXhe nkofN;N eth dopkoK<br />

ftu eftsktK ;[DB ns/ nkg gVQB ne;o iKd/ jB. fJE/ Gkos ftu eth nkoN d/yD BjhI<br />

iKd/. whvhnk fJ; Bz{ eto eoB tk;s/ sd fsnko j'J/rk i/ e'Jh nkoN d/yD dk F"ehB j't/.<br />

nkoN d/ ohthT{ nypkoK fo;kfbnK ftu Sgd/ jB, T[BQK Bz{ gfVQnk BjhI iKdk. toswkB ekb<br />

ftu w?I fJj' d/y fojK.<br />

@@XBoki Grs, e/H;hH nkohnkB, phH;hH ;kfBnkb, eztb feq;aB, jofeq;aB bkb, ghHn?BH wkr',<br />

;sh;a r[iokb, feq;aB yzBk, Bzd efNnkb, e/tb ;'Bh, ntsko f;zx, wBihs pktk, ;'jD ekdoh,<br />

gowihs f;zx, ngfosk f;zx, nogBk e"o, oki/;a wfjok, f;at f;zx, wbehs f;zx, i'X f;zx<br />

nkfde B/ ;z;ko ftu BkwDk yZfNnk j? go gzikp T[BQK Bz{ BjhI ikDdk. G{p/F ;kfBnkb pzrkbh<br />

;h go bkj"o dh ;B/jbsk Bkb ftnkfjnk j'fJnk ;h. gfjbK bkj"o fco d/; tzv s'I pkd fJj<br />

i'Vh fdbh tZ;h. T[;B/ nzdo/N/ th fJe xo pDkfJnk ;h fiE/ j[D T[;dh Xh ofjzdh j?. fJj<br />

;ko/ ebkeko gzikph ikDd/ ;B, gzikp ~ fgnko eod/ ;B s/ tko; dh jho ns/ gzikp dk c'e<br />

rkT[Id/ ;B.<br />

@@w/oh fbykJh mhe BhI gzB{ ;kfjp. fusoekoK dh fbykJh wkVh j'fJnk eodh j?. jZE ftu<br />

ebw cVK iK poZ;a, o{g ozr s/ nkeko nZyK nr/ x[zwd/ ofjzd/ jB. fJ; Bkb nZyo nZyo BjhI<br />

ofjzdk c/o, e[M j'o j' iKd?. b'e f;X/;oh d/th dk rkfJB ;[Dd/ oj/, rk ojh ;h- ox[to ;ap<br />

e/ ;wkB. w?Bz{ nktkia ;[DkJh BjhI fdzdh ;h, w/ohnK BiaoK ftu feq;aB ns/ oks dh ;wkBsk<br />

fJXo T[Xo fcodh ojh ;kok ;wK.<br />

@@okw fezeo p?i, ;zEkb ;h. T[;dk fujok w[jok eZd ekm pKdo tork ;h. w?Bz{ pzdo uzr/<br />

BjhI bZr/ edh. w?I okw fezeo Bkb ofj e/ ezw eoB bZrk sK d/fynk jiakoK ;kbK pkd edh<br />

nfij/ ebkeko d/ dhdko j[zd/ jB. w?Bz{ pKdo ;[jD/ bZrD br gJ/. fdZbh foiaot p?Ie d/<br />

pkjo fijV/ p[Zs B/, T[j T[;/ d/ pDkJ/ j'J/ jB. gzH itkjo bkb Bfjo{ B/ fwb e/ T[; nr/<br />

noia ehsh ;h fe fJj ekoi s[;hI fBGkT[Dk j?. fezeo B/ fejk- w?I wfjzrk jK. s[;hI fe;/ ;;s/<br />

ebkeko Bz{ bZG'. Bfjo{ B/ fejk- i' ej'r/, T[B/ fdnKr/. T[;B/ ;tk bZy n?vtK; wzfrnk. d/<br />

fdZsk. T[d'I ;tk bZy feZvh oew ;hHH d';sK Bz{ dko{ fgnk fgnk e/ ;kb ftu T[vk fdsk, ezw<br />

e'Jh Bk ehsk. Bfjo{ Bz{ fejk- ;tk bZy j'o fdT[. fgSb/ g?f;nK Bkb w?I ezw eoB dh fsnkoh<br />

eo bJh, j[D ezw eoKrk. j'o d/ fdsk. gkobhw?IN ftu o"bk g? frnk fe e"wh gz{ih T[ikVh ik<br />

ojh j?. xZN g?f;nK Bkb tXhnk ezw eoB tkb/ nkofN;N id'I fwbd/ B/ fco fJj T[ikVk feT[I<br />

j' foj?< Bfjo{ B/ fejk- xNhnk ezw BjhI eotkT[Dk. okw fezeo nBw'b j?. fizBk wzrdk<br />

ikJ/rk T[zBk fdzd/ iktKr/.<br />

@@;kvk eko'pko ozrK dk j? gzB{ ;kfjp. ;{oi T[d: j'D s'I b?e/ n;s j'D sZe, n;s j'D s'I<br />

b?e/ fco T[d: j'D sZe e[dos eo'VK fbpk; pdbdh j?. jo nrbk gb, fgSb/ gb s'I BtK<br />

sK j? Jh, fGzB th j?, BtK ;a /v, BthI N'B. fgSbk fbpk; T[skodh BjhI, e[dos T[;/ T[go jo<br />

gb BtkI gfjoktk UVQ b? Idh j?. fJj' fij/ eokwksh fdq; d/yfdnK o';aa' fpjkoh p?Boih fejk<br />

eodk ;h - w?I nzBQK j'D s'I gfjbK woBk ukj[zdk jK.<br />

fJBQK d/ ezw s'I d[BhnK dhnK nkT[D tkbhnK ghVQhnK n;o ep{b<strong>Dr</strong>hnK go gzikp ed'I fJBQK<br />

pkps ikD ;e/rk< fit/I f;y Xow dh g[Bo-;[oihsh tk;s/ f;zx ;Gk bfjo uZbh ;h, T[t/I nkoN<br />

fiT[ Idk eoB tk;s/ nzd'bB S/VBk gt/rk s/ fJj ezw B"itkBk d/ eoB dk j?. gZSw d/<br />

;zrhseko nkoN T[go ohthT{ fbyd/ jB, eh ;kv/ ehosBhJ/ nkoN dh Bpia d/yD bZr ik<strong>Dr</strong>/<br />

edh< ;kv/ ftdtkBK Bz{ ngDh nBgVQsk s'I ed' ;aofwzdrh nkJ/rh< fdq;a ebktK p/nzs ;aeshtkB<br />

jB s/ T[BQK pkps ikDBk iao{oh j?. gzikphnK Bz{ oZp ed'I fdq;aNh dJ/rk, fJ;dk jkb/ e[M<br />

nzdkiak BjhI br ;edk. nkoN d/yD dh nkds gJ/rh sd jh nkofN;N g?dk j'J/rk. ;zrhs<br />

f;yD tkb/ dk ezB mhe j'Dk iao{oh j?, gfjbK T[j T[;skdK Bz{ ;[D/rk, fco ;[opX j'J/rk. jZE<br />

ftu poZ;a T[d'I sZe BjhI cfVnk ik ;edk id se nZy B/ gfjb'I gkskb s'I nek;a sZe pqjwzv<br />

d/y BjhI fbnk.<br />

w?I g[ZfSnk, @@nkX[fBe ebk dh fd;ak fej' fijh j?<<br />

20


T[; B/ fejk- nkX[fBe ebkeko dk wB'oE j? ozrK s/ behoK d/ wkfXnw okjhI b[e/ ;Zu Bz{<br />

gqrN eoBk. eftsk s/ tkose ftu pVk e[M nfijk j[zdk j? i' ;g;aN BjhI j[zdk, sK th gkme<br />

T[;Bz{ ;wM iKdk j? s/ o; wkDdk j?. do;ae s'I fJj nk; j[zdh j? fe T[j nfijk e[M th d/y/<br />

i' fdykJh BjhI fdzdk. pj[sh tko ebkeko s/ do;ae fJe' b?n ftu BjhI j[zd/ s/ jo/e dh<br />

nkgDh nkgDh ftnkfynk j[zdh j?.<br />

fJe j'o ;tkb- c'N'rqkch dh Jhikd Bkb fusoekoh T[go coe fgnk<<br />

T[Zso- pj[s.pj[s coe fgnk. fJj ;[Gkte th ;h.e?wo/ B/ fusoebk d/ y/so ftu fJBebkp<br />

fbnKdk.o";aBh pko/ ftfrnkBe ;{M nkT[D Bkb ozrK dh pDso dk gsk bZrk fi; Bkb d/yD<br />

dk Yzr pdb frnk. fJe tko sK fJT[ I bZrD bZr fgnk ;h fe fusqebk dh iao{os jh BjhI<br />

oj/rh feT[Ife fpbfvzr, fdq;a, GhV Bz{ fizBh y{p;{osh s/ ;ckJh Bkb e?wok g/;a eodk j?,<br />

fusoeko BjhI eo ;edk. fijVk coe c'N' ns/ s;tho ftu j? T[j fJj j? fe e?wo/ e'b<br />

nkdwh d/ tbtb/ BjhI, dbhbK BjhI. fusoeko poZ;a ubkT[D tes ngD/ fBiZst Bz{ e?wo/ tKr<br />

go/ BjhI oZy ;edk. ;[ji ;[nkd dh fsqgsh dh fizw/tkoh ebkeko d/ w'fYnK s/ ;r'I tX rJh<br />

j? feT[ Ife d[BhnK w;ahBk s'I nZe e/ ebk tb ;zs[;aNh gqkgs eoB dh nk; Bkb d/ydh j?.<br />

gq;aB- nkX[fBe ebk dh F[o{nks feE'I j[zdh j? <<br />

T[so- e'Jh ebkeko ngD/ G{sekb s'I ftSfVnk BjhI j[zdk fco th e'Jh xNBk nfijh xNdh j?<br />

i' gfjb/ ;w/I s'I pj[s tZyoh j[zdh j?. fJe ;dh gfjbK dh ebk tyoh j' rJh ;h. fgek;' B/<br />

1909 ftu gfjbh feT[fp;N (fszB vkJhw?B;aBia tkbh) s;tho pDkJh fi; Bkb ebk ftu BthI<br />

XV/pzdh g?dk j'Jh. fJe XVk e[dos dh fe;/ uhi Bz{ GzB s'V e/ T[;Bz{ o/yk rfDs d/ fuzBQK<br />

ftu pdb e/ fusodk ;h. d{ik XVk e?Bt; Bz{ o/yk rfDs d/ fuzBQK d[nkok, d'-jZdh s;tho d/<br />

co/w ftu soshp d/ e/ T[; T[s/ e[dos dk e'Jh fuzBQ fNek fdzdk. ebk w{b gqfeqsh s'I fByVe/<br />

GktBktK ns/ o/yk rfDs d/ fuzBQ pD rJh.<br />

gq;aB- fe; jZd sZe wB[y ebk ftu nkgDk fBZi ;akwb eo ;edk j? <<br />

T[so- ozrK ns/ bheK okjhI fijVk nkeko nZyK ftu' I dh j'e/ fdb fdwkr T[go n;o gkJ/ n;hI<br />

T[;Bz{ gbk;fNe wkfXnw nkyd/ jK. b?Iv;e/fgzr, fJzNhohno v?e'o/;aB, eZgfVnK T[go, ezXK T[go<br />

nB/e fvikaJhBK ftu ebkeko ;akwb j? jh. fdq;a sK e[dos ftu gJ/ jB, T[;B/ nkgDk nkg<br />

fJBQK ftu fwbke/ tyok o{g-ozr d/Dk j[zdk j?. ;kc eZgV/ T[gob/ fviakJhB d;d/ jB ebkeko<br />

fJE/ T[sfonk j'fJnk j?. x[fwnko d/ uZe T[go wB[Zyh jZE id'I sZe fe;/ ;aeb ;{os tkbk<br />

posB BjhI pDkT[Id/ T[d'I se uZe T[go fwZNh rkok fgnk j? fi; dk e'Jh Bkw BjhI, o{g BjhI.<br />

ebkeko d/ jZEK ftu dh bzxe/ fwZNh ftu ikB g? iKdh j?. fusoeko dk fJj' ezw j? fe T[j<br />

no{g ns/ nBkw Bz{ o{g ns/ Bkw fdzdk j?.<br />

gq;aB- ebkeko fezBk e[ ;[szso j? <<br />

T[Zso- ;hws jZd sZe.fJe' bZeVh ftu'I w/ia pfDnk, T[;/ ftu'I e[o;h. d't/I tZyohnK tZyohnK uhiak<br />

jB.rbk; fJe bzp{sok posB j? fi; Bkb n;hI ;"y Bkb sob gh ;ed/ jK go rbk; th<br />

fJe' soQK d/ BjhI, ;?IeV/ fviakJhBK d/ jB.c/o th rbk; dk bzp{sok j'Dk fJ; dh p[fBnkdh<br />

;aos j? fi; eoe/ e'Jh rbk; nfijk BjhI i' Ekbh tork j't/.ykD tkbhnK uhiaK e"bhnK,Ekb<br />

nkfde tZyoh ;aeb d/ j'<strong>Dr</strong>/, ghD tkbhnK tyoh ;{os dhnK j'<strong>Dr</strong>hnK.jK pkd;akj d/ Ekb ns/<br />

wiad{o dh gb/N ftu coe j'J/rk jh j'J/rk sK th fJBQK ftu nkeko dh ;wkBsk j?.<br />

gq;aB- ebk nkb'ue dk eosZt eh j? <<br />

T[so- n;hI bzxd/ iKd/ ;o;oh Biao wkod/ jK. YZm/ wekB ftu p/oh dk doys j?, fJj sK<br />

gsk j? go gZfsnK dk ozr o[sK nB[;ko fet/I pdb fojk j?, gZfsnK T[go behoK d/ fejV/<br />

fviakJhB jB, fJe NkjD ftu'I d{ik NkjD fet/I fBeb fojk j?, fJj gsk BjhI. j' ;ed? fe;/<br />

fdB nypko ftu T[; rbh dh c'N' Sgh d/y' fi; ftu'I dh s[;hI o'ia bzxd/ j' s/ s[;hI fco th<br />

gSkD Bk ;e'. jiako tko fJe fdq;a d/yD fgS'I th iao{oh BjhI ;kvh :kd dh e?Bt; T[go ;jh<br />

T[eoh rJh j't/. ;o;oh Biao ns/ ebkgkoy{ dh Biao ftu i/ e'Jh coe Bk j[zdk sK nikfJp<br />

xoK ftub/ gfjo/dko ;G s'I tv/ ebk nkb'ue j[zd/ feT[Ife T[j ;koh T[wo T[BQK t;sK Bz{ d/yd/<br />

oj/ jB. i' e[M ebk-gkoy{ fJe Biao wkoe/ d/y b?Idk j?, fBrokBh eodk pzdk ;koh T[wo T[j<br />

e[M BjhI d/y ;edk. d/yDk T[j eow j? fi; tk;s/ sg, ;kXBk dh b'V g?Idh j?. ebkswe<br />

pohehnK d/yDhnK jo/e d/ t; dh rZb BjhI. ebk gkoy{ r[D n"r[D dZ; e/ ebkeko Bz{ u/szB<br />

21


eodk j?. dotki/ d/ g/IN T[go fBeh fijh MohN fijVh s[jkBz{ BjhI fdZ;h, ebk gkoy{ dh BhId<br />

jokw eo fdzdh j?. ebkeko dk G{s T[; dh toswkB ebkfeqs ftu' I fd;/rk go ;kok BjhI<br />

fd;/rk, e[M nfijk ofj ikt/rk fijVk fJ; fuso ftu BjhI fusfonk frnk, i' pekfJnk ofj<br />

frnk, T[j nrb/ fuso ftu nk ikJ/rk. ebk-gkoy{ fJj goy eo ;edk j? fe pekfJnk eh<br />

;h i' fgSb/ fuso ftu BjhI ;h s/ nrb/ ftu nk frnk j?. eJh e[M nfijk j? fijVk<br />

ebkeko Bz{ gsk BjhI, ebkgkoy{ T[j ;G bZG b?Idk j?. p/;ae fdq;a tk;s/ nZyK p[fBnkd jB go<br />

nZyK d/ g[b EkJhI bzx e/ id'I fdqZ;a w;se ftu ubk iKdk j? sK wB[y dhnK ;kohnK fposhnK<br />

ekoi;ahb j' iKdhnK jB. nZyK Bz{ c[Zb dh pDso dk gsk j?, wfje dk eh gsk < u/sB wB<br />

Bkb'I eJh r[Dk tXhe nu/s wB ndG[s c?;b/ eodk j?. fusoeko ;fGnsk dk gqshfBX j?,<br />

;fGnsk T[;Bz{ s/ T[j ;fGnsk Bz{ gqGkfts eodk j?.<br />

gq;aB- s[;hI nzfwqsk ;a/ofrb dk fiaeo feT[ I BjhI ehsk<<br />

T[so- T[j gfjbh gzikpD j? fi;B/ ebk nfGnk; eofdnK g?fo; d/ ebk-;e{bK ftu ftfdnk<br />

gqkgs ehsh. T[; ftu ;woZEk ;h fe edh ft;at d/ tZv/ ebkekoK ftu T[;dk Bkw F[wko j[zdk.<br />

go T[; dh T[wo E'Vh fbyh oZp B/. roGgks ekoB T[;dk J/Bk y{B tfrnk fe dw s'V<br />

rJh. T[; dh ebk ftu ni/ nkX[fBe nkoN dh nZy y[ZbQD bZrh ;h. fizBk e[ T[;B/ ehsk T[j<br />

uzr? go id'I ;z;ko d/ ebkekoK d/ ezw s/ Mks wkohJ/ sK fJj E'Vk j?. T[;B/ gozgok s'I jN<br />

e/ ezw S/fVnk, T[;dh fJj' gqkgsh j?. fiT[ Idh ofjzdh sK eh gsk nkgDk fJe ;[szso nkoN<br />

;e{b f;oi b?Idh go fJj sK j[D fenk;okJhnK jB.<br />

gq;aB- eh ebkeko fB;afus f;b/p; nB[;ko ezw eodk j? <<br />

T[Zso- Xkofwe fuZsoK, oki/ wjkokfinK d/ fuZsoK dh ;a?bh nkw s"o s/ fJe' fijh j[zdh j?. fJ;/<br />

soQK g[okDhnK ebk feosK d/ T[sko/ th xoK sZe g[ukD/ j[zd/ jB, fJE/ th f;b/p; fB;aafus j?.<br />

nizsk d/ ebkeko nkgDh ebkswe tfvZsD d/ pkti{d p[ ZX d/ g[ikoh ;B. T[BQK dh ihtB ukb<br />

p'X-fGZy{nK tkbh ;h go T[BQK dh ebk Bz{ fe;/ B/ fJj efje/ BjhI fBzfdnk fe fJj pzXB feT[I<br />

BjhI s'Vd/. fJe wB'oE ;kjwD/ oZy e/ T[j ebkfeqsK T[;koB ftu vN/ oj/. T[BQK B/ pkjob/<br />

fe;/ gqGkt Bz{ BjhI ep{fbnk, T[BQK B/ sK e[dos dk gqGkt th BjhI ep{fbnk. fJj' ekoB j? fe<br />

T[BQK dh ebk fe;/ sg'pD dh T[gi brdh j? s/ jo BtK ebkeko T[BQK dhnK feosK d/ye/<br />

ngD/ fdb Bkb sgZf;nk eoB dk tkndk eodk j?, sgZf;nk bJh T[s;akj pDdk j?. T[BQK dh<br />

ebk ftu fBg[zBsk j? feT[ Ife T[BQK dh ;kXBk nBzs j?, ;kX{ tKr. c/o th fJj iao{oh BjhI fe<br />

pj[s fwjBs eoB tkbk ebkeko fBg[zB j' ikt/. eJh tko xZN fwjBs eoB tkb/ ebkeko<br />

ewkb eo iKd/ jB. ;' fJ; ftu oZp dh pyf;a;a s'I w?I fJBekoh BjhI j' ;edk. ebkeko T[j<br />

e[M fusodk j? i' e[M T[j d/yDk ukj[zdk j?. ebkfeqs, ebkeko dk jbchnk fpnkB j?.<br />

GktBktK feBh ;cabsk Bkb w{oshwkB j'JhnK jB fJj ebk gkoy{ dZ;<strong>Dr</strong>/.<br />

gq;aB- e[dos fezBk e[ gqGkt$ftxB gkT[ Idh j?<<br />

T[so - pj[s th ns/ BjhI th. pj[s fJ; soQK fe ozrK dh y/v e[dos ftu gfjbK w"i{d j?.<br />

e[dos ftu NeokT[ j?, wB[y f;ydk j? fe i/ jB/ok Bk j't/ sK o";aBh dk eh gsk bZr/< gjkV<br />

fJ; eoe/ T[u/ jB feT[Ife xkNhnK BhthnK jB. fJ; NeokT[ ftu th fJe;[osk j?. e[dos<br />

ftxB BjhI gkT[ Idh, fJ; pkps gqf;ZX fusoeko gkb ebh dh T[dkjoD fdnKrk. T[j nkydk j?<br />

- fJe pzdk ;w[zdoh ijkia ftu ;cao eofdnK v?eZ T[go NfjbD brdk j?. T[;d/ nzdo s/<br />

pkjo fezBhnK ocaskoK ekoi;ahb jB iok fJj d/yhJ/. ;G s'I gfjbK T[;d/ fi;w nzdo d"V<br />

oj/ y{B dh ocasko, fco T[;d/ ;kjK dh ocasko, s[ofdnK s[ofdnK nzrK dh ocasko, fco fi;<br />

ijkia T[s/ T[j ;cao eo fojk j? T[;dh ocasko, gkDh dhnK bfjoK dh ocasko i' ijkia d/<br />

T[bN ubdhnK jB, Xosh dh ngD/ X[o/ d[nkb/ d"VB dh ocasko, Xosh dh ;{oi d[nkb/<br />

ocasko, uzdowK dh Xosh d/ d[nkb/ gfoeowk eoB dh ocasko. fJ; ;ko/ T[X/Vp[D tkbh<br />

eowrsh ftu nkdwh nkgDh EK s/ fJ; ;G s'I p/ypo Nfjb fojk j?. T[; Bz{ ocaskoK d/ fJ;<br />

Mw/b/ Bkb e'Jh tk;sk BjhI. T[gobk t/otk d;dk j? fe fJe soQK wB[Zy pqfjwzvh rshnK dk<br />

e/Ido j? go T[;Bz{ fJ; dk nfj;k; BjhI. eJh rZbK ftfrnkBe Yzr sohfenK Bkb BjhI<br />

;wMkJhnK ik ;edhnK. rK d/ d[X dh goy eofdnK fJj BjhI gsk bZr ;edk fe rK B/ eh<br />

e[M ykXk ghsk ;h. ebkeko dh ouBk rT{ dk d[ZX j?. ebkeko ns/ ebk nzsw t;s{ j?, fJj<br />

feE'I feE'I dh bzx/ jB, do;ae BjhI ikD ;ed/. ftfrnkB BjhI ;wMk ;edh.<br />

22


gq;aB- eh Gkos d/ g[oksB ebkekoK B/ e'Jh Bt/I siop/ th ehs/ <<br />

T[Zso- ewkb n?. GkoshnK B/ sK siofpnK s'I fpBK e[M ehsk jh BjhI. ;koh d[BhnK ftu wod<br />

n"os dk eZd s/ B?D Be;a nkw s"o s/ ;[jD/ pDkJ/ j'J/ fwb<strong>Dr</strong>/. GkoshnK B/ n"os Bz{ n"os<br />

BjhI pDkfJnk. T[BQK bJh n"os Xosh j?. T[;dk g/N tZvk j? feT[ Ife T[sgsh nBzs j?, SkshnK<br />

tZvhnK jB feT[Ife tXhe y[oke dh b'V j?. s[jkBz{ fJj ebk feosK jk;'jhDhnK bZr<strong>Dr</strong>hnK<br />

feT[ Ife s[jkBz{ fJBQK d/ wB'oE dk gsk BjhI. fJBQK ebk feosK ftub/ noE p/jZd wjhB jB.<br />

uko uko pkjK jB, fJe jZE ftu ;zy, d{i/ ftu feogkB, shi/ ftu feskp, u"E/ ftu c[Zb. fJj<br />

d/th dh u"rDh ;woZEk j?. edh fJfsjk; ftu nfijk BjhI j'fJnk fe ;a /o dh ;tkoh eoe/ pzdk<br />

:[ZX d/ w?dkB ftu ikJ/. go d/th ;a /o dh ;tkoh eo ojh j?. fJj fBok gq:'rtkd j? s/ ;G<br />

s'I gfjbK fJ; dh ekY GkoshnK B/ eZYh. Gkosh ebk A:EkoEtkd s'I jw/;a puh ojh, fJ;dk<br />

fJe ekoB fJj th j? ;kv/ g[okD/ ebkeko ;ao/nkw fJj efjzd/ ;B fe ebk gowkswk dh d/D<br />

j?. id'I gZEo, Xks d/ :[Zr ftu nkdwh e'b Gk;ak tk;s/ ;apd BjhI ;B, gfjBD bJh e/tb<br />

gZs/ ;B, T[d'I r[cktK ftu ofjzfdnK j'fJnk th T[;B/ ;akBdko fuso pDk bJ/ ;B. fuZsoebk<br />

Gk;ak s'I g[okDh j?. T[;B/ T[jh ;aebK pDkT[DhnK ;B i' T[;Bz{ ;[jDhnK brdhnK. T[d'I dh ebk<br />

th nkX[fBe ebk tKr noE ofjs ;h. T[j ;h ;jh fBowb ebk. fJ; ftu ekohroh dk fJj'<br />

fijk nz;a BjhI ;h fi; Bkb e'Jh pj[s tZvk fynkb nzfesk ehsk frnk j't/ iK ozr s/ behoK<br />

ft;a /;a ;ze/s tZi'I toshnK j'D. ebk ftu'I noE fBebD bZr g?D fco fJj rfDs ftfdnk<br />

j'J/rh iK ekohroh, fit/I e[o;h. e[o;h fe;/ wB'oE tk;s/ pDkJh rJh j?. fj;kpdkB nky<br />

;edk j? fe ekria s/ fbfynk rfDs dk ckow{bk ;[jDk brdk j?, go fe; Bz{< rfDs-;ak;soh<br />

Bz{ fe nkw nkdwh Bz{ th< i/ nfijk BjhI sK T[;dh ;[zdosk fe; ezw dh< T[j ;aeb fijVh<br />

e[M frDshnK d/ ;jko/ T[;koh rJh j? s/ e'Jh i[rs ;wMkT[ Idh j? T[j ekohroh j?. rfDs dk<br />

ckow{bk e'Jh gbk;fNe wkfXnw XkoB BjhI eodk, Bk T[; Bz{ pDkT[D ftu gbk;fNe wkfXnw<br />

dh tos'I ehsh rJh j[zdh j?.<br />

gq;aB- ebk ftu gfotosB fet/I nkT[ Id/ jB <<br />

T[Zso- ebk nkgDk fbpk; pdbdh ofjzdh j?. t;soK dk c?;aB pdbdk j? go gfjBD tkb/ dk<br />

;oho ns/ o{j T[jh ofjzdh j?. ebkgoy dh fJj XkoBk nfXnkswtkdhnK Bkb fwbdh j?. T[j<br />

o{j Bz{ Bk;atkB BjhI wzBd/. T[BQK tk;s/ ;oho eZgVk j? i' Bk;atkB j?. wB[y wo iKdk j?, o{j<br />

j'o u'bk XkoB eo b? Idh j?. o{j fJe-o; j? s/ nwo j?. u'b/ tzB ;[tzB/ jB. fJ;/ soQK d/;a<br />

ns/ ekb ekoB ebk ftu e[M coe fgnk fdykJh fdzdk j? go fJ; dk yk;k, sZs, o{j fJe'<br />

ofjzdh j?. e[M BjhI pdbdk. pkjoh n;oK j/m nke/ ebk o{g pdbdh j? go T[;dk eosZt<br />

fJe' j?, T[j j? wB[yh ;[ji ;[nkd dh fsqgsh eoBh. wB[y T[j' j? nZi th, fijVk bZy ;kb<br />

gfjbK ;h, ebk th T[j' j?, nkfd ekbh. ebk ns/ wB[y dk fo;ask th nwo j?.<br />

gq;aB- ;kfjs d/ tkdK dk gzikphnK Bz{ gsk j?, T[BQK Bz{ ebk d/ tkdK pkps th d;'.<br />

T[Zso- tZy tZy n;oK ekoB tkd g?dk j[zd/ jB. e'Jh pzdk :sB eoe/ tkd BjhI ubk ;edk,<br />

fJt/I jh ft;a /;a fJfsjk;e jkbks tkdK Bz{ iBw d/D, fJj th iao{oh BjhI. fit/I jh fynkbK dh<br />

fJe bVh pDh p; tkd F[o{ j' frnk, fJ; tk;s/ Bk e'Jh fB;afus ;aosK jB s/ Bk GftZypkDhnK.<br />

id'I e'Jh tZvk ebkeko Bt/I gq:'r ftu ;cab j' iKdk j? s/ T[;dk gq:'r ;Ekfgs j'e/<br />

wkBsk gqkgs eo b? Idk j? sd ;kv/ ;kjwD/ BtK tkd gqrN j' frnk. ;kb 1908 ftu t"e;/b<br />

B/ pjke dh fJe B[wkfJ;a ftu fJe fuZso u[fenk s/ T[;Bz{ feT{fpiaw (cubism) dk Bkw d/<br />

fdZsk. fJj ;apd sK gfjbK th w"i{d ;h go T[d'I fJj tkd BjhI pfDnk ;h. fgSbh ;koh<br />

thjthI ;dh fJ; tkd dh fe;/ Bk fe;/ o{g ftu f;aeko ojh.<br />

f;nk;s s'I T[bN, ebk dh d[BhnK ftu iao{oh BjhI fe jo tkd Bz{ pj[frDsh gqtkB eo/.<br />

nfijk j'D bZr/ sK ebk dk w[Ybk o{g jh pdb ikt/. nkw nkdwh f;nk;h gqtkj ftu s?o/rk,<br />

fJ; dfonk Bz{ T[bN/ o[y w'Vk d/Dk T[;d/ t; dh rZb BjhI. fJ; gqtkj Bz{ skesto ebkeko<br />

w'Vk d/ fdzdk j? sd ;wkie YKu/ Bz{ BthnK edoK ehwsK fwbdhnK jB. t?;/ sK ebk ftu<br />

J/B/ tkd jB fe fJBQK dh ;{uh th BjhI pDkJh ik ;edh go d' tZv/ f;XKs n;ozdkia oj/ jB.<br />

gfjbk j? :EkoEtkd. i' i' nZy Bkb fd;dk iKdk j?, T[;Bz{ ;Zu' ;Zu T[;/ gqeko T[bheDk.<br />

d{ik j? Gkt-tkue, i' fd;dk j?, T[;Bz{ eh fusoBk< fJj sK fusfonk jh fgnk j? e[dos<br />

23


ftZu. i' fd;dk j?, T[;B/ s[jkv/ wB T[go gqGkt eh SZfvnk, wjZstg{oB T[j j? Bk fe fdq;a.<br />

T[j gqGkt fuso'.<br />

fJ; ftuko Bz{ fsbKibh d/Dh gt/rh fe Gkt-ebk p[oi{nk ofjzd yz{jd dk gqrNktk j?, Gkt-ebk<br />

pkps fJj ftuko ewia'o j?. fJ; d/ jkwh nBikD th jB gygksh th. ebk-gkoy{ fJT[ I cst/<br />

BjhI xfVnk eod/. :EkoEtkdhnK B/ fJj th fejk fe Gkt-tkue ebk T[BQK ebkekoK dh feos<br />

j? i' ebk s'I ;ZyD/ jB. :{BkBhnK B/ :EkoEtkd Bz{ Yfjzdh ebk dk Bkw fdZsk. T[BQK fejk fe<br />

ebk dh T[usk Bz{ E/j eoB dh fizw/tkoh :EkoEtkdhnK dh j? fiBQK B/ fusoekoh ns/ eftsk<br />

torhnK e'wb ebktK Bz{ th gdkoEtkd$dtzdtkd dh sZeVh Bkb s'fbnk. ebk dhnK jZd<br />

pzdhnK eo fdshnK, d{;aDpkiah F[o{ j' rJh. nkyo jzY/ tos/ ebkeko fJ; d{;aDpkih s'I T[esk<br />

rJ/ ns/ Bt/I ebkekoK Bz{ fJj uzrh Bk bZrh. fJNbh d/ ebk;heb ebkekoK B/ d[BhnK T[go<br />

n;o gkfJnk. tZv/ ebkeko ns/ w'Yh jB, wkJheb J/Iib', fbT{Bkod' d ftB;h, fsBs'o?s',<br />

g/o{ihB' ns/ p'shu?bh. fJBQK B/ :EkoEtkd ftu nkJh yV's Bz{ s'fVnk. g[okDhnK gozgoktK<br />

N[NDhnK F[o{ j'JhnK. :EkoEtkd dh eoz;h jbeh g? rJh.<br />

gqf;ZX coK;h;h fusoeko vhrk, Gkttkdh(impressionist) ;h. T[;B/ ngD/ eth d';s wbkow Bz{<br />

fuZmh fby e/ g[ZfSnk- pj[s nS[j/ s/ Bo'J/ ftuko j'D d/ pkti{d w/o/ s'I uzrh eftsk feT[ I BjhI<br />

fbyh iKdh<<br />

wbkow B/ T[so fdZsk- eftsk ftukoK Bkb BjhI fbyh iKdh, ;apdK Bkb fbyh iKdh j?.<br />

ebkeko T[BQK i'rhnK tKr jB i' ftuekobk o;sk BjhI u[Dd/. gzShnK Bz{ vkoftB tKr d/yD<br />

dh EK T[j ;zs coKf;;, ;a /y cohd ns/ r[o{ BkBe d/t dh fdq;aNh s'I d/yd/ jB.<br />

gq;aB- ebk ns/ ebkeko dk fo;ask ;apdK ftu fet/I s?n eo'r/<<br />

T[Zso- jo/e ouBk ftu eosk dk do;aB j?, eosk dk g{oB ftnefsZst gqrN j'e/ ouBk<br />

T[sodh j?. n;hI eJh tko pZu/ Bz{ d/yD;ko nky fdzd/ jK - fJj cbkD/ ykBdkB dk j? iK<br />

fJj cbkD/ dk g[Zso, cbkD/ dk Gok j?. ebk feos ftu' I ebkeko fd;dk j?. eJh nkb'ue<br />

fuso d/yfdnK jh efj fdzd/ jB, fJj j[;?B j?, fJj r[iokb j?. n;hI pzd/ d/ fbpk; s'I gsk<br />

bk b?Id/ jK - fJj w[;bwkB j?, fJj fjzd{ j?, fJj f;Zy j?. fJt/I eJh ebk gkoy{ d/yD ;ko<br />

ikD iKd/ jB fe fJj fuso cbkD/ ekb dh T[gi j?, cbkD/ d/; ns/ cbkD/ ;e{b dk j?.<br />

nkyoh gq;aB- w/o/ tor/ Bk-;wM pzd/ Bz{ ;"yh soQK dZ;' fuZsoekoh d/ w{b sZs fejV/ jB<<br />

T[so- Bk-;wM pzdk T[j BjhI fi; e'b ikDekoh BjhI. p/;wM T[j ;ay; j[zdk j? fijVk ikDB<br />

s'I w[Bfeo j't/. fJ; soQK d/ w[Bfeo Bz{ p/;ae Bk;se nky bt' iK e'Jh j'o ;BwkB:'r ft;a/;aD<br />

d/ fdT[, s[jkvh woih. j[D ;[D' ;tkb dk itkp.<br />

@@o/yk, ozr s/ N'B fszB w{b sZs jB fusoebk d/. o/yk ;G s'I ;hws sZs j?. fJ; Bz{ fwfDnk<br />

ik ;edk j?. ozr ftu Gko j[zdk j?, ;' fJj fwfDnk th ik ;edk j? s'fbnk th ik ;ed?.<br />

ozr gfjb'I bZSD j? c/o Gko, feT[Ife fJj gqek;a th j?. N'B gqek;a ns/ nzXeko dh y/v j?.<br />

nB/e fvroh dhnK N'Bk ekb/ ns/ fuN/ d/ ftueko nk iKdhnK jB. fJBQK fszB/ sZsK T[go<br />

ebkfeqs dk wfjb T[;fonk j'fJnk j?.##<br />

nkoN T[go T[;dh feskp nkX[fBe fusoebk dh ikD gSkD, gzikph :{Bhtof;Nh B/ 1983 ftu<br />

Skgh ;h. fJj j[D nkT{N nkca fgqzN j?. eftsk dh feskp 2003 ftu J/;ahnk ft:Bia b[fXnkDk<br />

B/ Skgh, tkfo; ;akj Bz{ ;wogD eofdnK jho ftu' I fJj pzd fds/ jB L<br />

fJ;ae nk;aeK dk f;de ;kdeK dk<br />

;po ;kpoK ;a'o dhtkfBnK dk.<br />

dkr bkbhnK dk ;'ia p[bp[bK dk<br />

u[g ukg ofjDk w;skfBnK dk.<br />

r[ouoB okwg[oh B/ T[; pkps fbfynk, @@jod/t fusoeko j?, w?I bzw/ ;w/I s'I ikDdk ;K. eth<br />

jod/t j[D/ nukBe fwfbnk. fi; o{g ftu th fwb/ T[; s'I y[;ah fwbdh j?. fJe d' behoK<br />

Bkb T[j w[fNnko, c[Zb, wzrsk ou fdzdk j?, d' S[jK Bkb T[;dk poZ;a w[;ekD f;oi fdzdk j?.<br />

T[j ;zy/g dk ft;atk;h j?. T[; ftu ;[ji s/ ;fji d't/I jB.<br />

1966 ftu ikB w'o/e B/ fbfynk, @@r[Dtzs jod/t f;zx Bz{ g'b?Iv d/ ebuo-nkoN wzsokb/ B/<br />

tiahck d/e/ Gkos s'I ;Zfdnk j?. T[j nkX[fBe Gkosh ebk r?boh d/ f;oieK ftu'I j?. g'b?Iv d/<br />

24


ty ty ;[jD/ EktK s/ ik e/ T[;B/ d' ;" g/IfNzria pDkJhnK jB. tko;k ;w/s T[;B/ y/soh<br />

okiXkBhnK ftu nkgDh ebk dh B[wkfJ;a ehsh s/ ;akpk;a yZNh j?. b'ia ns/ s'o[B tor/ ebk<br />

gq/whnK Bz{ fwbe/ T[;B/ ngD/ cB s'I ikD{ eotkfJnk. g'fb;a fJzvhnB co?Ivf;ag ;';kfJNh tb' I th<br />

T[;dhnK feosK dh B[wkfJ;a bkJh ns/ g;zd ehsh rJh. T[;B/ nkgDhnK BiawK th ;[DkJhnK.<br />

fco do;aeK Bkb T[;dh ;iht r';aNh j'Jh.<br />

1968 ftu wep{b fcdk j[;?B fszB fdBK tk;s/ g'b?Iv ftu nkgDh nkoN B[wkfJ;a bkT[D bJh<br />

nkfJnk sK T[j jod/t e'b fojk. d'tK dk nkoN g;zd ehsk frnk.<br />

1969 ftu fJbZ;No/Nv thebh B/ ;ftZ; nkoN nkb'ue wkoe e[jB dh fNZgDh Skgh, @@jo<br />

g/IfNzr ebkeko s'I e[ZM j'o wzr eodh fd;dh j?, fit/I n;hI nkgD/ nkg Bkb :[ZX eod/ j'J/,<br />

T[j izr fiZsD bZr/ j'JhJ/ fijVk fe;/ ebkeko B/ nZi sZe BjhI fiZfsnk. jod/t dk :[ZX,<br />

T[gobh fd;dh sfj T[s/ BjhI, X[o o{j nzdobk ;zrokw j?. jod/t dk nkoN ;aKs BjhI. brdk<br />

j? nkfd ekbh nkoN Bt/I f;o/ s'I gbk;fNe o{g ftu nkT[D tk;s/ y'b s'V fojk j?. ;Zs ;kb<br />

s'I T[j fJNbh, jkb?Iv s/ g'b?Iv ftu ofj fojk j?, g{oph nB[Gt, gZSw dh seBhe okjhI BthI<br />

f;oiDk dk gq:'r eo fojk j?. edh brdk j? fit/I d{o'I gko'I eftsk ns/ ;zrhs d/ ;[o s[od/<br />

nk oj/ jB s/ ;wekbh nZy fJBQK Bz{ ;[D iK gVQ BjhI ojh, d/y ojh j?. fJj nkfd-ekbh<br />

Gkos d/ ia/to jB.##<br />

220 c[ZN bzw/ ekria d/ pzvb T[go fusfonk j[Bo fijVk T[j g'b?Iv, g?fo; ns/ N'oKN' dhnK<br />

B[wkfJz;aK ftu fdyk u[fenk ;h 1973 ftu N/wia fEJ/No nkoN r?boh e?Ew ftu fdykfJnk.<br />

wkJhe weshno B/ fbfynk, @@nu/sB dk T[pkb pkjo u/sB ftu nk frnk j?. g{oph GktBktK<br />

BZuD bZrhnK jB. ;z;feqs, T[od{ ns/ gzikph d/ nZyo fusoK ftu T[so oj/ jB, ;kfizad/ jB,<br />

Bku j' oj/ jB, e'Jh fdq;a fe;/ nB[;ak;B ftu BjhI. Bkb Bkb fcbw fdykJh ik ojh j? fi;<br />

ftu gzikp dk ebuo s?o fojk j?. fJ; fcbw dk ;zrhs th jod/t B/ ;[opX ehsk j?.##<br />

9 Btzpo 1987 Bz{ gq'c?;o jopz; f;zx uhca n?vhNo f;y ft;ate';a B/ fbfynk- jod/t d/<br />

pkokwkj Bz{ ;aoXKibh dk Bkw fdZsk ikDk :'r j?. J/Bk riap dk nkoN-toe bcaiaK ftu BjhI<br />

nk ;edk. jod/t Bz{ pkDh dh o{j ns/ f;y ebk dh sphns dh gSkD j?. fJj ouBk f;y<br />

Xow dh ftnkfynkekoh ns/ f;y ;" Ido:-;ak;so dk ;fEo ;akjeko j?.<br />

5 wkou 2010 Bz{ nkoN efofNe gqphBk o;ahd B/ nzro/iah fNqfpT{B ftu fbfynk, @@w/o/ torh<br />

rz[rh p'bh bJh okr dk eh wjZst < id jod/t d/ e?Bt; T[go fJeZsh okrK d/ fuZso d/y/,<br />

w?Bz{ okr ftfdnk dh gSkD j' rJh. ;[o dh Gk;ak fJj' j?. jo/e okr s[jkBz{ fBotkD tor/<br />

w[ekw s/ b? iKdk j?. iaywh pkia, f;ZyK d/ iaywh ekcab/ d/y/.<br />

v{vbia n?Iv ;efoZpbia y{p;{os nB[GtK dh feskp j? fijVh gzikph, nzro/iah ns/ g'fb;a fszB<br />

iapkBk ftu fbyh rJh j?. yp/ gk;/ fszB fbZghnK jB, ;Zi/ gk;/ T[;/ GktBk dh vokfJzr. c[Zb<br />

BjhI, fybohnK j'JhnK gZshnK jB, ukj' sK y[d c[b r[zd bt' iK r[bd;sk fsnko eo'. fJ;<br />

feskp pko/ Bts/i Gkosh B/ fbfynk, @@noEK dh w?Nkfcfiae; d[pkok fbyDh gt/rh. f;ob/y s'I<br />

gsk brdk j? fe e[M th ftnoE BjhI j[zdk. x[uw[uhnK dk nkgDk tfuZso ftfrnkB j?. ekm<br />

wko/ j'J/ noE Bkb'I j;dk rkT[Idk gkrbgD pj[sk ;[jDk ihtB j?. fJj feskp pzX/i Bz{ s'Vdh<br />

j?.## jod/t dk nkyDk j?- fijVk beho tkj ;edk j? s/ nZyo fbyDk ikDdk j?, T[; tk;s/<br />

f;oiDk jzeko-:ksok BjhI. fBgz[B Gk;ak ftfrnkBh eth j't/ iao{oh BjhI feT[ Ife nkoN, ekohroh<br />

BjhI. fB;auk eoe/, p?m e/, c?;b/ eoe/ wjkB nkoN BjhI f;ofink frnk.##<br />

tko;k d/ fuVhnk xo ftu d[BhnK Go ftu'I fbnKd/ rJ/ fgzifonK dh B[wkfJ;a bkJh rJh.<br />

nypkoK B/ fbfynk, @@tko;k ;afjo dh p;zs o[Zs fdb ftu T[sko'. fco ia{nkb'iheb gkoe ftu<br />

ikT[. fJE/ s[jkBz{ Gkosh gzShnK dhnK fwBhJ/uo g/IfNzria dh B[wkfJ;a Biao nkJ/rh. fJ; w/b/<br />

ftu N'oKN' s'I nkJ/ Gkosh ebkeko jod/t B/ ozr Go/ jB. gzShnK d/ G/d d[BhnK d/ ;ko/<br />

ebkekoK B/ ikDB/ ukj/ jB. oki;EkBh ebkekoK B/ o/;awh eZgV/ T[go fwBhJ/uo g/IfNzria okjhI<br />

fej' fij/ gzSh T[sko fds/ jB, nkdwh dzr ofj iKdk j?. ;qh bzeK, pzrbk d/;a, JhokB,<br />

fJzv'B/;ahnk ns/ wb/;ahnk s'I nkJ/ okid{sK dk ;tkrs eoB tk;s/ tko;k fuVhnkxo dk<br />

vkfJo?eNo o/Iphfiat;eh fJ; ;a' ekoB pj[s y[;a fdZf;nk.<br />

T[;dhnK g/IfNzria, vqkfJzria dh frDsh ;Zs jiako j?. :'og ns/ nwohek ftu T[j ;Zso<br />

B[wkfJ;aK eo u[ Zek j?. gzikp dhnK b'e ejkDhnK T[;B/ g'fb;a p'bh ftu fbyhnK.fJj feskp<br />

25


fJe bZy dh frDsh gko eo u[eh j?. T[j cayo Bkb d;dk j? fe 1979 dh gfjbh f;Zy<br />

ekBcoz; e?B/vk ftu T[; B/ eotkJh ;h i' pkd ftu th j[zdh ojh.<br />

jod/t f;zx ;zs[;aN BjhI. T[j efjzdk j?, @@w?I ;cab BjhI j'fJnk.##<br />

;[eoks d/ ;wekbh, g[oksB :{BkB d/ dkB;ato Uo/eb n?N v?bch pkps w;aj{o ;h fe T[;B/<br />

ihtB ftu edh M{m BjhI p'fbnk. T[;Bz{ e[ZM pzfdnK B/ g[ZfSnk- nZi d[BhnK ftu ;G s'I<br />

f;nkDk pzdk e"D j? < Uo/eb B/ fejk- ;[eoks. fJj rZb ;[eoks Bz{ dZ;h rJh sK T[;B/<br />

fejk- w?Bz{ gZek gsk j? fe w?Bz{ e[ZM gsk BjhI.<br />

T[; tor/ j'o ebkeko gzikp ftu iBw b?D, w?I T[vhe eo fojk jK. fwbNB dk<br />

;tkb j?- fijVk pzdk T[vhe eo fojk j?, s[jkvk eh fynkb j? T[j e'Jh ezw BjhI eo fojk <<br />

26


GkJh be;atho f;zx<br />

gfjbh tko fwbD bJh vkH skfoe feckfJs[Zbk (w[yh, cko;h ftGkr, gzikph :{Bhtof;Nh,<br />

gfNnkbk) ;w/s gfotkoK Bkb id'I u?b tb 31-10-06 B{z s[o/ sK s[oB s'I gfjbK fJe tko fco<br />

GkJh be;atho f;zx d/ p/N/ feq;aBtho f;zx Bz{ c'B eoe/ g[ZfSnk- s[jkvh e'mh bZGKr/ fet/I< T[j<br />

jZ; fgnk, fejk- w[;aeb BjhI nkJ/rh. ;kv/ e'b f;oBktK 1969 ftu gqekf;as j'Jh cko;h dh<br />

feskp w[Bkikfs pkwdkdh d/ eosk dk ;h, e/tb J/Bk- tho fBtk;, f;awbk fjZbia, u?b.<br />

T[E/ g[Zi e/ gsk bZrk fe BkGk fonk;s dk 88 ;kbk fJj ;odko nZX/ u?b dk wkbe<br />

j?. d[gfjo v/Y ti/ T[BQK d/ ewo/ ftu dkyb j'J/. jt/bh dk ;?INob jkb 25%25 c[ZN<br />

vokfJzr o{w th j? GkJh ;kfjp dk p?vZo{w th. d' ;'ck ;?NZ jB s/ ezX Bkb bZr/ dhtkB T[go<br />

GkJh be;atho f;zx b/N/ gJ/ ;B. ;kB{z d/y e/ dhtkB T[go p?m rJ/ s/ yVQ/ j'D dk :sB<br />

eoB bZr/. pkjK Gko Bk u[Ze ;ehnK sK skfoe ns/ w?I ;jkok d/D bJh s/iah Bkb nZr/ nkJ/.<br />

n;hI ;'funk ;akfJd r[;bykB/ ikDk j't/. id'I n;hI uoB S[j/, yb'fsnK yb'fsnK T[BQK B/ n;h;K<br />

fdshnK. w?I g[ZfSnk- fe; gk;/ ikDk j? GkJh ;kfjp< efjD bZr/- fe;/ gk;/ BjhI. j[D ;fji/<br />

;fji/ fpmk fdT[. fpmk fds/. fco g[ZfSnk- GkJh ;kfjp yVQ/ feT[ I j'J/ ;h s[;hI< efjD br/-<br />

J/v/ tv/ wfjwkB J/Bh d{o'I nkJ/ j'D sK w/iapkB T[m/rk th Bk< ;kv/ xo fJ; soK dk d;s{o<br />

BjhI GkJhU. wfjwkB, xo nzdo edw oZy/, w?I yb' e/ nkdo eoB i'rk BK ojK, fJ; s'I<br />

gfjbK fco wjkoki w?B{ z nkgD/ e'b jh p[bk b?D.<br />

d/o gfjbK gVQh iBw;kyh dk fdq;a :kd nkfJnk i' fJ; gqeko j? -<br />

r[o{ BkBe d/t ih bzwh :ksok s'I tkg; gos/ sK nkgD/ xo BjhI rJ/. okfJ p[bko yK ih dh<br />

jt/bh g[Zi/. okfJ wzih T[go p?m/ ;B. T[awo tXhe j' rJh ;h. wjkoki B{z d/yfdnK wzih s'I<br />

T[mD dk :sB eoB bZr/ go T[fmnk Bk frnk. pkpk ih s/ia edwh nr/ nkJ/ s/ okfJ p[bko<br />

ih d/ r'fvnK T[go d't/I jZE oZy/.<br />

okfJ B/ fejk, @@pkpk tZvk i[bw ehs' w?I T[go. s[;K B{z ;Zfdnk ;h, i' edw u[ zwK. ;kvh d/j B{z<br />

jZE feT[ I bkfJnk< pkpk ;kB{z wko BKj.##<br />

wjkoki B/ c[owkfJnk, @@okfJ ih s[;hI tZv/ j'. n;hI s[jkvh goik jK.## okfJ p'b/, @@pkpk w?B{z<br />

s{z py;a. no eosko s'I ph py;ak.## r[o{ pkp/ p'b/, @@s[;hI X[o'I py;/ j'J/ j'.## okfJ B/ fco<br />

fejk, @@w?* T[go nkgDh ph e[S fwjopkBh eo pkpk iK fco fJj d; w?* fwjopkBh dk<br />

jZedko Bjh*. # pkp/ cowkfJnk, @@okfJ ih fiE? n;hI fsE? s[;hI.## okfJ B/ fejk, @@ohM g{oh, sK<br />

j't? pkpk i/ wZEk edwK T[go oZyD dh fJikias fwb/.## okfJ pj[s nXho j'fJnk sK pkp/ dh<br />

nkfrnk Bkb f;o edwK s/ oZfynk no pj[s fprf;nk. pkp/ B/ n;h;K fdZshnK.<br />

skfoe ns/ w?I brksko wfj;{; eod/ oj/ fe fizBh yksodkoh, ;bhe/ Bkb fJj gfotko eo<br />

fojk j?, n;hI T[; d/ T[ZB/ jZedko BjhI jK. T[BQK s'I sK f;ZyD nkJ/ jK pVk e[ZM. f;yKdo{ fezB/<br />

;BwkB:'r j[zd/ jB, fJ; jt/bh ftu' I gsk bZrk. ekbhdk; w/xd{s B{z w[ykfsp j'e/ nkydk j?L<br />

-o;s/ ftu e?bk;a gops nkT[<strong>Dr</strong>/ j/ w/x. fXnkB Bkb j/mK d/ydk ikJhI. fJe f;abk nfijh j?<br />

fi; T[go f;atih d/ uoBk d/ fB;akB T[eo/ j'J/ ;kc fdykJh fdzd/ jB. fJ; f;abk B{z gqDkw s/<br />

gjkVh d[nkb/ gfoeowk eohI. j' ;edk j? f;at dh sbk;a ftu gkopsh fJXo T[Xo GNedh<br />

fd;/. i/ fdZ; gt/ sK w{oyK tKr T[; d/ f;o T[go wzvoKdk Bk fcohI. s[ozs poc pDe/ r'oh<br />

wK d/ edwK j/m ftS ikJhI. jZEK s'I ;ZgK d/ ezrD T[sko e/ f;at ih id'I r'oh wK B{z gjkVh<br />

T[go uVQB bJh jZE dk ;jkok d/D bZrD, sK edwk j/m g"VhnK pDe/ ftSdk ikJhI. c/o s{z<br />

fJ; soK eohI j/ w/x.<br />

27


fJ; ;ab'e ftu r'oh wK skfbp/ fJbw (ftfdnkoEh) j? s/ f;at, ftfdnk wkoszv. ekbhdk; d/<br />

fjod/ ftu ftfdnkoEh bJh T[ZBk nkdo j? fizBk r'oh wK bJh. tho fBtk; ftu ftZfdnk dk<br />

dfonk tr fojk j?. n;hI fJE/ fJ;aBkB eoe/ tkg; gos/ jK. tkg;h tes pko pko fdb<br />

T[go fJj fynkb skoh ;h- i/ fJ; B/epyas fJB;kB d/ uoB Bk S[j/ j[zd/, fJj ftdkn j' u[Zek<br />

j[zdk sd fezB/ nGkr/ j'Dk ;h. gsk BjhI brdk nfdZy ;aeshnK fet/I Y'n Y[ekT[ IdhnK jB.<br />

fit/I 1782 JhH ftu izw/ GkH osB f;zx Gzr{ B{z e'Jh gsk BjhI ;h fe f;Zy fJfsjk; dk fJe<br />

wjkB rqzE ouDk gt/rk. fJe ;pZp pfDnk s/ rzEq 1809 JhH ftu F[o{ eoe/ 1841 ftu w[ezwb<br />

eo fbnk. jEbh fbys ftu gkme B{z ;aKs fus, nB{m/ ;akfJo, noph ns/ cko;h ftdtkB d/<br />

do;aB nzf;ae s"o s/ j'<strong>Dr</strong>/ go gfjb'I T[BQK B{z fwbD d/ ;pZp dk fiaeo eohJ/.<br />

fJe ;kb gfjbK ftnkj d/ ;Zd/ gZso nB[;ko fds/ ;w/I s'I jkbK fe w?I nZX xzNk b/N g[Zik go<br />

T[E/ ;odkoBh ns/ ;odko ;toB f;zx p'gkokfJ ( tkJh;-uK;bo, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk)<br />

s'I fpBK j'o e'Jh wfjwkB BjhI g[Zik ;h. tXhe wfjwkB j[zd/ sK w?I p'gkokfJ s'I feBkoe;ah eo<br />

;edk ;h go j[D sK c; rJ/. ;fs ;aqh nekb T[gozs w?I Biadhe p?m frnk. rZbK eofdnK<br />

T[BQK dZf;nk - fJe rqzE nkgD/ gk; g[Zik j?. pj[s tZv/ ;ekbo ns/ ;akfJo B/ edh ig[ih dk<br />

cko;ah Biaw ftu soiwk ehsk ;h. JhokB d/ ;akj B/ fJ;dk gkm ehsk sK J/Bk uzrk bZrk fe<br />

fJe bZy dhBko JhBkw, nkT[D ikD dk youk s/ ;akjh wfjwkB ti'I yksodkoh dh g/;ae;a ehsh.<br />

fBwosk Bkb ;akfJo GkJh be;atho f;zx ih B/ Fa[eokBk eofdnK g/;ae;a s'I fJBeko ehsk. fJj<br />

rqzE nkgK :{Bhtof;Nh tb'I Bk Skg d/JhJ/<<br />

w?I fejk - T[es fJsbkj ftu fezBk e[ ;Zu j?, eh gsk. nkgK B{z fJ; T[go ftdtkBK dh okfJ<br />

b?Dh ukjhdh j?. T[BQK B/ nrb/ fdB w/o/ gk; w{b feskp G/i fdZsh. w?I gq'c?;o ihHn?;H fonkb 4<br />

e'b feskp b? frnk. w/o/ e'b feskp feE'I nkJh, fezBh e[ wjZstg{oB j?, e[M BjhI dZf;nk.<br />

e/tb J/Bk fejk- fJj feskp jZE bZrh j? fJe. d/fyT[ Gbk fJ; ftu e[ZM j? fe BjhI. T[BQK<br />

B/ oZy bJh. gzi S/ fdBk pkd fco frnk. w/o/ tb'I rZb BjhI fSVh, efjD bZr/, s{z fijVh<br />

feskp d/ frnk ;h w[Bkikfs pkwdkdh, raiap dh ouBk d/yh. d/o pkd uZi dh e'Jh uhia gVQB<br />

B{z fwbh. s?B{z gs? w?I gkm BjhI eodk. brksko fJe p?me ftu ig[ih dk edh gkm BjhI<br />

ehsk. w?I sK fJe fJe gzesh, edh edh fJe' ;apd T[go eJh eJh fdB bzxk fdzdk jK.<br />

cko;h ftu fbyh fJ; bzwh Biaw dk gkm w/o/ s'I fJe' p?me ftu j' frnk. fJjdh iapkB nkw<br />

cko;h BjhI. fJ; B{z n;hI wyawbh cko;h fejk eod/ jK. fjzd[;skBh ebk;heb cko;h J/Bh<br />

;{yw BjhI j?. fJ; Biaw ftu tosh p'bh JhokBh cko;h j?. tv/ nB[Gt ftu'I T[soh ;akfJoh j?.<br />

nBikD nkdwh B{z gsk BjhI bZr/rk fe fJj fe;/ j'o rqzE dk soiwk j?. y[d p y[d fJ; ftu<br />

;[szso ;zg{oBsk ibtkB[wk j?.<br />

fJj ;[De/ w?I fejk- ngDh okfJ fby e/ fdT[. T[BQK B/ fby fdsh. fco skfoe ;kfjp e'b<br />

frnk. T[BQK B{z feskp d/ fgS'eV pkps e[M BjhI dZf;nk. feskp d/ e/ fejk- d/yDk Gbk<br />

gq'c?;o ;kfjp fJ; ftu e[M ezw dk j? fe BjhI. uko fdBK pkd T[BQK dk c'B nkfJnk, fejk-<br />

s[;hI nkT[r/ fe w?I nktK< dcaso ftu p?mk jK. w?I ubk frnk. T[BQK fejk- fJ; feskp dh<br />

Biaw, JhokB dh cko;h iapkB ftu fbyh j?. fJ; B{z n;hI JhokBh o/;aw efjzd/ jK. fjzd[;skBh<br />

cko;h ;hiaBv ;krtkB j? fi; ftu'I jzYD;ko ;[jDk coBhuo pDdk j?. JhokBh cko;h ftu<br />

pZfunK d/ wk;{w p'bK torh e'wbsk j?, t/bK ns/ c[ZbK fijh Biakes. ;akfJo dk fynkb ns/<br />

fjews dzr eodh j?. fJj SgDh ukjhdh j?. w?I p/Bsh ehsh fe nkgDh okfJ fby fdT[. T[BQK<br />

fby fdsh. id'I g[ZfSnk- s[;hI s/ s[jkvk cko;h ftGkr fJ; dk r[ow[yh fbghnKsoD ns/ soiwk<br />

gzikph ftu eoB bJh oiakwzd j' ikJ/rk< T[BQK fejk- i/ ;kB{z fJj B/e ezw fwb ikt/ sK j'o<br />

eh ukjhdk j?< fizBk ;wK fJ; T[go ezw eoKr/, T[j ykb; pzdrh j't/rh. w/ohnK ftfdnkoEDk<br />

wBdhg e"o ns/ dbihs e"o wddrko j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

fJj ezw S/ wjhB/ ftu g{ok j' frnk. ezfgT{No fgqzN b? fbnk frnk. ;kvk ;[Gkr fe ;akfJo<br />

ni/ ekfJw dkfJw j?. ;'funk fe gq?Z; ftu ikD s'I gfjb'I yoVk b/ye gVQ bt/ sd fJj ouBk<br />

28


iaho' fvc?eN j' ikJ/rh. ;kvk nksw ft;tk;a ekfJw oZyD bJh th fJj rZb ;jkJh j'Dh ;h.<br />

feskp T[go fby/ f;oBkt/I- tho fBtk;, u?b ys gk fdZsk. c'B Bzpo BjhI ;h. fJj gsk th<br />

pVk g[okDk ;h. gsk BjhI itkp nkJ/rk fe Bk. wjhB/ pkd itkp nkfJnk, GkJh be;atho f;zx<br />

dk ys. jZE fbys ezpd/ jZEK dh. ;fji/ ;fji/ gVQh. fbfynk ;h- T[wo pj[s j' rJh j?.<br />

mhe BjhI fby j[zdk. nZy dk nkgq/;aB j'fJnk j?. ni/ mhe BjhI jK. jkb/ Bk nkfJU. jkb/<br />

yoVk Bk G/fiU. S/ wjhfBnK pkd fco ys fbfynk s/ p/Bsh ehsh fe nkgDk c'B Bzpo sK<br />

fdT[. w?I nkgD/ c'B Bzpo ys ftu fby e/ G/i fds/.<br />

d; e[ fdBk pkd T[BQK d/ S'N/ p/N/ feq;aBtho f;zx dk c'B nk frnk. uko c'B Bzpo fbykJ/ s/<br />

fejk- j[D fgsk ih mhe jB. id'I ih eo/ nk ikfJT[. gfjbK ;kB{z c'B eo d/Dk ih. p'gkokfJ<br />

ih Bkb rZb ehsh sK T[BQaK fejk- fJe Btzpo 06 B{z u?b uZbKr/ s/ fwbe/ d' B{z tkg; nk<br />

iktKr/. w?I fejk- s[;hI nk ikDk, n;hI jcsk T[E/ ofj e/ ezw fBp/V btKr/. go w/o/ gk;<br />

thH;hH nkfc; s'I ;[B/jk nk frnk fe e'Jh io{oh ezw ;dek T[j ikD s'I n;woE jB. w?I<br />

fonkb ns/ skfoe B{z c'B eoe/ uZbD bJh fejk. fonkb ;kfjp B{z fJ;/ fdB fJe Btzpo B{z<br />

;qa'wDh ;kfjseko dk ;N/N n?tkov fwbDk ;h, T[j Bk ik ;e/. w?I ns/ skfoe v/Y ti/ u?b<br />

g[Zi/. fi; EK N?e;hnK o[edhnK jB, T[E/ fJe i[nkB s/iah Bkb ;kv/ tb nk e/ efjD bZrk-<br />

gfNnkfbT[I< w?I fejk- feq;aBtho ih<<br />

ykDk ykXk, ukj ghsh, sd GkJh ;kfjp dk pkd d[gfjo ;?;aB ;a[o{ j'fJnk. xzNk e[ jkb jtkb<br />

g[ZSd/ dZ;d/ oj/. T[BQK d/ w/ia T[go'I w?I yoVk jZE ftu u[e e/ fejk - c/o F[o{ eohJ/ GkJh<br />

;kfjp< T[BQK fejk- yoVk fiE'I u[Zfenk T[E/ oZy fdT[. e'Jh ekjbh BjhI ;kB{z. w/oh feskp j?<br />

Bk< w?I p/u?B BjhI sK s[;hI p/u?B feT[I j'< nZi e'Jh ezw BjhI eoBk. w?I s[jkB{z dZ;Krk w?I eh<br />

jK, s[jkB{z g[ZSKrk s[;hI eh j'. i/ ih ehsk eZbQ B{z ezw eoKr/, Bk ih ehsk eZbQ th BjhI. s[;hI<br />

edh d/fyn? pJh fjoB xkj fJeZmk eod/ fcoB< sK th G[Zy-woh Bkb BjhI wod/.<br />

s[jkvk eh Bkw j? gq'c?;o ;kfjp< T[sZo- skfoe. T[j jZ; gJ/- s[;hI skfoe ed'I j'< skfoe<br />

(;z;ko s'I ftoZes) sK w?I jK. ;skoK ;kb j' rJ/ w?I fJ; j[io/ ftu'I pkjo BjhI fBefbnk. eko<br />

w/o/ n?B dotki/ sZe nkT[ Idh j?. pZxh ns/ gkbeh fejVk wzrtk BjhA ;edk< pZ;, d/y bJh<br />

d[BhnK pE/oh. nZXk u?b w/o?. pZuk pZuk w?B{z ikDd/. fe;/ B{z g[ZS'r/ fe GkJh be;atho e"D jB,<br />

ikDd/ j'< ;G efj<strong>Dr</strong>/ ikDd/ jK. c/o g[ZS'- ed/ d/y/< fe;/ B/ BjhI d/fynk. ;' ;jh skfoe w?I<br />

jK, s[;hI Bkw d/ skfoe. u?b dh th ejkDh ;[D bT[. wjkokik G[fgzdo f;zx B/ tkfJ;okfJ dh<br />

r'oh S/V fdZsh sK ;oeko tbkfJs B/ f;awb/ T[BQK dk dkybk pzd eo fdZsk. T[BQK B/ u?b<br />

t;kT[D dk c?;bk ehsk . fizBh iwhB T[BQK yohdh T[ZBh w? A yohd bJh. p; n?It/ yohd bJh<br />

. fJj dZ;D bJh pJh s[z{ sK gfNnkbk fonk;s dk j'fJnk wjkokik. s/o/ fizBh iawhB sK BkG/<br />

fonk;s dk fJe wkw{bh ;odko yohd ;ed?. d'jK fonk;sK dk ;aohek g[okDk ubdk nkfJn?.<br />

p; fJj' fijhnK cia{b fijhnK fiaZdK j'fJnk eodhnK ;B, w{oyK tkbhnK. Gbk fJBQK rZbK ftu<br />

eh fgnk ;h < fJe gk;/ w/oh o[uh T[ Zsw cko;h ;kfjs gVQB dh, d{i/ gk;/ fJj cai{b fij/<br />

ezw.<br />

@@go id'I ed/ nkgDhnK iawhBk dk d"ok eoB nkTAI{dk, gjkV s/ gjkVBk ;[jDhnK brdhnK.<br />

edh edh fjoB dk f;aeko eodk. fjoB fejVk S'N/ j[zd/ ;B< ni tkb/ rX/ s'I tv/ j[zd/ ;B<br />

fjoB T[d'I fJE/. c/o fJE/ t; frnk.<br />

BkG/ s'I fJE/ iK fes/ j'o, x'V/ T[s/ nkfJnk ikfJnk eodk ;K. x'Vk ;[jDk pVk ;h w/ok.<br />

okZfJb ;h T[jdk Bkw . T[go'I fJe d{i/ Bkb i[V/ j'J/ ezB, r[zpd pD iKdk. ezB d/ fgSb/<br />

gk;/ iV ftu fBeh fijh G"oh. ft;atk;a j[zdk ;h x'fVnK tkfbnK dk fe G"oh tkbk x'Vk pVk<br />

eowK tkbk j[zd?. NZp ftu d[ZX gke/ X'JhnK rkioK gk fdzdk, T[jd/ ykD tk;s/. nkg S'bhnk<br />

tZY e/ fbnkTAd[k, X'e/ wzi/ T[go oZye/ gkDh e/odk s/ fJe fJe p[oeh nkgD/ jZEhI y[nKT[Idk.<br />

29


seVk pVk ;h. riap dh d[Veh ;h T[;dh . fsZyh uVQkJh uVQfdnK th w?A T[jdh brkw fyu<br />

fyu oydkHHHHH eV eV eVHH eVHHH eodk T[j T[vDk ukj[zdk. fJsokia eodk fe w?A brkw feT[ I<br />

fyue/ oydK. c[zeko/ wkodk, g?o gNedk, g{S s/iah Bkb fjbkT[Idk. s"pk, pkpk, x'Vk feE/, pkia<br />

;h pkia. fJe fdB w?A fe;/ gk;/ Bz{ uVQdh grvzvh tZb s'o fbnk. uVQdk frnk jw/;a tKr<br />

fsyh ukb. fJe EK ike/ o[e frnk. w?A sK j'fJnk ;akfJo. fBrkjK n;wkB tb s/ fynkb<br />

n;wkB s'I gko. fJj s/iasoko wz{jia'o x'Vk o[e feT[I frnk< fJj ikDB tk;s/ fJXo T[Xo<br />

Biao wkoh sK dfjb g? frnk w?Bz{. yZp/ gk;/ ezX tKr yb'sk f;Xk ;b/N gjkV. ;Zi/ gk;/ d' ;"<br />

ria vz{xh yZv. fe;/ gk;/ T[soB i'rk BK. nZSh B;b d/ x'V/ Bz{ id'I gsk bZr ikJ/ fe fgS/<br />

w[VB i'rk o;sk BjhI, T[j T[E/ o[e ikfJnk eodk j?. w;K d' c[ZN u"Vh grvzvh. x'Vk yVk<br />

u[gukg. w?A ;'funk d't/I BjhI woB/ ukjhd/, ;kv/ ftu'I fJe iDk sK pu/. w?A T[;dh rodD d/<br />

tkb cV/, bwe e/ rodD d/ j/m T[so frnk. T[;B/ fJe g"V T[go u[ Ze fdsk. w?A T[;d/ g/N<br />

j/m'I dh ;oedk j'fJnk T[;dhnK fgSbhnK bZsK sZe g[Zik. T[;B/ fJe bZs u[e fdsh. w?I fgS/<br />

fBeb frnk. nkg fgS/ jNdk frnk s/ x'V/ Bz{ tkg; p[bkDk F[o{ ehsk. T[j j"bh j"bh g[m<br />

g?ohI fgS/ tb s[oB bZrk. s[od/ s[od/ id'I nfijh EK g[Zi/ fiE'I T[j w[V ;edk ;h, T[E'I n;hI<br />

tkg; gos/.<br />

@@fJe gk;/ J/Bk wz{jia'o fe okZfJb o'fenK Bk o[edk, go i/ o;s/ ftu e'Jh w?Bz{ ;fs ;qh nekb<br />

p[bk fdzdk, T[Eh o[e iKdk. T[; Bz{ gsk j[zdk fe ;odko B/ th sK T[;dk jkb ukb g[ZSDk j?.<br />

BhthI gkJh T[Bh d/o yb'sk ofjzdk fiZBh d/o s[oB dk fJ;akok Bk fwbdk.<br />

@@fJe fdB dh xNBk d;dK. ;?o eoe/ tkg; nk fojk ;K sK gzi uko ;" pzfdnK dk fJeZm<br />

d/fynk. x'Vk o'e fbnk, d/yhJ/ eh j' foj?. eKro; dk bhvo j[zdk ;h fJe, fgqEth f;zx<br />

nkiakd. T[;B/ nkiakdh x[bkNhnK dk ;BwkB eoBk ;h. 1950 dh rZb j? fJj. cohvw ckJhNo<br />

;BwkB/ ikD bZr/. Bkw p'fbnk iKdk - T[; pko/ fejk iKdk - fit/I r[o{ noiB d/t B/ s;hj/<br />

MZb/, fJ; GkJh B/ T[tI/ e;aN ;j/. rb ftu jko, ;BwkB. nrb/ dk Bkw fbnk iKdk - fJ;<br />

B/ pkpk dhg f;zx tKr beho tkj fdZsh ;h, jko, ;BwkB. nkiakd dh fBrkj w/o/ tZb j'Jh sK<br />

fejk - nk ikU GkJh ;kfjp ih, ;N/i s/ nk ikT[. s[jkv/ puB ;[DB/ jB. nkU. w?I fejk-<br />

;N/i T[go sK w?A nkT[Dk BhI, i/ r[;skyh Bk ;wM' sK fJE/ okZfJb dh fgZm T[go p?fmnK p?fmnK<br />

e'Jh rZb ejK< T[BQK fejk - ih ;fs puB. c[owkU. s[jkv/ p'b ;kv/ bJh w[ZbtkB jB.<br />

w?I fejk - @@nfijk j'Dk ;zGt j? fe nfGnk; eodk eodk e'Jh i[nkB J/vk wjkB sho nzdkia<br />

j' ikJ/ fe Xo{ skok c[zv dJ/. j' ;ed? fJj. go T[;dk Bkw r[o{ r'fpzd f;zx BjhI j' ;edk.<br />

tZfvnK d/ Bkw fet/I bJhd/ B/, i/ s[jkBz{ Bh gsk c/o GkJh d[BhnK Bz{ gsk fet/I bZr/rk< s[;hI<br />

nkiakdh x[bkNhnK Bz{ ;BwkfBs eo oj/ j' fe ngwkfBs< fJBQK B/ uzr/ ezw ehs/ B/, fJBQK dh<br />

fJZias j'J/, fJj w/oh ekwBk j?, go fJ; fJeZm Bz{ gsk jh BjhA bZr fojk fe fJj j' eh foj?<<br />

w/o/ s'I bkjBsK jk;b eoB d/ th s[;hI jZedko BjhI. jt/bh ike/ y[d Bz{ bkjBsK gktKrk fe<br />

w?I ijkbs GohnK rZbK ;[DB bJh T[E/ feT[AI o[fenk. fJj rZbK d/o sZe w?Bz{ p/u?B<br />

eoBrhnK.@@ gzB{ ;kfjp, d/fynk< fJ; xNBk Bz{ phfsnK 56 ;kb j' rJ/ B/ nZi. w?Bz{ nZi sZe<br />

:kd n?. ;[Dk fdsh Bk s[jkBz{< :kBh fe ni/ sZe p/u?B eo ojh j? w?Bz{ fJj xNBk. w?I ekjBz{<br />

o[eDk ;h T[E/< nkgD/ okZfJb T[go p?mk d"VK bkT[Idk ofjzdk.<br />

@@okZfJb fpwko j' frnk fJe fdB. pV/ UjV g'jV ehs/. jehwk dh s/ dtkdko{ dh eh xkN<br />

;h< go dod xNdk BjhI ;h. w?A ;wM frnk fe j[D i'V ftSVBr/. id'I e'Jh tkj Bk uZb/,<br />

T[d'I nkgK c/o T[jh eod/ j[zB/nK Bk i' w?A ehsk. pZfunK Bz{ nky fdsk - w?Bz{ p[bkT[Dk BjhI,<br />

ukj gkDh BjhI g[SDk. w?AI ;[ywBh ;kfjp ih dk r[Nek b? e/ T[;d/ f;o d/ Biadhe p?m frnk<br />

s/ gkm eoB bZrk. gkm eofdnK eofdnK T[;dk f;o gb';dk. T[;dk dod xND bZrk. go<br />

Bkb Bkb nZyK th pzd j'D bZrhnK. ub' F[eo j?. ftSVBk j? sKftSV ikJ/. sVgdk BjhI Bk<br />

d/y j[zdk. fco T[;B/ w/oh r'd ftu nyhobk ;kj fbnk.<br />

30


@@E'vk fynkb n? pJh n;hI N'fJnk g[ZfNnk s/ fco xVh; e/ okZfJb Bz{ N'J/ ftu dZp nkJ/< fJj<br />

fotki BjhI J/E/. T[; dh noEh w'fYnK s/ u[e e/ dcB eoB rJ/ ;K n;hI. d/y bT[ GkJh.<br />

;Zi/ yZp/, T[ukD j? iK YbkD. fezB/ nkdwh bZr/ j'<strong>Dr</strong>/ fJ; ezw ftu s/ fezB/ n"y/ j'J/ j'tKr/<br />

n;hI fJ;Bz{ gjkVh s'I T[skod/ j'J/. c/o eh j'fJnk< fpibh dh fb;aeko tKr fijVk gjkVh<br />

T[go w?Bz{ fpmke/ uVQdk j[zdk ;h, T[j iwhB j/m ;akBk Bkb T[so/rk BK.<br />

@@e[s/ oydk j[zdk ;K w?I. e[s/ Bz{ y[d pkjK ftu u[e e/ dcB eoB ikfJnk eodk ;K.<br />

@@nj[ d/y' w/ok vkpow?B. fd;d?< nZy ns/ iZs dh fb;ae d/yh< ;zrbh y[bk frnk fJe fdB.<br />

ekp{ Jh Bk nkJ/. e'Jh ;zrbh cVe/ B/V/ ikJ/ sK tZY/. BZ;dk BZ;dk nj[ ik p?mk d' whb T[uh<br />

gjkVh s/. G"Ieh ikJ/, j/mK Bk nkJ/. pZu/ w/o/ e'b nkJ/ efjD bZr/ - fgsk ih s[;hI eo' e'Jh<br />

jhbk. ;jkok d/ e/ w?Bz{ T[E/ b? rJ/ fiE/ okZbc Bz{ w?I ;kc fd;dk ;K. fJj fijVh ;'Nh w/o/<br />

jZE @u n? Bk j[D, fJj' T[Zgo bfjok e/ T[uh d/Dh fejk - wko ykJ/Irk okbca. S/sh T[ Zso<br />

j/m. w?I T[vhe fojK s?Bz{.<br />

ikBto ;'Nh d/y e/ edh GZik nkfJnk eod?< ;'Nh sK ikBto Bz{ GikT[D bJh j[zdh n?. go<br />

w/o/ okZbca Bz{ w/ok s/ w?Bz{ T[;dk gs?. T[j grvzvhnK T[godh BjhI, gjkV s'I j/mK f;ZXk d"fVnk.<br />

w?I vfonk pJh fes/ fc;b Bk ikt/. nke/ w/oh r'dh ftu wz{j oZy e/ v[;eD bZrk. w?I fejk,<br />

w?Bz{ gs? g[Zso, w?I eJh fdBK s'I s/o/ Bkb rZbK Bh ehshnK. go d/y sK iok w?I j[D mhe BjhI<br />

ofjzdk. w/o/ s'I fezB/ fezB/ fdB ngD/ ewo/ u'I Bh fBeb j[zdk. p[ok Bh wBkJhIdk tZfvnK dh<br />

ykw';ah dk g[Zsok. fco w?I pZfunK Bz{ fejk - fbnkT[ pJh ;zrbh fbnkT[. fijVk iDk woiah<br />

;zrbh b? nkJ/, pzBQ bJ/, tY/rk BjhI. fJe pZu/ B/ ;zrbh gk bJh. uz{ uz{ eodk fojk. g{S<br />

fjbkT[Idk fojk. w/o/ s'I f;tk fe;/ e'b'I fp;e[N BjhI ykX/ T[; fdB. id'I w?I eJh eJh fdBk<br />

pkd d"fonK s'I tkg; w[Vdk j[zdk sK nkgD/ e[ZfsnK Bz{ ;cao dhnK ;G rZbK ;[DkfJnk eodk<br />

;K. i/ Bk ;[DkT[ Idk G"Ied/ ofjzd/.<br />

@@gq'c?;o', eoBh ;h feskp dh e'Jh rZb. S/V p?mk T[obhnK gobhnK. gzithI iwks ftu w?Bz{<br />

nfj;k; j'D bZr fgnk ;h fe w?AI edh cko;h dk ;akfJo pDKrk. w"bth s;Bhw ih s'I cko;h<br />

f;Zyh. w/o/ tb T[ Irb eoe/ fejk eod/ ;h - ekm ek :/ T[Zb{ cko;h ek nkjbk ;akfJo j'rk<br />

J/e fdB. nZmthI d/ ;oNhfce/N T[go j?vwk;No B/ i' gzesh jZEhI fbyh T[j j? - :j skfbp/<br />

fJbw itK j'eo cko;h ek niahw ;akfJo j', w/oh swzBk j?. nkwhB. d;yas. s[;hI th efjzd/<br />

j', j'oK B/ th pVh tko fejk fe s[jkBz{ J/Bh ;[jDh cko;h feE'I fwb rJh. nukBe BjhI<br />

fwbh. edh JhokB BjhI frnk. w/o/ tZv/ Gok B/ cko;h dh n?wHJ/H r'bv-w?vb b? e/ ehsh.<br />

;koh T[wo cko;h d/ fszB tke ;jh BjhI fby ;fenk. w/o/ e'b nk iKdk mhe eokT[D bJh.<br />

w?Bz{ edh edh brdk j[zdk fit/I fgSb/ iBw ftu w?I JhokBh jh Bk fes/ j'tK. ;apdK dk eh<br />

n?< ;apdK Bkb sK fve;aBoh Goh gJh n?. e"D gVQd? fve;aBoh< U GkJh bciaK dh esko Bz{<br />

iapkB BjhI efjzd/. gfjbK fJjBz{ fynkb fdT[. c/o J/; ftu ozr Go', c/o ;[rzX Go', c/o<br />

;zrhs Go'. J/Bk e[M oukT[Dk g?Idk j? bcaiK ftu sK ik e/ e'Jh dkB;ato ceho jkfcia ;ahokiah<br />

nytkT[Idk j?. w?Bz{ cko;h s'I f;tkfJ j'o e'Jh wiw{B GkT[Idk jh BjhI ;h. fj;kp ftu ewia'o<br />

;K. i'o bkT[Idk sK fj;kp th nk iKdk. fJwfsjkB ftu i/ d/ydk fj;kp ftZu'I pj[s ;tkb jZb<br />

eoB/ nkT[ Id/ jB sK th 35-40 BzpoK s'I tX Bk nkT[D, fJzB/ e[ eZY nkT[Idk. ;'udk i/ tZX<br />

Bzpo b?D bZr frnk sK pkg{ B/ efjDk j? fe fj;kp gfVQnk eo. w?I ;'funk eodk, fco cko;h<br />

ftu ;akfJoh e"D eo/rk<<br />

w?I g[fSnk - GkJh ;kfjp s[jkvh Biaw pko pko gVQfdnK, bfrnk, s[jkv/ T[Zgo GkJh Bzd bkb<br />

ih dk n;o j't/<<br />

T[BQK fejk - BjhI ih. GkJh Bzd bkb ih tZv/ jB, T[BQK T[go jkfcaia ;ahokih dk n;o j?. w/o/<br />

T[go ;a /y ;kndh dk n;o j?. r?p[br?p d/ ijkB ftu ;ahokiah dk wokspk ;a /y ;kndh Bkb'I<br />

31


fes/ T[u/ wekw T[go j?. T[BQK torh fe;ws fe; Bz{ B;hp j'J/rh< GkJh Bzd bkb tZfvnK d/<br />

w[ohd ;B, pj[s tfvnK d/, ebrhXo j}{o d/ edw S[j/ j'D fi; B/, e"D T[; tork j'<br />

;e/rk<<br />

- sK th GkJh ;kfjp pj[s ;kdrh ns/ e'wbsk j? s[jkvh p'bh ftu.<br />

T[BQK fejk - @@s[jkv/ tkbh ghjVh ck;Nc{v ghjVh j?. sNcN. n;hI jko/ ftu Xoh ekVQBh tKr<br />

jK. ;ji. r?;h u[ZbQ/ T[go rowkfJnk d[ZX fes/ ekVQBh d/ d[ZX tork j' ;ed?< ekVQBh d/ d[ZX<br />

ftu e[dosh fwmk; nkJh s/ d/y' j"bh j"bh d[ZX B/ nZr e'b'I r[bkph ozr th u[ok fbnk. bj{,<br />

d[X ftu spdhb j' iKdk j? go bzwk no;k brdk j? fJ;Bz{. Xh izwdh j?, y/vdh y/vdh<br />

i[nkB j[zdh j?, fco to bGd/ jK, fco ;zskB g?dk j[zdh j?. fJzBk no;k bj{ T[vhedk ofjzdk<br />

j? fe w?I edh d[ZX pDK. E'Vk e[ eowk tkbk fjZ;k d[ZX pDdk j? ;kok BjhI. ;wK brdk j?.<br />

j' iKdh j? eokwks, w[;b;b pzdrh ;dek.<br />

@@s[jkv/ fynkb ftu ;[bskBg[o d/ w'dh ykB/ ftu r[o{ pkpk ih Bz{ s/oK s' nr/ frDsh G[b<br />

rJh ;h< T[j, GkJhU p/fj;kp ;h BK fijVk, T[; B/ fj;kpK s'I yfjVk S[vkT[Dk ;h S[vk fbnk.<br />

T[;Bz{ e"D pBQ/rk frDshnK fwDshnK ftu.<br />

@@n?t/I Bh nk rJh ;ahohI iapkB cko;h w?Bz{. d;thI iwks sZe ebrh s'I b?e/ wjkoki d/ i'fVnK<br />

sZe w?I cko;h d/ e;hd/ fby fby ;ikJ/. e;hdk fbydk. wjkoki nr/ noi'Jh eodk - pkpk<br />

ih E'Vh e[ cko;h dh Biaw d/ fdT[. J/Bh sK w?I Bh wzrdk fizBh s[;hI GkJh Bzd bkb ih Bz{<br />

fdZsh ;h. E'Vh e[ sK fdT[. s[jkv/ ;kjwD/ gq'c?;o' fijVk fJj p[ZYk p?mk j?, fJjBz{ gsk ;h fet/I<br />

wzrhd?. wjkoki J/B/ fwjopkB j' rJ/ fe cko;h dh Biaw sK fdsh jh, noph oz[r/ ftu w/o/<br />

tZb ;[ ZN fdZsh. fe;/ yk; fwjBs dh b'V BjhI gJh.<br />

@@gke e[onkB fezBk e[ fjcia (:kd) j? skfoe ;kfjp< T[Zso - ih p; Bwkia gVQB tkbhnK<br />

nkfJsK. GkJh ;kfjp B/ jT[ek fbnk. @@T[wo eoe/ vodk jK GkJhU. tv/ dknt/ ikfJia BjhI<br />

j[D. J/Bk gkm ehsk ;h e[onkB dk fe fjcia j' frnk ;h ;kok.<br />

@@w?I Bh fe;/ d/ do s/ ;tkbh pD e/ frnk ed/. nkJ/ dk nkdo ehsk fts w{ip. fJj th<br />

BjhI fe fJE/ GhVK fJeZmhnK j'D fdnK. gfjb'I tes fce; eo', ezw d;', fco d/yKr/. fJe<br />

ftdtkB nk frnk fJE/. pV/ ;kb j' rJ/. w?I gfjbK sK fJj g[fSnk fe fe;dh pd"bs nk<br />

frnk sz{ fJE/< T[;B/ fe;/ Gb/ pzd/ dk Bkw fbnk. fco T[;B/ fJe feskp fdsh fi;dk Bkw<br />

r[o{ BkBe dk ;akjeko ;h. w?I T[;Bz{ e[M g[fSnk. T[j nkdwh w?Bz{ ckbs{ fe;w dk bZfrnk.<br />

fJe tke T[; e'b nfijk BjhI ;h fi; ftu tiaB j't/. w?I g[ZfSnk - fJ; feskp dk w?I eh<br />

eoB?< T[;B/ fejk - ih ohthT{ fby fdT[. s[jkvk tZvk Bkw j?. w?I fejk - n;hI caeho fi;<br />

;akjokj s/ w[Zds s'I s[o/ j'J/ jK, T[; se fijVh grvzvh iKdh j? s?Bz{ ni/ T[j BjhI bZGh.<br />

feskp ;w/s Bdkod.<br />

@@fJe j'o i'Vh nkJh. :{Bhtof;Nh dk gq'c?;o ns/ T[;dh phth. phth fe;/ ekbi ftu gVQKT[ Idh<br />

;h. rZbK eod/ oj/. w?I ;[Ddk fojk. fco w?I nkT[D dk ;pZp g[ZfSnk. gq'c?;o B/ dZf;nk- w?I<br />

ig[ih s/ y'i eo fojK. s[jkv/ s'I th e[M ikDBk j?. w?I g[ZfSnk- ig[ih dk gkm mhe soK eoBk<br />

nkT[ Id?< T[;B/ fejk- jK ih. w?I e'Jh rZb ni/ eoB jh tkbk ;K fe T[;dh gsBh ;wM rJh.<br />

s[jkBz{ gs? w?I j"bh j"bh rZbK eodK. ftu' I dh e'Jh d{ik ;akwb j' ;ed/. w?I w"ek fdzdk ofjBk.<br />

T[j efjD bZrh- Bk ih Bk. ;kBz{ d'tK Bz{ eZy Bh nkT[ Idk. n;hI sK s[jkv/ s'I f;yD?. i/ e[M<br />

nkT[ Idk j[zdk fco fJE/ feT[ I nkT[Id/< y{p jZ;/. pukn eo rJh phph nkgD/ yktzd dk.<br />

@@w?I ih u?b s'I BkG/ frnk. fJe fdB fynkb nkfJnk, ub' sbtzvh ;kp' ik e/ wZEk N/ehJ/.<br />

wjkoki d/ puB jB Bk fe fJj r[o{ eh ek;ah j?. fJE/ nke/ ikjb b'e ;BwkB :'r ftdtkB<br />

32


pD ik<strong>Dr</strong>/. ;'funk ijkbs d{o eoB bJh fJj fiankos bkiawh j?. ub'ukb ub'ukb g[Zi rJ/<br />

sbtzvh. o;s/ ftu'I w?I ;oeV/ d/ ekB/ eZN e/ b? frnk ;K. T[j fbyD-;o ftu v[p' fdZs/.<br />

s[jkBz{ fd; Jh foj?, w?I f;o wz{j wBk ofyn?. f;o s/ o[wkb pzfBQnk j'fJnk ;h. gkm ehsk. fco<br />

ekB/ eZY e/ N[eV/ ehs/. ebwK xVhnK. fJe fJe ebw gkDh ftu vp' e/ noia eodk ;K -<br />

wjkoki ! fJBQK ebwK ftu' I jia{o dk fiaeo ;jh j't/. w/oh fbys f;Xh eo wkbe. s[jkv/ pkps<br />

fbyD t/b/ e/tb jZE BjhI ti{d ezpD brdk j?. w?Bz{ skes fdT[ j/ ;akfj ;afjB;akj. w?I sK<br />

fynkb Bh ehsk, fgS/ fJe fBjzr f;zx yb'sk ;h. w?I ezw fBp/V e/, ekBhnK e'o/ o[wkb ftu<br />

tb/NhnK sK T[;B/ g[ZfSnk - eh eodk j[zB? i[nkBk< w?I fejk - wjkoki dk i; eoBk ukj[zBk<br />

pkpk ih, go j[zdk Bh mhe. fJE/ wZEk N/eD nkfJnK fe n;h; fwb/. T[;B/ fejk - id'I sZe w?I<br />

tkg; Bh nkT[ Idk fJE/ ojhI. w?I u[g ukg yb'sk fojk. T[j x'V/ Bz{ nZvh bk e/ fe;/ gk;/ T[v<br />

frnk. w?I d/ydk fojk. e[M d/o pkd gofsnk. w/o/ f;o s/ jZE oZfynk. c/o u'b/ dh i/p ftu'I<br />

fJe eVk eZY e/ w/o/ jZE gfjBk fdsk. ;/o gZe/ tiaB dk fJj eVk nrbh t/o fdyktKrk<br />

s[jkBz{. w?Bz{ jZ; e/ efjzdk - sz{ efjzdk ;h Bk jZE ezpd? fbyD t/b/. eKp/ dk pzd' p;s j'<br />

frn?. ikj, wjkoki ;jkJh j'<strong>Dr</strong>/. fJ; soK dhnK ;[rksK fwbhnK ih w?Bz{. id'I fBjzr f;zx ih<br />

ub/ rJ/ sK fJe ;aoXkb{ B/ dZf;nk - fJj row ;[Gkn dk ioB?b n?. uZeo eNdk ofjzd?<br />

feXo/ e'Jh fpndph sK Bh j' ojh. s/o/ tb d/y d/y w?I j?okB j[zdk fojk fe w'B/ f;y T[go<br />

fJj fezBk fwjopkB j' frnk. sz{ e'Jh eowK nkbk n?I GkJh.<br />

@@1953 ftu vke okjhI GkJh tho f;zx ih Bz{ w{bwzso dk cko;h Biaw ftu soiwk eoe/<br />

G/fink. ys okjhI ys dk itkp BjhI fdZsk T[BQK B/. d' pzd/ G/i/ ;bhe/ tkb/, ;kT{ s/ ;[xV.<br />

T[BQK B/ GkJh tho f;zx ih tZb'I w/o/ pkps ej/ fwZm/ ;apd d[jokJ/ s/ nkfynk - s[jkBz{ :kd<br />

eod/ jB ih. nzfwqs;o ub'. w?I T[dhI fsnko j' frnk. fwfbnk. gfjbK e/tb ;[fDnK ;h T[BQK<br />

pkps. j[D fwb e/ gsk bZrk, T[j fevk tZvk sgZ;th j?. T[;sfs d/ i' ;apd T[BQK w/o/ soiw/<br />

ns/ Biaw pkps ej/, w?I T[BQK d/ :'r BjhI ;K. ;[D ;[D ;'udk - fezBk uzrk j't/ i/ fJj' fijk<br />

j' iK. efjD bZr/ - s[;hI g{o/ ig[ ih dk soiwk cko;h Biaw ftu eo'. w?I fejk - ih noE<br />

BhI nkT[ Id/. j[D sZe d/ ;ko/ Nhe/ d/y bJ/ jB. fdb BjhI fNfenk fe;/ s/. efjD bZr/ - fJE/<br />

oj' ;kv/ gk;. n;hI noE d;Kr/.<br />

@@w?Bz{ eh ukjhdk ;h ih j'o< i' i' d;d/, ftnkfynk eod/, w?Bz{ brdk, by by BiawK T[so<br />

ojhnK jB, w?Bz{ brdk, j[D w?I eo ;eKrk fJj ezw. ih j' frnk T[BQK dh feogk Bkb. id'I<br />

1969 ftu fJj feskp Sgh ;h T[;d/ w[y pzd ftu w?I n?bkB ehsk ;h fe fJ; dk jo/e ;[jDk<br />

fjZ;k GkJh tho f;zx dh dfJnk ;dek j?, fJ; ftu'I e[ZM uzrk bZr/, T[BQK Bz{ dkd d/Dh. ih<br />

fijV/ GkJh tho f;zx dk fJ; eoe/ nkdo eod/ jB fe T[j uzr/ ;akfJo ;B, T[BQK dh<br />

ikDekoh nX{oh j?. B/e pys T[j J/v/ tv/ ekwb caeho ;B fe f;o s/ jZE oy e/ sedho dk<br />

o[y pdb fdzd/ ;B. w/o/ T[go T[BQK dh ;akfJoh dk G'ok n;o BjhI. ;akfJoh dk n;o jz[dk sK<br />

w?I gzikph ftu Bk T[BQK torhnK BiawK fbyD bZr iKdk< xZN' xZN oh; sK eodk. edh Bh<br />

oh; ehsh. ;kv/ f;b/p; nZv nZv ;B.<br />

@@w/o/ xo dk Bkw tho fBtk; GkJh ;kfjp ih d/ Bkw s/ jh w?I oZfynk j?. T[BQK dk fNekDk j?<br />

fJZE/. w/o/ p/fNnK d/ BktK Bkb th tho ;apd w?I u/sB j'e/ bkfJnk j?, ;wMdk jK ;kok T[BQK<br />

dk gfotko j?.<br />

@@fJe ;akw n;hI d't/I T[BQK d/ u[pko/ ftu p?m/ rZbK eo oj/ ;K. fJj T[BQK dk fbyD-dcaso<br />

;h. w?I fejk - GkJh ;kfjp ih fit/I fe;/ Bz{ jho ;[jDh brdh j? fe;/ Bz{ ;Z;h, fJT[ I w?Bz{<br />

wjhItkb dh ;'jDh pj[s c?;hB/N eodh j?. w/ok ih eod? fJe Biaw ;'jDh T[go fbyK. T[BQK<br />

fejk - fby'. w?I fejk - fJj o[wKfNe rZbK fJsokia:'r sK BjhI< T[BQK fejk - fpbe[b BjhI.<br />

T[BQK dZf;nk fe pfmzv/ d/ feb/ ftu ebrhXo ji{o fpokiwkB ;B. T[BQK d/ ezBh b'e rhsK<br />

dhnK, ;kozrh dhnK X[Bk gJhnK sK ;/te Bz{ fejk - fJBQK rkfJeK Bz{ feb/ ftu fbnkT[.<br />

rkfJe s/ ;kfiazd/ nk rJ/. wjkoki B/ T[jh ;[DB dh c[owkfJ;a ehsh i' T[j rk e/ jN/ ;B.<br />

33


tZJhnK B/ fMiefdnK fejk - wjkoki fJj eZuh pkDh j?. s[jkv/ dopko d/ bkfJe BjhI.<br />

wjkoki B/ c[owkfJnk - s[;K ;jh fejk. go ;w/I dh nkth ftu d/o s'I, ;dhnK s'I gedhnK<br />

gedhnK fJj ;[oK ;[jDhnK j' rJhnK jB. ;kvk ;[DB dk wB j? nZi. sd d/o sZe rtZJhnK<br />

B/ o'wKfNe fe;/, b'e ;[oK ftu ;[DkJ/. wjkoki B/ n;h;K fdshnK, XB fdsk s/ nkdo Bkb<br />

ftdk ehs/.<br />

@@fJj rZbK eofdnK eofdnK ykD/ dk ;wK j' frnk sK n;hI j/mK T[so/. GkJh tho f;zx, r/N<br />

tb ub/ rJ/. w?I th Bkb Bkb. edh T[BQK B/ ykDk ykD pr?o BjhI ikD fdsk ;h. r/N e'b<br />

nk e/ yb' rJ/. fJj BjhI efj ;ed/ ;B fe ubk ikj. w?I fejVk p/;wM ;h. s[o nkfJnk.<br />

ekria eZY/. ebwK xVhnK s/ f;nkjh dh dtks ;kc eoe/ ;'jDh T[go Biaw fbyD p?m frnk.<br />

ih ebw T[j uZbh fe d' gfjo ftu feZ;k g{ok j' frnk. fco fibd pzBQh. u[bQ/ d/ B/V/ wZm/<br />

wZm/ ;/e ftu ;[ekJh. id'I ;[Ze rJh, gzB/ mhe gbND bZr/ sK d[pkok dkp d/e/ o'Nh ykXh s/ ;"I<br />

frnk. nzfwqs t/b/ ikr y[bQ rJh. tkj'dkjh s[fonk GkJh ;kfjp ih dh jt/bh tZb. fwfbnk,<br />

T[BQK d/ jZEK ftu ;'jDh dk feZ;k cVkfJnk. c'b e/ g[fSnk - M{m wkod/ ;h eth ih eZbQ, fe<br />

feZ;k fbyD dh nkfrnk fdT[< s[;hI sK wjhfBnK s'I fbyd/ nk oj/ ;h. w?I fejk, BjhI ih.<br />

s[jkv/ nr/ M{m p'bD dh fe; dh skes< s[jkvk fJ;akok ;wM frnk ;K eZbQ ;akwh fe fpBk<br />

fJe gb B;aN ehs/ fby d/j. feZ;k g{ok eoe/ ;[ Zsk ih oks.<br />

@@nkJ/ wfjwkBk Bz{ GkJh ;kfjp B/ y[d fe;k ;[DkfJnk s/ cko;h d/ noE gzikph ftu eo eo<br />

dZ;/. Bkb/ dkd fdsh. fJ; s'I pkd sK id'I y[;a j[zd/ T[dhI efj fdzd/ - eth ih, ;'jDh dhnK<br />

e[S rZbK eohJ/. feZ;k ;[DkT[. T[BQK B/ sKZn T[wo w/ok Bkw BjhI fbnk ih. @@eth ih@@ fejk<br />

eod/ ;B w?Bz{. w/ok fJj' Bkw uZb fgnk ;h nzfwqs;o. eth ih dk wsbp be;atho f;zx s'I<br />

fpBK j'o e'Jh BhI j[zdk ;h.@@<br />

gfjb/ fdB T[go-fbys rZbK dk nKf;ae fpT[ok j?. nca;'; fe w?I nktkia foekov eoB dh<br />

w;ahB feT[ I Bk yohd e/ b? frnk. w?I feB/ e[ B'N; b? ;edk ;K< oZp dk F[eo fe ekcah e[M<br />

w?Bz{ cNkcN :kd j[zdk ofjd? s/ d/o se :kd ofj iKd?. fco th. nDw'b w'sh fJe th ;Zi/<br />

yZp/ froBk BjhI ukjhdk. nr'I Bz{ fynkb oZyKrk. gfjbh ;akw T[BQK dZ; fdsk ;h- @@p[ZfYnK dk<br />

ekjdk NkJhw N/pb. id'I BhId y[ZbQh, wjkoki Bz{ :kd ehsk. phs/ ;w/I dk f;woB th j[zd?. e"D<br />

pu ;ed? fJ;s'I< s[;hI w?Bz{ d;' gq'c?;o' fe G[s fe;Bz{ BjhI uzpfVnk j'fJnk, fJ; s'I S[Nekok<br />

e/tb pkpk ih dk Bkw fdtk ;edk j?. fco T[;dk Bkw b?D bZr ikBk. wkbk c/oBh F[o{<br />

ehsh. eJh ;kb fJj ezw eodk fojk. fi; T[ Irb ftu wkbk bNedh ;h, fJe fdB, Bk e'Jh<br />

rZb Bk ejkDh, dhtkB s'I T[mD bZrk sK eh gsk fet/I fJ; fJe' T[ Irb s/ fJT[I tiaB nkfJnk<br />

fe g'Nk N[ZN frnk. j[D th fJj g'Nk w[Vdk BjhI. wjkoki Bz{ frDshnK g;zd BjhI BK< T[jh<br />

T[Irb s'Vh fijVh wkbk okjhI frDshnK eodh ;h. pugB ftu w?A frDsh s'I Bkpo j'fJnk, p[Y/<br />

tko/ Bkw dh frDsh eoB bZrk. ;kv/ pkp/ ebrhXo Bz{ gyzv mhe BjhI brdk. T[j sK r[ZN<br />

s'V ;edk ;h. T[; fj;/ Bz{ ;iak fdsh fiE/ wkbk bNeh.<br />

wjkoki dhnK w/jopkBhnK dk fiaeo eofdnK efjD bZr/- fe;/ seV/ ;akj B{z g[ZS' fe fezB/ g?;/<br />

B/ pJh s/o/ e'b< T[j ej/rk- w?B{z eh gsk. w/o/ w[Bhw B{z g[ZS'. fJT[ I j[zd?. pkd;akj eh ikDB<br />

b?DdkohnK d/DdkohnK< nkgK S'N/ w'N/ w[Bhw p;s/ fij/ u[eh fcod/ jK fit/I ;kB{z T[; d/ yikB/<br />

dk b/yk eoBk nkT[ Id?. cai{b j? fJj dkntk. nkgD/ jZE ftu tjh ns/ ebwdtks d/y e/ b'e<br />

;s f;oh nekb p[bk fdzd/ jB fe fJj wjkoki dk w[Bhw n?, fJ; s'I e[M fwb/rk. b/yk e'Jh<br />

Bh ehsk nkgK T[jdk. r[D rkJ/ oZi e/.<br />

@@fJe e[Vh d[X d/ wZN bJh p?mh ;h sK yohdko i[nkB nkfJnk s/ nkgDk posB T[; nr/<br />

oZfynk. e[Vh B/ eJh eN'ohnK d[X gk fdsk. i[nkB B/ g[ZfSnk - fezBk d[X gkfJnk< e[Vh p'bh,<br />

gsk BjhI. w[zv/ B/ c/o g[fSnk, fezB/ g?;/ j' rJ/< e[Vh B/ fejk - gsk BjhI. w[zv/ B/ g[ZfSnk -<br />

34


j'o gsk fe; Bz{ j?< s?Bz{ feT[I gsk BhI< e[Vh p'bh - fi; Bz{ fgnko eod/ j'JhJ/ T[; Bkb<br />

fj;kp feskp Bh eohdk.@@<br />

gkme', w?Bz{ cko;h d/ nfbc p/ dk gsk BjhI. r[ow[yh nZyoK ftu fit/I nkg w[jko/ iacoBkwk s/<br />

GkJh Bzd bkb :kd j'Jh iKd/ jB, fJ; soK w?I w[Bkikfs pkwdkdh dk brksko gkm eodk<br />

fojk. d' EktK s/ w?Bz{ bZrk fit/I tiB ftu B[e; j?. fB;akBh bk bJh. skfoe ;kfjp Bkb<br />

rZb ehsh. T[BQK B/ uko f;anoK s/ fB;akBhnK bkJhnK j'JhnK ;B fiBQK ftu w/o/ tkb/ d' f;ano<br />

th ;B. fJj efjD dh fjzws BjhI ;h fe ;kBz{ s[jkv/ f;anoK ftu rbshnK fd;hnK. skfoe B/<br />

fejk - j}{o e[S J/e n;anko jw;/ mhe soj gVQ/ BjhI ik oj/. fe; soQK fJB e' gVQ/I< T[BQK<br />

B/ fB;akBhnK tkb/ f;ano gVQ/ sK GkJh ;kfjp jZ; gJ/. fejk - gq'c?;o' J/Bh fbjkia dh b'V Bh<br />

J/E/. f;Xh soQK ej' tiaB mhe Bh. w?Bz{ gs? feE/ feE/ rVpV j'Jh. s[;hI uko fB;akBhnK<br />

bkJhnK B/ p;. doiD e[ rbshnK j?rhnK. pzfd;a pDh Bk. pVh skes bkJh. Bk. fes/ fes/,<br />

s[;hI B'N ehsk j'D?, pzfd;a mhe eoB bJh w?I noph d/ nbckia tos/. fJj, r[;skyh j?. noph<br />

noph j?, cko;h cko;h. d'jK dk e'Jh w/b BjhI. go nD;od/ Bz{ fJj ezw ehsk. j[D d/ydK<br />

Gbk i/ mhe j' ikD. fwjBs eoKrk fJe tko c/o. w?I fJe tko nkro/ frnk. T[E/ ski-wfjb<br />

d/ ;zrwowoh wkvb fte oj/ ;B. pj[s g[okD/ fdBK dh rZb j? 1932 dh. fJe EK pj[s<br />

fiankdk ;[jD/ wkvb d/y/. ehws g[Sh. o[gJhJ/ s'I xZN e'Jh BjhI. w?I d/ydk fojk. fJe wkvb<br />

g;zd nkfJnk. g?;/ E'V/ xZN eoB bJh fejk. d[ekBdko wzfBnk BK. w?I wkvb Bz{ jZE ftu cVh<br />

fXnkB Bkb d/fynk sK fJe EK s/ so/V fdZ;h. fejk - fJj wkvb sK pkoK nkfBnK dk d/<br />

d/j, fJ; ftu so/V nkJh j'Jh j?. d[ekBdko B/ fejk - fdykT[. w?I so/V fdykJh sK T[;B/<br />

wkvb i'o Bkb gZEo s/ wkoe/ ezeo ;w/NfdnK fejk - wkVh uhia d/ pkoK nkB/ th BjhI<br />

tNKrk. fJE/ yok ;"dk j[zdk j? ih. ;"d/pkiah eoBh j?, j'o pE/ohnK EktK B/ j}{o. T[d'I dk<br />

w/ok fdb eodk j[zd? fi; f;ano ftu so/V j? T[; Bz{ gZEo T[go wkoK. w/o/ Bkb'I sK gZEoxkVk<br />

ekohro uzrk, B[e;dko uhia s'VB dk do/r BjhI eodk. ofj rJhnK ykwhnK B{z d{o eoB dk<br />

:sB eoKrk. soiwk do[;s sK j?, u[;s th j't/. bk fdnKrk wraiha. r'Nk ;bwk f;skok<br />

bZrDk ukjhdk j?. wkbe B{z i/ g[;ake g;zd Bk nkJh fco fwjBs ehsh rJh Bk p/eko< ig[ih<br />

dk wkbe jko f;azrko B{z T[Ii p/eko ;wMdk j?. T[j i' woih eo/, nkgK T[j' eoKr/ fiv/ e[<br />

nkgK j?r/ nK. d/yd/nK eh pDd?.<br />

-e'Jh e'Jh ekchnK pVk szr eodk j[zd?. do[;s Jh Bh j'D ftu nkT[Idk. ;kv/ t/b/ d/ ;akfJo<br />

fJj' fij/ f;ano th fejk eod/ ;B L<br />

e'Jh fJj' fijk ekcahnk sz{ xV wkwdhBk.<br />

ihjd/ ftu ;akfJo y[d ikJ/ nV wkwdhBk.<br />

y{p jZ;/. nZi eZbQ j?r/ fJj' fij/ wkwdhB fe BjhI< T[BQK B/ g[ZfSnk. w?I fejk - fJ; wkwdhB<br />

B/ sK nkgDh EektN bkj fdsh. j[D d/ wkwdhB fJj' fij/ y[;a wikia BjhI. ni'eh ;akfJoh T[s/<br />

Bk jk;k nkJ/ Bk o'Dk.<br />

fco efjD bZr/ - go fJE/ ejkDh j'o j?. fJE/ ig[ ih ;kfjp j?. w?I nkgD/ nkg Bz{ Xotk;<br />

fdsk fe Bzpo fJe, fi; wjkoki dh fJj pkDh j?, T[; Bz{ f;ano dh pzfd;a dk fynkb BjhI,<br />

T[j fJ; rb' I p/gotkj j?. d{ih rZb fJj fe tiaB mhe eodk eodk w?I c/o noE s'I d{o<br />

ubk iKdk. noE w/o/ bJh gfjbK j? tiaB pkd ftu. w?Bz{ gs? pkpk ih d/ p'bK bJh ;[oyhnK<br />

fpzdhnK dh e'Jh b'V Bh. c/o th. j[D w?I skes bktKrk. eh gsk mhe j' ikD f;ano. d/y'<br />

;kc rZb n?. w?I ;ah;a/ dk rbk; pDk fbnk. T[; dh tos'I eodk jK. fJSk j? fe pb"o dk<br />

rbk; pD/. :sB eoKrk. go id'I sZe pb"o dk rbk; BhI pDdk T[d'I sZe ;ah;a / dk rbk; sK<br />

BjhI Bk s'VBk ukjhdk. mhe j? fe rbs gq'c?;o'< sK th, w?I ekchJ/ dk y{B eoKrk, fynkb dk<br />

BjhI. r[o{ w/ok ekchInk j?, r[o{ w/ok odhca. r[o{ w/ok tiaB j?, r[o{ w/oh s;aphj. r[o{ pkpk<br />

35


ukjhdk j? w?Bz{ e/tb. T[; ftu ekfJBks dh g{oh ;[zdosk w"i{d j?. fi; ebkw ftu j}{o dk<br />

fiaeo BjhI, T[; ;akfJoh dk ;[jZgD e'm/tkbh dh ;[ zdosk j? i' nDfrDs tko bZfis j'J/rh s/<br />

bZfis eo/rh.<br />

eJh tko fJT[I th j[zd? gq'c?;o' fe fszB uko wziabh jt/bh T[;ko b? Idk j? pzdk. jt/bh d/ pkjo<br />

fijV/ yZv/ pu iKd/ B/ Bk fiBQK ftu u{b/ pzBQD tkb/ pkb/ c;kJ/ rJ/ ;B, T[j yZv/ pzd BhI<br />

j[zd/ skn T[wo. i'o jt/bh pDkT[D T[go J/Bk bZr u[Zek j[zd? fe c/o yZv/ pzd Bh j[zd/. ;kb<br />

1969 ftu w?I fJe feskp T[go g{oh skes bk fdsh ;h. T[; s'I pkd gJh ojh 37 ;kb. w?I<br />

d/yh U BjhI d[pkok. T[j yZv/ T[t/I d/ T[t/I gJ/ oj/. w[ozws eoB dk j";bk BhI fgnk. j[D s[;hI<br />

nkJ/. pzBQd/ nK e'Jh pKBQD{. mhe j? c/o.<br />

@@w/ok d';s j[zdk ;h BkG/, ;Z:d fJiajko j[;?B. ;c?d fbpk; gfjfBnK eodk ;h. ;c?d N'gh,<br />

;c?d nueB, ;c?d u{Vhdko gikwk, ;c?d i[Zsh s/ i[okpK, jZE ftu ;c?d o[wkb. Bwkiah ;h.<br />

;zskbh ftu dzrkekohnK jZE'I esb j' frnk. T[; fdB s'I b? e/ nZi sZe w?I ;c?d t;so BjhI<br />

gfjfBnK. fezBhnK c'N'nK B/ fJ; ewo/ ftu g[okDhnK. d/y bT[ i/ fes/ ;c?d eZgVk j't/. T[j<br />

ubk frnk w/o/ e'b'I, sK w?I th ubk frnk. w?I fejVk fJE/ nK j[D< BjhI jK w?I fJE/. ngD/<br />

ftnkj tes Bt/I eZgV/ Bh f;bkJ/ w?I. i/ j[;?B j[zdk c/o d' i'V/ Bt/I f;bkT[Idk, fJe T[; bJh<br />

d{ik nkgD/ bJh. T[; d/ ykBdkB dhnK w?I S/ e[VhnK puk bJhnK s/ s[o fgnk b?e/ T[BQK B{z<br />

bkj"o tZb. o;s/ ftu y{B Bkb bEgE f;yK d/ ekcb/ w?B{z T[Xo ikD s'I toid/, nkyd/ w[;aeb<br />

Bkb E'V/ e[ pu e/ nkJ/ jK. w/o/ T[go e'Jh gkrb X[B ;tko ;h. w?I bkj"o ;bkws g[Zi e/<br />

fo;as/dkoK d/ xohI e[VhnK g[uk fdshnK. nypkoK ftu w/oh uouk j'Jh. w[;bwkB Gkoh frDsh<br />

ftu nk nk fwbd/. bkj"o dk vhH ;hH nk frnk. efjD bZrk - fezB/ fdB oj'r/ ;odko ih<br />

bkj"o ftu< w?I fejk, fJe wjhBk xZN' xZN. tkX{ fizBk fuo s[;hI oZy ;e'. fJj fJe nr;s<br />

1947 dh rZb j?. efjD bZrk - d' jcs/ ofj bt'. w?I fejk - BjhI. wjhBK ojKrk. T[j jZ;<br />

fgnk s/ iKdk j'fJnk efjD bZrk- uzrk fJe fdB s[jkv/ Bkb w?I th bkj"o d/yKrk.<br />

@@T[j 14 nr;s B{z ekoK dk ekcbk b? e/ nk frnk. w?I p?m frnk. T[j tkjxk pkovo gko<br />

eotk e/ y[dk jkfcia nky, gos frnk. 15 nr;s B{z d'tK d/;K d/ pkovo ;hb j' rJ/.<br />

skfoe ;kfjp, 26 ;kb w?I Jhd d/ fdB Jhdrkj ftu Bwkia ndk eoB frnk feT[ Ife j[;?B<br />

ikfJnk eodk ;h. T[j BjhI sK eh< w?I i[ jK T[; dh EK. fJj noi eodk j[zdk ;K<br />

gotodrko nZr/ fe w/oh Bwkia dk f;bk w/o/ fJiajko j[;?B B{z fwb/.<br />

Bhb/ d/ ;tko dk fiaeo eofdnK efjD bZr/- fe;/ seV/ ;akj B{z g[ZS' fe fezB/ g?;/ B/ pJh s/o/<br />

e'b< T[j ej/rk- w?B{z eh gsk. w/o/ w[Bhw B{z g[ZS'. fJT[I j[zd?. pkd;akj eh ikDB b?DdkohnK<br />

d/DdkohnK< nkgK S'N/ w'N/ w[Bhw p;s/ fij/ u[eh fcod/ jK fit/I ;kB{z T[; d/ yikB/ dk b/yk<br />

eoBk nkT[ Id?. cai{b j? fJj dkntk. b/yk e'Jh Bh ehsk nkgK T[jdk. r[D rkJ/ oZi e/.<br />

w?I g[fSnk, s[jkvk eh NkJhw N/pb j? GkJh ;kfjp < T[; w[skpe s[jkv/ Bkb whfNzria oZfynk<br />

eoKr/.<br />

r[D r[DkT[D bZr/L<br />

fdB e' fcefo ;[yB fiaefo y[dk eosk j{z.<br />

oks e' dod Go/ rhs ;[Bk eosk j{z.<br />

feXo/ yksodkoh ftu e;o ofj ikJ/ GkJhU sK p[ok Bk wBkT[Dk. cehoK dh fBrkj n;wkB'<br />

gko j[zdh j? feXo/ d{o. s[fonk iKdk ceho o'V/ s'I fsbe e/ fvr/ sK jZ;' Bkj. T[;dh fBrkj<br />

Xosh s/ j? Jh BhI id'I, fco o'Vk feE/ fd;dk<<br />

GkJh Bzd bkb ih B/ j}{o dh T[;sfs ftu fit/I bzwh raiab- ekdfo joeko r[o{ r'fpzd f;zx<br />

p/e;K ok :ko r[o{ r'fpzd f;zx ouh ;h T[;/ pzd;a ftu w?I bzwh Biaw fbyh-<br />

36


j;s fizadkwho GkJh tho f;zx<br />

w{Bf; fdbrho GkJh tho f;zx.<br />

:{Bhtof;Nh ftu'I Sg/rh sK s[jkvh feskp dh wfje d{o d{o sZe c?b/rh- w?I fejk.<br />

p'b/- @@r';a/ ftu'I pkjo eZY'r/ sK pdBkw j'tKrk. edh w'sh y[d uZb e/ d[ekB ftu frnk< p;<br />

e'Jh b? ikfJnk eodk j?, fco w[Zb g?Idk j?. e'Jh w[Zb gkT[Idk j?, e'Jh yohd e/ b? iKd?. w'sh<br />

ykw';a ofje/ irs swk;ak d/ydk ofjzd?.<br />

@@nwho y[;o' B/ fejk ;h- w?I d[ZX dzdK Bkb eftsk fbyh. d{ih tko fJj rZb w/o/ s/ th bkr{<br />

j ' Jh fwZso'. F[eor[iako jK r[o{ wjkoki dk. fijVk pzdk F[eokBk Bh eodk, T[j o'Nh feT[I<br />

yKd? c/o< F[eokBk Bh eoBk c/o sz{ o'Nh bJh jZE Bk c?bkn GkJh. fi; foiae tZb s/ohnK<br />

T[IrbK rJhnK. T[; bJh cfo;as/ so;d/ jB. s?Bz{ r[Bjrko Bz{ fwbh iKdk j?. F[eokBk eoh<br />

ikj.<br />

@@w?I s[jkB{z ;aw; spo/ia ;[DkfJnk, wB;{o, i[B?d, p?niahd, jkfcaia ;ahokiah, w"bkBk o{w, ;a/y ;kndh<br />

s/ nwho y[;o' pko/ rZbK ehshnK, fcod";h s/ T[wo y:kw dk ebkw ;[DkfJnk. w?I w{oyK tKr<br />

fJTI[ rZbK eodk fojk fit/I s[jkBz{ e[ZM gsk Jh Bk j't/. r[;sky jK ih. s[;hI ;G e[M gfVQnk<br />

j'fJn? c/o th fJ; p[Y/ B{z d/o se ;[Dd/ oj/. s[;hI fezB/ fwjopkB j'.<br />

skfoe B{z fejk- @@;[DkU e'Jh nkfJs. skfoe ;kfjp B/ nZyK BhthInK ehshnK, e[ZM d/o ykw';a<br />

oj/, fco fJe nkfJs gVQh. GkJh ;kfjp B/ fejk - r[;skyh feT[ I ehsh< gfjbK fp;fwZbk feT[I<br />

BjhA gfVQnk< fJj sK fpndph j?. skfoe B/ fejk - fdb ftu gfjbK fp;fwZbk gfVQnk ;h.<br />

fco nkfJs gVQh, feT[ Ife j[ew s[;hI nkfJs gVQD dk fdsk ;h. skfoe d[nkok gVQh nkfJs dk<br />

GkJh ;kfjp B/ T[ukoB do[;s eofdnK fejk - e'Jh ;a Ze j? sK ;kps eoK fe w?A mhe rZb<br />

dZ;h s[;K B{z< w/o/ dcaso ftu fJwkw riakbh sZe dk ;G e[ZM fgn?. eh eoK s[fonk BjhI<br />

iKdk. e[o;h s/ Bh p?fmnk iKdk. fpBK bkfJpo/oh d/ e'Jh eh eo/< ekria ebw s'I pr?o j'o<br />

e[ZM edh ehsk Jh Bh ih w?I.<br />

@@Bhsh (wjkokDh gfNnkbk, gqBhs e"o ih) dk c'B nkfJnk ;h gfNnkfbT[I. efjzdh fwbD?. w?I<br />

fejk- Bk XhJ/. j' rJ/ w/b/ r/b/ pE/o/. j[D nkokw eo' wfjbK ftu. fiaZd eoB bZrh sK w?I<br />

fejk- w/o/ e'b yakB;kwk BjhI. ok;aB BjhI. ;odhnK ftu ;a Zeo dh ukj ghnk eodK. ;aZeo th<br />

BjhI. w[Zeh gJh n?. nk rJhnK ih. fszB/ XhnK nk rJhnK. Bhsh, T[jdh Xh, nZr'I T[jdh Xh<br />

:kBh fe d'jsh. ;a Zeo dh E?bh gfNnkfbT[I Jh b? nkJhnK. ykD uhiaK th. nkg/ ukj gkDh<br />

ghsk. J/Eh p?mhnK ;B fiE/ s[;hI p?m/ U. Bhsh efjzdh- n;h; b?D nkJhnK ih s[jkE'I. w?I fejk-<br />

Bk. j[D Bh n;h; d/Dh. s[;hI nkj fijVk e[M b? e/ nkJhnK UI BK, fJj jiko e[ dk j'J/rk<br />

fBe ;[ Ze. jZd v{Y jiko. fJzBk e[ d/ e/ n;h;K d; bZy dhnK fbiKdhnK ojhnK s[;hI. w?I sK<br />

b[ZfNnk frnk. fdtkbhnk j' frnK. j[D BhI n;h; d/D i'rk feT[ Ife pzdrh Bh eo j[zdh. pdb/<br />

ftu oZp dk F[eokBk eoBk j[zd? sK Jh eoia T[sod? Bk ih. pkjo ewo/ ftu wjkoki dk<br />

fNekDk j? Bk ih. T[BQK B{z T[E/ b? frnk. fejk fJj ;G s'I tZvk pkpk n?. J/; pkp/ dh<br />

;woZEk nBzs j?. s[jkB{z fJjB/ fdsk pVk ;h gfNnkb/ tkfbnK B{z go s[jkBz{ EK EK fcoB dk<br />

;a "e n?. e/tb fJjd/ T[go JhwkB Xoh oyd/ fes/ BK iKd/, skes s[jkv/ e'b pVh ofjDh ;h.<br />

s[;hI edh ;Zi/ GZi/ edh yZp/, edh T[go uVQ rJ/ F{z eoe/, edh j/mK nk rJ/. p; fJj ezw<br />

ofj frnk fJe d"VB GZiD dk. T[; fJe fgsk T[go nk;Ek oZy'. GkJh Bzd bkb B/<br />

c[owkfJnk sK ;h- nkBzdg[o ikT[r/ sK d/y'r/ nBzdg[o dhnK rbhnK ftu x[zwd/ j'J/ wzrs/,<br />

pkd;akjhnK tzvd/ fcod/ jB.<br />

37


@@wZEk fNekfJnk. nodk; ehsh, j[ewBkwk fbnk. T[BQK tb'I fbnKd/ w/t/ ftu'I osk e[ gq;akd<br />

fdsk s/ s'o fdZshnK. s[;hI th GkJhU wZEk N/e' r[o{ dopko ftu, fco nkg' nkgD/ wfjbK ftu<br />

tkg; ikU gfNnkb/. n;hI th fsnkohnK ftu jK.<br />

eh gsk ed'I ;[B/jk fwb ikJ/. uzr?. j[D ikDk ukjhd?. Bkb/ w/oh :ksok ;"yh n?. w?I fejVk<br />

Gko u[ ZeD?< jZv wk; dk Gko th BjhI. fB;au/ Bkb efj ;edK, eowK d/ Gko s'I ;" ch ;dh<br />

w[es nK. SweK ykD bJh c/o th fsnko nK feT[Ife ;" ch ;dh Bzpo nkg/ d/ bJ/ B/ ngD/<br />

nkg B{z, fj;kp ed/ nkfJnk Bh ;koh T[wo, rZbK ch ;dhnK dhnK eo fojK.<br />

- g[ZfSnk - s[;hI feE'I d/ j' skfoe ;kfjp <<br />

- ih wb/o e'Nb/ dk.<br />

- wb/o e'Nb/ fe; EK s/ fojkfJ;a<<br />

- ih b[jkoK tkbh rbh.<br />

- ed'I ikUr/ wb/o e'Nb/<<br />

- n?stko Bz{.<br />

- nZSk fJj d;' fJ;/ rbh ftu ofjzd/ nyso got/ia dk eh jkb n?<<br />

- pkeh ;G mhe n? ih T[BQK dh Xh dk fBekj b/N j' foj?. fes/ rZb f;o/ BjhI uVQ ojh.<br />

pV/ fceowzd B/.<br />

- uV/Qrh f;o/. j[D w?Bz{ s[jkE'I gsk bZr?. w/oh fJ; B/epyas Xh dk fBekj feT[I b/N j'J/< w?I<br />

d[nk eoKrk. s[;hI wb/o e'Nb/ ikU sK fJBQK d/ xo ikDk. j'o e'Jh rZb Bk efoT[, p; fJj<br />

nkfyU fe u?b ike/ nkJ/ nK. c/o pkeh rZbK got/ia d/ gfotko s'I ;[DBhnK.<br />

gfNnkb/ tkg; nk e/ p'gkokfJ ih Bz{ c'B s/ dZf;nk fe w[bkeks eoe/ tkg; gos/ jK. d' e[<br />

rZbK ;[DkJhnK sK efjD bZr/- eZbQ B{z S[ZNh j? feXo/ ikDk sK BjhI< w?I df;nk- fes/ Bh ikDk.<br />

p'b/- d; ti/ nk ikfJU. nkokw Bkb ;[DKr/ fJ; dkB;ato dhnK rZbK. T[E/ nrb/ fdB ihH<br />

n?;H fonkb, skfoe feckfJs[Zbk, pbd/t f;zx ;zX{ s/ tkJh; uK;bo ;kfjp gfjb'I p?m/ ;B.<br />

;tk d' xzN/ fBozso fJ; dot/;a dhnK rZbK ;[DkJhnK. fJT[ I brdk ;h fit/I ojZ;wJh gqtuB<br />

;[Dd/ j'JhJ/. p'gkokfJ B/ ;zX{ B{z g[ZfSnk - J/v/ ;ay; B{z eh d/ ;ed/ nK nkgK< ;zX{ B/ fejk-<br />

:{Bhtof;Nh ftu ;G s'I tZvh T[gkXh gq'c?;o ;kfjp dh j?. iapkBh c?;bk 4 Btzpo B{z j'fJnk s/<br />

10 Btzpo f;zvhe/N dh whfNzr ftu ;op;zwsh Bkb gqtkB j' frnk. T[BQK Bz{ nkBo/oh gq'c?;o<br />

nkca gzikph :{Bhtof;Nh dh T[gkXh d/D dk n?bkB j'fJnk.<br />

fJj y[;aypoh u?b fBtk;h GkJh ;kfjp B{z c'B s/ ;[DkJh. ;[D e/ c[owkfJnk- J/Bk e[S eoB dh<br />

eh b'V ;h< w?I sK efjBk id'I u?b nkUI, d' jko b? nkT[D/. fJe c[ZbK dk fijVk ;oho bJh<br />

;[ydkJh j[zdk j?. d{ik i[ZshnK dk, fi; B{z gfjB e/ w/ok fdb fdwkr do[;s oj/rk. nZr/<br />

s[jkvh woiah. p[ZfYnK dh woiah ed'I ubdh j?< fco nkfynk - skfoe B/ dZf;nk ;h Bk gzB{<br />

;kfjp fe nyaso got/ia dh p/Nh dk fBekj Bh j' fojk< w?I nodk; ehsh ;h wjkoki dh<br />

ndkbs ftu. eZbQ ftnkj dk ekov nk frnk. w?I ;arB G/i fdsk. feT[ I< j? Bk p[ZYk fe;/<br />

ezw dk fe BjhI< w?I skfoe ;kfjp Bz{ c'B ehsk, T[BQK dZf;nk, jK ih w?I Bekj w"e/ th frnk<br />

;h, gfjbK th ik e/ nkfJnk ;h. ;ko/ iD/ GkJh ;kfjp dhnK fwjopkBhnK :kd eod/ EZeD Jh<br />

Bk. gzB{ ;kfjp fiBQK fiBQK gfotkoK dh ypo ;ko b?D dk w?Bz{ T[BQK j[ew ehsk, T[j ;ko/<br />

rohp w[;bwkB B/. id'I e'Nb/ nkT[ Id/ GkJh ;kfjp sK Btkp ;kfjp d/ wfjwkB j'fJnk eod/<br />

;B, go nkgD/ Bkb nwhoiakfdnK dh e'Jh rZb Bh ehsh. rohp b'eK pkps feB/ go/w dhnK<br />

rZbK ehshnK T[BQK B/ nkgD/ Bkb.<br />

T[go doi rZbK :{Bhtof;Nh d/ ekch jkT[; ftu p?fmnK gzi ;Zs fwZsoK B{z ;[Dk fojk ;K sK<br />

fJfsjk; d/ gq'c?;o n?;Hn?wH towk nk p?m/, E'Vh d/o pkd p'b/- fJj ehjdk fposKs S/V oZfyn?<br />

s{z nZi< w?B{z th gsk bZr/. w?I fejk- u?b ftu fJe ;akfJo ofjzdk j? fi; dk Bkw GkJh<br />

be;atho f;zx j?. T[; B{z fwb e/ nkfJnK. T[j efjD bZr/- ewkb n? pJh. T[j sK w/o/ ukuk<br />

38


ikB jB. fi; okfZJb x'V/ dhnK sz{ rZbK dZ;hnK, gzi ;kb dh T[wo/ w?I u?b ik e/ T[; T[go<br />

M{N/ bJ/ ;B. nZr/ nZr/ brkw cVh ukuk ih, x'V/ s/ ;tko w?I, s/ fgS/ fgS/ w/o/ gkgk, n;hI<br />

gjkVh grvzvhnK T[go ;kok ;kok fdB ;?o ;gkN/ bJh s[od/ fcod/ rZbK eod/ ofjzd/, ;akfJoh<br />

j[zdh fi; dh T[d'I e'Jh ;wM BjhI j[zdh ;h w?Bz{.<br />

@@s[jkv/ ukuk fet/I j'J/ T[j


fejVk whN ykDk j?, fe; fe; fe;w dk ykDk j?, ykB;kwk B'N eodk iKdk. T[; dh fJeKs<br />

ftubh jt/bh e'Jh oki/ dk wfjb brdh. wikb n? e'Jh rZb ;bhe/ s'I T[o/ go/ j' ikt/. e'Jh<br />

uhia c}{b fdykJh BjhI fdzdh ;h. e[Zsk oZfyn? sK F[ZX B;b dk ;akBdko. x'Vk oZfyn? sK T[;<br />

tork d{o d[okv/ th Bk j't/. bzwk no;k j' frn? frnK Bz{ u?b. j[D sK ;akfJd T[;dh jt/bh<br />

g[okDh j' rJh j't/. pVh ;akB ;h T[d'I fJ;dh.<br />

@@fJe fdB n;hI grvzvhnK T[go s[o/ fJ; dhnK BiawK ;[Dd/ ik oj/ ;K. x'Vk y[ZbQk S'fvnk<br />

j'fJnk ;h. w;sukb s[o/ iKfdnK T[;d/ jZE ftu'I S[N e/ brkw fvr fgnk i' fc;b e/ j/mK<br />

xkNh ftu E'Vh d{o ik o[fenk. n;hI :kBh fe w?I pbtho s/ be;atho o[e e/ d/yd/ oj/.<br />

be;atho r[Z;/ Bkb efjD bZrk - d/yd/ eh j' fpNo fpNo< brkw fvfrnk fd;dk BjhI< u[ZeD<br />

ftu ;aow nkT[Idh j?< x'V ;tkoh dk wiak sK b?D? go fvfrnk brkw Bh u[eDk< feT[I<<br />

@@w?I ns/ pbtho j/mK tb ;fji/ ;fji/ fy;e e/ brkw u[Ze fbnkJ/. ;kBz{ T[;dh fJj rZb<br />

bZrh sK r[;skyh g{oB, T[j ;kv/ s'I S'Nk ;h, T[; bJh nfijk eoBk ;a'GBhe BjhI ;h, go T[j<br />

th ikDdk ;h s/ n;hI th fe T[j j? Jh Btkp. Btkp dk j[ew goik fet/I Bk wzBdh< gq'c?;o<br />

;kfjp, ;Zu wzBDk T[j ;kv/ T[go oki eodk ;h. T[jdk f;Zek ub fgnk ;h. fco fJE/ T[wo<br />

dk xkNk tkXk eh wkfJB/ oydk< T[j ;kvhnK S'NhnK w'NhnK b'VK g{ohnK eoB tk;s/ fsnko<br />

po fsnko ofjzdk. pZu/ r[Z;/ ftu nk ikD. p[o/ BjhI bZrd/ j[zd/. fJjd/ T[go edh eo'X BhI<br />

nkfJnk ;kBz{. T[j ;kv/ s/ n;hI T[; T[go fcdk ;K.<br />

w?I g[ZfSnk - s[jkvh i[nkBh t/b/ dk g[okDk gfNnkbk pVk ;[jDk j't/rk gq'c?;o ;kfjp feT[ Ife<br />

wjkokik G[fgzdo f;zx dh okiXkBh ;h< T[j jZ; gJ/. fejk - feE/ ih. fJj s[jkvk fynkb n?.<br />

szr rbhnK ftu szr xo. ;N/N dh nkwdB dk nZ;h ch;dh sK wjkoki/ dhnK n:Zk;ahnK T[go<br />

you jz[dk ;h c/o gfNnkbk fet/I ;[jDk j[zdk< fdB eNh j' ojh ;h p;. j[D dk gfNnkbk sK<br />

T[d'I BkbI' pVk ;[jD?. w?I wjkoki/ Bz{ T[d'I th d/fynk id'I skig';ah fgS'I T[j gfNnkbk do;aB<br />

bJh fBefbnk ;h. g{ok ib"n. ;[jDk th ;h, f;nkDk th, ftdtkB th. raiap dh nzro/iah ;h<br />

T[jdh. nZ:k;ahnK B/ T[; Bz{ oky eo fdZsk ;h. T[; Bz{ fGzneo fbzr o'rK B/ x/o fbnk. w"s<br />

s'I gfjbK T[;B/ fJe tko ngDh okiXkBh d/yD dh fJZSk iakjo ehsh. jkEh s/ ;tko j' e/ T[j<br />

piakoK ftu' I dh fBefbnk. w?I T[;Bz{ nkyoh tko B/fVUI d/fynk. ozr ekbk f;nkj j' frnk ;h.<br />

nZyK nzdo X;hnK j'JhnK, fBrkjK p/B{o. T[;dh ;aeb d/y e/ vo brdk ;h. fJe skesto<br />

ns/ r[Dh wjkoki/ dk nzs y"cBke ;h. e[M fdBK pkd gfNnkb/ ftu wksw Sk frnk.<br />

@@s[;hI ;Zfdnk ;h Bk gzB{ ;kfjp be;atho Bz{ fgSb/ wjhB/, w?Bz{ fwbe/ frnk ;h. T[; dh T[jh<br />

Btkph mkm d/yh fijVh i[nkBh ftu ;h. T[; d/ ;[Gkn ftu tXhe ;fji nk frnk j? j'o e'Jh<br />

coe BhI. w?B{z efjzdk ;h u?b nkJhI, T[jh g[okDh je{ws fdyktKrk fijVh phs/ ftu ekfJw<br />

ehsh ;h s/ j[D se T[t/I j[ew ubd?.## fi; ;t/o T[BQK B/ w/oh :{Bhtof;Nh ftu nkT[Dk ;h<br />

w?B{z p'gkokfJ B/ fejk j'fJnk ;h- T[BQK Bkb ;zgoe oZyDk. r?;ZN jkT[; ftu T[BQK d/ nkT[D s'I<br />

gfjbK w?I g[ZiKrk. gfNnkb/ s'I 15 feb'whNo d{o ;B sK w?I e'mh ftu fJsbkj eo fdsh.<br />

;odkoBh ns/ ;odko p'gkokfJ d't/I T[jBk d/ ;[nkrs bJh g[Zi/. y?o ;[ Zy g[ZSh dZ;h. T[BQK Bkb<br />

u?b s'I T[BQK dk c?fwbh vkeNo nkfJnk ;h s/ S'Nk g[Zso fe;aBtho fgsk d/ fgS/ ;ktXkB yb'<br />

frnk. fJ; t/b/ w?B{z rZb dh g{oh ;wM bZr rJh. fit/I rtoBo d/ fgZS/ T[; dk J/HvhH;h<br />

yb'sk j[zdk j? fpbe[b T[;/ gqeko fe;aBtho B/ fvT[Nh fdsh i' fJ; tes ps"o J/HvhH;hH Btkp<br />

;kfjp fgS/ sD e/ yb'sk. rzGho, ;ktXkB, u[;s, c[oshbk. d'jK d/ mkmdko fbpk;, otkfJsh<br />

Yzr d/, yk; yk; w"e/ s/ gfjBD tkb/. wkD gZso gVQB T[gozs id'I tkJh;-uK;bo tb'I T[BQK B{z<br />

nkBo/oh gq'c?;of;ag Bkb ;BwkfBs ehsk frnk sK ft;at gzikph ekBcoz; d/ v?bhr/NK dhnK<br />

skVhnK Bkb ;kfJz; nkvhN'ohnw ftu rz[iko g? rJh. eth ih B/ d/o sZe nkgDk wZEk w/ia<br />

T[go fNek e/ gotodrko, w/iapkB :{Bhtof;Nh ns/ ;o'fsnK do;aeK dk F[eokBk ehsk.<br />

40


JhokB d/ tv/ ;afjo e'w s'I fJe ukbh e[ ;kb dh T[wo dk y'ih w[jzwd o{jkBh ngq?b 2006<br />

ftZu w/o/ e'b nkfJnk s/ d' wjhB/ wJh i{B ofjD dh nkfrnk wzrh s/ bkJhpo/oh tosD dh<br />

r[ikfo;a ehsh. T[j shyD p[ ZXhtkB s/ fwjBsh pzdk ;h. T[; d/ ;tkbK ftu' I skiarh dh wfje<br />

nkJh. w?I g[ZfSnk- f;yh pkps gfjbK gVQh e'Jh feskp fijVh uzrh bZrh j't/< T[;dhnK nZyK<br />

fb;aehnK, fejk- ih w[Bkikfs pkwdkdh. pj[s wep{b n"o pj[s nkjbk feskp j? :/. pV/ b'r'I<br />

B/ fJ; dk ;jkok bhnk j? nkgek wijp ikBB/ e/ bhJ/. e:k nkgB/ d/yh :j niahw feskp<<br />

w[jzwd o{jkBh d/ nkT[D s'I S/ wjhB/ gfjbK sZe w?I fi; feskp ns/ b/ye dk Bkw sZe BjhI<br />

;[fDnk ;h, T[; pkps d/o sZe n;hI d't/ rZbK eod/ oj/.<br />

fJe fdB o{jkBh efjD bZrk- nkg w[M/ e?Bt; n"o eZbo bk eo d/ d' s' w?I jiaos pkpk<br />

BkBe nbfj ;bkw eh g/IfNzr pBkBk ukjsk j{z. fJ; vo'I, fe fes/ g?;/ b[nk dJ/, nkT[ Idk iKdk<br />

e[M Bk j't/, g[ZfSnk- nkT[ Idh j? fusoekoh<<br />

T[; B/ w/o/ s'I ekria wzr/. pkb g?BZ Bkb d' d' fwzN ftu fszB ;[jD/ ;e?uZ pDk e/ w?B{z<br />

fdykJ/. eh wikb fe;/ beho Bz{ fwNkT[D dh b'V gt/. T[; B{z d[ekB s/ b? frnk. pkoK s/oK<br />

;" dk ;wkB yohfdnk. fJe jcs/ ftu T[; B/ s;tho w[ezwb eo bJh. T[; ;w/I dk fdq;a<br />

fusfonk j? id'I r[o{ BkBe d/t ih B/ prdkd g[Zi e/ gqtuB ehs/ ;B. fgS'eV ftu ;akjh<br />

w;fid d/ r[zpd ns/ whBko fdZ; oj/ jB. T[u/ dhtkB T[go pkpk ih ns/ ;kjwD/ w[;bwkB<br />

;zrs p?mh ;[D ojh j?. GkJh wodkBk ih opkp ;w/s jB. nkbk d[nkbk thokBrh dh Mbe<br />

tkbk j?. yi{o d/ doys d/ Bidhe p?m/ jB. MkVhnK d/ ezv/ jB gZs/ BjhI, eoho ns/ E'jo.<br />

pkpk ih dk fijVk edw dhtkB s'I j/mK iawhB B{z S{j fojk j? e/tb T[; d/ bkrbh MkVh<br />

T[go e[ZM c[Zb fyV rJ/ jB, i' dZ;Dk ;h dZ; fdZsk.<br />

GkJh be;atho dk fiaeo fJE/ pzd eoBk mhe oj/rk feT[Ife tZfvnK d/ bkr/ BhtK j'D ns/<br />

w[okdK wzrD Bkb ;[os fNekD/ ofjzdh j?. ;akfJo be;atho ih B/ y[d fejk ;h- nkdwh eh<br />

uhia j? nkyo< fJjB{z sK pZfunK fizBh y/v y/vDh Bh nkT[Idh. dkntk eod? fe g?rzpoK dh y/v<br />

pkps ikD frn??.<br />

feFB B/ w?~ g[ZfSnk - feFsoK d/ bZr/ w/o/ gkgk s[jk~ < w? fejk - ¿ndB d/ pkra ftZu'I d{ih<br />

tko nkdw ngDh wo}h Bkb Xosh T[go T[sfonk j?. ndB dk tofis cb ykDk sK<br />

dofBeko, d/fynk sZe BjhI. nkfd-gkg s'I w[es nfwqs ;zskB. w?~ efjD bZr/ - j}os<br />

fB}kw[dhB gk; fizBk ;wK ][;o' fojk, fJzBk ;wK gzB{ ;kfjp w/o/ e'ba ofjzd/, Gbk j[zdk. e/tb<br />

tZv/ nikfJp xo dh gfoeowk ehsh T[;B/. fJe-fJe r?boh dk izdok y[ZbQ/rk. p/nzs ]}kB/ gJ/<br />

B/.¿ ngD/ p/N/ nwotho f;zx ~ fejk, ngD/ xo ftu fJj BtK w?Ipo dkf]b j'fJnk j?, Gok<br />

n? s[jkvk. fJjd/ ;[ ZyK-d[ZyK ftu jk}o j'Dk. d' ijkBK ftu s[jkvhnK B/ehnK dk }kwB j'J/rk<br />

fJj.<br />

15 caotoh 2007 dh ;t/o ig[ih ;kfjp dk gkm eofdnK ftdk j'J/. Fkw, ekcabk F;FkBxkN<br />

tZb s[fonk, sK jbe/-jbe/ poca d/ dkD/ feoB bZr/. fit/I w'shJ/ d/ c[ZbK dh tkSV j'J/. fit/I<br />

e'Jh wykfDnK c[ZbhnK dk fSZNk fdzdk iKdk j't/. nzfsw dhdko eoB bJh id'I n;hI w{zj T[go'I<br />

gZbk ;oekfJnk, ;{oi B/ X[zd dk godk goQ/ ehsk. ;{oi B/ th FkfJo dk dhdko eoB? pJh,<br />

;G fgZS/ jN/. ;[Bfjoh X[ Zg ftu b/fNnk FkfJo fJT[I bZrdk ;h, fit/I fw;o d/ fgokfwv ftu<br />

pkdFkj dh d/j j't/. E'V/Q e[ gbK pknd ;{oi B/ c/o godk eo fbnk.<br />

feFBtho f;zx B/ fejk - gzikj ;kb gfjbK 1956 ftu u?b tkbah jt/bh dh uZm eoBh ;h, sK<br />

GkJh tho f;zx ~ ;Zfdnk. T[BQK dk itkp nkfJnk- w?I BjhI nk ;eKrk. wjkoki tk;s/ o[wkbk<br />

vke gko;b okjhI G/IidK. gko;b fwfbank, sK wZE/ Bkba S[jk e/ p'b/- GkJh ;kfjp tZv/ jB, w/o/<br />

s'I gfjbK ftdk j'<strong>Dr</strong>/. w?I T[BQK dh nodk; ftu o[wkbk fbiktKrk, go w/oh nodk; t/b/ T[j<br />

BjhI j'<strong>Dr</strong>/. fJj o[wkbk w/oh nzfsw nodk; t/b/ wjkoki nzrheko eoBr/. w?~ fdyk e/<br />

gfotko B/ nzfsw ;;eko t/b/ GkJh tho f;zx tZb'I fdsk T[jh o[wkbk wjkoki ~ nogD ehsk.<br />

fJe fdB T[BQK ~ nwotho B/ g[ZfSnk, ¿ sbtzvhIUI fijVk eVk fbnKdk ;h, edh gfjfBnk feT[I<br />

Bh fgsk ih


JhokBh cako;h pkps fejk - ;ZmftnK ftu JhokB d/ pkdFkj dk gfotko fFwb/ nkfJnk. wjhBk<br />

;kok fojk. T[BQK B/ g[ZfSnk, ¿fJE/ e'Jh \ko;h BJhI ikDdk < pZu/ rZbK eoB d/ fJS[Ze B/.¿<br />

u?b s'I fFwb/ ngD/ e'ba p[bk bJ/. Fkj}kd/ s/ Fkj}kdhnK Bkba rZbK eod/ ofjzd/. FkwhI u?b<br />

nkT[ Id/, sK nZXh-nZXh oks sZe fJeb/ \ko;h ftu rZbK eod/ ofjzd/ - eZbQ ~ fijVh ejkDh<br />

Fkj}kfdnK ~ ;[DkT[Dh n? Bk, T[; dh fonk} eod/. p; fJ; ;w/I ftu T[j fjzd[;skBh s'I<br />

JhokBh j'J/.<br />

;{yw G?D S'Nh n? ;G GoktK s'I. ftSVB s'I d' e[ fdB gfjbK T[; e'b \'B nkfJnk - w?I<br />

j[D ikD? phphJ/ XhJ/. ;{yw |[Z;/ j' e/ p'bh - E'~ gsk Bh gkgk, XhnK Bkba fJj' fijhnK rZbk<br />

BjhI eohdhnK < \'B pzd. oZi e/ o'Jh.<br />

GkJh beFtho f;zx w?~ efjzd/ - w/o/ e'ba b/N nkJ/, s[;hI gq'\?;o ;kfjp. bzwk ;wK w/o/ Bkba<br />

fpskfJnk j[zdk, sK w?I E'~ J/; ekpb eo fdzdk fe itkbkw[yh ftZu'I o[fVQnk nkT[ Idk bktk nkokw<br />

Bkba ngD/ jZEK ftu p'u b?Id/.<br />

E'VQk e[ bktk sK jZEK ftu nk jh frnk nkf]o. fJjh pE/o?. o{;' nkgDh ;t?ihtBh eB\?FB}<br />

ftu fbydk j? - w/oh G{nk pVh ;[jDh ;h. w?~ gzi-S/ ;kbK d/ ~ ;?o eoB Bkba fbikfJnk<br />

eodh. T[j fgnkok rhs rkT[Idh j[zdh, fi; dhnK nZm-d; gzeshnk ;B. pkeh w?~ G[Zb rJhnK,<br />

uko bkJhBK :kd jB. i[nkBh ftu wo rJh ;h T[j. w?I eJh tko ;'funk pJh ngD/ GkJhuko/<br />

d/ pkeh w?IpoK B/ th sK T[jdk rhs ;[fDnk j'J/rk. uZb' g[ZS-g[Sk e/ g{ok eohJ/. c/o w?I nkg/<br />

fJokdk pdb b?Idk, feT[ Ife fJj w?E'I podkFs Bk j[zdk fe fe;/ j'o B/ th T[j rhs ;[fDnk<br />

j'fJnk j?. w?I sK u[ Zg-u[ Zghs/ uko ;soK Bkba T[wo fpsk bT{IrkA.<br />

T[jdh n;h; fwbh, fJjh ek\h oj/rh, o{;' d/ rhs tKr. gkmeK ~ T[jd/ e[M p'b fwb/. j'o<br />

eh ukjhd? <<br />

GkJh tho f;zx ih dh fJfsjk;e T[od{ jZE fbys dk fbZghnzso<br />

1H BkGk e/ wFj{o FkfJo beFtho f;zx ih w[}so B/ J/e B}w jkb jh w/I ebwpzd eh<br />

j? fi; ek Bkw j? ikfw Fjkds. fJ; w/I ;kfjp Fqh r[o{ r'fpzd f;zx ih e/ S'N/ ;kfjp}kd'I eh<br />

Fjkds dk fdb;'} s}eok j? i' fJ; y{ph ;/ p:kB ehnk r:k j? fe ;dhUI ek r[}ok tkfenk<br />

fJ; soj ;/ g/F/ B}o j' iksk j? fe r':k nGh nKy'I e/ ;kwB/ j' ojk j'.<br />

2H :/ w[;b;b B}w d' o'} w/I jh FkfJo B/ fbyh j?. y;{;hns :/ j? fe J/e jh ekchJ/<br />

w/I gKu ;" e/ eohp nFnko ej/ j?I. pbfe cko;h esnks Gh T[;h pjo n"o t}B e/ j?I.<br />

3H sFphjks n"o fJFfsnkoks J/e nB'yk fJwfsnk} oys/ j?I. w[nop :k cko;h e/ F[nok<br />

eh sebhd BjhI eh rJh pbfe Gkos toF e/ p}[or' I n"o wkdo/ tsB eh fgnkoh uh}'I F/<br />

sFphj eh rJh j? :k e[dosh wBk}o :k skohyh tke:ks n"o w[Bkf;p jkfb nF:k e' ;kwB/<br />

oZyk r:k j??. |?o e[dosh n"o p/n;b uhi e' fFno w/I ygk:k BjhI r:k. sbwhjks Gh<br />

ekfpb/ skohc j?. fJ; edo sFphjks e' B}w eoBk nk;kB BjhI.<br />

4H w[jkf;B/ ;[yB e/ fbjk} ;/ :/ B}w y{phUI ;/ Gog{o j?. seokfo nb\k}, j[;B/ f;de,<br />

w[jktok, ;ckJh p:kB, ;kdrhfJ e[dofs w}w{B, y{phJ/ soehp, j[;fB fJ;fsnkok, b[sfc<br />

sFphj, tkfe:k r[}koh, i}pk fBrkoh, wkfwbkpzdh, p[bzdhfJ i}pks, w[skfpefs nbck}' w}w{B,<br />

;'}'r[dk} n"o ;jfb w[wfsBk i?;h f;cks ;/ nFnko w[}JhnB j?. nkws ek :/ nkbw j? fe<br />

dfonk ;k pjsk ubk nk ojk j?. eJh irk |w w/I v{p/ j{J/ nFnko n?;/ tkfenks ;[Bks/ j?I<br />

fe p/fJyfsnko nKy'I w/I nK;{ T[wv nks/ j?I.<br />

5H skohyh B[eskfJ fBrkj ;/ Gh :/ B}w do[;s j?. rbs[b nkw tkfenks ;/ fJjsok}<br />

eoe/ ;jh tkfenks ehJ/ j?I. skn;[p :k fonkfJs ek dyb BjhI. fJB tkfenks go eJh<br />

n;jkp B/ ykwk co;kJh eh j? wro jehes w/I w[}so eh B}w ;jh tkfenks n"o fJj;k;ks<br />

;/ g[o j?. ejhI ejhI s' okwkfJD n"o Ges s[b;h dk; e/ i}pks ;kwB/ nk iks/ j?I. gq/w n"o<br />

Gesh ekfpb/ skohc j?. ps"o w[}so, ¿T[Beh n;b T[Bek yb{; j? n"o p;.¿<br />

6H nkg e/ iZd/ nwid GkJh w{b uzd ih nkfoc n"o ekfwb p}[or j[J/ j?I. wFj{o cko;h<br />

e/ FkfJo n"o r[o{ r'fpzd f;zx ih e/ wfbe T[F F[nok GkJh Bzd bkb ih r':k fJB e/<br />

p}[orkfB ;bc w/I ;/ E/. r':k FkfJoh T[Be' fto;/ w/I fwbh j? n"o }"fe ;bhw B/ nkgee'<br />

FkfJo pBk:k j?. jo fFno i}pkfs jeheh ek nkJhBkdko j?.<br />

42


7H w/ok f]nkb j? ikfw Fjkds jo r[od[nko/ w/I w"i{d j'Bh ukjhJ/ n"o jo ykb;k ;e{b'I<br />

eh bkfJpo/oh w/I s[bpk e/ gVQB/ e/ bhJ/ fJ;/ oyk ikt/ sK fe co} n"o Xow eh ;jh skbhw<br />

;/ nkJhIdk B;b/I ckfJdk T[mk ;e/I/.<br />

tho f;zx v/jokd{B 09-04-19<br />

43


oftzdoBkE N?r'o<br />

w[rbK d/ Gkos ftu jwfbnK s'I gfjbK pqkjwD wZs ns/ FoZwD wZs dh ;ys NZeo ojh.<br />

gfjbK i?BhnK B/ :Zr nkfde eoweKv d"okB j'D tkbhnK o;wK, yk; eoe/ pbh dh o;w dk<br />

vNe/ fto'X ehsk. fgS'I wjkswk p[ ZX B/ Jh;ato ftu ft;atk; dk wiake T[vkfJnk. p[ ZX B/ nkw<br />

p'bh gkbh ftu Xow T[gd/;a fds/ s/ fbytkJ/, iksgks dh tor-tzv Bz{ s'fVnk. ;fji/ ;fji/<br />

p'XhnK B/ oki;aesh gqkgs eo bJh. nF'e, efB;ae ns/ g'o; d/ ;fwnK ftu fJj nkgDh<br />

skes d/ f;yo T[ Zgo ;h. t?fde wZs d/ nB[nkJh p'X Fesh Bz{ podk;as sK eod/ oj/ go fJ;<br />

fto[ZX T[BQK d/ wB ftu Bcaos ;h. nfijk th gqshs j[zdk j? fit/I FoZwD wZs dqktV b'eK dk<br />

j't/ s/ t?fde wZs nkohnK dk. fJT[ I fJj d' ;fGnsktK dk G/V ;h. ;z aeokukohnk t?fde wZs Bz{<br />

g[Bo ;[oihs eoBk ukj[zdk ;h. T[;B/ t?fde wZs bJh wiap{s cb;ck fdsk ns/ fjzd{ ;wki Bz{<br />

;zrfms ehsk. fJ; ;w/I s'I fjzd{ Xow dh F[ZXsk T[go nwb j'Dk F[o{ j'fJnk Gkt fe fijV/<br />

Gkosh Bk;se wZsK ftu ub/ rJ/ ;B, T[BQK Bz{ tkg; ;BksB Xow ftu fbnkT[D d/ T[gkT[ F[o{<br />

j'J/. nZmthI ;dh sZe pzrkb ftu fjzd{ Xow w[V nkgDh geV wiap{s eo frnk.<br />

fJ; ;w/I eB"i, ftdtkB pqkjwDk dk e/Ido ;h.eB"i ftu' I gzi ftdtkB pzrkb ftu ;Zd/ rJ/<br />

fiBQK dhnK j[D sZe pz;ktbhnK dk pkekfJdk foekov fwbdk j?.fJBQK gzi ftdtkBK ftu' I fJe<br />

dk Bkw dZy (;z;feqs dZe;a) ;h i' N?r'o ykBdkB dk tv/ok ;h. fJBQK Bz{ pzrkbh b'e mke[o<br />

(Gkt jkew) fejk eod/ ;B. nzro/iaK Bz{ mkeo bcaia T[ukoD eoBk Bk nkfJnk, T[j fJBQK Bz{<br />

N?r'o efjD bZr gJ/.GkoshnK B/ fJj' bcaia ngDk fbnk.<br />

Gkt/I fe w[;bwkBk tZb'I jZb/ pj[s gfjbK, nZmthI ;dh s'I jh F[o{ j' rJ/ ;B go pkjothI ;dh<br />

ftu pzrkb ;w/s ;kok fjzd[;skB w[;bwkBk d/ epia/ ftu nk frnk. fJj' fijh jkbs ftu e[ZM<br />

b'e vod/ wko/, e[M bkbu t; Xow gfotosB eo fbnk eod/ jB. fJ;/ mke[o ykBdkB dk<br />

i[nkB fJe w[;bwkB e[Vh d/ fJ;ae ftu c; frnk s/ ftnkj eoB dh fJZSk gqrNkJh. e[Vh d/<br />

wkfgnK tZb'I ;aos oZyh rJh fe fJ;bkw ep{b eo/Irk sK Bekj eo fdnKr/. nfijk j'fJnk.<br />

uzr/ xokD/ dk s/ fsyk fJj p[ZXhtkB i[nkB, gho nbh ykB d/ Bkw Bkb ikfDnk frnk fi;B/<br />

dZyDh pzrkb d/ i?;"i fJbke/ d/ ;{p/dko gk;'I dhtkB dh e[o;h jk;b eo bJh. gho nbhykB<br />

d/ d' Gok Bkwd/t ns/ i?d/t ;B fiBQK B/ nkgD/ w[;bwkB Gok Bkb'I ;pzX sK BjhI s'V/ go<br />

T[j nkgD/ fjzd{ fto;/ Bkb i[V/ oj/.<br />

ykB pkekfJdk Bwki gVQdk ns/ o'ia/ oydk. owiakB d/ fJe fdB Bkwd/t B/ d/fynk, gho nbh<br />

ykB fBzp{ Bz{ ;z[x fojk ;h. Bkwd/t p'fbnk - gozgok fJj j? ykB, fe ykD ghD tkbh t;s{ Bz{<br />

;[zxDk th r[Bkj j? feT[Ife wzfBnK iKdk j? fe fJj nZXk ykD d/ pokpo j[zdk j?. ;' s[jkvk<br />

o'iak Gzr j' frnk j?. ykB Bz{ fJj tke p[ok bZfrnk go T[; e'b fJ;dk e'Jh itkp BjhI ;h.<br />

T[;B/ nkgD/ wfjbK ftu ;zrhs ;Gk p[bkJh, ykD/ dk gqpzX ehsk s/ nkgD/ fjzd{ GoktK Bz{ ;Zdk<br />

fdZsk. ;o's/ ;zrhs ;[DB ftu wrB ;B. Bkb d/ ewo/ ftu w[;bwkBk bJh dknts tk;s/<br />

T[BQK d/ g;zdhdk getkB pD oj/ ;B. ykD/ dh y[;ap{ fJXo nkJh sK i?d/t B/ fejk - pVhnk<br />

bihia ;[rzXhnK nk ojhnK jB gho ykB. ykB B/ fejk - rT{ dk wk; foZM fojk j?, T[;/ dh<br />

y[;ap{ j? fJj. fJ;Bz{ ;z[x b?Dk ykD tork jh j[zdk j? fit/I s[jkvk ft;atk; j? i?d/t. s[jkvk<br />

Xow fGq;aN j' frnk. e[ZM j'o fjzd{ ;o'fsnK ;w/s fJj d't/I Gok BZe pzd eoe/ ;Gk ftu'I T[m<br />

nkJ/. fJ; Bkb fJBQK d/ GkJhuko/ ftu d'jK GoktK dh j/mh j'Jh. mke[o GkJhukok Bcaos Bkb<br />

fJBQK Bz{ ghokbh mkeo (gho nbh s'I ghokbh) efjD bZrk.<br />

fi; fJbke/ ftu fJE/ T[BQK d/ p}[or dZy Bz{ ;fseko Bkb ;Zfdnk frnk ;h j[D T[E/ fJBQK dk<br />

fsq;eko F[o{ j' frnk. gfjbK sK j";b/ Bkb fJj dV tZN iawkBk eZN dh Bhsh nB[;ko fdB<br />

eNh eod/ oj/ go B"ps fJj nk rJh fe pkeh mkeoK B/ fJBQK dhnK XhnK ftnkj[D ns/<br />

nkgDhnK XhnK fJBQK Bz{ ftnkj[D s/ pzd;a bk fdsh. fJe fjzwsh nrKjtX{ i[nkB irB BkE<br />

e[;ako B/ GkJhuko/ dh fBzfdnK dh gqtkj Bk eofdnK ghokbh mkeoK dh e[Vh ftnkj bJh fi;<br />

d/ cb;o{g fJ; Bz{ th T[iVBk fgnk.<br />

e[;ako gfotko ns/ ghokbh gfotko B/ gqshs ehsk fe nfijk eoweKv i' Bcaos phidk j?,<br />

T[ikV fdzdk j?, T[; Gko s'I w[es j'fJnk ikt/. tZvh s'I tZvh ;ZN j'o eh j' ;edh j?< ;kps<br />

eohJ/ fe nkgK wB[ysk d/ Gb/ bJh fezB/ ;[fjod jK. fJeZbk pqkjwD GkJhukok Bkokia j' frnk<br />

44


j? sK eh< pkeh b'e fejVk gF{ jB< T[BQK d/ fdbK ftu nkgDh EK pDktKr/. T[uhnK e[bK<br />

gk;, ngwkB s'I fJbktk, d/D tk;s/ j'o e[M BjhI fojk.<br />

;skoQthI ;dh d/ nyho sZe nzro/iaK B/ tgko ftu nkgDh wiap{s geV ekfJw eo bJh ;h.<br />

T[BQK dh uVQs dhnK ejkDhnK fjzd{ gfotkoK ftu sK s[ohnK jh, w[;bwkB th T[BQK pkps u"e;<br />

ofjD bZr/. nzro/iaK ftu Bk iks-nfGwkB ;h BK fjzd{nK torhnK ofjD ;fjD ghD ykD dhnK<br />

pzd;aK. fJ; ghokbh ykBdkB B/ r'fpzdg[o Bkw dh p;sh ftu nkgDk v/ok bk fbnk. fJj EK<br />

pzdorkj d/ B/V/ ;h fiE'I nzro/ia nkgD/ ijkiaK okjhI wkb dh Y' Y[nkJh eod/ ;B. fJj rohp<br />

wS/fonK dh p;sh ;h. fJBQK ny"sh BhthI iks d/ b'eK Bz{ id'I gsk bZrk fe Bt/I nkJ/ pkf;z ad/<br />

pqkjwD jB sK T[BQK d/ wB ftu dfJnk dh EK s/ nksw ;BwkB d/ Gkt g?dk j'J/ fe nfij/<br />

pqkjwD th ;' ;ed/ jB i' wS/fonK Bz{ Bcaos BjhI eod/, T[BQK ftu ofjD bZr gJ/ jB.<br />

;fseko Bkb wS/o/ fJBQK Bz{ @@mkeo ukuk## efj e/ p[bkT[ Id/. fJj th T[BQK d/ d[yK ;[ ZyK ftu<br />

;jkJh j[zd/.<br />

oZp Bz{ fJj' rZb uzrh bZrh. fsq;eko/ j'J/ pqkjwD id'I wS/fonK ftu nk t;/, fJBQK dh fe;ws<br />

gbND bZr gJh. ;fji/ ;fji/ fJBQK gk; iawhdkohnK nkJhnK s/ fgqz; sZe d/ fyskp fwb/. i/<br />

fes/ fJj gfotko GkJhuko/ tb'I S/fenk Bk iKdk, ;zGt j? pkeh ihnK tKr fJj th nT[X fpsk<br />

fpsk wod/ izwd/ ofjzd/. Bcaos dh nZr ftu'I fBeb e/ fJj ;'Bk gfjbK Bkb'I tXhe yok j'<br />

frnk.<br />

oftzdoBkE d/ pkpk dtkoekBkE dh T[wo ni/ 13 ;kb dh ;h id'I fgsk ekb t; j' rJ/.<br />

dtkoek fJzBk tZvk T[Zdwh fBefbnk fe soZeh eofdnK Bhb d/ ekoykB/ bkJ/, F'o/, uhBh dhnK<br />

c?eNohnK bkJhnK ns/ ykDk yohd e/ e'fJbk eZYDk nozfGnk. pzrkb ns/ T[Vh;k dhnK<br />

pzdorkjK T[go fe;ashnK dk wiap{s p/Vk fsnko ehsk. ;cbsk fwbdh rJh sK dtkoek BkE<br />

B/ Gkos dh okiXkBh ftu nkX[fBe p? Ie dh ;EkgBk ehsh fi;dk Bkw :{BhnB p?Ie oZfynk. fJ;<br />

;ko/ eko'pko Bz{ nkgDh N?r'o n?Iv ezgBh d/ nXhB oZfynk.<br />

;fji/ ;fji/ fJe ;XkoB xo wfjb dk o{g b?D bZr fgnk fiE/ ftuko r';aNhnK j[zdhnK, ;zrhs<br />

wifb;K ;idhnK ns/ r'fonK ;w/s j'o j[ewokBK Bz{ ft;eh ;w/s ;akBdko ykfDnK dhnK<br />

dkntsK fdshnK iKdhnK. y[;ap{dko swke{ d/ j[Ze/ sK ;kok fdB x[zwd/ ofjzd/. ebeZs/ d/ n?B<br />

ftuko i'Vk;Ke' Bkw d/ fJbke/ ftu yb'sk wfjb nZi th fJ; ykBdkB d/ T[u/ woksp/ dh<br />

pekfJnk fB;akBh j?. j[D fJj ftfdnk dk e/Ido j? s/ ;akBdko fJfsjk;e :kdrko j?.<br />

T[j pV/ ft;akb fdb tkb/ dkBh ;B. e'Jh ;z;Ek nfijh BjhI i' efj ;edh fe T[;Bz{ dkB<br />

BjhI fwfbnk. ;kb 1816 ftu T[BQK B/ gfjbk fjzd{ ekbi ;Ekgs ehsk i' nzro/iah soia s/<br />

;?e{bo ;z;Ek ;h. gfjbK wdo;/ w[;bwkBk bJh s/ gkm;akbktK fjzd{ ftfdnkoEhnK bJh tZy tZy<br />

;B. pkd ftu fJ; dk Bkw gq?iahv?I;h ekbi oZfynk frnk. 1835 ftu T[BQK B/ ebes/ ftu<br />

gfjbk w?vheb ekbi ns/ j;gskb y'fbQnk. b'Vtzd ftfdnkoEhnK Bz{ tihc/ fdzd/. w[odk fi;w<br />

Bkb S/V-SkV gkg j?, fjzd{nK dk fJj Gow d{o eoB bJh T[j b?pkoNohnK ftu ftfdnkoEhnK<br />

d/ Bkb fdB pshs eod/.<br />

1784 Jh;th ftu nzro/iaK B/ J/;ahnkNe ;';kfJNh nkca pzrkb ;Ekgs ehsh sK dtkoekBkE<br />

gfjb/ Gkosh w?Ipo bJ/ rJ/. fJ;/ ;';kfJNh ftu'I nkofenkb'ih ;ot/ nkca fJzvhnk, i{nkb'iheb<br />

;ot/ nkca fJzvhnk, pNkBheb n?Iv ihnkb'iheb ;ot/ nkca fJzvhnk, nkX[fBe ftfrnkBe ;z;EktK<br />

g?dk j'JhnK. T[BQK Bz{ fJzrb?Iv fty/ ps"o ;N/N wfjwkB ;Zdk gqkgs j'fJnk. T[;B/ ;kro gko<br />

eoe/ fjzd{ gozgok dh T[bzxDk ehsh.<br />

T[j jo/e T[; edw Bkb nkgDk edw fwbk b?Id/ fijVk b'eK d/ Gb/ bJh s[fonk j't/. okik<br />

okww'jB okfJ Bz{ nkX[fBe pzrkb dk fBowksk fejk iKdk j? fiBQK B/ pzrkbh ;wki d/ fgSKj<br />

fyu{ tfjw g[ZND bJh fJe gqeko dk :[ZX S/fVnk. okik ih dh B/e Bhns d/ye/ dtkoekBkE<br />

T[BQK d/ fwZso j' rJ/ s/ GbkJh fjs dkB fdzd/ oj/. T[BQK dk fJj ft;atk; pD frnk ;h fe<br />

nzro/iah je{ws d"okB Gkos nkX[fBe ftfrnkBe :[Zr ftu gqt/;a eo ;e/rk. fJj th nzro/iaK<br />

dh pd"bs jh ;h fe fonk;sh N[efVnK ftu tzfvnk Gkos fJeZmk j' ;fenk.<br />

gfjbh tko 1842 s/ d{ih tko 1844 ftu fJzrb?Iv rJ/. T[E'I coK; dh :ksok ehsh. g?fo;<br />

ftu T[j B"itkB ftfdnkoEh co?vfoe w?e;w{bo Bz{ fwb/ i' gq'c?;o poB't nXhB fort/d dk<br />

nfXn?B eo fojk ;h. nkgDh ihtB ejkDh ftu w?e;w{bo B/ dtkoekBkE pkps y{p;{os tke<br />

45


fby/ jB, @@w/o/ wB ftu fJ; fjzd[;skBh ;ay; B/ ;EkJh :kd pDkJh j?. w?I T[; dknts ftu<br />

;akwb j'fJnk fijVh coK; d/ pkd;akj b{Jh fcfbg d/ ;BwkB ftu dtkoekBkE B/ fdsh. tZvk<br />

wfjwkBxo o/;awh, ;akBdko e;awhoh ;akbK g;awhfBnK B/ fJT[ I Ye ofynk ;h fit/I n;hI ;ko/ GtB<br />

ftu T[vd/ iKd/ j'JhJ/.## ‘<br />

nr;s 1846 ftu 52 ;kb dh T[wo ftu T[BQK dk bzdB ftu d/jKs j'fJnk sK nypko @d<br />

NkJhwia# B/ 3 nr;s 1846 Bz{ fbfynk, @@Gkos ftu T[; tork j'o e'Jh BjhI ;h i' nkgD/<br />

fJod frod ofjzd/ b'eK dk ;dk Gbk b'u/, ;[oZfynk d/t/. Gkos ns/ fJzrb?Iv ftu nfij/ b'eK<br />

dh ewh BjhI fiBQK B/ dtkoek BkE okjhI ;cabsk gqkgs ehsh s/ i' fJ; mkeo d/ eoiaJh Bk<br />

j'D.##<br />

dtkoekBkE d/ fszB p/N/ ;B fiBQK ftu ;G s'I tZvk dftzdoBkE jEb/ BkfJe oftzdoBkE dk<br />

fgsk ;h. dftzdoBkE XBkv fgsk dk bkvbk p/Nk iao{o ;h go d[Bhnkth ;akB;a"es, XB, dkntsK<br />

nkfde s'I fBob/g. fgsk Bz{ b'e nkdo Bkb fgqz; fejk eoe/ ;B sK dftzdoBkE Bz{ fo;ah ih<br />

fejk ikD bZrk. fgsk dh EK nkswe s"o s/ T[j okik okww'jB okfJ d/ tXhe B/V/ ;B fi;<br />

eoe/ T[BQK Bz{ okik ih dk T[ZsokfXekoh wzfBnk frnk.<br />

d/ftzdoBkE dh T[wo 10 ;kb dh ;h id'I T[;dh dkdh dh w"s j'Jh. w"s s'I gfjbK dkdh Bz{<br />

rzrk feBko/ fJe e[Nhnk ftu fbikfJnk frnk feT[ Ife ft;atk; ;h fe fJ; EK w[esh fwbdh<br />

j?. fszB fdB dkdh w"s Bkb x[bdh ojh s/ g'sk gfjok fdzdk fojk. nkgDhnK :kdK ftu<br />

d/ftzdo B/ fbfynk, @@w"s s'I gfjbh oks Bdh feBko/ id'I w?I fJeZbk p?mk ;K sK nukBe w?Bz{<br />

e'Jh d?th nB[Gt j'fJnk. w?I p/j';ah fijh ftu r[zw j' frnk. w?I gfjbK tork Bk fojk. XB<br />

d"bs Bkb' I w/ok w'j Gzr j' frnk. fijVh caNh g[okDh pK; dh uNkJh T[go w/ok nk;D ;h,<br />

w?Bz{ bZrk ;G s'I ehwsh ns/ w/o/ bJh T[g:'rh fJj' j? pkeh dk ;kok fdyktk X'yk j?.## fJ;<br />

xNBk pkps n?ftfbB nzvofjZb B/ fbfynk, @@nkswk dh T[vkD d/ nfij/ ojZ;wJh gqwkD<br />

fJfsjk; ftu xZN fwbd/ jB.##<br />

fgsk ngD/ p/N/ d/ ;[Gkn ekoB go/;akB j' iKdk. fe;/ Bz{ th nfijk fynkb BjhI ;h fe<br />

dtkoekBkE 52 ;kb dh T[wo ftu uZb t;<strong>Dr</strong>/ go fJzrb?Iv ikD s'I gfjbK jh T[;B/ fJj<br />

;'ue/ fe fes/ eko'pko spkj j' ikt/ s/ w/o/ pZu/ ;zeN dk f;aeko j' ikD, ekch iawhB nkgD/<br />

fszB/ g[ZsoK tk;s/ yohd fdsh. d/jKs pkd fJj' j'fJnk. Gkoh wkbh xkNk fgnk, eko'pko pzd j'<br />

rJ/, gfotko Bz{ dhtkbhnk J/; eoe/ BjhI n?bkfBnk frnk feT[ Ife b?Ddko ikDd/ ;B fe<br />

dtkoek nfsnzs fdnkb{ fJB;kB ;h. g[ZsoK B/ b?DdkoK Bz{ fejk fe n;hI feT[Ife jZ; e/ eoiak<br />

T[skoB d/ fJS[e jK, ;koh eko'pkoh ikfJdkd s[;hI nkgD/ Bkw spdhb wbehns eotk bt'.<br />

b?DdkoK B/ fejk - BjhI s[;hI B/epys fJB;kB d/ pZu/ j'. nkgK ob fwb e/ eko'pko bhjK<br />

T[go b? nktKr/ s/ s[jkBz{ nZSh sBykj fwbdh oj/rh.<br />

S/sh jh fco tgko ftu ;ws'b nk frnk. dftzdoBkE B/ Bk e/tb fw;afos ftnki ;w/s ;ko/<br />

eoia/ T[sko/ ;r'I n?bkB ehsk, @@bzvB ikD s'I gfjbK fiBQK ;z;EktK Bkb fgsk ih B/ tkndk<br />

ehsk ;h fe dkB fdnKrk, w?I fgsk dh fJj fJSk g{osh th eoKrk.##<br />

T[j eJh eJh wjhfBnK tk;s/ fJeKstk; fjs fjwkbk ub/ iKd/ fiE/ fBozso pzdrh eod/. ;kb<br />

1858 ftu T[BQK B/ d/fynk, fBowb MoBk ;tZS gkDh G/i fojk j?. T[; d/ tjkT[ d/ Bkb Bkb<br />

T[j j/mK T[sod/ rJ/. w?dkBk ftu nke/ T[;dk gkDh rzXbk j' frnk d/fynk, Bkb/ d/fynk,<br />

fe;kB T[; rzXb/ gkDh Bkb c;b dh T[gi tXk oj/ jB. T[dhI fynkb nkfJnk - w?I fezBh<br />

rbsh s/ ;K i' ;'udk ;K fe pzdrh eoB bJh fjwkbk dh T[ukD iao{oh j?. fJ; MoB/ tKr w?I<br />

b'eK ftu iktKrk, fi; Bz{ w?b ;wMdk fojk, T[jh g?dktko bJh b'VhIdh j?, fJj' ;kvh eow<br />

G{wh j?. d[BhnKdkoh fBGkT[IfdnK j'fJnK w?I oZp d/ Biadhe ofj ;eKrk. T[BQK B/ eJh tko<br />

;dhth ;fBnk; b?D pko/ ;'funk, fynkb fsnkr fdsk s/ Xkofwe coia gfotko ftu ofjzfdnk<br />

fBGkJ/.<br />

7 wJh 1861 Bz{ oftzdo dk iBw j'fJnk. G?D Gok fizB/ r'o/ ;B T[BQK d/ w[ekpb/ oth dk ozr<br />

eDetzBk ;h. tZvh G?D ;[dkwDh fejk eodh @@BjhI r'ok Bk ;jh, w/o/ oth (;{oi) tho dhnK<br />

feoBk ft;at Bz{ g[oB{o eoBrhnK.## ;akodk d/th ft;akb gfotko dh nfsnzs XhoitkB wK ;h<br />

fi; d/ nkgD/ 14 pu/ sK ;B jh, uku/ ukuhnK d/ pu/ th, s/ nZr'I fotki nkg/ nfijk ;j/V<br />

fbnk fe XhnK s/ itkJh th fJE/ i'Vk;Keh d/ tv/ xo ftu ofjzd/.<br />

46


pkbe oftzdo Bz{ B"eoK dh fBrokBh ftZu oZfynk frnk. B"eoK ftueko T[j fuVfuVk s/ fiaZdh<br />

j' frnk. szr nke/ B"eo T[;d/ nkb/ d[nkb/ wzihnK dh ezX T[;ko e/ T[;Bz{ fJ; fgzio/ ftu<br />

pzd eoe/ nkyd/ - i/ pkjo fBeb frnk sK wo ikJ/Irk. fJ; p/o[yh tkb/ wkj"b dk fiaeo T[j<br />

ngDh feskp w/ok pugB ftu eodk j?.<br />

tZvk Gok dfizdoBkE eth, ;zrhseko, fcbk;cao s/ rfDs ;ak;sqh ;h. oftzdo B/ fJ; Gok s'I<br />

eftsk i'VBh s/ b?n ftu T[ukoBh f;yh. d{ik Gok ;fszdogkb nkJhH;hHn?;H eoB ftu ;cb<br />

fojk s/ ;koh T[wo ;Zsk dh e[o;h T[go fpokiwkB fojk. fJj seVk gVQke{ ns/ b/ye ;h.<br />

pzrkbh, ;z;feqs ns/ nzro/iah fszBk ftu T[j bkitkp ;h. T[;B/ rhsk ns/ w/xd{s dk pzrkbh<br />

eftsk ftu gfjbh tko T[ Zsw nB[tkd ehsk. T[;B/ wokmh ebkf;e rqzEK d/ nB[tkd pzrbk ftu<br />

ehs/. fgsk dftzdoBkE dh ;t?-ihtBh T[;B/ nzro/iah ftu nB[tkd ehsh i' w?efwbB bzvB B/<br />

Skgh. ;fszdo dh gsBh ;[jDh ;h. id'I Bzr/ wz{j sKr/ ftu fpmk e/ ;fszdo ;Ve T[go dh<br />

;N/;aB ikD bJh bzfxnk sK g{o/ ebes/ ftu fJj ypo izrb dh nZr tKr c?bh. jo/e nky<br />

fojk ;h -n?Bk tZvk ebze fJj fet/I X'<strong>Dr</strong>/< go ;fszdo X[B dk nfijk gZek fe id'I fJzrb?Iv<br />

frnk sK gsBh Bz{ Bkb b?e/ frnk. fJE/ jh 14 ;kb dh T[wo ftu gfjbh tko oftzdo gVQB<br />

tk;s/ ngD/ Gok d/ gfotko ftu fojk fiE/ T[;dk y{p fdb bZrk.<br />

fjfwzdoBkE shik Gok ;h i' 40 ;kb dh T[wo ftZu oZp Bz{ fgnkok j' frnk. oftzdo fJ; Gok<br />

dk pV/ ;fseko Bkb fiaeo eodk j?. fJ; B/ fejk ;h fe nozG ftu nzro/iah BjhI, pzrbk<br />

f;yDh j?. N?r'o B/ fbfynk j? - id'I pkeh pu/ cob cob nzro/iah p'bd/ j[zd/ T[d'I w?I ph J/<br />

vh, p?v s/ n?w J/ vh, w?v Bz{ oZNk bkT[Idk fcodk. w/o/ Gok dk c?;bk, fpbe[b do[;s ;h.<br />

fgS'I fJ;/ gkfb;h Bz{ w?I nkg bkr{ eodk fojk i' ;cb f;ZX j'Jh.<br />

xo ftu ;kdrh dk wkj"b sK ;h go g?;/ Ne/ dh szrh BjhI ;h. oth B/ pugB d/ fdB :kd<br />

eofdnK fbfynk j? - @@ykD-uhiK ftu tzB ;[tzBsk j[zdh. eZgV/ uzr/ j[zd/, p/;ae nZi eZbQ d/<br />

pZfunK Bz{ T[j uzr/ Bk bZrD. d;thI gk; eo b?D s'I gfjbK ;[jDh r[orkph BjhI fwb ;edh<br />

;h. ;odhnK ftu w'Nk ;{sh e[Vsk j[zdk. edh BjhI bfrnk ;h fe ;kv/ Bkb ftseok j'fJnk<br />

j?. T[d'I iao{o f;aekfJs eod/ id'I p[ZYk doih e[Vs/ d/ i/p bkT[Dh G[Zb iKdk feT[ Ife fJ; xo<br />

dk e'Jh pZuk J/Bk rohp BjhI ;h fe i/p ftu gkT[D bJh e[M g?;/ Bk j'D.<br />

oth dk pugB ozr ozr dh ebgDk Bkb fJ; edo Gog{o ;h fe T[;Bz{ ;Zuh rZb uzrh Bk<br />

brdh. npd[b wbkj wZShnK b?e/ nkfJnk eodk ;h. T[;B/ pkbe oth Bz{ fJe xNBk ;[DkJh<br />

fe fJe t/o u/s d/ nyho ftu T[j wZShnK cVB bJh frnk sK B/oQh nk rJh. p/Vh go/ jh<br />

go/ ik ojh ;h. T[;B/ p/Vh dk oZ;k cfVnk s/ gkDh ftu e[Zd fgnk. pVh w[;aeb Bkb x;hN<br />

e/ ezY/ T[go g[Zik. oth fbydk j?, @@fJj ejkDh w/o/ ;[Gkn d/ T[bN S/sh ysw j' rJh. p/Vh<br />

pu rJh, wbkj th ;bkws fojk. fJj eh ejkDh j'Jh< w?I pko pko g[Sdk - c/o eh j'fJnk<br />

< nZr/ dZ; eh j'fJnk< npd[bk eh d;dk id'I e[ZM j'fJnk jh BjhI ;h. go w?I jfNnk BK sK<br />

T[j p'fbnk - nZr/ pVk e[M j'fJnk. w?I d/fynk s{ckB nkT[D t/b/ fJe uhsk doys s/ uVQ<br />

frnk go id'I s/ia B/oQh Bkb doyas rzrk ftu fvr fgnk sK uhsk bZrk Bdh ftu r's/ ykD.<br />

v[pdk sodk T[j feBko/ nk bZrk. T[;Bz{ pVh G[Zy brh j'Jh ;h s/ w?Bz{ d/yD ;ko T[;dhnK<br />

nZyK uwe gJhnK s/ wz{j ftu'I okbK trD bZrhnK. T[;dh Bhns GKgD ;ko w?I oZ;/ Bz{ tZvh<br />

;koh ;oethI rzY wko bJh :kBh fe cK;h dk czdk fijk pDk fbnk. id'I T[j nrb/ gzi/ u[Ze<br />

e/ w/o/ tZb GZfink w?I cNk cN czdk T[; tZb ;[ZN fdsk s/ rb ftu g?D ;ko oZ;h fyu fdsh.<br />

fiT[ I fiT[I T[j czd/ ftu fBebD dk :sB eodk, czdk j'o ef;nk iKdk. nkyo T[jdh ihG<br />

pkjo nk rJh.##<br />

@@T[j wfonk BjhI


ysw j' frn?. c/o th fJe fdB dh rZb ;[DkBk. fJe nkiVh n"os Bdh feBko/ dksh Bkb<br />

pK; fSZb ojh ;h s/ T[jdh pZeoh B/V/ xkj uo ojh ;h. wrowZS nkfJnk s/ X{n e/ peoh Bz{<br />

dfonk ftu b? tfVnk. iBkBh B/ nZrk d/fynk Bk fgSk, MN dfonk ftu Skb wko e/ wrowZS<br />

dh fgm T[go p?m rJh s/ dksh Bkb T[; tv/ ;ko/ feob/ dk rbk uhoB bZrh. wrowZS B/<br />

pZeoh SZv fdsh s/ nkg gkDh ftu v[peh bk frnk.<br />

@@c/o< nr/


ftu fes/ F/o fdykJh Bk fdZsk. i'sh dkdk (ifszdo Gok) B/ pK;K dh fJe ezw ubkT{ g"Vh<br />

pDkJh s/ Goh j'Jh pzd{e b?e/ n;hI doys s/ ik uVQ/. w/o/ e'b sK F/o dh p/fJish eoB<br />

tk;s/ vzvk ;'Nk th BjhI ;h. pj[s d/o sZe nZyK gkV gkV e/ fXnkB Bkb d/yD pkd ;zxDhnK<br />

MkVhnK ftu' I nkT[ Id/ T[;d/ g?o fd;/, Gok B/ r'bh dkr fdZsh. r'bh izrb d/ oki/ dh ohVQ dh<br />

jZvh ftu'I dh gko j' rJh s/ T[j w[V T[m Bk ;fenk. pV/ fGnkBe Yzr Bkb rZidk fojk s/<br />

fiE/ fiE/ T[;d/ gzi/ ik ;ed/ ;B MkV MzykV T[go MgNdk fojk s/ ia'o ia'o dh g{S Xosh s/<br />

gNedk fojk. w?I ;wM frnk fe fJj wo frnk j? feT[ Ife ;a /oK dk fJj ;[GkT[ BjhI j[zdk fe<br />

T[j woB dh T[vhe Xhoi Bkb bzwk ;wK eoB. w?I fJj th ;'funk fe fgSbh oks eh gsk<br />

fJ;d/ ykD/ ftu fe;/ B/ nchw obk fdsh j't/.##<br />

;fszdoBkE, i' fiabk ;?;aB iZi ;B B/ S[ZNhnK eZND fJzrb?Iv ikDk ;h. T[;B/ fgsk Bz{ fejk fe<br />

oth th Bkb ubk ikJ/ sK uzrk j't/. fJE/ gVQdk BjhI, T[E/ gVQ ;edk j?. tehb dh fejVk<br />

xZN fJiZas j?< fJj bkn eo bt/. fgsk ih wzB rJ/. Gok dk gfotko gfjbK otkBk j' u[ Zek<br />

;h. ;bkj fJj pDh fe ;fszdo gfjbK e[M ;wK oth Bz{ nfjwdkpkd ngD/ pzrb/ ftu oZy e/<br />

nzro/iah ns/ r'fonK d/ ofjD ;fjD d/ s"o sohe/ f;ykt/. T[; fgS'I fJzrb?Iv otkBk j' ikDk.<br />

fi; jt/bh ftu iZi dk fBtk; ;h, T[j pkd;akj ;akjijkB dk pDtkfJnk j'fJnk wfjb ;h.<br />

fJ; ftu nzro/iah, pzrbk ns/ ;z;feqs dhnK nBw'b nB/e feskpK ;B. pkbe oth B/ fJBQK<br />

T[go G[Zy/ F/o tKr jZbk p'b fdsk. T[;Bz{ fJE/ nzrq/iah ;kfjs dh nwhoh dk p'X j'fJnk, gfjbK<br />

sK wk;No ipoB gVQKd/ ;B, j[D y[d fJ; pkr ftu dkyb j' frnk. T[;B/ nzro/iah okjhI<br />

:'og d/ pkeh ;kfjs dk nfXn?B Gh fJE/ ehsk. Bkb Bkb B'N; b?Idk iKdk s/ bzw/<br />

nkb'uBkswe b/y fbydk s/ SgD bJh G/idk. T[;d/ fJBQK fdBK ftu fijV/ b/y Gkosh ftu<br />

Sg/ T[j ;B, d ;?e;zia n?Iv n?Irb' ;?e;B fbNo/uo, d Bkowzia n?Iv n?Irb' BkowB fbNo/uo,<br />

g?Nokoe n?Iv b'ok, dKs/ n?Iv fjia g'fJNqh, r/E/, u?NoNB nkfde. T[; ftu fBeh T[wo/ fynkbK<br />

dh gfenkJh gqrN j'D bZrh. T[dkjoD bJh e[M tke d/y' L<br />

@@nfij/ b'e xZN j[zd/ B/ fijV/ nwho jz[d/ j'J/ rohp fdykJh d/D. w?I J/Bk rohp jK fe e'N<br />

d/ fgsb d/ pNDK T[go ;'B/ d/ w[bzw/ eoe/ nkefVnk fcodk jK. w?Bz{ J/Bk nwho sK pDBk<br />

gJ/rk jh fJe fdB fe w?I dZ; fdnk eoKrk - fJj fgZsb d/ B/.##<br />

@@fejk iKd? fe fgnko nzBQk jz[d?. fJ;dk fJj wsbp sK fes/ BjhI fe finkdk d/yDk wkfJB/<br />

nzBQk j'Dk j[zd? feT[ Ife gq/w fiE/ nZyK dh Xko s/ia eodk j? T[E/ neb xNk fdzdk j?.##<br />

@@fwsosk ns/ fgnko ftu fJj coe j? fe fwsosk ekoB d[BhnK dk p'X j[zdk j? s/ fgnko<br />

ftu d' ;ay;K dk p'X j[ zdk j?. fwsosk ftu fJe iwk fJe pokpo j? fszB s/ fgnko ftu fJe<br />

iwQk fJe pokpo j? fJZe.##<br />

@@t/dBk, nkgD/ nkg ftu y' ikDk j?. fJjh ekoB j? fe ;[ zdosk ;kBz{ nkgD/ nkg/ ftu' I pkjo<br />

eZY e/ y[d gqt/;a eo iKdh j? s/ n;h nBzd ftG'o j' iKd/ jK.##<br />

@@e[M b'eK dk fynkb j? n"os f;co tKr j? s/ wod fJe tKr. i/ f;co J/e/ d/ ;Zi/ gk;/<br />

bk fdT[ sK d; dh frDsh j' iKdh j? i/ yZp/ bk fdT[ sK fJe, fJeZbk ofj iKdk j?.<br />

@@;kv/ p}[or fejk eod/ ;B fe ;aow fJ;sqhnK dk ;G s'I ;[jDk i/ato j? go n"osK nkgD/<br />

nkg Bz{ rfjfDnK Bkb J/Bk bZd b? IdhnK jB fe bZi ;aow bNekT[D tk;s/ EK BjhI pudh.##<br />

nfjwdkpkd ftu T[j uko wjhB/ fojk. fJj uko wjhB/ e'Jh uwsekoh ;wK ;h feT[ Ife fJBQK<br />

jh fdBK ftu ;zrhs dhnK nfijhnK X[Bk dk oth ftu nkt/;a j'fJnk fe pkd ftu fJj' othIdo<br />

;zrhs gZXsh pD rJh i' pzrbk ;zrhs gZXsh s'I tZyoh ;a?bh j?. edh rhs gfjbK T[ Zsodk,<br />

;zrhs ;[o pkd ftu nkT[ Id/. edh d't/I fJeZm/ nk T[sod/, edh ;zrhs dhnK X[Bk gfjb'I gqrN<br />

j' iKdhnK s/ eth T[BQK Bz{ p'b d/D tk;s/ p/u?B j' iKdk. fJE'I fJj f;bf;bk fJ; gqeko F[o{<br />

j'fJnk fe ihtB ftu T[BQK B/ d' jiako rhs fby/. pzrbk s'I ikD{ b'e d;d/ jB fe T[;d/<br />

rhs T[; dhnK eftsktK Bz{ fgS/ Sv rJ/ jB.<br />

Gok B/ ;'funk fe ni/ fJzrb?Iv ikD tk;s/ f;ybkJh dh fonkia nX{oh j?. fJe wokmh d';s<br />

w[zpJh ftu vkeNo ;h i' nzro/iah ;fGnkuko ftu ozfrnk j'fJnk ;wki ;[Xkoe ;h. vkeNo dh<br />

i[nkB Xh nzBk fJzrb?Iv ofj e/ nkJh ;h. T[; dh fvT[Nh bkJh rJh fe T[j oth Bz{ T[E/ d/<br />

s"o sohe/ f;ykJ/ feT[ Ife g/fJzr r?;N d/ s"o s/ T[E/ T[;Bz{ fe;/ r'o/ d/ xo ofjDk gt/rk.<br />

fJj' fijh e'wb ;[GkT[ dh nfXnkgek Bz{ T[j ;koh T[wo G[b BjhI ;fenk. nkgDh T[wo d/<br />

49


nyhob/ wjhfBnK ftu T[j fJ; nT[X pkps fbydk j?, @@w/o/ ftu T[d'I e'Jh r[D BjhI ;h fJ;<br />

eoe/ i/ T[j w?Bz{ g{oB Biaonzdkia eo fdzdh sK th e;{o w/ok j[zdk go T[;B/ nfijk ehsk jh<br />

BjhI. w?I T[;Bz{ dZf;nk fe w?I eftsk fby ;edk jK p;, j'o e[M BjhI ikDdk. T[;B/ w/oh fJ;<br />

rZb s/ G'ok ;a Ze Bk ehsk, s[os wzB rJh. e'Jh ;tkb Bk ehsk, fejk BjhI fe ;kps eo sz{<br />

eth j?I. T[;B/ e/tb fJj wzr ehsh - w/ok fJe Bkw oZy. fijVk Bkw w?I T[;Bz{ fdsk, T[j<br />

gqkgs eoe/ T[j pj[s y[;a j'Jh s/ fejk - @@fizBk ;[jDk sz{ fJj ;apd u[fDnk j?, w?I fJ; torh<br />

BjhI jK.## w?I ukj[zdk ;K ;zrhs tKrz{ fJj Bkw th w/ohnK eftsktK dh o{j pD ikJ/. T[;<br />

tk;s/ w?I fJe rhs fbfynk s/ fJj Bkw T[; ftu go' fdsk. nzfws t/b/ w?I ;w/I d/ okr G?oth<br />

ftu T[;Bz{ fJj rhs ;[DkfJnk sK p'bh - dcBkJh ikD tk;s/ oZyh w/oh bk;a d/ Biadhe fJj<br />

rhs rkfJnk ikJ/ sK w?I fiT[Idh yVQh j' iktK. e[VhnK ikDdhnK j[zdhnK B/ fe j";bk nciakJh<br />

fet/I eohdh j?. pzd/ Bz{ fJj ;[D e/ y[;ah j'J/ Bk j'J/, T[j nfijk eoe/ g{ok nBzd b?IdhnK<br />

jB. T[;B/ fJe jdkfJs w?Bz{ fJj fdsh - edh dkjVh w[ZSK Bk oZyh feT[ Ife s/o/ fujo/ T[go<br />

fJe th beho nfijh BjhI fijVh S[gkJh ikt/. ;G ikDd/ B/ w?I T[;dh fJj rZb BjhI wzBh.<br />

T[; e[Vh B/ ;ekNb? Iv d/ fBtk;h Bkb ftnkj eo fbnk s/ E'V/ ;w/I pkd w"s j' rJh. oftzdo<br />

dhnK eftsktK ftu T[j fiT[Idh j?.<br />

;kb 1878 ftu Gok Bkb T[j fJzrb?Iv ftu bzvB g[Zik fi; d/ gfjb/ gqGkt pkps yas ftu<br />

fbfynk, @@nfijk wBj{; ;afjo w?I gfjbK BjhI d/fynk ;h. X{J/I Xz [d ftu fbgfNnk ;?bkfpnk<br />

HHHHjVpVh ftu Gi/ iKd/ fJe d{i/ dk w'Yk fSbd/ j'J/ b'eHHHfJE/ feskpK dh d[ekB sK fes/ d{o<br />

d[okv/ jh fd;dh j?, ft;eh dk m/ek ;Ve dh jo/e B[Zeo s/ j?.<br />

@@e[VhnK fgnkB' tiKdhnK jB, rkT[IdhnK jB. nZr B/V/ p?mhnK ofjzdhnK jB. wfjwkBk dk<br />

wB'oziB eodhnK B/ s/ nkgDh y[;ah tk;s/ u[jb eo b?IdhnK jB. fJE'I d/ b'eK dk fynkb j?<br />

fe id'I sZe w?I bzdB BjhI nkfJnk ;h, w?Bz{ gsk BjhI ;h ;fGnsk eh j[zdh j?. fJe GkJh B/<br />

w?Bz{ pVh rzGhosk Bkb dZf;nk fe e?wok fe; fuVh dk Bkw j[zdk j?. fJe w?vw B/ w?Bz{ g[ZfSnk<br />

-- fJ; s'I gfjbK sz{ edh fgnkB' d/fynk ;h< ;t/o S/ ti/ T[m e/ w?I mzY/ gkDh Bkb BjkT[ Idk<br />

jK, fi; fe;/ Bz{ fJ; pko/ gsk brdk j? pVk j?okB j[zdk j?.<br />

E'Vh d/o pkd T[;B/ fJe r'o/ fw;No pkoeo d/ xo g/fJzr r?;ZN ti'I ofjDk F[o{ ehsk. gsh<br />

gsBh ftu pDdh BjhI ;h. pkoeo r[;/ ftu j[zdk sK gsBh dh EK ngD/ e[Zs/ Bz{ cNekoK<br />

gkT[ Idk. ykD d/ w/i s/ fe;/ ykD uhia dh b'V pko/ pkoeo nkydk sK r'oh vKNdh - s[jkBz{<br />

E'Vk fBwo j'Dk gt/rk fw;No. pkoeo nkydk - w?I nkgD/ tke Bkb @gbhia# ;apd bkfJnk sK<br />

;h. r'oh efjzdh - w?Bz{ sK ;[fDnK BjhI fJj bcia. pkoeo nkydk - c/o fJbki eotk ezBk<br />

dk. w/ok fJ; ftu eh e;{o< w?I sK fejk ;h.## p; fJ;/ rZb s/ y{p oZcV fSVdk.<br />

T[;B/ fJj wekB pdb fbnk s/ vkH ;ekN d/ xo ofjDk F[o{ ehsk. fJ; vkeNo dhnK d'<br />

i[nkB XhnK fJ; rZb s/ GZi rJhnK fe xo T[go fJe ekb/ fjzd[;skBh dk epik j'D bZrk<br />

j?. id'I T[BQK Bz{ g{ok :ehB j' frnk fe fJj pb?eh wkoyzvk BjhI j?, sd goshnK.<br />

d';sK fo;as/dkoK ns/ xofdnK Bz{ oth B/ i' ys fby/ T[BQK ftu r'ohnK dh nkiakdh dk toDB<br />

j[zdk. wod ns/ n"os d/ nfXekoK ftu e'Jh coe BjhI. ;r'I pj[sh EK n"os Bz{ tXhe ;BwkB<br />

fwbdk j?. fJj ys gVQ e/ tv/o/ go/;akB j[zd/ fe fJ; i[nkB Bz{ T[E/ fJeZbk SZv s/ ifszdo Bz{<br />

Gkos BjhI nkT[Dk ukjhdk ;h. fJj ftrV ikt/rk. cb;o{g, gfotko dk c?;bk bzdB g[Zi<br />

frnk - ;kBz{ s/oh gVQkJh fbykJh dh e'Jh b'V BjhI HHHH s[os tkg; nk ik.<br />

oth Bz{ ukn uVQ frnk. T[j sK y[d gVQkJh fbykJh s'I Bmdk ;h, fB:fws ftjkoe ftfdnk s'I<br />

Gr"Vk j'e/, T[j fpBk e'Jh ;oNhfce/N jk;b eoB d/ d/; gofsnk, fbfynk - w/o/ d/; dh<br />

o";aBh, w/o/ d/; dk ;kca ykw';a n;wkB w?Bz{ ;Zd oj/ jB.<br />

T[; dk BkN ekft N[ZNk fdb Sfgnk sK y{p uouk j'Jh. wjhB GktK, ;{yw X[BK s'I fJbktk fJ;<br />

ftu dko;afBe S[jK th ;B. fJ; d/ ;ko/ gkso fJe d{i/ dk fdb s'VB d/ wkfjo jB. nkyoh<br />

gzeshnK jB - fi; e'b e[M BjhI j[zdk, T[; e'b ;G e[M j[zdk j?. fi;dk e'Jh d';s BjhI,<br />

T[j fe;/ bJh niBph BjhI. id'I w?Bz{ fe;/ t;s{ dh fJZSk jh BjhI, fco th fJj fBok;sk feT[ I<br />

j?< fe;/ B/ w/o/ T[go jwbk BjhI ehsk, fco fJj iayw fet/I j'fJnk<<br />

pzrbk ftu fJj BthI fe;w dk ekft gq:'r ;h. fso[gok d/ wjkoki/ B/ nkgDk dhtkB G/i e/<br />

oth Bz{ ;Zdk fdsk fe wjb ftu nke/ nkgDh fJj ouBk ;[DkJ/. ;kfonK B/ fJ;dh Gog{o dkd<br />

50


fdsh. eth B/ fbfynk - j?okBh dh rZb fJj BjhI ;h fe nmkoK ;kb d/ S'eo/ B/ e'Jh uzrh<br />

uhia ;[DkJh, uwseko fJj j'fJnk fe T[E/ w"i{d ;G tv/o/ nmkoK nmkoK ;kb d/ S'eo/ j' rJ/<br />

;B.<br />

fJ; fgS'I sK rhsK dk MoBk c[ZN fgnk. eth pko pko oZp dk F[eo eodk fe bzdB s'I yfjVk<br />

S[fNnk sK rhs gos/. j[D T[;B/ rhs BkN, pkbwhe gqfsGk fbfynk. nkozG ftu b/ye ;{fus<br />

eodk j? fe gVQB dh EK fJj BkNe d/yD:'r j?. w{b nkXko pkbwhe dk rqzE j? go fJ;<br />

ftu w"fbe ebk j?. vke{nK dk ;odko eo"Iu gzSh d/ f;aeko s'I BjhI fJe i[nkB e[Vh dhnK<br />

uheK s'I dqfts j[zdk j? fi;Bz{ pzdh pDk e/ wzdo tb pbh d/D tk;s/ fbikfJnk ik fojk j? sK<br />

fe d/th y[;a j't/.<br />

edh edkJh T[;dhnK gzeshnK dh T[dk;h fJ; soQK th gqrN j[zdh, @@d{;o/ Bz{ nkgD/ fgnko ftu<br />

ftzBQD dk fJokdk eodk jK sK d/ydk jK y[d ftzfBQnk frnk jK, d{;ok w[es j?. d[BhnK Go d/<br />

yiakB/ fJeZm/ eoe/ w?I nkgD/ bJh fJe e?d fsnko ehsh. p/nzs ykj;aK Bkb w?I ngDh fe;ash<br />

J/Bh Go bJh fe j[D v[pD jh tkbh j?.##<br />

fJe gZso ftu fbfynk, @@w?I ;[zdosk ;ak;so T[go nzro/iah dh feskp gVQdk gVQdk EZe frnk.<br />

feskp w/ia s/ gNeh ns/ w'wpZsh p[Mk e/ b/N frnk. BhId BK nkJh. fyVeh d/ o;s/ pkjo<br />

fyVh ukBDh nzdo bzx nkJh s/ fMbfwbk T[mh. pkjo d/fynk nkek;a fyfVnk fgnk ;h. w?Bz{<br />

j?okBh j'Jh fe nkdwh dh pDkJh j'Jh S'Nh fijh w'wpZsh fet/I nkokw Bkb e[dos dh y{p;{osh<br />

Bz{ go/ XZe fdzdh j?.##<br />

d{ih tko eth id'I bzdB gVQB tk;s/ frnk T[d'I T[; dk fJe p/Nk S/ ;kb dk s/ Xh uko ;kb<br />

dh ;h. ;kok gfotko, B"eo ukeo, gsBh, ;G d/ ;G T[; dh fsnkoh ftu wrB ;B. e'Jh<br />

fJe uhia fbnk fojk j? sK e'Jh d{ih. iao{oh jdkfJsK fdshnK ik ojhnK jB. id'I d' NozeK<br />

;w/s T[j ikD tk;s/ fBebD brdk j? sK eth dh Xh dotki/ ftu yb' e/ nkydh j? - gkgk<br />

w?I s[jkBz{ ikD BhI d/Dk. eth nkydk j? - w?I s/o/ bJh ;[jDhnK ;[rksK G/idk ojKrk, nkT[D<br />

t/b/ pj[s ;[rksK Bkb th b? e/ nktKrk. Xh nkydh j? - w?Bz{ ukjhdhnK Jh Bh ;[rksK id'I.<br />

w?I s[jkBz{ ikD Bh d/Dk.<br />

e[Vh Bz{ fJj efje/, fe mhe j? BjhI iKdk, Nkfbnk frnk. pjkB/ Bkb fe;/ gk;/ b? rJ/ sK<br />

T[j N?e;h ftu p?m e/ ik ;fenk. ;koh T[wo T[;Bz{ fJj xNBk BjhI G[bdh, fbydk j? - ;kok<br />

xo w?Bz{ s'o fojk ;h. gfotko d/ e/tb fJe w?Ipo B/ w?Bz{ nkfrnk BjhI fdsh ;h.<br />

fJj gzeshnK gVQfdnK w?Bz{ r[o{ BkBe d/t ih dk ;apd :kd nkfJnk -<br />

BdhnK j'tfj X/DtK ;[zw j'tfj d[X xhT[.<br />

;rbh Xosh ;eo j't? y[;h eo/ fBs ihT[.<br />

gops ;[fJBk o[gk j't? jho/ bkb iVkT[.<br />

Gh s{j? ;kbkjDk nkyD bj? B ukT[. (wkM wH1, 141H)<br />

(rktK BdhnK pD ikD. u;aw/ d[X fxT[ d/ j' ikD. ;koh Xosh ;aZeo j' ikt/, b'e ;dk y[a;a<br />

j'D. jho/ bkb iV/ j'J/ uKdh ;'B/ d/ gjkV j'D, sK th w?I sK s/ohnK f;csK eoKrk wkbe,<br />

EZeKrk Jh Bh. s/ohnK uhiK w/ok fXnkB BjhI fyu ;edhnK fgsk.)<br />

wjKGkos dh g[okD eEk ftu'I fJe xNBk u[D e/ eth B/ fusqKrdk Bkw dk rhs BkN fbfynk<br />

i' pVk wep{b j'fJnk. d?IsK d/ nkukohnk F[eo nwokgd dk G/d ikDd/ ;B s/ fJZSk nB[;ko<br />

w[od/ Bz{ fiT[Idk eoB d/ ;woZE ;B. d/tK dh fJZSk ;h fe T[BQK Bz{ th fJj frnkB gqkgs j't/.<br />

T[BQK B/ nkgD/ nkukohnk pqfj;gs d/ ;[jD/ ns/ i[nkB p/N/ eZu Bz{ fJ; we;d bJh u[D e/<br />

F[eo gk; G/fink. F[eo T[;Bz{ ftfdnkoEh ti'I ;theko eoB Bz{ fsnko BjhI ;h. fJj F[eo dh<br />

Xh d/ftnkBh dh ;jkfJsk Bkb ;zGt j'fJnk. F[eo gk; ike/ T[;B/ ftfdnk jk;b eoBh F[o{<br />

ehsh. d/ftnkBh eZu Bz{ fgnko eoB bZr gJh. id'I T[j nwo j'D$eoB dh ftfdnk gqkgs<br />

eoe/ ikD bZrk sK d/ftnkBh B/ fejk-<br />

@@nkyo sz{ T[j ftfdnk jk;b eo bJh fi;dh s?Bz{ fJZSk ;h. fi; frnkB dh gqkgsh tk;s/<br />

d/ts/ p/u?B jB, j[D s/o/ gk; j?. go fJj dZ;, f;tk ftdkfJrh wzrD s'I s/o/ e'b j'o e[M<br />

BjhI< e'Jh nfdy ezvk s/o/ fdb ftu u[Gdk BjhI<<br />

@@BjhI d/ftnkBh, nfijh sK e'Jh rZb BjhI.##<br />

51


@@sd sz{ fJ; f;q;aNh dk ;G s'I tXhe ;[yh pzdk j?I. ikj, ;[orb'e ftu ike/ ngDh fiZs d/<br />

Brko/ tik, d/ts/ ;zyK s/ c[ZbK Bkb s/ok ;[nkrs eoB fjs ekjb/ jB. j/ pqkjwD, ;Zu dZ;,<br />

fJ; p/o; Xosh Bz{ fe;/ B/ s/o/ tk;s/ wzrbwJh BjhI ehsk ;h


ehsh soehp nB[;ko ftfdnk d/Dh wB}{o BjhI ;h. pugB ftu i' i' e[M p[ok bZrk, SZv<br />

fdsk. T[;Bz{ we?Beh gqeko dh ftfdnk d/Dh jw/;a p[oh bZrh. T[j ukj[zdk ;h g[oksB Gkosh<br />

wjKfo;ahnK tkbk izrbh sg'tD j't/, fiE/ e[dos ns/ nfXnkge, d't/I ftfdnk dh pko;a eoB.<br />

fJ; wB'oE dh g{osh tk;s/ T[;B/ 22 d;zpo 1901 Bz{ ;aKsh fBe/sB dh ;EkgBk gzi ftfdnkoEh<br />

dkyb eoe/ ehsh. fJBQK gzi gfjb/ ftfdnkoEhnK ftu fJe T[;dk i/mk g[Zso, fszB Gkosh<br />

Jh;kJh ;B s/ fJe nzro/ia. fJj T[j nzro/ia ;h i' eth d/ pfunK Bz{ nzrq/iah gVQkT[D xo<br />

nkfJnk eodk ;h. eth B/ fbfynk - @@w?I ngD/ ;e{bhJ/ fdBK Bz{ G[b BjhI ;edk. pZfunK Bz{<br />

w{oshnK tKr eskoK ftu ;ik e/ ;kv/ T[go gkmK d/ r'b/ po;kJ/ iKd/. fpbe[b fJ; soQK fit/I<br />

prhuh T[go rV/wko j't/.## ;aKsh fBe/sB okjhI eth dk pugB ftu d/fynk ;[cBk ;keko<br />

j'fJnk. eth pzrbk ftu gVQkT[Dk ukj[zdk ;h go pzrbk ftu gkm g'EhnK BjhI ;B. pj[shnK<br />

nkg fbyhnK, e[M j'oK s'I fbytkJhnK. doysK j/m ebk;K brdhnK. ;ys fwjBs eofdnK<br />

j'fJnK ftu' I osk ftjb fwbdh sK rkT[D br iKd/.<br />

23 Btzpo 1902 Bz{ gsBh fwqDkbBh dk d/jKs j' frnk. T[; B/ thj ;kb eth dh ;/tk ehsh.<br />

Bk ehwsh eZgVk gfjBdh, Bk rfjD/ rZN/. ftnkj tes T[j gVQh fbyh BjhI ;h. eth B/ jh<br />

gVQBk fbyDk f;ykfJnk. J/Bh fwjBsh fBebh fe w{b ;z;feqs okwkfJD dk pzrbk ftu ;zy/g<br />

nB[tkd eo fdsk. T[;B/ nzro/iah gVQBh s/ ;wMDh f;y bJh ;h. gsh d/ BkNeK ftu ndkekoh<br />

eodh. d' wjhB/ id'I wzi/ s/ gJh ojh, eth B/ B"eoK Bo;K dh pikfJ nkg fdB oks ;/tk<br />

ehsh.rhs fbfynk -<br />

@@d[y dh ;/i T[go w/oh oks phsh<br />

w/ohnK nZyK Ew e/ j[D ;[ Ze rJhnK jB<br />

T[;dh oks Bz{ gqGks gqkgs j' rJh j?<br />

s/ sz{ fgsk T[;Bz{ nkgDhnK pkjK ftu ;zGkb fbnk<br />

w?I s/ok F[eokBk eodk jK<br />

s/ T[j ;[rksK fijVhnK T[;Bz{ fdshnK, tkg; G/idK.<br />

w/ok xo S'Nk j?, i' fJe tko iKdk j? gosdk BjhI<br />

go wkbe s/oh feogk sK nBzs j? Bk<br />

T[; Bz{ bGdk bGdk w?I s/o/ dotki/ g[Zi frnk jK.<br />

gsBh dh w"s s'I e[M wjhB/ fgS'I T[;dh Xh o/D[ek fpwko j' rJh. wK pr?o ;ko/ pZu/ Udo<br />

rJ/. eth T[BQK Bz{ fdbk;k d/D tk;s/ ngD/ fdb T[go ekp{ gk e/ oydk. pZfunK dhnK fiZdK<br />

g{ohnK eodk. T[BQK Bkb rZbK eodk ofjzdk. fJBQK fdBK ftu T[;B/ i' rhs, eftsktK fbyhnK<br />

T[BQK dk Bkw fFF{ (pZuk) j?. fJj S'Nk fijk ekft ;zrqfj nzro/iah ftu d efo;?IN w{B Bkw j/m<br />

Sfgnk sK gqf;X u?eZ ftdtkB gq'c?;o b?;Bh B/ fbfynk, @@pfunK pkps fbyhnK rJhnK fJjBK<br />

eftsktK dk ;z;ko ;kfjs ftu ftbZyD EK j?. pugB ftu ;[or t;dk j?, eftsk d/ e[M p'b<br />

jB -<br />

w'shnK dh sbk;a ftu r'sky'o v[peh bkT[Idk j?.<br />

tgko eoB tk;s/ tgkoh ;w[zdo ftu p/V/ m/bQd/ jB.<br />

pZu/ ezeo u[D u[D ;[Nd/ ofjzd/ jB.<br />

nBzs ft;at d/ ;kro sNK T[go<br />

pZfunK dh wjK;Gk fpokiwkB j?.<br />

o/D[ek fJ; ;z;ko ftu'I ftdk j' rJh.gsh th ;z;ko fsnkr rJ/. wjkswk rKXh nkiakdh nzd'bB<br />

Bz{ gquzv eo oj/ ;B go fJ;d/ T[bN oftzdoBkE B/ nkgD/ nkg Bz{ fJeKstk;h eo fbnk. fJ;<br />

rZb dh pVh nb'uBk j'Jh go eth B/ fejk - fijVk ezw eoB d/ w?I :'r BjhI, T[j feT[I<br />

eoK< w?I J/; soQK dk iiapksh pzdk BjhI jK.<br />

nkgD/ rhsK ftu eth pj[s tko nkgD/ nkg Bz{ oZp dh fGykoB wzBdk j'fJnk fbydk j? - w/o/<br />

Biadhe dh oki e[wko bzfxnk s/ w?E'I Ghy wzrh. w?I T[; Bz{ eh d/ ;edh ;K< w/o/ gk; sKp/ dk<br />

fJe f;ek ;h i' w?I oki e[wko Bz{ d/ fdsk. tkg; M"gVh ftu ike/ d/fynk sK sKp/ dk f;ek<br />

53


fi; i/p'I eZfYnk ;h, T[E/ ;'B/ dh w[jo gJh fwbh. c/o w?I pVh gSskJh fe w?I nkgDk ;kok<br />

nkgk oki e[wko Bz{ feT[I BK ;"Ig fdsk<<br />

Btzpo 1913 Bz{ T[j r'o/ fwZso Bkb ;?o eod/ ;aKsh fBe/sB tb ik oj/ ;B sK o;s/ ftu<br />

vkeykBk g?Idk ;h. N?r'o Bz{ d/ye/ vkehnk d"fVnk nkfJnk s/ jZE ftu sko cVk fdsh. eth B/<br />

sko i/p ftu gk bJh. E'VQh d/o pkd r'o/ B/ fejk - d/y' sK sko ftu eh fbfynk j?< eth B/<br />

fejk - xo gZ[i e/ d/y btKr/. r'ok p'fbnk - fi; sohe/ vkehnk sko cVkT[D nkfJnk, w?Bz{<br />

brd? e'Jh yk; ;[B/jk j?. gVQ'. d't/I iD/ o[e rJ/. N?r'o B/ sko y'bQ e/ gVQh. ;ft; nekdwh<br />

dk ;[B/jk ;h - s[jkBz{ B'pb gqkJhia bJh u[fDnk frnk j?. tXkJh j't/.<br />

;aKshfBe/sB ftu T[s;akjh gq;z a;eK dk jVQ nk frnk. jiakoK n"osK wod jko b? b? e/ nk oj/<br />

;B. gqkfJwoh ;e{b d/ pZu/ Bu oj/ ;B, rk oj/ ;B. nfij/ w"e/ gq;z a;eK dk XzBtkd eofdnK<br />

N?r'o B/ fejk - fJj eh j' foj?< pZu/ i' BjhI ikDd/ B'pb gqkJhia fe; fuVh dk Bkw j?, BZu<br />

oj/ jB. fiBQK B/ w/oh fJe ;so edh BjhI gVQh, T[j th tXkJh s/ tXkJh d/ oj/ jB. fJj<br />

fJe soQK dh p[Zsg{ik j?. p[Zss'V w[;bwkB th fJ; fpwkoh s'I BjhI pu ;e/ - s[jkBz{ p[Zs g{i<br />

fjzd{nK Bz{ sK pj[sk jh ;ktXkB ofjDk gt/rk. w/oh BjhI, fJj w?Bz{ fds/ fJBkw dh fJiZs j'<br />

ojh j?.<br />

id'I 1914 ftu N?r'o Bz{ B'pb fJBkw fwb u[ek ;h sd th ;e{bK d/ nfXnkge ;wMd/ ;B fe<br />

T[;Bz{ pzrbk fbyDh BjhI nkT[ Idh. d;thI d/ fJwfsjkBK ftu N?r'o dh fbys dk g?ok d/e/<br />

fbfynk j[zdk ;h - fJ; gq;zr Bz{ F[ZX pzrbk ftu fby'. b'e nkgD/ pZfunK Bz{ T[;d/ ;e{b ftu<br />

Bk G/id/ s/ gouko eod/ fe d{i/ th Bk G/iD. T[; Bz{ ;oeko dk ;{jhnk th fejk frnk.<br />

fJBQK fdBK ftu T[;dk BkNe vkexo nkfJfo;a ozreowhnK B/ ;cabsk Bkb bzdB ftu y/fvnk<br />

s/ fJ; fgS'I iowB Gk;ak ftu nB[tkd eoe/ iowBh ftu y/fvnk frnk. ftbhnw phH :/N; ns/<br />

;hHn?cH n?fvqT{ia B/ fJBQK BkNeK dh Gog{o ;okjBk ehsh.<br />

@@;Zu gqkgs eoB tk;s/ nkgDhnK ;aosK fwEhJ/ fe ;Zu dhnK ;aosK wzBhJ/< :kdK fJfsjk; BjhI<br />

pDdhnK. :kdK ns/ fJfsjk; ;wkBzso ubd/ jB, c/o th d't/I fGzB fGzB jB.##<br />

bzdB ftu ngDh Gshih fJzdok Bz{ fbfynk, @@rhsKibh d/ nzro/iah nB[tkd ftu w?I s/ok fiaeo<br />

ehsk j?. w?Bz{ j[D se gsk BjhI bZfrnk b'eK B/ fJ;Bz{ J/Bk g;zd feT[I eo fbnk. ;G Bz{ gsk<br />

j? w?I nzro/iah BjhI fby ;edk. fJ; ewi'oh ekoB w?Bz{ ;aofwzdrh th edh BjhI j'Jh. e'Jh<br />

pzdk ekria T[go nzro/iah ftu fby e/ w?Bz{ ukj ghD dk ;Zdk G/i/. w?Bz{ fJj th gsk BjhI fe<br />

fJ; dk itkp fet/I fdnK. nzro/iah ftu fbyD bZfrnK w?Bz{ nfj;k; j'fJnk fe w?I fe;/ Gow<br />

dk f;aeko j' frnk jK.<br />

ngD/ g[Zso ofEzdoBkE ns/ Bz{j gqfsGk ;w/s bzdB bJh otkBk j'J/. nzro/ia fusoeko ftbhnw<br />

o'fiaB;NkJhB B/ T[BQK dh ebk pkps :'og Bz{ ikD{ eotkfJnk. o'fiaB;NkJhB, ;aKshfBe/sB nke/<br />

eth gk; fojk eodk s/ eftsktK ;[Ddk. rhsKibh dk nzro/iah nB[tkd N?r'o B/ T[;d/ ;g[od<br />

ehsk. o'fiaB;NkJhB B/ fbfynk - @@;akw sZe w?I ;koh feskp gVQ bJh. w?I ;'funk - fJj tZyoh<br />

fe;w dhnK Biawk jB - wjkB ojZ;tkdhnK dhnK fij' fijhnK owig{oB rZbK j'fJnk eodhnK<br />

jB, fpbe[b T[; soK dhnK. w?I fJj ekft ;zrqfj n?IfvqU{ia p?qvb/ Bz{ gVQB bJh fdsk i' w/o/<br />

Bkb ;fjws j[zfdnK efjD bZrk - brdk j? ;kv/ ftueko e'Jh wjKeth w"i{d j?. w?I fJe ys<br />

:/N; Bz{ fbfynk, T[;B/ itkp BjhI fdsk, c/o d{ik ys fbfynk sK w?Bz{ eftsktK G/iD bJh<br />

fejk. eftsktK gVQe/ T[j th w/o/ tKr nBzd ftG'o j' frnk. T[j bzdB nkfJnk s/ pVh ;aKsh<br />

Bkb d[pkok gkm ehsk. fes/ fes/ ;[Mkn io{o fds/ go w{bgkm Bz{ BjhI S/fVnk. T[;B/ rhsKibh<br />

dh G{fwek ftu fbfynk, @@nB[tkds Biawk dk yoVk jZE ftu cVh w?I o/bt/ Nq/Bk, p;K ns/<br />

j'NbK ftu p?mk gVQdk fJ; soQK r[zw j' iKdk fe w?Bz{ d/ye/ niBph j?okB j' iKd/.## fJE/ jh<br />

N?r'o ;hHn?cH n?IfvqT{ia Bz{ fwfbnk.n?IfvqT{i pVk B/e fBogZy gkdoh ;h fi;B/ BBekDk ;kfjp s/<br />

i?s' d/ w'ou/ ftu ;aKs nekbhnK Bz{ r'fonK jZE'I vKrK r'bhnK yKd/ d/ye/ fejk ;h, @@;?IeV/ :;{<br />

w;hj nkgDhnK nZyK Bkb w?I wko yKd/ d/y/.##<br />

n?iaok gkT{Iv, fi;Bz{ d/o pkd B'pb fJBkw fwfbnk ;h, B/ fbfynk, @@fJe wjhBk gfjbK w?I<br />

:/N; d/ ewo/ ftu frnk ;K. w?I d/fynk :/N; fe;/ wjKeth d/ nkrwB ;dek nkBzfds jB,<br />

nfijk eth fi; tork ;kv/ ftu e'Jh BjhI, ;wekbhnK ftu T[j Fq'wDh j?. w?Bz{ gsk BjhI<br />

brdk w?I rZb fet/I F[o{ eoK - w?Bz{ brd? fit/I ;kBz{ BtK :{BkB fwb frnk j?. :'og d/<br />

54


g[BoikrqD d/ d"o tork wkj"b pD frnk j?. we?Beh ;z;ko ftu fJ; soQK dh ;aKsh dk fwb<br />

ikDk ewkb j?. ekft fe;/ s{ckB iK nriaBh d/ wkj"b ftu'I g?dk BjhI j'fJnk. fJj nBzs<br />

;fji dk ;[ zdo gqrNktk j?. nkX[fBe gZSwh T[j Yzr fJBQK ftu BjhI fi; BkNeh Yzr okjhI<br />

;kps ehsk iKdk j? fe nkdwh B/ e[dos T[go cfsj jk;b eo bJh j?. fJj T[; gqkuhB<br />

:{BkB torK ekft th BjhI fiE/ nkdwh d/tfsnK d/ jZEK ftu wfji fyv"Dk j?. id'I @N?r'o Bkb<br />

rZbK eoe/ w?I tkg; gofsnk, w?Bz{ brdk ;h, n;hI ni/ th T[jh pDwkD; jK fiBQk B/ gF{ dh<br />

yZb bZe d[nkb/ bg/Nh j'Jh j? s/ jZE ftu gZEo u[eh woB wkoB Bz{ fsnko yV/ jK. fJe d/<br />

pjkB/ ukbh j'o t;sK gqkgs eoB tk;s/ :'og wjKBroK d/ F'o ftu tV frnk j?. nkdwh<br />

fJ;afsjkopkiah d/ Gow ftu T[bM frnk j?. N?r'o dk ekft nZi dh BthI nzihb j?. e[M b'e<br />

efj ;ed/ jB fe fJj BiawK fJ; bJh uzrhnK BjhI feT[ Ife fJj Xow d/ ozr ftu ozrhnK<br />

j'JhnK jB go w?Bz{ brd? dKs/ dh pzdrh fpbe[b fJj' fijh ;h.##<br />

@@sz{ T[j b'e w/o/ whs pDkJ/ i' niBph ;B.<br />

w?Bz{ T[BQK xoK ftu ;BwkB fwfbnk i' w/o/ BjhI ;B.##<br />

`o'iaB;NkJhB B/ fbfynk, @@Gkos ftu rbs rZb c?bkJh ik ojh j? fe rhsKibh dh nzro/iah<br />

feT[ Ife :/N; B/ mhe eo fdsh fJ; bJh fJj wFj{o j' rJh. fJj ;ok;o petk; j?. w/o/<br />

e'b N?r'o dh w{b fbys th gJh j? s/ T[j yoVk th fiE/ :/N; B/ ;bkjK fdshnK. :/N;<br />

dhnK oktK BjhI wzBhnK rJhnK, n;hI N?r'o dk w{b gkm Skfgnk j?. FZe j't/ sK w/o/ e'b d/y<br />

bt'.<br />

rhsKibh dk ohthT{ eofdnK NkJhwia fbNo/oh ;gbhw?IN B/ fbfynk, @@fJj Biawk fe;/ niBph<br />

dh fbys BjhI ikgdhnK. fJT[I brd? fit/I fJj ekft d/ nkfd eEB j'D, i' fJE/ fJzrb?Iv ftu<br />

th fbyhnK ik ;edhnK j'D, i/ fes/ ;kv/ eth GktBktK ns/ ftukoK dk ;ws'b oZy ;ed/, T[j<br />

fby ;ed/ ;B fJ; soQK. go n;hI Xow ns/ do;aB d't/I m[eok fds/ jB. Bshik fJj j'fJnk<br />

fe m'jeoK ykXhnK. e[M nkb'ue efj<strong>Dr</strong>/ - fJj ftd/;ah do;aB j?, ;kvk BjhI. w?I g[Sdk jK -<br />

s[jkvk do;aB j? feE/< s[;hI g{oh soQK T[bM/ fcod/ j'. ;kv/ ethnK e'b efjD tk;s/ j? eh<<br />

e[M r'o/ nkb'ueK B/ fJj th ;a/yh wkoh fe nzro/iaK B/ Gkos Bz{ ijkbs ftu'I pkjo eZYD dk<br />

i' c?;bk fbnk ;h, N?r'o T[;/ dk Bshik j?. nwohek ftu fJe r'o/ B/ Gk;aD ftu id'I fJj<br />

fejk fe N?r'o fijk eth ;dhnK pkd g?dk j[zdk j? sK T[E/ w"i{d e[M pzrkbh gqrshtkdh i[nkBk<br />

B/ T[uh T[uh fejk - petk;. N?r'o s'I gfjbK th s/ j[D th T[; s'I tXhnk eth ;kv/ e'b<br />

w"i{d jB. BthB ;/B ns/ dfizdo bkb okfJ N?r'o s'I tZv/ jB. N?r'o e'b j? eh< T[;B/ g[okD/<br />

t?;aBt GrsK dh Beb wkoh j? s/ T[;dk do;aB T[gfB;adK dk do;aB j?.<br />

N?r'o nwohek ftu frnk. T[; Bz{ EK EK s'I ;Zd/ fwbD bZr/. p;zs e[wko okfJ B/ fejk -<br />

fizBh ibdh ;zGt j' ;e/ nkgDh ;koh ouBk dk nzro/iah nB[tkd Skg'. s[jkBz{ B'pb gqkJhia fwb<br />

;edk j?. Gkos sK eh, J/;ahnk ftu jkb sZe fe;/ Bz{ fJj ;BwkB BjhI fwfbnk. N?r'o B/<br />

g[ZfSnk - eh fe;/ J/;ahnB Bz{ J/; ekpb ;wfMnk ik ;ed?


go f;bf;b/tko i' e[M fJBkw gqfeqnk d"okB j'fJnk T[j fJj ;h. ;G s'I gfjbK o;wh wsk<br />

nzro/iah eth ;Noia w{o B/ B'pb nekdwh d/ ;eZso Bz{ nekdwh w?Ipo dh j?;hns ftu fby e/<br />

G/fink. fbfynk - wkB:'r ;eZso, :{BkJhfNv fezrvw dh okfJb ;';kfJNh dk w?Ipo j'D dh<br />

j?;hns ftu w?Bz{ fJ; rZb dk wkD j? fe oftzdo BkE N?r'o Bkw d/ fJe :'r ftnesh dh w?I<br />

f;ckfo;a eofdnK ;wMdk jK fe w/o/ fynkb nB[;ko fJ; Bz{ ;kfjs d/ B'pb fJBkw Bkb<br />

;BwkfBs ehsk ik ;edk j?. ;jh$- NhHn?;H w{o.<br />

toBo tkB jkJhdB;N/w B/ fJ; dh gq'VQsk ehsh. toBo Bz{ fszB ;kb pkd B'pb fJbkw<br />

fwfbnk. ;eZso g/o jkb;Nkow B/ fbfynk- o{jkBh ekft dk u;awk feE/ c[ZN ;edk j? fe;/ Bz{<br />

gsk BjhI. nkgD/ fBZist s'I go/ jNe/ n;hI fJj tvk c?;bk b?D bZr/ jK. fJ; fJBkw Bkb<br />

XBok;ah i'V e/ c/o e[M nzdki/ bkT[D/ s/ c?;b/ b?D/ mhe BjhI. N?r'o ekft fBok Xowyzv j?,<br />

fpbe[b T[;/ soQK fit/I v/ftv d/ pkJhpb ftub/ GiB iK ;zs coKf;; d/ rhs. fJBK ouBktK<br />

;kjwD/ g?;k eh uhia<<br />

fJBkwh ew/Nh ftu r/N/ Bz{ :kd ehsk frnk fi;B/ pqkjwD ezfBnk T[go eftsk fbyh ;h - MoB/<br />

d/ gkDh Bkb w[fNnko xVk Godh j? go id'I T[;dh Biao gkDh s/ g?Idh j?, gkDh gEok iKdk j?<br />

s/ fJ; soQK pko pko j[zdk j?. fJe ew/Nh w?Ipo B/ fejk - r/E/ dh w"s 1832 ftu j' rJh<br />

;h. j[D sZe, eh :'og ftu fJe th T[; tork eth j'fJnk< N?r'o ftu T[; torh ;woZEk<br />

d/y e/ wfj;{; ehsk fit/I w?I fJe Bt/I :[r Bkb Neok frnk j'tK.<br />

nkfJob?Iv d/ fJe r[wBkw e'B/ ftu p?m/ 15 ;kb d/ S'eo/ T[go fJ; dk i' gqGkt fgnk T[j<br />

fJT[ I ;h - @@N?r'o Bz{ gVQfdnK w?I d{o nDd/yhnK ftbZyD tkdhnK ftu y' frnk ;K. N?r'o dk<br />

fJj oZp fe; soQK dk j?< ;yk, gq/wek, ewbc[Zb, wS/ok fijVk fJeZbk fe;ash ftu fJeskok cVh<br />

rkT[Idk ik fojk j?, fJE'I s'I b?e/ T[E/ d{o d[w/b sZe. Bdh dh Xko d/ Bkb Bkb. edh fJT[ I<br />

brdk j? w?I w"s d/ ;kjwD/ yb'sk jK. fJj o{jkBh :EkoE gZSwh wB ftu gqkuhB ekb dk<br />

ni{pk j?.## fJj ;apd jkbdko b?e;B?;Z d/ jB fi; Bz{ d/o pkd y[d th B'pb fJbkw<br />

fwfbnk.<br />

d/; ftd/; ftu fJe eftsk fijVh pj[s g;zd ehsh rJh T[j fJ; ygsekbh ;z;ko ftu yohdt/u<br />

Bz{ o{ge pDk e/ fbyh rJh. fJe nkdwh nkgDh fgm T[Zgo vZrh u[Zeh ;[zdo t;sK t/udk<br />

fcodk j?. okik T[; Bz{ XwekT[Idk j? - w?I ;kok ;kwkB ipod;sh y'j ;edk jK. fJe nXyV<br />

pzdk efjzdk j?, fizBk Gko vZrh dk j? T[ZBk ;'Bk b? b?, ;kwkB w?Bz{ d/ d/j. fJe y{p;{os<br />

w[fNnko T[; Bz{ nkgDh w[;ekB ftu c;k e/ ;wkB jk;b eoB dh fJS[Ze j?. c/oh tkbk fe;/<br />

Bz{ e[ZM BjhI fdzdk, T[t/I Gko f;o T[go bZdh s[fonk iKdk j?. fJB/ Bz{ jZE ftZu e"vhnK cVh<br />

fJe fBek pkbe nke/ T[;dh pKj cVe/ efjzdk j? - fJj ;kohnK uhiaK w/ohnK B/. p'M s'I<br />

T[;Bz{ T[d'I okjs fwbdh j? id'I fpBK e[M fbnK T[j ;kok ;kwkB pZu/ ;kjwD/ oZy fdzdk j? s/<br />

pZuk uhiaK Bkb y/vD bZr iKdk j?.<br />

;aKshfBe/sB d/ fJe nfXnkge B/ g[ZfSnk - Jh;ato dk nB[Gt eh s[jkBz{ fBih s"o s/ gqkgs<br />

j'fJnk< eth B/ T[Zso fdsk - fi; xVh nBzd ftG'o nt;Ek ftu rhs T[sod/ jB, T[d'I fJ;<br />

soQK e[ZM j[zdk j? -<br />

w?I BjhI, w/o/ rhsK B/ s/o/ uoB S[j/.<br />

sz{ dfonk d/ gko w?I T[oko.<br />

w?Bz{ fwbDk, sz{ Nkbdk fojk.<br />

%%%<br />

fdb i/ fgnko eoB bJh BjhI pfDnk<br />

sK ;t/o/ nkek;a Bz{ sz{ rhsK Bkb feT[ I Go fdzB?<<br />

Xosh c[ZbK Bkb feT[ I fyV T[mdh j?<<br />

jtk ftu fwZmh r[<strong>Dr</strong>[DkjN feT[ I s?odh ofjzdh j?<<br />

ezweki dh fiazw/tkoh ftu i/ J/Bk pzBQDk ;h<br />

c/o nBzs nBzd dh po;ks feT[ I eodk j[zB? w/o/ f;o T[go<<br />

i/ nkgD/ nkg Bz{ ;kV e/ ;[nkj eo fdnK sK uzrk<br />

56


feT[ Ife fJ; fgS'I ib woB dk ysok Bk oj/.<br />

wjkswk rKXh Bkb T[BQK dk fgnko jw/;aK ekfJw fojk p/;ae d'tK ftu f;nk;h wZsG/d ;B. ;u<br />

sK fJj j? fe N?r'o Bz{ f;nk;s dk Bk gsk ;h Bk fJ; ftu T[;dh fdbu;gh ojh. T[j fejk<br />

th eodk ;h fe fijVk ezw Bk nkT[ Idk j't/, T[; ftu Nzr BjhI c;kT[Dh ukjhdh ;h. rKXh dk<br />

fynkb ;h fe uoy/ dh ftnkge tos'I Bkb ;toki gqkgs j'J/rk feT[ Ife uoyk nkdwh Bz{ nksw<br />

fBoGo j'D tZb fJe edw j?. N?r'o Bz{ fejk frnk fe i/ T[j th uoy/ dh tos'I F[o{ eo/ sK<br />

fJ;d/ uzr/ ;ze/s ik<strong>Dr</strong>/. N?r'o B/ rKXh Bz{ fejk - i/ w?I rhs eZsh iktK sK mhe Bk oj/< fJj<br />

ezw w?Bz{ nkT[ Idk j?. w?I s[jkBz{ rhs eZsD bJh BjhI efjzdk feT[Ife s[jkBz{ eZsD/ BjhI nkT[ Id/.<br />

w?Bz{ Bh uoyk eZsDk n"Idk.<br />

rKXh ih ;aKshfBe/sB nkJ/ N?r'o gk; oj/. d/;h fxT[ ftu pDkJhnK g{ohnK ns/ ;piah<br />

toskJhnK rJhnK. rKXh ih sbhnK uhiK s'I goj/ia eod/ ;B. efjD bZr/ - s[jkBz{ gsk BjhI,<br />

s[;hI fBok iafjo yk oj/ j'. N?r'o B/ fejk - nZXh ;dh s'I fJj iafjo yKdk nk fojk jK,<br />

wfonk BjhI, j[D th e[M Bh j'Dk.<br />

bkov ekowkJheb, pzrkb d/ rtoBo B/ N?r'o Bz{ B'pb fJBkw fdsk ;h. N?r'o B/ T[;Bz{<br />

;aKshfBe/sB nkT[D dk ;Zdk fdZsk. N?r'o B/ pj[s ;akBdko sohe/ Bkb 20 wkou 1914 Bz{ T[;dk<br />

;[nkrs ehsk. d/;aGrsK B/ N?r'o dh pj[s ;ys nkb'uBk ehsh. N?r'o B/ fejk - w?I s[jkv/<br />

d/;aGrsh d/ Gow ns/ nzX-ft;tk; ftu ;akwb BjhI j'tKrk. w?Bz{ s[jkvh e'Jh gotkj BjhI.<br />

fco fbfynk - GkoshU, id'I w?I ejK fe w?Bz{ s[jkvh e'Jh gqtkj BjhI sK w/oh rZb fes/ ;Zu Bk<br />

wzB ikfJT[.<br />

nzro/ia ;oeko B/ id'I@BkJhN# dk fyskp fdsk, d/;a GrsK B/ T[;Bz{ g{ok pdBkw ehsk s/ 1916<br />

dh nwohek c/oh T[;d/ nekdfwe Gk;aD dh bVh ;h go nkb'ueK B/ d';a bkfJnk fe T[;Bz{<br />

Gkos dh pdBkwh eoB dh wB;ak Bkb G/fink frnk j?. fJ;d/ T[bN nzro/iaK Bz{ T[;d/ :[ZX<br />

fto'Xh tfynkB Bkg;zd ;B. T[BQK Bz{ brdk ;h fe fJj iowB ikgkB d/ jZe ftu jB go<br />

nzro/ia fJ; eoe/ u[Zg oj/ fe id'I T[;d/ ngD/ d/;atk;h pdBkwh eoB bZr/ j'J/ jB nkgK fJ;<br />

MziN s'I eh b?Dk. id'I ikD rJ/ fe nzro/iaK Bz{ T[; dh Bhsh g;zd BjhI sK T[j nwohek dh<br />

:ksok nX{oh SZv e/ 1917 ftu igkB ubk frnk.<br />

ikgkB ike/ pj[s ;ko/ Gk;aD fds/. T[;d/ wB T[go jw/;aK skia/ gqGkt T[eo/ iKd/. fbfynkikgkB<br />

ftu w?I fizB/ fdB fojk, fe;/ n"os wod iK pZu/ Bz{ r[<strong>Dr</strong>[DkT[Id/ BjhI d/fynk. fJBQK b'eK<br />

d/ fdb MoB/ tKr BjhI tfjzd/. Mhb tKr ;fEo jB. w?I fJBQK d/ rhs gVQ/ sK d/fynk fe fJj<br />

fuso-rhs jB, rkD-rhs BjhI.<br />

T[;B/ ikgkB pko/ i' fejk, ;z;ko :[ZX B/ T[j fNZgDh GftZypkDh ;kps eo fdykJh - fyv"Dk o/s/<br />

ftu fvr e/ fbZpV frnk j? feT[ Ife oZp B/ ;kps eoBk j?, o/sk s/o/ fyv"D/ s'I tXhe wjkB j?.<br />

T[j d/y fojk ;h fe Gkos ftu eJh tko ;ak;soK ekoB ihtB o[e iKdk j?, nfBnK j[zdk j?.<br />

fJ; ft;a/ s/ T[;B/ eJh ejkDhnK fbyhnK fiBQK ftu'I fJe @pzXBw[es# th j?. fJ;dh BkfJek<br />

;[jDh e[Vh wzi[bh j? fi;dk ftnkj j'fJnk go ibdh ftXtk j' rJh. wzi[bh dh wK s'I nkgDh<br />

i[nkB Xh dk d[y ;jkfonk BjhI iKdk s/ fpwkohrq;s j'e/ dw s'V fdzdh j?. T[; dk p[ZYk fgsk<br />

jo tes j[Zek ghIdk ofjzdk j? s/ ;ak;so ftfdnk MkVdk ofjzdk j?. T[;Bz{ fJeZb ;skT[D<br />

brdh j?. p/;ae wzi[bh ngD/ fgsk dh jo/e b'V dk fXnkB oydh j? go T[j fJeZbsk s'I szr<br />

nke/ d{ik ftnkj eotk b?Idk j? feT[ Ife nfijk eoBk ;ak;soK nB[;ko T[;dk jZe j?. fJj d/y<br />

e/ wzi[bk rtKYh vkeNo Bkb BZ; iKdh j? fi; Bz{ T[j fdb'I fgnko eodh ;h go wkfgnK dh<br />

woiah s/ c[Zb uVQk e/ fiE/ T[BQK fejk ftnkj bJh wzB rJh ;h. fgsk T[;Bz{ ;okg fdzdk j?<br />

feT[ Ife n"os dk d[pkok ftnkj ;ak;soK nB[;ko tofis j?.<br />

fJBQK fdBK ftu ;aKshfBe/sB ft;at Gkosh dk doik b? fojk ;h fi; ftu fjzd;skB dh<br />

g[oksB p"fXe nwhoh Bz{ w[V s'I ;[oihs eoBk ;h. nkX[fBe fe;w dh ftfdnk pko/ T[;B/ fNZgDh<br />

fdsh - nZi d/ ftdtkB fJe e{V/dkB Bz{ co'bd/ jB edh d{;o/ Bz{. i' euok fJeZmk j[zdk j?<br />

T[; Bz{ nkgD/ Bkw j/m Sgtk e/ tkj tkj yNd/ jB. T[;B/ @s'sk ejkDh# fbyh. fJe fuVh<br />

cVh rJh s/ fgzio/ ftu pzd eoe/ ftfdnk d/D dk n?bkB ehsk frnk. y[;ah Bkb SkbK wkodh,<br />

T[vdh, rhs rkT[ Idh fcoh ikt/, fJj n;ZfGne ezw pzd j'D/ iao{oh jB. nkyo eko T[; B/<br />

57


;fGn ;wki ftu fJis Bkb ofjDk j? fJ; eoe/ ftfdnk gqkgs eo/. T[j b'e th d/ye/ gq;zB<br />

j'J/ fijV/ Bk fuVh Bz{ ikDd/ ;B Bk ftfdnk Bz{. pqkjwDk dh fJe i[zvbh fgzio/ d/ d[nkb/ p?m<br />

rJh s/ fdB oks fuVh Bz{ gVQkJh fbykJh f;ykT[D dk pzd'p;s j'fJnk. j'fJnk fJj fe fuVh<br />

fJe fdB wo rJh. ;G Bz{ d[y j'fJnk. okik nc;'; eoB nkfJnk. T[;B/ woh gJh fuVh Bz{<br />

T[Irbh Bkb fjbkfJnk sK T[; nzdo'I feskpK d/ tofenK dh ;o;okjm ;[DkJh fdsh.<br />

coK;h;h fuzse o'wk o'bK T[;d/ ftukoK Bkb g{oB ;fjws ;B s/ :[ZX d/ fybkc. T[j d/;aGrsh<br />

d/ Mzv/ nzdobh ve?sh s'I tkec ;B. o'wk B/ fbfynk, @@;Zu ;G ok;aNoK tk;s/ fJe j? s/<br />

;BwkB:'r go jo/e ok;aNo d/ nkgD/ nkgD/ M{m th j[zd/ jB fiBQK Bz{ T[j nkdo;atkd dk Bkw<br />

fdzd/ jB. o'wk o'bK B/ ;[szsosk dk n?bkBBkwk fbfynk fi; T[go ;z;ko Go d/ fuzseK d/<br />

d;ys eotkJ/. N?r'o B/ 26 i{B 1919 Bz{ fJ; T[go d;yas ehs/. :'og d/ d"o/ d"okB T[;B/<br />

fbfynk, @@r'o/ uKjd/ jB fe :[ZX ftu T[BQK tk;s/ n;hI bVhJ/ s/ eZuk wkb G/id/ ojhJ/. go<br />

fJBQK B/ nkgD/ dotkia/ T[go syash Nzrh j'Jh j? - J/;ahnkJh b'eK dk nzdo nkT[Dk wBQk j?.<br />

cV/ ikD dh ;{os ftu ekBz{Bh ekotkJh j't/rh. w/ohnK GktBktK fJj ;'ue/ ezpD bZr iKdhnK<br />

jB s/ w?Bz{ ngDk d/; :kd nkT[D brdk j?, yk; eoe/ ;aKshfBe/;asB dk X[Zg tkbk e'Bk,<br />

fijVk BQksk X'sk w?Bz{ T[vhe fojk j?.<br />

tkg;h t/b/ ijkia d/ jw;co nkrkykB T[BQK Bkb ;B fiBQK Bz{ jkfcia dk dhtkB pj[s :kd ;h<br />

s/ T[j ne;o N?r'o Bz{ dhtkB ftu'I e[M Bk e[M ;[DkT[ Id/ ofjzd/. jkfcia B/ fJe f;ano ftu<br />

;woezd ns/ p[ykok ;afjo nkgDh wfjp{p dh rZbQ T[gob/ fsb T[s'I b[Nk d/D dh fJZSk gqrNkJh<br />

j?. N?r'o B/ fJj ;[De/ fNZgDh fdZsh, @@;aKshfBe/sB d/ fJe e'B/ T[go'I w?I th bzdB b[Nk d/Dk<br />

ukj[zdk jK go eh eoK, bzdB w/oh ikfJdkd jh BjhI. go ;woezd s/ p[ykok fejVk jkfcia dh<br />

ikfJdkd ;B< jkfcia dh ikfJdkd rZbQ T[gobk fsb ;h s/ w/oh ikfJdkd ;aKshfBe/sB.##<br />

eth T[d'I :'og ftu jh ;h id'I bzdB dh gkobhw?IN B/ ifbnktkb/ pkr d/ w[Zy jfsnko/ iBob<br />

vkfJo Bz{ nkw wkch d/ fdsh. nypko ftu ypo gVQ e/ N?r'o B/ fejk - fJ; fywkdkB B/<br />

poskBhnK dk eo{g fujok s/ em'o fdb fdyk fdsk j?.<br />

bzdB d/ d"o/ ;w/I T[j fJe B"i[nkB bkoz; nkca no/fpnk Bz{ fwfbnk. fJ; i[nkB B/ dZf;nk -<br />

w?I fJe x[wZeV fe;w dk ;[szso pzdk jK. j[D w?I nkgD/ d/; nop ftu BjhI iktKrk feT[ Ife<br />

w/o/ efjD s/ nopK B/ nzro/iaK Bkb fijVk ;wM"sk ;jhpzd ehsk ;h nzro/ia T[; s'I w[Zeo rJ/<br />

jB. bkoz; B/ eth Bz{ fejk - nzro/ia s'I fJZias jk;b eoB dk sohek fJj j? fe id'I T[j<br />

s[jkv/ ug/V wko/, T[;s'I tXhe i'o Bkb T[; d/ ipkV/ s/ x;[ zB iV'. fJ; soQK T[;dk ifwnk<br />

j'fJnk fdwkr ikr gJ/rk s/ GkJh nkgD/ GkJh Bz{ gSkD/rk.<br />

g?fo; ftu T[j por;K f;btk b/th Bz{ fwfbnk. ps"o ftfiafNzr gq'c?;o, b/th ;aKshfBe/;sB th<br />

nkfJnk. jkb?Iv j[zd/ j'J/ T[j p?bihnw frnk s/ pkd;akj B/ y[d T[;dk ;BwkB ehsk. fJE'I T[j<br />

fBT{ :koe nwohek frnk. T[;B/ :'og ns/ nwohek s'I ;aKshfBe/sB bJh dkBok;ah wzrh go Bk<br />

fwbh. ;kok XB sK :[ZX dh G/N uVQ fojk ;h. T[j T[dk; BjhI j'fJnk, ;r'I fbfynk @@w?<br />

;[iksk dh ;kyh gVQh. wjkswk p[ ZX B/ T[; gk;'I ykDk BjhI wzfrnk ;h. T[j sK sgZf;nk ftu<br />

bhB ;h. ;[iksk nkg/ yho dk eN'ok Go fbnkJh feT[Ife p[ ZX dh sgZf;nk g{oh j' rJh ;h. id'I<br />

w/oh sgZf;nk g{oh j'Jh T[d'I nkg/ b'e g?;/ d/D nk ik<strong>Dr</strong>/. r'o/ fijV/ tvh wksok ftu<br />

Bo;zxko eoB br/ j'J/ jB, fJBQK gk;'I dkB wzrDk tkip jh BjhI ;h.##<br />

;thfv;a nekdwh B/ sko G/ih - n;hI s[jkvk 60tK iBwfdB wBktKr/. feogk eoe/ ;thvB<br />

nkU. ;aKsh fBe/sB tk;s/ feskpK th fdnKr/. eth T[E/ g[Zik s/ tfynkB fds/. nkoe fp;ag B/<br />

Gk;aD ;[D e/ fejk - ;kfjs dk B'pb fJBkw T[; nkdwh tk;s/ j? fi; ftu f;woB ns/<br />

f;oiDk d't/I j'D. N?r'o ftu d't/I jB. T[; s'I fJbktk j'o e'Jh fJ; ;aos s/ g{ok BjhI<br />

T[sfonk. ;Nkej'w s'I T[j pofbB frnk. fJzBh GhV fe eJh n"osK p/j';a j'e/ fvr gJhnK.<br />

;?IefVnK Bz{ jkb nzdo nkT[D dh nkfrnk Bk fwbh fi; ekoB nrb/ fdB fco T[jh Gk;aD<br />

d[jokfJnk. fwT{fBy ftu NkZw; wkB T[; Bz{ fwfbnk. :[ZX ftu iowBh dh p[oh jkbs j' rJh<br />

;h. Gk;aDk okjhI fizBh oew T[;B/ fJeZmh ehsh, T[j fwT{fBy d/ iaywhnK ns/ G[y/ pZfunK tk;s/<br />

dkB d/ fdsh. iowB fuzse wkT{ IN jowB e?;ofbzr B/ fbfynk - fizfBnK Bz{ nZi sZe fwfbnk<br />

jK, N?r'o ;G s'I tZvk j?. ;z;ko ftu'I fwbh gqf;ZXh ns/ Gkos ftu fwb/ ;EkB s'I T[j pj[s<br />

T[uk j?. eJh ;askpdhnK s'I b?e/ T[; tork j'o e'Jh BjhI j?. w?I T[; ftu ;zg{oB wB[Zy d/fynk<br />

58


j?. tkg;h tes gqkr gj[zu/ fiE/ gq'c?;o thH b?;Bh Bkb w/b j'fJnk . b?;Bh B/ N?r'o dhnK<br />

eftsktK dk w{b pzrbk ftu'I nB[tkd ehsk s/ ihtBh th fbyh. eth dh fJj ihtBh pkd ftu<br />

nzro/iah ftu th Sgh. u?e';btkehnk ftu T[; dk g{o/ T[s;akj Bkb ;tkrs j'fJnk. i[bkJh<br />

1921 T[j Gkos gofsnk.<br />

T[;B/ c?;bk ehsk fe T[j ;aKsh Bkb ;kfjs ouBk eo/rk. okiBhsh d/ yZgykB/ s'I eh b?Dk. go<br />

nke/ T[;B/ d/fynk fe wjkswk rKXh dk nzd'bB jo/e dotkik yVek u[ Zek ;h. fdwkr dh eh<br />

b'V, b'e, GktBk fgS/ s[od/ s[od/ fti/ dtko se g[i oj/ ;B. feq;aB feqgbkBh dk eEB j? -<br />

@@fezBk e[ fuo jB/oh dk ;[tkrs eod/ oj'r/< nZyK ftu eD nk tV/ c/o nkg/ uheK wko'r/.##<br />

rKXh gZek f;nk;sdkB ;h. nukBe BkNeh w'V eZNe/ j?okB eo fdzdk. edh edh pj[s tZvh<br />

xNBk Bz{ Biaonzdkia eo fdzdk fit/I fJj xNh BjhI, edh fBeh fijh xNBk s/ o"bk gke/ okJh<br />

dk gjkV pDk fdzdk feT[Ife fJ; dk f;nk;h bkG ;h. y[Zs nZy Bz{ B?b;B tKr d{ophB d/ ;ah;a/<br />

nr/ eoe/ nkydk - w?Bz{ sK e[ZM fdykJh BjhI fdzdk fJ; ftu' I. go N?r'o dh pkia nZy ;kok<br />

e[M ;kc d/y e/ gq/;akB ;h. fJj' fijh nzBQh d/;aGrsh fto[ZX sK T[j nB/e Gk;aD ftd/;aK ftu<br />

d/e/ nkfJnk ;h fi; ftu jo/e ftd/;h t;s{ Bz{ fxoDk Bkb d/fynk ikt/. fJE/ feqgbkBh dh<br />

fNZgDh j? - nfXnkge i' d/Dk ukj[zdk j?, ftfdnkoEh ne;o T[j BjhI b?Id/, T[j T[jh b?Id/ jB<br />

i' T[j b?Dk ukj[D.<br />

d[ekBk ftu'I ipoB ftd/;h eZgVk eZY eZY e/ nZr ftu ;[Nh ikD d/ T[j ;ys fybkc ;h. id'I<br />

rKXh B/ ftfdnkoEhnK Bz{ fejk fe gVQkJh SZv e/ nkiakdh d/ nzd'bB ftu e[Zd gt', T[j fJ;<br />

n?bkB d/ th fybkc ;h. uoyk eZsD Bkb d/; dh nkofEesk mhe j' ikJ/rh, T[;Bz{ fJj rZb<br />

c}{b brdh ;h. rKXh B/ eEkeko ;aosuzdo u?Noih Bz{ nkgD/ d{s ti'I N?r'o gk; G/fink fe<br />

w/o/ okiBhse nzd'bB dk ;woEB eo'. ;h n?cH n?IfvqT{ia th fJ; whfNzr ftu ;akwb j'fJnk.<br />

N?r'o B/ ;kc efj fdsk fe w?I rKXh ih Bkb ;fjws BjhI jK. id'I fJj rZbpks uZb ojh ;h<br />

sK rKXh-GrsK B/ N?r'o dh neb fmekD/ eoB bJh d[ekBk ftu' I ftd/;ah eZgV/ d/ EkB ipoB<br />

u[e/ s/ N?r'o d/ ftjV/ ftu nZr bk fdsh. pko pko rKXh efj fojk ;h w/ok nzd'bB nfjz;e<br />

j?. N?r'o B/ fbfynk - y[d nke/ w/o/ xo ns/ toKv/ d/y' sK gsk bZr/ s[jkv/ ;aKshd{s fejV/<br />

uzd ukVQ oj/ B/. fusg[o o'v d/ d[ekBdkoK s'I eZgV/ y'j e/ T[j w/o/ ftjV/ ftu X{Dh pkbe/<br />

fJ; d/ nkb/ d[nkb/ gkrb ebzdoK tKr uheK wko oj/ jB. fJjh j? s[jkvh nfjz;k, s[jkvh<br />

;aKsh<<br />

o'wk o'bK Bz{ d'tK dh wkBf;esk dh ;jh ;wM ;h. T[;B/ fbfynk - d't/I fJe d{i/ d/ edodkB<br />

jB go d'tK d/ o;s/ nv' nv jB. fit/I fcbk;co Xow gqukoe s'I tyok j[zdk j?, fJt/I jB<br />

fJj d't/I. ;/ INgkb bJh fJj iao{oh th j? fe T[j fe;/ ncbks{B s'I d{o oj/. rKXh, Nkb;NkfJ<br />

tork ;h fi; dh jo uhi fjz;e ;h. fJE'I se fe T[;dk nfjz;ktkdh f;XKs th fjz;e ;h.<br />

N?r'o J/;ahnk dk w;hjk j'e/ d[BhnK gk;'I o{jkBh ;fj:'r wzrdk fco fojk ;h, fJj ;wMe/ fe<br />

rb'p fJe tvk xo j?. T[E/ rKXh B/ n;fj:'r nzd'bB gquzv ehsk. N?r'o Bz{ rKXh dh<br />

;ay;hns dk gsk ;h go T[j ikDdk ;h fe T[;d/ u/b/ d/;aGrsh d/ iiap/ j/m e'Jh th nB?se<br />

ezw eo ;ed/ jB. T[j ftfdnkoEhnK Bz{ fejk eod/ - rKXh s[jkv/ s'I fej' fijk pbhdkB wzr<br />

fojk j?< ftfdnk dh pbh ! w?I s[jkv/ nr/ gqkoEBk eodk jK fe ftfdnk jk;b eoe/ ;zg{oB<br />

wB[y pD' sK fe gsk br/ s[jkvhnK fizw/tkohnK eh jB.<br />

eth B/ rKXh d/ nzd'bB ftubhnK ykwhnK T[go bzwk b/y fby e/ wkvoB ohthT{ ftu<br />

SgtkfJnk fi; dk f;ob/y ;h - d ekb nkca d No{E. wjkswk rKXh B/ fJ; u[D"sh Bz{<br />

ep{bfdnK :zr fJzvhnk ftu nkgDk ;ys gqsheow Skfgnk. fJ; b/y ftu N?r'o Bz{ @wjkB<br />

;zsoh# fejk frnk fi;d/ ;Z ae fBokXko BjhI ;B go fJ; rb dh fBzfdnk ehsh rJh fe id'I<br />

xo Bz{ nZr bZrh j't/, u"eVh wko e/ ;aKs BjhI p?mhdk.<br />

rKXh B/ fbfynk, @@eth Gbe ftu fiT[Idk j? s/ ;kE'I th fJjh nk; eodk j? fe Gfty ftu<br />

ihthJ/. ;t/o/ ;t/o/ nkek;a ftu T[vdhnK fuVhnK d/y e/ T[j GiB rkT[Idk j?. fJj T[j gzSh<br />

B/ fiBQK B/ ebQ ykDk ykXk ;h s/ okshI T[j jiaw j'e/ y{B ftu ob frnk. w?I nfij/ gzSh d/y<br />

fojk jK i' fgzio/ ftu pzd jB s/ yzGK ftu T[vD dh ;Zfsnk pkeh BjhI puh. Gkosh nkek;a<br />

ftu wB[Zy T[v BjhI ;edk j[D, T[j sK o'Nh sZe dk w[Eki j?. T[;Bz{ ezw fdT[ sK fe T[j g/N<br />

Go ;e/. epho d/ GiB rk b?D/ ;"yk ezw j?, o'rhnK Bz{ okjs g[ukT[Dk n"yk j?.##<br />

59


fJj gVQ e/ N?r'o B/ fejk, @@fJfsjk; d/ tv/ ;zeN ftu i{Md/ nkgD/ ;kEhnK d/ edw Bkb<br />

edw fwbk e/ i/ BjhI uZb ;ed/ sK fJj th Bk ej' fe w?I mhe jK, T[j rbs jB.##<br />

iowB ;akfJo jhB B/ fbfynk, @@T[j ;kv/ :[r dk nfijk ;zrhseko j? i' ekb d/ yzvoK s/<br />

p?mk rk fojk j?. T[j ekb dh nBzssk ftu Usg's j? go toswkB Bz{ th Biaonzdkia BjhI<br />

eodk.##<br />

B'pb gqkJhia dh oew sK gfjbK jh eth B/ ;aKshfBe/sB Bz{ d/ fdsh ;h. 1921 ftu nkgDhnK<br />

;kohnK ouBktK d/ ekghokJhN nfXeko th d/ fds/. eth edh edh T[dk; j' iKdk fe<br />

d[BhnKdkoh ftu T[;B/ fezBk ;kok ;wK B;aN eo fdsk, edh nkydk, ;aKshfBe/;asB dk J/vk tZvk<br />

gzrk yVQk eoB dh eh s[e ;h< fbfynk, @@id'I w?I d[BhnK ftu nkfJnk w/o/ e'b fJe pz;oh s'I<br />

fJbktk e[M BjhI ;h. w?I ;e{b SZv fdsk, d[BhnKdkoh ftu ;cb Bk j'fJnk go w/oh pz;oh w/o/<br />

e'b ojh. w/ok fJe ;yk w/o/ ;zrhs ftu ;akwb j[zdk. T[;dk ;zrhs gZfsnK ftu, trd/ gkDh<br />

ftu, skfonK dh ykw';ah ftu, jzM{nK, w[;ekBk, d[yK s/ ;[yK ftu sozfrs j' iKdk. w?I ngD/ ;y/<br />

dh wK p'bh ikDdk ;K fJ;/ eoe/ ib ns/ g"D w/oh pz;oh d/ ftueko nke/ yb' rJ/. w/I<br />

p/te{cK tKr T[BQK dhnK rZbK wzBh frnk. pz;oh fes/ oZye/ w?I G[Zb frnk. gb ftu jh w?I p[ ZYk<br />

j' frnk s/ p[ ZXh dk Gko fgZm s/ bZdh dodo j'ek fdzdk fojk. fJj ;kok e[M w?Bz{ vokT[D/<br />

;[cB/ tKr brdk j? s/ nZXh nZXh oks G?Ghs j'e/ ikr g?Idk jK s/ ngD/ nkg Bz{ g[Sdk jK -<br />

w/ok ;zrhs feE/ frnk<<br />

@@w?I nzsook;aNoh gqf;Xh tkbk ft;atftfdnkbk sK f;oi fbnk, mhe j? fJj fJe tZvk ezw ;h<br />

go w?I nkgDk fBek fijk rhs y' p?mk. w/ok xkNk edh g{ok BjhI j't/rk. w?Bz{ sK w/oh pz;oh<br />

ukjhdh j?, ;wMdko b'e ukj/ w?Bz{ Bcaos eoB ukj/ Biaonzdkia, Bekok efjD ukj/ ntkok, w?Bz{<br />

gqtkj BjhI.<br />

;szpo 1922 ftu eth dZyD gZSwh Gkos d/ d"o/ s/ fBefbnk. nfjwdkpkd ;kpowsh nk;aow<br />

frnk. T[d'I rKXh i/bQ ftu ;h. eth B/ fejk @@pbhdkB dk ;jh noE rKXh dZ; fojk j?.##<br />

d[pkok ikgkB ns/ uhB dk d"ok ehsk.fJBQK d"fonK ;dek f;azxkJh ftu J/f;ankfNe n?;'f;J/;aB<br />

pDh i' j[D sZe ;orow G{fwek fBGk ojh j?. eth dh T[wo 63 ;kb j' rJh ;h go gq/w<br />

rhs fco g{oh fBoSbsk Bkb T[soB bZr/ L<br />

jzM{nK Bkb v[pv[pkJhnK nZyK Bkb id'I sz{ w/o/ tZb d/fynk<br />

w?I fejk ;h edh BjhI G[ZbKrk s?Bz{<br />

fywk eohI, w?I G[Zb frnk.<br />

w[ds j' rJh J/; rZb Bz{<br />

w/oh o{j T[go SghnK j'JhnK jB s/ohnK ekbhnK nZyK<br />

gq/w dk gfjbk yas, ;zrdk s/ vodk<br />

T[; T[go s/o/ fdb d/ d;ys<br />

;w/I dh e{uh fco rJh ;h X[ Zg SK T[go dh<br />

w/o/ d[y dh bkN i/ u[gukg ftdkn j' rJh ;h<br />

sK w?Bz{ fywk eohI<br />

w?I J/Bk ikDdk jK fe sz{ w/o/ ihtB ftu nkJh<br />

sK rhsK dh Gog{o c;b T[Zrh.<br />

eth gho{ dh :ksok s/ fBefbnk sK o;s/ ftu J/Bk fpwko j' frnk fe d"ok oZd eoe/ ;kB<br />

fJ;hdo' T[Zso frnk. T[j fJE/ fe;/ Bz{ BjhI ikDdk ;h go fJe Gbh n"os fteN'ohnk UeKg'<br />

T[; pkps nypkoK okjhI ikDdh ;h. T[j eth Bz{ nkgD/ y{p;{os pzrb/ ftu b? rJh. xo d/<br />

Biadhe dh Bdh bzxdh ;h i' pkbe'Bh ftu' I pj[s wBw'je bZrdh. fJE/ i' eftsktK fbyhnK<br />

T[BQK d/ ;zrqfj dk Bkw g[oth (;akw dk fJe okr) oZfynk. fJj feskp T[;B/ nkgDh fJ;<br />

fwjopkB w/iapkB Bz{ ;wofgs ehsh j?. vke okjhI feskp T[;Bz{ G/ih sK fbfynk, @@ukj[zdk sK<br />

fJjh ;h fe nkgD/ jZEhI fJj feskp ;" Igdk go vke okjhI G/idk jK. s?Bz{ br/rk fe fJ; ftu<br />

sK e[M th BjhI. p; fJjh fe fizBk ;wK w?I s/o/ xo fojk, w/oh feskp T[; Bkb'I tXhe ;wK<br />

s/o/ e'b fpskJ/rh.## fJ; B/e phph Bz{ :kd eofdnK eth fbydk j?, @@j;dh j'Jh, y[;ah d/ c[Zb<br />

b?e/ T[j w/o/ e'b nkJh. pdb/ ftu d/D tk;s/ d[y d/ cb s'I fJbktk w/o/ e'b e[M BjhI ;h.<br />

60


w?I g[ZfSnk, @@e"D jko/rk i/ nkgK fJj d't/I uhiaK nkg; ftu pdb bJhJ/


Bz{ bzwh sko G/ih- J/Bk tXhe dwB F[o{ j' frnk j? fe Gkosh ;EkJh o{g ftu poskBhnK d/<br />

fybkc j' ik<strong>Dr</strong>/. 26 iBtoh Bz{ fpnkB th ikoh ehsk i' ;oeko B/ ;?I;o eoe/ S'Nk eoe/<br />

Skfgnk. eth B/ fJ; ftu nkgDh p/fJZiash d/yh s/ @gq;aB# BK dh eftsk fbyh fi; ftu<br />

fbfynk fe j/ gowkswk sz{ nkgDk d{s G/i fdzdk j? i' s/ok ;[B/jk d;dk j?. nZi T[j ;[B/jk i'<br />

:;{ w;hj okjhI nkfJnk, wiake pD frnk j?. sz{ fJBQK b'eK Bz{ fywk fet/I eo/Irk j[D< s/ok<br />

o';aB o;sk nzXekowJh j' frnk j?, eh sz{ T[BQk Bz{ gq/w eo/Irk fiBQK B/ s/oh Xosh iafjohbh eo<br />

fdsh j?<<br />

T[wo tXD eoe/ ewia'oh j'D bZrh s/ eth B/ c?;bk ehsk fe j'o ftd/;ah d"ok BjhI eoBk,<br />

f;js nkfrnk BjhI fdzdh ;h. JhokB d/ pkd;akj oiak ;akj gfjbth dk ;Zdk gZso nk frnk.<br />

eth B/ vkfJoh ftu fbfynk, @@nkgD/ fwZso d/; d/ ;ot[Zu okigqw[Zy dk ;Zdk fet/I w'V ;edk<br />

jK


15 iBtoh 1934 Bz{ T[soh Gkos ftu fGnkBe G[ukb nkfJnk fi; Bkb p/nzs ikBh s/ wkfJe<br />

B[e;kB j'fJnk. mzY d/ fdBh b'e n;wkB j/m ;"D bZr/. wjkswk rKXh dk fpnkB nkfJnk,<br />

@@iks gks d/ nkXko s/ wB[Zy wB[Zy Bz{ Bcaos eodk j?. fJj G{ukb fJ;/ gkg dh oZp tb'I<br />

fdsh ;iak j?. w?Bz{ gZek ft;atk; j? fe S{s nS{s Bkb fJ; G{ukb dk nfdy ;pzX i[fVnk<br />

j'fJnk j?.##<br />

fJj gVQe/ N?r'o j?okB th j'J/, d[yh th. T[BQK fejk, @@w?Bz{ fJ; rZb dk ;ys nc;'; j? fe<br />

rKXh ih G{ukb dk ekoB Jh;atoh ;iak d;d/ jB. fJ; s'I tXhe d[y fJ; rZb dk j? fJ;<br />

soQK dhnK r?o ftfrnkBe rZbK Bz{ Gkos tk;h ;Zu wzB b?Id/ jB.##<br />

eth dh fJj fNgDh gVQe/ johiB ftu fco rKXh B/ d[jokfJnk, @@w/o/ tk;s/ fJ; G{ukb dk<br />

ekoB Jh;ato tb'I fdsh ;iak j?, fJj w/ok e'Jh nzX ft;atk; BjhI. Jh;ato dhnK BhshnK,<br />

fB:wK s/ ekoiftXh dk fe;/ Bz{ e'Jh gsk BjhI. w/ok fJj' ft;atk; j? fe fJj Jh;atoh gqe'g<br />

j?.##<br />

fJ; pko/ itkjo bkb Bfjo{ dh fNZgDh j?, @@id'I w?I G{ukb ghVs y/soK dk d"ok eo fojk ;K<br />

sK rKXh ih dk fpnkB gVQe/ w?I j?okB ofj frnk fe fJj Jh;ato tb'I fdsh ;iak j?. fJj pVk<br />

fBok;akiBe fynkb j?. w?I oftzdo BkE N?r'o d/ fpnkB Bkb g{oh soQK ;fjws jK.##<br />

rKXh ih jo/e xNBk$d[oxNBk ftu' I f;nk;h ;wheoD bZG b?Id/ ;B s/ fJBQK ftu'I wB ukfjnk<br />

bkG gqkgs eod/ ;B. fJj mhe j? fe ;G fBZih BjhI j[zdk ;h, d/; d/ Gb/ bJh j[zdk ;h.<br />

fjzd[;skBhnK dh wkBf;esk Bz{ rKXh s'I tXhe Bk N?r'o Bz{ gsk ;h Bk Bfjo{ Bz{. fJjh ekoB j?<br />

fe b'e N?r'o ns/ Bfjo{ s'I tXhe rKXh ih ftu ft;atk; eod/ ;B. e/tb eEBk eoe/ BjhI,<br />

rKXh dk ihtB th nkw rohp g/Iv{ tork ;kdk ;h id'I fe N?r'o ns/ Bfjo{ dk ofjD ;fjD<br />

e[bhB tor tkbk ;h.<br />

;aKshfBe/sB N?r'o dk T[j ;[cBk ;h i' ;keko j'fJnk. ;keko sK j' frnk, go youk pj[sk,<br />

nkwdB fBr{Dh. fiBQK b'eK d/ pZfunK dk GftZy ;ztkoB tk;s/ T[;B/ y[d dh ;koh gz{ih bk<br />

fdsh, T[; d/; d/ t;Bhe fJ; ft;at ftfdnkb/ dh wkfJe wdd eoB tk;s/ fsnko BjhI ;B.<br />

Gkos tk;hnK dk nzro/iaK t/b/ s'I b? e/ j[D sZe fJj' o[MkD s[fonk nk fojk j? fe T[j iK<br />

Xow d/ Bkw s/ g?;/ d/ fdzd/ ;B iK fco okiBhshtkBk Bz{. ftfdnkfbnK dk fXnkB fe;/ Bz{<br />

BjhI.N?r'o tes d/; r[bkw ;h, rohp ;h. fco th fijV/ XBh b'eK gk; g?;k j'D dh ;woZEk<br />

;h T[j th fjueukT[Id/ feT[Ife T[BQK dh d';sh rKXh ih Bkb ;h. XBtkB pzd/ ;oeko Bz{ Bokia<br />

BjhI eo ;ed/ j[zd/.<br />

jZE ftu m{mk cV e/ wzrD s[o g?Dk th N?r'o d/ ;[Gkn ftu BjhI ;h. fJe ftT[Is xVh rJh.<br />

EK EK fgzvK ;afjoK ftu x[zw e/ N?r'o dh ouBk Bz{ wzu T[s/ gq;s[s ehsk ikt/. Gkt/I fe T[wo<br />

dk nyhobk fjZ;k gj[zu frnk ;h s/ chbv ftu ezw eoBk ;"yk BjhI ;h go T[; Bz{ d' rZbK B/<br />

T[s;akfjs eoh oZfynk. fJe sK ;aKshfBe/sB fiT[ Idk ofjDk ukjhdk ;h, d{i/ fJ; gqdo;aB Bkb<br />

T[; dh ebk GkoshnK d/ wB ftu g[ZiDh ;h. T[BQK d/ fdbK ftu th T[soBh ;h i' gVQ/ fby/<br />

BjhI ;B, T[BQK d/ th i' pzrbk BjhI ikDd/ ;B. T[BQK B/ ;kfizad/, rtZJhJ/ ns/ nfGB/sk fJeZm/<br />

ehs/. y[d fBod/;ae j[zd/. ;kb 1932 s'I 1936 sZe gzi ;kb Gkos d/ ty tZy EktK s/ fJj ezw<br />

ubdk fojk.<br />

id'I w?I ngq?b 2008 ftu JhokB d/ d"o/ s/ frnk T[E/ N?r'o Bkb nkfJs[Zbk wkok;ah dh c'N' d/yh.<br />

wkok;ah B/ ft;at gqf;ZX bkfJpo/oh e[zw ;afjo ftu ;Ekgs ehsh j? fi; dk ft;Eko Bkb fiaeo<br />

w?I nkgDh fe;/ j'o fbys ftu ehsk j?. :ksoktK d"okB N?r'o dh ;kfjs ouBk th Bkb' Bkb<br />

ubdh ojh.<br />

T[;dhnK nyhobhnK ouBktK ftu j'o fwmk;, tXhe ;aKsh dk gqt/;a j[zdk j?. ;aKshfBe/sB d/<br />

bkfrUI e'gkJh Bdh bzxdh j?. pugB s'I p[Y/g/ se T[j e'gkJh d/ nzr ;zr fojk. fBe/ j[zfdnK<br />

wbkj s'I Bdh Bkb ;pzXs ejkDhnK ;[DfdnK ;[DfdnK ns/ Bdh d/ nkb/ d[nkb/ x[zwd/ b'eK Bz{<br />

d/yfdnK T[; d/ fdb nzdo ;EkJh :kdK ekfJw j' rJhnK. fJe tzBrh d/y', @@T[;dhnK rZbK<br />

ftdtkBk torhnK BjhI, ;r'I nkw pzfdnK tKr f;ZXhnK ;kdhnK jB. w'Y/ T[go sho ewkB<br />

bNekJh id'I e'Jh ;fBnk;h pkbe fJ; d/ feBko/ feBko/ s[odk j? sK bfjoK G? Ghs BjhI<br />

j[zdhnK. pbd ;fji/ ;fji/ rZvk fyud/ s[oh iKd/ jB. nkgD/ M[e/ j'J/ w'Y/ T[go x[fwnko<br />

63


posDk dh tfjzrh u[eh, N[Nd/ i[Vd/ ;kjK Bkb s[fonk ik fojk j?. fgzv dk gkbs{ e[Zsk T[;dh<br />

SK d/ Bkb Bkb s[fonk ik fojk j? e[M d{o sZe. nkgDk ;wK T[;B/ fJ; soQK pzBQ fbnk j?<br />

fit/I fgzv d/ ;e{b wk;No Bz{ fszB o[gJ/ wjhB/ dh sBykj B/ pzBQ fbnk j?, nkgD/ jZE ftu<br />

p'dh g[okDh Ssoh cVh j"bh j"bh gVQkT[D ik fojk j?.## fJj ;soK @e'gkJh# eftsk ftu' I jB.<br />

eth bJh ;[or fes/ d{o n;wkB ftu BjhI, Xosh T[go j?. T[;dk eEB j?, @@w?I fgnko ehsk.<br />

gsk BjhI fezBk ns/ fe; soQK dk. w?I Xosh Bz{ fgnko ehsk. d/o se w/ohnK nZyK brksko<br />

Xosh Bz{ d/ydhnK ofjzdhnK jB. G[Zy ns/ so/j ftu th w?I fgnko dk nzfwqs Sfenk. fJ; d/<br />

o/s/ ftu w?Bz{ nkgD/ ihtB dh ;Zuh ;koEesk fwbh. d[oeko/ j'fJnK p/fJias j'fJnK b'eK ftu<br />

w?Bz{ nkgDh w[esh fwbh j?.##<br />

@g[B;au# Bkw dh fJe eftsk ftu eth B/ fJe xNBk fuso fdsh j?. nwhBk w[;bwkB bbkoh<br />

dh Xh j?. ftdtkB pqkjwD Fzeo bkb Bz{ nkgD/ gzvskT{gD T[go Gkoh cyo ;h. T[;B/ fe;/<br />

j'o ftdtkB Bkb NZeo b?D tk;s/ ikDk ;h. T[BQK fdBK ftu fJj' fijhnK p"fXe e[;ashnK nkw<br />

j'fJnk eodhnK ;B. T[;B/ d/fynk fe d;sko w?bh j' rJh j?. bbkoh B{z X'D ns/ ozrD<br />

tk;s/ d/ fdsh. bbkoh B/ nkgDh Xh nwhBk Bz{ fejk - ikj, Bdh T[go ike/ gZr X' fbnk.<br />

id'I e[Vh gZr X' e/ ;[eD/ gkD bZrh sK T[;B/ d;sko d/ fJe e'B/ ftu eftsk dh gzesh Xkr/<br />

Bkb fbyh j'Jh d/yh. fbfynk ;h L<br />

s'wko Fqhgd w'o bbkN/ fpoki/..<br />

(s[jkv/ gftso uoB w/o/ f;o T[go F[F'fGs jB.)<br />

nwhBk nkgDh M'IgVh ftu rJh. ;{Jh ftu Xkrk go'fJnk s/ fJj gzesh fby e/ eftsk dk pzd<br />

g{ok eo fdsk L<br />

go;a gkJhB/ skJh jod:/o wkM/..<br />

(fJ; tk;s/ fdb T[BQK dh Ekj gk jh BjhI ;fenk.)<br />

gzfvs B/ d{ih ;so gVQ e/ fejk - e[VhJ/, j[D w?I okidopko ftu pfj; eoB eh ikDk< sz{ w/o/<br />

x[wzv Bz{ fdb d/ frnkB ftu pdb fdsk i' j[D se f;o ftu ;h. j[D w/ok o;sk e'Jh j'o<br />

j?.<br />

fJe ;akw eth ngD/ ewo/ ftu fJeZbk p?mk ;h. T[;Bz{ fJe e[Vh :kd nkJh fi; Bkb T[j<br />

pugB ftu y/fvnk eodk ;h. T[; Bz{ eftsk ftu T[skofdnK fbydk j? - nukBe fit/I e'Jh<br />

;o;okjN w/o/ B/V/ nk rJh. w?I T[;d/ ;kjK dh wfje gSkD frnk, T[;d/ nkT[D dk nfj;k;<br />

j'fJnk. w?I g[ZfSnk - d{ih d[BhnK ftu'I sz{ tkg; gos nkJh j?I e[VhJ/< e[Vh p'bh - fe; e'b<br />

nktK tkg;< eth B/ g[fSnk eh w?I fJE/ BjhI< eh s?Bz{ w?I fdykJh BjhI fdzdk< fco nktkia nkJh<br />

- Xosh T[go fijVk w/ok ;h, T[j w/o/ pugB dk ;kEh ;h fJe fBek fijk. fJ; ewo/ ftu<br />

T[j sK fes/ BjhI. w?I g[ZfSnk - eh T[j fes/ BjhI< fJe jbeh nktkia fco ;[Dh - T[j T[E/ j?<br />

fiE/ w?I jK. j'o fes/ BjhI fdZf;nk.<br />

eth gfotko d/ ;ko/ ih fJe fJe eoe/ ftSV rJ/. fJe Xh puh ;h e/tb, fJ; Xh dk<br />

fJeb"sk g[Zso iowBh ftu w"s Bkb x[b fojk ;h. wK f;ojkD/ p?mh ;h. g[Zso dh w"s j'Jh,<br />

nrb/ fdB T[;dh wK th ub t;h. fJj ;kok e[M oth bJh ;fjB eoBk w[;eb pD fojk<br />

;h. T[; B/ nkgDh fojkfJ;a pdbDh F[o{ eo fdsh. nZi fJE/, eZbQ T[E/, fi; EK nZi ;[Zsk,<br />

eZbQ T[E/ BjhI oj/rk. nkyao c?;bk ehsk fe fwZNh dk eZuk ewok T[;ko e/ T[; ftu ofjDk j?.<br />

id'I fwNh Bkb fwNh j'D dk w"ek nk jh fojk j? B/V/, c/o/ gfjb'I feT[I Bk fwZNh d/ ftueko<br />

fxo ikJhJ/. p;, p/u?Bh s'I w[es j'D d/ o;s/ ;B ;ko/.<br />

ebeZs/ s'I rhs BkNeK dh :ksok T[so tb tXdh tXdh fdbh sZe g[Zih. T[BQh fdBh rKXh ih<br />

fdbh ftu ;B. T[BQK Bz{ d[y j'fJnk fe J/Bh tZvh T[wo/ N?r'o Bz{ ;aKshfBe/sB tk;s/ XB fJeZmk<br />

eoB dk e;aN MZbDk g? fojk j?. T[BQK B/ ;Zm jiako dk u?e d/ e/ fejk - @@j[D nkokw eoB<br />

dh T[wo j? r[od/t. tkg; ikT[.##<br />

go T[BQK Bz{ feskpK ftu' I fBeb e/ wzu T[go s[odk fcodk nkoN d/yDk uzrk bZrD bZr fgnk<br />

;h.feq;aBk feqgbkBh B/ fbfynk- ;aKs fus fJe gk;/ p?m/ d/yd/ ofjzd/, Bk do;ae tKr, Bk<br />

nkb'ue tKr, fJT[I brdk j[zdk fit/I fJe gk;/ ouBk ;kfynks j?, d{i/ gk;/ ouBk dk d;sys<br />

p?mk j?.<br />

64


;kb 1937, ;odh B/V/ B/V/ ;oedh nk ojh ;h. d; ;szpo dh ;akw, e[o;h s/ p?m/ p?m/ p/j';a<br />

j' rJ/. T[d'I N?bhc'Bk dh ;[ftXk BjhI ;h. ebes/ vkeNoK sZe ypo eofdnK eofdnK d/o j'<br />

rJh. e'Jh fpwkoh BjhI ;h, mhe fbyd/ gVQd/ ;B. eh j' frnk nukBe< ;'bK gfjo p/j';ah<br />

d"okB w"s ns/ ihtB ftueko bNed/ oj/. c/o ;fji/ ;fji/ j';a nkJh. fJ; xNBk fgS'I nmkoK<br />

eftsktK dh wkbk SgtkJh fi;dk Bkw @gqKfse# oZfynk. fJBQK eftsktK ftu t?okr iK d[y BjhI<br />

j?. eth fit/I jo/e nB[Gt s'I ;[szso j' frnk j't/, fbfynk, @@wzu T[go godk T[fmnk, wzu<br />

T[go e[M BjhI ;h. godk frfonk, c/o th e[M BjhI ;h, Bk f;azrko, Bk f;azrko eoB tkb/.<br />

eth Bz{ edh edkJhI p/u?B eoB tkb/ ;[cB/ nkT[ Id/. fbfynk - @@fJe tko w?I d/fynk, ebeZsk<br />

bVyVKd/ edwk Bkb fe;/ gk;/ ikD tk;s/ s[o fgnk. jiakoK o";aBhnK fJe d{ih Bz{ nZr/<br />

XedhnK ik ojhnK ;B. fJNK dhnK ft;akb fJwkosK r?IfvnK tKr s[o gJhnK, fyVehnK s/<br />

dotki/ cVcVkD bZr/. rbhnK ;okbK tKr s[o gJhnK fiBQK ftueko pZ;K, ekoK, NokwK fvrD<br />

bZrhnK. piko dhnK d[ekBk B;a / ftu NZbh ;aokph tKr ;a'o eodhnK, bVdhnK d/yhnK. j?oh;B<br />

;Ve Bz{ ngD/ wro wro Xoz{jdk j'fJnk jktVk g[b tv/ fpS{ tKr fdZf;nk. gkrb j'fJnk<br />

;kvk ;e{b ;G s'I nr/ GZiD bZrk, rfDs s/ ftnkeoD dhnK feskpK T[; s'I th nZr/ fBeb<br />

rJhnK. eo'VK b'e uhe/ - fJ; gkrbgB Bz{ o'e'. T[J/ ebeZs/, sz{ d; sK d/j feXo uZfbn?I<<br />

ocasko d/ B;a / ftu u{o ebes/ d/ ezBk sZe ntkiK g[ZihnK Jh BK. T[; dh BZuD dh fJSk<br />

ekoB yzG/ ns/ ezXK p/u?B j' rJhnK. w?I ;'uD bZrk, ebeZs/ B/ i/ fdbh nkro/ iK bkj"o ikDk<br />

j? c/o fJ; Bz{ gZr pzBQDh s/ i[Zs/ gfjBD/ ukjhd/ B/. i/ fJ; dk c?;bk fJzrb?Iv ikD dk j? c/o<br />

N'g, ;{N s/ p{N gfjB bt/. c/o fJe Xwkek j'fJnk. w/oh nZy y[ZbQ rJh. ebesk jw/;a tKr<br />

ebeZs/ ftu ;h.##<br />

gzi ngq?b 1940 Bz{ ;hHn?cH n?IfvqT{ia dk ebeZs/ ftu d/jKs j' frnk. eth d/ fdb T[go fJe<br />

j'o ;ZN. ;aoXKibh fdzfdnK fejk - fe;/ j'o pzd/ ftu fJ; soQK dh ;o/;aN Jh;kJhns w?I BjhI<br />

d/yh. n?IfvqT{ia fejk eodk ;h - wjkswk, nzro/iaK Bz{ rkbK d/D dh s[jkBz{ e'Jh b'V BjhI.<br />

s[jkvh EK fJj ezw w?I eodk ojKrk.<br />

N?r'o B/ nzro/iah ftu ;G s'I tXhe yas n?IfvqT{i Bz{ fby/ jB. n?IfvqT{i B/ y[d fJBQK dk ;zrqfj<br />

nkgD/ fiT[ Id/ ih Sgtk fdsk ;h fi;dk NkJhNb j? - b?Noia N{ J/ co?Iv . fJT[I gqshs j[zdk j?<br />

fit/I N?r'o Bz{ fJe nfijk fwZso fwb frnk ;h fi; nr/ T[j fdb d/ ;ko/ ojZ; gqrN eo<br />

;edk ;h. n?IfvqT{i dk fdb nBzs fwjopkBhnK Bkb bpo/ia ;h fi; ekoB Gkos ftu T[;dk<br />

Bkw dhBpzX{ g? frnk ;h. n?IfvqT{i dh w"s fgS'I eth ih ne;o efjD br gJ/ ;B - w?I j[D<br />

xkN dhnK g"VhnK T[go p?mk jK, wbkj Bz{ T[vhe fojK fe nrb/ gko w?Bz{ th b? uZb j[D.<br />

nke;c'ov :{Bhtof;Nh B/ 7 nr;s 1940 Bz{ eth Bz{ nkBo/oh vhH fbNH dh fvroh d/D dk<br />

c?;bk ehsk. Gkos dh ;[gohw e'oN d/ T[; tes d/ iZi ;o w"fo; rt/no, vkH okXk feq;aBB<br />

ns/ ebeZsk jkJh e'oN d/ iZi B/ nke;c'ov dh gqshfBXsk ehsh. fJj ;BwkB ;aKshfBe/sB<br />

ftu gqdkB ehsk frnk. fJ; ;zdoG ftu o'iaB;NhB dh fJj fNgDh fdbu;g j?, @@cke;<br />

;N/Bt/ia dk ftuko ;h fe nke;c'ov iK e?Ipfoi, d'tK ftu'I e'Jh :{Bhtof;Nh N?r'o Bz{ ;BwkfBs<br />

eo/. id'I T[;B/ fJ; pkps bkov eoiaB dh ;bkj bJh sK tkfJ;okfJ eoiaB B/ fejk - Gkos<br />

ftu N?r'o Bkb'I tZv/ pzd/ w"i{d jB. w?I j?okB ofj frnk fe T[; s'I tZvk j'o e'D j' ;edk<br />

j?. N?r'o dh ;kfjs f;oiDk s'I fJzrb?Iv fJT[ I w[eo ikJ/rk, fJj ikDe/ d[y j'fJnk. j[D w?I<br />

;wM frnk fe fJzrb?Iv B/ nkgD/ nkg Bz{ gokfJnk w[be ;wM fbnk j?.##<br />

26 ;szpo Bz{ T[j fpwko j' rJ/. fJ; tes T[j efbzgKr gjkVh T[go nkokw eo oj/ ;B.<br />

id'I sZe ebeZs/ s'I vkeNo BjhI nkT[ Id/, T[d'I se dkoihfbzr d/ f;ftb ;oiB e'b p/Bsh ehsh<br />

fe T[j wjKeth dh iKu eoe/ dtkJh d/t/. T[j pVh p/o[yh Bkb g/;a nkfJnk. s[o sK fgnk,<br />

go nke/ g[fSnk - fJ; Bz{ nzro/iah nkT[Idh j? wkVh w'Nh< fJj ;kok e[M do;k fojk ;h fe<br />

nzro/ia GkoshnK Bkb'I y[dpy[d fezB/ d{o j' u[Ze/ jB. iKu eoe/ fejk fe fevBh yokp j?.<br />

tvk nkgq/;aB eoBk gt/rk. eth d/ ;/teK B/ nkgq/;aB BjhI eoB fdsk. fJzB/ Bz{ ebeZfsUI<br />

vkeNoK dh Nhw g[Zi rJh.<br />

wjkswk rKXh tb'I T[BQK dk ;eZso wjKd/t fpwko g[o;ah bJh nkfJnk s/ df;nk fe rKXh ih<br />

d[y ftu rq;s jB s/ s[jkvh f;js tk;s/ gqkoEBk eod/ jB. eth Bz{ T[uk ;[DB bZrk ;h s/<br />

iapkB v'b ojh ;h. bkuko T[j d/;kJh tb d/yd/ oj/, rZb Bk j'Jh, nZyK ftu' I jzM{ Nge gJ/.<br />

65


T[BQK dh Bz{j i' fJ; t/b/ T[E/ ;/tk ftu jkiao ;h fbydh j?, @@ihtB ftu w?I gfjbh tkoh eth<br />

dhnK nZyK ftu nEo{ d/y/. T[BQK dk nkgD/ fdb T[go J/vk ipod;s ekp{ ;h fe tZvhnK<br />

tZvhnK ;ZNK MZbD tes jzM{ BjhI v/frnk. nZi T[BQK Bz{ d/ye/ fJT[ I bZrk, pzBQ N[ZN u[Zek j?,<br />

dfonk wBwoiah Bkb fiXo ukj/rk ikJ/rk.##<br />

Btzpo d/ F[o{ ftu T[j fco s'I szdo[;s j' rJ/ s/ fBehnK fBehnK xNBktK Bz{ T[;/ soQK d/yD<br />

bZr/ fit/I jw/;a s'I d/yd/ nkJ/ ;B. frnkoK Btzpo Bz{ @@u{edh fuVh## eftsk fbyh. fJj fuVh<br />

fyVeh Bkb orVe/ uz[i ;kc eodh, fJXo T[Xo s/iah Bkb eZ[ddh, nkgDh frZbh g{S fjbk fjbk<br />

ufjujkT[Idh s/ eth Bz{ g[fSnk eodh - w/o/ tk;s/ eh ypo j? s[jkv/ e'b <<br />

oks dk e;aNdkfJe iroksk<br />

bzwk j' iKdk j?.<br />

w?I s/oh gfjbh ufjujkN T[vhedk ofjzBk.<br />

sz{ w/o/ bJh F[G ;zd/;a ns/<br />

fdB dk ukBD b?e/ nkJ/Irh fgnkohJ/ fuVhJ/,<br />

U w/ohJ/ u{edhJ/ fuVhJ/.<br />

fp;so/ T[go b/N/ eth Bz{ T[BQK dh ;/tk ftu bZrhnK e[VhnK id'I nkydhnK, @@;aKs b/N/ oj',<br />

fiankdk rZbK BjhI, E'Vk e[ ykDk j'o ykDk gt/rk,@@ sK jZ; g?Id/. fijVhnK e[VhnK nZi jdkfJsK<br />

ikoh eo ojhnK jB ni/ eZbQ sK w/o/ xo d/ e'B/ ftu r[ZvhnK gN'fbnK Bkb y/fvnk eodhnK<br />

;B.<br />

nkgD/ e'b pZfunK tk;s/ fwZmhnK r'bhnK dh ;ah;ah iK ukeb/N iao{o oyd/. e'Jh pZuk pr?o<br />

rZbK ehfsnK, pr?o e[M ykfJnK ubk ikJ/, eth Bz{ g;zd BjhI ;h. fJZe ntkok e[Zsk eth dh<br />

e[o;h j/m nk p?mk. i'o bk fbnk, pkjo fBebD s'I fJBekoh j' frnk. xo dk w?Ipo pD<br />

frnk. eth d/ B/V/ nk e/ yb' iKdk, id'I f;o gb'; fdzd/, c/o e[o;h j/mK u[g eoe/ p?m<br />

iKdk. fJ; w;skB/ e[s/ T[go eftsk fby fdsh @ykbh e[o;h#.<br />

ewia'oh d"okB T[BQK Bz{ rb?e;' dh y[oke fdsh iKdh i' S'N/ pfunK bJh j[zdh j?. y[oke J/Bh<br />

d/Dh j[zdh ;h fizBh d' wjhfBnK d/ pZu/ Bz{. dtkJh ykD pkd g[Sd/ - j[D w?I fezB/ wjhfBnK dk<br />

j' frnK< nkJ/ rJ/ Bz{ ne;o g[Sd/ - eh s[jkv/ xo d/ ftjV/ ftu wj{J/ dk doyas j?< i/<br />

BjhI sK p{Nk bk b?. id'I tZvk j'fJnk, d/yhI, ;[v"b ;zEkb n"osK fJ; d/ c[b u[D e/ e/jh riap<br />

dh ;aokp fsnko eoBrhnK. w/oh p/oh d/ izp{ p/o yk e/ d/y/< wzrtkT[ IBk. d/fyU fezB/ o;hb/.<br />

fbfynk L<br />

w?I ikD frnK ;Zu pkps.<br />

;Zu em'o j?.<br />

fJ; em'osk Bz{ eodk jK fgnko<br />

feT[ Ife fJj X'yk BjhI fdzdh.<br />

T[;dhnK eftsktK rfjohnK sK j[zdhnK rJhnK go ifNb BjhI. t/d tkeK fijh ;kdrh d/y' L<br />

gfjb/ fdB d/ ;{oi B/ g[fSnk -<br />

BthI f;q;aNh dh p[Zeb ftu e"D j? sz{<<br />

e'Jh T[ Zso BjhI fwfbnk.<br />

:[r phs/, nyhob/ fdB d/ nkyoh ;{oi B/ ;akwh g[ZfSnkL<br />

e"D j?I sz{<<br />

e'Jh T[ Zso BjhI.<br />

;Zs nr;s 1941 Bz{ d[gfjo T[;/ xo ftu eth B/ gqkD fsnkr/ fiE/ T[;dk nZ;h ;kb gfjbK<br />

iBw j'fJnk ;h. ;"D wjhB/ dh g{oBwk;h dk fdB ;h. ni/ e[M fdB gfjbK fJj rhs oue/<br />

fejk ;h - fJ; Bz{ w/o/ ub/ ikD fgS'I rkfJU L<br />

;kjwD/ ;aKs fuZs ;w[zdo fpokiwkB j?.<br />

66


j/ wbkj, fe;ash s'o<br />

sz{ jh sK j? w/ok fJe' fJe ;zrh<br />

%%%<br />

feskp Gzvko d/ wkbe B{z w?A fejk N?r'o ouBktbh d/ d' ;? ZN ukjhd/ jB ih. fJe nzro/}h dk<br />

d{ik fjzdh dk. N?r'o pkps feskpK BjhA ukjhdhnK. N?r'o dh w"fbe ouBk G/fiU. nzro/}h dk<br />

th T[j ;?ZN ukjhdk j? fijVk T[;B/ nkg soiwk ehsk ;h. j'o nB[tkdeK dhnK feskpK BjhA<br />

ukjhdhnK. jcs/ e[ pkd w/o/ e'b feskpK g[Zi rJhnK fiBQK ftu fJe w?sqh d/th fbys- X{JhA_<br />

bkr/ N?r'o (N?r'o pkJh ckfJo-;kJhv) th ;h. w?A fejk- id'A s[jkB{z nky fdsk ;h fe;/ j'o dh<br />

fbyh feskp BjhA ukjhdh N?r'o pko/, fco fJj feT[ A gk fdsh w/o/ yks/ ftu ykjwykj< T[;B/<br />

fejk- gVQe/ d/y'. pj[s tXhnk feskp j?. w?A g[ZfSnk- s[;hA gVQh j? fJj< jZ; e/ efjD bZrkfeskpK<br />

t/uD tkb/ ns/ bkfJp/qohnB, feskpK BjhA gVQd/ j[zd/. T[BQK B{z fJj io{o gsk j[zd? fe<br />

fejVh feskp tZX gVQh ik ojh j?.<br />

feskp gVQB F[o{ eo fdZsh. vkH ;[o/AdoBkE dk; r[gsk dh Xh fJj b/yek nkgD/ vkeNo gsh<br />

Bkb fjwkbhnk izrbK ftueko pD/ ;oekoh pzrb/ ftu wz[rg[o ofjzdh ;h. N?r'o d/ d';s,<br />

dk; r[gsk ;aKsh fBe/sB ftu cb;ck gVQkfJnk eod/ ;B. d/th ns/ T[;dk gsh ne;o efjzd/<br />

ofjzd/- rowhnK ;kv/ mzY/ xo ftu fpskfJnk eo' r[o{d/t. jK nkyd/ s/ w[;eok fdzd/. T[wo d/<br />

nyhob/ uko ;kb rowhnK d/ wjhB/ d/th e'b fpskJ/. fJBQK uko d"fonk d/ fposKs T[;B/<br />

nkgDh fJ; feskp ftu doi ehs/ jB. pkeh ihtBhekoK B/ ;dhnK gfjbK d/ fJ; ykBdkB dh<br />

y'i eoB fgS'A T[;dk ihtB fpT{ok fdsk. fJ; phph B/ ;kjwD/ p?m/ N?r'o dk Be;ak pDkfJnk.<br />

;o'QA fe;B/ phih, e'jb{ fe;dk ;h, fwNh dk dhtk fe; x[fwnko B/ pDkfJnk nkfde t/ot/ BjhA<br />

fds/. i's ;kjwD/ j?, T[; pkps fbfynk.<br />

d/th, eftsoh ;h. N?r'o B/ fejk- s/ohnK eftsktK uzrhnK jB. s{z w/o/ T[go e'Jh rhs feT[ A<br />

Bjha fbydh< d/th p'bh- s[jkv/ T[go fbyDk e'Jh ;"yk ezw j?< fby ;edh, io{o fbydh. eth<br />

B/ fejk- w/o/ T[go rhs fbyDk eh n"yk j?< BZuD bZr ikU s/ rkJh ub', U othAdokHHH U<br />

ethAdokHHH (j/ ;{oiK d/ ;{oi, j/ ethnK d/ ethHHH), p; rhs pD frnk, w/o/ pkps fbyDk<br />

w[;aeb BjhA e'Jh. s/ok fdb BjhA eodk.<br />

d/th dh Xh y/vdh y/vdh d"Vh nkT[ Adh s/ eth dh r'd ftu p?m e/ nkydh- rhs ;[DkU pkpk.<br />

fgSbh T[wo/ fby/ pkbrhs rk e/ ;[DkT[ Ad/. fJe rhs ftu wK nkgD/ pZu/ Bkb rZbK eo ojh<br />

j? L<br />

s{z w/o/ s'A eJh tko g[fSn?<br />

fe s{z feE'A nkfJnk w/o/ bkb.<br />

fBeh T[wo/ id'A r[ZvhnK gN'fbnk Bkb y/vdh<br />

T[BQK r[ZvhnK ftu s{z j[zdk ;h w/o/ pZu/.<br />

s/oh BkBh Bkb id'A w?A d/ts/ dh g{ik eoB iKdh<br />

;kvk d'tK dk d/tsk s{z jh j[zdk ;h w/o/ bkb.<br />

i[nkB T[wo/ id'A fdb dhnK gzyVhnK y[bQD bZrhnK<br />

T[BQK gzyVhnK d[nkb/<br />

y[Fp{ pDe/ s{z jh T[vdk ;h w/o/ bkb.<br />

jB/oh oks ftu'A pkjo nkT[D bJh<br />

g{op ftu fit/A ;{oi wubdk j?<br />

s{z th ukBD ftu nkT[D bJh wufbnk w/o/ bkb.<br />

s{z s/ ;{oi fJeZm/ izw/ ;T[ w/o/ pZu/.<br />

s[z s/ ;{oi i"V/ Gok j' w/o/ bkb.<br />

67


edh edkJh fJ; e[Vh B{z eth nky fdzdk- nZi e'Jh rhs BjhA w/o/ e'b. T[j nkydh- mhe j?.<br />

c/o Nkch fdT[. N?r'o jZ; e/ d/th B{z nkydk- w/o/ ;o's/ fJj' fij/ ukjhd/ B/ fiBQK tk;s/ rhs<br />

ns/ Nkch fJe' rZb j?. rhs BjhA j? sK Nkch, Nkch BjhA j? sK rhs.<br />

d/th B{z fejk- g?ZB fdT[. e[M fbyhJ/.wfjzrk g?ZB fbnk fdZsk. ekriK T[go e[M fbyD bZrk,<br />

g?ZB mhe soQK ufbnk BK. go eth fit/A fst/A fbydk fojk. d/th B/ g?ZB mhe soQK cVkT[ AfdnK<br />

fejk- N/Yk cV ofyn? r[o{d/t. J/; soQK ubkT[. jZ; fgnk- gSZso ;kb j' rJ/ B/ fbyfdnK.<br />

j[D se g?ZB cVBk BjhA nkfJnk w?B{z, j[D eh ;[Xko eo/_Arh e[VhJ/< j[D feE/ f;ZyD i'rk jK<br />

e[M<<br />

feE/ w?A, feE/ N?r'o, T[; pko/ fet/A_ feskp fbyKrh, fJj ;'udh j'Jh w?sqh d/th B/ fJ; feskp d/<br />

gfjb/ toe/ T[go N?r'o dh eftsk dk jh pzd fby fdskL<br />

fBeh s/qb p{zd B/ ;{oi B{z fejk-<br />

s?B{z r'd ftu f;oc n;wkB b? ;ed? U ;{oi,<br />

w?A sK s/ok ;[cBk b? ;edhnK p;.<br />

jzM{ j? w/ok fBek ihtB, s/o/ pr?o.”<br />

;{oi B/ fejk- w?A o";aBh dk jVQ jK,<br />

sK th i/ ukj/A_ sK fBehJ/ p{zd/,<br />

fgnko d/ ;zrb Bkb pzBQ ;edh j? s{z w?B{z.<br />

rZbK eodk eth d/ydk, fJj e[Vh e[M fbyh ik ojh j?. g[ZfSnk sK d/th B/ fejk- s[jkv/ ihtB<br />

pkps fbyKrh, s[jkvhnK rZbK B'N eodh ofjzdh jK. eth B/ fejk- :kdK d/ ski wjZb, e[sp<br />

whBko T[;koB dk e'Jh ckfJdk BjhA e[VhJ/. w"s dh t/dh T[go fBozso pbhdkB dk Bkw fIiazdrh<br />

j?.<br />

eth B/ dZf;nk- rhsKibh ns/ pkbrhs dk nzro/iah nB[tkd eoe/ w?A bzvB b? frnk. ethnK,<br />

dko;afBeK, b/yeK B{z ;Zdk fdZsk s/ eftsktK gVQhnK. ;[De/ ;ko/ iD/ u[g ukg tkg; ub/<br />

rJ/.fe;/ B/ e'Jh fNZgDh BjhA fdsh. w?A pj[s p/u?B j'fJnk. nzro/}h nkT[Adh BjhA, c/o w?A fJj<br />

gzrk feT[ A b? fbnk< pzrbk ftu fizBh fJZ}s fwbh eh T[j ekch BjhA ;h< nkgD/ jZEhA nkg<br />

p/fJ}sh eotkJh. d' fszB fdB s/ oksK fJT[ A p/u?Bh ftu phshnK. fco c'B nkT[D bZr gJ/.<br />

fumhnK fwbD bZrhnK. b/ye nke/ fwbD bZr/, fejk- ;kB{z T[; fdB fJT[ A_ bZfrnk fit/A tZvh<br />

o{j n;wkB ftu_'A T[so e/ ;kv/ ftueko p?m rJh j't/. ;kB{z fJspko Jh Bh ;h nk fojk.” w?B{z<br />

pkd ftu gsk bZrk fe s[os c[os fBzd d/Dk, cNkcN dkd d/ d/Dh, r'fonK dk fJ; soQK dk<br />

;[Gkn BjhA. nkgD/ nkgD/ fNekfDnK s/ gose/ ;ko/ fJe d{i/ B{z d;d/ g[Sd/ oj/ fe w?B{z jh<br />

fJj e'Jh eokwks bZrh, fe s[jkv/ T[s/ th fJj' n;o j'fJnk< c?;bk j'fJnk fe eth dhnK<br />

fbysK B'pb ;ftZ; nekdwh d/ ftukoB tk;s/ G/ihnK ikD.<br />

N?r'o B/ d/th B{z g[ZfSnk- s?B{z y[ZbQhnK eftsktK fet/A brdhnK jB w?sqh< d/th B/ fejk- petk;.<br />

fijVh eftsk rkJh Bk ik ;e/ T[j eh eftsk j'Jh< ;kfonK ;kjwD/ eth B/ nkgDhnK y[ZbQhnK<br />

eftsktK ;[DkJhnK. ;G B/ dkd fdZsh, d/th B/ th. N?r'o B/ jZ; e/ fejk- jko rJh Bk w?sqh<<br />

s{z Szd-w[es eftsk d/ fybkc ;h< d/th B/ fejk- id'A w?A Szd w[es eftsk ;[DBh ukjKrh sK<br />

N?r'o d/ j'A_m feE'A fbnkfJnk eoKrh< fJj y[bQh eftsk BjhA r[o{d/t, ft;atkswk dh nktk} j?.<br />

eth jZ; fgnk- s{z ftiJh ofjDk ukj[zdh j?A sK fJj' ;jh.<br />

N?r'o d/ B"eo B{z d/th B/ g[ZfSnk- s{z ftnkj BjhA eotkfJnk pDwkbh< e'Jh e[Vh g;zd BjhA<br />

nkJh< pDwkbh B/ fejk- nkJh ;h fJe e[Vh g;zd. ofjzdh th B/V/ Jh ;h. T[;dh s/ w/oh<br />

M'AgVh ftueko fJe fgzv nkT[Adk ;h p;.<br />

N?r'o jZ; fgnk- d/fynk w?sqh< e'Jh eth, eo ;ed? fJ; soQK dh rZb fit/A pDwkbh B/ ehsh<<br />

fJe fgzv nk frnk d'tK ftueko. i/ pDwkbh eth Bk j[zdk sK J/Bk ;wK w/o/ e'b B"eoh fet/A<br />

eodk< w/oh e[o;h T[E/ fNekT[ w?sqh. nzfwqs t/b/ T[E/ p?fmnk eoKrk. uVQd/ ;{oi dh o';aBh fJ;<br />

doys ftu'A _ dh id'A_ SD e/ nkJ/rh, w?A j}ko BdhnK ftu shoE fJ;aBkB eoKrk.<br />

e[dos dhnK eo'ghnK d/ydk j'fJnk T[j nkydk- fJjB{z Xow rqzEK dh gotkj BjhA, e'Jh vo G?<br />

BjhA, wkbe dhnK gkpzdhnK B{z s'Vdh d"Vh iKdh j? prkts eoe/. e[dos B{z ;kX{nK dh<br />

68


sgZf;nk dk ;fseko BjhA. T[;dhnK MKioK ftu ;zrhs BjhA, skesto y"cBke ;a'o j?. Bk}e<br />

i'pBtzsh nkgD/ gZb/ Bkb dht/ B{z pukT[Adh pukT[ Adh fit/A_ ;fji/ ;fji/ s[odh iKdh j?, fJ; soQK<br />

dh BjhA j? e[dos. s{ckB fJ; dh u[ zBh T[vke/ b? rJ/ B/. GZih iKdh j? Bzr/ f;o, fybo/<br />

tkb.<br />

X[zdK dk godk T[mkJ/rk wz[rg[o,<br />

nkJ/rk Bu/ /rk rkJ/rk ozrg[o.<br />

(w[zrg[o s'A id'A X[ zd go/ jNh sK Budk rkT[Adk ozrK dk d/; gqrN j't/rk.)<br />

fco eth B/ fejk- fiBk e[M ihtB ftu fwfbnk, w"s pj[s E'VQk e[ y'j gkJ/rh T[; ftu'A. mhe<br />

j?, oth mke[o dk vokwk pzd j' ikt/rk sK th w[zrg[o dhnK BhbhnK tkdhnK ftu ;zg{oD<br />

toswkB g;fonk oj/rk. fJ;dh T[gwk ftu w?A ;koh T[wo rhs rkJ/. s[jkvhnK nZyK d/<br />

;kjwD/ BK ;jh, nZyK d/ fgS/ sK w?A ojKrk Jh ojKrk. rhs fbfynk- ihtB dk p[ Zs N[N<br />

ikJ/rk nkyo. o';aBh ns/ goSkt/A dh :kd pkeh pu/rh fJe fdB. fit/A e'Jh dkBh, w/b/ ftu<br />

wfmnkJh tzvdk fcodk j't/, fJT[ a w?A nkgD/ rhs ;z;ko ftu tzvdk fcfonk. jZE ftu e"vhnK<br />

cVh yb'sk jK pZu/ tKr j[D. oE T[go ;tko wkbe w?B{z b?D tk;s/ nkJ/rk. s[jkB{z fgS/ puh<br />

rod fd;/rh e/tb.w/ok fi;w j[D vrwrk fojk j?. ;[DB' jN frnk j?. fi;B/ ezB fds/ i/<br />

T[j tkg; b? frnk, c/o frbk fe; rZb dk< i/ nZyK ofjD d/t/ sK uzrh rZb j?. T[;dh<br />

;[zdosk fit/A w?A wkDh s/ fbyh, T[; soQK e"D d/y/rk w/o/ pkd< e[dos nkgDh jh i/p feT[A<br />

e[sodh ofjzdh j? w?sqh <<br />

fJE/ ofjzfdnK fJe tko eth p/j';a j' frnk. fszB fdB j';a BjhA ;h nkJh. n?Ap{b?A; ftu<br />

ebeZs/ ik oj/ ;B sK o;s/ ftu j';a nk rJh, efjD bZr/- eh j? fJj< pzd fgzio/ ftu w?B{z<br />

feE/ fbik oj/ j'< w?B{z e[M BjhA fd;dk. i'sh pkp{ B/ fejk- “;kB{z th fJE/ e[M BjhA fd;dk<br />

N?r'o s'A fpBk.” w[;ekT[ AfdnK p'b/- s[jkB{z e[M sK fd;dk j?. w?B{z sK e[M th BjhA fd;dk.<br />

ebeZs/ d/ n?B ftueko i'Vk;Ke' tvh iZdh jt/bh ;h. fJj jt/bh ft;at Gkosh B{z dkB eo<br />

fdZsh. fgsk B/ S/ J/eV iawhB ;afjo d/ feBko/ yohdh. fJSk ;h fe tZv/ gfotko d/ ihn, g[Zso,<br />

itkJh ;ko/ fJE/ pzrb/ T[;koe/ ofj<strong>Dr</strong>/. fJj ;aKsh fBe/sB B{z dkB eo fdsh ;h. Nkb;NkfJ B/<br />

nkgDh ikfJdkd ftu' A fjZ;/ ;wki GbkJh ;z;EktK B{z dkB d/D/ ukj/ ;B sK gfotko ftu<br />

}pod;s fto'X j'fJnk ;h. N?r'o gfotko d/ fe;/ w?Apo B/ fJsok} BjhA ehsk, fJj gfotko<br />

nihp ;[GkT[ tkbk ;h.<br />

nkgD/ w/}pkBk B{z eth d;dk j?- fgsk ih B/ fJe tko w?B{z fejk- ikj nkgD/ ckow dh<br />

fBrokBh eo. feskpK u[Ze e/ T[E/ b? ik. c;b gZeh sK nk ikJh_. T[E/ y/sK ftu p?mk gVQdk<br />

fbydk ofjzdk. fJe fdB tkg; ebeZs/ nkT[D dk c?;bk ehsk sK sKrk nk frnk. ;wkB bZd<br />

fbnk, ftdkfJrh tes fJe fJe eoe/ wId{o Bw;eko eoB nkT[ Ad/ rJ/. fJe wiad{o fJj<br />

efje/- }ok o[eDk ;kjp w?A nkfJnk, d"V frnk. nkgDh M"gVh ftu c'bkckbh eoe/ GZik<br />

nkfJnk. w/o/ g?oK ftu uKdh dk fJe o[gJhnK oZy e/ wZEk N/e fdZsk. w?A fejk- fJj Bh j'<br />

;edk. Bw;eko mhe j?. o[gJhnk u[Ze b?. wiad{o jZE i'V e/ yVQk j' frnk, efjD bZrk- s[;hA<br />

;kv/ s'A i/ o[gJhJ/ b?D/ pzd eo fdZs/ sK c/o ykUAr/ eh wkbe. nB/e rqzE w?B{z fJ; sohe/ rZb<br />

BjhA ;wMk ;ed/ fit/A wiad{o B/ ;wMkJh.<br />

eth B/ fejk- w?sqh :kd j? w/ok rhs< w?A fbfynk ;h- ihtB, :Zr dh nrBh ftu ;[ZNh nkj{sh<br />

tKr j?.e[M pkeh BjhA pudk, ;[nkj dh w[Zmh s'A fpBk.e'Jh e'Jh ;[nkj dh w[Zmh th rZbK eodh<br />

ofjzdh j? pzfdnK Bkb.j' iKdh j? fJj eokwks th.<br />

“ w?sqh, id'A ifbQnK tkb/ pkr dh j"bBke ypo ;[Dh, ;koh oks ;" A BjhA ;fenk w?A. bkjBs j?<br />

fJ; soQK d/ ihtB d/. w?A fdB uVQB s'A gfjbK gfjbK nkgDk ‘;o dk fyskp tkg; eoB<br />

tk;s/ ys NkJhg eo fbnk. fbckc/ ftu pzd eoe/ vke ftu gk fdZsk s/ BebK nypkoK B{z<br />

tzv fdZshnK, ;koh d[BhnK B/ fJ; ypo dk B'fN; fbnk ;h. fyskp tkg; eoB tkbh rZb w?A<br />

fe;/ B{z BjhA ;h dZ;h. w?B{z gsk ;h i/ w?A dZ; fdzdk, w?B{z ys fbyD s'A o'e d/Dk ;h. fJ; fgS'<br />

id'A w?A fJzrb?Av frnk, r'fonK B/ w?B{z w{zj Bjh bkfJnk. w?A g[fSnk, fJj sK pVk ;fseko eod/<br />

j[zd/ ;B w/ok, j[D rZb Jh Bh eod/. feT[ A< w?B{z dZf;nk frnk fe r'o/ nkgDh pkd;akjs dk<br />

69


pj[s nkdo eod// jB, fJ; gZy'A pj[s i}pksh jB. s[;hA fyskp tkg; eo fdsk sK fJBQK B{z<br />

fJT[ A bZrk fit/A s[;hA fJBQK d/ ski B{z m[Zvk wkfonk j?. fJj rZb ;[De/ w?A y[;a j' frnk. fJj'<br />

w?A ukj[zdk ;h. r'fonK B{z sK w?A Bcos eodk Jh BjhA. w?A ski dh p/fJ}sh eoB dk fJS[Ze ;K,<br />

T[j j' rJh, mhe j'fJnk. ;[nkd nk frnk.<br />

-fJfsjk;eko pVh rVpV eo oj/ B/. w/ok fJfsjk; fbyD br/ j'J/ B/. w/ohnK w[YbhnK<br />

eftsktK bZG b?Ad/ B/. eJh pj[s eZuhnK fgbhnK B/. n?t/A B/ p;. id'A w?B{z fdykT[Ad/ B/, w?A efj<br />

fdzBk w/ohnK eftsktK j?B Jh Bh fJj. w?A J/Bh xNhnk uh} BjhA fbydk. fJj s[jkvhnK<br />

j'<strong>Dr</strong>hnK. w?B{z dZ;', i/ c[Zb pkps ikDBk j't/ sK eh p{N/ B{z iV'A T[ykV e/ nfXn?B F[o{ eoKr/<<br />

efjD bZr/- oZp B{z F[o{ s'A jh ;G e[M nkT[ Adk ;h, fJj rbs j?. fJe Xwkek eoe/ T[;B/<br />

f;oiDk sK eo fdZsh go fJj T[;B{z iuh BjhA. e/tb gjkV s/ ;w[zdo, fJj eh ouBk j'Jh<<br />

fco T[;B/ bZyK ;kb dh fwjBs Bkb iht izs{ pDkJ/. T[jBK B{z th sok;adk fojk, fit/A opV<br />

Bkb gfjbh beho fwNk e/ d{;oh tkjz[d/ jK. nkdwh th gfjbK pVk nDxfVnk fijk ;h p/Ypk,<br />

j"bh j"bh nkdwh dh s;tho g{oh ehsh oZp B/. s[jkB{z BjhA gsk w?sqh. j}ko ;kb bzwK op dk<br />

;[cBk T[d'A ;keko j'fJnk ;h id'A Xosh T[go gfjbk c[Zb fyfVnk.<br />

w?sqh d/th fbydh j?- T[; dh e[o;h d/ fgS/ p?mh w?A fBe/ w'N/ ezw eodh ofjzdh. edh edkJh_<br />

e'Jh eftsk, e'Jh rhs, r?oo;wh sohe/ Bkb T[j w/oh M'bh ftu ;[ ZN fdzd/. w?A oZp dk p/nzs<br />

F[eokBk eodh fe fJ; bk;kBh fJB;kB dk fXnkB w/o/ tZb th ubk iKdk j?. fJj ;kok e[M<br />

w?B{z e'Jh eokwks brdk.<br />

eth B/ fejk- wjKGkos dk e'Jh w[ekpbk BjhA. gZSw d/ wjKekft ftub/ BkfJeK tKr, fti/sk<br />

j'e/ gKvt tfj;ah y[Fh Bkb Bud/ e[dd/ BjhA.j}koK f;t/ pbd/ Sv e/ T[j fjwkbk ftu<br />

nkswxks eoB s[o g?Ad/ jB. ekwBktK dh nZr gqiZfbs j't/rh sK :[ZX j'J/rk, Xosh y{B' y{B<br />

j'J/rh. fJ; gkg B{z X'D tk;s/ e[opkBh d/Dh gt/rh. fJ; ;zrokw ftu' A ;" ria bzwh rhsk dk<br />

iBw j'Dk jh j'Dk ;h.<br />

w?sqh B/ g[ZfSnk- ;zrhs ;[DfdnK fdb ftu dod feT[A g?dk j[zdk j?< eth jZ; fgnk- s{z rbs<br />

pzd/ B{z ;tkb g[S fbnk e[VhJ/. id'A ;zrhs r?ojk}o j't/ w/ohnK nZyK sK T[d'A th v[pv[pkJhnK<br />

ofjzdhnK B/. w?A s?B{z eh T[ Zso d/ ;edK<<br />

w?sqh B/ fbfynk, “eh w?A T[;B{z G[Zb ;eKrh< T[j ubk frnk j?. w?A nZyK ;dek d/ydh jK. w?B{z<br />

fJj n?bkB eoB dh b'V BjhA, w/o/ e'b nZyK jB- w/o/ e'b nZyK jB, eJh tko nkb/ d[nkb/<br />

c[ZbK dhnK fenkohnK tZb fpBK d/y/ bzx iKd/ jK. eJh tko nZyK d/ ;kjwD/ j[zfdnK th skfonK<br />

tZb BjhA d/yd/. sko/ ns/ c[Zb fiE/ ;B, T[E/ jh jB.<br />

%%%<br />

N?r'o ouBktbh ftu' I gkmeK tk;s/ d/ oj/ jK @pkbe# ftu'I e[M fjZ;/. fJj ouBk T[wo d/<br />

nyho ftu nkJh fi;dk pzrbk ftu Bkw oZfynk fFF{ s/ nzro/iah ftu The Crescent<br />

Moon. fBe/ fBe/ fJj pkbrhs e/tb pZfunK ftu BjhI, jo T[wo d/ b'eK ftu fgnko/ j'J/.<br />

xo<br />

id'I ezi{; pkDhJ/ tKr ;{oi nkgDk ;'Bk S[gkT[D ftu o[fMnk j'fJnk ;h, ;akwh w?I y/s ftu'I dh<br />

bzfxnk.<br />

ukBD j"bh j"bh jB/o/ dh p[Zeb ftu vz{xk T[sodk frnk s/ eZNh c;b j/mbh ftXtk Xosh<br />

ykw';a gJh ojh.<br />

nukBe fJe y[;a pZu/ dh febekoh n;wkB tZb iKdh rz{ih. nBzs jB/o ftu, T[dk; ;akw tes<br />

fJj o";aBh dh beho ;h fJZe.<br />

70


;kro ezY/<br />

nBzs ;z;koK d/ pZu/ ;w[zdo feBko/ fwbd/ jB. T[Zgo ;aKs fBowb nkek;a, j/mK p/u?B skesto<br />

rZidk j'fJnk ;kro. nBzs ;z;koK d/ pZu/ ;kro feBko/ fwbe/ BZud/ jB, febekohnK wkod/<br />

jB.<br />

o/s d/ xo T[;ko e/ T[j f;ZghnK Bkb y/vd/ jB. fpyo/ gZs/ i'V i'V T[j fe;ashnK pDke/<br />

;w[zdo ftu SZv fdzd/ jB. ;kro ezY/ y/vD tk;s/ pZfunK dhnK nkgDhnK y/vK jB.<br />

T[BQK Bz{ s?oBk BjhI nkT[Idk. ikb ;[ZND/ BjhI nkT[Id/. w'shnK dh sbk;a ftu r'sky'o j/mK vz{xkD<br />

ftu v[peh bkT[Id/ jB. ;"dkro ijkia m/b fdzd/ jB go pZu/ ezeo fJeZm/ eod/ ofjzd/ jB<br />

s/ fJeZm/ ehs/ ezeoK Bz{ fco o/s ftu trkj wkod/ jB. T[BQK Bz{ yiakfBnK dh sbk;a BjhI.<br />

T[BQK Bz{ ikb ;[ZNDk BjhI nkT[Idk.<br />

jZ;dk jZ;dk ;kro T[uk T[mdk j?. T[;dk jk;k feBkfonK Bz{ Sz[jdk j?. wK fit/I pZu/ d/ gzx{V/<br />

bkr/ b'ohnK rkT[ Idh j?, y{Bh bfjoK pZfunK Bz{ p/wkfJB/ rhs ;[DkT[IdhnK jB.<br />

nBzs ;z;koK d/ pZu/ ;kro ezY/ fwbd/ jB. s{ckB p/brkw j?, ijkia v[Zp oj/ jB. w"s M{wdh<br />

fco ojh j? s/ pZu/ y/vd/ jB. nBzs ;z;ko ;kroK feBko/ pZfunK dh pj[s tvh wifb;<br />

i[Vh j?.<br />

pZu/ dk okj<br />

i/ ukj/ sK nZy d/ gbeko/ ftu pZuk T[ve/ n;wkB sZe g[Zi ;edk j?. e'Jh rZb j? fi; eoe/<br />

T[j ;kE' d{o BjhI iKdk.<br />

wK dh Sksh T[go f;o oZye/ ;"Dk T[;Bz{ uzrk brdk j?, wK nZyK s'I go/ j'J/, fJzBk e[ th<br />

podk;as BjhI eodk.<br />

pZu/ Bz{ ;G ;[jD/ s/ f;nkD/ ;apdK dk gsk j? go E'V/ e[ jB fJ; Xosh T[go fijV/ T[;d/<br />

p'bK d/ noE ikDd/ jB. e'Jh rZb j? fi; eoe/ T[j xZN p'bdk j?.<br />

wK d/ p'b T[j wK d/ p[ ZbQK s'I f;ZyDk ukj[zdk j?. fJ;/ eoe/ T[j fJzBk wk;{w j?.<br />

pZu/ e'b ;'B/ ns/ w'shnK d/ p'jb jB go Xosh T[go T[j wzrs/ tKr nkfJnk.<br />

e'Jh rZb sK j? fi; eoe/ T[;B/ G/; pdfbnk. fBek, BzrXVzr fJj i'rh fpbe[b bkuko j'D<br />

dk fdyktk eodk j? sK fe wK d/ fgnko dh d"bs jk;b eo ;e/.<br />

uzdowk d/ d/; ftu pZuk jo/e pzXB s'I w[es ;h go e'Jh rZb j? fi; ;dek T[;B/ nkiakdh<br />

SZv fdZsh.<br />

T[; Bz{ gsk j? wK d/ fdb ftu T[; tk;s/ nBzs y[;ahnK jB, nkiakdh Bkb' I sK uzrk j? wK<br />

GZie/ T[; Bz{ cV bt/ s/ nkgDhnK pkjtK ftu x[ZN bt/.<br />

pZu/ Bz{ gsk BjhI o'D X'D eh j[zdk j?. T[j nBzs y/fVnK dh tkdh ftu t;dk j?. e'Jh rZb j?<br />

fco th fi; eoe/ T[j jzM{ v/rdk j?.<br />

T[;d/ fgnko/ j'mK dh w[;ekD tZb wK fyZuh s[oh nkT[ Idh j?. sK th fpBk fe;/ rZb d/ id'I T[j<br />

o'Idk j? sK T[j ukj[zdk j? fe wK dk fgnko ns/ jwdodh dk skDk g/Nk T[; d[nkb/<br />

tfbnk oj/.<br />

U wzrs/, wK dh rodD d[nkb/ pkjtK uw/Vh, d'jK jZEK Bkb sz{ eh wzr foj? I<<br />

U bkbuh fdb, n;wkB ftu'I ;z;ko Bkw dk cb s'V e/ w?I s/oh fBeh jE/bh s/ oZy fdnK<<br />

nozG<br />

w?I feE'I nkfJnK < wK sz{ w?Bz{ feE'I u[ Zfenk ;h<<br />

jZ;dh, Sksh Bkb x[ZN e/ T[j nkydh -<br />

fJSktK tKr sz{ fdb ftu dZfpnk fgnk ;?I w/o/ bkb.<br />

id'I w?I pkbVh ;K, sz{ w/ohnK r[ZvhnK gN'fbnK ftu j[zdk ;h.<br />

id'I rko/ dk d/tsk pDkT[ Idh, T[d'I pko pko w?I s/o/ Be;a jh<br />

pDkfJnk eodh.<br />

id'I xo ftu d/ts/ dh g{ik j[zdh T[d'I w?I s?Bz{ g{fink eodh<br />

don;b.<br />

w/o/ fgnkoK, w/ohnK nk;K s/ s/oh BkBh dhnK nk;K ftu sz{<br />

71


jh sK j[zdk ;h.<br />

fijVh nwo o{j ;kv/ xoK s/ oki eodh j?, :[ZrK sZe<br />

gkbdh ojh s?Bz{.<br />

uVQdh T[wo/ id'I w/o/ fdb dhnK gzyVhnK y[ZbQD bZrhnK,<br />

y[;ap{ pDe/ sz{ fJ; d[nkb/ uZeo eNdk j[zdk ;? I.<br />

w?I i[nkB j'Jh, s/oh Biakes w/o/ nzrK ftu fJT[ I wubh fit/I<br />

gj[ c[Nkb/ s'I gfjbK g{op ftu ;{oi wubdk j?.<br />

sz{ s/ ;{oi d't/I i"V/ Gok j'I w/o/ bkb, s[;hI fJeZm/ izw/.<br />

s/ok wz{j d/ye/ w?I ft;wkfds j' ikBhnK, sz{ fijVk ;ko/ ijkB<br />

dk yiakBk ;h, w/ok fet/I j' frnk sz{ fJeZbh dk<<br />

fes/ r[nku Bk ikJ/I, skjhI Sksh Bkb x[ZNh oydh nK.<br />

fe; soQK dk ikd{ ;h fJj fi;B/ d[BhnK d/ yiakB/ Bz{ oZ;/<br />

ftu tb e/ w/ohnK Bkiae pkjK ftu fbnk oZfynk<<br />

w/oh fJSk j? w?I T[BQK okjK s/ s[oK fijV/ w/o/ bkb d/ fdb<br />

ftu'I fBebd/ B/.<br />

fJfsjk; ftu fijV/ oki/ edh BjhI j'J/,<br />

T[BQK dhnK okiXkBhnK ftu' I okid{s d"V/ nk oj/ jB ik oj/<br />

jB, s/o/ ;[B/j/ fbikD fbnkD tk;s/ bkb.<br />

dbhbK nkgD/ sohe/ Bkb fiE/ nkgD/ ozrK d/ gszr T[vkT[ IdhnK jB,<br />

fiE/ fgzio/ ftu pzd dbhbK Bz{ ;Zu nkiakd eo fdzd?,<br />

sz{ T[E'I nkfJn?I w/o/ bkb.<br />

pdBkwh<br />

s/ohnK nZyK ftu jzM{ feT[I w/o/ bkb <<br />

fpBk rZb s'I s?Bz{ fe; B/ fMVfenk<<br />

s/ok wz{j s/ jZE f;nkjh Bkb fbpV rJ/ sK T[BQK s?Bz{<br />

rzdk fejk<<br />

uzd B/ ngDk ;kok wz{j f;nkjh Bkb Go oZfyn?,<br />

fco T[j uzrk Bh brdk<<br />

fpBk rZb s'I fMVed/ B/ w/o/ bkb Bz{ p/te{c.<br />

y/vfdnK i/ ewhia gVtk nkfJn?I, c/o eh j'fJnk<<br />

c/o T[j gsMV dh o[Zs Bz{ eh efj<strong>Dr</strong>/ fijVh uhEfVnK<br />

ftu'I dh jZ;dh j?<<br />

s?Bz{ eh eh efjzd/ B/ b'e, fXnkB Bk d/j T[BQK tZb.<br />

;G Bz{ gs? s?Bz{ fwmhnK uhiK g;zd B/, eh fJ; bJh s?Bz{<br />

bkbuh efjzd/ B/ T[j<<br />

fco ;kBz{ eh efj<strong>Dr</strong>/ T[j< n;hI fejVk nkgD/ fwZm/ bkb Bz{<br />

fgnko eoB' jNd/ nK<<br />

y/vK<br />

o/s/ ftu p?mk, N[ZNhnK NkjDhnK Bkb y/vdk<br />

fJ; gqGks sz{ fezBk y[;a j?I.<br />

w?I nkgD/ b/y/ i'fynK ftu T[bMh j'Jh jK.<br />

edh edh sz{ w/o/ tb d/yd?I sK w?I ikD ikBh nK<br />

fe w/o/ b/y/ s?Bz{ fezB/ c}{b brd/ B/.<br />

NkjDhnK s/ mheohnK Bkb y/vDk w?I G[b rJh jK w/o/ bkb.<br />

w?Bz{ wfjzrhnK y/vK, ;'B/ uKdh d/ fyv"D/ uzr/ brd/ B/.<br />

72


s?Bz{ i' bZG ikJ/ T[;/ dh y/v pDk b?B?.<br />

w?I ;kok ;wK ;koh skes T[BQK T[s/ brkJh i' gjz[u s'I<br />

pkjo ;B.<br />

nBzs ;kro ftu w/oh ewia'o fe;ash v'b ojh j?<br />

w?I G[b rJh fe w?I th y/vK y/vdh ;K.<br />

dkdk<br />

w?I fejk, @@;akwh uzd id'I edzp d/ doyas dhnK NkjDhnK<br />

ftueko nke/ c; iKd?, e'Jh cV BjhI fJ;Bz{ ;edk dkdk


fdB Yb/ skeh ftu p?m e/ id'I sz{ owkfJD dk gkm eodh, uw/bh dh SK s/oh M'bh ftu p?mdh<br />

sK w/o/ tkbh fBeh fijh SK owkfJD dh T[; gzesh T[go g?Idh fiE'I sz{ gVQ ojh j[zdh. eh s?Bz{<br />

gsk brdk fe fJj s/o/ bkb dh SK j?<<br />

;akwh id'I sz{ bkbN?D b?e/ gF{nK d/ tkV/ tZb iKdh sK uw/bh dh Nkjbh Bkb'I N[ZN e/ w?I Xosh<br />

s/ T[so iKdk s/ s/oh T[ Irb cV e/ nkydk - wK ejkDh ;[Dk.<br />

sz{ nkydh- T[J/ BNyN pZu/, feE/ fojk ;h sz{ ;kok fdB<<br />

w?I nkydk - w?I Bh s?Bz{ dZ;Dk wK, fpbe[b BjhI.<br />

nkgK d'tK B/ fJj' rZb eoBh ;h c/o.<br />

po;ksh fdB<br />

izrb T[go ekb/ pZdb fxo nkJ/ jB.<br />

pkjo BK ikJhI w/o/ bkb.<br />

doys n;wkB Bkb NZeokA wko oj/ jB.<br />

u[Zg eoe/ eK NkjDhnK Bkb uzwV/ M{b oj/ jB.<br />

dfonk N[ZND Bz{ fcodk j?.<br />

feb/ pzBQh rK ozwQ ojh j?.<br />

o[e w/o/ bkb, w?I rK Bz{ nzdobh y[obh s/ pzBQ fdnK.<br />

N'G/ T[Sb rJ/ s/ y/sK ftu nk rJhnK wZShnK b'e cV oj/ B/. rbhnK ftu'I dh gkDh fJT[I<br />

s/ia d"V fojk j? fit/I fuVkT[D bJh wK dh geV ftu' I S[N e/ pZuk jZ;dk jZ;dk d"V iKdk j?.<br />

;[D, xkN s/ e'Jh wbkj Bz{ tkiK wko fojk j?.<br />

fdB fSg frnk j? w/o/ bkb, fe;ash pzBQ e/ wbkj ubk frn?.<br />

pkjo Bk ikJhI w/o/ bkb. ;Ve ;z[Bh j?, o;sk fsbeDk j?. pK;K Bkb Neok Neok jtk fJT[ I<br />

rZi ojh j? fit/I izrbh ikBto ikb ftu c; frnk j't/. xo'I Bk ikJhI w/o/ bkb.<br />

ekriah fe;ashnK<br />

jo o'i trdh Bdh ftu ekria dhnK fe;ashnK s'odK. T[go nkgDk Bkw ns/ nkgD/ fgzv dk<br />

Bkw fbydK. w?Bz{ gs?, fe;/ nBikD/ d/; ftu id'I w/oh fe;ash g[Zi/rh, e'Jh Bk e'Jh w?Bz{ ikD<br />

ikJ/rk w?I e"D jK. prhu/ ftu'I s'V e/ ebh th oZy fdzBk, id'I fe;ash nrb/ d/; ftu g[Zi/rh,<br />

c[Zb fyfVnk j't/rk.<br />

fJXo_' w?I fe;ash SZvdK, T[Xo n;wkB ftub/ pZdb th T[Xo Bz{ s[o gJ/ jB fiXo fe;ash ik<br />

ojh j?. w?I n;wkB ftu p?m/ nkgD/ d';s Bz{ ikDdk jK fijVk w/ohnK fe;ashnK pokpo pZdbK<br />

dh d"V b[nkT[Idk j?. oks g?D s/ id'I w?I ;" I ikBk, skfonK d/ j/m j/m w?Bz{ w/ohnK fe;ashnK<br />

fd;dhnK ofjzdhnK B/, BhId dhnK gohnK w/ohnK fe;ashnK ftu ;[ZshnK gJhnK ;co eo ojhnK<br />

B/, T[BQK dhnK N'eohnK ;[cfBnK Bkb GohnK j'JhnK B/.<br />

wbkj<br />

wX{ wbkj B/ okirzi xkN T[go nkgDh fe;ash pzBQ oZyh j?.<br />

w ' N/ oZ;/ Bkb pzBQh j'Jh fJj fe;ash w[ZdsK s'I fJt/I p/eko gJh j?. i/ w?Bz{ T[j fJj fe;ash d/<br />

d/t/, w?I fJ; Bz{ ;" uZg{nK Bkb ubktK, gzi, S/ iK ;Zs pkdpkB pzBQK. p/eko piakoK tZb fpbe[b<br />

Bk fbiktK. gohnK d/ ;Zs ;w[zdo s/ s/oK dfonK gko eoK.<br />

w?Bz{ :kd eoe/, e'B/ ftu p?m e/ o'JhI BK wK.<br />

okwuzdo tKr w?I e'Jh u"dK ;kb pDtk; eZND E'VQk uZfbnK.<br />

w?I sK ejkDh ftubk okie[wko j'tKrk. i' woiah fe;ash ftu Godk ikT{ Irk. ngD/ d';s nF{ Bz{<br />

th fbikT{Irk. w"iK Bkb n;hI ;Zs ;w[zdo s/ s/oK dfonk gko eoKr/. ;t/o/ iok ibdh fe;ash<br />

m/bKr/. id'I d[gfjo t/b/ sz{ Mhb feBko/ fJ;aBkB eodh j'J/Irh, T[d'I sK n;hI niBph oki/ d/<br />

d/; ftu gj[zu th ikD?. fsog[oBh dk xkN bzxe/ n;hI s/gzso wko{Eb NZg iKr/.<br />

tkg;h tes B/oQk g? ;ed?, w?I s?Bz{ ;co dhnK ;G rZbK ;[DktKrk wK. ;Zs ;w[zdoK s/ s/oK<br />

dfonktK d/ ;cao dhnK rZbK.<br />

74


c[ZbK dk ;e{b<br />

id'I B/oQhnK n;wkB S[jD s/ i{B wjhB/ pZdb fSVekn eo ikD g{op tZb'I f;ZbQh jtk pK;K d/<br />

izrb ftu'I pz;ohnK tikT[ Idh nkT[Idh j?. nukBe c[ZbK dh GhV iwQK j' iKdh j?, gsk BhI feE'I<br />

nkT[ Id/ jB, nkT[D ;ko BZuD bZr g?Id/ B/. wK w?Bz{ brd? Xosh j/m c[ZbK dk ;e{b n?. p{j/<br />

pzd eoe/ T[j ngD/ gkm :kd eoh iKd/ B/ s/ i/ e'Jh c[Zb S[Nh j'D s'I gfjbK GZi ikt/,<br />

wk;No T[;Bz{ e'B/ ftu yVk j'D dh ;iak fdzdk j?.<br />

po;ks d/ fdBh c[ZbK Bz{ S[ZNhnK j[zdhnK B/.<br />

izrbh NkjDhnK nkg' ftu NeokT[ IdhnK B/, gZs/ M{wd/ B/,<br />

pZdb skVhnK wkod/ B/ s/ r[bkph, ghbhnK, ;c?d todhnK gfjB e/ c[Zb-pZu/ BZm/ nkT[Id/ B/.<br />

s?Bz{ gs? wK, T[BQK dk xo n;wkB ftu T[E/ j? fiE/ sko/ B/, sz{ d/fynk BhI nkgD/ xo ikD<br />

tk;s/ T[j fezB/ ekjb/ B/< s?Bz{ Bh gsk J/Bh ekjbh ek; dh j? T[BQK Bz{<<br />

ngDhnK pkjtK T[j T[go n;wkB tZb feT[I T[bkod/ B/, gs? s?Bz{< fit/I w/oh wK j?, T[BQK dh th<br />

sK wK j? fJe.<br />

;[dkro<br />

fJj ;'u wK fe s?Bz{ xo ofjDk gt/ s/ w?Bz{ niBph d/;aK ftu ;cao eoBk gt/.<br />

;'u fe w/oh ;wkB Bkb Goh fe;ash feBko/ s'I s[oB tkbh j?. ;'u e/ dZ; wK, w?I s/o/ bJh eh<br />

fbnktKrk.<br />

s?Bz{ ;'B/ d/ p'jb ukjhd/ B/ Bk wK<<br />

;[Bfjoh BdhnK d/ feBko/, ;'B/ Bkb y/s Go/ sK gJ/ jB g{o/. izrbh vzvhnK T[go uzgk d/ c[Zb<br />

fybo/ j'J/ jB.<br />

eJh ;" N'eohnK c[ZbK dhnK Goe/ w?I fe;ash ftu oZy bKrk.<br />

wK s?Bz{ tv/ tZv/ w'sh th ukjhd/ B/ Bk< gsMV dh o[Zs dhnK w'NhnK eDhnK fiZv/<<br />

w?I w'shnK tkb/ Nkg{ T[go T[soKrk. nzfwqs t/b/ uorkjK ftu T[E/ c[ZbK T[go w'sh BZud/ jB,<br />

c/o w'sh xkj s/ fvr g?Id/ B/, s/ ;w[zdo d/ feBko/ o/s T[go sK nzsK d/ w'sh gJ/ B/.<br />

nkgD/ Gok tk;s/ fbnktKrk yzGK tkbk x'Vk fi; s/ p?m e/ T[j pZdbK s'I T[go dh T[v/rk.<br />

fgsk tk;s/ fbnktKrk ikd{ dk g?ZB, fgsk Bz{ gsk th Bh bZfrnk eoBk, g?ZB nkgD/ nkg fbyh<br />

ikfJnk eo/rk T[j ;kok e[ ZM i' fgsk B/ fbyDk ;h y[d.<br />

s/o/ tk;s/ fbnktKrk wK itkjoks dh Goh ;zd{eVh, ehwsh J/Bh fe ;Zs okfinK dhnK<br />

okiXkBhnK pokpo.<br />

dfJnk<br />

s/ok g[Zso BK j'e/ i/ w?I fBZek es{ok j[zdk s/ Ekbh ftu puh gJh s/oh i{mh p[oeh ykD brdk,<br />

eh sz{ c/o fMVe fdzdh w?Bz{< @@dck j' ik es{fonk##, fJj efje/ eh Gik fdzdh sz{ w?Bz{<<br />

sK c/o ikj wK, w?I th id'I p[bkJ/Irh BjhI nktKrk. w?Bz{ ykD Bz{ e[M dJ/Irh BjhI yktKrk.<br />

s/ok pZuk Bk j'e/ i/ w?I fBZek jok s'sk j[zdk, c/o wK sz{ w?Bz{ pzd eoe/ oydh fe fes/ w?I T[v<br />

Bk iktK d{o<<br />

ngDh T[ Irb w/o/ tZb eoe/ eh sz{ fJj nkydh, @@e/jk BkF[eok Yhm s'sk j?, ;kok fdB uz [i<br />

Bkb fgzio/ dhnK ;hyK eZND dk :sB eodk ofjzd?.##<br />

mhe n? c/o wK. w?I izrb tZb T[v iktKrk. s/ohnK pkjtK ftu w[Ve/ nktKrk Jh Bh c/o w?I.<br />

tZvk S'Nk<br />

wK s/oh S'Nh Xh fpbe[b p/te{c n?. T[jBz{ e'Jh gsk BhI fe rbhnK ftubh o";aBh skfonK tkbh<br />

o";aBh torh BjhI j[zdh. id'I n;hI T[j y/v y/vd/ nk id'I ezeo ;kvhnK foT[VhnK j[zd/ B/, T[j<br />

fJBQK Bz{ n;bh foT[VhnK ;wM e/ ykD brdh n?. id'I feskp y'bQ e/ w?I T[jBz{ T{Vk nkVk<br />

gVQkT[D brdK, fpBk rZb s'I MZgNk wko e/ T[j toek gkV fdzdh j? s/ fcao j;dh j?. gkm<br />

:kd eoB dk fJj sohe? T[jdk.<br />

75


id'I w?I r[Z;/ Bkb f;o fjbkBk, T[jBz{ fMVedK, T[jBz{ efjBk fe ;aokosK pzd eo, T[j j;dh j?<br />

s/ fJj T[; bJh p; y/v j? fJe. ;G Bz{ gs? fgsk ih d{o B/, go id'I w?I nukBe T[uh d/Dh<br />

efj fdzBk @@fgsk ih!## T[j fJXo T[Xo d/yD brdh j? fit/I fgsk ih J/E/ Jh B/.<br />

X'ph eZgV/ b?D nkT[Idk j? sK ngD/ Bkb d' pKdo fbnkT[Id?. w?I pkdoK dh ebk; bk b?Bk. w?I<br />

fJjBz{ pko pko d;dK fe w?I ;e{b wk;No nK, go fJj w{oyK tKr w?Bz{ efjzdh j? - thok.<br />

s/oh Xh uzd Bz{ cVBk ukj[zdh n?. rD/;a Bz{ T[j rD{;a efjzdh n?. fJj' fijh p/te{c e[Vh j'o<br />

e"D j'J/rh, feE/ j'fJrh wK<<br />

tZvk nkdwh<br />

jkb/ w?I S'Nk jK feT[ Ife jkb/ sK w?I pZuk jK. id'I w?I fgsk fiZvk j' frnk, T[d'I w?I tZvk j'<br />

iktKrk.<br />

wk;No nk e/ ej/rk - fbnk, ;b/N s/ feskpK b? e/ nk. nZr/ Jh pVh d/o j' rJh n?.<br />

w?I T[jBz{ dZ;Krk - s?Bz{ fd;dk BhI j[D w?I fgsk ih fiZvk j' frnK< j[D w?Bz{ gVQB dh G'ok b'V<br />

BhI.<br />

j?okB j'fJnk wk;No p[Vp[V eo/rk - jK, j[D sK i/ fJj feskpK go/ oZy d/t/ sK th mhe n?.<br />

j[D fJj tZvk j' frn? Bk.<br />

nkg/ ngD/ eZgV/ gfjB e/ w?I GhV Go/ w/b/ ftu ubk iktKrk. GZik GZik ukuk nkJ/rk s/ ej/rk<br />

- T[J/ fJj eh eo foj?I sz{< r[zw j' ikJ/Irk GhV ftZu feXo/. w?I s/o/ Bkb uZbz{rk.<br />

w?I ejKrk - s?Bz{ fd;dk BhI ukuk< w?I fgsk fivk tZvk j' frnK, j[D w?I fJeZbk iktKrk w/b/<br />

ftu.<br />

ukuk ej/rk - jK pJh rZb sK mhe Jh n?. tZvk j' frn? j[D fJj, fJeZbk th ik ;ed? fiE/<br />

fdb eo/.<br />

r[;bykB/ ftu' I nkT[ Idh wK d/y/rh fe pN{nk y'bQ e/ w?I fyvkth Bz{ g?;/ cVkT[D bZrK.<br />

wK ej/rh - T[J/ fJj eh ;aokosh bVe/<<br />

w?I ejKrk - w?I tZvk j' frnK, fd;dk Bh wK< j[D w?I ihjBz{ woiah fizB/ woiah uKdh d/ o[gJhJ/<br />

fdnK.<br />

wK ej/rh - rZb sK mhe j?. id'I j' Jh frnk tZvk, c/o woih Bkb g?;/ sK d/D/ Jh j'J/<br />

fJjB/.<br />

nes{po dhnK S[ZNhnK ftu gkgk id'I fwbD nkT[<strong>Dr</strong>/, w/o/ bJh fBe/ fBe/ fyv"D/, fBe/ p{N ns/<br />

fBehnK o/;awh cokeK fbnkT[<strong>Dr</strong>/. w?I ejKrk - gkgk fJj fe;/ j'o Bz{ d/ fdT[, w?I sK s[jkv/<br />

fivk tZvk j' frnK.<br />

gkgk efj<strong>Dr</strong>/ - fJj sK ukj/ nkgD/ eZgV/ j[D nkg yohd ;ed?. tZvk j' sK frn? fJj j[D.<br />

nzs<br />

ikD dk ;wK j' frn?. j[D w?I ikD? wK. wzih T[go'I w?Bz{ u[ZeD bJh id'I sz{ pkjtK c?bkJ/Irh, w?I<br />

ejKrk - s/ok bkb j? Bh fJE/ wK, w?I uZfbnK. w?I jtk dk fJe p[Zbk pDe/ s?Bz{ S[jKrk. Bdh<br />

s/ fJ;aBkB eoB ikJ/Irh sK w?I bfjoK pD e/ pko pko s?Bz{ uz [wKrk. oks Bz{ id'I sV sV<br />

gZfsnK T[go eDhnK fvr<strong>Dr</strong>hnK, j;dk j'fJnk fpibhnK Bkb w?I s/o/ e'b pkoh EkDh dh nk<br />

iktKrk.<br />

nkgD/ bkb Bz{ T[vhedh Bz{ i/ s?Bz{ BhId Bk nkJh, w?I skfonK ftu p?mk rhs rktKrk- ;"'ik wK<br />

;"'ik. fgnkoh wK ;"'ik. uzd dhnK fo;awK EkDh T[so e/ w?I s/oh Sksh s/ b/N iktKrk, ;[ Zsh Bz{<br />

s?Bz{ gsk th Bk br/rk. ;[cBk pDe/ w?I j"bh d/e/ s/ohnK gbeK ftu dh s/o/ nzdo ubk<br />

iktKrk wK. ikrD ;ko id'I sz{ fJXo T[Xo BiaoK okjhI w/oh sbk;a eo/Irh T[d'I i[rBz{ pD e/ w?I<br />

T[v th u[fenk j'tKrk, rtKY d/ pu/ id'I BZu<strong>Dr</strong>/ rkT[<strong>Dr</strong>/, w?I ;zrhs pD e/ s/o/ fdb nzdo<br />

T[soKrk. g{ik ;wZroh b?e/ ukuh nkJ/rh s/ g[ZS/rh- feE/ j? s/ok bkb < Xhwh nktkia ftu sz{<br />

ej/ Irh- w/ohnK nZyK dhnK g[sbhnK ftu. w/o/ fi;w ns/ w/oh o{j ftu.<br />

76


ykBkpd';a gzSh<br />

rowhnK dh o[s/ ykBkpd';a gzSh w/ohnK pkohnK ftu p?m e/ rhs rkT[Id/ jB s/ fco T[v iKd/<br />

jB. gsMV d/ ghb/ gZfsnK e'b rhs BjhI j[zd/, T[j jT[ek b?e/ MV iKd/ jB.<br />

%%%<br />

n? ykBkpd';a ;z;ko, w/o/ ;apdK T[go ngD/ edwk d/ fB;akB SZv ikj.<br />

%%%<br />

;z;ko nkgD/ fgnko/ ;kjwD/ id'I nkgDk Bekp T[sko fdzdk j?<br />

sK fJj rhs fizBk S'Nk ns/ uz [wD fivk nBzs j' ikdk j?.<br />

%%%<br />

Xosh d/ jzM{nK ;dek c[bK dh w[;ekB ekfJw j?.<br />

%%%<br />

ft;akb wko{Eb, xkj dh fJe gZsh d/ fgnko ftu pb fojk j?. gZsh BKj ftu f;o fjbke/<br />

jZ;dh j? s/ T[v iKdh j?.<br />

%%%<br />

;{oi v[pD t/b/ i/ jzM{ tjkT[D br/, fco s[jkBz{ sko/ th BjhI fdZ;D/.<br />

%%%<br />

s[jkv/ okjK dk o/sk s[jkE'I rhs wzrdk j?, Budk j'fJnk gkDh s[jkE'I s/ia ukb wzrdk j?. eh<br />

s[;hI fJjBk ngkjiK dk Gko u[e bT[r//<<br />

%%%<br />

T[;dk T[s;[e fujok oks dh po;ks tKr w/o/ ;[cfBnK dk fgZSk eodk j?.<br />

%%%<br />

fJe oks ;[cBk nkfJnk fit/I n;hI niBph j'JhJ/.<br />

ikr nkT[D s/ gsk brk n;hI sK fJe d{i/ Bz{ fgnko eoB tkb/ jK.<br />

%%%<br />

fit/I doysK dh ykw';ah ftu ;akw S[g iKdh j?, T[dk;h T[t/I w/o/ fdb dh ;aKsh ftu S[gh p?mh<br />

j?.<br />

%%%<br />

r?aph T[IrbK w/o/ fdb dhnK skoK fJT[ I fjbk ojhnK jB fit/I jtktK bfjoK Bz{ nkr/ s'odhnK<br />

jB.<br />

%%%<br />

- s/ok ;a'o eh nkydk j? U ;kro<<br />

- nBzs gq;aB.<br />

- s/ok eh itkp j? n? n;wkB<<br />

- nBzs ykw';ah.<br />

%%%<br />

T[sgsh dk ojZ; oks d/ jB/o/ tKr wjkB j?.<br />

frnkB d/ G[b/y/ ;t/o dh X[zd tKr T[bM/ j'J/ jB.<br />

%%%<br />

fJ; ;t/o nkgDh pkoh ftu'I pkjo d/y fojK. w[;kcao tKr ;z;ko w/o/ e'b osk e[ o[e e/ f;o<br />

M[ekT[ Idk j? s/ s[o iKdk j?.<br />

%%%<br />

w/ohnK gkrb fJSktK w/o/ rhsK ftu th uheK wkoh iKdhnK jB wkbe. sK th, w?Bz{ ;[DBhnK<br />

sK g?<strong>Dr</strong>hnK jh.<br />

%%%<br />

w?I fpjsohB dh u'D BjhI eodk. fpjsohB B/ w?Bz{ u[D fbnk j?.<br />

%%%<br />

77


n;hI yVyV eod/ gZs/ jK fijV/ jB/ohnK d/ ;tkbK d/ itkp jK. s[;hI e"D j' i' rZb Jh BjhI<br />

eod/<<br />

## - n;hI sK fBwkD/ c[b jK ih p;.##<br />

%%%<br />

jo o'ia skia/ c[b G/i e/ oZp nk; eodk j? n;hI F[eokBk eohJ/. ;{oi uzd G/i e/ T[j ;kE'I<br />

e'Jh nk; BjhI eodk.<br />

%%%<br />

gZfsnK ftueko Bzr/ pZu/ tKr y[;a y/vdh o";aBh ;'u BjhI ;edh fe nkdwh M{m p'b fdzd?.<br />

%%%<br />

U ;z[dosk, nkgD/ nkgBz{ fgnko ftu sbk;a eo, ;ha;a/ dh y[;akwd s'I pu e/ ofj.<br />

%%%<br />

- sz{ fe; dh T[vhe eo foj? uzdowK<<br />

- ;{oi Bz{ Bw;eko eoe/ T[; bJh o;sk SZvDk j?I w?I.<br />

%%%<br />

doys w/o/ u[pko/ dh pkoh sZe fJT[ I T[u/ T[m oj/ jB<br />

fit/I rz[rh Xosh dhnK dphnK ykj;aK.<br />

%%%<br />

oZp nkgDh BthI ;t/o d/y e/ j?okB j' iKdk j? jo o'ia.<br />

%%%<br />

;[Zek dfonk nkgD/ G{sekb dk F[eokBk BjhI efonk eodk.<br />

%%%<br />

gzSh dk ih eodk j? w?I pZdb j'tK. pZdb ukj[ zdk j? w?I gzSh pDk.<br />

%%%<br />

MoBk rkT[ Idk j? - id'I w?Bz{ nkiakdh fwbh, p; T[dhI w?Bz{ rhs bZG frnk.<br />

%%%<br />

ezw eki eodh n"os id'I xo ftu s[oh fcodh j?, fJT[ brdk j? fit/I gZEo rhfNnK ftu' I dh<br />

Bdh s[oh fcodh j't/.<br />

%%%<br />

gZSw ftu n;s j'D s'I gfjbK ;{oi, g{op Bz{ ;bkw eoBk BjhI G[Zbdk.<br />

%%%<br />

sz{ rZb sK e'Jh BjhI ehsh, p; w[;ekJh ;h osk e[. fJ;/ dk w?Bz{ w[Zds s'I fJzsiako ;h.<br />

%%%<br />

wZSh ;w[zdo ftZu ;aKs j?. gF{ Xosh T[go eb'b eo oj/ jB. gzSh nkek;a ftu T[vd/ rhs<br />

rk oj/ jB.<br />

wB[y ftu ;kro dh ;aKsh, Xosh d/ eb'b ns/ nkek;a dk ;zrhs j?.<br />

%%%<br />

sko/ i/ s[jkBz{ i[rB{nK tKr brd/ jB sK skfonK Bz{ fJ; rZb dh e'Jh fuzsk BjhI.<br />

%%%<br />

F[eokBk j? s/ok wkbe fe w?I ;aesh d/ gjhnK ftu'I BjhI, T[BQK ftu'I jK fijV/ fJjBK gjhnK j/m<br />

e[ub/ rJ/.<br />

%%%<br />

wB fsZyk j? go tZvk BjhI fJ; eoe/ EK EK y[G iKdk j?, s[odk jh BjhI nZr/.<br />

%%%<br />

s/ok p[Zs N[ZN e/ o/s ftu fpyfonk sK ;kps j'fJnk oZp dk o/sk s/o/ p[Zs s'I wjkB j?.<br />

%%%<br />

;ah;a/ d/ b?Ig Bz{ w'wpZsh B/ id'I Gok fejk sK b? Ig r[Z;/ j' frnk.<br />

78


id'I uzd uVQ nkfJnk sK b?Ig T[; Bz{ efjD bZrk - G?D, w/oh fgnkoh G?D.<br />

%%%<br />

;w[zdoh gzSh bfjoK Bz{ fwbe/ T[go T[v iKd/ B/ s/ bfjoK fgS/ jN iKdhnK B/, T[t/I nkgK fwb/<br />

ftSV/.<br />

%%%<br />

w/ok fdB phs frnk. xkN ezY/ pzBh fe;ash tKr j[D w?I bfjoK dk Bku d/ydk jK.<br />

%%%<br />

ihtB ;kBz{ fwb frnk. ewkJh T[;Bz{ ejKr/ id'I fsnkr fdZsk.<br />

%%%<br />

s{cakB ibdh s'I ibdh S'N/ s'I S'N/ okj sbk;adk d"Vdk j?.<br />

fiE/ ik g[Zidk j? T[E/ ik e/ ;'udk j?- fJE/ sK w?? nkT[Dk Jh Bh ;h.<br />

%%%<br />

w/oh ;aokp w/o/ fgnkb/ ftu'I gh fwZso.<br />

id'I fJj fe;/ d{i/ fgnkb/ ftu T[bN fdzB/ nK sK MZr dh ezrDh N[ZN iKdh j?.<br />

%%%<br />

nkgD/ nkgBz{ g{oh soQK f;azrko e/, ;zg{oBsk nX{o/ Bz{ fgnko eodh j?.<br />

%%%<br />

oZp pzd/ Bz{ nkydk j? - s/ok fJbki eoBk ;h fJ; bJh d[y fdZsk.<br />

w? s?Bz{ fgnko eodK fJ; eoe/ ;iak fdZsh.<br />

%%%<br />

xkj d/ fBe/ p{N/, s/o/ g?o sK fBe/ fBe/ jB go sz{ ;koh Xosh nkgD/ edwk j/m Ye bJh j?.<br />

%%%<br />

fyVB ;ko ebh y[;ah ftu febekoh wko e/ nkydh j? - w[oMk Bk ikJhI fgnko/ ;z;ko.<br />

%%%<br />

tZvhnK tZvhnK ;bsBsK ;Ekgs eodk eodk oZp EZe iKdk j?.<br />

jo o'ia Bt/I Bt/I fBe/ fBe/ c[Zb G/idk fpbe[b BjhI Eedk.<br />

%%%<br />

MoBk rkT[ Idk j? - fgnk;/ Bz{ p/;ae E'V/ e[ gkDh dh b'V j? go y[;ah Bkb w?I ;ko/ dk ;kok<br />

fdnKrk.<br />

%%%<br />

nBzs nBzd dk T[j c[jkok feE/ j? fiE'I c[ZbK d/ dfonk tr s[o/<<br />

%%%<br />

beVjko/ B/ nkgD/ e[jkV/ d/ d;s/ tk;s/ oZ[y s'I bZeV wzrh.<br />

o[y B/ gq;zBsk Bkb bZeV d/ fdsh.<br />

%%%<br />

Xz [d dk x[zv eZYh, pko;a ftu iKdh ftXtk ;akw dk jT[ek w?I nkgD/ fdb dh fJeKs ftu ;kca<br />

;[fDnk.<br />

%%%<br />

d[BhnK Bz{ rbs wbs gVQB fgS'I n;hI nkyd/ jK fJj E'y/pkia j?.<br />

%%%<br />

;w[zdo feBko/, edh izrbK ftu, eth nkgDh nktkia bGdk fcodk j?.<br />

%%%<br />

jo pZu/ dk iBw ;kps eodk j? fe oZp nkdwh s'I ni/ fBok; BjhI j'fJnk.<br />

%%%<br />

xkj Xosh T[go nkgDh GhV bGdk j?. doys nkek;a ftu ngDh fJeKs Gkbdk j?.<br />

%%%<br />

r?aph nZr feE/ pb ojh j? fi; ftu'I skfonK d/ uzfrnkV/ fybo/ <<br />

%%%<br />

79


B/eh eoB dk fJS[e dotki/ s/ d;se fdzdk j?. fgnko eoB tkfbnK tk;s/ dotki/ y[ZbQ/ jB.<br />

%%%<br />

- sz{ feE/ j?I cb <<br />

- w?I s/o/ fdb ftu jK c[Zb.<br />

%%%<br />

so/b pz{d B/ Mhb Bz{ fejk - sz{ w/o/ s'I tvh so/b pz{d j?I G?D.<br />

w?I eztb d/ gZs/ T[go M{N/ b? ojh jK, sz{ gZs/ Bkb bNe ojh j?I.<br />

%%%<br />

ebkeko e[dos dk nk;ae j? fJ; eoe/ T[j e[dos dk wkbe th j? r[bkw th.<br />

%%%<br />

fwnkB y[zYk j?, fJ;/ eoe/ sbtko dh s/ia Xko puh ofjzdh j?.<br />

%%%<br />

gZfsnK dk iBw s/ w"s dk s/i x/ok T[; tZv/ uZeo dk fjZ;k jB fijVk j"bh j"bh skfonK<br />

Bkb x[zwdk j?.<br />

%%%<br />

gb dk ;a'o nBzs ;zrhs tZb BZe ukVQdk j?.<br />

%%%<br />

ekb/ ozr dk pZdb ;aofwzdrh Bkb n;wkB d/ e'B/ ftu ik yb'sk.<br />

uVQd/ ;{oi B/ ngDk ;[Bfjoh w[eN T[;/ d/ f;o s/ oZfynk.<br />

%%%<br />

s[od/ ikT[, c[b u[rD bJh o[e' Bk, fiXo ikUr/ skia/ c[Zb o;s/ ftu fyVd/ ik<strong>Dr</strong>/.<br />

%%%<br />

iVQK Xosh ftu c?bhnK NkjDhnK jB. NkjDhnK jtk ftu bfjokT[ IdhnK iVQk jB.<br />

%%%<br />

gsMV d/ d[nkb/ p;zs dk ;zrhs nkgDk g[okDk nkbQDk bGdk fcodk j?.<br />

%%%<br />

G[Zb/ ft;o/ fdBk dhnK :kdK w/o/ d[nkb/ fJT[ I fbgNhnK j'JhnK jB fit/I g[okD/ o[y d[nkb/ t/bK.<br />

%%%<br />

rz{{i w nktkia dk wz{j fuVke/ nkydh j? - n;bh w?I jK.<br />

%%%<br />

e[M pzd/ oZp dhnK nfijhnK fwjopkBhnK dk fiaeo eod/ jB fe oZp ;aofwzdk j' idk j?.<br />

%%%<br />

;{oi e'b o";aBh dk ;kdk fbpk; j?. pZdb nkgD/ nkg Bz{ ;akjkBk fbpk; ftu bg/Nd/ ofjzd/<br />

jB.<br />

%%%<br />

gjkV pZfunK dhnK febekohnK tKr jB fijV/ skfonK Bz{ cVB tk;s/ pkjtK T[go c?bkT[Id/<br />

jB.<br />

%%%<br />

;[cBk gsBh tKr j? i' rZbK eo/rk.<br />

BhId gsh tKr ykw';a d[y T[mkJ/rh.<br />

%%%<br />

v[pd/ fdB Bz{ uz [w e/ oks T[;d/ ezB ftu nkydh j?w?I<br />

w"s jK s/oh wK. s?Bz{ BtK iBw fdnKrh.<br />

%%%<br />

pkia ;'udk j? i/ wZSh Bz{ gkDh ftu' I pkjo eZY e/ fdyktK fe w?dkB fezB/ ;[jD/ jB sK T[j<br />

pj[s y[;a j't/rh.<br />

80


%%%<br />

oks B/ ;{oi Bz{ fejk - uzd okjhI sz{ w/o/ e'b gq/w gZso G/idk j?I.<br />

xkj T[go ftS/ jzM{nK okjhI w?I T[BQK ysK dk itkp fdzdh jK.<br />

%%%<br />

jE"fVnK dhnK ;ZNk BjhI, Bud/ gkDhnK dk ;zrhs gZEo rhfNnK Bz{ r'b ns/ w[bkfJw pDkT[Idk<br />

j?.<br />

%%%<br />

;afjd dh wZyh c[Zb dk o; u{;e/ XzBtkd eoB bJh T[; d[nkb/ gfoeowk eodh j?. jzekoh<br />

fssbh ukj[zdh j? c[Zb w/ok XzBtkd eoB.<br />

%%%<br />

gZsk id'I fgnko eoB bZr/, c[b pD iKdk j?.<br />

c[b id'I pzdrh eoB br ikJ/, cb j' iKdk j?.<br />

%%%<br />

iVK doys dhnK NkjDhnK Bz{ cbK Bkb Go fdzdhnK jB<br />

go NkjDhnK Bz{ fJj BjhI efjzdhnK fe ;kvk F[eokBk eo'.<br />

%%%<br />

nZXh oks tes s{ckB fJT[ I brdk j? fit/I fe;/ d?Is dk pZuk p/tesk ikr e/ y/vD bZr ikJ/.<br />

%%%<br />

bcai B/ ezw Bz{ fejk - s?Bz{ d/ye/ w?I ngD/ ;ZyD/gD s/ ;aofwzdk j' ikBk.<br />

ezw B/ bcia Bz{ fejk - s/o/ pr?o w?I fezBk rohp jK.<br />

%%%<br />

;ZukJh d/ fbpk; ftu e'Jh B[e; BjhI j[zdk go ebgDk nkgD/ fbpk; ftu nkokw Bkb s[odh<br />

fcodh j?.<br />

%%%<br />

w?Bz{ fJ; rZb s/ gZek :ehB j? fe n;wkB ftub/ skfonK ftu' I fJe nfijk j? fijVk w/oh<br />

fe;ws fB;afus eodk j?, w/oh nrtkJh eodk j?.<br />

%%%<br />

;dhnK d/ T[dk; yzvoK ftu'I fJj fJe nktkia, fNeh oks w?Bz{ ne;o ;[DkJh fdzdh j? - @@w?I<br />

s?Bz{ fgnko ehsk ;h.##<br />

%%%<br />

nZr dhnK bkNK d/ fb;aeko/ w?Bz{ puD dh skVBk th eod/ jB s/ nZr w/o/ nr/ fwzBsK th<br />

eodh j?- oky j/m dp/ nzfrnko wo oj/ jB, p[M oj/ jB, puk bJ/Irk w?Bz{<<br />

%%%<br />

jbeh y[;ap{ fGzBh g"D s'I oZp dh skes dk gsk brdk j?, jB/ohnK s'I s{ckBk s'I BjhI.<br />

%%%<br />

;[cB/ ftu uhiK fJXo T[Xo fybohnK gJhnK jB.<br />

id'I ikr fgnk T[d'I fJBQK Bz{ fJeZmhnK eoe/ ;[o ftu eo fdnKrk.<br />

%%%<br />

ykw';ah ftu s[jkvh nktkia ;[oZfyns j? fit/I nkjbD/ ftu ;[Zs/ gzShnK d/ rhs ;[oZfyns jB.<br />

%%%<br />

oks u[g u[ghs/ c[Zb fyVk iKdh j? s/ ;t/ok, tXkJhnK, F[eokB/ ep{bdk j?.<br />

%%%<br />

e[ub/ b'eK dhnK fbysK gVQe/ je{ws nkydh j?- fJj b'e BkF[eo/ jB.<br />

%%%<br />

toyk dhnK pz{dk B/ Xosh Bz{ u[zfwnk s/ j"bh d/ e/ fejk- n;hI s/o/ s'I ftZSVhnK s/ohnK pZuhnK<br />

jK s/ ;[orK s'I tkg; nkJhnK jK. ;kBz{ nkgDh r'd ftu ;wk b? wK.<br />

%%%<br />

81


NNfjD/ B/ skfonK Bz{ fejk- ftdtkB d;d/ jB fe fJe fdB s[jkvh o";aBh p[M ikDh j?.skfonK<br />

B/ e'Jh itkp BjhI fdZsk.<br />

%%%<br />

i' w?Bz{ wip{o eo ojh j?, eh fJj w/oh nkswk j? i' pkjo nkT[Dk ukj[zdh j? iK fe fJj<br />

ft;at-nkswk j? fijVh nzdo nkT[D bJh dotki/ s/ d;se d/ ojh j?<<br />

%%%<br />

S'N' posB ftu fgnk gkDh fb;aedk j? go ;w[zdo dk gkDh jB/ok j?. fBe/ fBe/ ;Zu ;kca<br />

fd;d/ jB, tZvk ;Zu nBzs ykw';ah j?.<br />

%%%<br />

nkgD/ fgnkfonK ftu tzvD tk;s/ ;kv/ e'b fBehnK fBehnK uhiK jB. tZvhnK uhiaK sK ;ko/<br />

ijkB bJh jB.<br />

%%%<br />

fit/I ;w[zdo B/ Xosh x/o oZyh j?, n"os d/ jzM{nK B/ ;z;ko x/fonk j'fJnk j?.<br />

%%%<br />

jZ; e/ XZ [g w/ok ;[nkrs eodh j?.<br />

T[; dh T[dk; G?D pko;a w/o/ Bkb fdb dhnK rZbK eodh j?.<br />

%%%<br />

fijVk pzdk B/ehnK eoB ftu ;kok fdB o[Mk ofjzdk j?, B/e pDB tk;s/ T[; e'b ;wK BjhI<br />

j[zdk.<br />

%%%<br />

gkbs{ e[Zsk ;wMdk j? fe ;kok ;z;ko T[; s'I T[;dk y[Zvk y'jD dhnK ftT[ IsK xVdk ofjzdk j?.<br />

%%%<br />

sD/ j'J/ XB[y Bz{ sho B/ fejk - w?Bz{ nkiakd eo fdT[ j}{o.<br />

w/oh nkiakdh ftu s[jkvh nkiakdh th j?.<br />

%%%<br />

fBok soe d' Xko/ uke[ tork j? fi;dk w[Zmk Bk j't/.<br />

fJ; Bz{ tosD tkbk jZE bj{ b[jkD j't/rk.<br />

%%%<br />

;z;ko, ;[ zdosk d/ ;zrhs Bkb ;kfXnk j'fJnk s[ckB j?.<br />

%%%<br />

S[j e/ j' ;ed? s[;hI wko fdT[. d{o ofjD Bkb j' ;ed? s[;hI jk;b eo bt' I.<br />

%%%<br />

fi; n;wkB B/ ;t/o ;ko ;G sko/ r[nk bJ/, c[Zb T[; Bz{ o' o' e/ d;dk j? fe w/ok so/b<br />

s[gek r[nku frnk.<br />

%%%<br />

;{oi ;akw Bz{ id'I gZSw ftu v[Zp fojk j[zdk j?, g{op dk ;t/ok ;po eoe/ d/ydk ofjzdk j?.<br />

%%%<br />

gq;z a;k w?Bz{ ;aofwzdk eo fdzdh j? feT[ Ife fJ; nZr/ w?I wzrsk jK.<br />

%%%<br />

;op'sw fJeZbk BjhI nkT[ Idk. ;ko/ T[; Bkb nkT[ Id/ jB.<br />

%%%<br />

oZp dk ;Zik jZE fdnkb{ j?, yZpk ysoBke.<br />

%%%<br />

w/o/ T[dk; fynkb, w/o/ s'I nkgD/ Bkw g[S g[S e/ w?Bz{ szr eod/ jB.<br />

%%%<br />

82


MZyV T[; d[yh d/ts/ dk o[dB j? fi; dk fgnko Xosh B/ ep{b BjhI ehsk.<br />

%%%<br />

uzd nkgDk ukBD ;ko/ ;z;ko ftu tzvdk j? go ngD/ dkr ;hB/ Bkb bk e/ oydk j?.<br />

%%%<br />

X{nK n;wkB s/ uVQ e/, ;[nkj Xosh s/ fvr e/ ;a/yh wkod/ jB - n;hI nZr d/ G?D Gok jK.<br />

%%%<br />

bVyVkT[Id/ ewia'o fynkb', w/o/ s'I vo'I Bk. w?I ;akfJo jK.<br />

%%%<br />

fJj gops Gbk c[Zb tork BjhI< nkb/ d[nkb/ gjkVhnK dhnK gzyVhnK X[ Zg gh ojhnK fd;dhnK<br />

jB.<br />

%%%<br />

fBZek c[Zb fwZNh ftu o[fbnk fgnk j?.<br />

fssbh d/ fgS/ fgS/ T[vD bZrk ;h.<br />

s[oB tk;s/ gfjbK edw T[go T[mkDk j?, c/o j/mK oZyDk j?.<br />

%%%<br />

X[ZgK ns/ c[ZbK dh p'bh sK w?I ;wM iKdk jK,<br />

w?Bz{ d[y d/ ns/ w"s d/ p'b ;wMD dh ;Zfsnk th sK fwb/ !<br />

%%%<br />

fijVk c[Zb okshI gfjbK jh fyV fgnk ;h, gqGks B/ id'I T[; dh fwZmh bJh, c[Zb B/ jT[ek<br />

fbnk, ezfpnk, iawhB T[s/ fvr fgnk.<br />

%%%<br />

s/o/ feBko/ w?I niBph tKr T[sfonk, s/o/ xo wfjwkB tKr fojk, s/ok do j[D fwZso tKr SZv<br />

e/ uZfbnK w/ohJ/ XoshJ/.<br />

%%%<br />

fdB dk ezw w[ek fbnk j?. nkgDhnK pkjK Bkb w/ok fujok Ye wK. w?Bz{ ;[cB/ b?D d/.<br />

%%%<br />

n;hI fJ; ;z;ko d/ T[Bk e[ fuo t;Bhe j[zd/ jK fizBk fuo n;hI fJ;Bz{ fgnko eod/ jK.<br />

%%%<br />

w?I s?Bz{ fJT[I d/fynk fit/I ;[sBhIdk pZuk ;t/o t/b/ gb e[ Go wK tZb d/y/, c/o ;" I ikJ/.<br />

%%%<br />

ihtB ed/ BjhI Eedk, fJj ikDB bJh w?Bz{ pko pko woBk gt/rk.<br />

%%%<br />

;t/o ;ko ufjed/ gzSh fit/I nBzd wrB j' j' s/ok BK b?Id/ B/, g[ikoh T[; soQK s/ok Bkw BjhI<br />

b? ;edk.<br />

%%%<br />

iayw fwb/, iayw okih j'J/, fdB Yb/ s?Bz{ nkgD/ fi;w T[gob/ dkr fdyktKrk.<br />

%%%<br />

;Zu, ngD/ fto[ZX fJ; eoe/ s[ckB ykVQk eo b? Idk j? feT[ Ife ngD/ phi fJ; B/ d{o d{o se<br />

fybkoB/ j[ zd/ B/.<br />

%%%<br />

;Zu nzsw ;apd p'b e/ u[ Zg j' frnk. j[D fJj ;apd nrb/ ;apdK Bz{ iBw dJ/rk.<br />

%%%<br />

y[;aB;hp j? T[j fi; dh gqf;ZXh ;Zu Bkb'I tXhe BjhI fb;aedh. ykw';a oks wK torh ;[jDh,<br />

fdB pZu/ tork u[b p[bk.<br />

%%%<br />

oZp fJzsiako ftu j? fe nkdwh nkgD/ pugB fizBk f;nkDk ed j'J/rk <<br />

83


%%%<br />

fgnko eoB t/b/ op Bk;atkB Bz{ u[zwdk j?, nkdwh nfpBk;ah Bz{.<br />

%%%<br />

fdB T[dk; j?, pZdb fJT[ I ik oj/ jB fit/I fMVeK yke/ rZbQk_ T[go jzM{ bNekJh pZu/ s[o/ iKd/<br />

j'D.<br />

jtk iaywh ;z;ko tKr eokj ojh j?. go ngD/ ;y/ Bz{ fwbD sK ikDk jh gJ/rk.<br />

%%%<br />

fgnko ftu edh fe;/ B/ xkNk gkXk j?, w?I BhI wzBdk fJj rZb.<br />

%%%<br />

p/fJZias nkdwh ftiJh j'J/rk, ;po dh fJ; T[vhe dk Bkw ;fGnsktK dk fJfsjk; j?.<br />

%%%<br />

d[y d/y/, w"s dk gsk bZrk, y[;a jK fe w?I wjkB ;z;ko ftu fojk.<br />

%%%<br />

@@w?I s/o/ fgnko T[go fJspko ehsk##, w/ok nkyoh p'b fJj' j't/.<br />

84


coKia ekcek<br />

ekcek pkps fbyD dk c?;bk ehsk sK ;[Gkte ;h fe T[; Bkb ;pzXs ;wZroh gowkfDe j't/.<br />

;'udk - T[; pko/ fby ;eKrk e[ZM fi; Bz{ gkme ;jh wzB b?D< iowB ;kfjs ftu ;Zs doiD<br />

feskpK fby e/ XKe iwk d/D tkbk ;Ekgs b/ye w?e; po'd fbydk j?, @@T[; pko/ nzf;ae s"o<br />

s/ ikD ;fenk jK. T[;dh ;zg{oBsk Bz{ d[BhnK edh ;wM BjhI ;e/rh.## ekcaek dh gfjbh<br />

ihtBh po'd fbys j?. ekcaek pkps j[D sZe thj jiako s'I T[go feskpK fbyhnK ik u[ ZehnK<br />

jB.<br />

;a /y ;kndh r[fb;sK d/ nkozG ftu fbydk j?, @@fbyD dh fJZSk ;h go tfoQnK sZe fJe nZyo<br />

Bk fbfynk frnk. w/oh neb dh ;akjiakdh BhthI gkJh p?mh ojh feT[ Ife T[j ;[jDh BjhI ;h.<br />

fJe fdB T[mh, efjD bZrh - ;kndh, fbyDk F[o{ eo. w?I g[ZfSnk - fby ;eKrk e[ZM< gVQ/rk<br />

e'Jh w?Bz{< ;akjiakdh p'bh - d/o Bk eo. ebw dtks u[Ze. fpZ;fwZbk nky ns/ fby. ;oeVk<br />

phi, b'e rzfBnK tKr u{g<strong>Dr</strong>/. rohp ekriK dh fjZe T[go ebw tkj, ;z;ko ftu j[zvhnK<br />

tKr uZb/rk. fp;fwbk nky ns/ fby.<br />

oZp ;Zu/ dk Bkw b?e/ fbyD sK bZfrnk jK w?I th go fJ; j[zvh dh ehws gt/rh BjhI. tko;<br />

;akj torh jho j'o e'Jh BjhI fby ;fenk, sK th jhoK fbyhnK sK iKdhnK ojhnK. T[d'I w?I<br />

c; iktKrk id'I w?I ekcaek dk cb;ck fpnkB eoBk F[o{ eo fdZsk. fJ; gk;/ iktKr/ jh BjhI.<br />

T[; dh ihtB ejkDh fbydk jK. fit/I w?Bz{ T[j ;wM nkfJnk, :sB eoKrk, T[t/I ;wMk ;eK.<br />

c/o th, fJj gqki?eN ;[y?B BjhI j?. caoKia ekcek fdwkr p"ybk d/D tkbk ;kfjseko ns/ fuzse<br />

j?.<br />

T[; pkps t/ot/ sK f;bf;b/tko d/D/ jh d/D/ jB, gVQB fgS'I fijVk ;zg{oB gqGkt T[; pko/ w/o/<br />

wB ftu pfDnk, T[j fJj j? fe id'I skesto e'Jh wB[Zy ;Zu Bz{ nkjw' ;kjwD/ d/ydk j?,<br />

T[;dk Bkw r[o{ BkBe d/t j' iKdk j? s/ ;koh T[wo d[BhnK Bz{ d;dk fcaodk j? fe fJj fezBk<br />

;[jDk, fezBk n;uoi ns/ nBzs j?. i/ fes/ ewia'o pzd/ ;kjwD/ fJj' nBzs ;Zu gqrN j' ikt/<br />

sK gkrb j' ikt/rk. S[gkT[D dk :sB eo/rk, y[d Bz{ th, ;Zu Bz{ th. T[j fJjh eodk fojk.<br />

T[wo Go ekcek fpwko fojk s/ 40 ;kb dh T[wo ftu wo frnk.<br />

T[; nzdob/ vo, p/u?Bh, T[s;[esk, wkw{bh BjhI ;B. jo/e t;s{ T[; tk;s/ eokwks ;h, jo<br />

uhia fwZE. nkyoh ;kj sZe T[; dh jkbs nkb/ d[nkb/ pkps fJ; soQK ojh fit/I fszB ;kb dk<br />

pZuk gfjbh tko o/b dk fJziD d"Vdk j'fJnk d/y/. T[; Bz{ nkgD/ nkg T[go edh :ehB BjhI<br />

j'fJnk. T[j SgDk BjhI ukj[zdk ;h. T[; Bz{ uouk g;zd BjhI ;h. T[;dh gsBh d'ok fbydh j?<br />

- T[j y[;a BjhI ;h ofjzdk. T[;dh w[;ekD ns/ T[;d/ ftnzr ysoBke j[zd/, go ;bhek J/Bk ;h<br />

fe r[csr{ ;afjB;akj torh j[zdh. ikDeko nkT[Id/ iK niBph, tZv/ nkT[ Id/ iK S'N/, T[; Bkb<br />

rbK eofdnK fJT[ I bZrdk j[zdk fit/I wywb d/ ft;akb ekbhB T[go Bzr/ g?ohI s[ohJ/. G'ok<br />

nktkia BjhI. nBzs ;aKsh s;Zbh ns/ p/fceoh dk nkbw.<br />

T[j ;apdK Bz{ ;kD s/ bkT[Idk, fJB/ s/ia x[wkT[ Idk fe ;oe; d/ ebkeko wks yk ikD. ngD/<br />

pkps fejk - iK sK s/ia Xko uke{ S[ohnK S[gk fdT[ iK c/o gkrb pzd/ d/ jZE pzBQ fdT[. s[;hI<br />

w?Bz{ p'bDk s/ fbyDk feT[ f;ykfJnk< i/ rbsh eo p?m/ j' c/o w/o/ jZE feT[I Bh tYd/< iapkB<br />

feT[ I Bh eZNd/< y[d iaywh j' u[Zek jK, d[BhnK iaywh j'fJrh.<br />

ekcek ftu'I w?Bz{ edh edkJh wB;{o fdZ; iKdk. iowB iapkB Bz{ T[;B/ T[j BtK ozr o{g fdZsk<br />

fe iowB ;kfjs g{op ekcek s/ T[so ekcaek fjZf;nk ftu tzfvnk frnk. thjthI ;dh dh T[gi<br />

BjhI T[j. T[; ftu'I thjthI ;dh iBw b?Idh j?. nkJhB;NhB s'I pkd ftfrnkB pdb rJh s/<br />

ekcaek s'I pkd e'wb ebktK. d't/I iowB, d't/I :j{dh, d't/I ;wekbh, d't/I gokr ftu. d't/I Xow<br />

d/ pzXBk s'I g{oB w[es go d'tK B/ :j{dh j'D dk ;zskg G'frnk. ekcaek T[wo Go :j{dh<br />

wzdo (f;B/rkr) ftu BjhI frnk. T[;d/ fJe fJe tke ftu Xow, ojZ; ns/ ;"Ido: d/ dhdko<br />

j[zd/ jB. T[j Gk;ak dh ;iktN BjhI eodk, nbzeko, rkfJp jB. gkme y[d nbzeko bk bk d/<br />

T[;dhnK fbysK fBjkoB br iKd/ jB.<br />

fJe tko fijVk T[;d/ ;zgoe ftu nkfJnk, T[wo Go T[;dk gqGkt G[Zb BjhI ;fenk. sgfde<br />

dh fpwkoh Bkb fi; j;gskb ftu T[;dh w"s j'Jh, ukbh ;kb pkd e?Eh vkfJwzN T[;dk<br />

fJbki eoB tkbh Bo; B{z fwbh s/ g[ZfSnk - e[M :kd j? fe s[jkv/ j;gskb ftu coKia<br />

85


ekcaek Bkw dk fJe wohia nkfJnk ;h< sok;h ;kb dh pZ[Yh B/ jT[ek fbnk - T[jB{z e'Jh fet/I<br />

G[Zb ;ed?< frDsh BjhI feB/ wohiK dh ;/tk ehsh. T[; tork e'Jh BjhI d/fynk. b'e df;nk<br />

eod/ ;B fe e'Jh tvk b/ye ;h T[j. w?I T[;dk fJe nZyo BjhI gfVQnk. fJe wohia ;kca d/y<br />

foj? w"s Bz{ ;kjwD,/ go T[;dh o{j boidh BjhI. T[j tZyok ;h ;G s'I.<br />

T[;dh go/oBk ;dek u"dK gfotko gokr SZv e/ cb;shB ik t;/. cab;shB iKdh i[nkB e[Vh<br />

Bz{ ngD/ d;yas eoe/ feskp fdzfdnK efjD bZrk - w?I sK ik BjhI ;eKrk nkgD/ g[ofynK d/<br />

d/;, w/oh feskp sK ikt/. fJjBz{ sz{ b?ik. jkb/ s?Bz{ fJjdh ;wM BjhI nkT[Dh feT[Ife jkb/ sz{<br />

szdo[;s j?I, y[;a j?I, i[nkB j?I. w/ohnK feskpK fpwkoK ns/ ewia'oK Bz{ ;wM nkT[<strong>Dr</strong>hnK.<br />

wfjwkBk Bz{ fJj feskp cayo Bkb fdykT[IfdnK 87 ;kb dh n"os jZ;fdnK nkydh j? - p[ZYh<br />

jK, ewia'o jK, fpwko jK. j[D ;wM nkJh j? w?Bz{ T[jdh feskp. p[iafdbK, fpwkoK ns/ ewia'oK<br />

dk g?rzpo j? coKia ekcek.<br />

;G s'I tXhe Go';/:'r ihtBheko, noB;N gktb T[; dh ihtB ejkDh dk Bkw @@cb;c/ dk<br />

vokT[Dk ;[cBk## oydk j?. ekcaek B/ fejk - ;kX{nK B/ ;Zu d/ do;aB fe; ftX fe; o{g ftu<br />

ehs/ gsk BjhI. fgnko ns/ w"s nkgD/ ;kjwd/ d/y e/ w?Bz{ T[;dh Mbe fd;h. fgnko ns/ w"s<br />

ftu e'Jh caoe BjhI. fbfynk - wo fwN u[eh g[okDh fe;/ :kd ftu i/ d[pkok ikB g? ikt/<br />

c/o T[j wo ikDh ;'J/rh BjhI edh.<br />

fi; ftu ikB g? rJh, nkfd ekbh ;BksBh :kd dk Bkw coKia ekcek j?. T[j gokr ftu<br />

izfwnk s/ wkV/ w'N/ fJXo T[Xo d/ d"fonK ns/ gVktK Bz{ SZv e/ nkyoh ;kj th fJE/ fbnk.<br />

T[j fejk eodk ;h - fsZy/ ns/ wiap{s gzfinK tkbh u[V/b j? gokr, fJ; dh geV ftu mhe<br />

;kj th BjhI nkT[ Idk. T[;d/ T[bN, ekcek dh ;j/bh fwb/Bk Bz{ e'Jh niBph Bkw g[Sdk sK<br />

fejk eodh - gokr dh fwb/Bk. T[j edh ngDk fJeZbk Bkw Bk d;dh, p'b j[zd/ - fwb/Bk<br />

nkc gokr. gokr w/oh i/p ftu j?. gokr ;wMd? w? T[;dh i/p ftu jK. fJ; e[Vh dk ;t/ok<br />

d[gfjo sK pfDnk, ;akw edh BjhI Ybh. J/Bh dwdko n"os fe BkiahnK d/ s;hjK e?Ig ftZu<br />

w[;aZes eofdnK woh go T[j ;ko/ e?dhnK bJh Xotk; pDh ojh. i/bQ ;[govzN, e?dD ;kjwD/<br />

fBrkjK iawhB T[go'I BjhI u[e ;edk ;h. fwb/Bk :'og dh ihBhn; ;h fi; B/ e/tb uko fdB<br />

ekcaek Bkb fpskJ/. g'b?Iv dh d'ok wkw{bh gVQh e[Vh ;h fijVh ekcek e'b fJ; noia Bkb<br />

rJh ;h fe j'o gVQ ;e/. j'fJnk T[bN. fJ; g/Iv{ e[Vh e'b g[okDh nzihb, b'e eEktK, ;kyhnK<br />

ns/ fjpo{ dk ;hBk p;hBk s[fonk nkT[ Idk T[j yiakBk ;h fe ekcek T[;dk ftfdnkoEh j'<br />

frnk. fejk - fJj e/jk tfuso ;z;ko j? fi; ftu sz{ w?Bz{ b? rJh< w?I ekBz{B ftu vkeNo/N<br />

ehsh d'ok, w?Bz{ gsk Bk bZrk ekBz{B eh j[zd?. s/ohnK rZbK ;[De/ w?I d/y fojK - ;kv/ g[ofynK<br />

B/ fijVk ekBz{B fdsk, T[j fj;kp feskp bke/ BjhI fdZsk. f;X/ ;kd/ d; gzdoK B/w fdzfdnK<br />

fejk - fJjBz{ wzB'r/ pZfuU sK gow/;o gq;zB j'J/rk. ;zskB B/ J/Bk ft;atk; ehsk fe fJe tke<br />

dh T[bzxDk j' rJh sK vod/ ;B fe bZyK ;kb d'iayK dh nZr ftu ;VBk gJ/rk. ;po ;zs'y<br />

tkbh ;fGnsk ;[yh tZ;h. ni'ek ekBz{B wB[ysk Bz{ spkj eo/rk. w?Bz{ yzvo ;kca fdykJh fdzd/<br />

jB. ftnkge w"s. nBzs ;'r ns/ o[dB.<br />

fwb/Bk ns/ d'ok fezBhnK skesto ;ay;hnsK jB fJj fdykT[D bJh d'jK dh ;kyh tZyoh fbyh<br />

ikt/rh. gfjbK fwb/Bk dh ca/o d'ok dh. jkb dh xVh jEb/ b/y ftu fes/ fes/ d'jK dk fiaeo<br />

nkJ/rk go pj[sk BjhI.<br />

coKia dk pkpk :ke{p ekcaek fdT[eZd ;aeshtkB wB[Zy ;h fijVk nkb{nK Bkb Goh p'oh dzdk<br />

Bkb u[Ze b?Idk ;h. feZs/ ti'I MNeJh ;h. fgsk jowB ekcek nkgD/ pZfunK Bz{ dZf;nk eodk -<br />

eowk tkb/ j' s[;hI fe uZi dh o'Nh ykD Bz{ fwbh. ;Zs ;kb dh T[wo d/ n;hI j' iKd/ sK<br />

s[jkvk pkpk efj fdzdk - j[D o/jVh XZeD i'rk j' frn?I - ikj ike/ rbhnK ftu whN dk j'ek<br />

d/j. pVh ;yas fiazdrh fpskJh n;K. feo feo g?Idh rohph ftu'I fBebD bJh fgsk jowB Bz{<br />

J/Bh fwjBs eoBh gJh fe T[j wXtorh gfotkoe ;bhek G[Zb frnk. gfotko Bkb yoQtk<br />

p'bdk. pkjob/ b'eK Bkb fwbD bZfrnK th T[j fBZx s'I ;ZyDk j[zdk. f;oca ezw, e/tb<br />

fpiaB;. fejk eodk - pkJhpb ftu fbfynk j?, nkdwh e/tb o'Nh nk;o/ BjhI fiT[ Idk, go<br />

fJj th sK ;Zu j? fe o'Nh pr?o th BjhI fiT[ Idk. pkp/ i?ep t/b/ :j{dhnK dh iB ;zfynk<br />

xNkT[D tk;s/ u?eZ ;oeko dk fJj ekBz{B bkr{ ;h fe e/tb gb/mk w[zvk ftnkj eokJ/rk, pkeh<br />

e'Jh BjhI. fJj sK 1848 dh prkts B/ ekBz{B pdbtkfJnk sK i?ep dk ftnkj j'fJnk. ;kb<br />

86


1850 s'I 1859 sZe S/ pZfunK dk iBw fJe Yko/ B[wk ewo/ ftu j'fJnk s/ G[y fwNkT[D bJh<br />

pj[sh tko e/tb nkb{ j[zd/. fit/I pjkdo ioB?b ngD/ ;oho T[gob/ iaywK d/ fB;akBk dh<br />

frDsh d;dk j?, fgsk jowB ngD/ jZEK g?oK d/ nZND ns/ iayw ngD/ pZfunK Bz{ cayo Bkb<br />

fdykfJnk eodk s/ efjzdk - fJj w/o/ rohph d/ swr/ B/ w/o/ pZfuU.<br />

coKia ngD/ fgsk Bkb ;koh T[wo okiahBktK Bk eo ;fenk. T[;Bz{ fJsokia ;h, @@gfotko ftu<br />

gfjbk pZuk ;kb dk ;h sK d{ik g?dk j' frnk. gfjb/ Bz{ T[;/ tes tZvk j'D dk fyskp fwb<br />

frnk s/ T[; s'I ;kb dh T[wo/ jh pugB y[Z; frnk. w?Bz{ w/ok pugB ed/ Bk fwfbnk. fJ;<br />

rZb B/ w?Bz{ J/Bk ;dwk g[ukfJnk fe ;koh T[wo tk;st ftu w?I tZvk j'fJnk Jh BjhI.<br />

T[;B/ ngD/ eo'Xh fgsk Bz{ 25 ;kb dh T[wo ftu bzwk yas fbfynk i' j[D gqekf;as fwbdk j?,<br />

@g[Zso dk fgsk Bz{ yas#, wK Bz{ d/ nkfJnk. wK B/ edh fgsk Bz{ BjhI gVQkfJnk. j[D s[;hI fJj<br />

yas gVQ' sK s[jkBz{ bZr/rk fJe pzd/ tb'I don;b oZp tZb fbfynk ys j? fJj. fJj coKia dk<br />

fgsk jowB BjhI, g[okDh fJzihb dk r[;?bk ns/ Jhoykb{ :kj'tk (oZp) j? i' n;wkB ftu<br />

rZifdnK nkydk j? - w/o/ p'b Bk wzB'r/ sK ;ZfGnsktK roe eoKrk.<br />

ekcafenK dh wK p'bh u?eZ ;h. ;e{b dh ftfdnk iowB wkfXnw ftu fdZsh iKdh ;h. p/;ae<br />

pugB ftu jh fgsk jowB ;[jDh iowB p'bDh f;y frnk ;h go fejk eodk - fJjdhnK<br />

pohehnK dk gsk Bh brdk. d[y ;[y, u?eZ ftu mhe sohe/ eo ;edk jK. u"dK ;kb dh T[wo<br />

ftu T[j eko'pko ftu bZr frnk. eko'pko eh ;h, o'ia tos'I dhnK uhiaK t/uD bJh rbhnK<br />

ftu j'ek bkT[Idk. f;rwzv cokfJv fszB ;kb dk ;h id'I T[; dk fgT[ dhtkbhnk j' frnk ;h.<br />

:j{dhnK bJh pj[s wkV/ fdB ;B.<br />

coKia dk BkBk fjpo{ s'I ikD{ gZek Xowh :j{dh ;h. nzfwqs t/b/ fJ;aBkB T[;dk fBsB/w ;h.<br />

;odhnK ftu T[j dfonK dh iwh poca ftu w'xk eoe/ fJ;aBkB eodk. feskpK dhnK eskoK<br />

xo ftu ;ihnK j[zdhnK. i{bh wK ngD/ gsh Bz{ g;zd eodh j't/, nfijh e'Jh rZb BjhI, fejk<br />

eodh ;h - xo t;<strong>Dr</strong>/ i/ n"os ;po F[eo tkbh j't/rh. edh edkJhI fJeZbh pj[s o'Idh. pVh<br />

;ys w[;a Zes eodh. fszB i[bkJh 1883 Bz{ i{bh B/ f;jstzd pZu/ Bz{ iBw fdZsk. pkd;akj coKia<br />

i';ca dh je{ws ;h, ;' Bkw oZfynk coKia ekcek. d; i[bkJh Bz{ ;[zBs ehsh. jB/o/ szr ewo/,<br />

e'fbnK d/ X{J/I dh p{, pzd ewfonK dh p{, w'wpZsh dh o';aBh s'I go/ G{s yVek eo oj/ jB fe<br />

u{j/, gsk BjhI. @@:j{dhnK Bz{ esb eo',## Bkno/ i/ Bk th r[z{id/ sK th vo/ j'J/ :j{dhnK d/<br />

ezBk ftu rz{id/ ofjzd/.<br />

fgsk dk wB ns/ ;oho xo dh EK d[ekB ftu ofjzd/. ;ys fwjBs ozr fbnkJh. gou{B dh<br />

EK E'e dk tgkoh j' frnk. pugB ftu jh fgsk f;Zy frnk ;h fe ihjdh e'mh u dkD/ T[jd/<br />

ewb/ th f;nkD/, go fJj rZb T[j nkgD/ uko/ pZfunK, g[Zso coK} s/ fszB XhnK Bz{ edh Bk<br />

f;yk ;fenk. fejk eodk - g?;k i/ y[;ahnK Bh fbnkT[ Idk, U w{oy' dkb o'Nh, wZyD, ;[jD/<br />

eZgV/, wekB s/ feskpK sK fbnkT[Idk Jh n?. g?;k j'o eh eo/rk< fJe ikBto Bz{ pzdk sK pDk<br />

Jh fdzd? fJj, c/o pzd/ Bz{ skes fdzd?, ;akB fdzd?, ;bkwK j[zdhnK B/. j'o eh ukjhd? pJh<<br />

pZsh ;kb dh T[wo ftu ekcaek fbyd?, @@pugB ftu fgsk B/ w/o/ fto[ZX :[ZX bfVnk s/ w?Bz{<br />

jok fdZsk. j[D sZe w?dkfB izr ftu pko pko w?I fgsk s'I wko yk fojK.##<br />

ekcaek fgS'I d' p/N/ g?dk j'J/, d't/I wo rJ/. gfjb/ dh w"s t/b/ coKia uko ;kb dk ;h s/ d{i/<br />

dh w"s t/b/ gzi ;kb dk. n;kXkoD p[ ZXh dk wkbe sK fJj pZuk j? jh ;h, fszB ftu'I d' g[ZsoK<br />

dh w"s t/b/ wkfgnK dh ;zrhB jkbs B/ fJ; d/ fdb fdwkr T[go tvh ;ZN wkoh. fJZE/ T[;dk<br />

ti{d iw frnk i' ;koh T[wo Bk gzxfonk. d; ;kb dh T[wo fgS'I fJe s'I pkd fJe, T[;<br />

dhnK fszB G?Dk B/ iBw fbnk. wkg/ d[ekB s/ ezw eod/ s/ B"eo iK B"eokDh pZfunK e'b<br />

ofjzd/. fJBQK d; ;kbK ftu G[rfsnk T[do/tK T[; d/ bcai bcia ftu fd;dk j?. gkme', fJE/<br />

fJj efjDk mhe BjhI fe r'oeh th sK :shw ;h, cbkDk pZuk th sK fJZebsk dk f;aeko fojk<br />

go e'Jh n;o BjhI j'fJnk. fe; pzd/ T[go rZb fezBk n;o eodh j?, fB;afus eoB bJh e'Jh<br />

g?wkBk BjhI. p[ZYk, noEh ns/ ;kX ;GBk B/ d/y/ jB, e'Jh n;o BjhI j[zdk. efgbt;s{ dk<br />

f;XkoE n;o ep{bdk j? s/ BtK Xow f;oidk j?. pV/ EK ekfJdk ekBz{B ubdk BjhI.<br />

pkd;akj i'iaca d{i/ B/ 1782 ftu ekBz{B gk; eo fdsk fe Xow nkXkos ftseok ysw. :j{dh<br />

;G e[M d/ pokpo jZedko jB. fJ;/ ;kb n?bkB j'fJnk fe ;?e[bo ;e{b y'bQ/ ik<strong>Dr</strong>/ s/<br />

ftfdnk dk wkfXnw iowB j'fJrh. fijV/ fJBQK ;e{bK ftu BjhI gVQBr/, ftnkj tk;s/ ofi;No<br />

87


BjhI ehs/ ik<strong>Dr</strong>/. :j{dh ;zeNrq;s j' rJ/. fJe gk;/ y[;a jB fe ftseok ysw. d{i/ gk;/<br />

T[dk; fe ;kvh Gk;ak, Xow, ;fGnkuko B;aN j' ikJ/rk. :j{dhnK dk o'j d/yfdnK ;oeko B/<br />

c?;bk ehsk fe :j{dh pj[-frDsh tkb/ ;e{bK ftu 4 xzN/ ;?e[bo ftfdnk tk;s/ j'<strong>Dr</strong>/, pkeh<br />

NkJhw N/pb ftu T[j ngDk Xow gVQ gVQkfJnk eoB. 15 ;szpo 1889 Bz{ B"eokDh caoKia Bz{<br />

fJe xNhnk fij/ ;e{b ftu dkyb eotk nkJh. wjhB/ pkd tZvh G?D n?bh dk iBw j'fJnk s/<br />

fJ;/ ;kb fjNbo, pj[s phwko pZuk, g?dk j'fJnk fi; pko/ vkeNoK dh okfJ ;h fe pu/rk<br />

BjhI. pu frnk.<br />

T[jB/ nkw pZfunK s'I tXhe Bcaos ehsh ;e{b Bz{. T[BQK fdBK Bz{ id'I T[j S/ ;kb dk ;h, :kd<br />

eofdnK fbydk j?, @@w?Bz{ edh :ehB BjhI ;h nkfJnk fe w?I gfjbh ebk; ftu'I gk; j'<br />

iktKrk. dfjb fgnk ofjzdk. gk; sK j'fJnk jh, fJBkw fwb frnk ykjwykj. ft;atk; BjhI<br />

;h d;thI j' ikt/rh, eo frnk. fco ;'udk pkoQthI e"D gk; eokT{< c/bQ j'D dh fuzsk ftu' I<br />

edh Bk fBefbnk. w?Bz{ brdk fJj ebk;K sK n"y/ ;"y/ gk; eoh ikBk go nkyo, n?B f;yo<br />

s'I fvrKrk j/m. w?Bz{ vokT[D/ ;[caB/ nkT[ Id/.<br />

@@jo o'ia B"eokDh ;t/o ;ko ;e{b SZvD iKdh. ghbk ozr, gsbh, rZbQK s/ nZyK nzdo X;hnK<br />

j'JhnK. T[j w?Bz{ tZyoh soK vokT[ Idh, fejk eodh - s/o/ Nhuo Bz{ dZ;Krh xo sz{ eh eh<br />

;aokosK eod?I, c/o d/yKrh s/ok eh pDd?. w?I ;aokosh BjhI, fiaZdh ;K, nkb;h ;K, sby ;K, Gkt<br />

fe T[j szr nk jh iKdh s/ wk;No s'I e[NtkT[D bJh fJj w;kbk ekcah j[zdk. pVk vodk. go<br />

fJe fdB w?I T[j Bz{ efj jh fdZsk - s?Bz{ uzrh soQK gs? wk;No feZvh wjkB uhia j[zd?. s/o/<br />

torh nBgV s/ tkj:ks e[Vh wk;No Bkb rZb eo Jh Bh ;edh. wk;No s'I ;kok ijkB<br />

vod?. cafo;as/ th. j";b? sK rb eo e/ fdyk. rZ[;/ ftu T[j p'bh - w?I s/oh fJj rZb th<br />

dZ;Krh. w?I j'o vo iKdk. ;e{b sK gfjbK jh G?Vk ;h, fJj B"eokDh j'o th tvk Boe pDk<br />

e/ Svdh. ca/o w?I T[j s'I wkcahnK wzrD brdk. frVfrVkT[Idk. T[j j'o ;a /oBh j' iKdh. w?I<br />

nkyaoh dkT[ bkT[IfdnK nkydk - mhe j? c/o. sz{ wk;No s'I w?Bz{ e[Ntk. w?I s?Bz{ fgsk s'I<br />

e[NtktKrk. T[j T[uh T[uh j;dh. T[jBz{ gek gsk ;h fe pkg{ coKia Bz{ e[N ;ed? B"eokDh Bz{<br />

BjhI. vo e/ w?I b'eK dhnK pkohnK BKb, okj d/ doysK Bkb fuzpVdk iKdk. T[;dk ewhia<br />

fyZu b?Idk, p?m iKdk, T[j pkjK s'I cV e/ X{Jh iKdh. ;e{b ni/ d{o j[zdk go ;e{b bZrD dh<br />

xzNh tZiD brdh. c/o n;hI d't/I ;e{b tZb s/ia d"Vd/. d"Vdh d"Vdh T[j efjzdh ub' e'Jh<br />

rZb BhI, nZi BjhI sK Bk ;jh eZbQ Bz{ f;aekfJs bktKrh. T[jB/ ed/ f;aekfJs BjhI bkJh go w?I<br />

;dk vfonk ofjzdk - f;aekfJs bk ;edh j? fJj.##<br />

i[bkJh 1910 ftu id'I T[j bkn ftu vkeNo/N eo u[ek ;h, T[d'I th fbyd? - ;kok ijkB w?Bz{<br />

vokT[D bJh pfDnk j?. wkw{bh B"eokDh s'I b? e/ wkg/, wk;No, fo;as/dko, eJh b/ye, w/oh<br />

B"eoh t/b/ ezgBh d/ wkbe ;ko/ jh dfjb gkJh oyd/. w/ok e'Jh jwdod BjhI ;h. T[;dhnK<br />

pugB dhnK c'N'nK d/y'. T[;dhnK nZyK p/u?B jB ns/ do;ae Bz{ p/u?B eodhnK jB. T[jBz{<br />

gsk BjhI brdk ed'I T[; Bkb e"D eh d[o ftjko eo/rk. ekcaek i' woiah ej/, T[j gVQkJh<br />

ftu j[f;anko ;h, oZN/ wkoB ftu th gqphB, w'NhnK oewk, gjkV/, fJfsjk; dhnK soheK Bz{ x'Nk<br />

wkodk, id'I woih g[ZS bT[, dZ; dJ/rk, go fJT[ I fit/I fdb fdwkr s'I pkJhgk; j't/ T[jdh :kd<br />

dk;as, fJe dw wekBeh. iwksh T[jdk nkdo eod/, wk;NoK Bz{ T[j uzrk brdk. fjT{r'<br />

porwkB s/ w?e; po'd dh ekcek Bkb d';sh ;z;ko dhnK :kdrkoh d';shnK ftu oZyD:'r<br />

jB.<br />

;e{b ftu'I ekbi G/iD bJh ;ys fJwfsjkB bJ/ rJ/. ekcek T[BQK 24 w[zfvnk ftu' I fJZe ;h<br />

fijV/ 83 pZu/ N?;NK ftu p?m/ ;B. T[jBz{ tXhnk ekbi ftu dkybk fwfbnk go jo N?;N T[;<br />

bJh fJT[I j[zdk fit/I gob'I d/ fdB oZp fJe fJe Bz{ yVQk eoe/ fiazdrh dk fj;kp wzr/. id'I<br />

T[j N?;N gk; eo iKdk sK ;'udk - fJe tkoh c/o iZiK Bz{ X'yk d/D ftu ekw:kp j' frnk<br />

jK. go ;ko/ X'y/ id'I cV/ ik<strong>Dr</strong>/ T[d'I ;iak fezBh fJeZmh j' ikt/rh, eh pDz{rk c/o< J/; G{ukb<br />

tZb'I w?I nZyK pzd fet/I eo ;edK<<br />

iowB, u?eZ p'bh Bz{ ns/ :j{dhnK Bz{ T[;/ soQK Bcaos eod/ ;B fit/I wZX ekbh w[rb, fjzd{nK<br />

Bz{. ndB d/ pkr dk tofis cb J/vk tvk ngokX BjhI ;h fiZvk :j{dhnK jZE'I :Z;{ dk esb.<br />

jo/e e[dosh nkcas dk ekoB :j{dhnK d/ e[eow ikfDnk iKdk s/ GhVK :j{dh p;shnK (r/N')<br />

T[go jfEnko b?e/ N[ZN g?IdhnK. T[BQK dhnK d[ekBk dk e/tb pkJhekN BjhI, ;r'I ;kwkB b[ ZN<br />

88


fbnk iKdk, nriaBh j[zdh. gb/r g? rJh, fJ;d/ fizw/tko th :j{dh, e'Jh e[Vh BZ; rJh, fJ;<br />

fgS/ :j{dh. nfijh nkp' jtk ftu nkw pzdk th x[ND dk f;aeko ;h, ekcaek sK fcao ekcek<br />

;h nkyo. fwb/Bk Bz{ yas ftu fbydk j? - ebk;-o{w ftu wk;No nr/ e'Jh pjkBk bke/ pu<br />

ikDk, ihtB ftu p/fJB;kcah d/y e/ nZyK pzd eo b?DhnK, ;[yh ofjD bJh uzrk ;wkB j?. fJ;/<br />

soQK, ihtB i/ ;[ydkJh BjhI sK w"s sK nkgD/ jZE ftu j?, id'I woiah nBzs jB/o ftu e[Zd gt'<br />

s/ ;aKs j' ikT[. fJ; ;G e[ZM d/ pkti{d w?I brksko p/u?Bh dk f;aeko feT[ I jK<<br />

@@;e{b s'I pkd wzdo p'o eodk. T[jh g[okDh oN, T[j' okr okrDh, T[j' nodk;. gkm BjhI,<br />

w?I gkm eoB dk fdyktk eodk, T{Ixdk ofjzdk. T[pk;hnK b?Idk. fXnkB fes/ dk fes/ j[zdk. T[d'I<br />

BjhI j[D w?Bz{ brdk j? fe ;e{b ns/ wzdo ftu pZfunK Bz{ fJ; eoe/ ;kok ;kok fdB<br />

fpmkfJnk iKdk j? sK fe T[j f;Zy ikD fe ihtB em'o p'ohns j?, T[; tes fJ;/ soQK u[g<br />

ukg nB[;ak;B ftu ofjDk j?, ;aKs ofjDk j? iK xZN' xZN ;aKs j'D dk fdyktk eoBk j?. fJ;<br />

gZy'I fJj No/fBzr wkVh th BjhI. pkr pkr j?, izrb izrb j?. w?Bz{ brdk j[zdk, wzdo nzdo<br />

ike/ wekoh eoB Bkb'I Bk ikDk tXhe gftso pzdrh j?. w?Bz{ gsk Bk brdk wzdo tk;s/<br />

:j{dh woB Bz{ feT[I fsnko B/, esb j' ikD Bz{ p/u?B go wzdo pu/, pzd/ puD Bk puD.<br />

jo/e :j{dh Bcaos fsq;eko dk f;aeko j'D ekoB d[yh j?. w?I :j{dh BjhI go w?I feT[Ife d[yh<br />

jK fJ; eoe/ :j{dh jh j'fJnk J/; fj;kp <<br />

id'I nkgD/ c?;b/ nkg eoB i'rk j'fJnk, T[j edh wzdo BjhI frnk, nodk; BjhI ehsh.<br />

j?okBhiBe sZE fJj fe T[j wkoe;tkdh BjhI ;h. T[wo Go edh wkoe;tkd B/ T[;Bz{ gqGkfts<br />

BjhI ehsk jkbK fe fJj T[j fdB ;B id'I o{; ftu fJBebkp nk u[ Zek ;h s/ :"og bkb ozr<br />

ftu ozfrnk ikD bZrk ;h. ekcah jkT{;K ftu T[j ekwo/vK d/ ftuko ;[Ddk, pfj;K j[zdhnK,<br />

T[; T[go e'Jh n;o Bk j[zdk. jZ; e/ T[m nkT[Idk. :ko p/bh T[;Bz{ yZpk ;kfjs gVQB bJh<br />

fdzd/. gVQdk. gVQB s'I tXhe sK T[j fe;/ rZb ftu rzGho BjhI ;h. fJj tkd T[;Bz{ ifunk<br />

BjhI. id'I T[; dhnK e[ZM fbysK SghnK sK ;G s'I gfjbh rkb ekwo/vK B/ eZYh. T[;dh fBy/Xh<br />

GKitkdh nky e/ ehsh.<br />

porwkB B/ 1969 ftu i/o{;bw dh fjpo{ :{Bhtof;Nh ftu ekcek-B[wkfJ;a bkJh rJh. T[;B/<br />

eftsk dk T[j pzd oZfynk i' 14 ;kb dh T[wo ftu ekcek B/ fbfynknkT[<br />

Idk j? e'Jh, s[o ikD bJh.<br />

fwbkg M{m, fti'r ;Zu.<br />

gzi c[ZN B" fJzu, nZmthI ebk; ftu T[j ;G s'I bzwk w[zvk ;h. i[nkB j'e/ T[j S/ c[ZN eZd eZY<br />

frnk. T[; dhnK fb;aedhnK nZyK ftu ;aow ;h, fMie ;h, p/u?Bh ;h ns/ ;[cB/ ;B. pkd<br />

ftu ekcek dk d';s porwkB, fjpo{ :{Bhtof;Nh dk tkJh;-uK;bo fB:[es j'fJnk ns/ T[;B/<br />

;z;ko gqf;ZX B?;aBb bkfJpo/oh nkca fJiaokJhb ;Ekgs ehsh. porwkB dk eEB j? - i[nkBh<br />

ftu T[j w/ok s/ w/o/ :j{dh Xow dk wiake T[vkfJnk eodk ;h. T[; e'b dbhbK dhnK tkSVK<br />

j[zdhnK. w?I ykw';a ;[Ddk ofjzdk. go T[wo d/ nyho ftu T[j :j{dh j' frnk ;h. i' i' w?Bz{<br />

;[ZN d/D bJh nkydk, ekcek B/ nyho, T[j ;G ngDh fjZe Bkb bk fbnk. T[j p/nzs ;aohc<br />

;h go ;apdK dh tos'I tes ibkd j' iKdk. w[;ek d/ p'fbnk T[;dk fJe tke jZv wk; ftu'I<br />

dh bzx iKdk. go;go gZe/ fto'Xh ftukoK Bz{ T[j d't/I jZEK ftu cV e/ y/vdk s/ bj{ b[jkD<br />

j[zdk.<br />

iBw;kyh ftu nZyo ;apd w?I gfjbh tko jfEnko ti'I tofsnk iKdk gfVQnk. GkJh wodkBk, oZp<br />

dh T[;ss BjhI, r[o{ BkBe d/t ih dh T[;sfs rkT[D bZr/. wjkoki B/ wBQK ehsk sK GkJh ih<br />

B/ fejk, w?I d/y fbnk j? pkpk, f;q;aNh dh ouBk d[pkok j'D bZrh j?. pqfjwzv dk g/Vk jZEK<br />

ftu b? e/ sz{ d[pkok r[zBQD bZrk j?I. r[o{ ih B/ c[owkfJnk - p; GkJh p;. J/dz{ nr? BjhI<br />

ubktDk j'o nZyo e[Jh.<br />

sho, sbtko, r'bh ubdh ;[Dh ;h. nZyo ubdk ;kyh ftu d/fynk.<br />

ekcaek dh ebk; Bz{ iowB Gk;ak gVkT[D tkbh Nhuo goh eEktK ;[DkT[ Idh j'Jh fejk eodh -<br />

fijV/ pZu/ goh ejkDhnK Bz{ fgnko eoBr/, T[j ihtB ftu T[dk; BjhI j'<strong>Dr</strong>/. :'fXnK tKr<br />

bVBr/. ekcaek T[go fJj eEkB bkr{ Bk j'fJnk.<br />

89


T[;dk efjDk j?, @@ebk Bz{ ekohroh dh b'V g?Idh j?, ekohro ebk s'I pr?o th ezw ubk<br />

;edk j?. pKM n"os pZuk izwD s'I n;woE j't/, go pZu/ dh gfoto;a eoBh sK f;Zy/. fbys<br />

w/oh ikB j?. fbyK BK sK wo iktK. w?I fbydk jK fJ; eoe/ oZp j' ikBk. w/oh fbys w/oh<br />

gqkoEBk j?. fbyD tkbk w/ia e'Jh y'jDk ukj/ sK e/tb jZE ftu x[ZN e/ BjhI, dzdK ftu cVe/<br />

oZyDk j?. w/ia w/ok wzdo j?.<br />

T[BQh fdBh gokr b/yeK ebkekoK dk rVQ ;h. fdbu;g sZE fJj fe pj[s/ :j{dh. ;Ekgs<br />

efwT[fB;N b/ye th :j{dh, efwT{fB;aNK d/ fto'Xh ojZ;tkdh th :j{dh. :"og d/ fe;/ ;afjo<br />

ftu e'Jh nky fdzdk w?I gokr dk jK, p; T[;Bz{ b/ye wzB fbnk iKdk. fit/I jo/e pBko;<br />

tk;h mZr jh j't/.<br />

gktb dk tke j? - jo/e ;tkb ftu'I ekcaek d' T[ Zso bGdk, d't/I fJe d{i/ d/ fto'Xh. d'tK<br />

T[soK Bz{ ca/o ftukodk sK jo/e ftu'I uko uko ;tkb j'o fBebd/ fiBQK dk e'Jh itkp Bk<br />

j[zdk. T[j izrb ftu rtkuk pZuk ;h.<br />

T[jBz{ sK nkw fijhnK rZbK dh ;wM BjhI ;h, oZp T[;Bz{ fet/I ;wM ftu nkT[Idk< go oZp T[BQK<br />

dh jh ;wM ftu g?Idk j? fiBQK Bz{ nkw rZbK BjhI nkT[IdhnK. sbtzvh okfJG'fJ fgzv ftu t;d/<br />

fgsk wfjsk efbnkD okfJ Bz{ fJ;/ rZb dk d[y ;h fe T[;d/ g[Zso Bz{ wkw{bh fijh rZb th<br />

;wM BjhI g?Idh.<br />

23 nes{po 1902 Bz{ gokr d/ tZv/ ;?whBko jkb ftu 18 ;kb dk fJe i[nkB ;akcBjkto T[go<br />

Gk;aD d/D bJh nkfJnk. fJj w[zvk ekBz{B dk ftfdnkoEh, ;zrhseko, ;akfJo ns/ T[Godk<br />

Bktbeko ;h. ngD/ Gk;aD ftu T[;B/ Bhs;a/ Bz{ caokv efj fdZsk. s[ozs pkd ftu 19 ;kb d/<br />

caoKia ekcek B/ J/; w[zv/ dh T[j fSZb bkjh fe ;o's/ dzr ofj rJ/. fJj w[zvk ;h w?e;<br />

po'd. w?e; T[;/ gb ekcaek dk w[ohd j' frnk. d'tK dh d';sh T[woGo fBGh. T[wo ftu<br />

S'Nk j'D d/ pktia{d T[;B/ ekcaek dh ;ogq;sh d/ ;ko/ coia T[wo Go fBGkJ/. id'I ekcek dk<br />

e'Jh Bkw BjhI ikDdk ;h, w?e; :'og T[go Sk u[ Zek ;h. ekcek SgD bJh fsnko BjhI ;h.<br />

fejk eodk - fJj e'Jh SgD:'r uhiaK B/< pj[s fwjBs eoe/, fwzBsK eoe/ fJe tko NokfJb<br />

(Trial) SgtkT[D bJh ekcaek Bz{ wBk fbnk. gqek;ae tZvk ;h s/ tkecahns eotkT[D tkbk<br />

w?e; fejVk S'Nk ;h< yoVk T[;B/ cVkT[IfdnK ekcaek d/ ;kjwD/ gqek;ae Bz{ fejk - w?I fJjd/<br />

;kwQD/ s[ZS jK. sz{ d/yhI fJ; dh fbys ftubh o{j.<br />

nrb/ fdB ekcaek fJeZbk gqek;ae e'b frnk, fJj efje/ fe fJ; ftu sK doiDk rbshnK B/<br />

ni/. jkb/ SgD:'r BjhI. T[E'I yoVk tkg; uZ [e fbnkfJnk. ekcaek szrh ftu ;h, fpwko ;h,<br />

uzrh okfJbNh fwbDh ;h. go BjhI sK BjhI.<br />

ekcaek dh w"s 1924 ftu j'Jh s/ w?e; 1968 sZe ihftnk. ekcek dh id'I ni/ fJe fbys th<br />

BjhI Sgh ;h T[;dhnK 37 feskpK Sg u[ ZehnK ;B s/ gkobhw?IN ftu :j{dhnK dk B[wkfJzdk<br />

u[fDnk frnk ;h. fejk iKdk j? fe fJe' y/so d/ fJe ebkeko dh uVQs d{i/ tv/ ebkeko<br />

bJh iafjo j[zdh j?. w?e; po'd j'o fwZNh dk ;h. T[;B/ ekcek dhnK ouBktK e/tb B;aN j'D<br />

s'I BjhI pukJhnK, T[wo d/ nyho sZe fejk eodk ;h - d[BhnK w/oh fJiZs J/; eoe/ eo/rh fe<br />

ekcek Bkw dk fJe ihBhn; w/ok d';s j[zdk ;h. gfjbK T[;B/ ekcek jZE'I T[;dhnK fbysK<br />

pukJhnK feT[Ife ekcek B/ nZr bk d/Dh ;h. d{ih tko BkiahnK s'I pukJhnK. w?e; Bk j[zdk,<br />

ekcek ;w/I dh X[zd ftu r[nku iKdk. id'I okfJbNh fwbdh, s[ozs ekcek dh gsBh d'ok Bz{ d/<br />

nkT[ Idk i' p[oh soQK rohph ns/ fpwkoh B/ x/oh j'Jh ;h. tfuZso rZb fJj j? fe w?e; ns/<br />

ekcaek ftukoXkok ftu fJe d{i/ d/ fto'Xh ;B. w?e; eZNV :j{dh s/ fiaUfB;N bfjo dk<br />

Bkwto bhvo id'I fe ekcek eoweKvh XowK s'I w[es, ;r'I fJBQK dh fyZbh T[vkT[D tkbk. go<br />

w?e; ikD frnk ;h fe ekcek B/ :j{dhnK Bz{ T[whd fdZsh, ;z;ko Bz{ Go';k fdZsk, fJjh Go';k<br />

w?e; dh fiazdrh dk X[ok pfDnk. Go';k jh Xow j?, ekcek Bz{ gsk ;h, w?e; B/ d/o pkd<br />

ikfDnk. ekcek d/ Go';/ dk i/ e'Jh Bkw BjhI c/o eh j'fJnk<<br />

Bw;sz nwip/<br />

(Bw;eko nekb g[oy Bz{ fi;dk e'Jh wijp BjhI)<br />

ikg ;kfjp dh fJ; gzesh pkps gq'c?;o G{fgzdo f;zx B/ fejk ;h @@oZp s'I w[Beo Bk;se XowK<br />

dh EK w?I T[; oZp dk w[ohd jK fi;dk e'Jh Xow BjhI.##<br />

90


iZi, jK; ro"; B/ ndkbs s'I n;shck d/e/ 1902 ftu gokr :{Bhtof;Nh ftu gq'c?;o ti'I<br />

B"eoh F[o{ eoe/ efofwBb bkn gVQkT[Dk F[o{ ehsk. T[;dk wZs ;h fe ngokX dh EK ngokXh<br />

Bz{ ;wM'. T[;dhnK fbysK g[b; ftGkr bJh ns/ b?euo ftfdnkoEhnK bJh wkvb pD/. ekcaek<br />

T[;dk ftfdnkoEh ;h. e?;b ns/ NokfJb ftu fJ; gq'c?;o d/ B?D Be;a fd;d/ jB. ekcek<br />

dk d';s, iZi dk g[Zso UN' ro";, wB'ftfrnkBh pfDnk. T[j cokfJv dk ftfdnkoEh ;h.<br />

cokfJv cyo Bkb fejk eodk - UN' s/ i[zr ftu efjoK dh w"fbesk j?. nkyao UN' wB'o'rh<br />

j' frnk s/ i[zr T[;dk fJbki eodk fojk. fgsk dh 1915 ftu w"s j'Jh s/ 1918 ftu UN' B/<br />

y[de;ah ehsh.<br />

nzBQ/ Bktfb;N nk;eo pkZw Bz{ fwbD bJh ekcek T[;d/ ewo/ ftu frnk sK M[e e/ ;bkw<br />

noia ehsh. w?e; po'd B/ pkZw Bz{ dZf;nk, T[j s?B{z M[e e/ fwfbnk ;h. pkZw Bz{ :kd j? -<br />

T[;Bz{ gsk ;h w?I nzBQk jK. T[j Bk M[edk c/o fejVk w?Bz{ gsk brdk< go T[j fe;/ tZvh<br />

;fGnsk dk okie[wko ;h. d/y/ e'Jh Bk d/y/. T[jB/ B/eh eoBh ;h.<br />

T[j d' ;z;koK dk Bkrfoe ;h. fJe sK wXtorh :j{dh pzdk, ;wkie fjz;k dk f;aeko, d{ik<br />

fsnkrh i'rh, ;G ek;/ s'I fBob/g. fejk eodk - Boe ns/ ;[or s[jkv/ bJh d' tZy tZy EktK<br />

j'<strong>Dr</strong>hnK. w/o/ bJh fJj fJe' jB. po'd fbydk j? - @@T[jdh jkiaoh ftZu fe;/ dh fjzws BjhI<br />

fe j'Sh, ;sjh, xNhnk rZb eo/. uZi dh rZb iK ykw';ah. b'e d;d/ jB fe XowK d/<br />

iBwdkfsnK dk b'eK T[go fJj' fijk n;o j[zdk ;h. ekcek dh ;zrs B/ w/ok ft;atk;a gZek<br />

ehsk j? fe g?rzpoK dh jkiaoh :ehBB T[j' fijh j't/rh fij' fijh b'e dZf;nk eod/ jB.##<br />

T[;dh ebgDk e[M fJj' fijh j[zdh - @@coia eo' fJe nkdwh dh fJSk j? fe ekcah ;ko/ pzd/<br />

fe;/ EK fpBK p[bkJ/ fJeZm/ j' ikD. p; fJe d{i/ Bz{ fwbD. rZbK eoB. e'Jh fo;ask BjhI,<br />

d';sh BjhI, fJe d{i/ Bz{ goyD. id'I fe;/ dk fdb eo/ nk ikJ/ id'I fdb eo/ ubk ikJ/. e'Jh<br />

p'M e'Jh pzd;a BjhI. nkT[Id/ wfjwkB dk ;[nkrs iKd/ Bz{ w[;ekD ;fjs ftdkfJrh. fi; pzd/ d/<br />

wB ftu fJj' fij/ fynkb g?dk j'J/ T[;B/ d[BhnK dk gfjbk ekcah-jkT{; T[;kfonk.##<br />

T[j pj[s tXhnk s?oke ;h s/ fjzwsh wbkj. gkDh T[gobhnK y/vK d/ w[ekpb/ T[;Bz{ tXhnk<br />

brd/ s/ w[ekpfbnK ftu fjZ;k b?dk. ihtB pkps - @@fit/I e'Jh T[uh EK s'I B/oQ/ ;w[zdo ftu<br />

Skb wko dJ/, fco jZE g?o wkodk j'fJnk sb T[go nkT[D dk :sB eo/, fco gkDh ftu'I f;o<br />

pkjo eZY e/ s/iah Bkb o[e/ j'J/ ;kjK dh bVh cV/.##<br />

fdB nfij/ ;B fe ekBz{B ftu ghn?uHvhH T[gozs B"eoh Bk fwbh. jko e/ n?e;hv?IN phwk ftGkr<br />

ftu eboe dh B"eoh fwbh T[j th f;ckfo;a Bkb, feT[Ife :j{dh ;h. ;ko/ ndko/ ftu T[j<br />

fJeZbk :j{dh w[bkiaw ;h. fJj pVh nihp rZb j? fe d[BhnKdkoh s'I p/fBnkia fJj ihBhn;<br />

B"eoh ftu fdbu;gh bJ/rk. dcaso ftu T[j w[bkiaw j[zdk, s/ pZ;. T[;B/ J/Bk ezw ehsk fe<br />

;hBhno y[;a j' j' soZeh fgS'I soZeh fdzd/ rJ/. c?eNohnK s/ cowK ftu tXd/ n?e;hv?IN<br />

xNkT[D bJh T[;B/ fJe gkfb;h fsnko ehsh s/ bkr{ ehsh. fJ; ftT[spzdh sfjs c?eNohnK<br />

ftu ;[oZfyne ;kia' ;kwkB w[jZJhnk eotkfJnk s/ ;ktXkBhnK f;ykJhnK. T[;dh ftXh fJzBh<br />

ekoro ;kps j'Jh fe ezgBh w[nktfianK d/ Gko j/m'I fBeb e/ bZyK d/ w[Bkc/ ftu ubh rJh.<br />

T[;d/ fsnko ehs/ nzeVk-ukoN ns/ ;kbkBk nkwdB-you piN d/ t/ot/ sK ;" ch;dh mhe j[zd/<br />

jh, jo ;kb T[j nrb/ toQ/ dh BthI ftT[ Ispzdh gqekf;as eodk. T[j ;eZso d/ tv/ o[sp/ sZe<br />

nZgfVnk s/ 15 ;kb dh B"eoh d"okB j'o fe;/ B/ fJj ;kbkBk fog'oNK fsnko BjhI ehshnK.<br />

n?e;hv?INK ftu wo/ w[bkiaw d/ tko; phw/ dh oew b?D nkT[Id/, sob/ eod/, jZE pzBQd/, T[j<br />

J/B/ ;bhe/ Bkb g/;a nkT[ Idk fe cZNV fdb j'o iaywh Bk j'D, fejk eodk - s[jkv/ g?;/ s[jkBz{<br />

d/ oj/ jK, e'Jh nfj;kB Bh eod/. jT[ek b?e/ nkydk - fezB/ Gb/ B/ fJj d[yh b'e. gZEo<br />

wko wko ;kv/ dcaso ueBku{o eoB dh EK, fJj nkT[Id/ B/ s/ cfonkdK eoh iKd/ B/.<br />

T[j edh g{oh soK szdo[;s BjhI j'fJnk. gfjb' I fwjd/ ftu iayw. pkd ftu sgfde. ;koh<br />

T[wo whN ykD s'I goj/ia ehsk, ft;eh s'I d{o fojk. fwjd/ d/ o'r ekoB T[jB/ pVk goj/ia<br />

oZfynk. eJh rZbK ftu tfjw dh jZd sZe ;Beh. T[;dk fynkb ;h fe T[pkfbnk j'fJnk d[ZX,<br />

r?oe[dosh j' iKdk j?, ;' eZuk ghDk bkj/tzd j?. vkeNoK dk efjDk ;h fe sgfde T[; ftu<br />

d[ZX okjhI nkJh. T[BQh fdBh gokr d/ gF{nK ftu sgfde o'rkD{ nkw ;B.<br />

gokr d/ ekcah jkT{; ;afjo dh fizdikB ;B. vke{nK s'I b?e/ fcbk;coK sZe, ;G fJE/ r/Vk<br />

wkod/. w/ia d[nkb/ i[Vh fJe i[zvbh ftu ;NkfbB dk w[ohd T[; dhnK f;casK eoB' jfNnk Bk<br />

91


sK ekcaek p'fbnk - d' ;kb gfjbK fJ;/ ekcah jkT[; ftu w?I s/ohnK rZbK ;[DhnK. T[d'I G{sK<br />

ftu s?Bz{ gZek ft;atk;a j[zdk ;h. s/ok dkntk ;h sz{ G{s d/fynk, s/ fdyk ;ed?I. UBk Jh gZek<br />

s/ok ft;atk; nZi ;NkfbB ftu j?.<br />

;wekbh okiBhsh ftu T[;dh e'Jh fdbu;gh BjhI ;h go fiT[ I fiT[ I ps"o fuzse T[; Bz{ ikfDnk<br />

ikD bZrk, :j{dh nZstkdhnK fgS/ ekcaek dk fdwkr Biao nkT[D bZrk. ihtB ftu e/tb fJe<br />

tko mkD/ ftu ike/ wko/; dh iawkBs Goh ;h, wko/; g[fb; w[mG/V ftu ;akwb ;h. e[Zsk G"IeD<br />

fto[ZX fbykJh f;aekfJs sZe g[fb; foekov ftu w"i{d j? go fes/ ekcek dk fJzdoki BjhI<br />

fwfbnk.<br />

w?e; po'd, w/foze ;akfJo Bz{ g;zd eodk ;h go ekcek tk;s/ T[j ca}{b ;h. fJe fdB ikwDh<br />

w"s ekft;zrqfj ftZu'I w?e; B/ eftsk gVQ e/ ;[DkJh fi; ftu fJj tke ;h - @tZvhnK ;[jDhnK<br />

fssbhnK ykw';a c[ZbK T[go fJT[I p?mhnK jB fit/I ikd{ dhnK feskpK y[ZbQhnK j'D.# ekcaek jZ;<br />

fgnk s/ fejk - fJjBz{ sz{ ;akfJoh efjzB?<<br />

feskpK bJh T[;dk ;a?dkn f;yo dk ;h. bkfJpq/oh ikD dh EK pkiko ik e/ yohddk fejk<br />

eodk - feskp T[j ez[ih j? fijVh gkme d/ fdb dk izdok y'bQdh j?. T[jB/ g'be Bz{ yas<br />

fbfynk - T[j feskpK gVQ' fijVhnK vzr wkoB, iaywh eoB. feskp i/ s[jkvh y'gVh T[Zgo<br />

x;z [B BhI wkodh fcao feskp fet/I j'Jh< sz{ efjB? y[;ah d/D tkbhnK feskpK j'D. T[J/ gkrb,<br />

pzd/ pj[s y[;a j[zd/ i/ feskpK j[zdhnK Jh Bk. feskp gVQe/ bZr/ fit/I ;kvk ;G s'I tXhe e'Jh<br />

fgnkok ;dk bJh fti'r d/ frn?. wB[ysk s'I d{o, fJeKs tk;h, ;kBz{ pDtk;h pDk dJ/. ;kv/<br />

nzdobk T[j ;w[zdo fijVk poca pD frn?, T[; izw/ ;w[zdo tk;s/ e'Jh e[jkVk j't/ feskp.<br />

w/ok sK fJj' fynkb n? GkJh.<br />

17 ;kb dh T[wo ftu T[;B/ g{ok Bhs;a / gVQ fbnk ;h. ukbht/I ;kb, T[wo d/ nyhob/ fdBh<br />

T[j goh ejkDhnK gVQdk ofjzdk. cbkp/no, fveBia, d';s'fJt;eh, r/N/ ns/ feoe/rkod T[;d/<br />

wBg;zd b/ye oj/. coKia pbh B/ 1907 ftu fbfynk, @@nZi iowB ;kfjs fiBQK p[bzdhnK Bz{<br />

S[j fojk j? T[j j?Bfoe wkB, w/foze ns/ ekcaek dh pd"bs j?.#<br />

ekcaek dh gzesh - fiT[Dk w[;aeb j?, mhe, go Bk fiT[Dk fejVk nk;kB j?< w?e; B/ fejk -<br />

e/tb w/o/ Bkb'I BjhI, T[j jo/e Bkb'I tZyok ;h. T[; tork edh BjhI j'fJnk. T[;Bz{ eh ukjhdk<br />

j?, ;akfJd T[j BjhI ikDdk, go eh eh BjhI ukjhdk, fJ; pko/ T[j g{ok ikDz{ j?.<br />

ekcaek jZ;fdnK d;dk j? - fJj ihtB phwK th bZyK ;kb g[oksB wB[Zy d/ tfjw tork j?<br />

fi;dk ft;atk; ;h fe X{g X[yk e/ Y'b tik e/ w[;hpsK GikJhnK ik ;edhnK jB.<br />

@@w?I pj[s ;[;s jK. dkntk eodk jK ;G e[M eo ;edK, eo e[M th BjhI ;edk. coia eo'<br />

y[de;ah eoB tk;s/ wB pD ikt/, sK th BK eoK, ;[;s jK.<br />

@@n"os Bkb d[o ftjko nkdwh J/; eoe/ eodk j? feT[Ife T[j n"os s'I vodk j?. ;kv/ ;kfjs,<br />

;kohnK e'wb ebktK T[go sK T[j SkJh gJh j?. n"os ;op-;aeshwkB j?, wod BjhI.<br />

@@fJ;Bz{ w/oh ;akB ej' iK w/ok jzeko, w?I e/tb T[; Bz{ fgnko eo ;edK fijVk w/o/ s'I pj[s<br />

T[uk j't/, fi; sZe w?I edh g[Zi Bk ;eK.<br />

T[;dh wk;{whns d/yfdnK w[bkiaw fejk eod/ - ekcaek, ezgBh dk ;G s'I fBZek s/ ;G s'I<br />

fgnkok pZuk j?. fJe fdB d[gfjo T[j ngD/ e[bhr d/ ewo/ ftu ubk frnk, fijVk d[gfjo<br />

dk ykDk ykD bZrk ;h - po?v s/ wZyD. ekcaek B/ j?okB j[zfdnK fejk - U oZp ih ! J/Bk<br />

po?v s/ J/Bk wZyD yk ikB? sz{< d';s B/ g[ZfSnk - sz{ fezBk yKdk j[zB? d[gfjo?< ekcaek B/ fejk<br />

- gkDh d/ rbk; ftu fJe fBzp{ Bu'VdK. xZN n? fJj s/o/ fynkb ftu<<br />

dcaso dh ;ckJh ;/tek d/ pZfunK Bz{ ekcahnK, g/;NohnK fdzdk j'fJnk n"os Bz{ g[ZSdk - sz{ p[ok<br />

sK Bh wBkJ/Irh phph< pugB ftu fgsk Bz{ nkgD/ w[bkiawk Bz{ rkbK fdzfdnK d/ydk sK T[j<br />

T[BQK ;kfonK Bz{ ;bkw nky e/ gfotkfoe gkg X'D dk :sB eodk.<br />

id'I rzGho ebk fuzseK ftu T[;dh gqf;Xh y[;ap{ pDe/ d{o d[okv/ sZe g[Zih sK T[;dh fNZgDh ;h<br />

- feskpK w?Bz{ ihT[D BjhI ;B fdzdhnK. T[jh feskpK j[D w?Bz{ woB BhI fdzdhnK.<br />

bzwk ;wK fpwkoh d"okB fejk eodk - vkeNoK T[go w?Bz{ fpbe[b fJspko BjhI. vkeNo w?Bz{<br />

T[d'I ;jh brd? id'I efjzd? fe J/; fpwkoh dk e'Jh gsk Bh brdk. w?Bz{ vkeNoK fto[ZX Bcaos<br />

j?. w/o/ d' S'N/ S'N/ Gok vkeNoK B/ Jh wko/. gsk Jh Bh bZrk fe T[BQK Bz{ fpwkoh eh ;h.<br />

fJj Bk ej' w?I d[y ftu rq;s jK. ;[yh th BjhI, d[y ;[y s'I w[es th BjhI. j[D w?Bz{ d[y d/<br />

92


ekoB dk gsk brD bZrk j?, T[j fJj j? fe w/o/ s'I mhe BjhI fbfynk iKdk. ntZb sK<br />

fbfynk jh BjhI iKdk. id'I fby u[edK e[M, T[j gVQB:'r BhI j[zdk. w/oh fbys fJ; soQK dh<br />

j[zdh j? fit/I fe;/ iwKdo{ ngokXh dk fdb nekoB esb eoB Bz{ eo nkJ/ s/ eo d/t/ T[;<br />

pzd/ dk esb fi;Bz{ edh ikDdk BjhI ;h.<br />

@@fbyD t/b/ fJe fJe ;apd Bz{ w?I x[wk fcaok e/ d/ydK. ;apd th w/o/ jZE ftZu nkT[D s'I<br />

gfjbK eJh tko w/o/ tb d/yd?. id'I tke g{ok j' iKd?, w?Bz{ ne;o eKpk fSV iKd? feT[Ife<br />

p'bh Bz{ w?I nzdo sZe d/y frnk j[zBk, fBot;so, c/o w?I ;aowk e/ ibdh fBrkjK go/ eo b?Bk.<br />

## gkme J/; soK w/oh fbys gfVQnk eoBr/ ;fji/ ;fji/, fit/I epfo;skB ftu j?N T[sko e/<br />

b'e nkgD/ g[ofynK dhnK f;bK T[go fby/ tke gVQd/ jB.<br />

@@g?rzpo w{;k ukbh ;kb :j{dhnK Bz{ wko{EbK ftu gs? feT[ I uZeo eNkT[Idk G[Zy/ wkodk fojk<<br />

cokT{B dk fdsk wk; yk yk e/ T[j w'N/ j' rJ/ ;B. uoph gzxokD bJh T[j fJXo T[Xo<br />

fcodk fcoKdk fojk. id'I :j{dh w/o/ tor/ fgzio j' rJ/ c/o e?BkB ftu tVB fdZs/. w?I th<br />

cb;shB ikD i'rk j' frnK j[D.<br />

@@jhB(Heine) B/ iowB Gk;ak dk Bk; wko fds?. pdswhia B/ nzrh dh rzY y'bQ fdsh. j[D iDk<br />

yDk SkshnK u jZE wkoB Bz{ fcod?.<br />

@@:j{dhnK Bkb w/ok eh fo;as?< w/ok sK y[d Bkb edh e'Jh fo;ask BjhI fojk.<br />

@@w/o/ s'I w/oh b/yDh B/ ;G tk;BktK y'j bJhnK, ykDk ghDk, cb;cak, fJE'I sZe fe ;zrhs th.<br />

J/Bh w/oh skes th BjhI ;h fe w?I ;ko/ Jh ezw eo ;edk. fbys T[go c'e; eoBk iao{oh ;h.<br />

w/oh woiah Bkb e[M BjhI j'fJnk, w/oh fbys dh woiah Bkb j'fJnk. fbys w/oh fiazdrh j?.<br />

pkeh ;kohnK uhiaK id'I wBch j' ikD, T[j fiazdrh t?;/ fizdrh fet/I ojh<<br />

po'd T[;Bz{ r/N/ dh jt/bh fdykT[D tJhwko b? frnk. f;aZbo th fJE/ fojk ;h. r/N/ d/ t;so,<br />

tos'I dhnK uhiak s/ fB;akBhnK d/ye/ ekcek T[dk; j' frnk, po'd Bz{ fejk - ekjBz{ nkT[Dk ;h<br />

fJZE/. fbysK ftu T[j fiT[Idk ikrdk wfjedk fcodk fd;dk ;h. fJE/ sK w?Bz{ w/o/ wo/ pkp/<br />

dhnK T[dk; t;sK fdZ;hnK.<br />

nkgD/ gqek;ae Bz{ fbfynk - i/ s?Bz{ SkgD :'r br/ sK feskp Skg d/JhI. w?I pj[s j[f;nkoh<br />

Bkb ezw ehs?. rbshnK sK jB ni/ th, go seVk T[;skd th cV BjhI ;edk. nkgDhnK<br />

ewhnK Bz{ S[gkT[D dk BK jh ebk j?. fizBk tZvk e'Jh ebkeko UBk tZvk mZr.<br />

T[;dh ;j/bh c/fb; B/ id'I ekcek nr/ ftnkj dh sithia oZyh sK T[;B/ fJT[I fJBeko ehsk,<br />

@@eh eo/Irh ftnkj eoe/ w/o/ Bkb< ;akwh fszB ti/ dcso'I nkT[Bk. ykDk yke/ ;'"I ikBk. c/o<br />

xzNk ;?o eodK. c/o nZXh oks s'I tXhe ;wK fbydk ofjzBk. edh edh fbyfdnK jh ;t/o j'<br />

iKdh j?. podk;as eo bJ/Irh fJj ;G< fbyD t/b/ w?I fJeKs b'Vdk jK, fe;/ ;kX torh<br />

fJeKs BjhI, w[od/ dh fJeKs. w"s sK e[ZM th BjhI, fbys, w"s s'I tXhe v[z{xh BhId j?. w[od/<br />

Bz{ epo ftu'I pkjo X{jDk fezBk n"yk ezw j?, fJ;/ soQK w?I nkgD/ nkg Bz{ w/ia T[go'I go/ X{j Bh<br />

;edk. fBok Boe j? fJj, fBok gkrbgD. fJjh w?Bz{ uzrk brdk j?, fJjh w/oh j'Dh j?<br />

c/fb;.<br />

gfjbk ft;at-:[ZX F[o{ j' frnk. w?e; fbydk j? - izr ;kBz{ gkrbgD brdk ;h. ;kvh ftrV/<br />

S'efonK dh ghjVh ;h fijVh 50 ;kb nwB ftu ojh j'D eoe/ ;'udh ojh fe bVkJh j[D<br />

edh j'fJrh jh BjhI. wB[ysk dk ;zskg d/yD bJh n;hI nzBQ/ ;K. ;kv/ u'I fe;/ Bz{ th f;nk;s<br />

ftu fdbu;gh BjhI ;h. t?rBo dk ;zrhs, :j{dh Jh;kJh tok;s, fJzgo?;afB;N g/fNzr T[go<br />

uouk ;kv/ bJh tXhe iao{oh ;h. oks' oks G{ukb nk frnk. n;hI g{o/ w{oy ;kps j'J/. n;hI<br />

sK izr d/ fto'Xh th BjhI ;K. izr d/ fto[ZX pzdk nkyoeko fJj sK ikDdk j[zd? Bk fe izr<br />

j'fJrh s/ fJ; dk fto'X eoB?. n;hI g{oB bkuko ns/ G?Ghs ;K.<br />

ekcaek T[go e'Jh n;o BjhI ;h. fit/I e[M BjhI j' fojk j[zdk. w?e; po'd d[BhnK Bz{ jo jhb/<br />

pukT[D bJh fcaeowzd ;h. ekcek y[d Bz{ puk b?Dk ekcah ;wMdk ;h, T[j nkgD/ nkg Bz{ puk<br />

fojk ;h, :kBh fe brksko fby fojk ;h.<br />

wfjzrkJh tXD bZrh. fJ; dk th T[; T[go tXhe n;o BjhI. fszB/ G?Dk ns/ u"Eh wK ok;aD<br />

eZgV/ G/idhnK ofjzdhnK ;B. sBykj Bkb tXhnk r[ikok j'Jh iKdk. d[ekBk nZr/ bzwhnK<br />

bkJhBk bZrhnK j[zdhnK. xzN/ xzN/ pkd ehwsK tX ojhnK ;B. edh edkJh T[j bzwh bkJhB<br />

93


ftu fgS/ bZr iKdk. e[M yohdD bJh BjhI. feT[ Ife pkeh b'e d[Zy MZb oj/ jB, T[; d[y dk<br />

e[M fj;k tzvkD bJh xzfNnK pZXh yb'sk ofjzdk.<br />

iowB gkme ns/ nkb'ue fJe wZs jB fe ekcek gVQBk j? sK iowB f;y'. T[; dh iapkB dh<br />

ekN, ;zy/gsk, f;ZXk jwbk, i' fejk frnk, noE T[;d/ T[bN, ;apdK dh iVs ns/ c/o T[BQK dk<br />

T[ukoD, fJ;dk nB[tkd j[zdk jh BjhI. NokfJb Bktb dk gfjbk tke j? - fe;/ B/ :ehBB<br />

u[rbh ehsh j? feT[Ife e[M th rbs Bk eoB d/ pkti{d ;t/o ;ko g[b; T[;Bz{ frqcsko eoe/<br />

b? rJh.##<br />

fJ; fJe tke Bkb T[j dZ; fdzdk j? fe toswkB :[Zr dk jo ;t/ok gob' fbnkfJnk eo/rk.<br />

p/e;{o/ b'e Nzr fds/ ik<strong>Dr</strong>/ fIizBQK Bz{ nzs se gsk BjhI bZrDk j' eh fojk j?.<br />

gokr ftu gkrb j' u[Ze/ izrh f;gkjhnk dk e?Ig bZr frnk. ;kb 1916 ftu 4 jiako f;gkjh<br />

wB'o'r dk f;aeko ;B. ezgBh tb'I ekcek Bz{ fJBQK d/ phw/ d/ e/; fsnko eoB bJh G/fink<br />

frnk ;h go T[j Bkb Bkb T[BQK dk fJbki th eodk. T[;B/ dkBhnK nr/ fbysK okjhI T[j<br />

nghbK ehshnK fe XB dh ewh Bk ojh. ;oeko tb'I T[;Bz{ fJBkw d/D dk c?;bk j'fJnk.<br />

sgfde T[;d/ c/cfVnK Bz{ ykD bZrh. p[yko ofjD bZr fgnk. yzx Bkb y{B d/ b'EV/ fBebd/.<br />

T[j fBeh G?D UNbk d/ fgzv ubk frnk fiE/ fpibh th BjhI ;h. fJZE/ T[;Bz{ wBg;zd wkj"b<br />

ns/ f;jstoXe y[oke fwbh. fJBQK fdBK Bz{ T[j nkgDh fiazdrh d/ ;G s'I ;[yh fdB wzBdk j?.<br />

UNbk nkydh - fpwkoh fJE/ fyZu fbnkJh j? BjhI fJj ekjBz{ gokr Svdk ;h. fJE/ T[j<br />

Nkb;NkfJ, joiaB s/ feoe/rkod Bz{ gVQdk ofjzdk.<br />

fbfynk - w?I fJ; eoe/ fpwko BjhI j'fJnk fe ihtB d/ jo gZy s'I c/bQ j' frnk. w?I tZvk ezw<br />

S/V fbnk. Xosh, jtk ns/ ekBz{B gq;zrjhD j' rJ/ jB, w?I Bt/I f;o/ s'I fJBQK dh f;oiDk<br />

eoBh ukjh. w?I f;q;aNh dk nkfd jK. w?I f;aq;aNh dk nzs jK. vkfJoh ftubk tke- ftnkj, fgsk<br />

g[oyh je{ws s'I nkiakdh j?. cb;shB, w"s s'I ;[szsosk j?. w?I fpwko j'D eoe/ cbk;shB BjhI<br />

ik ;edk, fJ; eoe/ Be;a/ T[go nkgDh T[ arb ;oeKdk ;oeKdk w?I gokr s'I cb;shB g[Zi<br />

iKdk jK.<br />

@@w"s tb iKdh ;Ve T[go J/B/ ;NZkg feT[ I pDkJ/ rJ/<<br />

@@w/o/ c/cV/ iaywh jB. ;kj b?IfdnK dod j[zdk j?. w?Bz{ uzd T[go ufbnk ikDk ukjhd?<br />

fiE/ jtk BjhI.<br />

fwb/Bk Bz{ fbfynk gZso - pkd d[gfjo nZXk fdB ;afjo dk r/Vk wkfonk. ;afjo :j{dhnK fto[ZX<br />

Bcaos Bkb B[ZuV foj?. @rzdk y{B#, fJj j? :j{dhnK tk;s/ bcia. J/Bh Bcaos ftu' I fBeb e/<br />

fes/ j'o ufbnk ikDk mhe oj/. ekeo'u Bz{ fizBk woih GikU, c/o o;'Jh ftu. fJT[ I jK w?I<br />

fJZE/ - fJj j? w/oh pjkdoh . pkoh ftu dh pkjo fdykJh d/ oj/ B/ x[V uVQ/ f;gkjh, jZEk<br />

ftu ;zrhBK wVQhnK pzd{eK. d{i/ gk;/ jfEnkopzd dzrkekohnK d/ ekcab/HHHH.<br />

@@i' tkgoBk j? ;' tkgo/rk. i' tkgfonk, T[jh tkgoBk ;h.<br />

18 d;zpo 1920, T[;Bz{ wkdb/oh ;?B/N'ohnw ftu dkyb eotkfJnk frnk. fJj e'Jh j;gskb<br />

BjhI, gjkVh T[go ;[jDk ;kc nkokwxo ;h. bkfJbki wohia nkokw Bkb nkyoh ;kj b? ;eD,<br />

fJ; dk wB'oE J/Bk jh ;h.<br />

fJZE'I T[;B/ w?e; Bz{ fbfynk - w?Bz{ gsk bZr? sz{ fwb/Bk e[Vh Bz{ fwbD ikJ/Irk. uzrh rZb j?.<br />

fJj y[;ah w?Bz{ j[D edh Bk fwb/rh. w/o/ pko/ e[ZM g[S/ sK fJT[ I dZ;h fit/I e'Jh wo w[e/ pzd/ dh<br />

rZb ;[DkfJnk eod?. phs/ dh dk;sK.<br />

fJE/ 17-18 ;kb dk fJe i[nkB T[jBz{ fwbD nkfJnk. T[jB/ ekcek dhnK eJh fbysK gVQhnK<br />

j'JhnK ;B. edh jZ; g?Idk edh o' g?Idk. ekcek tk;s/ feskpK dk fJe pzvb fbnkfJnk. c/o<br />

;/pK dh N'eoh. ekcek B/ fbfynk - efjzd? pVk y[;a jK. go fJjd/ fujo/ d/ ozr gb gb<br />

pdbd/ B/. vo brd?. fe; ;a?skB dh nZr cZe foj? fJj w[zvk pJh<<br />

fJj Gfty dk gqf;X ;akfJo r[;skt ikB[y ;h fi;B/ 25 ;kb pkd @@ekcek Bkb r[csr{##<br />

feskp fbyh. J/BhnK rZbK, fe d' fibdK pD rJhnK. ekcaek dh jh nZr d/ cZe/ wko/ ;B<br />

T[;B/.<br />

fJeZb/ e?;b T[go jiakoK b/y$feskpK fbyhnK rJhnK. nB/e BiaohJ/ d/yD ftu nkJ//. w?e;<br />

nB[;ko fJj o{jkBh pyf;a;a dk fuzBQ j?. fe;/ B/ fejk, fJj B"eo;akjh dk fuzBQ j?. fe;/ B/<br />

i{vkfJiaw, fe;/ B/ oki ;Zsk, fe;/ B/ fJeZbsk dk nB[Gt s/ fe;/ B/ :;{ w;hj tZb Bz{ fbiKdk<br />

94


okj dZf;nk. cokfJvtkdhnK ns/ ;a'f;ankb'fi;NK B/ fJ; dh nkgD/ fj;kp Bkb ftnkfynk ehsh.<br />

;koso B/ fJ; Bz{ n;fsZstkd dk ;akjeko d;fdnK fejk fe p/ehws/ p/ozr ;z;ko ftu GNe/<br />

wB[Zy dk ;zeN j? e?;Zb. f;w'B p/t[no B/ fbfynk - F[o{ ftu gsk jh BjhI brdk ;h T[;dh<br />

fbys fdb ftu feT[I X{j gkT[ Idh j?. ekcaek ;kB{z ;kv/ fdbK dhnK rZbK ;[DkT[Idk j?, oZp r?ojkiao<br />

j' frnk j?, nkdwh J/Bk pbtkB BjhI fe ngDk uokr nkg pD/. ;' w[eshdks/ dh sbk;a<br />

ftu ;okghnK o{jK GNe ojhnK jB. g?rzpo fgsk B/ n;wkB s'I ekBz{B T[skoB' fJBeko eo<br />

fdZsk j?. go ekBz{B sK T[skfonk ik u[ Zek j?, Bt/I :[Zr nB[;ko n;hI fJ; d/ noE eoB dh<br />

;woZEk r[nk p?m/ jK. ni'ek do;aB fJ; dh ftnkfynk eoB i'rk BjhI. J/Bk fJeZbk, J/Bk<br />

r[gs j? fJj fe ;kvh iapkB fJ; d/ noEK dk Gko BjhI u[Zedh, go J/; rZb dk ;kBz{ gZek<br />

gsk j? fe i/ fJ; Bz{ Bk wzfBnk n;hI spkj j'tKr/ :ehBB. vo ns/ T[dk;h ftnkge j?.<br />

ikoi b{eku B/ ;yas iapkB ftu T[; Bz{ Gzfvnk, fejk, ekcek dh ouBk T[Zbh bZrk gq:'r<br />

f;XKs j?. fJj b{eku dk gkoNh n?bkBBkwk ;h fJ; eoe/ Bk fe;/ B/ T[;dh rZb r"bh Bk<br />

fJ; T[go e'Jh uouk eoBh :'r ;wMh rJh.<br />

1963 gokr ftu iowB b/ye ekBcoz; j'Jh fi; ftu fejk frnk fe T[j r[nkuh wB[ysk dk<br />

fgsk ;h. GNeD dk g?rzpo.<br />

ekcek dk tke - fJe pzd dotki/ d/ dopkB ti'I w?I T[wo Go gfjok fdZsk fe e'Jh fJ; Bz{<br />

y'bQ Bk d/t/. fe;/ Bz{ Bk w?I y'jbD fdZsk Bk nkg y'jfbnk. y[d py[d fJjB/ y[bQDk jh BjhI<br />

;h. w/ok we;d g{ok j'fJnk.<br />

f;nk;s T[go ftnzr, @@nypko Bk gVQ' sK ypoK e?g;{b pD pD nkT[IdhnK jB. ft;at :[ZX<br />

f;yao s/ j?. ;oeko efj ojh j? d/; ftu g{oB ;aKsh j?, fe fJBh ;aKsh sK izr F[o{ j'D s'I<br />

gfjbK th BjhI ;h. ;oeko goik d/ nfij/ yso/ d{o eo ojh j? fijV/ jB jh BjhI s/ fiBQK<br />

pko/ b'e fceowzd BjhI. wfjzrkJh rbfjoh tKr uVQ ojh j?, fJ; pkps ;oeko ykw';a j?.<br />

T[;B/ ngDh t;hns fsnko ehsh. ;kohnK fbysK w?e; po'd B{z ;"Ig fdshnK ikD s/ w?e; nZr<br />

bk dJ/. T[;dh fJ; t;hns T[go w?e; jZf;nk eodk ;h, @@ekcek J/Bk e[ us[o sK j? Jh<br />

;h- fe ouBktK T[; fwZso Bz{ ;g[od eoB dk j[ew d/e/ frnk fi; pko/ T[j ikDdk ;h fe<br />

B;aN BjhI eo/rk. w?I sK T[; dk fJe fJe tke nkfJs tKr wZE/ s/ bkT[Idk jK.## id'I w?e; B/<br />

T[; dhnK fbysK ekcek d/ woB fgS'I gqekf;as eoBhnK F[o{ eo fdshnK sd :'og ftu fJ;<br />

rZb dk ipod;s fto'X j'fJnk fe fwqse dh t;hns B{z m[eokfJnk feT[ I frnk. w?e; fto[ZX<br />

rkbh rb'u d/ nzfrnko T[rb oj/ b'eK B{z gsBh d'ok B/ fejk- ekcek B/ e[M fbfynk, fJ;<br />

dk gsk w?e; s'I jh bZrk s[jkB{z. jhfonK dh ykD w?e; d/ epia/ ftu nk rJh j?. ;z;ko<br />

;d?t fJ; d/ dhdko eo/rk.<br />

G?D UNbk B{z ys ftu fejk- fiT[Idk fojk sK cb;shB iktKrk. w[;aeb brdk j? t?;/. fjpo{<br />

th pj[sh BhI nkT[ Idh w?B{z. c/o th, uzpV/ ofjD bJh fJe nZX T[whd sK ngD/ e'b oZyDh<br />

io{oh j?.<br />

Gko/ fuzsB B{z pohe ;" Ido: ebk Bkb fb;aek e/ iowB iapkB ftu T[;B/ nkgD/ j[Bo dh XKe<br />

fpmkJh go nyhob/ fdBh, id'I T[jB/ izr s'I pkd th EK go EK :j{dhnK dk esfbnkw j[zdk<br />

d/fynk sK T[jB{z bZrk fe fjpo{ ;[oihs j'Dh iao{oh j?. @@iowB sK fJ; soK j? fit/I w?I gzx{V/<br />

ftu' p/rkBk pZuk u[ok fbnkfJnk s/ n?bkB eo fdsk fe w/ok j?. w/ok eh j? fJ; ftu


tZvhnK nZyK Bkb fJT[ I sedk fit/I efjzdk j'J/- fJe ;apd j'o dZ;D bJh osk sK o[e, fco<br />

fJe j'o, c/o fJe j'o. T[jB{z fJj tfjw j' frnk ;h fe e/tb fjpo{ Gk;ak T[; d/ d[ZyK dk<br />

fJbki j?. wkfgnK e'b ofjzdk ;h, wK ;fji/ dotkik y'bQ e/ w?B{z nkydh- nkokw eoB fdT[<br />

j[D. T[;dh fgnk; nw[Ze ;h. T[j pj[s ibdh pj[s tXhnk f;Zy fojk ;h, J/Bk tXhnk fe<br />

nkyo po?BZo dk fjpo{ Bktb g{ok gVQ frnk.<br />

19 ;kb dh fJj ;[jDh e[Vh :/o';abw s'I :'og, rfDs gVQB ns/ fjpo{ gVQkT[D rJh ;h go<br />

:'og B/ fJ; d/ fdb T[go wkV/ gqGkt SZv/. T[; B{z :'og ekw[esk ftu roe j'Jh buo<br />

;fGnsk bZrh. nkgDh T[wo s'I eJh r[Dk tXhe ge/oh ;h fJj e[Vh. ekcek B{z fejk eodhs{z<br />

mhe j'J/Irk. w?I fbiktKrh s?B{z g[ofynK d/ d/; :/o';abw.<br />

ngq?b 1923 ftu fjT{r' porwkB :/o';abw s'I gokr nkfJnk s/ ekcek B{z fejk- w/o/ Bkb<br />

uZbhI. w?I ;co ftu s/ok ;jkok j'tKrk s/ T[E/ w/oh e'mh ftu ojhI, :/o';abw fjpo{ :{Bhtof;Nh<br />

ftu. nes{po ftu uZbKr/.<br />

;co eoB dh skes goyD bJh T[j pofbB frnk. T[E/ ;kro feBko/ nBkE :j{dh pZfunK<br />

dk e?Ig ;h. g{oph :'og d/ pZfunK Bz{ gZSwh :'og gkb g'; fojk ;h. T[j xzfNnK pZXh T[BQK d/<br />

rhs, T[BQK dhnK febekohnK ;[Ddk, y/vK d/ydk. pZfunK Bz{ fBehnK fBehnK ;[rksK, ykD uhiaK<br />

fdzdk. fJE/ pZfunK ftu T[;B/ ;?pZE (gftZso :j{dh fsT[jko) wBkfJnk. ihtB ftu gfjbh tko<br />

nkgDh woiah Bkb T[;B/ Xkofwe o;wK fBGkJhnK. fJE/ jh T[;Bz{ fJe fdB d'ok dkfJwzd fwbh<br />

i' nkyoh ;kjK se Bkb ojh. d'ok d;thI gk; ;h e/tb, J/Bk e[ th XZe/ Bkb gVQ rJh<br />

feT[ Ife :j{dh opJh (g[ikoh) fgsk e[VhnK dh gVQkJh d/ fybkca ;h, fjpo{ sK fpbe[b BjhII gVQB<br />

d/Dh. g?ra zpo d/ p'b iaBkBhnK d/ t; dh rZb BhI, T[; dk fJj fynkb ;h. go 19 ;kb dh<br />

fJ; e[Vh Bz{ fjpo{ ns/ f:Zfd;a p'bh T[go raiap dk np{o jk;b j'fJnk. ekcek dh fiazdrh<br />

ftu eJh n"osK nkJhnK go T[;dh gsBh j'D dk jZe jk;b eoB tkbh e/tb d'ok ;h.<br />

nZs dh rohph G[rs oj/ fpwko ekcaek dk nkyoh fsDek d'ok pDh. nr;s ftu fijVk ewok<br />

20 eokT{B dk fbnk, ;szpo ftu T[j 70 eokT{B dk ns/ nes{po ftu 180 eokT{B dk j'<br />

frnk. fpb Bk GoB eoe/ fpibh, r?; d/ e[B?e;aB eZN/ rJ/. fwZNh d/ s/b dk ;N't fbnKdk.<br />

s/b Bk j[zdk sK w'wpsh T[go po?v row eoe/ yk b?Id/. ekcek nkydk - nkgK :/o";abw ik e/<br />

o/;sok y'bQKr/ d'ok. sz{ ykD uhiaK fsnko efonk eohI, w?I t/No dk ezw eoKrk.<br />

d'ok jZ; g?Idh. T[;Bz{ g{ok gsk ;h ;awk d/ nkyoh fb;aeko/ jB fJj. T[;Bz{ nzXekowJh GftZy<br />

dk gsk ;h. go T[j n"os ;h. ihtB Bz{ ns/ nk; Bz{ fizBk x[ZN e/ n"os cVdh j?, j'o e'Jh<br />

BjhI. ewf;B, ;[jDh, db/o ns/ ;wMdko e[Vh fJe wohi, w"s d/ fp;so T[go i{M oj/ wohia<br />

Bkb nkgDh fiazdrh BZEh eo ojh ;h. fJ; :j{dD dk fB;auk ;h fe fiazdrh w"s Bz{ gSkV/rh.<br />

T[;Bz{ eowksK ftu ft;atk;a ;h. T[;Bz{ nodk; ftu ft;atk;a ;h. fejk eodh - fJjB/ w/ok bV<br />

cfVn?. cayo eoB :'r g?rzapoK dh Xh jK w?I, wzMdko ftu E'Vk SZvKrh j[D.<br />

d'ok s'I ihtB ftu f;oc fJe G[Zb j'Jh. ekcek B/ T[;B{z fejk - w/ohnK vkfJohnK ;kV d/j.<br />

T[;B/ ekcek dhnK nZyK ;kjwD/ vkfJohnK oky dk Y/o eo fdZshnK. ;koh T[wo T[; Bz{<br />

gSsktk fojk go fejk eodh - T[d'I w/oh T[wo nkyk w'VB dh j? Jh BjhI ;h, eh uzr? eh<br />

p[ok, w?Bz{ eh gsk ;h. T[j w/ok wkbe ;h. w?I fJBeko fet/I eodh<<br />

c/o th pj[s ;kohnK vkfJohnK ns/ fbysK T[;B/ ;zGkb bJhnK. go d{ih tZvh izr ;w/I BkiahnK<br />

B/ T[j epia/ ftu b? bJhnK s/ fco edh Bk bZGhnK. ekcek dh w"s fgZS'I T[j o{; ftu ubh<br />

rJh ;h. ofjzdhnK y{zjdhnK fbysK, c'N'nK ns/ fB;akBhnK o{; dh y[chnk g[b; B/ ips eo<br />

bJhnK fiBQK dk e'Jh y[ok BK fwfbnk. fJ; e[Vh dk ihtB nZyo p nZyo w"s Bz{ jok d/D dh<br />

dk;skB j?. ihtB d/ nNZb c?;b/ sfjs T[j :/o';abkw dh fiankos eoe/ nkJh.<br />

ekcek dh jkbs ftrVdh rJh. @i';fcB d f;zro# ;?B/N'ohnw ftu fbyh T[;dh nkyoh ejkDh<br />

j?. sgfde T[;dh ;kj Bkbh ns/ rb/ ftu g[Zi rJh. gkDh sZe Bk bzxdk. w?e; po'd jo<br />

o'ia jkiaoh Godk, ;kok ;kok fdB p?mk ofjzdk. ekcek fejk eodk - fJe' tko w?I tvk rbk;<br />

gkDh dk ;[ ZN fbnk eodk ;K nzdo, fgsk Bkb tZvk phno dk wZr ghIdk. T[; dk eZgfVnK ;D/<br />

Gko 45 feb' ofj frnk. ebhnK Bkb bZdhnK NkjDhnK ;ah;/a d/ iko ftu gkDh gke/ d'ok o'rh<br />

;kjwD/ oZy fdzdh sK nkydk - ebhnK wodhnK wodhnK th fezB/ nkokw Bkb gkDh ghJh<br />

iKdhnK jB. wodk wodk pzdk gkDh gh ;e/, fJj Bh j' ;edk.<br />

96


d'ok tZb d/yfdnK nkydk - dod pj[s j' foj? d'ok. sz{ J/Bk ezw eodhI n?I, d/yh ikBk, fJj<br />

dod tyoh fe;w dk j?. go mhe n?. w/o/ wZE/ s/ nkgDk jZE oZy s/ ;aKs eo.<br />

T[;B/ vkeNoK Bz{ fejk - j[D nkyoh Nhek bk fdT[. r[Z;/ ftu T[;B/ fwZso vkeNo Bz{ fejk -<br />

sz{ w/ok fgsk, iZi ns/ oZp BjhI j?I. i/ J/; t/b/ sz{ w?Bz{ Bk wkfonk sK sz{ w/ok eksb j'J/Irk.<br />

;wfMnk< d?th ekBz{B w/o/ jZe ftu B/, w?I ikDdK. d/o BK eo.<br />

T[; d/ wkochB dk tZvk Nhek bk fdsk frnk. nZyK pzd j'DhnK F[o{ j' rJhnK. dtkJh n;o<br />

eoB bZrh. vkeNo B/ T[; dk f;o cV fbnk. ekcek Bz{ bZrk, G?D n?bh j?, fejk - d{o j'e/<br />

p?m n?bh, go/ jN e/.<br />

S{s dh fpwkoh ekoB G?Dk Bz{ d{o pfjD bJh fejk eodk ;h. vkeNo ukj[zd/ ;B fe d'ok fJ;<br />

xVh pkjo ubh ikJ/. T[j ikD tkbh feZE/ ;h< vkeNo B/ fejk - d'ok ikj, c"oB ekcek d/<br />

wkfgnK Bz{ sko d/j. T[j ubh rJh. p/j';ah ftu ekcek B/ fejk - s[;hI Bk ikfJU w/o/ e'b'I<br />

d{o. w?I iktKrk.<br />

tkg; nkJh sK wohia ik u[Zek ;h. d'ok r[bd;sk b?e/ nkJh ;h. c[Zb T[;B/ ekcek d/ wZE/<br />

Bkb S[jKfdnk fejk - fezB/ ;[jD/ c[Zb, d/y ekcek. riap j' frnk. osk e[ f;o T[mk e/ c[Zb<br />

;z[x/. uwseko. yZph nZy y'bQ e/ d'ok tZb d/fynk. j'mK s/ w[;ekB nkJh. p'b e'Jh Bk<br />

fBefbnk. d'ok B/ T[;dh Sksh T[s/ ezB Gko f;o oZy fdZsk. pj[s wZXw, fdb dh XVeD.<br />

nkyaoh XVeD s/ nkyoh ftSVdk ;kj e/tb d'ok B/ ;[fDnk, d'ok B/ d/fynk, @@s/o/ d[Zy yasw<br />

ekcek, w/o/ d[Zy F[o{.##<br />

vkeNo B/ w?e; po'd Bz{ fbfynk - fi;B/ d'ok BjhI d/yh, fet/I ikD/rk gqhs eh j[zdhn?. w?e; B/<br />

fbfynk- id'I ;wK nkfJnk fe fiazdrh ns/ w"s ftu'I fe;dh u'D eoBh j?, T[d'I fJj d[Zfush ftu<br />

g?D tkbk pzdk j? Jh BjhI ;h. w?I fJj d/o s'I ikDdK.<br />

gokr ftu T[;Bz{ dcBkfJnk frnk, @u[V/b ngD/ gzfink ftu' I Sv/rh BjhI.# fJZE/ gzi i[pkBk ftu<br />

T[; dk ;zy/g ihtB fpT[ok fbfynk j?. fi; gokr ftu T[;dh epo pDh, T[E/ T[; dhnK<br />

fbysK T[go gkpzdh bZrh. noB;N gkt/b fbydk j? - ekcek dk ;z;ko nBzs o";aBh d/ ;kjwD/<br />

nzBQk j' iKdk j?. T[;dhnK fbysK B/ gqtkBs ft;atk;aK dhnK iVQK fJ; eoe/ BjhI fjbkJhnK fe<br />

T[;Bz{ ;Zu gqkgs j' frnk. feT[ Ife T[j pzdk ;h, ;Zu Bk fwfbnk sK T[;B/ B/ eZu Bkb<br />

okiahBktK BjhI ehsk. T[;d/ nzsjeoD @u'I ns/ ;kcr' gftZso fbys @u'I nkdwh Bz{ nkdwh j'D<br />

dk ;zskg ;kca fd;dk j?.<br />

ekcek d/ e[ZM p'b L<br />

@@w/ok ihtB fizBk ;[rzXhnK Gfonk fwmk; g{oB ;h ;z;ko ftu fe;/ B/ T[j fwmk; BjhI d/yh.<br />

w/ok nzs fizBk e"Vk j"t/rk, T[j e[VZsD fe;/ d/ fjZ;/ BjhI nkJ/rh.<br />

@@w?Bz{ e'Jh BjhI ;wM ;fenk. fijVk w?Bz{ ikD ikJ/rk, dkntk efonk eo/rk fe T[; B/ oZp Bz{<br />

ikD fbnk j?.<br />

@@fJe gVkn nfijk j[zdk j? fiE'I tkg;h ;zGt BjhI j[zdh. fJ; EK T[go gj[zuDk gt/rk jh<br />

gt/rk.<br />

@@feE/ nk frnk w?I< fJZE/ ;kj tZyoh soQK dk j?, fJE/ sko/ dh feoB ;{oi dh feoB s'I fes/<br />

tXhe fsZyh ns/ skesto j?.<br />

@@fJZE/ w?I nokw Bkb b/Ndk jK. fBx wkDdk jK. p/nzs fwZmh BhId ;" Idk jK. g{oB ;zs[;aN jK,<br />

jo fJZSk g{oh j'Jh feT[Ife w/ok e'Jh EK fNekDk j?,## nkgDh y[Zv ftZu b/fNnk ehVk fJT[I<br />

;'funk eod?.<br />

@@;kjwD/ fgnko j'J/ iK w"s, e/tb d' w"fenK T[go sz{ y[d Bz{ ikD/rk. fJj d' w"e/, fJe' w"ek<br />

j? do n;b.<br />

@@feskp dk n;bh s/ ;[szso ;cao T[;d/ b/ye dh w"s pkd F[o{ j[zdk j?.<br />

@@eh pD ikJ/Irk, fJ;dh EK fJj d/y, sz{ j?I eh.<br />

@@;Zu, nBzs jB/ok g;ko j?. gfjbK v{zxkD ftu Skb wko', vz{x/ T[Zso', fco s/ia jZE g?o wko<br />

e/ sb T[go nkU s/ j;fdnK j;fdnK, w"s fto[ZX bVfdnK, r[nkuk ;kj bZG' s/ cZV'. w"s d/<br />

iZc/ ftu'I fBeb' sK Xosh T[gobhnK t;sK j'o fb;ae ik<strong>Dr</strong>hnK.<br />

@@uVQd/ ikUr/ sK g"Vh d/ vzv/ T[go tZb/ j'o i[Vd/ ik<strong>Dr</strong>/. ikd{ tKr Bt/I vzv/ i[Vd/ ik<strong>Dr</strong>/.##<br />

97


@@pdh s[jkBz{ fes/ fJ; soQK dk w[iow Bk pDk dJ/ fe s[jkBz{ ft;atk; j' ikJ/ s[;hI pdh s'I e[M<br />

S[gk th ;ed/ j'.<br />

@@fJBebkp dk itkoGkNk T[so iKdk j? sK fgS/ BthI B"eo;akjh dh MZr pudh j?. bkb chs,/<br />

iaywh wB[Zysk dhnK ;zrbhnK pD iKd/ jB.<br />

@@u{j/ B/ fejk - nca;'; ;z;ko fezBk S'Nk j' foj?. F[o{ ftu fJj J/Bk tZvk ;h fe vo brdk<br />

;h, d"Vdk d"Vdk w?I jca iKdk. w?I y[;a j'fJnk fe j"bh j"bh ezXK ;oedhnK ;oedhnK B/V/ nk<br />

rJhnK. go pkd ftu j[D J/BhnK B/V/ j' rJhnK B/ fe w?I fJe yz{i/ ftu cf;nk p?mk jK.<br />

o;s/ ftu e[fVeh d/y e/ o[fenk sK nktkia nkJh, fd;ak pdb. w?I d{i/ okj tZb d"fVnk fiZXo'I<br />

nktkia nkJh ;h. T[E/ fpZbh yb'sh ;h..<br />

@@ektK dk dkntk j? fe fJeZbk eK ;[or Bz{ spkj eo ;ed?. mhe, eo ;ed?. go ektK Bz{<br />

fJ; rZb dk gsk BjhI fe ;[or efjzd/ jh T[; EK Bz{ B/ fiE/ eK BjhI g[Zi ;ed/.<br />

@@w/o/ nzdo e'Jh nwo nfpBk;ah ;aesh j?,## fJ; ft;atk; s'I pr?o nkdwh fiT[Idk BjhI ofj<br />

;edk.<br />

@@g{oB T[vhe, ;akBdko j?. fi;dh T[vhe j? T[j nZy'I go'yk j?, p/nzs d{o, god/ d/ fgZS/. Bk<br />

iakbw j? T[j, Bk d[fuZsh ftu j?, Bk p'bk j?. ;jh Bkw b?e/ i/ ;jh ;apd T[uko'I sK p[bkT[D<br />

s/ nk ikJ/rk. fJjh ikd{ dk sZs;ko j? i' f;oidk BjhI, p[bk b?Idk j?.<br />

@@fi;Bz{ fiazdrh pkjtK ftu GoBh nk rJh, T[j w"s s'I BjhI vo/rk.<br />

@@nkdwh dk d[ywJh fujok pZu/ dk w{ofSs ft;wkd j[zdk j?.##<br />

@@ewo/ ftu'I pkjo ikD dh b'V BjhI. p?m/ oj' s/ ;[D'. ;[D' th Bk, T[vhe'. T[vhe th Bk eo'<br />

p/;ae, p; u[g ns/ ;aKs j' ikT[. ;z;ko s[jkv/ ;kjwD/ yb' e/ x[zv T[skoB dh ikuBk eo/rk.<br />

fJ; nZr/ j'o e'Jh o;sk BjhI. ft;wkfds j'e/ ;z;ko s[jkv/ edwk T[go b/N/rk.<br />

@@e'Jh uhia j? nfijh, fi; dk fj;kp BjhI j'fJnk.<br />

fwb/Bk Bz{ ys ftu - s/oh w/oh fiazdrh i/ d[ywJh BK j[zdh sK nkgK fezB/ ;aow;ko j[zd/ fwb/Bk.<br />

@@w?Bz{ nkgDhnK fgSbhnK rbshnK dk e'Jh nca;'; BjhI, w?I T[BQK ft;atk;K eoe/ ;aofwzdk jK<br />

fiBQK Bz{ w?I ;Zu wzB fbnk ;h.<br />

@@ysfonK s'I pu e/ fBebdk fojk jw/;ak, pjkdo BjhI, Gr"Vk jK.<br />

fbys dh ;wkgsh eofdnK fJj f;ano s?odk j'fJnk toe/ T[gZo nk T[sZfonkL<br />

e?;k nkbw j? fe o";aBh sbt'I w/I u[Gsh j?,<br />

fe;h B/ s'V eo fpyok dhnk j' nkJhBk i?;/.<br />

ekcek ;kfjs<br />

The Trial, The Castle, The Metamorphosis, The Bridge, The Hunter Gracches, The<br />

Bucket Rider, Jackals and Arabs, The New Attorney, A Country Doctor, In the Gallery, A<br />

Visit to the Mine, The Next Village, A Fratricide, The Neighbor, The Great Wall of<br />

China, An Old Manuscript, The Knock at the Manor Gate, Eleven Sons, A Cross breed,<br />

Report to an Academy, The Worry of a Family Man, Guardian of the Tomb, Meditations<br />

on Sin and Hope, The City Coat of Arms, The Problem of Our Laws, The Vulture, The<br />

Test At Night, The Conscription of Troops, The Helmsman, The Top, The Home Coming,<br />

First Sorrow, The Departure, Advocates, A Hunger <strong>Art</strong>ist, The Married Couple, Give It<br />

Up, On Parables, Investigations of a Dog.<br />

98


fwb/Bk<br />

(fezBk ;woZE, fezBk t}Bdko Bkw j? fwb/Bk, fJzBk Gkoh fe u[e Bk ;e'. gfjbK fJj Bkw w?B{z<br />

yak; uzrk Bk bZrk, fit/A :{BkBh iK e'Jh o'wB Bkw GNedk GNedk p'fjwhnK ubk frnk j't/<br />

fiE/ u?eK B/ dfozdrh Bkb fJ; B{z e[ufbnk j't/ s/ XZe/ Bkb fe;/ e[Vh d/ ;zx ftu'A pkjo<br />

fyZfunk j't/. i' th j?, ozr s/ B?D BeF nfij/ fe fJ; FkBkwZsh n"os B{z pkjK ftu fbnk ik<br />

;e/. d[BhnK s'A d{o, nZr s'A d{o, w?A BjhA ikDdk T[j e"D ;h, wBwoih Bkb nksw ftFtk;<br />

Bkb T[j pkjK ftu ;wk iKdh. T[; nzdo fgnko pjkdoh ns/ pohe fdqFNh d/ r[D jB.fJj<br />

;ko/ r[D T[j nkgD/ fsnkr ftu ;[ZN fdzdh j? iK fco fJj ej' fe T[j fsnkrD j? fi;<br />

eoe/ fJj r[D T[;d/ fJod frod fJeZm/ j' rJ/ jB -ekcek)<br />

ekcek Bkb fi; fi; dk B/V/ dk ;zgoe fojk, T[; T[go e[ZM Bk e[M fbfynk ns/ gfVQnk ik<br />

;edk j? feT[ Afe p"fXe o'FBh s'A ;ZyDk T[;d/ ;zgoe ftu ofj BjhA ;h ;edk. tXhe wod ns/<br />

n"osK nfijhnK jB fiBQK ekcek dk gqGkt ep{fbnk s/ nfijk eoB ftu wkD j'fJnk. b/yeK<br />

ftu'A Fq'wDh w?e; po'd j? s/ d{ih nkw fijh d;thA gk; e[Vh d'ok i' XZe/ Bkb T[;dh gsBh<br />

pDh . frnkjothA ebk; ftu fcf}e; d/ gq'c?;o B/ w?rB/fN}w dk nfXnkfJ F[o{ eoB tes<br />

w/oh ebk; B{z g[ZfSnk- ftfdnkoEhU, w?rBN fe; t;s{ B{z nkgD/ tZb fyudk j?< ;koh ebk; d/<br />

jZE yVQ/, fJe }pkB ftu p'b/- b'j/ B{z. gq'c?;o B/ fejk- fJjh rbs rZb s[jkv/ u/s/ ftu' A pkjo<br />

eZYDh j?. ;e{b ftu s[jkB{z fJj' dZf;nk frnk ;h. ;[D'. u[zpe j'o fe;/ t;s{ B{z BjhA fyudk,<br />

f;tkfJ u[ zpe d/. b'jk id'A u[zpeh y/so ftu nkT[ Adk j? sK u[zpeh bfjoK d/ gqGkt ;dek u[ zpe<br />

pD iKdk j? sd nkgD/ fto'Xh Xo[t B{z u[zpe nkgD/ tZb fyZu b?Adk j?. XksK ftu'A e/tb b'jk,<br />

u[zpe pDB bJh fsnko j' iKdk j? fJ; eoe/ u[zpe tZb fyfunk iKdk j?. i' XksK u[ zpeh y/so<br />

ftu nk e/ th fBT{Nob ofjzdhnK jB, u[ zpe dk T[BQK Bkb e'Jh ;o'eko BjhA j[zdk.<br />

pkeh ;kfonK Bkb'A fwb/Bk fJ; eoe/ ftF/F j? fe T[j ekcek s'A gqGkfts BjhA j'Jh, Bk ekfcek<br />

T[; s'A, sd th d'tK dk ;zgoe bzwk ;wK fojk. d't/A nkgD/ nkg ftu ;zg{oB ;zs[FN Nkg{ ;B<br />

fiBQK B/ fJe d{i/ dh j'Ad B{z ;thekfonk th ;fsekfonk th go fBob/g ns/ ;[szso oj/. ekcek<br />

dk ihtB, F[ZX f;XKs, fBowb nB[Gt j? fijVk nwb ftu BjhA nkfJnk. fwb/Bk B/ e'Jh<br />

dkoFfBe f;XKs BjhA f;ofink. T[;dk ihtB T[j eow y/so ;h fi;B{z cb dh gqtkj BjhA.<br />

ftFt ;fGnksk dhnK E'VQhnK fijhnK T[BQK n"osK ftu'A j? fwb/Bk, fiBQK s'A gq/oBk bJh ik ;e/.<br />

fwb/Bk dh gqwkfDe ihtBh T[;dh ;j/bh wkorq/N p{po fBT{wB B/ fbyh j?. edh d't/A efwT{fB;N<br />

;B, fJe d{ih B{z ot/A; po[Ze s;hjk e/Ado ftu fwbhnK. fwb/Bk B/ fejk, nkgK d't/A fwb e/<br />

fJE'A d/ ihtB pko/ fbyKrhnK. id'A fwb/Bk B{z gZek :ehB j' frnk fe w?A j[D puKrh BjhA sK<br />

wkorq/N B{z fejk- s?B{z fJeZbh B{z fbyDh gt/rh feskp. wkorq /N B/ fejk- go w?B{z fbyDk Bh<br />

nkT[ Adk. fwb/Bk jZ; gJh- s?B{z gsk Bh, fwb/Bk Bkb d';sh eoB tkbk pzdk ihBhn; j' iKd?.<br />

s{z feskp fby/Arh s/ ;z;ko s/oh feskp gVQ/rk. wkorq/N pu rJh. fojk j' e/ T[;B/ fwb/Bk<br />

dhnK :kdK d/ edwK ftu p?m e/ feskp fbyh.<br />

feskp d/ gfjb/ nfXnkfJ dk f;ob/y j?- fbyKr/ d[ZyK dh feskp’. w[Yb/ FPpd jB- fJe d{ih<br />

B{z ni/ E'V/ e[ fdBK s'A ikDB bZrhnK ;K. go T[d'A fdBK d/ eh wkfJB/ id'A ;wK xzfNnK ns/<br />

fwzNK dh EK fdb dhnK XVeDK Bkb fwfDnk iKd?.<br />

fwb/Bk, u?e';btkehnk dh ;h s/ wkor/qN iowB. g{ok Bkw fwb/Bk i/;?A_;eh. gsk bZrk fe fwb/Bk<br />

gZsoeko ;h. fJe iowB n"os okjhA fwb/Bk B/ wkorq/N sZe ;[B/jk G/fink, fwbDk j?. T[j<br />

ikDBk ukj[zdh ;h fe eh fJj ;Zu j? fe ;'thns d/; ftZu iowBh d/ ckfF}w fto'Xh FoBkoEh<br />

ekwo/v, ;NkfbB B/ fjNbo d/ jtkb/ eo fdZs/ jB<<br />

s;hjk e/Ado dhnK T[ ZuhnK ezXK T[go b'j/ dhnK ezv/dko tkVK ;B fiBQK ftu fpibh SZvh j[zdh.<br />

gfjbh w[bkeks dk gfjbk tke- w?A jK gokr dh fwb/Bk. jZE fwbkfJnk sK fwb/Bk B/ fejk-<br />

;fji/ wkorq/N, iowB sohe/ Bkb jZE Bk fwbk, w/ohnK T[ ArbhnK ;[ ZihnK j'JhnK B/. T[;dk dk<br />

pdozr fujok sebhcK Bkb Gfonk j'fJnk ;h go nZyK ftu uwe ns/ p'bK ftu T[j skes<br />

99


fe wkorq/N G[Zb rJh fJj n"os ew}'o j?. bzwk eZd, sokF/ j'Am, fsZyk BZe, u"Vk wZEk s/<br />

x[zrokb/ tkb d;d/ fe fdb fdwkr dh nwhoh ;kjwD/ yb'sh j?.<br />

fJe d{ih Bkb rZb eoB dh wBkjh ;h. gfjo/dko brksko u"e;h oyd/, wkor/qN vodh ojh,<br />

e'Jh d/y Bk bt/, go fwb/Bk fJ; soQK FKs fit/A fe;/ Ffjo d/ tZv/ gkoe ftu nokw Bkb<br />

yb'sh rZbK eoh ikJ/, nkb/ d[nkb/ s'A nBikD. fJ; gb pko/ wkorq/N fbydh j?- w/o/ ;kjwD/<br />

nyzv nkswk ;h, ngwkfBs ns/ e[ubhnK j'JhnK n"osK ftu e/tb fJe n}kd n"os.<br />

fwb/Bk B{z ezw ubkT{ iowB nkT[Adh ;h go wkorq/N Bkb rZbK eofdnK E'VQ/ ;w/A ftu T[;dh<br />

Fpdktbh ns/ T[ukoD n;kXkoD jZd sZe F[ZX j' rJ/. gfjbh w[bkeks s'A pkd wkor/qN id'A<br />

nkgDh p?oe ftu tkg; nkJh sK fbydh j?, “w?A pkeh ;G tk;s/ nzBQh s/ p'bh j' rJh ;K. w/o/<br />

ti{d ftu fJe tke dk pko pko ;zuko j' fojk ;h- nkJh n??w fwb/Bk nkc gokr . pko<br />

pko fJj bc} d[jokT[ Adh, w/ok BFk tXh iKdk.<br />

gfjbh ;z;ko izr ftu :j{dhnK dk esfbnkw F[o{ j'fJnk sK wkorq/N nkgD/ puk tk;s/ ;'thns<br />

d/; ubh rJh ;h. j}koK efwT{fB;NK B/ fJ; nk; Bkb FoD bJh ;h fe ;'thns d/F T[BQK<br />

B{z puk bt/rk go T[E/ fJBQK B{z s;hjk e/AdoK ftu oZfynk frnk s/ nkyo 1940 ftu ;NkfbB<br />

B/ iowB r/;Nkg' (g[b;) d/ jtkb/ eo fdZs/. wkorq/N B/ ;NkfbB dhnK eos{sK dk gq?Z; ftu<br />

godkckF eo fdZsk. iowBk B/ sK T[; T[go efjo Ykj[Dk jh ;h, efwT{fB;N e?dh n"osK B/<br />

T[;B{z fJ; eoe/ s;hj/ / fdZs/ fe T[j ;NkfbB fto[ZX M{mk gouko eo ojh ;h. e}ke;skB d/<br />

ekokrzvk s;hjk e/Ado s'A pkd T[j fJ; iowB s;hjk e/Ado ftu nkJh. iowB e?dDK B/ T[;<br />

B{z rZdko, d/F-X'qjD dk fyskp fdZsk. fJ; d{joh jZse s'A p/gqtkj wkor/qN B/ fbfynk- i/ w?A<br />

fJ; i/bQ dh EK fe;/ j'o i/bQ ftu pzdh ehsh iKdh sd w?A fwb/Bk B{z fet/A fwbdh<<br />

pofbB s'A 50 whb d{o fJ; e/Ado ftu gzi j}ko n"osK pzdh ;B. :[ZX ysw j'D se fJBQQK<br />

dh frDsh gzikj j}ko j' rJh ;h. tXhe n"osK T[j ;B fiBQK B{z gsk BjhA ;h T[BQK B{z fJE/<br />

feT[ A fbnKdk frnk. pzdhnK B{z mzY ftu oZfynk iKdk, G[Zy/ wkfonk iKdk s/ e[ZfsnK tork<br />

ftjko j[zdk. rkbK, e[ZNwko nkw rZb ;h. fiT[Ad/ ofjD tk;s/ nkw e?dh e[M th eoB bJh<br />

fsnko j' iKd/, w[ypoh sK eh, jkewK d/ efjD s/ ;kEhnK dh e[ZNwko eo fdzd/. e/tb fwb/Bk<br />

puh, i' N[ZNh BjhA. T[j ;kfonK B{z Xotk; fdzdh. nkgD/ pkps dZ;D ftu T[j fJe fwzN th<br />

popkd BK eodh. T[j ikDBk ukj[zdh j[zdh. ekwb gZsoeko tKr T[j fJ; soQK ;tkb eodh<br />

fe ;kjwD/ tkbh n"os T[;B{z nkgDh ;j/bh ;wMD bZr/. T[;B/ wkorq/N B{z i' ;tkb g[S/, nfij/<br />

;B fe T[Zso fdzfdnK T[;B{z T[j e[M :kd nk frnk i' ed/ dk G[Zb ft;o frnk j'fJnk<br />

;h.fJ; nk; Bkb T[;B/ ;kEh e?dhnK d/ Bkw fby/ i' o{; d/ w[FZes e?AgK ftu pzd ;B, fe<br />

edh T[BQK B{z fwb/rh. T[j sK T[j rhs th fby b? Adh fijV/ e?dh rkfJnk eod/ ;B. wkorq/N<br />

s'A T[;B/ g[ZfSnk, fezBh d/o sZe efwT{fB}w ftu s/ok ftFtk; fEo fojk< eh s?B{z gZek :ehB j'<br />

frnk ;h fe efwT{fB;N jo/e B{z ezw, o'Nh ns/ n}kdh d/<strong>Dr</strong>/< d't/A j?okB j[zdhnK fe gkoNh dh<br />

GNeD ns/ n;cbsktK tk;s/ efwT{fB;N B/sk fe; jZd se pjkB/ xVB ftu wkjo jB. d'tK<br />

B/ efwT{fB;N ufosojhDsk dhnK iVQK y'ihnK.<br />

fwb/Bk ekov j'bvo gkoNh w?Apo ;h. T[; tes o{;h efwT{fB;N fJBebkp d[BhnK Go bJh<br />

gq/oBk ;o's pD frnk. fwb/Bk gkoNh tb' A fdZsk jo co} ndk eodh. T[;B/ edh efwT{fB;N<br />

o{; dk d"ok BjhA ehsk go gZsoekoh d"okB i' sZE T[;d/ ;kjwD/ nkJ/, T[;B/ nkgDk ekov<br />

N[eV/ eoe/ gkoNh d/ dcso ftu trkj fdZsk. gkoNh B/ n?bkB ehsk fe T[;B{z eZY fdZsk<br />

frnk j?. ;NkfbB dh F[ZXheoB bfjo d/ T[;B/ pyhJ/ T[X/VB/ F[o{ eo fdZs/. o/vhU wk;e' d/<br />

gquko ftzr nr/ T[;B/ gqFB oZy/- u?Ze efwT{fB;N ns/ ;kXkoB ekw/ fijV/ ;'thns o{; rJ/ ;B<br />

T[BQK dk eh j'fJnk< eh fJj ;Zu BjhA fe T[BQK ftu'A tXheso i/bQK ftu jB< b'eK Bkb<br />

fBgND dk o{;h sohek fJj' j?. b'e fJzB/ wk;{w j[zd/ B/, Go';k eo p?md/ B/ fe o{; ftu<br />

;[oZfynk fwb/rh. efwT{fB;N FoBkoEhnK ftu pj[s ;ko/ nfij/ b'e o{; ftu jB fiBQK dh w?A<br />

pVh fJ}s eodh jK. fJj' fij/ th B/ fiBQK B{z w?A fpbe[b g;zd BjhA eodh. w/oh g;zd iK Bk<br />

g;zd dk eh j?< w?A ;kfonK dh ;bkwsh bJh d[nk eodh jK.’ T[;d/ fJj eEB 8 wkou 1939<br />

B{z Sg/.<br />

100


fdB oks T[j mzY ns/ G[Zy ekoB ezpdh ofjzdh. ghbk fujok s/ ;[Zi/ jZE d/y e/ wkorq/N fJe<br />

fdB nkgD/ fjZ;/ dh po?v okFD fwb/Bk e'b b? rJh. fwb/Bk B/ Bkok} j'e/ fJj ;wkB jZE<br />

Bkb go/ ;oek fdZsk. T[;B{z e'Jh e[ZS d/ ;edk j?, fJj wzBD bJh T[j fsnko BjhA ;h.<br />

T[;dk e'Jh BjhA ;h, fJedw fJeZbh ;h go wkorq /N dk Gfonk Ge[zBk gfotko ;h fi; B{ z fwbD<br />

tk;s/ T[j nk;tzd ;h, fco th, fwb/Bk T[go e'Jh so; eo/ T[;B{z wB}{o BjhA ;h.<br />

T[j ;w/A dh gkpzd Bk ofjzdh, go/v ftu nZr/ fgS/ nkgDh w;sh ftu nkb/ d[nkb/ s'A p/ypo<br />

j[zdh. i/bQ nc;oK dk j[ew wzBDk sK dofeBko T[BQK dh vKN vgN eo fdzdh. fJe fdB ;G<br />

e?dDK gq/v eoB ik ojhnK ;B sK fwb/Bk dh B}o p;zs dhnK e[zpbK ns/ c[ZbK T[go gJh.<br />

T[j yb' e/ r"D bZr gJh. ;kEh e?dDK r[Z;/ ftu MgN e/ gJhnK sK p'bh- s[;hA izwhnK jh<br />

e?d eZND t;s/ j'. r[bkwh s[jkvhnK jZvhnK ftu tV u[ Zeh j?.<br />

e?dhnK T[go e?dh fBrokB, e?dh Bo;K, e?dh vkeNo s/ e?dh w[ypo oZy/ iKd/. fwb/Bk fejk<br />

eodh- fezBh n;kBh Bkb e?dh nkgD/ ;kEhnK d/ fybkc nkgD/ d[FwD dh wdd eoB bZr iKd/<br />

jB. d' efwT{fB;N n"osK fwb/BK B{z pkjo'A fwbD nkJhnK fJj efj e/ rJhnK- ;kB{z gsk bZr<br />

frnk j? s{z sk;eh dh u/bh j?_ fJ; eoe/ ;'thns d/; dh pdBkwh eodh j?A. fwb/Bk B{z Xweh<br />

d/AfdnK fJBQK n"osK ftu'A fJe p'bh, u?e ;wki dh fJ}Zsdko w?Apo oj/ A_rh fe pdBkw wkorq /N dh<br />

;j/bh< d'jK ftu'A fJe u[D b?. -;'uD dh b'V BjhA, fwb/Bk B/ fejk- wkorq/N Bkb d';sh. dck<br />

j' ikT[ j[D.<br />

iBw 1896 JhH B{z gokr ftu j'fJnk. wK pVh ;[jDh ;h, ekb/ x[zrokb/ tkb, fwb/Bk B{z :kd<br />

j? id'A fszB e[ ;kb dh B{z T[j r'd ftu fpmk e/ d/o sZe T[;d/ e/; tkj[zdh ofjzdh. fwb/Bk<br />

wkor/qN B{z df;nk eodh- e/; tkj[D pkd fJ; EK s'A wK w/ok tkbK dk SZbk u[[zwdh. fJj SZbk<br />

w?B{z edh BjhA G[ZbdkHHH eowK tkbk SZbk. fJeZbh ;zskB, ne;o fJeZbh y/vdh. Go itkBh ftu<br />

wK ub t;h. fwb/Bk d/ g/e/ ftfrnkB, ebk fEJ/No, ;zrhs d/ F?dkJh go ;j[o/ xo fJ; ;G<br />

e[M d/ T[bN. fwb/Bk dZf;nk eodh- ug/V wkoB dh rZb SZv', wK ed/ fMVedh th BjhA ;h.<br />

wkoe[ZN dh fvT[Nh gkgk fBGkfJnk eod/. f;bkJh eYkJh, bZeV T[go BZekFh dk ezw wK pj[s<br />

;[jDk eodh.<br />

fgsk dzdK dk vkeNo ;h. w{zj d/ jo/e nkgq/FB dk wkfjo ;oiB. T[; dk efbfBe tXhnk<br />

uZfbnk. T[;B/ v?ANb ekbi th y'fbQnk i' ni se vkeNo ikZB i/f;z;eh d/ Bk Bkb uZb fojk<br />

j?. fwb/Bk fgsk T[go rJh, neb Feb d'jK ftu. fgsk tKr j;fdnK rZbQK ftu N'J/ g?Ad/,<br />

rZb eoB ns/ c?;b/ b?D ftu fdqVQ.<br />

fwb/Bk B{z :kd j? fe id'A T[;d/ Gok B/ iBw fbnk sK ;ko/ gfotko dk fXnkB wohnb fij/<br />

w[zv/ tZb j' frnk, fwb/Bk fit/A xo ftu ojh jh BK. Gok dh w"s j' rJh. fwb/Bk f}IZdh j'<br />

rJh. fgsk ne;o e[ZN wko eodk. fgsk gozgok dk g[ikoh, g[okD/ Yzr dk j?N ns/ ;{N<br />

gfjBdk, fwb/Bk T[go jo gkpzdh.<br />

s/oQK ;kb dh ;h id'A wK B{z ysoBke Bw{BhnK j'fJnk, fco nXozr dk jZbk. ;kok ;kok fdB<br />

fwb/Bk wK B{z ;zGkbdh EZe iKdh. nkyo wK dk ftS'Vk ;kjwD/ nkfJnk. fwb/Bk B{z ;koh T[wo<br />

epo;skB uzrk brdk fojk. ;kok ;kok fdB T[j epo;skB ftu p?mh fpsk fdzdh. fiZXo w{zj<br />

j[zdk, fco T[Xo s[o g?Adh. fgsk B{z fJj joesK g;zd BjhA ;B. xo ftu ne;o seV/ jzrkw/<br />

j[zd/. fwb/Bk eJh eJh fdB xo Bk gosdh. edh ;N/i dk F"e edh fusoekoK bJh wkvfbzr<br />

eoB dk ezw. T[j ;kfjs dh rzGho gkme ;h. gzdoK s'A thj ;kb dh T[wo sZe i' fwfbnk,<br />

gfVQnk. jkw;B, d';s't;eh, w/o/fvE, skb;skfJ, i?ep;B, Nkw; wkB, T[;d/ g;zdhdk ;kfjseko<br />

;B.<br />

nk;Nohnk gqFk;B d/ fwBotk ;e{b ftu fwb/Bk B{z dkyb eotkfJnk frnk i' e[VhnK dk<br />

T[ue'Nh ;N? A_vov jkJh ;e{b ;h. b?fNB ns/ rohe GkFktK gVQBhnK bk}wh ;B. fJ; ;e{b dh<br />

;EkgBk u?Ze p[ ZXhihthnK B/ ehsh ;h. fJ; ;e{b ftu gVQhnK e[VhnK ftu' A gqf;ZX nfXnkgektK,<br />

;wki ;/tektK ns/ vkeNo pDhnK.<br />

fwb/Bk fJ; ;e{b dh :'r ftfdnkoED BjhA wzBh rJh. fJj BjhA fe fdwkrh s"o s/ e'Jh ewh<br />

j't/, T[;B{z gozgokrs fB:wK s'A fuVQ ;h, ;[Gkfte s"o s/ pkrhnkBk ;[o dh wkbe. d' j'o<br />

101


e[VhnK ;sk;k s/ iofwbk T[;dhnK ;j/bhnK pD rJhnK. fJj fsZeVh gqpzXeK bJh tZvh<br />

f;ododh pDh. fszB/ jo tes fJeZmhnK ofjzdhnK j'D eoe/ FZe ehsk frnk fe jwfiD;h<br />

jB. T[BQK dhnK joesK s'A nfijk gqshs ehsk iKdk fit/A T[j BbkfJeh tb tX ojhnK jB.<br />

pkeh sK mhe, fwb/Bk nkgD/ efbfBe ftu'A BF/ dhnK r'bhnK u[oK e/ fbnkT[Adh ns/ fszB/ obe/<br />

yKdhnK s/ T[vhedhnK fe eh j't/rk. e'ehB sZe dh tos'A ehsh. wkfgnK B/ fJ; fseZVh B{z<br />

s'VB dk :sB ehsk go ftnoE.<br />

fgsk dh fJSk ;h fe fwb/Bk vkeNo pD/ fi; eoe/ ;e{b fgS'A w?vheb ekbi ftu dkyb<br />

eotk fdZsk. fgsk, gfjbh ;z;ko izr d/ }ywh f;gkjhnK d/ fujfonK dk nkgq/FB eodk sK<br />

fwb/Bk B{z ;jkfJe oydk. go fwb/Bk B{z }ywK s'A fxoDk j[zdh. ;kb e[ pkd T[;B/ w?vheb<br />

ekbi SZv fdZsk.<br />

bzwk eZd, ;[jD/ B?D BeF ns/ nkswftFtk; Bkb Goh T[;dh s'o ;h. T[j ns/ T[;dhnK<br />

;j/bhnK d/ tosko/ ;dek fJj' fijhnK fNZgDhnK ne;o ;[DB B{z fwbdhnK- fJj S'eohnK gokr<br />

d/ ykBdkBK dh fJ}s B{z bk}wh dkrh eoBrhnK. fJBQK fdBK ftu ;kok :{og gozgok dh gyzvh<br />

e?d ftu'A w[es j'D dk :sB eo fojk ;h s/ fJ; wB'oE tk;s/ bhvofFg gokr e'b ;h.<br />

d[BhnK gokr tb d/y ojh ;h. T[BQK fdBK dk f}eo i';c e'fvf;e B/ ehsk j?- fpyoh X[ Zg<br />

tkbk fdB. w?B{z fJT[A :kd j? fit/A nZi dh xNBk j't/. ozr fpozr/ fbpk; gfjBh nB/e e"wK d/<br />

b'e, c"ih, f;tbhnB ns/ ftfdnkoEh. u"e ftu rtoBo dk T[Zuk p[Zs th fJ; o"De B{z d/yD<br />

ftu wrB. fJ;/ ;w/A pkjK ftu pkjK gkJh d' e[VhnK NfjbdhnK j'JhnK nihp bZr ojhnK jB<br />

feT[ Afe d'tK B/ w[zfvnK tkbk fbpk; gfjfBnK j'fJnk j?, tkb nzro/ih Yzr d/, Bk}e s{s dhnK<br />

SNhnK tKr nwhoh, mkm pkm, fdyktk fpbe[b BjhA, fwbkBk ns/ ;sk;k, d'tK ftu'A fwb/Bk<br />

r}p.<br />

fgsk dk g?;k gkDh tKr tjkT[Adh fwb/Bk. fwbD dk tes s?n, d/fynk fe d/o j' ojh j?, ;D/<br />

eZgfVnK d/ tbtk dfonk ftu Skb wkoh s/ d{i/ feBko/ ik fBebh. nfijk eoBk feT[ Afe i[ow<br />

;h, ;' nrb/ ;t/o/ gzi ti/ frqcsko eo bJh.<br />

fwBotk ;e{b dhnK pE/ohnK e[VhnK B/ Bkw yZfNnk go fwb/Bk fwb/Bk ;h. T[; nzdo e'Jh<br />

nfijh skes ;h fi; ;dek T[j gSkD b?Adh fe; fe; B/ fejVk fejVk w[y"Nk gfjfBnk j'fJnk<br />

j?. fgsk g[oyh gozgoktK d/ pyhJ/ T[X/V e/ T[j e'Jh BtK o;sk pDk ojh ;h. T[; tk;s/<br />

d/FK, XowK ns/ }pkB dh e'Jh ezX BjhA ;h. fJjh ekoB j? fe JhwkBdko b'eK tk;s/ T[j<br />

ehwsh ;h s/ wZekoK bJh ezuBh. gokr ftu p[ZXhihthnK d/ nB/e ;zrmB ;B, u?Ze ns/ iowB<br />

d't/A_ go fwb/Bk jo r[ZN ftu iKdh, ;[Ddh, ;[DkT[ Adh. fJzBh skesto fe fe;/ r[ZNpzdh dh wdd<br />

dh b'V BjhA ;wMh. c?;b/ b?D ftu ekcek, fizBk ewi'o ;h, fwb/Bk T[Bh jh w{zj}'o. fJjh<br />

ekoB j? fe fwb/Bk B/ ekcek B{z oZd ehsk. fwb/Bk d/ fJe tkec B/ sK fJj fNZgDh th fdZsh,<br />

w?B{z brdk j[zdk fit/A T[j x'V/ s/ ;tko j? s/ bZe Bkb fotkbto bNe foj?. T[BQK fdBK ftu<br />

fJe g[okDh xNBk dk ne;o f}eo nkT[ Adk. g[oksB p'jhfwnK T[go okie[wkoh fbfpT{; dk oki<br />

;h. T[; d/ Fk;B ftu n"osK dk ;fseko ;h. okie[wkoh B/ gozgok d/ T[bN wBwo}h d/<br />

ftnkj bJh ;tzpo ou e/ gq/fw;b Bkw d/ fJe f;ZX/ ;kd/ fe;kB dh u'D ehsh. okie[wkoh dh<br />

w"s s'A pkd gq/fw;b B/ okirZdh ;zGkbh. T[; d/ okiekb ftu n"osK B{z bZfrnk fit/A T[BQK d/<br />

;BwkB B{z m/; tZih j't/. T[BQK B/ wodK fybkc :[ZX bfVnk s/ ;?AeV/ e[VhnK ;?BktK jZE'A wkohnK<br />

rJhnK. fwb/Bk B{z d/y e/ b'e fJj ejkDh :kd eod/.<br />

fwb/Bk dh G{nk o}I/Bk i/f;z;eh nkgD/ ;w/A dh gqf;ZX eth ns/ Bktbeko ;h fi; pko/ b/ye<br />

nkoB/ B'tke B/ fbfynk- T[;d/ BktbK d/ gkso J/B/ iKpki jB fe ukj/ y[FhnK dk w"ek j't/<br />

ukj/ T[; ijk} T[go ;tko j'D i' v[Zp fojk j't/, T[j nkgD/ fdb dh rZb wzBd/ B/ e/tb.<br />

fwb/Bk nkgDh G{nk Bkb edh ;fjws Bk j'Jh. fwb/Bk fejk eodh, s/o/ jzM{-wkoek Bktb p/eko<br />

B/ G{nk. go G{nk T[;B{z brksko fgnko eodh ojh, fejk eodh w?A T[;Bz{ T[;dhnK BbkfJehnK<br />

d/ pkti{d fgnko eodh jK fe T[; dhnK BkbkfJehnK eoe/ jh< gsk BjhA, go uzrh brdh<br />

j?. j[D w?A fsjZso ;kb dh jK, shj ;kb j' rJ/ B/ fwb/Bk B{z fgnko eofdnK. ekch j?<br />

fJzBk.<br />

102


fJ; ykBdkB dk tv/ok, ikB i?;/fBn; (iBw 1566) gokr dk wzfBnk j'fJnk ;oiB ;h i'<br />

gokr ftu ofjzfdnK th e/tb iowB ns/ bkshBh p'bhnK p'bdk. fJj nkgDh fe;w dh<br />

p"fXe F/yh ;h. T[j ;wokN o[Zv'bc d{i/ dk Fkjh ;oiB fojk. pkdFkj d/ nkgj[do/gD d/<br />

fybkc nzd'bB fSfVnk sK ;oiB, fto'XhnK ftu ;h. nkyo pkrhnK B{z cfVnk frnk. id'A w"s<br />

dh ;}k dk n?bkB j'fJnk sK vkeNo B/ T[uh nktk} ftu fejk- fit/A s[;hA ngwkBie sohe/<br />

Bkb ;kv/ f;oK dh B[wkfJF fdyk oj/ j', T[j b'e nkT[D tkb/ B/ fijV/ ;fseko Bkb ;kv/<br />

f;oK B{z dcB eoBr/.” fJ; eEB dh ;}k, gfjb'A ikB dh ihG eZNh rJh fco f;o. id'A<br />

ekcek B/ fbfynk- fwb/Bk Fpd w?B{z fJT[A bZrk fit/A gokr dk BjhA rohe iK o'wB GkFk dk<br />

j't/, i' GNedk GNedk p'fjwhnK ftu nk frnk j'J/, fi;B{z u?ZeK B/ dfozdrh Bkb e[ub e/<br />

ipod;sh rb'A pkjo eZfYnk j't/, T[d'A T[;dk fJFkok fwb/Bk d/ fJ; Fjhd pkp/ tZb ;/fXs<br />

brdk j?.<br />

n?stko B{z wkorq/N ns/ fwb/Bk, e?dhnK dhnK Xkohdko todhnK gfjBh fJe d{ih Bkb rZbK<br />

eodhnK iKdhnK ;B- eh nkgK edh fe;/ ekch jkT{; ftu c/o p?m e/ th rZbK eo ;eKrhnK<<br />

fe;/ ;zrhs wfjcb dk nBzd fwb/rk< nkb/-d[nkb/ todhnK gkJh e?dDk ;?AefVnK dh frDsh<br />

ftu G{sK tKr fco s[o ojhnK ;B. nukBe s/}h Bkb iowB ;[gotkJh}o nkJh s/ d'jK B{z<br />

p/dodh Bkb e[ZND bZrh. i/bQ ftu pKj ftu pKj gke/ wNorFsh dk eh wsbp< e[ZN yk e/<br />

d't/A ;j/bhnK GhV s'A go/ ezX T[jb/ p?m rJhnK. GhV d/ d'iy ftu' A fBeb e/ wkorq/N rhs<br />

rkT[D bZrh, fwb/Bk e/ fejk- eb'te p'}h, fJBQK o{;h bc}IK d/ noE jB- d?th n"os. wkorq /N<br />

B/ g[fSnk- w/o/ ftu s?B{z eh f;cs fd;h fwb/Bk< T[;B/ fejk- fgnko eoB dh dks. jo/e B{z.<br />

Xosh tKr w}p{s ns/ uzrh. cb jh cb. g/A_v{ w?v'Bk. ;ko/ pzXBK s'A gko. e[wkoh wohnw.<br />

wkorq/N fbydh j?- w?A ;'funk eodh, T[;dh p"fXesk eoe/ w?B{z uzrh brdh j? fwb/Bk FkfJd.<br />

go S/sh w?B{z gsk bZr frnk T[;d/ nkb/ d[nkb/ o{jkBh nkGk wzvb ;h e'Jh, T[j fBFfus<br />

edwK Bkb T[bN/ o[y trdh s/I jtk B{z uhodh iKdh. edh nukBe ;kjwD/ fd; iKdh, fit/A<br />

;[zB g[bkV ftu'A gqrN j'Jh j'J/. y[F th j[zdh sK nZyK ftubh T[dk;h fEo ofjzdh. pzdh j'D dk<br />

iK s;hj/ MZbD dk d[y BjhA, fJj j'o fe;w dk d[y ;h- T[; pzd/ dk d[y i' ;ko/ ;z;ko ftu<br />

fJeZbk j't/ s/ i' ikDdk j't/- w[esh fes/ BjhA. w?A ikDdh jz[dh, ibgoh torh T[;dh frqcs<br />

ftu'A w?A edh pkjo BjhA fBeb ;eKrh. edh BjhA.<br />

ekcek B/ fbfynk- v{zx/ ;w[zdo j/m fBZe/ s'A fBZek eD pj[s tXhe dpkT[ podkFs eodk j?<br />

fwb/Bk. fJj' s/o/ Bkb j'fJnk. go fJ; s'A tZyoh j'o e'Jh f}zdrh FowBke j'Dh ;h.<br />

fgsk dh fJZSk d/ fybkc T[;B/ noB?Z;N g'be Bkb fgnko ftnkj ehsk. g'be :j{dh ;h, fgsk<br />

B/ Xh Bkb'A ;G Bks/ s'V bJ/ s/ b'eK B{z fejk, e[Vh wB'o'r dk fFeko j' rJh j?. youk pzd.<br />

g'be th nwho nkdwh BjhA ;h, fgS'A__ gsk bZrk fe r?o f}zw/tko th j?. T[j fFekoh fe;w dk<br />

pzdk ;h. fwb/Bk d[oftjko s/ rohph d/ wkj"b ftu fxo rJh. c/o th T[j b'Vtzd d';sK dh<br />

wdd eodh ofjzdh p/FZe T[Xko g?;/ b?D/ g?D. T[;dh wdd fe;/ B/ Bk ehsh.<br />

ftZbh jkZ; B{z g?f;nK dh b'V ;h. fwb/Bk s'A fJbktk fe;/ B/ wdd Bk ehsh. c"i ftu Gosh j'<br />

frnk. S[Nh nkfJnk fwb/Bk B{z fwbD frnk. y[Fh y[Fh dZf;nk- w/o/ e'b nZm ;" o[gJ/ jB.<br />

eo}/ ftu rq;s fwb/Bk s/ fejk- nZX/ g?;/ w?B{z d/j. T[j fjueukfJnk sK eo'XtkB j' e/<br />

fwb/Bk B/ T[; s'A }pod;sh ;koh oew y'j bJh. gfjbK sK T[j nZr-pr'bk j' frnk fco<br />

Fow;ko j' e/ efjD bZrk- w?A Fofwzdk jK fwb/Bk. w?B{z ukjhdk ;h fpBK wzr/ w?A s?B{z ;ko/ g?;/<br />

d/ fdzdk. s{z sK nZX wzfrnk ;h. w?A ngwkfBs jK fwb/Bk. s{z w?B{z ;pe f;yk fdZsk j?.<br />

fgsk s'A pkd gsh g'be B/ g?;/ d/D/ pzd eo fds/. T[;B/ u?Ze GkFk gVQkT[Dh F[o{ ehsh go fJ;<br />

Bkb r[}kok Bk ubdk. fi;w ni/ seVk ;h. o/bt/ ;N/FB ubh iKdh s/ e[bh dk ezw eodh.<br />

xNhnk ezw eofdnK e'ehB ykD dh nkds g? rJh.<br />

gfjbh tko 1920 ftu fwb/Bk B/ ekcek dhnK ejkDhnK gVQhnK. fJBQK ejkDhnK B/ T[;B{z ehb<br />

fbnk. T[j fejk eodh- ekcek ;zg{oD b/ye j?. T[;B/, d ;N'eo, d iZiw?AN, w?Nkwkockf;;<br />

ns/ ezN?Agb/FB dk gfjbh tko u?Ze GkFk ftu nB[tkd ehsk. ekcek B{z nB[tkd g;zd BjhA<br />

nkfJnk.<br />

103


fwb/Bk B/ b/y fbfynk, eo; nkc d ;Nofbzr e[nkfbNhI. fbydh j?- ;dkukoh b'e fdnkb{ BjhA<br />

j[zd/ ;r'A T[bN, nfij/ b'e ysoBke ns/ d[FN j[zd/ jB, ny"sh ykwhnK tkb/ b'e tXhe fdnkb{<br />

ns/ tXhe ;fjDFhb j[zd/ jB.” fJBQK b'eK ftu T[j nkgD/ fgsk B{z th Fkwb eodh j? fiBQK B/<br />

;dkukoh, ykBdkBh j'D dk fbpk; gfjfBnK j'fJnk j?- w/o/ fgsk B/ fizdrh Go fJe tkoh th<br />

M{m BjhA p'fbnk. fJj tZvh rZb j?. w?A M{m p'b fdzdh. sK th w?B{z b'eK B/ g;zd ehsk. w/ok<br />

;Zuk fgsk J/Bk p/ofjw, w?A ;'udh, fezBk uzrk j[zdk i/ fJj fJe nZX tko M{m p'bD dk eFN<br />

eo fbnk eodk. fco T[j e[M fgnkok br ;edk. fJ; d/ T[bN ekcek ;op'sw ;h go<br />

nkgD/ r[Dk B{z S[gk b?Adk s/ nkgD/ nfij/ n"r[Dk dk f}eo eodk i' T[; ftu ;B jh BjhA.<br />

T[;B{z nkgDh B/eh T[go Fofwzdrh j[zdh ;h. T[j b[e S[g e/ j'oK dh ;jkfJsk eodk. ;j[z yk<br />

iKdk fe T[;Bz{ fe;/ rZb dk e'Jh gsk BjhA. id'A w?A T[;dh w"s dh ypo ;[Dh, w?B{z bZrk, uzrk<br />

j'fJnk. fJj d[BhnK T[;d/ ofjD bkfJe BjhA ;h.<br />

fwb/Bk B/ wkorq/N B{z ekcek d/ pugB dh xNBk ;[DkJh. rohp wK B/ wid{oh eoe/ fJe<br />

Ffbzr ewkfJnk. T[BQK fdBK ftu fJj seVh oew ;h. e[M yohdD tk;s/ wK g[Zs p}ko tZb<br />

s[o/, o;s/ ftu wzrsh p?mh ;h. J/Bh rohp, wK g[Zs B{z bZrk fit/A d[BhnK ftu ;G s'A T[sw<br />

eoB :'r ezw fJj ;h fe p[ZYh B{z Ffbzr d/ d/JhJ/. go J/Bh tZvh oew b? e/ p[ZYh fizBh y[F<br />

j't/rh s/ n;h;K d/ Y/o bk d/t/rh, fJj th uzrh rZb BjhA j'Dh ;h. T[BQK B/ Ffbzr s[Vk e/<br />

pkoK g?BhnK b? bJhnK. wzrsh bkfrUA s/ih Bkb nZr/ bzxd/, fgS/ w[Vd/, g?Bh ;[ZNd/, c/o tkg;<br />

w[V nkT[ Ad/, fJT[A e[M uZeo bk e/ ;G g?BhnK d/ nkJ/. nkgD/ e'b e[M BjhA oZfynk. xo nk<br />

e/ d't/A iD/ ]{p o'J/.<br />

ekcek B/ ys ftu fbfynk- s/o/ ys uzr/ brd/ jB fwb/Bk. s/ok yas gVQfdnK E'VQh d/o bJh<br />

w?A voB'A jN ikBk. vo Bkb w?A n?Bk ;fjws j' ikfJnk eodK fe T[;d/ jZe ftu dbhbK d/D<br />

bZr ikBk. s/o/ yas w?B{z seVk eo fdzd/ B/ sK w?A voB d/ fto[ZX j' ikBk. s?B[{z fwbe/ w?A p/jZd<br />

FKs j' ikBk. w/oh p/u?Bh dh th fJjh tik j?. s/o/ pzXB ftu c; e/ w?A ;[szso wfj;{; eodK.<br />

fJj rZb ;wMD s'A pkd ihtB fsnkr d/Dk uzrk brdk j?.fbfynk- fwb/Bk ;w[zdo tKr j?<br />

FeshFkbh, sfj ftu ijkB d/ y}kB/ S[g/ j'J/, go ;w[zdo B{z Bk nkgDh skes dk gsk, Bk<br />

y}kfBnK dk wkD. p/te{c J/Bk fe uzd dh ew}'o fijh Feb d/y e/ BZuD bZr g?Ad?.<br />

fwb/Bk B/ dZf;nk- ekcek B{z gsk BjhA brdk. fi; ek;/ B{z n;hA ww{bh ;wMd/ jK T[; bJh<br />

T[j r[zMbdko j?. n;hA d't/A ik oj/ ;K. okj ftu p[ZYh wzrsh d/yh. T[;B{z d' eqkT{B dk f;Zek<br />

d/ e/ efjD bZrk- fJe eqkT{B tkg; eo. p[ ZYh e'b tkg; eoB bJh fJe eqkT{B j? BjhA ;h.<br />

d/o sZe T[E/ yb'sk fojk. w?A efjzdh ojh ub SZv. fJe BjhA sK d' d/ fdZs/ ;wM. T[j s[o<br />

fgnk. p[V p[VkT[Adk fojk- wzrsh jh fBebh nkyo. fJe eqkT{B wko rJh ezpys. d' dh Sv'<br />

fJe eqkT{B dh th jZedko Bh fJj.<br />

fwb/Bk B/ fejk- ;kv/ ;kfonK ftu ih ;eD dh skes j? wkor/N, feT[Afe n;hA ;jko/ bGd/ ofjzd/ jK,<br />

ed/ u'oh dk, ed/ M{m dk, ed/ ;Zu dk, edh fBok;sk dkHHHH. ekcek B/ ed/ e'Jh nk;ok BjhA<br />

sZfenk. T[j ed/ M{m BjhA p'fbnk, ed/ BF/ ftu p/j'F BjhA j'fJnk, ed/ fe;/ dh FoD ftu<br />

BjhA frnk, fJT[ A ;wM' fit/A nkgK ;kfonK B/ eZgV/ gfjB oZy/ j'D s/ T[j Bzrk j'D eoe/ b[edk<br />

fcodk j't/. Sb egN s'A go/HHHg{oB ;fBnk;h. ;fBnk; T[;dh wz}b BjhA. T[;dh voh j'Jh<br />

gftso Bio, ;wM"s/ eoB dh n:'rsk eoe/ ;fBnk; nkg/ T[;dh M'bh ftu nk fvfrnk.<br />

ekcek sK ikDdk th BjhA ;fBnk; j[zdk eh j?. n"os B{z d/ye/ T[j fizBk j?okB jz[dk j? T[BK<br />

jh NkJhg okJhNo B{z d/ye/ nuzfGs j' iKdk j?. ikBdko iK p/ikB, T[; tk;s/ e'Jh coe BjhA.<br />

ekcek B/ T[;d/ ysK dk itkp d/Dk pzd eo fdsk, fes/ T[;dk gsh g'be fJsoki Bk eo/. d'<br />

;kb fBozso T[; rbh nZr/ ik e/ yb' iKdh fiE'A vke fwb/Bk d/ w[jZb/ tb iKdh. T[;dh<br />

;j/bh ftbwk B/ dZf;nk fe 1922 ftu w?A eko ftu ik ojh ;K, fwb/Bk s/}h Bkb vkexo tb<br />

s[oh iKdh d/yh. w?A nktk} wkoh, fwb/Bk B/ ;[zB nZyK Bkb w/o/ tZb d/fynk. w?B{z gSkfDnK BjhA.<br />

fujok ghbk, B[ZufVnk j'fJnk, nk;gk; s'A g{oB p/yapo.<br />

T[j iBtoh s'A b? e/ wJh 1922 sZe ekcek d/ xo ns/ j;gskb ftu ypo;ko b?D iKdh<br />

ojh. w"s dh ypo ;[De/ fbfynk- gokr ftu E'VQ/ b'e T[;B{z ikDd/ jB. T[;B/ fJe tko fejk<br />

104


;h id'A fdb nkswk dk p'M u[eD d/ ;woZE Bk oj/ sK c/cV/ Gko tzvkT[D brd/ jB go T[BQK<br />

d/ t; dh rZb BjhA Bk j[zdh, S/sh jko iKd/ jB.<br />

ekcek fJzBk uzrk ;h fe fiT[ Bk ;fenk, ew}'o fJzBk fe bV Bk ;fenk. T[j J/Bk<br />

JhwkBdko, J/Bk fBowb fe nkgDhnK ew}'ohnK T[go godk gkDk sK do feBko T[j nkg/ T[BQK<br />

pko/ dZ;D bZr ikdk. T[;B/ w"s nZr/ y[Fh Bkb jfEnko ;[ ZN/, w"s B{z Fofwzdk eoB bJh.<br />

1924 ftu fwb/Bk B/ nkgD/ xo B{z g/fJzr r?Z;N ftu pdb fbnk. fJe B"eokDh oZy bJh. y[d<br />

ykDk gekT[ Adh. T[;B/ g'be B{z sbke d/ fdZsk. fgsk B/ T[;dh fbys ftubh skes B{z gSkD<br />

fbnk. fwb/Bk th ukj[zdh ;h fgsk s'A d{o Bk jfNnk ikt/. ;kb 1926 ftu T[;B/ d t/ N{<br />

f;zgbhf;Nh Bkw dh feskp SgtkJh. fit/A ekcek B/ fgsk d/ Bkw gZso fbfynk ;h, fJj feskp<br />

T[;/ soQK dk gZso j?. ekcek d/ fgsk B/ g[Zso dk gZso gfVQnk BjhA, fwb/Bk d/ fgsk B/ gfVQnk<br />

ns/ Xh B{z rb bkfJnk. rohp ftnkBk Ffjo SZv e/ T[j nkgD/ fgnko/ gokr ftZu gos nkJh<br />

fiE/ ;kok Ffjo T[;B{z ikDdk ;h. T[;d/ d';sK ns/ d[FwDk dh frDsh nkw Bkb'A pj[s tXhe<br />

;h. T[j ukj[zdh ;h fe iK e'Jh T[;B{z fgnko eo/ iK Bcos. ftu ftukbk g;zd BjhA. u?Ze<br />

efwT{fB;N eth B/ib, fwb/Bk B{z s/ fwb/Bk B/ib B{z Bkg;zd eod/ ;B. fJe gkoNh ftu tXhe<br />

Fokp gh e/ T[j yo{d eoB bZrk sK u[e e/ jkb d/ pkjo ;[ ZN fdZsk. fwb/Bk B/ n?Ap{b?A;<br />

wzrtkJh, ;jkok d/e/ T[;B{z ftdk ehsk. eh g;zd j,? eh Bk Bkg;zd, fJ;dk fynkb BjhA, i'<br />

;jh j? T[jh eo/rh.<br />

1927 ftu T[;B/ shyDp[ZX fJwkos;ki i/o'wo Bkb Fkdh ehsh. fJj ;kdk pzdk ;h fi;B/<br />

fpbe[b j/m'AA A_ oki fw;soh ti'A ezw F[o{ ehsk s/ w[Ybk ezw f;Zy e/ ;?ezvoh ;e{b gk; ehsk,<br />

T[gozs gokr ne?vwh nkc ckJhB nkoN; d/ fvroh e'o; ftu dkyb j'fJnk. fJE/ ;z;ko d/<br />

gqf;ZX fJwkos;k} b/ ekop{}hJ/ Bkb w[bkeks j'Jh. ekop{ihJ/ d/ j[Bo dh f;cs ;G s'A gfjbK<br />

i/o'wo B/ ehsh ;h. i/o'wo fJ; s'A tZvk ebkeko ;h. fJj d' ;kb fwb/Bk dh f}zdrh d/ T[sw<br />

fdB ;B. T[;B/ fszB feskpK SgtkJhnK s/ ;fuso w?r}hB ubkfJnk g/;Nqh NkJhvB.fJ; ftnkj<br />

s'A fwb/Bk B{z wkBf;e ;zs'y fwfbnk go roGtsh j'D d/ F[o{nksh wjhfBnK ftu dod F[o{ j'<br />

frnk. T[;B/ fgsk ns/ fgsk d/ ;fj:'rh wkfjo vkeNoK dh okfJ bJh. fgsk B/ fejk- iKu B/<br />

dZ; fdZsk j? fe ;G mhe j?. s{z i[nkeVh tKr toskT[ Bk eo, ;G mhe j?. go ;[Xko BjhA<br />

j'fJnk. jkbs pdso j[zdh rJh. nZmt/A wjhB/ i/o'wo T[;B{z gjkVh tkdhnK ftu b? frnk fe<br />

FkfJd jtk pdbh Bkb mhe j' ikJ/. fJj dZ;D bJh fe T[j i[nkeVh BjhA, Mhb d/ mzY/ gkDh<br />

ftu fJFBkB eo fbnk. ;ko/ fi;w T[go Skb/ fBeb nkJ/, p[yko j'fJnk s/ fJe gk;k yVQ<br />

frnk. vkeNoK B/ dZf;nk- ;/cNhw'BhnK j?. dod p/nzs ;h. gsk bZrD s/ fgsk GZik nkfJnk.<br />

;kbK dk o[fenk fgsk- fgnko fco gqrfNnk. fdB oks f;oQkD/ p?mk ofjzdk. dod xNkD bJh<br />

wkochB fdZsh iKdh. ;[jDh Bk}e Xh dk iBw j'fJnk go vkeNoK B/ dZf;nk fe fwb/Bk d/<br />

puD dh T[whd xZN j?.<br />

fgsk B/ d/fynk fe tZv/ ebkekoK tKr T[;dk itkJh p/gqtkj j? s/ fwb/Bk dh w"s s'A pkd pZuh<br />

dh d/yGkb BjhA eo/rk. T[;B/ fejk- fwb/Bk, fJ; rZb dk fceo Bk eoh_ pZuh B{z e"D gkb/rk.<br />

w?A, fJ;dk BkBk fJ; B{z r'd btKrk. mhe j? i/o'wo< itkJh u[Zg fojk go fwb/Bk p'bh- s[jkB{z<br />

;" _gD dh EK fgnko/ gkgk fJjB{z tbtk dfonk ftu ;[ ZNDk fpjso. w?B{z d[y d/D ftu fit/A s[;hA<br />

ekw:kp j' rJ/ ;h, j[D w?A T[j d[y nkgDh Xh T[go jofr} d[jokT[D BjhA fdnKrh.<br />

T[j pu rJh go yZp/ r'v/ dhnK jZvhnK s/ gZm/ ;ys j' rJ/. bZs eZND pkps ;'funk frnk,<br />

fgsk BjhA wzfBnk. wkfjoK B{z p[bk e/, c?;bk ehsk frnk fe ;[ zB eoB fgS'A_ g?o ns/ r'v/ B{z<br />

}pod;sh nZr/ fgZS/ w'fVnk ikt/. eVke/ fBeb rJ/ go siopk ;cb fojk. fgsk dhnK nZyK<br />

ftu jzM{ nk rJ/, T[;B/ ;oiB B{z iZch ftu b? fbnk. fwb/Bk p/j'Fh ftu'A ikrh sK :ehB Bk<br />

nkfJnk fe mhe j' rJh jK. fJe ;kb cj[VhnK d/ ;jko/ j;gskb ftu s[oB dk nfGnk;<br />

eoB fgS_'A Xh ;w/s xo nkJh sK T[; B{z fJe j'o ;dwk bZrk. fJbki d"okB T[;B{z e'ehB<br />

fdZsh iKdh ojh, j[D T[;B{z fJ; dh nkds g? rJh j'Jh ;h. fi; s'o dh FkB s'A e[VhnK<br />

Jhoyk eodhnK ;B, T[j ysw. ukb p/Yzrh, fujok fJe gkf;UA ;[Zfink j'fJnk. fejk eodh,<br />

i/o'wo Bkb e[M ;wK y[Fh dk fpskfJnk ;h Bk, T[; dh ;}k fwbh. e[dos gb gb dh ehws<br />

t;{b/rh. T[;B/ c?;bk ehsk fe jw/F bJh wkochB pzd eoKrh. gsh B{z wdd tk;s/ fejk.<br />

105


BF/Vh id'A nukBe BFk pzd eo dJ/ sK T[; Bkb p[oh tkgodh j?, bZsK s'A b? e/ f;o sZe<br />

fsy/ dod dhnK bfjoK uheK eYk fdzdhnK. fdB oks o'D X'D ftu bzxd/. i/o'wo s'A_ podkFs<br />

BK j[zdk. fJe fdB fwb/Bk B/ d/fynk, dtkJhnK tkb/ w/} T[go gbzx d/ B/V/ Gfonk j'fJnk<br />

fotkbto fgnk ;h. i/o'wo dk ;ze/s, i/ ihtB efmB brdk j? sK ysw eo/. fwb/Bk B/<br />

nkswxks BjhA ehsk, i/o'wo ubk frnk. T[;B{z SZv e/ T[j o{; obk frnk fiE/ T[;B{z brdk<br />

;h p;shnK nkpkd j' ojhnK jB, uzrk ezw fwbdk oj/rk. b/ ekop{}hnk, ro[fgU{, jkfB;<br />

w/no ns/ w/n gfjbK T[E/ ik u[ Ze/ ;B.<br />

i/o'wo S/sh o{; dh nc;oFkjh s'A szr nk frnk. T[; d/ BefFnK dh fBrokBh T[j b'e eod/<br />

fiBQK B{z fJ; ezw dk T{Vk nkVk BjhA nkT[ Adk ;h. d' ;kb sZe T[; dk fJe th BeFk gk; BK<br />

j'fJnk. T[j o{; dh nzdo{Bh fjz;e, T[dk; ;zrhB jkbs pkps d';sK B{z yas fbydk ofjzdk go<br />

:'og d/ fe;/ efwT{fB;N d';s B/ itkp d/Dk tkip BjhA ;wfMnk feT[ Afe ;G dk fJj fynkb<br />

;h fe T[j ;c?d M{m p'b fojk ;h, fe T[j efwT{fB}w dk fto'Xh fBzde j' frnk ;h. ;kb<br />

1936 ftu GZi e/ tkg; nk frnk i' fJe uwseko ;h feT[ Afe fJ; t/b/ ;NkfbB dh F[ZXheoB<br />

bfjo f;yo s/ ;h, :kfB fe E'e ftu esfbnkw.<br />

fwb/Bk efwT[fB;N gkoNh w?Apo }o{o pDh, nzBQh GrsDh BjhA. jo rshftXh gkoy{ Bio Bkb<br />

d/ydh. T[;B{z ;NkfbB d/ ezweki T[go FZe ;h s/ id'A ;NkfbB B/ ;otiBe w[eZdw/ ftu<br />

ihB'tht ns/ ekw/Bht B{z r'bh wotkJh sK T[;dk FZe ;Zu ftu pdb frnk. pkeh ekwo/vK tKr<br />

BK T[j d[fuZsh ftu gJh Bk jzM{ tjkJ/. ekov gkoNh dcso ftu ;[ ZN nkJh.<br />

fJe fdB T[;B/ nkgD/ d';s co/vh wkfJo B{z fejk- fi; dh w?B{z sbkF ;h, ;' wod BjhA<br />

fwfbnk. rkjbVh fwb/, wB'o'rh fwb/, p[}fdb fwb/. fJj ;ko/ w/o/ T[go fBoGo j' iKd/ id'A<br />

fe w?A ukj[zdh ;K w?B{z e'Jh ;jkok fwbdk. w?A ;[cB/ b?Adh, w/o/ ekch pZu/ j'D, w?A XkoK u' ojh<br />

jK, gF{ uko ojh jK, w/ok gsh nkT[Ad/ iKd/ w?B{z S/V SkV ikt/, fdb'A w?A u?Ze fe;kB n"os jK.<br />

w/o/ nzdo fijVk ny"sh p"fXe ehVk tV frnk T[j pdfe;ws d[oxNBk ;h.<br />

id'A T[;d/ pkeh ekwo/v ;kEh ;wkitkd d/ ;[cB/ d/y oj/ ;B, ;kb 1937 ftu T[;B/ fejk- w?B{z<br />

gs? iowB ckf;;N ;kB{z frqcsko eoBr/, go i/ bkb c"i ;kB{z nk}kd eokT[D nkJh sK w?A<br />

nksw-jZfsnk eoKrh.<br />

wJh 1936 B{z iowB B/ u?e';btkehnk T[go jwbk eo fdZsk. fJ; :[ZX dh FkBdko fog'ofNzr<br />

fwb/Bk yso/ T[mk e/ eodh ojh. iowBk B/ pjkBk fJj bkfJnk fe u?Ze b'e T[E/ t;d/ iowBk<br />

T[go i[bw Yk oj/ jB. pj[s EkJhA_ u?e';btkehnk ftu i/ gsh u? Ze ;h sK gsBh iowB s/ i/<br />

gsh iowB ;h sK gsBh u?e. pZu/ nkg; ftu fJ; w[Zd/ s/ bV g?Ad/.<br />

wkou 1939 ftu id'A iowBk B/ u?e';btkehnk T[go ep}k eo fbnk sK p/nzs c[osh Bkb<br />

fwb/Bk B/ T[BQK c"ihnK Bkb ;zgoe ehsk fiBQK B{z ni/ frqcsko BjhA ehsk frnk ;h. T[BQK B{z<br />

fejk fe fJzrb?Av dhnK c"iK dh wdd eo'. fJE/ T[;B/ g?rzpoh o'b ndk ehsk. T[j ipod;s<br />

dbhbK Bkb b?; b/y nypkoK B{z G/idh go iowB ;? A;o nfXUA_ tZX eZN fdzdk.<br />

;j/bh ftbwk T[; s'A go/ jN rJh ;h feT[ Afe ftbwk B{z wkoe;h f;XKs ifunk BjhA ;h. id'A<br />

gsk bZrk fe fwb/Bk B/ gkoNh SZv fdZsh j? s/ ekwo/v T[;B{z sk;eh dh u/bh j'D dk cstk d/<br />

u[e/ jB T[j fwbD nkJh. d't/A ;j/bhnK w[Zds pkd fwbhnK sK fJ; soQK fit/A edh ftSVhnK<br />

jh BjhA ;B. ftbwk p'bh- w'okthnk dh Bdh g[zetk B{z nukBe }whB fBrb iKdh j?, gsk BjhA<br />

brdk feXo rkfJp j' rJh. xkNhnK ns/ dZfonK ftu T[j nzvorokT{Av trdh iKdh fco<br />

}whB ftu'A pkjo fBeb e/ trD bZrdh j?. nkgDh d';sh fJ;/ soQK dh j?. id'A ty j'JhnK<br />

sK gsk Bh feXo rJhnK, id'A fwbhnK, sK fJT[ A fit/A fJE/ jh ;K, fJeZmhnK. fwb/Bk B/ fbfynku?Ze<br />

j'D eoe/ w?B{z nkgDk d/;h ;zrhs uzrk brdk j?. Fpd dh EK Fpd dh X[B ;[D e/ w?A<br />

g{o/ noEK se g[Zi iKdh jK. fJe Fpd w?B{z g{oh ;g/; sZe c?bk fdzdk j?. b'eK tk;s/ ;g/;<br />

dk noE jtk iK nkekF j't/rk, ;kv/ tk;s/ ;kvh fwZNh ;g/; j?. n;hA u?Ze fJj F/yh BhA wkod/<br />

fe n;hA iowBK ns/ ;bkteK ftueko g[b pDKr/. n;hA g[FsK s'A y/sh eod/ fe;kB jK, pkp/ B/<br />

jb dk w[ZBk ;kv/ fgsk B{z s/ fgsk B/ nkgD/ g[Zso B{z cVkfJnk, T[j nr'A nkgDh ;zskB B{z<br />

cVkJ/rk. nZi dk u?Ze phs/ u?e ns/ GftZy d/ u?e ftueko g[b pD ;edk j? e/tb. tXhe<br />

106


F/yhnK wkoB dh e'Jh s[e BjhA. nkgD/ pZfunK B{z n;hA ;[DktKr/ u?Ze b'e-rhs iK fco ;zs<br />

t/Au/;bk; dh pkDh. ;kB{z j'o ek;/ dh b'V BhA.<br />

fwb/Bk iowB c"iK sK gokr ftu'A eZY BjhA ;edh ;h T[;B/ nkgD/ u?Ze p[ZXhihthnK B{z ;[oZfyns<br />

pkjo eZYD dh ftT[ As pDkJh fiBQK d/ f;oK T[go iowBK B/ fJBkw oZy/ j'J/ ;B. fwb/Bk B/ 22<br />

wkou 1939 d/ ekbw ftu fbfynk- iowBk d/ ep}/ dk d{ik fdB ;h. ;G p/u?B ;B. f;gkjh<br />

rbhnK ftu x[zw oj/ ;B. fJe u?Ze e[Vh xo'A pkjo e'Jh uh} yohdD bJh fBebh sK c"i<br />

d/ye/ xpok rJh s/ o'D bZrh. fJe c"ih T[; e'b nkfJnk s/ fgnko Bkb p'fbnk- o' Bk<br />

e[VhJ/. i' j'fJnk, T[; tk;s/ n;hA d'Fh BjhA. T[;B/ e[Vh B{z T[t/A fdbk;k fdZsk fit/A e'Jh<br />

nkgDh Xh B{z j"A;bk oZyD bJh ej/. fJj' fij/ pzfdnK B{z w?A fet/A d'Fh mfjok ;edh jK< j}koK<br />

dh frDsh ftu u?Ze Bkrfoe nfrnks ;?fBe d/ p[Zs tb s[o gJ/, jZEK ftu r[bd;s/, ;kfonK<br />

dhnK nZyK ftu jzM{, Bk T[uh T[uh o'D X'D, Bk T[uh nktk} ftu f;;ehnK, Bk vo dk e'Jh<br />

fBFkB, f;oc d[y, w{e t/dBk. id'A ;kvk fJj ekcbk s[fonk ik fojk ;h, gfjo/ T[go s?Bks<br />

fJe iowB f;gkjh dk jZE y[d py[d nkgDh N'gh tb tfXnk, ;fseko Bkb f;o BhtK ehsk,<br />

T[;B{z nfj;k; ;h fe T[;dh w"i{drh ekoB u?ZeK dhnK nZyK v[pv[pkJhnK j'JhnK jB.<br />

}?vftu B/ T[BQh fdBhA fbfynk- u?e';bktkehnk B{z pukT[Adh fwb/Bk fpbe[b uoub tKr brdh,<br />

o"FB wZEk, fwjopkB nZyK, p/v"b fijk w{zj, g{oB nksw ftFtk;, ;jh okiBhse ;{M p{M T[;B{z<br />

uofub torh pDkT[Adh. T[;dh jZE fbys d/ye/ w?e; po'd B/ fbfynk- g{oh Nkw; wkB torh<br />

fbys. NkZw; wkB dh jZE fbys nd[Zsh wzBh iKdh ;h.<br />

T[;B/ pj[s fuzseK B{z ;[oZfyns ;hwk gko eotkfJnk, y[d BjhA rJh. T[;dk c?;bk gokr ftZu<br />

woB dk ;h. T[;B{z gsk ;h r'bh yk e/ woBk pVk ;"yk j?, tkbK s'A cVe/ x;hNDk, rkbK,<br />

bZsK x;[ zB, tXhe }bkbs Gfonk j?, go fe;/ B{z sK e[opkBh d/Dh gt/rh jh. fwb/Bk fsnko<br />

;h. fJe fdB fgsk dk c'B nkfJnk, fejk- feT[ A eh, j'fJn? e[VhJ/< s?B{z j[D sZe frqcsko feT[A<br />

BhA ehsk iowBk B/< s/o/ torh ;t?wkD tkbh e[Vh J/Bh d/o i/bQ s'A pkjo ofjDh sK Bh ;h<br />

ukjhdh.” fwb/Bk B/ eh fejk, gsk BjhA. go e[M fdB pknd r?;Nkg' B/ fJzN?o'r/FB tk;s/ p[bk<br />

fbnk. fJj ;tkb itkp j'J/.<br />

< L s/ok :j{dhnK Bkb e'Jh ;zgoe j?<<br />

fwb/Bk L jK j?. e'Jh fJsoki<<br />

< L s/ok gq/wh feZE/ j?<<br />

fwb/Bk L d/o gfjbK d/; SZv frn?.<br />

< L s/oh Xh dk fgsk :j{dh j?<<br />

fwb/Bk L nc;';, :j{dh BjhA j?.<br />

< L petk; pzd eo. n;hA fJj' fij/ itkp ;[DB d/ nkdh BjhA.<br />

fwb/Bk L w?B{z th fJj' fij/ ;tkb uzr/ BjhA bZrd/.<br />

fwb/Bk Bz{ Bk frqcskoh ya"c}dk bZrdh ;h Bk s;hfjnK dk ;kjwDk e'Jh nkcs. fceo ;h sK<br />

e/tb nkgDh Xh j"A}k dk. fJ; dk eh pD/rk< nkyo id'A fwb/Bk B{z r?;Nkg' frqqcsko eoe/<br />

s;hjk e/A_do ftu b? rJh sK BkBk d'jsh B{z b? frnk. gokr dh :{Bhtof;Nh ns/ ;ko/ ekbi<br />

jw/Fk tk;s/ pzd eo fdZs/ rJ/. fto'X ftu ftfdnkoEhnK B/ o?bh ehsh sK fJe ;" thj<br />

ftfdnkoEh, iowBk dhnK r'bhnK Bkb wo/ s/ j}koK B{z s;hjk e/AdoK ftu G/i fdZsk frnk.<br />

iowBK jZE'A i' }bkbs ;fjDh g?Adh T[; dk n;o BjhA, fwb/Bk B{z T[d'A d[y j[zdk id'A u?Ze<br />

efwT{fB;N e?dDK T[;dh p/fJIsh eodhnK, x;[zB w[Ze/ nkw rZb j[zdh. e;{o fwb/Bk dk ;h. T[j<br />

J/Bh y[Zdko ;h fe nZyK ns/ f;o BjhA M[ekT[ Adh ;h. e[M e?dDk T[;dh fJZ}s th eodhnK, u'oh<br />

u'oh, vodhnK vodhnK. Fkw tes pzdh e?dDK dh frDsh j' ojh ;h. fwb/Bk b/N j' rJh.<br />

ub' b/N j' rJh sK j' rJh xZN' xZN s/}h Bkb g[Zi iKdh sK fJzBk sK j[zdk fe fBrokB ;wM<br />

iKdh, fJ; B{z b/N nkT[D dk gSsktk j?. nkokw Bkb nkJh s/ u[gukg yb' rJh FKs.<br />

fBrokB B{z J/Bk r[Z;k nkfJnk fe w[Zek skD e/ T[; ;kjwD/ nk yb'sh. fwb/Bk B/ T[;dhnK nZyK<br />

tZb d/fynk sK ;[gotkJh}o dk jZE j/mK nk frnk s/ y[ZbQ/ w{zj BhthA_ gk e/ tkg; gos rJh.<br />

107


fwb/Bk B/ wkrq/N B{z fejk- vo nfijk nB[Gt j? i' s[jkB{z f;ZXk yVQk BjhA j'D fdzdk. FKs fuZs<br />

id'A w?A ibkd tZb d/ydh jK, T[j ;wM iKdk j? fwb/Bk i[bw ;fjD bJh fsnko j?.<br />

;'BNkr gZEo-fdb nc;o ;h. jZE ftubh SNh e?dhnK T[go po;dh ofjzdh. fwb/Bk d/ bkfrU<br />

bzxD bZrk sK o'wKfus w[dok ftu SNh fwb/Bk dh m'vh j/m S[jk fdZsh. fwb/Bk B/ SNh cVh,<br />

pKj cVh s/ go/ XZek d/ fdZsk. fJ; pdswh}h dh ;}k ekbe'mVh ;h, go u[g ukg ubk<br />

frnk.<br />

nes{po 1941 ftu u?Ze ;zrhseko phph nzBek e[nkgb'tk frqcsko j' e/ fJ; i/bQ ftu nkJh,<br />

fbydh j?- n;hA vohnK j'JhnK nkgDh j'Dh dh T[vhe eo ojhnK ;K, gsk BjhA eh eoBr/ ;kv/<br />

Bkb. fwb/Bk ;kv/ B/V/ nkJh s/ p'bh, “;[nkrs j? e[VhU s[jkvk w/o/ xo ftu.” fJ; dfjFs}dk<br />

e'mVh ftu e'Jh fJj' fijk th ;h fi;B/ fJ;Bz{ nkgDk xo efj e/ ;kvk ;[nkrs ehsk. e?dDK<br />

d/ g/N ;[Ze/ j'J/ ;B s/ bZsK ;[ ZihnK j'JhnK.<br />

fwb/Bk wkorq/N Bz{ ne;o nkydh- j[D se sK w?A ubzs w;fbnK s/ ebw Xo{Jh j?. fojkJh s'A<br />

pkd uzrk fbyKrh. eftsk fbyD dh T[wo sK phs rJh go sK eh, tkose fejVk wkVh j?.<br />

ekcek torh Bk ;jh, sK th uzrk j'J/rk i' fbyKrh. j[D w/o/ e'b tXhe ;{uBk tXhe siopk<br />

j?. fi; rZb dk w?B{z s;hjk e/Ado ftZu gsk bZrk T[j fJj fe fJj rZb rbs j? fe sebhcK<br />

ftu nkdwh ;zto iKdk j?, fJj petk; j?. nZr u'A dh fBebe/ e[zdB sK eh pDBk, nkdwh<br />

ikBto pD iKd?.<br />

fijVhnK e?dDk ezNo'b s'A pkjo j' iKdhnK :kBh fe wkBf;e stk}B r[nk pfjzdhnK iK fco<br />

bkfJbki fpwkoh ftZu rq;s j' iKdhnK T[BQK B{z i/bQ d/ j;gskb ftZu dkyb eotk fdzd/ fiE/<br />

fJbki fJe' ;h. }fjo dk Nhek. fJbki bJh rJh e?dD tkg; BjhA nkT[ Adh ;h. fJZe vkeNoK<br />

dh ftF/F Nhw i/bQ ftZu nkJh s/ fejk fe tXhe rzGho e?dhnK B{z tv/ j;gskb ftZu fbik e/<br />

fJbki eoBk j?. fJBQK ftZu ngkji, Nhph, f;cfb; dhnK woh}, wkBf;e o'rDk, dw/ dhnK<br />

who} n"osK ;B. d' NoZe nkJ/, bZd e/ b? rJ/. nrb/ fdB T[BQK dhnK todhnK tkg; i/bQ<br />

g[ZihnK sK gsk bZrk fe NoZeK ftZu bZd e/ T[BQK B{z epo;skB ftZu dcBk fdZsk frnk. fJ;<br />

fgS'A :j{dh }BkBhnK dhnK ;{uhnK pDhnK. ;G dcB ehshnK rJhnK. roGtsh n"osK frqcsko<br />

j' e/ nzdo nkT[ AdhnK. ezw ns/ G[ywoh ekoB i/ roGgks Bk j[zdk s/ pZuk izw g?Adk, j;gskb<br />

dk vkeNo d;dk- wfonk j'fJnk pZuk g?dk j'fJnk. tk;st ftZu Btiks jo/e pZuk fJFBkB<br />

eotkT[D tkb/ NZp ftZu vp' e/ wkfonk iKdk.<br />

gZsoeko j'D ekoB T[j e[M Bk G[Zbdh, nDfrDs ;B;Bhy/} xNBktK ;[D e/ d[yh j[zdh, d[yh<br />

fJ; bJh BjhA fe j?tkBhns g;o rJh j?, d[yh fJ; eoe/ j[zdh fe T[j fJ; fto[ZX e[M eo<br />

BjhA ;edh. fco efj fdzdh, j'o e[M Bh eo ;edh, feskp sK fbyKrh jh fbyKrh.<br />

iowBk B/ o{; s/ jZbk p'b fdZsk. pj[s ;kohnK o{;h n"osK fJ;/ s;hjk e/A_do ftZu fbnKdhnK<br />

rJhnK. u? Ze s/ iowB efwT{fB;N n"osK B/ fJBQK dk ;tkrs ehsk. y[F j'JhnK fe n;bh d/;<br />

dhnK n;bh efwT{fB;N fJBebkpDk nkJhnK jB. fJBQK s'A pkeh e?dDk pVk e[M f;Zy<strong>Dr</strong>hnK.<br />

T[BQK d/ pdp{ wkod/ eZgV/ X'J/ s/ i{nK eZYhnK. fJBQK n"osK dh }pkB J/Bh rzdh fe wodK B{z<br />

Fowk ikJ/. Bk fJBQK B{z fJBebkp dk e'Jh gsk ;h Bk ;wkitkd dk. fJj f;nk;s s'A e'ohnK<br />

nBgVQ n"osK ;B. e[M e[ B/ ;NkfbB ns/ T[;dh ;oeko B{z T[j rkbK tkjhnK fe wbkjK dh<br />

pd}pkB wks yk ikJ/. u?Ze efwT{fB;N B/sk phph gb?e'tk gfjbK sK e[ZM fdB efjzdh ojh<br />

fe ;kohnK o{;Dk J/; soQK dhnK BjhA j[zdhnK go jcs/ e[ pknd T[;dk th wkBf;e stkiB<br />

ftrV frnk. fwb/Bk B/ T[;B{z j;gskb ftZu BjhA ikD fdZsk feT[ Afe T[E/ T[;B{z Nhek bk e/<br />

wko d/Dk ;h. id'A jkbs pdso j' rJh, T[;B{z BF/ dk Nhek bkfJnk frnk, T[j uhedh ojhw?A<br />

mhe jKHHH w?A mhe jK, feT[Afe T[;B{z bZfrnk fJj }fjo dk Nhek j?. fco T[;B{z j;gskb b?<br />

rJ/. fJZe n"os B/ dZf;nk- T[;dh jkbs pdso j[zdh rJh. T[;B/ ykDk ykD s'A fJBeko eo<br />

fdZsk. xzfNnK pZXh ezX Bkb Y'n bke/ yb'sh ofjzdh, fco uheD brdh- ;NkfbB nkJh bt<br />

:{. d' jcfsnK pkd id'A T[;dh bkF j;gskb' A pkjo nkJh T[j jZvhnK dh w[Zmh ;h. nkg/<br />

woh fe Nhek bke/ wkoh rJh fe;/ B{z gsk BjhA.<br />

efwT{fB;N e?dDk dk toskok nihp ;h. T[j e?dDk B{z fJj BjhA ;B g[SdhnK fe G[yhnK j',<br />

iK dod e[M xfNnk fe BjhA, T[j g[fSnk eodhnK- s{z ekwo/v j?A fe BjhA. T[BQK d/ fynkb<br />

108


ftZu pkeh b'e, e[bh, w}d{o, fpwko, wod/ B/ sK woB, efwT{fB;N puD/ ukjhd/ B/, fJj<br />

toskok fwb/Bk B{z d[yh eodk, T[j j'o ;ys j' iKdh. fwb/Bk nzdobk iZi T[BQK B{z bkjBsk<br />

gkT[ Adk. efwT{fB;N e?dDk T[; B{z p[oi[nk }BkBh” FpdK dh ne;o rkb fdzdhnK.<br />

iowBh B/ o{; s/ jZbk p'fbnk sK fwb/Bk s'A fJbktk ;kohnK e?dDk y[F j'JhnK fe fiZs :ehBB<br />

o{; dh j't/rh s/ fco T[BQk dh fojkJh j'J/rh. fwb/Bk dh okiBhse ;wM nEkj ;h. T[;B/<br />

fejk- i/ ;NkfbB fiZs frnk sk :'og T[;d/ ;ko/ g[okD/ r[Bkj wkc eo dJ/rk s/ Bt/A r[Bkj<br />

eoB dh fJik}s dJ/rk, okFNoh ;wkitkd s/ efwT{fB}w ty ty BjhA jB. ekwo/v n"osK<br />

fJj rZbK ;[D e/ pkehnK B{z nkydhnK- id'A nkgK ;G fojkn j'tKrhnK sK fwb/Bk ns/ wkorq /N<br />

B{z ezX tb w{zj eotke/ r'bhnK Bkb G[zB fdsk ikJ/rk.<br />

nkyo fwb/Bk fJ; Boe ftZu jko rJh. T[;B{z nXozr dk d"ok fgnk. T[;dk fujok B[ZuV<br />

frnk, T[;B{z fpwkoh dk d[y BjhA ;h, ;'udh ;h }fjo dk Nhek bkT[<strong>Dr</strong>/. FhFk d/ye/ efjD<br />

bZrh- w?A fpbe[b T[; pKdo torh j' rJh jK fijVk ;kvh rbh ftZu wzrs/ ;kjwD/ BZfunk<br />

eodk ;h s/ n;hA jZ; jZ; e/ b'N g'N j' j' e/ Ghy fdzd/. ihtB S'Nk wkorq /N, w"s tZvh.<br />

fJ;/ j;gskb ftZu fJZe fdB wod e?dhnK B{z fJbki tk;s/ fbnKdk frnk. fJZe woh} B{z<br />

fwb/Bk B/ gSkD fbnk, fJj sK gqf;ZX u?Ze fJfsjk;eko }/ft; ebzdok ;h. Bo; dh fwzBs<br />

eoe/ fwb/Bk B/ T[; e'b gouh G/ih, fbfynk ;h-ykD bJh e[ZM G/iK< }/ft; B/ itkp fdsk,<br />

d[pkok gouh Bk G/ihA fwb/Bk. s{z s/ w?A tvh w[;hps ftZu c; iktKr/. uzrh fe;ws B{z 1945<br />

ftZu }/ft; fojk j'e/ gokr g[Zi frnk fiE/ 1949 ftZu efwT{fB;NK B/ frqcsko eoe/ T[;B{z<br />

rZdko n?bkB e/ w"s dh ;}k fdZsh.<br />

i/bQ ewKv?AN B/ fwb/Bk ns/ wkorq/N rZbK eodhnK d/y bJhnK. T[;B/ roifdnK wkorq /N B{z<br />

fejk- w/o/ fgS/ nk. T[j s[o gJh. T[;d/ row eZgV/ T[sotk e/ mzY/ ;{sh eZgV/ g[nkJ/ rJ/ s/<br />

sfjykB/ ftZu pzd eo fdsh. fJj fJwkos gfjb'A_ p?Ae j[zdh ;h s/ fJj }whBd'} b'j/ dk pe;k<br />

;NoKr o{w ;h. T[j Bk o'Jh e[obkJh, Bk so; eoB bJh fwzBsK ehshnK, fejk eodh-<br />

;kfJp/ohnk dk gzi ;kbk Boe G[rs u[eh, fco fJ; ;G e[M dk eh wkfJBk< G[yh oZfynk frnk<br />

eJh fdBK sZe, sK ;[cB/ nkT[ Ad/ fit/A nkb/ d[nkb/ vpb o'NhnK d/ gjkV j'D. mzY j'D eoe/<br />

;[cfBnK ftZu o/Fwh oikJhnK fd;dhnK. e[M fdBK pkd fJj ;G pzd. Bk G[y ojh BK mzY<br />

bZrh, nkbk d[nkbk FKs j' frnk, fJ; B{z w"s dh FKsh ej'r/ fe ihtB dh nk;, gsk BjhA,<br />

go ni/ fwb/Bk tk;s/ fiT[Dk ukj[zdh ;h. T[;B{z wkorq/N dh b'V ;h. fJZe fdB pzeo dk<br />

dotkik y[ZfbQnk, fJZe e?dh n"os B/ fBek fijk g?eN fdsk. fejk- fwb/Bk B/ G/fink j?, b[ek<br />

b?. w?A uZbh. fJZe w[Zmh uhBh, E'Vh e[ po? Zv s/ d' pzd. fwb/Bk d/ gkgk B/ i' G/fink, T[;<br />

ftZu'A_ fjZ;k. fJZe fdB fJjh e?dD c/o e[M d/D nkJh, wkorq/N B/ g'Nbh jZE ftZu cV bJh, T[j<br />

n"os frVfrVkJh, efjD bZrh^ rq/N, w?A fwb/Bk B{z s/o/ tb'A efj fdnK fe s?B{z fe;/ uh} dh<br />

b'V Bh< fJj ysoBke ezw j? rq/N, efjdK< T[;B/ jK ftZu f;o fjbkfJnk. fJ; B/oQ/ Boe ftZu<br />

T[j uko wjhB/ pzd ojh.<br />

fwb/Bk B{z gsk BjhA ;h fe wkorq /N fiT[ Adh j? fe BjhA. T[j ewKvo o?wv'o e'b rJh. ewKvo<br />

g{ok ibkd ;h. fwb/Bk B/ fejk- i/ s{z w?B{z rq/N B{z fwbtk dJ/A_ sK s?B{z nfijk G/d dZ;Krh fe<br />

s/oh B"eoh pu ;e/. o?w T[Sfbnk, fJe fpwko e?dD dh fJj fjzws< id'A T[bNk f;ZXk petk;<br />

eoB bZrk sK fwb/Bk B/ fejk- mhe j?, s/oh wo}h. tkg; s[oB bZrh sK o?w B/ fejk- nZSk,<br />

sK dZ;. fwb/Bk B/ fejk- gfjbK rq/N B{z fwbk. o?w B/ fejk- pkd ftu fwbktKrk. fwb/Bk B/<br />

fejk- wzB btK fe fJj iowB Bkrfoe dk tkndk j?< o?w B/ jK ftu f;o fjbkfJnk. fJj'<br />

fijh rZb s/ iowB ibdh c{e Se iKd/ jB- gqkfw; nkc J/ iowB. fwb/Bk B/ dZf;nk fe<br />

fpwko e?dDK B{z }fjo d/ Nhe/ Bkb wkfonk ik fojk j?. i' e?dh e?dDK fpwko BjhA go ;'B/<br />

dk e'Jh dzd j?, vkH o/}BEkb s/ Bo; r/ovk i' vkeNo dh oy/b j? wko fdzd/ jB. Btiks<br />

pZu/ gkDh ftu v'p e/ wko/ iKd/ jB. fJe e?dD B/ y[d pZuk izw fdZsk, pZu/ dhnK uheK ;G B/<br />

;[DhnK go Bo; B/ n?bkB ehsk fe wfonk j'fJnk pZuk g?dk j'fJn?.<br />

o?w B{z fejVk fJBQK rZbK dk gsk BjhA ;h. go T[j vo frnk fe rZb j[D BFo j' rJh j?,<br />

w?A nkgD/ f;o ysok feT[A btK< ya?o T[;B/ fwb/Bk ns/ rq/N dh w[bkeks eotk fdZsh s/ vkeNo<br />

ns/ Bo; B{z frqcsko eo fbnk. i/ fes/ o?w vkeNo dh socdkoh eoB dk c?;bk eo b?Adk<br />

109


sK fwb/Bk d/ f;o ftu r'bh tZiDh ;h, fJ; rZb dk fwb/Bk B{z gsk ;h, go fco eh< fJ;<br />

Bkb th eh coe g?Adk< fwb/Bk ;G ek;/ bJh fsnk; ;h. go rq/N B{z fwbDk }o{oh ;h. T[;dh<br />

f}zdrh ehwsh ;h feT[ Afe fwb/Bk B/ T[; s'A feskp fbytkDh ;h. fwb/Bk y[d fbyD s'A ngkji<br />

j' rJh ;h.<br />

fJZe fdB o?wv'o fwb/Bk e'b nk e/ p'fbnk- i/ s{z e?dDK dh i;{;h eoB br ikt/AA_, s?B{z<br />

fonkfJsK fdnK. fwb/Bk jZ; gJh- rbs f;oBkt/A s/ g[Zi frn?_ o?w. w?A d[y ftu sK jK, Bk<br />

p[}fdb jK, BK w{oy. o?w r[Z;k sK gh frnk go nkyo j'o eh efjzdk, p'fbnk- e'Jh fJ; rZb<br />

s'A w[Bfeo BjhA j' ;edk fwb/Bk fe s{z FkBdko fJB;kB j?A. fwb/Bk B/ fejk- i/ s{z w[Bfeo j'<br />

ikt/A_ sK th eh coe< w?A jK Jh id'A FkBdko.<br />

ekcek B/ fwb/Bk B{z yas ftu d/o gfjbK fbfynk ;h- w"s sK j't/ go w"s dh sebhc Bk j't/,<br />

fJj fJZSk rbs j?. fJ; fJZSk B{z B}onzdk} eoe/ th w"s dk f}eo j' ;ed?.<br />

fJe fdB fwb/Bk B/ wkorq /N B{z fejk- w?B{z nkgDh Xh j"A_}k dh e'Jh ypo BhA fwbh. fe; ozr d/<br />

eZgV/ gfjBdh j't/rh< eh bzwhnK i[okpK gkT[ Adh j? T[j< yk; yk; fdBhA eh efonk eodh j?<<br />

eh gsk ;e{b ikD' jN e/ fgnkB' tikT[A_dh ofjzdh j'J/ ;kok fdB < BkBk nkgDh d'jsh T[go<br />

T[t/A ;ysh eodk j'fJrk fit/A w/o/ T[ Zgo<<br />

fJe fdB fwb/Bk B/ fgsk dk yas rq/N B{z gVQB bJh fdZsk. fJ; ys ftu fceo, Xh gqsh<br />

fgnko ns/ ;Zu/ d[y s'A fJbktk e[M BjhA ;h. fwb/Bk B/ fejk- y{B d/ foFs/ pkps fgnko<br />

gqrNkT[D dk w/o/ gkgk dk nkgDk jh nzdk} j?. fJ; Bkb eh coe g?A_d?< ;kc rZb e/tb fJj<br />

j? fe T[j fBodJh j? j'o e[M BjhA. fwb/Bk B{z fJ; rZb dk gsk BjhA ;h fe r?Z;Nkg' B/<br />

T[;dh wk;{w Xh T[go i[bw YkJ/ go T[j N[ZNh BjhA, e'Jh G/d BjhA fdZsk, r[zrh ns/ p'bh j'<br />

rJh ;h f;gkjhnK ;kjwD/. T[; dk BkBk cyao Bkb d';sK ftu fJ; rZb dk f}eo efonk<br />

eodk ;h.<br />

;kohnK ;yhnK B/ c?;bk ehsk fe 10 nr;s 1943 B{z fwb/Bk dk iBw fdB wBkfJnk ikt/.<br />

vofdnK, fes/ fwb/Bk dk nkyoh iBw fdB j't/, ;kohnK T[; tk;s/ s[jc/ fsnko eodhnK<br />

ojhnK. fJe B/ eYkJh wFhB T[go fBZe/ o[wkb s/ fwb/Bk dk e?dh Bzpo T[efonk, fJe B/ eZgV/<br />

T[go bkb ozr dh Nkeh eZN e/ fBek fijk fdb pDkfJnk, T[go fbfynk- fwb/Bk. rZb eh w/}<br />

;[rksK Bkb Go frnk. fJ; gkoNh ftu BosehnK, gZsoeko, fusoeko, ;fjseko, f;nk;sdkB<br />

jo fe;w dhnK e?dDK ;B. dzdK d/ p[oF Bkb jh nB/e fuso fsnko eo bJ/ rJ/. fwb/Bk<br />

fJj ;kok e[M d/y e/ o' gJh- J/Bk tZvk ;ogqkJh}< fco wkch wzrh fe w?A fezB/ fezB/ fdB s[jkB{z<br />

fwb BhA_ ;edh. go j[D w?A mhe j' iktKrh.<br />

T[j fejk eodh- s[jkv/ e'b d' fszB iD/ j'D i/, w/ok wsbp j?, p; fJe ;jh d';s j't/ fi;<br />

d/ ;kjwD/ ew}'o j'D ftu Fow Bk nkt/, fijVk fdnkb{ j't/ fe T[; nZr/ gFukskg eo ;e',<br />

fco s[jkv/ tork e"D j? j'o< s[;hA_ T[;/ s'A fe;/ fonkfJs dh T[whd eo ;ed/ j' fijVk s[jkB{ z<br />

fgnko eodk j't/. pkehnK s'A e"D fonkfJs wzrdk j?< nkgD/ nkg Bkb sK e'Jh fonkfJs<br />

eodk th BjhA.<br />

;kb 1944 dhnK ;odhnK efjotkB ;B. fjNbo EK EK jko fojk ;h go fJXo e?dh fejVk<br />

puD br/ ;B. fJe fJe fdB ftu gzikj gzikj w"sK j[zdhnK. e?dh nkgD/ w[od/ nkg Y'Ad/.<br />

pj[s/ skp{s eh eoB/< fJe fJe eZcB ftu d' d' fgzio tV iKd/. eJh tko fJBQK dh th b'V<br />

BK g?Adh. N'nk g[fNnk, w[od/ ;[ ZN/ s/ wkVh w'Nh fwNh gk fdZsh. epoK dh y[dkJh e?dh eod/.<br />

m/e/dko t/vb?Av nkgDh x'Vk rZvh T[go bkFK Y'fJnk eodk ;h go ezw tX ikD eoe/ T[;B/<br />

NoZe b? fbnk.<br />

fwb/Bk fJ; eoe/ x;odh x;odh ezw s/ iKdh fe fes/ T[;B{z g{oB ngkji ;wM e/ Nhek Bk<br />

bk d/D. T[A_i T[; nzdobh ihtB o"_ ysw j' rJh ;h. edh jT[ek b? e/ efjzdh- w?A fiT[ Adh<br />

gokr BjhA ik ;edh j[D. i/ feZs/ t/vb?A_v nkyk wzB bt/, w/oh bkF gokr g[uk d/t/< T[jdh<br />

ikeN fezBh ;[jDh n?, fezBk Gbk wB[Zy j? T[j.<br />

gfjb/ vkeNo dh pdbh fgS_'A nzro/} vkeNo NqkfJN nkfJnk. T[j Gbk i[nkB ;h. T[;B/<br />

fwb/Bk B{z dZf;nk fe T[j fwb/Bk d/ gkgk dk ftfdnkoEh fojk j?. fwb/Bk B{z fJspko nk<br />

110


frnk. vkeNo B/, T[;dk w[ezwb w[nkfJBk ehsk. fJe r[odk g{oh soQK nb;o B/ Bekok eo<br />

fdZsk ;h. fJj eZYDk }o{oh ;h. fsnkohnK j' rJhnK. y{B feE/ ;h< uVQkfJnk frnk. fJj<br />

iBtoh 1944 dh rZb j?. T[;B/ y{B uVQB s'A pkd y[Fh y[Fh nkgD/ bkb bkb jZE e?dDK B{z<br />

fdykJ/. nkgq/FB F[o{ j'fJnk sK pdfe;wsh Bkb p/j'Fh d"okB ftueko'A_ ikr gJh s/ vkeNo B{z<br />

eZN e/ eZYh fevBh fdykT[D bJh fejk. vkeNo B/ fdyk fdZsh, fco p/j'F eo fdZsh. fujok<br />

ghbk ;h. g{oh j'F ftu nkT[D s'A gfjbK T[;d/ p[ZbQ coe/, u?Ze GkFk ftu fJj Fpd ej/-<br />

F[eo j? s/ok gow/Fo fgsk, fwjopkB fgsk.<br />

T[j okih j'D bZrh. T[;d/ tkov ftu S/ n"osK w"s ns/ fizdrh ftueko fxohnK x[b ojhnK<br />

;B. fwb/Bk dh fizdrh w[Vh d/ye/ T[jBK dhnK nZyK ftu uwe nk rJh, ihtB fco XVeD<br />

bZrk. fwb/Bk d/ fgsk B/ gko;b G/fink, ;G e[M wohiK ftu tzv fdZsk frnk. wBj{; ewok<br />

fsT[jko ftu pdb frnk. fJe wk;{w e[Vh B{z i/bQ dk ykDk edh BjhA gfunk, woB feBko/<br />

g[Zih j'Jh ;h- fwb/Bk d/ fgsk tb' A nkJhnK ykD uhiK tZb T[j d/yD' jNh jh Bk. T[;B{z T[;dk<br />

fjZ;k fdZsk frnk sK T[;B/ oZp d/ F[eokB/ dk rhs rkfJnk. ;kohnk e?dDK T[; Bkb fwb e/<br />

rkT[D bZrhnK.<br />

fwb/Bk wzih s'A T[m e/ dotk}/ ;kjwD/ p?m e/ ;hyK ftu'A dh pkjobh nk}kd d[BhnK d/yD bJh<br />

T[mD tk;s/ skD bkT[D bZrh, ftnoE. fco T[j o'FBdkB ftu'A dh nkekF ftu T[vd/ pZdb<br />

d/yD bZrh i' woih Bkb fJZXo T[Xo ik ;ed/ ;B. fJzB/ B{z Gko Y'AdhnK e?dDK B/ fJe rhs<br />

S/V fbnkL<br />

fyV rJ/ B/ d/; d/ r[bkp.<br />

ikDk j? iBkp, T[E/ iktKr/ iBkp.<br />

ozr pozr/ y[Fp{ fGzB/ fyV rJ/ r[bkp<br />

ikB{z fyV rJ/ r[bkp.<br />

fJj p'b ;[D e/ fwb/Bk B/ d'tK jZEK Bkb w{zj Ye fbnk s/ y{p o'Jh.<br />

ngq?b d/ wjhB/ d{ik r[odk yokp j' frnk. j[D ;G T[whdK ysw. e?dDK B/ ob e/ fdB/ ;{oi<br />

nZr/ nodk; ehsh, oks gJh sK skfonK nZr/ jZE i'V/. fizBh tXhe jkbs ftrVdh, fwb/Bk T[B/<br />

jh ftFtk; Bkb fejk eodh- w?A mhe j' ojh nK. w/o/ g?oK dk ozr d/y', fJj e'Jh wodh j'Jh<br />

n"os d/ g?o B/< w/o/ jZE dhnK behoK fwN ojhnK B/, fwfNnk Jh eodhnK B/.<br />

fgsk B/ e[M e[ fdBK d/ tec/ pkd y{p;{os fdqFK tkb/ fszB g';Nekov G/i/, fJj w'}koN<br />

ebkfeqsK dhnK c'N'nK ;B, fwb/Bk e?dDK B{z d;dh ofjzdh- d/y', fJj g[b. nkgD/ d';s co/vh<br />

w/no Bkb w?A fJj g[b gko eodh j[zdh, nfj ;zs ikZB dk p[Zs j? fi;d/ fgS/ szr rbh gokr<br />

d/ p}ko tZb iKdh j?. fJj g/AfNzr d/y'- uko d/tfsnK d/ jZEK ftu sbtkoK jB, dotk}k bzx<br />

e/ n;hA wjZb nzdo ub/ iKd/, g"VhnK uVQBhnK g?AdhnK ;B.<br />

fco fgsk dk yas nkfJnk, y{p;{os p;zs dhnK rZbK fbyhnK j'JhnK, pkr ftu fgT[ Xh tb'A<br />

g[okD/ fdBK dh ;t/o dh ;?o, izrb dh ;?o, rZbK gVQe/ fejk- wkor/qN, gkgk j'o feT[A BjhA<br />

fbyd/<<br />

e[M fdBK pkd fgsk dk fco ys nkfJnk.fbfynk ;h- w[pkoe XhJ/. w/oh d'jsh B/ pkjothA gk;<br />

eo bJh j?. gVQB B{z uzrh fBebh n?. fgsk B/ M{m fbfynk, fwb/Bk B/ M{m cV fbnk s/ nr'A<br />

fuZmh BjhA gVQh.<br />

15 wJh 1944 B{z tkB }/ftN dk G/fink gko;b nkfJnk. fwb/Bk B{z ;[DB' s/ fdZ;D' xN frnk<br />

;h. pko pko g[ZSdh, fe;dk gko;b< pko pko dZf;nk iKdk- }/ftN dk. T[j dk ih eodk ;h<br />

pko pko e'Jh fJj' Bkw ;[DkJh ikt/. fco F[eokB/ ftu mzYk ;kj fbnk, y[F j' e/ fejk-<br />

F[eo oZp ;Zu/ dk fe T[j fiT[ Adk j?. w?A ;wMdh ojh T[;B{z r'bh wko fdZsh rJh.<br />

fwb/Bk d/ fgsk B{z }/ftN B/ jh dZf;nk ;h fe fwb/Bk fe; s;hjk e/Ado ftu j?. fwb/Bk s'A<br />

pkd T[j th cfVnk frnk ;h go uzrh fe;ws }wkBs j' rJh. fwb/Bk dh }wkBs tk;s/<br />

T[;B/ fJzs}kw eo bJ/, ndkbs dh gqtkBrh, }wkBsh pKv. tehb d/ xo pzp fvfrnk, ;G<br />

ysw. wkorq/N nkgDh i/bQ fvT{Nh dh wFZes s/ rJh j'Jh ;h fe fJe e?dD d"Vh rJh- fwb/Bk<br />

wo ojh j? rq/N, fwb/Bk wo ojh j? rq/N. fwb/Bk dk fujok FKs, nBzfds, uwedk, uwedhnK<br />

BhbhnK nZyK Bkb wkorq/N tZb d/ye/ fwbD bJh pkjK c?bkJhnK. nkb/ d[nkb/ u?Ze e?dDK x/ok<br />

gkJh yb'shnK ;B. fco p/j'F j' rJh. d' fdB pkd 17 wJh B{z jw/F tk;s/ nZyK pzd j'<br />

111


JhnK.vkeNo B/ fgsk i/;?A;eh B{z N?bhrqkw fdZsh- ukj' sK fwb/Bk dk skp{s gokr fbik ;ed/<br />

j'.<br />

wkorq/N, tZv/ i/bQ dotk}/ sZe bkF ftdk eoB rJh fbydh j?- jbeh p{zdk pKdh j' ojh ;h.<br />

w?A ukj[zdh ;K w/ohnK rZbQK T[gobhnK p{zdK Bz{ eDhnK ;wfMnk ikt/. w"s s'A e[M fdB gfjbK<br />

fwb/Bk B/ w?B{z fejk- :kd n? Bk s?Bz{< feskp fbyDh :kd j? Bk< xZN' xZN s{z w?B{z BjhA<br />

G[Zb_/Arh. s/o/ okjhA w?A fiT[ _Adh ojKrh. s/o/ okjhA b'eK B{z gsk bZr/rk fwb/Bk e[Vh e"D ;h. s{z<br />

w/oh jwdod j?_, w/oh iZi. T[;d/ fJjBK p'bK B/ w?B{z T[;dh eEk fbyD dh fjzws fdZsh.<br />

fwb/Bk dh w"s t/b/ Xh j"I}k frnkoK ;kb dh ;h, ;skoK ;kb dh T[wo tes vkeNo BkBk<br />

ftdk j' frnk. fwb/Bk nkgD/ f;nk;h ns/ ;kfjse ezwK ftu J/Bh T[bMh ofjzdh fe fi; soQK<br />

dh gfotfoF fgnko Go/ wkj'b ftu j'Dh ukjhdh j?, j'I}k dh T[t/I BjhI j'Jh. wK Xh ;j/bhnK<br />

tKr ofjzdhnK ;B. wkfgnK dk ;jh fgnko Bk fwbD ekoB fJ; e[Vh dh f}zdrh d[oxNBktK<br />

Gog{o ojh. j'I}k dk p/Nk ikB ;oBh d;dk j? fe wzwh ed/ w/oh BkBh dh rZb BjhI eo ;eh.<br />

n;hI ;G j?okB ofj rJ/ id'I ;k~ gsk bZrk T[;B/ sK fwb/Bk T[go feskp fby oZyh j?. fJ;<br />

feskp dk Bkw j? ekcek dh fwb/Bk (ekcek@} fwb/Bk) J/HihH poB/ B/ u?Ze ftu'I nzro/}h ftu<br />

nB[tkd ehsk j?.<br />

j'I}k fbydh j? - @@wK dh w"s s'I fJe ;kb pkd :[ZX ysw j' frnk. w?~ :ehB BjhI nkT[ Idk<br />

;h wK dh w"s dk. fJe n"os B/ w?~ bzwk ]s fbfynk. fJj phph nyhob/ ;kj sZe o/tz;po[e<br />

i/bQ ftu wzwh Bkb ojh ;h. fJ; ]s ftu i/bQ nzdob/ jkbks dk ft;Eko ;fjs toDB ;h,<br />

pj[s ;ko/ e?dhnK d/ Bkw fby/ j'J/ ;B go w?I J/Bh S'Nh ;K fe w/oh e[M ;wM ftu Bk<br />

nkfJnk. w?~ e[ZM j'o ukjhdk ;h, e'Jh fJj' fijk ;p{s fiE'I w?~ gek gZsk bZr ikt/ fe wK<br />

BjhI ojh. gZso fbyD tkbh nKNh wkorq /N fJe fdB xo nk rJh. wzwh dk fJe N[ZNk dzd<br />

wkorq/N B/ ;zGkb fbnk ;h. T[;B/ w?~ fJj fBFkBh ;'Ig fdsh.<br />

w/} T[go w/o/ ;kjwD/ wkwk dk dzd fgnk ;h, T[jh dzd fijVk T[;d/ jk;/ ftu Fkwb j'fJnk<br />

eodk ;h, fijVk w/o/ Bkb rZbK efonk eodk ;h. nKNh B/ w?~ fejk- w/o/ e'b T[jdk j'o e[M<br />

BjhI, ;'funk fJjh s?~ d/ nktK, FkfJd s?~ uzrk bZr/. fJj n"os uzrh ;h, fdnkb{ ;h go<br />

uzr/ ns/ fdnkb{ b'eK ftu th feXo/ e'Jh gZEo fdb ibkZd p?mk j[zdk j?. dzd d/y e/ w?I ezp<br />

rJh. go ub' fJBh rZb mhe j'Jh fe wK dh w"s T[go :ehB nk frnk.<br />

@@fJ; fBFkBh B/ w/ok ti{d d[ckV eo fdZsk. w?I fJj~ ngD/ e'b fet/I oZyK< wo u[e/ pzd/ d/<br />

c[Zb c[ZbdkB ftu gke/ e'Jh ngD/ B}dhe oZy ;ed?< w?I fJj~ ;[N th BjhI ;edh ;K. e[dos<br />

B/ w/oh wdd ehsh. fJ; ~ ;zGkb e/ w?I fe;/ nfijh EK oZy fdsk fe w?~ w[V e/ BjhI bZGk,<br />

Bk w?I bZGD dk :sB ehsk. pzd/ ~ i/ jo xNBk :kd ojh ikt/, T[j sK gkrb j' e/ y[deFh<br />

eo bt/. pzd/ dk fdwkr T[ZBhnK e[ :kdK ;zGkbdk j? fiBhnK e[ dk Gko Y' ;e/. tZvh ;ZN yk<br />

e/ p/j'F j' ikDk th sK dod s'I puD dk e[dos B/ sohek eZfYnk jh j?. w?~ brd? fe wK<br />

~ e'Jh rZb BjhI G[bdh ;h, id'I wo}h i' wo}h g[ZS bT[. i/ T[; ftu G[bk d/D dh Fesh<br />

j[zdh j' ;ed? T[j fiT[Idh ofj ;edh. T[;~ wkfonk Jh T[; dh :kddkFs B/ j?.<br />

@@w?I T[;d/ d';sK ns/ d[FwDk ~ fwbh. T[;d/ ]s ns/ T[;d/ b/y gVQ/. ekcek B/ wkwk ~ i'<br />

]s fby/ T[j sK feskp o{g ftu Sg u[e/ jB. wK dh w"s ~ j[D s/Jh ;kb j' rJ/ jB. w?I<br />

;'funk j[D w/o/ e'b T[; tk;s/ dZ;D bJh e[M e[ rZbK jB. g{oh soK fe;/ pzd/ ~ e'Jh ikD<br />

jh BjhI ;edk. d{i/ ~ sK eh ikDBk n;hI ngD/ nkg ~ BjhI ikDd/. fJj wzB e/ fe wkwk ~<br />

e'Jh BjhI ikD ;fenk, Bk ikD ;e/rk, w? fbyD tk;s/ ebw uZ[eh.<br />

@@fJe fdB rZbK eofdnK wK B/ nukBe fejk - j"I}k s{z fe;/ ftd/;h ~ fgnko Bk eohI. i/<br />

eo p?m/I, ftnkj Bk eohI. i/ co} eo ftnkj eok bt/I sK pZu/ Bk bthI T[; s'I. w?I fejkmhe<br />

j? wK. wkwk B/ fejk - tkndk < w?I fejk tkndk fojk. w?I T[; rZb dk tkndk eo fdsk<br />

fi; pko/ T[d'I w?~ e'Jh gsk BjhI ;h fe fJ; ;G dk wsbp eh j?. p; wkwk B/ fejk tkndk<br />

eo, w?I tkndk eo fdZsk. d; ;kb dh i[nkeVh ~ fJjBk rZZbK dk dh gsk <<br />

@@BkBk B/ w?~ fejk, s/o/ wkwk Bkb i/bQ ftu w[bkeks eoe/ nkT[B/ nK. nkfrnk fwb rJh j?.<br />

n;hI d't/I fJe dotk}k bzx e/ T[; gk;/ d/yD bZr/ fiXo'I wkwk B/ nkT[Dk ;h. fJe n"os<br />

nkT[ Idh fdZ;h. Bk w?I gSkD ;eh, Bk BkBk ih. bzrk e/ s[odh d/ye/ n;hI ;wM rJ/ fe wkwk<br />

112


j?. jZE ns/ g?o ;[Zi/ j'J/ ;B. fujok s;hfjnK eoe/ pdb frnk j'fJnk ;h. T[;B/ g[fSnk -<br />

gVQkJh fet/I ub ojh n?< w?I fejk - ;k~ ipoB iowB p'bh f;ykT[D br/ j'J/ jB. n;hI<br />

f;yd// Jh Bh. ;k~ uzrh Gbh ;wM nk iKdh n? go n;hI Nhuo ~ efj fdzB/ nK ;k~ sK gsk<br />

BjhI brdk fJjdk. wkwk B/ fejk - s{z w{oy ojI /rh ;koh T[wo. iowB s'I ;[jDh w?~ dZ;<br />

d[BhnK ftu j'o fejVh p'bh j?. i/ iowB b'e ibkZd j' rJ/ jB sK fJ; dk e;{o iowB<br />

p'bh dk E'VQk j?.<br />

@@wkwk fJ; otkfJs d/ fybkc ;h fe fwbD tes iK ftdkfJrh tes ;fseko Bkb M[e e/ jZE<br />

u[Zw'. fejk eodh - @@j?b' ej'. jZE fwbkT[. fJj r[bkwK tkbh nkds w?~ fuVk fdzdh j?.##<br />

rZbK eofdnK MZN ftu ;wK phs frnk. w?~ :kd BjhI fezBk e[ fuo fwb/. go fJT[I bZfrnk<br />

fit/I nZy d/ c'o ftu ;wK phs frnk. id'I ftSVB bZr/, w?~ gsk Bh eh j' frnk, wK dh<br />

jdkfJs d/ T[bN w?I r'fvnK Gko p?m e/ T[;dk ;[ Zfink j'fJnk jZE fgSb/ gkf;T[I uz [w fbnk.<br />

w?~ fJT[ I eofdnK d/ye/ gfjbK T[j w[;eokJh fco fMVeD dh EK T[;B/ w?~ iZch ftu b?<br />

fbnk. w?I ngD/ f;o T[go jzM{nK dk MoBk trdk gqshs eo fbnk. fJ; fgS'I w?I T[j edh<br />

BjhI d/yh. w?~ wkorq/N nKNh B/ dZf;nk ;h fe fJj rZb fwb/Bk B/ eJh tko T[;~ ;[DkJh ;h.<br />

@@g[okD/ ;w/I ftu fe;/ B/ i/bQ d/ ek~B xV/. T[j e'D ;h s/ fe; d/; dk ;h, gsk BjhI go<br />

jo :[r ftu jo/e d/; dhnK i/bQK ftu fJe' fe;w d/ T[jh fB:w nZi sZe bkr{ jB. fe;/<br />

Bkb d[FwDh j' rJh bV gJ/, i/bQ ftu nk rJ/. i/bQ nzdob/ pzfdnK Bkb th d[FwDhnK g?<br />

ikfJnk eodhnK jB. go fi; pzd/ ekoB ;}k j'Jh, iK fi; Bkb i/bQ nzdo bVkJh j' rJh,<br />

d[FwD T[j BjhI. d[FwD T[j j? fi; B/ gfjbh tko i/bQ dk ek~B xfVnk.<br />

@@vkeNo B/ BkBk ih ~ wzwh dh w"s dh N?bhrqkw G/ih ;h s/ fejk ;h bkF b? ikT[. BkBk p[oh<br />

soKQ N[ZN u[Zek ;h. T[j iowBh ftu ike/ feE/ bkF fbnkD i'rk ;h. T[E/ jh dcB eoe/ e[M<br />

fBFkBhnK vkeNo B/ G/i fdshnK ;B. n;hI fdB oks fynkb oyd/ fe BkBk y[deFh Bk eo<br />

bt/. T[; d/ p'bK dh bVh N[ZN iKdh ;h. rZb F[o{ fes'I eodk, ysw fes/ j'o. fJ; ypo s'I<br />

pkd T[;B/ w?~ fwb/Bk nky e/ p[bkT[Dk F[o{ eo fdsk.<br />

@@w?I i/o'wo ~ fJj ]po d/D rJh. o' o' e/ ;[ZihnK T[;dhnK nZyK s'I w?I ;wM rJh T[;~<br />

gfjb'I jh gsk j?. ;kfonK s'I tXhnk w?~ b[who nzeb bZfrnk. w?I T[;~ ]po d/D tk;s/ xo<br />

rJh sK w/ok ekbk rkT[B d/y e/ fpBk dZf;nK T[j ;wM frnk. T[;B/ fJe bc} th jwdodh<br />

iK T[dk;h dk BjhI fejk. T[j~ gsk ;h fJj' fij/ bc}K s'I w?I EZeh j'Jh jK. w?~ efjzdk -<br />

@@j'I}k uZb pk}ko uZbhJ/. n;hI d' xzN/ fJXo T[Xo fcod/ oj/. T[;B/ wkwk dhnK rZbK sK w/o/<br />

Bkb ehshnK go fJ; soK fit/I T[j fiT[Idh j't/. w?~ T[jdhnK rZbK pj[s uzrhnK bZrhnK.<br />

w/oh EekD ns/ T[dk;h bZE rJh.@@<br />

113


jkfcaia ;ahokiah<br />

fi; ceho ;akfJo dh ;kyh fbyD tk;s/ p?m frnk jK, T[;dk Bkw Bk jkfcaia ;h Bk ;ahokiah.<br />

wkfgnK B/ T[;dk Bkw w[jzwd FZw;[ZdhB oZfynk. FZw; wkfJB/ ;{oi ns/ dhB wkfJB/ Xow. Xow<br />

dk ib". e[okB fBeh T[wo/ iapkBh :kd j' frnk sK jkfcaia dk o[spk fwfbnk. pkrK d/ ;afjo,<br />

T[d'I JhokB dh okiXkBh Fhokia ftZu g?dk j'D eoe/, pkfFzdk j'D eoe/ Fhokiah pfDnk. ;z;ko<br />

T[;Bz{ jkfcia ;ahokiah d/ Bkw Bkb :kd eodk j? p/;ae ;akfJoh ftu th T[j ;{oi ;h s/ caehoh<br />

ftu th T[;dk e'Jh ;kBh BjhI. ;kb 1320 ftu T[j rohp wkfgnK d/ xo g?dk j'fJnk s/ B"<br />

;kb dh T[wo ftu fgsk ;z;ko s'I ftdk j' frnk. wK T[;Bz{ p/eoh dh d[ekB T[go B"eo oytk<br />

nkJh fiE/ T[j n";sB 12 xzN/ ezw eodk. nZX/ g?;/ wK Bz{ fdzdk, nZX/ nkgD/ T[BQK nfXnkgeK<br />

Bz{ fdzdk fiBQK gk;' I oks Bz{ d/o sZe ;zrhs, ;akfJoh, fusoekoh ns/ noph f;ydk.<br />

fJ; s'I gfjbK fe T[; dh ihtB ejkDh j'o fbyhJ/, uzrk j't/rk i/ fJ; fbys dk<br />

nkrkia T[;d/ ngD/ p'bK Bkb eohJ/. fJ;dk tXhe ckfJdk w?Bz{ j't/rk. T[; dk ;[owzvb,<br />

wkj"b ftu nfijh wzrbwJh bfjo g?dk eo/rk fe w/ohnK nkw fijhnK rZbK yk; j' ik<strong>Dr</strong>hnK.<br />

jkfcia Bz{ sK ;akpk;a e[Zb ijkB ;Zs ;" ;kbK s'I fdzdk nk fojk j?, ;zGt j? fe T[;d/ Biadhe<br />

p?mD Bkb w?Bz{ th wkVh w'Nh dkd fwb/. JhokB ftu d' wjhB/ fpskJ/ fi; d"okB w?I T[;dk<br />

dhtkB nzro/iah ftu gfVQnk. jkiao jB T[;d/ p'b L<br />

@@w?I s[jkv/ T[iV/ y/s nkpkd eoKrk.<br />

w?I o/fr;skBk Bz{ pkr pDk fdnKrk.<br />

s[jkv/ T[dk; wz{j id'I w?I nkgD/ jzM{nK Bkb X'J/,<br />

s[;hI wzB ikUr/ fe jkfcia dhnK MVhnK,<br />

d/; nkpkd eo ;edhnK jB HHHHHHH.##<br />

%%%<br />

@@sz{ fwjopkB j'e/ ;kv/ tZb Biao ehsh,<br />

sK nihp nihp ;kia b?e/ ozr pozr/ gzSh<br />

iawhB T[go T[Zso/.<br />

;zrhs F[o{ j'fJnk.<br />

sz{ Bkokiarh Bkb go/ wz{j ehsk s/ s[o frnk<br />

sK nZyK ftu jzM{ BZu T[m/.<br />

sz{ Bkb ;h sK ;zrhs.<br />

sz{ d{o ;h sK ;zrhs.<br />

T[wo Go ;zrhs B/ ;kvh gfoeowk ehsh,<br />

s/o/ ekoB.<br />

%%%<br />

@@w/ok dhtkB gVQB s'I pkd<br />

id'I e'Jh j'o feskp y'bQ'r/,<br />

T[; feskp ns/ s[jkvhnK nZyK ftueko<br />

yb'fJnk eoKrk w?I.<br />

w/o/ rhs ;[DB s'I pkd<br />

j'o fe;/ d/ rhs ;[D'r/,<br />

rtZJhJ/ d/ j'mK ns/ s[jkv/ ezBk ftueko<br />

yb'fJnk eo/rk jkfcaaia.<br />

w?I s[jkv/ ;[nkd J/B/ ftrkV fdnKrk<br />

fe nkw ;akfJo, nkw ;zrhs s[jkBz{ g;zd BjhI nkJ/rk.<br />

w?I pz;oh d/ T[BQK ;[okyK ftu' I BjhI<br />

fiBQK T[go T[ IrbK fNedhnK jB.<br />

w?I pz;oh dk T[j ;[oky jK<br />

fi; Bz{ :;{ w;hj d/ j'mK B/ u[zfwnk ;h.<br />

114


T[d'I T[j fJZeh ;kb dk ;h id'I p/eoh dh d[ekB T[go e[Vh o'Nh yohdD nkJh. fJj'<br />

fijh e[Vh fe jkfcia B/ fJzBh ;[jDh j'o e'Jh d/yh BjhI ;h. T[; s'I g?;/ cV/ s/ o'Nh b?e/ e[Vh<br />

ubh rJh. jkfcia Bz{ o'wK; d/ nfij/ s{ckB dh skes dk e'Jh gsk BjhI ;h. T[;Bz{ gsk Bk<br />

br/ eh eo/, eh Bk eo/. T[;B/ wkbe nr/ v/Y wjhB/ dh S[Nh tk;s/ noia ehsh. wkbe B/<br />

fejk - go s/oh EK v/Y wjhBk fe;/ j'o S'eo/ Bz{ oZyDk gJ/rk, ;' fpB sBykj ik ;ed?I.<br />

jkfcia fpB sBykj ubk frnk.<br />

rohp ftXtk wK d/ fJ; g[Zso dh ;aeb ;{os th dofwnkBh fijh ;h. T[; e[Vh dk<br />

fbpk; ns/ ;aeb d;dh ;h fe tv/ ykBdkB dh Xh j?. T[;B/ tv/fonK s'I ;[fDnk ns/ feskpK<br />

ftu gfVQnk j'fJnk ;h fe ubhjk (ukbh fdB fBozso pzdrh) eZND Bkb wB dh w[okd g{oh j'<br />

iKdh j?. ;' fp;fwZbk nkye/ fJeKs ftu p?m frnk. fdB bzx/. jcas/ bzx/. nkek;a s'I o";aBh<br />

j/mK T[Zsoh. ;fji/ ;fji/ o";aBh fgS/ jNh s/ y{p;{os fujok fdf;nk. cfo;as/ B/ g[ZfSnk, @@eh j?<br />

fdb dh fJZSk< i' wzr'r/ fwb/rk.## d/o sZe nZtke jkfcai T[; tZb d/ydk fojk. cfo;as/ B/<br />

fco fejk, @@fMie' BK, vo' Bk, ;zr' BK. i' ej'r/ ;' fwb/rk.##<br />

jkfcia B/ g[ZfSnk, @@s[;hI oZp j'


jkfcia p'fbnk, @@fMie fe; rZb dh< vo fe;d? w?Bz{< s{z ike/ nkgD/ ezw eo. w/oh<br />

pzdrh ftu ftxB Bk gkfJnk eo ykjwykj.##<br />

cfoFas/ B/ fejk, @@rZb wzB'. ;'Nh u[Ze' ns/ nZsko dh M"IgVh sZe ikT[. n;hI s?Bz{ fgnko<br />

eoB tkbhnK uhiaK jK. nkyk wzB'.##<br />

jkfcia T[fmnk. ;'Nh u[Zeh. ;ji/ ;ji/, vrwrKdhnK bZsK Bkb T[j nZsko d/ fNekD/ tZb<br />

s[o fgnk. id'I M"IgVh sZe g[Zik, nZsko nkgD/ jZE ftZu ;aokp d/ d' fgnkb/ bJh T[vhe fojk<br />

;h. nZsko B/ fejk, @@feE/ ubk frnk ;h sz{ fpBk dZ;/< w[ZdsK j' rJhnK w?Bz{ T[vhefdnK. ;kv/<br />

p}[orK B/ p/nzs w[;ZaesK eoe/ fJj ;aokp fsnko ehsh ;h bZyK ;kb gfjbK. d' fgnkb/ fwb/<br />

T[; ftu'I. fJe s/o/ eowK ftu fbfynk ;h fJe w/o/ eowK ftu. jkfcia Bz{ fgnkbk cVkfJnk.<br />

d'jK B/ fgnkb/ ykbh ehs/. d'jK B/ iZch gkJh s/ d'tK B/ jkfcia d/ rhs rkJ/. fpBk fe;/ j'o<br />

Bz{ dZ;D d/, nZsko nDdZ;h EK s/ ubk frnk. ikD s'I gfjbK T[;B/ jkfcia Bz{ nkgDk tko;<br />

Ekg fdZsk. jkfcia gk;'I pkd;akjK B/ w[okdK wzrhnK. ;kb 1389 ftu T[j ckBh ;z;ko ftu'I<br />

fi;wkBh s"o s/ frnk. T[;d/ rhsK d/ p'b j[D sZe T[t/I skiak sohB jB L<br />

wB w;s[ s{ dhtkBj..<br />

wkok fe pod ykBj..<br />

;d pko s[ok r[csw<br />

ew y[o d' ;j g?wkBj..<br />

fJ; Biaw ftu T[j nkgDh eftsk Bkb rZbK eofdnK g[ZSdk j?,<br />

@@sz{ iBw s'I F[d?D j?I, w?I ;aokp pj[sh gh frnk ;h.<br />

nkgK Bz{ xo e"D SZv e/ frnk ;h T[; fdB<<br />

eftsk nkydh j? - w?I s?Bz{ ;" tko fejk j? fe d' fszB rbk; dko{ d/<br />

ghD/ pzd eod/.<br />

jkfcia nkydk j? - w?I s?Bz{ jiako tko fej? fe gkrbgD pzd eo.<br />

eftsk - uZb fJT[ I eod/ nK, w?Bz{ gkrbgD eoB d/, sz{ dko{<br />

ghJh uZb. nkgK Bz{ xo sK SZv Jh iKd? e'Jh Bk e'Jh.<br />

fJBQK pzdK ftZu @xo# bcaia T[go fXnkB d/Dk gt/rk. jo/e Xow-rqzE ftu fbfynk j'fJnk j?<br />

fe ;z;ko xo BjhI j?. fJj ;oK j? w[;kcoK dh. xo fes/ j'o j?. jkfcia dZ; fojk j? fe<br />

T[j ngD/ xo g[Zi frnk j'fJnk j?. jchia ibzXoh dk f;ano j?L<br />

ceho'I ek iwxN xVh d' xVh<br />

;aokp/I fsohI n"o g?wkB/ fso/..<br />

fgSb/ ;fwnK ftu jkfcia d/ nzro/iah ftu nB[tkd ty ty b'eK tb'I ehs/ gVQdk fojk.<br />

;G s'I fgS'I fijVk nB[tkd gfVQnk, T[j d/Bhnb bfdz;eh dk j? s/ Bkw j? @d frcN, g'fJwia<br />

pkJh jkfcaia. fJ; Bz{ g?Ir[fJB ezgk; B/ 1999 ftu fBT[:koe s'I Skfgnk. w[ypzX ftu T[j<br />

fbydk j?, @@eJh ;kb bzx rJ/. jkfcia dk dhtkB gVQh iKdk. wB ftu pko pko fJ; dk<br />

nzro/iah soiwk eoB dk fXnkB nkT[ Idk. go eh eodk, j[zdk BjhI ;h. jkfcia dk nB[tkd fJt/I<br />

j? fit/I e'Jh nukBe s[jkBz{ efj dJ/ fe o';aBh dk nB[tkd eo. ;wk phsdk frnk. jw/;a tKr<br />

fJe oks o'Nh ykXh s/ ;"I frnk. jkfcaia w/o/ ;[cB/ ftu nkfJnk. w?Bz{ fejk - sz{ nB[tkd feT[ I<br />

Bh eodk w/o/ dhtkB Bz{ < w?I fejk - ;woZEk BjhI. eoB dh fJZSk j?, eo BjhI j[zdk. T[j<br />

;koh oks nzro/iah ftu w?Bz{ nkgD/ rhs ;[DkT[Idk fojk. ;koh oks w?I o"Idk fojk. ;t/o j'D s/<br />

ekria gZso EK f;o ehs/ s/ ezw F[o{ eo fdZsk. fijV/ fjZ;/ uzr/ bZrD, T[jh jB fijV/ jkfcia<br />

B/ nB[tkd ehs/ s/ ;[DkJ/. e[ZM c}{b bZr/, T[j w/ok e;{o j?, feT[ Ife T[j w/ok nB[tkd j?.<br />

d' ;dhnK gfjbK r/N/ B/ iowB ftu jkfcia dk e[ZM fjZ;k nB[tkd eoe/ :'og Bz{ T[;dh<br />

skes s'I ikD{ eotkfJnk ;h. jkfcaia ns/ r/N/ ftueko gzi ;dhnK dk ck;bk j? go r/N/<br />

nkgDh feskp d/ w[ypzX ftu fbydk j?, @@jkfcia ns/ r/N/ i"V/ Gok jB.##<br />

@@i/ e'Jh w/o/ s'I g[S/ fe jkfcaia dk gho e"D j?,## r/N/ B/ fbfynk, @@sK w?I ejKrk -<br />

gkrbgD. T[; tork F[dkJh e"D j'J/rk


@@;Zu j? fJj. w/ok ezB j?rk ;h w/o/ e'b. d/o gfjbK w?I fJe wZSh e'b t/u fdsk ;h fJj.<br />

nkokw Bkb p?m'. fet/I j'fJnk fJj ;G e[M, ;ji/ ;ji/ dZ;Krk. rZb jh eoBh j? Bk. fiE'I<br />

woiah F[o{ eo fdT[. fi; ijkB ftu w/ok tk;k j?, T[E/ jo/e bcia wjkB j?. fiE'I woiah F[o{<br />

eo'. ;wk, ;EkB, T[dk;h, goSkt/I jB fJj ;G. d[y, fuzsk fJe fdB nkT[<strong>Dr</strong>/ s/o/ e'b,<br />

frVfrVkT[IfdnK fywK wzr<strong>Dr</strong>/, efj<strong>Dr</strong>/ - n;hI M{m p'bd/ oj/ fwZso. ;kv/ s/ sz{ ekjBz{ fJspko<br />

ehsk< jK, rZb w?I eo fojk ;h T[; wZSh dh i' w/ok ezB yohd e/ b? rJh ;h. i[nkB' fJj th<br />

;Zu j? fe uzd B/ w/o/ f;o dk w[Zb gk fdZsk. mZrK d/ ro'j B/ id'I w?Bz{ x/ok gk fbnk, sK<br />

w/oh wfjp{p B/ fJsokia ehsk fe w?I ykjwykj G/d feT[I dZ;h frnk< J/Bh ehwsh ;aokp w?I w[cs'<br />

w[csh feT[ I fgbkJh< w?Bz{ tZv/ iZi dh ndkbs ftu g/;a ehsk frnk s/ tehb g/;a eoB bJh<br />

iZi B/ w?Bz{ j[ew fdZsk. w?I fejk - w?I nkgDk tehb nkg jK, w?I ngDk gZy y[d g/;a eo ;edk<br />

jK. w/ok BjhI fJj w/oh nodk; dk e;{o ;h fi;B/ w/o/ nZr/ yiakfBnK d/ dotkia/ y'jb fdZs/ s/<br />

fejk - tzv d/j. w[e<strong>Dr</strong>/ BjhI. fJ; oew ftu'I w?I fJe fNeN yohfdnk, fNeN j? ;c?d pZdb<br />

i' Xosh Bz{ BjhI n;wkB Bz{ S[zjdk j?. y[d BjhI b? e/ rJh wZSh w/ok ezB, w?I fo;ats fdsh ;h<br />

T[jBz{. sK fes/ T[j w/ok ezB vz{x/ ;w[zdo dh sfj she b? rJh. j[D w/ok wfjp{p ukj/ u"bh<br />

j"bh rZb eo/, ukj/ ;fji/ ;fji/ s[o/ HHHH w?Bz{ gsk bZr iKd?. ;w[zdo s"I b?e/ n;wkB she, w?Bz{<br />

T[;d/ ;kjK dh nktkia ;[DkJh fdzdh j?. n?t/I sK ceho w/o/ Bkb Jhoyk BjhI eod/< J/; ;z;ko<br />

ftu w/o/ fijk skesto ik;{; e'Jh BjhI. sK jh sK uzd yfjpV fgnk ;h fJe fdB w/o/ Bkb.<br />

T[;/ B/ cVtkfJn? w?Bz{. J/; iZi dh eufjoh ftu fijVk fgziok bNedk j?, T[; ftu ;kok<br />

ijkB pzd j?. oZp vo frnk ;h fe fJj ;a?dkJh w[Zedwk fis/rk. T[j p/u?B j'fJnk fe J/;<br />

r[Bkjrko dh F[jos c?b/rh ijkB nzdo. s[;hI wzBDk BjhI, fJj iZi w?B{z izwD s'I gfjbK dk<br />

ikDdk ;h. w/ohnK rZbK ;[De/ s[;hI nkyDk j? fJj fe;/ ;aokph dk ehsk j'fJnk petk; j?.<br />

fJjh sK w?I efjBk. fgnko ftu ehshnK j'JhnK nk;aeK dhnK rZbK ftnoE sK j[zdhnK jB go<br />

B;a / s'I ykbh BjhI j[zdhnK. w?I wzB ikBk fe w/ohnK rZbK petk; jB, s[;hI wzB ikU fe w?I<br />

s[jkBz{ fgnko eodK. nk;ae s'I u[Zg BhI eo j[zdk.##<br />

wB;{o Bkb i' phfsnk, T[;Bz{ nfj;k; ;h, fJ; eoe/ T[j pu pu e/ ubdk j? s/<br />

fJ;akfonK okjhI ;wMkT[Idk j? –<br />

@@w/ohnK nZyK ftu' I nkgDh s;tho d/ye/ sz{ jZ;h BjhI ;h joB'NhJ/<<br />

j[D sz{ w[eodh j?I. c/o fejVk w?I p[ok wBkT[Idk jK <<br />

ikjb ;z;ko ;kjwD/ fJj' fijhnK rZbK wzBhdhnK Jh Bh j[zdhnK.<br />

;a/y ;kndh ns/ w"bkBk o{w th ;ahokia ftu oj/, jkfcia s'I fJe ;dh gfjbK. jkfcia<br />

nkydk j? - J/BQK w[o;adK Bz{ id'I s[oBk nk frnk, p; c/o uZb ;' uZb. d[BhnK rkj wkoh.<br />

Fhokia ftu tV/ Jh Bk. w?Bz{ ;ahokia s'I uzrk j'o e'Jh EK bZrk Jh Bk.<br />

o{w ns/ ;kndh tZv/ jB, fJ; ftu eh fttkd j?< go jkfcia Bz{ gVQfdnK gVQfdnK fJT[I<br />

wfj;{; j'Jh frnk fe jkfcia Bz{ T[j ;kok e[M ;ahokia ftu p?fmnk pmkfJnk fwb frnk fi; dh<br />

sbk;a ftu ;kndh j'ohI EK EK d/;K god/;K ftu x[zw/.<br />

;a/o;akj ;{oh s'I jko e/ j[wk:z{ B/ JhokB ftu ;aoD bJh. fJ;ckjkB ;afjo dk T[j wjZb<br />

d/y e/ nkfJnk jK fiE/ j[wk:z{ fojk ;h. T[d'I JhokB dh okiXkBh fJ;ckjkB ;h. gzi uko jiako<br />

T[;d/ fjzd[;skBh s/ y[ok;kBh F[Gfuzse ;a /o;akj dh w"s fgS'I T[; e'b nke/ fco fjzd[;skB s/<br />

jwbk eoB bJh efjD bZr/. j[wk:z{ J/Bk vfonk j'fJnk ;h fe fJXo wz{j eoBk w[Bk;p BjhI<br />

;wMdk ;h. seoko fgS'I c?;bk j'fJnk fe jkfcia dk dhtkB fbnkT[ s/ ckb eZY'. ckb eZYDk<br />

T[t/I j? fit/I n;hI nkyd/ jK wjkoki ftu' I j[ewBkwk bT[. ckb fBefbnk - s/o/ f;o T[go j[wk<br />

dk ;kfJnk j?. fiXo ikJ/Irk, ;bkwK j'<strong>Dr</strong>hnK. j[wk T[j ebfgs gzSh j? fi; pko/ fejk ikdk<br />

j? fe fi; d/ f;o T[go T[;dk goSktK g? ikJ/, T[; f;o T[go ski fNedk j?. j[wk:z{, d[pkok<br />

jwbk eoB bJh fsnko j' frnk s/ fjzd[;skB cfsj eo fbnk. jkfcaia d/ eEB ftu J/Bh<br />

skes j?.<br />

rb'p dh wkbeD wbek fteN'ohnk nkgD/ f;ojkD/ tkb/ gk;/ T[[uh EK T[go jkfcaia dk<br />

dhtkB oydh j[zdh ;h. id'I edh e'Jh d/; ;zeN ftu fxo iKdk, tvh w[;aeb fd;dh, T[d'I T[j<br />

jkfcaia d/ dhtkB ftu' I j[ewBkwk fbnk eodh ;h. jkfcaia dk pzd j? - w/ok fJe p[iafdb<br />

ftfdnkoEh jo tes vo Bkb ezpdk ofjzdk. jo/e oks T[; dh fJT[ I phsdh fit/I go/sK B/<br />

117


Mzfpnk j't/. w?I ofjw ehsk, nkgDh sbtko ftu' I fJe fBek N'Nk eZN e/ T[; bJh uke{ pDk<br />

fdsk. gsk bZr? nZi eZbQ x[g jB/ohnK oksK ftu T[j i[nkB w[;hpsK bZGD ns/ w[ekpbk eoB<br />

bJh jB/ohnK oksK ftu fJXo T[Xo x[zwd?. dhtkB-fJ-jkfcaia sbtko j?. jo/e Biaw uke{ j?.<br />

T[;dk f;ano j?-<br />

@@pZu/ tKr oZp s[jkvh r'd ftu y/vD dk fJS[e j?.<br />

go c/o ;koh ekfJBks dh fiaw/tkoh s[jkBz{ ;zGkbDh gt/rh.<br />

%%%<br />

p"D/ pkd;akj wk;{w b'eK Bz{ izdfonK nzdo<br />

pzd eoe/ id'I ;" I iKd/ jB<br />

n;hI ceho ;koh ;koh oks<br />

ukphnK tzvd/ fcod/ jK.<br />

%%%<br />

@@;[jDh ;akfJoh Bz{ ;bkw.<br />

;kozrh gZN s/ fNek ns/ ;[oK S/V.<br />

;z;ko, ;akfJo dh ;akozrh j?.<br />

%%%<br />

y[;ah pkd;akjK dk fbpk; j?.<br />

fJj ;akjh t;so w?I jo o'ia gfjBdK.<br />

go edh edkJhI nkgD/ fgnkfonK Bz{ d[y ftu d/ye/<br />

iK gzSh d/ o'D dh nktkia ;[De/<br />

w?I jZE ftu p[o;a cVdK<br />

s/ nZy ftu jzM{ dh s;tho pDk fdzBk.<br />

%%%<br />

uzd s[jkBz{ fgnko eod?.<br />

skjhUI sK d/ydk ofjzd? s[jkv/ w{zjK tZb jo tes.<br />

id'I s[;hI nkgD/ j'mK ftu' I e'Jh o[ZyK bcia p'bd/ j'<br />

sK uzd d't/I jZEK Bkb nkgDk wz{j Ye b? Id?.<br />

nkT[ Idh ehVh Bz{ d/ye/ fi; jkEh B/ o;sk SZv fdsk s/<br />

gkf;UI dh bzx frnk T[; T[go oZp ofjwsK dh pko;a eodk j?.<br />

%%%<br />

@@s?Bz{ mzY bZrh<br />

s/o/ ezpd/ g?oK T[go w?I nkgDh ezpbh oZyh.<br />

s?Bz{ G[Zy bZrh, w?I ngD/ pkr ftu'I nkb{ g[ZN fbnkfJnk.<br />

s?Bz{ E'V/ e[ ;[ydkJh bciK dh b'V gJh<br />

w?I g{ok dhtkB fby wkfonk.<br />

oks gJh, sz{ o'D bZrk fe fJeZb/ Bz{ vo brd?.<br />

s/o/ jZE ftu oZ;k cVk e/ w?I fejk -<br />

nkgD/ Bkb pzBQ b? w?Bz{.<br />

jkfcaia fi; dk j' frnk, T[wo Go T[;/ dk j' frnk.<br />

%%%<br />

@@pkiko ftu' I bzxD t/b/<br />

w?I ;fji/ ;fji/ s[fonk.<br />

oZp d/ jZE T[gobh beho T[go<br />

s/ia edwh uZbDk w?Bz{ r[;skyh bZrh.<br />

%%%<br />

@@s[jkv/ nfj;k; s[jkv/ fdbK ftu'I u'oh eoe/<br />

w?I nkgD/ bciaK d/ fbpk; gfjBkT[ Idk fojk.<br />

fJ; p[ZY/ u'o T[go w[eZdwk Bk efoU fwjopkB'.<br />

%%%<br />

118


@@p?m' p; . nkokw eo'.<br />

fpojk s'I tZvh ;ZN fejVh j? j'o< s[;h fJj ;ZN ykJh fcod/ j'.<br />

iaywhnK Bz{ ykDk fdnKrk, gkDh fgbktKrk.<br />

w/o/ Bow bcia s[jkvk nkokwdkfJe f;ojkDk pDBr/.<br />

%%%<br />

s[;hI w?Bz{ e[Zsk fejk sK eh j'fJnk <<br />

fJ; e[Zs/ d/ y[oe j[zdh j? id'I<br />

fJj nkgDh fgZm uzd Bkb x;oKdk j?.<br />

%%%<br />

@@s[;hI eh ;'funk, eh ehsk, gotkj Bk eo'.<br />

id'I T[dk; j't' w/ok dhtkB y'jb b?Dk<br />

feT[fe dhtkB y'bQ e/ fi; ndk Bkb s[;hI w[;ekT[ Id/ j'<br />

s[jkvh T[jh w[;ekB sK w?Bz{ uzrh brdh j?.<br />

%%%<br />

@@fJT[ j'fJn? ed/ ed/.<br />

w/o/ f;o Bz{ nkgDk d;soykB ;wMe/<br />

ozr ozr d/ gzSh nke/ p?m iKd/ jB<br />

s/ ;aokp ghD brd/ jB, rhs rkT[D brd/ jB.<br />

J/B/ NZbh j' iKd/ jB fe nkgD/ rhsK dhnK ekghnK<br />

w/o/ fJod frod fybohnK gJhnK SZv e/<br />

T[v iKd/ jB.<br />

%%%<br />

@@edh edkJhI w?I eftsk Bz{ nkydK,<br />

j[D Bh. s?Bz{ fd;dk BhI w?I r[;bykB/ ftu jK<<br />

go eftsk Nbdh BjhI.<br />

w?I nkydK - ;{oi w[mh ftu BZg e/<br />

j[D w?E'I gkDh dhnK pz{dK BjhI Bu'VhnK iKdhnK.<br />

eftsk nkydh j? -<br />

uzrk c/o ubh ikBhnK w?I.<br />

w/ok n?bkB j? fe i/ ijkB B/<br />

jkfcaia Bz{ ;akfJo Bk wzfBnK<br />

Xosh s/ T[soKrh BjhI w?I fco.<br />

%%%<br />

@@F[o{ ftu gzShnK d/ yzG BjhI ;B j[zd/. j'fJnk fJj fe bZyK ;kb gfjbK oZp T[sfonk Xosh<br />

T[go. J/Bh ;[jDh uhia d/yD bJh izrb d/ ikBto B/V/ B/V/ nk rJ/. oZp B/ rhs rkfJnk s/<br />

n;wkB tZv T[v frnk. ;kfonK ftu BjhI, e[M ikBtoK ftu T[;Bz{ d/yD ns/ T[;dk rhs c/o<br />

;[DB dh J/Bh gqpb sKx g?dk j'Jh fe E'V/ fdBK ftu ;oho nzdo'I yzG pkjo fBeb nkJ/.<br />

jkfcia dh T[vkD dk okia th fJj' j?.<br />

%%%<br />

@@u'oK Bz{ tZvk jhok fwfbnk. jz;Dh d/ nzv/ s'I tZvk. J/Bk ehwsh fe jiako x'V/ yohd/ ikD,<br />

ukj/ ;ahokia ftu d' jiako J/eV iawhB yohd b?D. y[;ah ftu pj[s dko{ ghsh. fJe d{i/ T[go<br />

p/fJspkoh J/Bh fe jhok s'V e/ N[eV/ nkg' ftu tzv bJ/. e"vh ehws Bk ojh. id'I s[;hI oZp<br />

dk fiaeo eod/ j' T[d'I ehwsh jhok N[ZNdk j?.<br />

%%%<br />

@@sz{ oZp j?I s?Bz{ gsk BjhI.<br />

oZp Bz{ X{j e/ sz{ ehVh dh yZv ftu tkVdk j?I, fJj j'Dk BjhI.<br />

%%%<br />

fJe ykBkpd';a G[b/yk, ftukorh ftu fJXo T[Xo GNedk fcodk ;h.<br />

oZp B/ fejk - j' ikj. G[b/yk ;Zu j' frnk.<br />

119


%%%<br />

@@oZp Bz{ fo;ats fet/I d/Dh j?, w/o/ s'I f;y'.<br />

w/ohnK cfo;afsnK fijhnK X[Bk ;[D' s/ f;y'.<br />

%%%<br />

@@mzY Bkb ezpdk, G[Zyk, wK s'I ftSfVnk es{ok o'Idk ;h,<br />

w?I jZE ftu u[fenk, xo b? nkfJnk.w?I fBZx/ d[ZX ftu ;a Zeo x'b e/ T[; nr/<br />

uZND tk;s/ T[ Irbk_ ehshnK sK es{o/ Bz{ w/o/ fJe jZE ftu' I gzi wktK fdZ;hnK.<br />

%%%<br />

@@;aokp d/ rZv/ ftu'I ;akwh fJe p'sb fvZrh s/ N[ZN rJh. nB/e gszr/ s/ T[BQK d/ GkJh Gshi/<br />

nkJ/ s/ ghD bZr/. d' fszB eDe d/ y/s ftu ik tV/ s/ pz;ohnK pDk fbnkJ/. d' fszB S'fbnK<br />

d/ y/s'I vcbhnK s'V fbnkJ/, rkT[D bZr/, BZuD bZr/. J/B/ Bz{ uzd uVQ nkfJnk. fJe B/ g[ZfSnk<br />

- fJj feE'I nkfJn?< fezBk fuo oj/rk< feE/ ikJ/rk c/o< s/b feE'I g[nkT[ Id? fJj< fJj' fijh<br />

petk;h pfj; fSVh fe w/bk T[iV frnk.<br />

%%%<br />

@@d{i/ Bkb'I s[;hI uzr/ j' fe wkV/<br />

id'I fJj ;'uD brd/ j',<br />

;aokp dk Gfonk ;[jDk g?wkBk<br />

T[dhI fsVe iKd?.<br />

%%%<br />

@@whN dk e'Jh e'Jh ubke N[eVk ;zx'I j/mK T[soB s'I fJBekoh j'e/ dzdK j/m S[fgnk ofjzdk<br />

j? d/o se. w/oh Biaw eJh eJh fdB s[jkv/ dzdK ftu c;h oj/rh. w/oh Biaw Bz{ S[j S[j<br />

eJh eJh fdB s[jkvh ihG BZudh oj/rh.<br />

@@ceho J/B/ fBwo, ykj;aK s'I J/B/ p/gqtkj feT[I j[zd/ B/< gsk BjhI ;h.<br />

j[D gsk bZrk.<br />

w;fid nzdo tVB s'I gfjbK i[shnK T[sko d/JhdhnK jB.<br />

fi;w ns/ fi;w dhnK b'VK o{j dhnK i[ZshnK B/. oZp d/ xo nzdo ikDk j?<br />

sK fJj i[ZshnK T[skoBhnK g?<strong>Dr</strong>hnK.<br />

%%%<br />

@@i' i' s[;hI p'bd/ j', ;'Jh s[jkvk xo j[zdk j?.<br />

u' Idh SZs j/m s[jkv/ fp;so/ s/ e"D ;'J/rk<<br />

%%%<br />

@@dfonk dh nktkia id'I ;w[zdo ftu v[Zph<br />

dfonk oZp tKr rZfink s/ ;w[zdo tKr jZf;nk.<br />

%%%<br />

@@n;wkB jtk ftu bNfenk s?odk ;w[zdo j?. sko/ s?odhnK wZShnK jB. XoshnK t/b wZShnK<br />

jB. edh w?I fe;/ wZSh dh fgZm s/, edh d{ih T[go M{N/ b? Idk ofjBk.<br />

%%%<br />

o{wh, ;kndh, fcod";h, nZsko nkfde caeho gVQd/ ikT[ sK nkyo ftu EekD j' iKdh j?. fJj<br />

Gko/ jB, cb;c/ Bkb bZd/ j'J/. w/ok fdwkr J/Bk Gko u[ ZeD s'I fJBekoh j' iKdk j? tXhe<br />

tko. jkfcaia J/; soK dk BjhI. T[j fJe pZu/ tKr nke/ s[jkv/ Bkb y/vdk j?. Bk y[d Eedk<br />

j? Bk s[jkBz{ EZeD fdzdk j?. p/nzs ;[jD/, tZv/ d/; ftu s[jkBz{ fJT[ fbiKdk j? fe gsk BjhI<br />

brdk ;co ed'I F[o{ j'fJnk ;h ed'I w[Ze frnk.<br />

;ji/ fij/ JhokBh gq'c?;o w?Bz{ nkydk j? - frDsh BjhI ehsh. frDsh eoBh th BjhI ukjhdh.<br />

eh b'V. w/o/ wB ftu edh edh nkfJnk eod? fe d/yDk ukjhd? d[BhnK B/ ;G s'I tXhe e[okB<br />

gfVQnk iK jkfcia dk dhtkB. JhokBh i[nkB i/ g"g fwT[iae dhnK e?;NK ekoK ftu ubkT[ Id/ jB<br />

sK T[BQK ftub/ rhs fco jkfcaia d/. jkfcaia Bz{ T[j FZeobp nkyd/ jB - fwm/ j'mK tkbk. w?I<br />

fejk - fezBh fgnkoh iapkB j? s[jkvh cko;h, ybhb rzpoh ! ybhb p'fbnk - BjhI ih, s[;hI<br />

120


fBwo j'D eoe/ nfijk nkyd/ j'. s[jkvh gzikph iapkB fJ; s'I fes/ tXhe fwmh j?. ;kv/ e'b<br />

sK ;aeobp j? e/tb, s[jkv/ e'b ;aeorzi (;Z aeo dk gjkV pkpk cohd) j?. c/o fet/I wzBhJ/ fe<br />

fiBQK e'b fwZm/ gjkV j'D, T[BQK dh p'bh fwmh Bk j't/< s[;hI n?t/I dkd d/Jh iKd/ j' ;kBz{.<br />

gq'c?;o nB;koh B/ T[;dk f;ano ;[DkfJnk L<br />

@@s[jkvh w[jZps ftu w/oh y'gVh cNh<br />

fdwkr eD eD j' e/ n;wkB ftu fybfonk.<br />

j[D edh N[ZNk skok Xosh tZb nkT[Idk d/y'<br />

sK ;wM ikDk fe jkfcia ni/ s[jkBz{ G[bk Bh ;fenk.<br />

fe jkfcaia s[jkBz{ fwbDk ukj[zd?.<br />

nB;koh B/ fJj f;ano ;[Dk e/ fejk - ;koh d[BhnK ftu N[ZNk skok pd;arBh dh fB;akBh j?.<br />

e/tb JhokB j? fiE/ pZu/, id'I okshI N[ZNk skok d/yd/ jB sK BZuD brd/ jB s/ nkyd/ jB -<br />

y[;a nkwdhd jkfcaia, y[;a nkwdhd. fJNbh d/ xo xo ftu T[g/ok, JhokB d/ xo xo ftu<br />

;akfJoh.<br />

@@fwmh fwmh gqhs, fBek fBek jk;k,<br />

eh j? fJj ;kv/ fdb ftubh jbub<<br />

T[j' fJj ;akBdko nktkia !<br />

;[Zsh gJh ;h Bk w/oh o{j, ikr gJh.<br />

@@pj[s ;[jD/ fJeZb/ gzSh tKr BjhI,<br />

w/o/ ft;akb wB dh gjkVh ftu' I,<br />

fJj sK B}wK d/ M[zvK d/ M[zv T[v/ jB fJeZm/,<br />

oZp d/ ;a;aeho/ j'J/ M[zv,<br />

fJBQK d/ gzfinK Bkb NkjDhnK d/ N[ZND dh nktkia,<br />

fco Xosh s/ j/m T[soB dh nktkia, n?B sK ;kc j?.<br />

%%%<br />

oZp dk whB{ w/o/ nZr/ feT[ I fbnk Xfonk <<br />

T[J/ G[Zy bZrh j? i' j? ;' nkT[D fdT[.<br />

ngD/ xo d/ ftjV/ ftu T[;B/ ;o{ dk p{Nk bkfJnk. id'I jkfcaia dk nyhobk tes<br />

nkT[D bZrk, T[d'I fJj ;o{ Go i[nkBh ftu bfjok fojk ;h. jkfcaia B/ t;hns ftu fbfynk -<br />

w?Bz{ w/o/ ;o{ dh SK j/m dcB ehsk ikt/. T[;Bz{ ;o{ d/ Biadhe dcaBkfJnk frnk. ;fji/ ;fji/<br />

;o{ dhnK iVK B/ T[;dhnK jZvhnK Bz{ nkgDh iZch ftu b? fbnk, fit/I nkgDhnK pkjtK ;o{<br />

d[nkb/ ne;o T[j tb b?Idk ;h.<br />

wepok pDkfJnk sK frnk go ;wK gke/ T[j eD eD j' j' fybodk frnk. ntsko<br />

fwjo pkpk T[;dk Gkosh w[ohd jkfcaia d/ wepo/ dh fiankos eoB frnk. T[;Bz{ T[dk;h j'Jh.<br />

fizB/ g?;/ T[j b? e/ frnk, ;ko/ d/ nkfJnk s/ fejk - w/o/ e'b g?f;nK dh xkN BjhI. s[jkv/<br />

e'b j[Bo dk yiakBk j?. j[Bo s[jkvk, g?;/ w/o/. fjzd[;skB nk e/ T[j j'o g?;/ G/idk fojk.<br />

T[; d/ T[dZw Bkb ;ahokia ftu 1925 d/ ;kb d[pkok ;akBdko wepok fsnko j'fJnk. gfjb/<br />

wepo/ Bz{ Ykfjnk BjhI frnk, T[;Bz{ T[t/I pDk fdZsk fit/I BtK Be'o gfjbh tko pfDnk ;h.<br />

w?Bz{ dZf;nk frnk fe T[;dhnK gzi jiako Biawk ;B, j[D gzi ;" ofj rJhnK jB.<br />

pkehnK Bz{ w"bthnK ns/ je{wsK B/ B;aN eotk fdZsk. w?I ;'funk fJj nfseEBh j' ;edh j?<br />

feT[ Ife nkdwh Bz{ fwZE pDk d/D ftu i'o eh brDk j'fJnk< go w?Bz{ fJe EK s'I fJj ;p{s<br />

fwb frnk fe T[;B/ nfijk eJh e[M fbfynk ;h i' fJsokia:'r bZrDk ;[Gkfte ;h. u'o<br />

s[jkvhnK ;" uhiaK b? rJ/. ekB{zB fJj nkydk j? fe fi; gk;'I fJe uhia pokwd j' rJh, pkeh<br />

BfVZBt/I th T[;/ e'b j'<strong>Dr</strong>hnK. T[;dk f;ano ;[D' L<br />

w/o/ bcia G[Zy/ ;{oi bJh y[oke jB.<br />

Xosh d/ j'mK dh w[;ekB s'I gsk Bh brdk<br />

fe oks fJj w/o/ Bkb ;[Zsh ;h<<br />

121


:kBh fe e[ZN ykD dk ;wkB T[;B/ fsnko ehsk j'fJnk ;h. T[j oZp d/ Bkw th woiah d/ oZy<br />

b?Idk. fijVk Bkw es{o/ dk s/ pb{zrV/ dk, T[;/ Bkw Bkb wkbk c/oB bZr iKdk. g[ZSD s/ jZ;<br />

g?Idk, nkydk - e[ZfsnK fpZfbnK Bz{ s[jkvh p'bh ;wM ftu Bh nkT[ Idh, go id'I nkgK Bkw b?Ie/<br />

tki wkod/ nK sK GZi/ nkT[Id/ B/. J/; eoe/ w?I fJj Bkw oZy/ B/. Bkw fijVk woiah oZy bT[<br />

nkgD/ pbz{rV/ dk, eh coe g?Id?< T[j T[;/ Bkw Bkb SkbK wkodk nkJ/rk.<br />

fJe tko T[; B{z je{ws B/ ;ahokia ftu'I fBeb ikD dk j[ew eo fdZsk. ekbi ftu gVQkT[Idk<br />

;h, B"eoh s'I itkp fwb frnk jkbKfe ekbi T[; d/ d';s dk ;h. T[; dk c?;bk ;h fe i/<br />

;ahokia BjhI ofjD fdzd/ sK c/o fjzd[;skB ubk iktKrk. T[j fjzd[;skB tb s[o fgnk go T[;B{z<br />

wBk e/ tkg; fbnKdk frnk.<br />

fit/I ;kvh b'eXkok ftu uzd ue'o dh gqhseEk j? T[t/I JhokB ftZu p[bp[b Bkb r[bkp dk<br />

fJ;ae j?. jkfcaia dh o[pkJh j? - p[bp[b B/ r[bkp Bz{ fejk - wkD Bk eo. jtk dk p[ Zbk<br />

nkJ/rk, sz{ gzyVh gzyVh j' e/ fvr/ Irk. s/ok Bkw fB;akB BjhI oj/rk. wkD Bk eo. r[bkp B/<br />

fejk - w?I sK s/oh fe;/ rZb dk th p[ok BjhI wBkT[Idk. j[D i' sz{ rZb ehsh, T[j sK nBzs<br />

;Zu j?. c/o th w?I s?Bz{ fJj dZ;Dk j? fe fi;Bz{ fgnko eod/ j'JhJ/ T[; Bkb fJj' fijhnK<br />

rZbK BhI eohdhnK.<br />

JhokBhnK dk ft;atk; j? fe gsMV ftu p[bp[bK ;[ZehnK NkjDhnK s/ p?m e/ fijV/ rhs<br />

rkT[IdhnK jB, T[j don;b T[BQK dhnK nodk;K jB. fJj nodk;K ;[De/ oZp gZs/ c[Zb s/ cb<br />

G/idk j?. tkfo;a ;akj B/ th fbfynk j? - ;/tD p[bp[bK p{fNnK ;[fenK Bz{, c/o cb bZrD Bkb<br />

vkb d/ Bh. tko/;akj i' rJ/ ;' BjhI w[Vd/ b'eh n;K EhI nktDk Gkbd/I Bh. e'fJbK p;zs ftu<br />

n"IdhnK jB. jkfcaia dh o[pkJh ftu p[bp[b s/ e'fJb ftu pfj; fSVh fe pkr dh wkbeD<br />

d'tK ftu'I e"D j?. e'fJb nkgDk jZe d;dh ;h, p[bp[b nkgDk. fi; o[Zy T[go p?mhnK uouk<br />

eo ojhnK ;B, p'fbnk - e[VhU o"bk fe; rZb dk< p;zs ftu sK ;ko/ nk iKd/ B/. E'V/ fdBK<br />

se gsMV nkT[Dh j?. gsk bZr ikJ/rk fe wkbe e"D j?.<br />

122


w"bkBk o{wh<br />

Fw; spo/}, o{wh ns/ jkfc} Fhok}Ih, fJj ;ko/ FkfJo d[BhnK B{z JhokB tb' A fdsh ;[rks jB.<br />

nZm ;" ;kb gfjb'A j'fJnk o{wh g[okDk brdk jh BjhA. fJj mhe j? fe fJBQK FkfJoK d/<br />

fynkbK dhnK pzdFK dk nkBzd i' cko;h ftu fbnk ik ;edk j? T[j soiw/ okjhA jk;b BjhA<br />

j[zdk, go fJ; s'A fJbktk j'o e'Jh ukok BjhA feT[Afe gzikp d/ ni'e/ j[ewokBk B/ T[od{ cko;h<br />

dh ftfdnk dk ;e{bK ftu'A fJe' ;oe[bo Bkb ;ckfJnk eo fdZsk ;h. fJjBK }pkBk dh gVQkJh<br />

pzd eo d/D dk id'A ;oe[bo ikoh j'fJnk sK fe;/ gkf;U fJ;dk fto'X BjhA j'fJnk ;h. o{wh<br />

dk fFno j?L<br />

j' ikJ/ e'Jh d{o<br />

nkgDhnK iVQK s'A,<br />

sK nktk} i/ dJ/rk<br />

dJ/rk nkgDhnK iVQK B{z,<br />

nktk} dh r{zi tkg; nkJ/rh<br />

sK nkJ/rh nkgDhnK iVQK tb'A jh.<br />

o{wh dk iBw 30 ;szpo 1207 JhH B{z pby Bro ncrkfB;skB ftu j'fJnk. fgsk dk Bkw<br />

pjkT[dhB ;h s/ wK w'fws yks{B. fgsk ih gfjb/ ybhc/ np{peo d/ ]kBdkB ftZu'A s/ wK u"E/<br />

ybhc/ j}os nbh d/ ykBdkB ftZu'A ;h. fJj ykBdkB fJ;bkwh gozgok ftu Fo'wDh jB. fiZE/<br />

fiZE/ th fJj gfotko frnk ;BwkfBs j'fJnk. pjkT[dhB tZvk ftdtkB ;h go ;kdrh-g{oB<br />

ihtB pshs eodk. T[;B{z ;[bskfB-T[b/wk (ftdtkBk dk pkdFkj) dk fyskp fwfbnk. ;t/o s'A<br />

d[gfjo sZe puB fpbk; ;[DB tk;s/ jo fJe B{z nkT[D dk nfXeko ;h, go pkd d[gfjo fJZe<br />

gfjo dk ;wK T[j e/tb ftdtkBk dh nrtkJh tk;s/ okytK oyd/.<br />

pby ;afjo o{wh d/ iBw s'I gfjbK gzi ;dhnK sZe fJ;bkfwe ftfdnk dk gqf;ZX e/Ido fojk<br />

;h. prdkd s'I pkd pby dk jh Bkw ;h. T[;dk g{ok Bkw ;h ibkb[ ZdhB w[jzwd fpB j[;?B<br />

nb pbyh. fpB wkfJB/ g[Zso, ;' j[;?B nb pbyh pjkT[dhB dk g[Zso ibkb[ ZdhB w[jzwd. o{wh<br />

;Zs ;kb dk ;h fe gfotko nBks'bhnk ftu ubk frnk. ni'e/ s[oeh dk Bkw T[d'I nBks'bhnk<br />

;h. fJskbthnK B/ fiBQK d/;K T[s/ oki nfXeko iwkfJnk j'fJnk ;h T[BQK dh goik Bz{ o'wB iK<br />

o'wh efjzd/ ;B. s[oeh d/ b'e th o'wh iK o{wh j'J/. ;' fJ; dot/; dk fijVk Bkw ;G s'I<br />

tXhe gqubs s/ gqf;ZX j'fJnk T[j w"bkBk o{wh j?. w"bkBk wkfJB/ tv/ok. Gkos ns/ gkfe;skB<br />

ftu T[j w"bkBk o{wh j?, ncrkfB;skB ftu T[; Bz{ w"bkBk ibkb[ ZdhB pbyh nkyd/ jB, s[oeh<br />

ftu w/tbkBk o{w ns/ JhokB ftu w"bth o{w efjzd/ jB. gZSw ftu T[j e/tb o{wh j?.<br />

;B 1213 JhH B{z fJe fdB y[ok;kB d/ pkdFkj B/ pjkT[dhB dh i;-ehosh ;[Dh sK gqtuB<br />

;[DB tk;s/ g[Zi/. T[ZE/ gqtuB ;[DB tk;s/ nkJ/ b'eK dk J/Bk tZvk fJZem d/y e/ j?okB j' rJ/<br />

s/ ;[Gkte w{j' A fBefbnk- y[dk, J/Bh ]bes ! pkdFkj dk ftdtkB nfjbeko i' T[; tes Bkb<br />

;h s/ pjkT[dhB Bkb Jhoyk eodk ;h, T[;B/ s[ozs nkgDk sho ubkfJnk, pzdk goto, i/ s[os<br />

c[os fJ;dk fJbki Bk ehsk sK fJj Fy; s[jkvh je{ws tk;s/ ysok pD ;edk j?.”<br />

;bkjekoK dh ;bkj b?D T[gozs pkdFkj B/ nkgD/ jfEnkoxo, y}kB/ ns/ feb/ dhnK ukphnK<br />

fJe ]s ;w/s pjkT[dhB e'b G/i fdZshnK. ]s ftu fbfynk ;h, j}{o, ;kvh goik d/ fdbK<br />

T[go s[;hA je{ws ekfJw eo bJh j?. ;kv/ e'b sK fJj gzi uko ukphnK puhnK ofj rJhnK<br />

jB e/tb, fJj th n;hA eh eoBhnK jB< s[;h ;zGkb'.”<br />

pjkT[dhB d/ ;po ns/ F[eo T[go fJ; ]s ns/ ukphnK dk e'Jh n;o Bk j'fJnk. ukphnK<br />

w'VfdnK fJj ]s fbfynk, “;G s'A gfjbK pkdFkj ;bkws w/ok ;bkw ep{b eo'. d[BhnKdkoh s'A<br />

w[es w?A y[dk dk pzdk jK. FkB'-F"es, jfEnko, ]}IkB/ s/ feb/ w/o/ bJh p/wkfJB/ jB. i[w/ dh<br />

Bwk} gVQB s'A pknd w?A nkgdk w[be fsnkr fdnKrk sK fe s[jkB{z e'Jh rbscfjwh Bk j't/ s/<br />

w/o/ pkd s[;h p/fceo j'e/ je{ws eod/ oj'.”<br />

ezB' ezB fJj ypo xo xo g[Zi rJh sK pby ftu pkdFkj d/ fybkc prkts d/ jkbks g?dk<br />

j' rJ/. J/Bh ncokscoh F[o{ j'Jh fe pkdFkj B{z wip{oB pjkT[dhB s'A wk\h wzrDh gJh s/<br />

Bkb/ no} ehsh fe pby ftZu'A Bk ikU. pjkT[dhB FKs oj/. b'eK B/ ;wfMnk fe ceho B/<br />

123


pkdFkj B{z wkc eo fdZsk j?, ;' fNe fNek j' frnk. FBhuotko dh oks fpBk fe;/ B{z dZf;nK<br />

gfotko ;w/s T[j ub gJ/, feXo< fJ;dk T[BQK B{z y[d gsk BjhA ;h. e/tb J/Bk c?;bk ;h fe<br />

pby d/ oki ftu Bjh ofjDk. fJ; gfotko d/ ub/ ikD s'A e[M ;wK pkd uzr/} ]kB B/ pby<br />

s/ jwbk eo fdsk s/ e/tb pby BjhA, y[ok;kB th spkj eo fdsk. wzr'b c"iK dh eo{osk s'A<br />

;z z;ko Gbh gqeko ikD{ j?.<br />

gzdoK ;kb o{wh dk gfotko NZgohtk;K tKr d/;K d/;KsoK ftu xz[wdk fcodk fojk, ;kb 1228<br />

ftu T[j s[oeh dh okiXkBh e'BhnK g[Zi/. s[oeh d/ ;[bskB nbkT[dhB e?ekpkd B/ T[BQK gk;<br />

p/Bsh ehsh fe okiXkBh ftu tZ;' s/ wdo;kfJ y[dktzdrko ;Ekgs eo'.<br />

fgsk B{z nfj;k; ;h fe T[;dk g[Zso fwjBsh j?, S/sh rZb ;wM iKdk j? s/ :kddkPs tXhnk j?,<br />

go e'Jh ]k; r?ph r[D th j?, fJ;dk gsk Bjh ;h. JhokB ftu'A dh bzx oj/ ;B sK c?;bk<br />

j'fJnk cohd[ZdhB nZsko d/ dhdko eoe/ iktKr/. fJj tv/ woksp/ tkbk ceho ;h s/ pj[s tZvk<br />

FkfJo. T[;dh feskp gzShnK dh wifb; (ekBcoz; nkc d pov}) ftFt d/ FkjekoK ftu'A fJe<br />

j?, fi; pko/ edh fco fbyKrk.<br />

fgsk g[Zso, nZsko B{z fwbD nk oj/ ;B sK fgsk nZr/ nZr/ uZb fojk ;h, g[Zso o{wh fgS/ fgS/.<br />

nZsko d/ fJod-frod T[BQK d/ w[ohd p?m/ ;B. nZsko dh fBrkj nkgD/ tb nkTAd/ fgT[ g[Zso<br />

s/ gJh sK w[ohdK B{z fejk - nj[ d/y' uwseko, dfonk d/ fgS/ fgS/ ;w[zdo s[fonk nk fojk<br />

j?, e[dos dk efoFwk d/y'.<br />

nZsko B/ d'tK dk Gog{o ;[nkrs ehsk. n;h;K fdzfdnK pkbe o{wh B{z nkgDh feskp<br />

n;okoBkwk’ fdZsh. fJ; w[bkeks dk o{wh dh fizdrh T[go T[j n;o fgnk fe ;dk bJh fEo<br />

j' frnk. o{wh dh FkfJoh T[go n;okoBkwk dk gqGkt ;kc fd;dk j?. d{ik gqGkt T[;B/ jehw<br />

;BkJh dk ep{fbnk. nkgDh w;Bth ftu o{wh d'jK d/ jtkb/ d/ e/ T[BQK dhnK N{eK tosdk j?<br />

s/ T[BQK pko/ fbydk j? -<br />

nZsko o{j p{d' ;BkJh d' uFw/ T{.<br />

wk n} gJ/ ;BkJh U nZsko nkwd/w.<br />

(nZsko o{j j?, ;BkJh T[; dhnK d' nZyK jB,<br />

fJ; s'A pkd i' pkeh pudk j?, T[j ;wM bt' w? jK.)<br />

o{wh B/ ;zrhs ftfdnk jk;b ehsh. fijV/ d' ;k}K ftu T[;B/ fBgz[Bsk jk;b ehsh T[j ;B<br />

pz;oh ns/ opkp. fJBQK dk tkdB th eod/ s/ wkfjoK gk;'A ;[Dd/ th ofjzd/. fejk eod/, fijV/<br />

fJj ;wMd/ jB fe pz;oh ftu'A jtk pkjo fBebdh ;zrhs T[gikT[ Adh j?, nBikD jB. fJ;<br />

ftu'A o{j dh bkN fBebdh j? sK ;[o pDdk j?. pz;oh ftu'A i/ nZr BjhA fBebdh fco T[j<br />

pz;oh BjhA, fi; uh} ftu nZr BjhA j[zdh T[j fiT[ Adh BjhA j[zdh. fJ; ok} B{z T[jh ;wM/rk<br />

fijVk d/yD B{z j'F ftu br/ go p/j'F j'J/.<br />

29 nes{po 1244 d/ fdB n;kXkoB xNBk xNh. T[; fdB d[BhnK d/ pj[s tv/ dot/; FZw;<br />

spo/} B/ e'BhnK ftu edw oZfynk. g{ok Bkw ;h - FZw;[ZdhB w[jzwd fJpB/ nbh fJpB wfbe<br />

dkd spo/}h. fJ; d/ nkT[D Bkb Ffjo ftu jbub F[o{ j' rJh.<br />

;a Zw; spo/ia dh o{wh Bkb w[bkeks dhnK nB/e o"ue ;kyhnK jB. ;kohnK ;kyhnK dk noE<br />

fJe' fBebdk j? fe fJBQK d' dfonktK dh j'Dh fJj' ;h fe fJe d{i/ Bz{ fwbe/ ;zg{oB j'D.<br />

fejk iKdk j? fe nkiaopkJhikB d/ ;afjo spo/ia ftu ;a Zw; Bz{ T[;d/ w[o;ad ewkb[ZdhB i[B?dh B/<br />

fJj efje/ G/fink - e{BhnK ikU. fJe fdb ifbnk ceho j? T[E/. T[; Bz{ fwb'. d{ih ;kyh<br />

fJj j? fe spo/ia B/ oZp nr/ nodk; ehsh - fgsk, fe;/ nfij/ ;ay; Bz{ fwbk fijVk w/oh<br />

skp MZb ;e/. nktkia nkJh - o{w d/ ;afjo e'BhnK ikj. wBg;zd pzdk fwb/rk. fJj ;kyhnK<br />

fJ; rZb tZb fJ;ako/ jB fe feskph frnkB s'I gko fBeb e/ o{jkBh ;z;ko gqkgs j[zdk j?.<br />

spo/}, o{wh dh dorkj s/ g[Zik. id'I w[bkeks j'Jh, o{wh ftfdnkoEhnK Bz{ gVQk oj/ ;B. o{wh<br />

d/ ;kjwD/ feskpK gJhnK ;B s/ B/V/ gkDh dk u[pZuk ;h. spo/} B/ g[ZfSnk- fJj feskpK fe;<br />

uh} pkps jB< o{wh B/ fejk - fJ;w[bebkw, go s?A eh b?D? fJ; rZb s'A< FZw; B/ feskpK<br />

u[ZehnK s/ u[pZu/ ftu ;[ZN fdZshnK. eq'XtkB j'e/ o{wh B/ g[fSnk - fJj eh ehsk < ;aZw; B/<br />

124


fejk - fJj j? T[j, i' sz{ BjhI ikDdk. feskpK ;[ ZehnK eZY bJhnK.;[ZehnK feskpK d/ye/ o{wh<br />

B/ g[fSnk - fJj fet/I j'fJnk < ;aZw; B/ fejk - sz{ BjhI ikDdk. fJj' e[M dZ;D nkfJnk<br />

jK.J/Bh ibdh fceowzd Bjh j'Jhdk. fJ; xNBk ;w/A o{wh B/ spo/} B{z nkgDk w[oFd wzfBnk.<br />

fJj ;kyh e/tb fJ; rZb dk ;ze/s j? fe o{wh B/ spo/} dh skes B{z ;theko eo fbnk. fJ;<br />

w[bkeks tes spo/ia dh T[wo ;Zm ;kb ;h, o{wh ;? Ish ;kb dk ;h. cko;h irs T[;Bz{ ;a Zw;<br />

spo/ia eoe/ ikDdk j?. spo/iah JhokB dk ;afjo j?.. gZSw d/ b/yeK B/ nfrnkBsk ekoB<br />

T[;Bz{ nBgVQ ceho fbfynk. T[; dh fJ;bkwh ftfdnk, noph cko;h dh ;akfJoh Bkb tkechns<br />

ns/ T[uhnK o{jkBh wziabk dzr eoB tkbhnK ;B. T[;d/ ;wekbhnK B/ fwjBs Bkb ;a Zw; d/<br />

;ztkd feskp fsnko ehsh. fJ; feskp dh fsnkoh ftu o{wh dk p/Nk ;[bskB tbd th ;akwb<br />

j?.<br />

o{wh ns/ spo/} jo ;w/A fJe d{i/ d/ nzr ;zr ofjzd/ j'J/ Xow d/ ojZ;K pkps rZbK eod/<br />

ofjzd/. o{wh Bk b'eK B{z fwbd/ Bk w[ohdK B{z, fJ; rZb dk fJsok} j'Dk ;[Gkte jh ;h. w[ohdK<br />

B/ jkbks j"bh j"bh fJ; jZd sZe spo/} d/ fto[ZX eo fds/ fe 20 cotoh 1246 B{z T[j fJE'A<br />

ubk frnk. o{wh fJe dw T[dk;h d/ nkbw ftu T[so frnk. T[; B/ T[BQK b'eK Bkb th rZb<br />

eoBh pzd eo fdZsh fiBQK dk e'Jh e;{o BjhA ;h. eJh wjhfBnK pkd dfwFe (;hohnk) s'A<br />

fbfynk spo/} dk ys nkfJnk sK o{wh fyV frnk. fJ; fJe ys d/ itkp ftu fszB fuZmhnK<br />

fbyhnK.<br />

FkfrodK B{z nfj;k; j' frnk fe spo/} BjhA sK o{wh tk;s/ j'o e'Jh th BjhA. T[j fe;/ Bkb<br />

rZb BjhA eod/ ;B, pzdrh ftu bhB ofjzd/. e[M w[ohd ;hohnk rJ/, o{wh dh jkbs pkps<br />

dZf;nk s/ spo/} B{z tkg; wBk e/ b? nkJ/. o{wh e'b nk e/ T[;B/ wekbks (b/y ;zrqfj) feskp<br />

fbyh. fJ; feskp ftu T[;B/ fbfynk j?, “w"bkBk o{w e'b w?A nk sK frnk go fJ; Fos Bkb<br />

fe w?A T[;dk T[;skd BjhA jK. y[dk B/ j[D sZe d[BhnK ftu nfijk nkdwh g?dk BjhA ehsk i'<br />

w"bkBk dk T[;skd nytkJ/. w/ok ;[Gkn j? fe w?A fe;/ dk Fkfrod BjhA pD ;edk. j[D w?A<br />

w"bkBk dk d';s j' e/ nkfJnk jK s/ uzrh soQk ikDdk jK fe w"bkBk y[dk dk d';s j?, w/ok<br />

BjhA.”<br />

w"bkBk o{w B/ fJ; ;w/A r}bK ns/ o[pkJhnK dk dhtkB ofunk fi;dk Bkw oZfynk- dhtkfB<br />

FZw; spo/}. fJj fJe gqeko nkgD/ fwZso B{z ;wogD ;h. ihtB d/ nkyoh 12 ;kb T[;B/<br />

w;Bth fbyD ftu bkJ/. fJj rqzE 6 fibdK ftu j? s/ 26,800 d'-gd/ Szd jB. fJj rqzE<br />

T[;dk Fkjeko j?.d[BhnK dhnK ;G uzrhnK p'bhnK ftu fJ;dk nB[tkd j' u[Zek j?. nzro/}h<br />

}pkB ftu T[j cko;h Bkb'A tXhe frDsh ftu gfVQnk frnk.<br />

T[;dh FkfJoh cBk’ ns/ pek’ d' wzfibK d/ ftueko nkgDk fgV pzBQdh j?. cBk j? nkgD/ nkg<br />

B{z ]sw eoBk, pek nZbkj ftu nG/d j'Dk j?. cBk gfjbh g"Vh j? ns/ pek nkyoh.T[; s'A<br />

pkd j'J/ ;ko/ FkfJoK ns/ cehoK B/ T[;dh skes dk b'jk wzfBnk. g/F jB T[;dhnK B}wK<br />

ftu'A e[M nB[tkfds fjZ;/ L<br />

F/o<br />

n;hA F/o jK ;G d/ ;G<br />

gofdnK T[go bfjokT[ Ad/ j'J/ F/o<br />

tX oj/ B/ i' nZr/<br />

jtk d/ }'o Bkb.<br />

fJj sK fd;dk j?<br />

fe tX oj/ jK nZr/<br />

go jtk j?, i' fd;dh BjhA.<br />

***<br />

n;b dh sbkF<br />

feE/ fwb/rk s?B{z<br />

125


pk| fJ; soQK dk<br />

fJe r[bkp d/ pdb/<br />

fiE/ fwb ikD j}ko prhu/ r[bkpK d/.<br />

feZE/ fwb<strong>Dr</strong>/ s?B{z<br />

n;wkB sZe wfjed/ izrb<br />

f;oc fJe phi pdb/<<br />

feE/ fwb<strong>Dr</strong>hnK poesK GohnK jtktK<br />

s/o/ fJe fwZm/ ;kj pdb/,<br />

fJj BdhnK dk gkDh<br />

fvZfrnk i' ;w[zdo ftu nkyo<br />

s{z ;'u sK ;jh, fJj frnk ;h feE'A,<br />

tkg; nkfJnk j? feT[ A<<br />

s{z ;w[zdo j?A wkfJfBnK dk<br />

s/o/ e'b j? T[j feskp<br />

fi; ftu B/ ijkB d/ jo b\} d/ wkfJB/<br />

ns/ wkfJfBnK d/ nZr'A j'o wkfJB/.<br />

ykw'F<br />

w{zj Bk y'bQ nkgDk pko pko<br />

f;Zgh tKr ofj g{oB ykw'F.<br />

fJj ;wM fe }pkB s/oh<br />

d[FwD j? s/oh o{j dh.<br />

***<br />

fJj ;wM e/ fe fJ; ftu e[M BjhA<br />

fe;/ t;s{ B{z B}ozdk} Bk eo.<br />

fe fJ; ftu T[j swkw r[zikfJFK w"i{d<br />

fiBQK dh j? b'V s/o/ j[Bo B{z.<br />

***<br />

cBkj j'e/ w?A }whB ftu fwfbnk<br />

sK xkj pD e/ T[Zfrnk.<br />

d{o d{o sZe c?fbnk,<br />

uoKdK ftu' A xkj w[Zfenk<br />

sK w?A ikBto pD e/ yb'fJnk.<br />

ikBto dh yZb ftu' A wo e/<br />

w?A tkg; nkfJnk fJB;kB pDe/.<br />

dZ;' dZ;' w?B{z fe; w"s ekoB<br />

w/o/ ftu feE/ feE/ ewh nkJh<<br />

j[D id fe wfonk w?A ps"o fJB;kB<br />

sK gqkgs j'<strong>Dr</strong>/ yzG,<br />

T[vKrk n;wkB ftu<br />

126


cfoFfsnK d/ ;zr ;kE.<br />

:kd oZy, jo F? ysw j'J/rh<br />

fJe T[;dh ;{os B{z SZve/.<br />

w?A pDKrk fjZ;k T[; ijkB dk<br />

fi;dhnK jZdK gko jB<br />

s/o/ ;ko/ nzdkf}nK dhnK jZdK s'A.<br />

***<br />

ekbh y"cBke oks<br />

fBZek i[r~ fNwfNwkT[Adk fBefbnk.<br />

d/yfdnK oks B/ bbekok wkfonk-<br />

-e"D w/o/ fybk\ ;kiF ou foj?<<br />

fBZek i[r~ vo e/ gZs/ T[jb/ b[e frnk.<br />

d/o sZe ;kj o'eh p?mk fojk,<br />

vofdnK T[;B/ mzYk jT[ek fbnk<br />

sK g{op ftu'A ;{oi T[frnk.<br />

Bk oks ojh, Bk oks d/ edwk d/ fBFkB.<br />

o{wh T[go fbyhnK rJhnK feskpK dh xkN BjhI, T[;dh w;Bth d[BhnK dh brGr jo/e iapkB<br />

ftu nB[tkd j'Jh j?. o{wh d/ j[Bo s'I J/;ahnk tkeca ;h go gZSw Bz{ T[;dk d/o pkd gsk<br />

bZrk. o{wh dk nzdkia d/y' -<br />

w?I Jh;kJhnK dh Xosh T[go eokZ; d/y/<br />

w/ok wfjp{p eokZ; ftu BK bZGk<br />

w?I wzdoK ftub/ p[ Zs d/y/,<br />

T[j fe;/ p[ Zs ftu BjhI ;h.<br />

w?I eknp/ frnk, w?Bz{ T[E/ th Bk fwfbnk,<br />

w?I ngD/ fdb ftu Mks wkoh<br />

fJj T[E/ fdZf;nk.<br />

T[;dh Biaw tkg;h d/ p'b L<br />

tkg; nkU fwso',<br />

tkg; xoK tZb gos'I.<br />

Bk;fse j' fe gko;h,<br />

nrBh g{i j' fe gZEo g{i,<br />

tkg; nkU.<br />

;kvhnK ;{ch ykBrkjK ftu'I e'Jh fBok; BjhI w[fVnk,<br />

i/ s[;hI fJE/ jiako tko nkJ/,<br />

jiako tko tkndk eoe/ w[Zeo/,<br />

sK eh< fcao nk ikU.<br />

fJ; xo ftu ;tkb BjhI g[S/ iKd/,<br />

fJ; xo d/ dotki/ pzd BjhI j[zd/.<br />

fJe j'o EK s/ fbfynk - fjzd[;skBh ;[jD/ p'bK Bkb wfjp{p Bz{ fgnko eod/ jB. oZp d/ rhs<br />

rkT[Id/ T[BQK d/ fujo/ fbFeD brd/ jB. w?Bz{ T[BQK dh pzdrh T[go ;aZe BjhI. w?I sK nkgD/<br />

pko/ dZ;Dk j? fe ;[jD/ p'bK okjhI w?I oZp se BjhI g[Zfink. w?I ykw';a j' frnk sK T[j fwb<br />

frnk. o{wh ngD/ wZs Bz{ @@fgnko dk o;sk## d;dk j?. fJj fJ;bkw s'I tZyok e'Jh fcoek<br />

BjhI, o{wh dk ;ze/s j? fe w?I gZek w[;bwkB j' e/ fJ; o;s/ s/ s[o fojk jK sK s[;hI th ngD/<br />

ngD/ Xow ftu ubd/ j'J/ wzib gqkgs eo ;ed/ j'. T[j nkydk j? - ;[or eh j? < eh g"Vh<br />

bke/ n;wkB s/ uVQB dk Bkw ;[or j?< d';s' nkgD/ nkg Bz{ r[nk d/Dk, nkg/ Bz{ G[Zb ikD dk<br />

Bkw ;[or j? s/ fJj fJE/ jh j? fes/ j'o BjhI.<br />

127


:{BkBh fw;soh o{wh d/ xo dh fuDkJh eo fojk ;h. fJe wiad{o B/ fw;soh Bz{ fejk - sz{<br />

;G s'I tXhnk Xow, fJ;bkw feT[ I BjhI XkoB eodk< fw;soh B/ fejk - gzikj ;kbK s'I w?I<br />

Jh;kJh jK s/ w?Bz{ :Z;{ fgnkok brdk j? fJ; eoe/ fJ;bkw pkps edh ;'funk BjhI. w[jzwd Bz{<br />

fgnko ehsk iK :Z;{ Bz{, fJ; ftu eh coe < o{wh B/ fw;soh Bz{ ;akpk;a fdsh, fejk- fgnko dk<br />

Bkw Xow j?..<br />

fJe oks o{wh ngD/ d[nkb/ p?mh ;zrs ftu gqtuB eo fojk ;h sK fJe gk;/ ;a'o ;aokpk<br />

T[fmnk. o{wh nk;D s'I T[Zm e/ T[E/ ubk frnk, d/fynk fszB uko iD/ fJe pzd/ Bz{ e[ZN oj/<br />

;B. o{wh B/ g[ZfSnk - eh rZb j'Jh i[nkB'< T[BQK dZf;nk - ih fJj Jh;kJh j? s/ fJ;B/ ;aokp<br />

gh oZyh j?. o{wh B/ g[ZfSnk - fJ; B/ fe;/ Bz{ rkb fdsh ;h < T[so fwfbnk - BjhI ih. fco<br />

g[ZfSnk - fe;/ Bz{ e{jDh iK bZs wkoh ;h < T[so fdZsk - BjhI. fco fet/I ikfDnk fe fJj<br />

;aokph j?< fJe B/ dZf;nk - ih p/;ae u[gukg p?mk s[jkv/ gqtuB ;[D fojk ;h go ;kBz{ w[;ae<br />

nk rJh fe fJ;B/ ;aokp gh oZyh j?. o{wh B/ fejk - fJ; Bz{ ghD s'I pkd th BjhI uVQh, s[jkBz{<br />

;z[xD ;ko uVQ rJh. fJj ykw';a p?mk oZp dh rZb ;[D fojk ;h s/ s[jkBz{ J/Bk B;ak ufVnk fe<br />

bZsK w[ZehnK ubkT[D bZr gJ/. u[g eoe/ p?m'.<br />

e'BhnK ftu ;zs n?Ichb'ehn; froik j? fiE/ gb?N' Bz{ dcaB ehsk frnk ;h. o{wh B/ e[M fdB<br />

fJeKstk;h j'e/ pzdrh eoBh j[zdh sK T[j fJ;/ uou ftu nkfJnk eodk ;h. :j{dh ns/<br />

Jh;kJh T[;Bz{ J/Bk gq/w eod/ ;B fe jiakoK dh frDsh ftu T[;d/ iBkia/ ftu ;akwb j'J/.<br />

ehBhnk d/ w[;bwkB jkew dh p/rw Jh;kJh n"os ;h i' o{wh dh w[ohd ;h, T[;Bz{ ikoihnB<br />

b/vh efjzd/ ;B, T[j w[;bwkBk ns/ Jh;kJhnK d'tK ftu pokpo ;fsekoh iKdh ;h. fi;<br />

fJwkos;kai B/ fwjBs eoe/ o{wh d/ wepo/ T[go jok r[zpd T[;kfonk, wjkokDh B/ T[;Bz{ g[ZfSnk<br />

- s[jkBz{ T[; ftu fejVh eokwks fd;h fi; ekoB T[;d/ w[ohd j' rJ/< fJwkos;aki B/ fejk -<br />

Jh;kJh :Z;{ Bz{ fgnko eod/ jB wbek, :j{dh w{;k Bz{ s/ w[;bwkB w[jzwd Bz{. d[BhnK d/ ;G<br />

XowK d/ b'e, eh oki/ eh oze, fi;Bz{ ;ko/ fgnko eod/ j'D T[;dk Bkw w"bkBk o{w j?, fJj<br />

eokwks BjhI < jo/e T[;Bz{ nkgDk w[o;ad eoe/ ikDdk j?, fgnkok nwhfo ekotK. i?ad dh ;kyh<br />

ftu fejk j? - ;ko/ Xow fJe jB. fJe bZy ;kb ns/ fJe xVh ftu e'Jh coae BjhI j?.<br />

ikDekoK Bz{ fJ;dk gsk j?.<br />

p/;ae T[;d/ d' jiako s'I tXhe uT[gd/ iK o[pkJhnK gqkgs jB go w;Bth T[;dk ;akjeko j?.<br />

w;Bth ftub/ e[okfBe jtkb/ ;kps eod/ jB fe e[okB T[;dh ;[os ns/ iapkB d'jK T[go<br />

gqek;atkB ;h. EK EK jdh;K ftu' I T[dkjoDk fdzdk j?. T[j fJ;bkwh ;aok d/ jBkch ;e{b dk<br />

gkpzd ;h. jBkcah ;e{b jiaos w[jzwd ;kfjp Bz{ nkdo;ae fJB;kB ikDfdnK, i' T[BQK B/ ehsk<br />

ns/ eoB bJh fejk, T[;dk nB[nkJh j?. fJj ;[ zBh fcoek j?.<br />

gfjbk nfXnkge ceho fgsk jh ;h. fgsk dk fJe g[okDk ftfdnkoEh ;Z:d p[ojkBT[ ZdhB<br />

fsofwiah ;h. id'I T[;B/ ypo ;[Dh fe w/o/ w[o;ad 16 wkou 1230 Jh;th Bz{ e{u eo rJ/ jB<br />

sK nBks'bhnk nk frnk s/ fJE/ o{wh dh ftfdnk nkgD/ fiaw/ b? bJh. fsofwiah B/ o{wh Bz{ B"I<br />

;kb se gVQkfJnk. fJ;bkw dh j'o f;fynk gqkgs eoB bJh T[;Bz{ ;hohnk G/fink frnk.<br />

fsofwiah ;{cah ceho ;h s/ eftsk gVQB dk ;a"ehB. fJ; dh ;zrs B/ o{wh Bz{ eftsk gVQB dh<br />

brB bkJh. Jh;th 1240 ftu fsowiah dk d/jKs j'fJnk sK o{wh T[go ;zeN wJh ykw';ah SkJh<br />

ojh. T[d'I sZe ;'r ftu v[pk fojk id'I sZe ;aw; spo/ia y[d uZb e/ T[; gk; nk frnk. j[D<br />

se ftjkoe ftfdnk ;zg{oB j' u[eh ;h. o{jkBh d/;K dh :ksok spo/ia dh ;zrs B/ eotkJh.<br />

;a Zw; spo/ia Bz{ fwbD s'I gfjbK o{wh B/ Biaw BjhI fbyh ;h. spo/ia B/ T[;Bz{ g{oh soQK fjbk<br />

fdZsk. T[; nzdo nfdq;aN ;z;ko B/ y"o{ wuk fdZsk. T[;d/ dhtkB ftZu gzi jiako eftsktK jB.<br />

pj[s ;kohnK eftsktK ftu nkgDk Bkw fbyD dh EK T[j spo/ia fby fdzdk j?. G[b/y/ dh<br />

r[zikfJ;a fJ; bJh BjhI ojh feT[ Ife fJe sK T[;d/ ;wekbhnK B/ dhtkB ;zgkfds ehsk s/ d{i/<br />

fJj ;jh j? fe ;a Zw; spo/ia B/ edh e'Jh Biaw BjhI fbyh.<br />

T[;d/ w[ohdK dh fJZSk ;h fe o{wh ftu ;akfJoh dk tZv nkekoh rqzE ouD dh ;wZoEk j'D<br />

ekoB ;BkJh ns/ nZsko d/ rqzEK dh soia s/ ouBk ehsh ikt/. o{wh fJ; tk;s/ ;fjws j'<br />

frnk sK w;Bth j'Id ftu nkJh. fJj feskp d[BhnK d/ ebkf;e ;kfjs dk tvw[Zbk fjZ;k j?.<br />

T[;dhnK rZbK, T[gd/;a ns/ T[;d/ fby/ yas th ftfdnkoEhnK B/ fJeZm/ ehs/. fJzB/ fizw/tko<br />

pzfdnK dh fwjBs ;dek nZi n;hI o{wh Bkb rZbK eo oj/ jK.<br />

128


@@sho tKr f;ZXk j' ikj.<br />

tb ftzr oj/ sK d{o sZe T[v BjhI ;e/Irk<br />

wziab s/ g[Zi BjhI ;e/Irk.<br />

@@fes/ fBeh w'Nh uzfrnkVh d/yhJ/ sK nZr/ tXD s'I o'eD bJh n;hI i[Zsh j/m BjhI w;b fdzd/ <<br />

d'iay d/ GKpV oZp d/ edw j/m p[M iKd/ jB. s/o/ nzdobk rZ[;k, Bcaos s/ Jhoyk Boe dk<br />

fBZek fijk fjZ;k jB. fjZ;/ ftu T[jh r[D j[zd/ jB fijV/ g{o/ ftu jB, pZ; wksok dk caoe<br />

j[zdk j?. pzdrh eo/Irk sK s/o/ ;hB/ nzdobk Boe p[M ikJ/rk.<br />

@@op B/ g?rz apo okjhI c[owkfJnk ;h - s/o/ nzdo B/eh j'Jh sK s/oh T[whd s'I tv/ok fJBkw<br />

fwb/rk s?Bz{. B/eh eoB bJh xkNk ykDk gt/ sK fMiehI BKj. :ehB oZy, fizBk e[ sz{ xkNk<br />

ykXk, T[; s'I jiako r[Dk tXhe cb fwb/rk B/eh dk.<br />

@@ekcao :[ZX ftu jko rJ/ sK T[jBK Bz{ ;zrbK ftu pzBQ e/ fbnKdk frnk. pzdhnK ftu g?rzapo<br />

dk ukuk nZpk; th ;h. fJBQK pzB/Q j'J/ e?dhnK Bz{ d/ye/ g?rz apo jZ; gJ/. nZpk; B/ g[fSnk -<br />

;kBz{ dZf;nk frnk ;h fe nZbkj d/ g?rzpo ftu r?aph r[D j[zd/ jB. s?Bz{ j;fdnK d/ye/ fJj<br />

Bshik fBefbnk fe iaywh s/ pzdh b'eK T[go so; eoB dh EK fijVk pzdk jZ;dk j? T[j<br />

g?rzpo fet/I j'fJnk s/ T[j ;kv/ s'I tZyok fet/I j'fJnk < g?rzpo B/ c[owkfJnk - s[;K rbs<br />

;wfMnk. s[jkvhnK sebhcK d/ye/ w?I y[;a BjhI j'fJnk. jk;k w?Bz{ fJ; rZb s/ nkfJnk fe fJj<br />

ikjb p[Zs g{i BoeK dh nZr ftu ;kV/ ikD/ ;B. w?I fJBQK Bz{ ipoB Boe tb ikD' o'e e/<br />

pfj;as tZb fbik fojk jK s/ nfijk w?Bz{ ipod;sh eoBk g? fojk j?. fijV/ fJe nZbkj T[s/<br />

JhwkB fbnkT[<strong>Dr</strong>/ T[j w/o/ d';s j'<strong>Dr</strong>/ s/ w?I T[BQK Bz{ fojk eoKrk. fJe s[;hI j' fe rZb<br />

;wMD s'I fJBekoh j?.<br />

@@d[BhnK w?Bz{ g;zd eo/ iK Bk w?Bz{ gotkj BjhI. uwfrZdV ;{oi Bz{ g;zd BjhI eo ;edk, fJ;<br />

Bkb ;{oi Bz{ eh coe g?Idk j? < i/ e;tZNh yo/ y'N/ ftu coe BjhI eo ;edh sK e;tZNh<br />

y'Nh j?, ;'B/ dk eh e;{o < u'oK vke{nK Bz{ oks ukjhdh j?, fdB T[BQK Bz{ uzrk bZr Jh BhI<br />

;edk.<br />

}?d dh ;kyh<br />

g?rz apo B/ fJe ;t/o i?ad Bz{ g[ZfSnk - B/e fdb oZp d/ fgnko/ ia?d eh jkb ukb <<br />

}?d B/ fejk - fdb dh fgnko nrBh B/ w?Bz{ jcafsnK sZe ;"D BjhI fdZsk. fdB oks fJzi phs/<br />

fit/I e'Jh B/ia/ T[go Nzfrnk j'fJnk j't/. T[; ijkB ftu ;ko/ Xow fJe j' rJ/ jB. bZyK<br />

;kb s/ fJe xVh ftu coe BjhI fojk. G{s ns/ GftZy ftu coe BjhI. p[ZXh dk T[E/ feXo/<br />

BjhI fNekDk. b'eK Bz{ nkek;a fd;dk j?. w?Bz{ nkek;a s'I gko dh je{ws dk f;zxk;B fd;dk<br />

j?. fit/I p[s g{i Bz{ ;kjwD/ fgnk gZEo fd;dk j?, nZm ;[or ns/ ;Zs Boe gqsZy fdZ; oj/<br />

jB. p[o/ Gb/ b'eK dh, fJT[I y[d py[d gSkD j' ojh j? fit/I eDe ns/ pkio/ d/ dkD/ tZy tZy<br />

;kca fd;d/ jB. e"D B/e j? e"D pd, fJt/I tZy tZy fdZ; oj/ jB fit/I ;Zg ns/ wZSh. T[ Zib<br />

dhdko wB[Zy ekb/ wz{j tkfbnK Bkb ob BjhI ;ed/. fi;w nzdo o{j fJT[ e?d j? fit/I wK d/<br />

g/N ftu ftr; fojk pZuk. w"s pZu/ d/ iBw b?D torh xNBk j?. ebw{j/I JhE'ghnB efjzd/<br />

jB - fJj ;kvhnK o{jK jB. nBks'bhnK dhnK o";aB o{jK y{p;{os jB. o{jkBh ;z;ko ftu g[Zi<br />

ikD sK ebw{j/I th o";aBw[y j' ik<strong>Dr</strong>/. w?Bz{ fenkws d/ fdB tkgoB tkbhnK xNBktK dk gsk<br />

j?. ej' sK dZ;K <<br />

g?rz apo B/ j'mK s/ T[Irb oZy e/ fejk - ykw';a. e'Jh b'V BjhI. fJj r[csr{ nBzs j?. T{mK<br />

dk ekotK d{o ubk frnk j? ia?d. ub' s/ia edwh ubhJ/. T[BQK Bkb obhJ/. ykw';a oj'.<br />

s[ofdnK ia?d B/ fejk - go ;{oi Bz{ eZS ftu fet/I S[gk ;edk jK wkbe < p[ ZXh ns/ gkrbgD<br />

d't/I god/ cN rJ/ jB. w?Bz{ ;wMkU fe tv/ G/d gqrN j'D s'I fet/I o'ehd/ jB.<br />

g?rz apo B/ fejk - nZy nZr/ T[IIrb eo'. ;{oi Yfenk iKdk j?. fBeh fijh T[ Irb nZy nr/ nk<br />

ikJ/ sK uzd ;{oi god/ T[jb/ j' iKd/ jB. S[gDk s/ S[gkDk f;y ia?d.<br />

ia?d B/ fejk - ;ah;ak ns/ sZeVh M{m BjhI p'b ;ed/, ;ah;ak ns/ sZeVh p/JhwkBh BjhI eod/, sK<br />

th, s[jkvk j[ew j? ykw';a ojK, w?I ykw';a ojKrk wkbe. nzfwqs dk fBowb fwZmk u;awk trdk<br />

129


fd; fojk j?. w'wB fsqgs j' oj/ jB, ekco nkb/ d[nkb/ uZeo eZN oj/ jB go gkDh jk;b<br />

BjhI j[zdk. w?I ykw';a ojKrk.<br />

g?rz apo B/ c[owkfJnk - skfonK dh o";aBh J/Bh s/ia j? i?ad fe nZyK nzBQhnK j' ikD go oZp B/<br />

T[j w'wpZshnK tor/ eo fdZs/ jB sK fe w'wBk Bz{ o;sk fdyk ;eD. fJjh sko/ ;a?skB T[go<br />

N[ZN<strong>Dr</strong>/ s/ spkjh wukT[<strong>Dr</strong>/.<br />

s[;hI ia?d Bz{ j[D d/y BjhI ;ed/. i'V/ T[sko e/ T[j nBzs o{jkBhns ftu dkyb j' frnk j?.<br />

s[;hI T[; Bz{ Y{zvD dk :sB Bk eo' feT[ Ife T[;d/ edwk d/ fB;akB th rkfJp j' rJ/ jB.<br />

nkek;a rzrk d/ o;s/ T[go edwk d/ fB;akB BjhI j[zd/, eZy ekB/ BjhI j[zd/. ;kok e[M ;kca j?.<br />

@@oZp dk fXnkB eo', T[j s[jkvk fynkb oy/rk, s[jkv/ ;ko/ fceo T[;d/ fceo j' ik<strong>Dr</strong>/. oZp<br />

B/ fejk - n? g?rzpo e/tb w'wBk dh ;zrs eoBh. n;hI s[jkBz{ nfijh nZr d/ fdsh j? fijVh<br />

;z;ko Bz{ fBZx dJ/rh go nZr i/ ;[nkj dh ;zrs eo/rh sK p[M ikJ/rh. ;a?skB, w[;bwkB dk<br />

G/y Xko e/ nkJ/rk. T[; dh gSkD eoBh.<br />

@@w[jzwd B/ id'I ngDh ;aokp toskJh sK ;z;ko d/ gfjb/ ;ko/ m/e/ pzd j' rJ/. rohp w[;bwkB<br />

cN/ eZgfVnK Bzr/ XVK Bkb ekcao izrpkiaK Bkb bVe/ cfsj:kp j'J/. fJj ;G dhBh ;aokp<br />

ftu wyw{o ;B. i/ w?I fJj ejK fe w[jzwd d/ jZE ftu ;[okjh j? sK fJj mhe BjhI. T[j<br />

;aokp dk Gfonk j'fJnk Sbedk fgnkbk j?. ;[okjh oZp d/ jZE ftu j?.<br />

@@g?rzpo sZe g[ZiD dk o;sk fgnko j?.<br />

fgnko ftu'I n;hI iBw fbnk, fgnko ;kvh wK j?.<br />

wK sz{ gofdnK ftu feT[I S[g rJh j?I <<br />

fJ; eoe/ fe n;hI ekcao jK <<br />

JhokB B/ ;z;ko Bz{ gzi wjkB feskpK fdshnKl fcod";h dk ;akjBkwk, ;a /y ;kndh dh r[fb;sK,<br />

jkfcaia dk dhtkB, cohd[ZdhB nZsko dh gzShnK dh wifb; ns/ w"bkBk o{w dh w;Bth. i/ noph<br />

ftu e[okB Fq/;aN j? sK cko;h ftubh w;Bth cko;h dk e[okB j? -<br />

w;Bth fJ w"bth fJ wnBth.<br />

j;s e[okB do iapkB gfjbth.<br />

ikwh B/ fbfynk -<br />

wB fu r'fJw t;fc nK nkbh iBkp.<br />

Bh;s g?rzpo tb' dkod feskp..<br />

(T[uh ;akB tkb/ (o{wh) d/ eh r[D fpnkB eoK <<br />

T[; d/ jZE ftu fJbjkw dh feskp j? go T[j Bph BjhI)<br />

w;Bth ftu o{wh pkopko ;a Zw; dk fiaeo eodk j? -<br />

;aw; spohiah fe B{o w[sfbe j;s.<br />

nkcskp n;s t ia nBtkfo je n;s.<br />

(;aw; spo/ia nZbkj dk B{o j?.<br />

T[j ;{oi j?, T[; dh o";aBh oZp dh o";aBh j?.)<br />

d;zpo 1273 Jh;th, e{BhnK ftu y"caBke s{cakB ns/ G[ukb nkfJnk. tZvh frDsh ftu w"sK<br />

j'JhnK. vo/ j'J/ b'e w"bkBk d/ dopko ftu g[Zi/ s/ g[ZfSnk fe e[dos J/Bh e'qXtkB feT[I j?.<br />

w"bkBk B/ c[owkfJnk - Xosh Bz{ G[Zy bZrh j'Jh j?, ;[nkd p'Nh dh ykj;atzd j?. wBg;zd y[oke<br />

fwb rJh ;aKs j' ikJ/rh. ;skoK d;zpo Bz{ w"bkBk dk d/jKs j'fJnk sK e[dos ;aKs j'<br />

rJh.T[; Bz{ T[; d/ fgsk dh epo d/ Biadhe s[oeh ftu e'BhnK fty/ dcaBkfJnk frnk. gfjb'I<br />

fjioh ;zws d/ fj;kp T[;dk T[o; wBkfJnk iKdk ;h go fgSbh nZXh ;dh s'I 17 d;zpo dk<br />

fdB e'BhnK ftu fB;afus j' frnk j?.<br />

w;Bth dhnK S/ g'EhnK ou e/ w"bkBk B/ efj fdsk ;h -<br />

ykehJ/ Jh r[fcsk nk:d p/iapkB.<br />

do fdfb jo e; fe dkod B{oh ikB.<br />

(rqzE dk ofjzdk fjZ;k jo ;ay; d/ fdb ftu nkgD/ nkg<br />

130


fpB p'fbnK gqek;atkB j' ikJ/rk fi; dh nkswk g[oB{o j' rJh j't/rh.)<br />

go f;anoK dh pDso ns/ ;a?bh s'I ;kps j' iKdk j? fe ;ZsthI feskp fe;/ j'o dh BjhI, o{wh<br />

dh j?. f;XKs fJ;bkw d/ jB, o{wh T[BQK dh ftnkfynk Bt/I sohe/ Bkb eodk j?. ;aoJh nkyd/<br />

jB e/tb nZbkj j?, T[;dk e'Jh ;aohe BjhI, fijVk T[;d/ fe;/ ;aohe Bz{ wzB/ T[j p[s g{i<br />

ekco j?. T[j nkgD/ wZs d/ ;woEB tk;s/ e[okB dh nkfJs gVQd/ jB - BjhI j? j'o e[M th<br />

fes/ f;tkfJ fJe nZbkj d/. o{wh nkydk j? fe fco sK fiXo Biao ikJ/ T[Xo nZbkj jh<br />

nZbkj j?. id'I d{ik T[;d/ f;tkfJ j'o e'Jh BjhI, fco jo/e eD ftu T[;/ dk ibtk j?. o{wh<br />

dk eEB j? - ;w[zdo ftu ;wz[do s'I fJbktk j'o e[M BjhI go G?Ir/ Bz{ nkgDh rZb w?I fe;<br />

sohe/ ;wMktK < sz{ o'NhnK dk N'eok f;o T[go u[ Zfenk j'fJnk j?, fco do do wzrD feT[I<br />

ikB? < pfj s/ nkokw Bkb ykj .<br />

;{cahnK ftu d' soQK dh ftukoXkok j?, fJe fJj j? fe i' e[M j[zdk j? oZp d/ j[ew nB[;ko<br />

j[zdk j?. d{ik fJj fe nkdwh bJh T[ Zdw eoBk iao{oh j?. gfjbh fe;w d/ b'e Gkrtkdh j'D<br />

ekoB nkb;h j' iKd/ jB. o{wh d{ih fe;w, Gkt feos eoB Bz{ uzrk ikDdk j?. feos eo',<br />

T[; fgS'I oZp dk c?;bk T[vhe'. f;ano j? -<br />

gkJ/ dkjh uz{ e[Bh y[d ok s{ Bzr.<br />

d;s dkoh uz{ e[Bh fgBjK B{ uzr.<br />

(uzr/ Gb/ jB s/o/ g?o, sz{ b{bQk feT[ I pfDnk p?mk j?I


go T[; dk c?;bk j? fe jo/e ;a? Bz{ ;kV e/ ekb/ ozr dk g'uk c/o d/Dk j?.<br />

- i/ nfrnkBsk ;dek sz{ nzBQk Bk j'fJnk j[zdk<br />

sK ;{oi ;kjwD/ poca tKr d/o sZe ifwnK fet/I ofj ;edk ;? I<<br />

- dfonk ftu i' iht g?dk j[zd/ jB, w[V w[V dfonk tb Bz{<br />

B;d/ jB.<br />

- sz{ ngD/ fdb ftu gZEo, b'jk ns/ nZr ;zGkb oZyh<br />

j'Jh j?. fJj dZ; fe gkDh fJE/ feT[I ikJ/rk <<br />

- wkbe Bz{ d/y e/ e[Zsk g?o u[zwD iKdk j?,<br />

p/rkB/ T[go T[j ;a/o tKr jZbk p'bdk j?.<br />

s?Bz{ nkgfDnK s/ p/rkfBnK dh ;wM ed nkJ/rh <<br />

- pZuk wK tb iKdk j?. NkjDhnK w[ZY tb M[edhnK jB.<br />

p/;ae fd;dk BjhI, xV/ dk gkDh j"bh j"bh jtk ftu<br />

fwbdk iKdk j? feT[ Ife T[j jtk dk ikfJnk j?.<br />

gkDh ns/ o'Nh, ;kv/ wk; tor/ BjhI go id'I n;hI<br />

gh yk b? Id/ jK, fJj wk; j' iKd/ jB.<br />

- oZp B/ fijVh neb ;afjd dh wZyh Bz{ fdZsh,<br />

T[;dk G/s frZdV ns/ ;a/o fet/I gk ;ed/ jB <<br />

s[;hI th fwZso' y's/ d/ ezB t/u e/ pzd/ d/ ezB yohd bt'<br />

c/o n;kvh rZb ;wM nkT[D bZr/rh.<br />

- feskpK ftub/ tke ckjhnK jB d';s'.<br />

feskph tke, wko{EbK ftu fwqr fsq;aBk jB, fsqgs BjhI eod/.<br />

g[oksB iB"o ejkDhnK ftu s'sh dh eEk nkT[ Idh j?. fgzio/ ftu pzd s'sh T[dk; ofjzdh. wkbe<br />

god/; uZfbnk sK jo/e Bz{ g[ZfSnk fe eh ;[rks fbnktK, fe; Bz{ eh ;[B/jk d/ e/ nktK. T[;B/<br />

s'sh Bz{ th fJj' g[ZfSnk. s'sh B/ fejk - T[; d/; ftu w/o/ jw;co s'fsnK dhnK vkoK<br />

fdZ;<strong>Dr</strong>hnK, T[BQK Bz{ efjDk s[jkvh fgzio/ ftu pzd s'sh T[dk; o'Idh ofjzdh j?, s[jkBz{ :kd eodh<br />

j?. w[;kcao B/ doys s/ p?m/ s'fsnK Bz{ fJ; s'sh dh rZb ;[DkJh. ;G B/ fXnkB Bkb ;[Dh.<br />

dod ejkDh ;[D e/ fJe s'sk wo e/ iawhB s/ nk fvZrk. w[;kco gSskfJnk fe ekjBz{ fJj<br />

rZb eoBh ;h. gkg eo p?mk jK. tkg; nke/ fJj xNBk s'sh Bz{ ;[DkJh. id T[;B/ ;[fDnK<br />

fe fJe s'sk fJj rZb ;[DfdnK wo frnk sK s'sh Bz{ th nfijk uZeo nkfJnk fe c[Ve rJh.<br />

wkbe bZrk jZE wbD, d{joh w{oysk eo fdsh. god/;hI wo/ s's/ dh rZb ;[De/ fJj dw s'V<br />

rJh. w/o/ tork nfjwe j'o e"D j'J/rk < T[; B/ fgzio/ dh skeh y'bQh s/ woh s'sh Bz{ Nzr'I<br />

cV e/ tkV s'I gko ;[ ZN fdsk. fiT[I jh wkbe B/ s'sh trkjh, T[j c[Zoo eoe/ T[v rJh.<br />

fjzd[;skBh eEkeko s's/ ns/ s'sh d/ woB Bz{ weo co/p okjhI nikd j'D dh ubkeh d;d/ jB.<br />

o{wh fJ; Bz{ j'o noE fdzdk j?. T[j fbydk j? - fJe wfjwkB B/ fgzio/ tkbh s'sh Bz{ g[ZfSnk<br />

s/oh Biao sK J/Bh fsZyh j? fe whbK se ;kca d/y b?Idh j?, eh s?Bz{ ckjh BjhI ;h fdZ;h < s'sh<br />

B/ fejk - id'I fe;ws wkVh j't/ GkJh sK nZyK T[go fuZN/ fdB godk g? iKdk j?. T[j s's/<br />

s'sh dh w"s Bz{ ubkeh co/p BjhI efjzdk. T[j nkydk j? fi;w dhnK b'VK Bz{ wko bt'r/, nkg/<br />

Bz{ wko bt'r/ sd nkiakd j' e/ T[vD bZr'r/. s[jkvhnK jt;K s[jkvk wiap{s fgziok j?. fJ;<br />

fgzio/ ftu' I fBebD dk fJj' o;sk j?, j'o e'Jh BjhI.<br />

- fgnk;k nkdwh ;z;ko ftu gkDh bGdk fcaodk j?.T[j BjhI ikDdk fe gkDh th T[;dh<br />

sbk;a ftu s[fonk j'fJnk j?.<br />

- fi; nZyo ekoB GNe ikJ/I T[j nZyo e[co dk ;h fe JhwkB dk, fJe' rZb j?,<br />

fi; Be;a/ s/ s[odk s[odk i/ d';s s'I ftSV ikJ/I T[j Be;ak uzrk ;h fe wkVk, fJe' rZb j?.<br />

- y[;ajkbh tes fijV/ goSktK pDe/ ofjzd/ ;B, wzdjkbh ftu s/ok gZbk SZv d/<strong>Dr</strong>/. s/ok<br />

wkVk jkb d/y e/ d{o'I efj<strong>Dr</strong>/ - epo ftu'I fJj w[odk fet/I pkjo fBeb nkfJnk <<br />

- n? d[BhnK, w?I d/y fbnk s?Bz{. g[okDh fwZNh s'I pr?o sz{ j'o eZy BjhI, Bk s/ok iBw<br />

j'fJnk, BK sz{ T[Zrh, Bk s?Bz{ wziab fwbh.<br />

- i/ ;z;ko p/nebK p/;aowk Bkb Gfonk j'fJnk Bk j[zdk sK g?rzpoK Bz{ eowksK fdykD dh<br />

eh b'V ;h <<br />

132


- fit/I fgnkbk ykbh j'D s/ d[pkok Go fbnk iKdk j?, ;{oi n;s j' e/ nrb/ fdB fco<br />

gqrN j' iKdk j?, sz{ th ;{oi jI? o{w, nkgDh ikB e[opkB eo s/ g[okD/ jB/o/ ;z;ko Bz{ o";aB<br />

eo.<br />

- fgZ;{ Bkb ycak j'e/ nkgDh ezpbh Bz{ nZr ftu Bk ;kV.<br />

id'I s?Bz{ ;[DBk nk frnk sK w?I s/o/ ezBk ftu ;'B/ dhnK w[zdoK gktKrk.<br />

- wz[doK dk Bkw ;[De/ y[;a j' frn? < fJj sK e[M th BjhI, w?I s?Bz{ ;'B/ dh ykD pDk<br />

fdnKrk, uzd BjhI, w?I s?Bz{ efje;aK pDk fdnKrk.<br />

- sz{ jzeko dk e?dh j?I, s/ok eh fJbki eoK <<br />

i/ sz{ b'j/ d/ fgzio/ ftu pzd j[zdk w?I S?Dh jE"V/ Bkb b'jk eZN e/ s?Bz{ niakd eo fdzdk. s/ok<br />

jzeko fet/I tZYK <<br />

nZr, bZeVK d/ Y/o s'I ed vodh j? <<br />

e;kJh G/vK d/ fJiV s'I ed vfonk j?.<br />

- Beb eoe/ sz{ p[bp[b torh nktkia eZY ;edk j?I.<br />

go p[bp[b c[ZbK Bkb fejVhnK fejVhnK rZbK eodh j? s?Bz{ eh gsk <<br />

- p'bk pzdk rZb eoB tkb/ d/ p[bQ fjbd/ d/ye/ rZb ;wM BjhI ;edk.<br />

ukw-ufVe ;{oi dh f;cs BjhI eo ;edh.<br />

- bZsK ftu ;'Nh b? e/ sz{ d"fVnk fcodk j?I fe w?I x'V/ T[go ;tko jK, ;kBz{ gs?<br />

;'Nh dk Gko ;r'I sz{ u[fenk j'fJn?.<br />

133


pkpk cohd<br />

pkpk cohd dh gfoto;a uzr/ ;od/ g[id/ nwho ykBdkB ftu j'Jh. T[BQK d/ fgsk ns/ pkpk ih<br />

riaBh ns/ ezXko ftu iZi ;B. ncrkfB;skB ftu jkbks yokp j' rJ/ sK fJ; gfotko B/<br />

fjzd[;skB dk o[y ehsk. fJXo th oki;h T[Eb g[Eb dk d"o uZb fojk ;h. uVQdh i[nkBh ftu<br />

T[BQK B/ riaBth je{ws dk gsB s/ r"oh je{ws dh uVQs d/yh, Ybdh T[wo ftu r"ohnK dk<br />

gsB s/ r[bkw pz; dh uVQs d/yh. s[oe nkJ/, wzr'b nkJ/, je{wsK ;Ekgs ehshnK, nkg' nkgD/<br />

Brko/ tik e/ ub/ rJ/. skes dh fJ; i'o niwkJh, ;akB' ;a "es, yz{yko NZeo ftu pkpk cohd<br />

ns/ T[BQK d/ w[ohd fJ; ;G e[M s'I p/ypo, p/gqtkj pzdrh ftu nkgD/ fdB r[iakod/. fJBQK<br />

dhnK ykBrkjK s/ nwho rohp, dks/, wzrs/, w[;bwkB, fjzd{ jo tor d/ b'e nkT[Id/, nkg'<br />

nkgDh nodk; eoe/ gos iKd/. jo/e b'Vtzd Bz{ n;h; ns/ Xotk; fwbdk. pkd;akjK B/ feb/<br />

ns/ wfjb pDtkJ/. j[D id'I fJBQK g[okD/ wfjbK Bz{ d/yD iKd/ jK, T[E/ uwfrZdVK ns/ ep{soK<br />

dk tk;k j?, w"s dk ;ZBkNk ;kjwD/ fdykJh fdzdk j?. cehoK d/ wepfonK T[go ikT[, eZtkb rk<br />

oj/ jB, dkBh b'e bzro tosk oj/ jB, b'Vtzd yk oj/ jB, n;h;K b? oj/ jB. ukjhdk sK<br />

fJj ;h fe wfjbK ftu fiazdrh fd;dh s/ epoK T[go w"s. T[bN j' fojk j?, epo T[go<br />

fizdrkBh dh y?o wzrh ik ojh j?, ;[yDk ;[ZyhnK ik ojhnK jB, g[okDhnK ;[ ZyK dh g{osh j'D<br />

;dek F[eokBk eoB tk;s/ ekcb/ ik oj/ jB.<br />

fiBQK Go';/:'r rqzEK ftu' I pkpk ih d/ puB gqkgs j[zd/ jB T[BQK ftu' I gqEw r[o{ rqzE ;kfjp<br />

jB. r[o{ BkBe d/t ih id'I J/;ahnk dk GowD eo oj/ ;B sd T[j ;{cahnK dhnK ykBrkjK<br />

ftu o[ed/, ;ztkd oukT[Id/ s/ fiE'I fes'I pkpk cohd dh pkDh jk;b j[zdh, gqkgs eod/.<br />

iBw;kyhnK ftu jtkb/ jB fe r[o{ BkBe d/t ih pkpk cohd dh pkDh dk rkfJB eod/. d{ih<br />

Go';/ :'r feskp ckfJd[bctkd j?. pkpk cohd d/ T[so nfXekoh ;a/y fBikwT[dhB n"bhnk,<br />

ngD/ gqtuBk d"okB tX/ohnK rZbK pkpk cohd ih dhnK ;[DkT[Id/. T[BQK dk fJe ;aoXkb{ nwho<br />

j;B f;iiah nfij/ w"e/ ngD/ e'b ebw, dtks s/ ekgh oZydk. B/V/ p?mk B'N eodk iKdk. ;a /y<br />

;kfjp B/ fJe fdB g[ZfSnk fe fJj eh fby oj/ j' sK j;B B/ dZ; fdsk. fJ; fgS'I sK ;a /y<br />

;kfjp tXhe u/szB j' e/ ;fji/ ;fji/ p'bd/ sK fe ikDekoh nX{oh Bk ofj ikt/. d/fynk fe<br />

fes/ fes/ ;fcanK ftueko ykbh EK gJh j?, j;B B/ dZf;nk - ih fJj w?I B'N BjhI eo ;fenk,<br />

;'funk id'I s[jkv/ gk; c[o;s j'Jh, g{oh eo btKrk. ;a /y ;kfjp B/ fJj ykbh EktK g{ohnK<br />

eotkJhnK. p/;ae tXhe ;wK phs ikD ekoB, ckfJd[bctkd dhnK th eJh fibdK fwbdhnK jB<br />

fiBQK ftu tyo/t/I jB, sK th yfbe nfjwd fBiakwh tb'I nbhrVQ w[;fbw :{Bhtof;Nh dh<br />

bkfJpo/oh ftu ;zGkb/ yoV/ Go';/:'r jB. fBiakwh ih B/ y?o[b wikfb; feskp Bz{ ;zgkfds eoe/<br />

SgtkfJnk. gq'H gqhsw f;zx B/ y?o[b wikfb; Bz{ nkXko pDk e/ Fq/;aN r';NK s/ ckfJd[bctkd d/<br />

nkXko s/ fdbK bJh okjs feskpK ouhnK i' r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh tb' I gqekf;as j'JhnK.<br />

;hno[b n"bhnk feskp gzikph iapkB ftu BjhI nkJh. y?o-T[b-wikfb;, ;a /y B;ho[ZdhB wfjw{d<br />

fuokfr fdbh i' ntX d/ tk;h ;B s/ ;a /y fBiakw[ZdhB d/ ftfdnkoEh, B/ fbyh. B;ho[ZdhB dk<br />

w[ekw tZv/ cehoK ftZu nkT[Idk j?. ;hno[b n"bhnk, ;Z:d w[jzwd fpB w[pkoe feowkBh dh<br />

ouBk j?. feowkBh d/ pkpk ns/ fgsk ih F/y cohd d/ pj[s Biadheh ;/tkdko ;B. pkpk cohd<br />

ih dhnK fBZih xo/b{ fizaw/tkohnK fBGkT[DhnK fJjBK dk coia ;h. ngD/ p}[orK s'I Go';/:'r<br />

;wZroh fJeZso eoe/ fJj feskp ouh rJh.<br />

pkpk cohd d/ dkdk ekiah F[J/p ekpb s'I fjios eoe/ 1157 Jh;th ftu bkj"o nk rJ/. E'Vk<br />

;wK bkj"o o[e e/ e;{o ub/ rJ/. e;{o d/ ekiah Bz{ id'I gsk bZrk fe pj[s T[u/ ykBdkB dk<br />

gfotko fJ; tes iao{ostzd j?, T[;B/ ;[bskB gk; rZb ehsh, ;[bskB B/ T[BQK Bz{ ;Zd e/<br />

;fseko fdzfdnK g[ZfSnk - dZ;' w?I s[jkv/ bJh eh eo ;edk jK. F[J/p B/ fejk - i' i' n;K s'I<br />

y[Z; u[Zek j?, T[j d[pkok jk;b eoB dh fJZSk BjhI j}{o. nwBu?B Bkb fdB eNh eoB d/<br />

ykj;atzd jK. nfijk cehokBk T[so ;[De/ ;[bskB d/ fdb ftu j'o ;fseko tX frnk s/ T[BQK<br />

Bz{ e'm/tkb fojkfJ;a d/ e/ ekiah (iZi) fB:[es ehsk.<br />

ekiah d/ fszB p/N/, tZvk fJiaZ[dhB wfjw{d, ftuekobk iwkb[ ZdhB ;[b/wkB s/ S'Nk Bihp[ ZdhB w[jzwd<br />

;h. pkpk cohd ftuekob/ iwkb[ZdhB dk p/Nk ;h. wK dk Bkw phph eo;[w ;h. dkdk F[J/p<br />

ekpb d/ pkd;akj co[Zy ;akj d/ pVk eohph ;h. ;[bskB ;ajkp[ZdhB r"oh, iwkb[ZdhB dk wkwK<br />

;h. fdZbh d/ ;[bskB r"oh dk ;wk 1175 s'I 1265 Jh;th sZe dk j?.<br />

134


wK eo;[w pVh B/epyas Xowh phph ;h i' dkBg[zB eodh, d/o sZe Bwkia gVQdh ofjzdh. r'd<br />

ftu cohd Bz{ fpmkJh, Bwkia dh ;wkgsh T[gozs nodk; eodh - j/ gotodrko, n;hI fi;d/<br />

jZedko BjhI ;K T[j ;BwkB s/ fJiaZsK gqkgs j'JhnK. n;hI s/ok eoia BjhI T[sko ;ed/. cohd<br />

Bz{ J/; ekpb pDk fgsk fe fJj s/ok eoia pzdrh okjhI T[sko/.fJ; phph dh ;ay;hns Bkb<br />

eJh eokwksh ;kyhnK i[VhnK j'JhnK jB. oks Bz{ u'oh eoB u'o xo nzdo dkyb j'fJnk sK<br />

nzBQk j' frnk. pkjo ikD dk okj Bk bZG/. phph eo;[w B/ fejk - tkndk eo fe nr' I s'I<br />

B/eubDh Bkb fdB fpskJ/Irk sK mhe j' ikJ/Irk. tkndk eoB s/ u'o dh Biao gos nkJh.<br />

fdZbh iKfdnK j'fJnK gqf;ZX ceho ;a /y ibkb[ZdhB spo/iah e'm/tkb ftu'I dh bzfxnk. fJj y[nkik<br />

e[s[pZ[dhB pyfsnko ekeh dk fwZso ;h. T[;B/ g[ZfSnk - eh fJE/ e'Jh g[Zfink j'fJnk, dot/;a th<br />

j?< b'eK B/ fejk - BjhI ih, nfijk fJE/ e'Jh BjhI. jK fJe ekiah pZuk j? fi;Bz{ b'e gkrb<br />

nkyd/ jB, T[j xo ns/ w;fid ftu jo t/b/ Bwkia gVQdk ofjzdk j?. ibkb[ZdhB cohd ih<br />

gk; rJ/. ngD/ u'b/ ftu'I nBko eZY e/ s'fVnk s/ cohd Bz{ d/Dk ukfjnk. cohd B/ fejk -<br />

ih w?I o'ia/ oZy/ j'J/ jB fJ; eoe/ BjhI yk ;edk. ceho ubk frnk. id'I nBkj s'fVnk frnk<br />

;h, fJe dkDk fsVe e/ iawhB T[ Zgo fvZrk, fJj dkDk u[e e/ cohd B/ o[wkb dh ezBh ftu pzBQ<br />

fbnk sK fe ;akwh o'iak fJ;/ Bkb y'fbQnk ikt/. fdB fSgD pkd fJj dkDk wz{j ftZu gkfJnk sK<br />

ft;wkd dh nt;Ek ftu nk rJ/. fgS'I d/o sZe fJ; rZb dk gSsktk eod/ oj/ fe ;kok<br />

nBko feT[ I Bk jk;b ehsk < fJe dkD/ ftu J/Bh eokwks j?, g{o/ nBko B/ fezB/ ibt/<br />

fdykT[D/ ;B, eh gsk. eJh ;kbK pkd id'I ;kJhI pyfsnko ekeh Bz{ nkgDk w[o;ad XkoB ehsk<br />

sd fJj gq;aB T[BQK Bz{ g[ZfSnk. ;kJhI B/ c[owkfJnk - cohd[ZdhB, j[D se bZyK o[sK nkJhnK s/<br />

rJhnK. fJBQK ftu' I e'Jh e'Jh o[Zs eowk tkbh j[zdh j?. jo/e o[s ftu bZyK nBko ged/ jB<br />

go e'Jh e'Jh nBko eowk tkbk j[zdk j?. fJe nBko ftu fezB/ dkD/ jB, ;ko/ BjhI, e'Jh dkDk<br />

j[zdk j? nfijk fijVk GkrK tkbk j? s/ T[j s/o/ fjZ;/ nkfJnk feT[ Ife sz{ eowK tkbk j?I. pkeh<br />

d/ nBko ftu e[ZM BjhI ;h s/ fi; dkD/ T[go s/ok jZe ;h, s/o/ tk;s/ pfDnk ;h, T[j uZb e/<br />

nkg s/o/ e'b g[Zik, fe;/ j'o Bz{ T[j jk;b BjhI j'fJnk.<br />

pzdrh ekoB uVQdh i[nkBh ftu jh T[BQK dh F[jos d{o d{o sZe c?bD bZrh. Bk fe;/ Bz{<br />

fwbd/ ;B Bk e'mhtkb ftu'I pkjo iKd/ ;B, sd th w[bskB d/ ;[joktodh f;bf;b/ d/ ceho<br />

;a /y pjkt[dhB iaeohnk B/ ;[B/jk G/fink - w?I nkgd/ do;aBk dk nfGbk;h jK. ;kJhI pyfsnko<br />

ekeh fJXo dh bzx/ sK nkgB/ uoB S[j e/ p/Bsh ehsh - w?I s[jkv/ f;bf;b/ ftu ;akwb j'D<br />

dk fJZS[e jK. ;kJhI B/ c[owkfJnk - gfjbK ftfdnk jk;b eo'. ikjb ceho ;oe; dk<br />

wy"bhnk j'fJnk eodk j?. nmkoK ;kb dh T[wo ftu ;e{b dh ftfdnk w[ek e/ w[bskB ;kJhI<br />

pyfsnko d/ uoBk ftu jkiao j' rJ/. pyfsnko B/ fJE'I id'I fdbh ikD dh fsnkoh ehsh sK<br />

cohd Bz{ Bkb b? rJ/. T[E/ ike/ pkekfJdrh Bkb pkpk ih Bz{ fu;ash f;bf;b/ ftu ;akwb<br />

ehsk. gzi ;kb T[BQK dh fBrokBh ftu ftfdnk gqkgs ehsh. fJBQK fdBK ftu pkpk ih B/ ;yas<br />

fwjBs ehsh. pzdrh ftu fJzBk bhB ofjzd/ ;B fe nkgD/ w[o;ad d/ do;aB eoB th wjhB/<br />

ftu fJe d' tko iKd/.<br />

;kJhI pyfsnko ekeh d/ w[o;ad ytkiak w[JhB[ ZdhB fu;ash, fdbh T[BQK gk; nkJ/ sK i[nkB pkpk<br />

cohd Bz{ d/yD ;ko fejk - fJj pkia j? pyfsnko, fi; B/ ;tor s'I T[o/ feXo/ nkgDk<br />

nkjbDk BjhI pDkT[Dk. fJ; Bz{ n;h; d/j. pyfsnko B/ fejk - s[;hI tZv/ j', w[o;ad j'.<br />

s[jkvh jkiaoh ftu w?I n;h; fet/I d/ ;edk jK < sd d'tK B/ ob e/ n;h;K fdZshnK. fu;ash<br />

f;bf;b/ ftu fJj eokwks gfjbh tko j'Jh fe fJe w[ohd Bz{ w[o;ad ns/ w[o;ad d/ w[o;ad s'I<br />

fJeZfmnK todkB fwb/ j'D.<br />

;kb pkd ytkik fco pyfsnko gk; nkJ/. pyfsnko d/ ;ko/ w[ohdK Bz{ tko'tkoh n;h;K fdZshnK,<br />

fco g[ZfSnk - e'Jh j'o th ;akfrod j?< pyafsnko B/ fejk - jK ih, fJe j?, cohd. T[j<br />

ubhjk eZN fojk j?. w[JhB[ZdhB B/ fejk - ub' d/yd/ jK. ykBrkj dk dotkik y'fbQnk. cohd<br />

;ziw Bkb ykD-ghD ns/ fBozso pzdrh eodk eodk fJzBk ewia'o j' frnk ;h fe T[m e/<br />

;[nkrs eoB bZrk sK T[fmnk Bk frnk. p?fmnK p?fmnK wZEk Xosh s/ fNek fdZsk, jzM{nK dh<br />

po;ks j'D bZrh. w[JhB[ZdhB B/ fejk - j'o fezBk fuo J/; rohp Bz{ GZmh ftu pkbDk j?< j[D<br />

pyf;a;aK eo' pyfsnko.<br />

135


pkpk cohd ih dhnK ;kyhnK ;kv/ gk; ;a/y fBiakw[ZdhB okjhI gqrN j'JhnK jB. fJBQK ;kyhnK<br />

ftu'I ;dkuko, jbhwh, fwmk;, ;poF[eo ns/ eokwksh nz;a fwbd/ jB. e[M gkme eokwks bcia<br />

gVQfdnK soZpe T[md/ jB id'I fe w/oh ftfdnk ns/ fB;auk fJj d;dk j? fe ;z;ko ftu<br />

eokwksK s'I pr?o j'o e[M j? Jh BjhI.<br />

fJe w[ohd nkg d/ dopko ftu jkiao j'fJnk s/ efjD bZrk - ih w/ok gfotko tZvk j?. gzi<br />

XhnK jB. rohph j?. e[M dfJnk eo'. w/oh fJe Xh nzBQh j?. pkpk ih B/ fejk - ikT[. ;po<br />

eo'. T[j p'fbnk - s[jkvh fJe ;akjiakdh nzBQh j[zdh c/o s[jkBz{ gsk brdk fJj d[y fe; soQK<br />

dk j[zdk j?. fe;/ Bz{ w/oh pKj cVkU. fJj rZbK j' ojhnK ;B fe ;[bskB nbkT[dhB fybih<br />

dh ;?Bk d/ tiaho iacoykB dk g'sok dopko ftu wZEk N/eD nkfJnk. pkpk ih B/ fJ; d[yh<br />

w[ohd dh rZb ehsh, T[;B/ fejk - ih w/ok xo jkiao j?. w?I fJ; gfotko dh fydws eoKrk.<br />

w"bkBk d/ fdB ;[y Bkb phsD bZr/.<br />

jK;h s'I ;kJhI pyfsnko ekeh B/ nkgDhnK fB;akBhnK fdZbh pkpk cohd gk; G/iD dk j[ew<br />

fdsk :kBh fe nkgD/ T[so-nfXekoh Ekg fdZs/. b'e tZvh frDsh ftu do;aBk bJh nkT[D br<br />

gJ/. pzdrh ftu ftxB g?D bZrk sK c?a;bk ehsk - fdZbh ;kv/ bJh mhe BjhI. jK;h ubd/<br />

jK. jK;h ike/ th T[jh jkb j'fJnk. b'e jNd/ jh BjhI ;B. gsk brk fe ni'XB<br />

(gkfe;skB) d/ b'e r[;sky, o[Zy/ s/ Bk;se jB, cehoK dh G'ok fJiaZs BjhI eod/. c?;bk<br />

j'fJnk fe ni'XB uZfbnk ikt/. T[E/ ike/ u?B fwfbnk, efjD bZr/ - fJj cehoK dh ;jh EK<br />

j?. fJE/ fJe tZv/ eoho j/m nk;D iwk fbnk s/ pzdrh eoB bZr/. eJh tko ;[B/jk fwbdk -<br />

ih nkg dh gsBh B/ fszB fdB s'I e[M BjhI ykXk, ih nkg d/ cbkD/ ;kfjpiakd/ Bz{ d' fdBK s'I<br />

ykD bJh e[M B;hp BjhI j'fJnk. nkg nv'b pzdrh ftu bhB ofjzd/. fJjBk ;[B/fjnK Bkb<br />

e'Jh caoe Bk g?Idk. oZp B/ poesK d/ dotkia/ y'bQ fdZs/.<br />

owiakB d/ fdBh fJe ebzdo pkpk ih d/ do;aB eoB ykBrkj ftu g[Zik. pkpk ih pzdrh ftu<br />

bhB ;B. dotkiak nzdo'I pzd ;h s/ j[ew ;h fe fe;/ Bz{ nzdo BjhI nkT[Dk d/Dk, dotkia/ s/<br />

d;se BjhI d/Dh. M'IgVh d/ pkjo uNkJh (w[;Zbk) ftSh gJh ;h fi; T[s/ p?m e/ pkpk ih<br />

pzdrh efonk eod/ ;B, ebzdo T[; T[go p?m frnk. fJj r[;skyh ;h p/;ae go T[; tes<br />

fvT{Nh s/ jkiao ;a/y pdo[ZdhB fJ;jke B/ p/ndph d/ vo'I e[M BK fejk. ebzdo Bz{ ykDk<br />

y[nkfJnk. fcao T[;B/ u'b/ ftu'I Gzr eZYh s/ m{m/ ftu x'ND bZr frnk, fSN/ gkfe w[;Zb/ T[go<br />

fvZrD bZr/. fJ;jke B/ fJ; joes dk p[ok wBkfJnk sK ebzdo r[Z;/ ftu nk frnk s/ T[;Bz{<br />

wkoB bJh fJj' m{mk u[Ze fbnk. pkpk ih e'mVh ftu'I pkjo nkJ/, ebzdo dk jZE cVe/ efjD<br />

bZr/ - w/oh noia wzB e/ pya;a d/j. ebzdo B/ fejk - dot/; jZE u[fenk sK BjhI eod/ go<br />

u[Ze b?D sK tko eoBk bkiawh j?. pkpk ih B/ fejk - ezX s/ wko. ebzdo B/ ezX s/ m{mk<br />

wkfonk sK ezX Y/oh j' rJh.<br />

fi; T[go tXhe fwjopkB j[zd/, pkpk cohd T[;Bz{ n;h; fdnk eod/ @@oZp s/o/ fdb ftu dod<br />

g?dk eo/.## nkJ/ w[ohdK dhnK sebhcK, d[y ;[DfdnK T[BQK dhnK nZyK fGZihnK ofjzdhnK, fejk<br />

eod/ - nZbkj dk Bkw bt', pzdrh eo', Go';k oZy', wkbe wZddrko j?. T[BQK dk fgnkok w[ohd<br />

w[jzwd ;akj pkpk ih gk; nkfJnk. pkpk ih B/ g[ZfSnk- J/Bk T[dk;, J/Bk d[yh feT[ I j? <<br />

w[jzwd B/ fejk - id'I w?I gfotko SZv e/ nkg gk; nkfJnk, xo w/ok fpwko Gok, woB feBko/<br />

;h. j[D sZe T[j ijkB ftu'I ik u[ek j't/rk, :ehBB. pkpk ih B/ c[owkfJnk - fijVh s/oh<br />

fJ; tes j?, w/oh ;koh T[wo fJj' jkbs ojh, p; w?I fe;/ Bz{ dZ;h BjhI fJj rZb edh.<br />

ni'XB ftu d' Gok w[B;ah ;B. fJe d/ wB ftu nfijk t?okr g?dk j'fJnk fe B"eoh SZv e/<br />

pkpk ih dk w[ohd j' frnk. xo pko, gfotko, ikfJdkd ngD/ Gok d/ ;g[od eo fds/. GkDk<br />

tkgfonk, d[BhnKdko Gok fpwko j' frnk, sebhc J/Bh fe puD dh e'Jh T[whd Bk ojh.<br />

ceho Gok d"fVnk pkpk cohd d/ dopko ftu nk jkiao j'fJnk, ftobkg eoB bZrk fe i/ w/o/<br />

Gok Bz{ e[M j' frnk sK w?I ek;/ i'rk BjhI ojKrk. pkpk ih B/ B/V/ p[bkfJnk s/ fejk - s/ok<br />

Gok mhe j?. ikj. xo ik e/ T[;B/ d/fynk fe Gok mhe j' frnk j?. F[eokBk eoB d[pkok<br />

pkpk ih dh ykBrkj s/ frnk. pkpk ih B/ ca[owkfJnk - Go';k oZfynk eo'. d[y sebhcK nk<br />

th ikD sK e[obkJhdk BjhI j[zdk. eh ;kv/ T[go edh e'Jh fpgsk BjhI nkJh< n;hI jT[ek sZe<br />

BjhI b?Id/. ;po s/ F[eo eoB dh nkds gkT[. y[;ah d/ w"e/ feT[ I, d[y d/ w"e/ s/ th F[eokBk<br />

eohdk j?. T[j i' th G/i/, T[;dk ;[nkrs eo'.<br />

136


;a /y cohd d/ w[ohd okshI ;[s/ gJ/ ;B. pkpk ih f;woB eod/ Nfjb oj/ ;B, BhId ni/ d{o<br />

;h. T[jBk dk ;G s'I S'Nk p/Nk fBiakw[ZdhB ;h fi;Bz{ pVk bkv eod/ ;B. fJ; bkv ;dek<br />

T[j eJh tko r[;sky th j' iKdk ;h go pkpk ih Biao nzdkia eo fdzd/. seohpB nZXh oks<br />

dk tes ;h, pkpk ih ngD/ p/N/ d/ Biadhe rJ/ s/ tki wkoh - fBiakw. fBiakw ;[Zsk fojk, ;a /y<br />

fBiakw[ZdhB s[ozs yV/ j' rJ/, fBwosk Bkb M[e e/ fejk - j[ew j}{o. pkpk ih B/ fejk - BjhI<br />

GkJh, s[jkBz{ BjhI, w?I fJ; fBiakw Bz{ tki wkoh ;h. fco Nfjbd/ oj/. nZX/ gfjo pkd c/o tki<br />

wkoh - fBiakw[ZdhB. fJ; tko th T[BQK dk p/Nk ;[Zsk fojk s/ ;a /y fBiakw[ZdhB yb' frnk, ndp<br />

Bkb fejk - wkbe eh nkfrnk j? < pkpk ih B/ fejk, BjhI U GkJh. s[;hI nkokw eo'. ;a/y<br />

fBiakw[ZdhB B/ fejk - pkpk ih e'Jh ezw nkyDk j? s[;hI, fBiakw Bz{ ek; bJh T[mkT[Dk < w?Bz{<br />

j[ew eo', w?I eodk jK. pkpk ih B/ fejk - BjhI. e'Jh ezw BjhI. s[;hI ;" I ikT[. fco Nfjbd/<br />

oj/. nzfwqs t/bk j' frnk, nkgD/ p/N/ fBiakw d/ Biadhe rJ/ s/ fejk - fBiakw[ZdhB. T[j ;[Zsk<br />

Bk ikfrnk, jiaos fBiakw[ZdhB B/ jZE i'V e/ fejk - j[ew wkbe. pkpk ih w[;eokJ/, c[owkfJnk<br />

- fi; Bz{ e[ZM d/D dk wB ;h, T[j b?D dk fJS[Ze BjhI, fJe sz{ j?I i' y'j fojk j?I ipoB.<br />

mhe n? fco. gotodrko Bz{ i/ fJt/I wB}{o j? sK fJj' ;jh. fJj nkye/ ;a /y fBiakw[ZdhB d/<br />

f;o s/ jZE oZfynk. pyf;a;aK dh po;ks j'Jh.<br />

fJe j'o fdB fJ; soQK th j'fJnk. pdo[ZdhB fJ;jke pkpk ih dk fBih Nfjbhnk (rVtJh),<br />

fes/ d{;o/ fgzv frnk j'fJnk ;h. T[;dh EK ;a /y fBiakw[ZdhB B/ fvT{Nh ;zGkb bJh. fJ;jke dZ;<br />

frnk ;h fe dotkia/ d/ pkjo p?mhdk j?, pkpk ih tkZi wkoB sK jkiao j' ikT[. e'Jh fwbD<br />

nkt/ sK p?mD bJh ej'. nzdo Mks wkod/ oj', i/ pkpk ih NfjbD br ikD sK nzdo ypo<br />

d/ fdT[ fe cbkDk fwbD nkfJnk j?, ;a /y fBiakw[ZdhB gfjo/ s/ p?mk ;h fe nzdo'I pkpk ih d/<br />

r[D r[DkT[D dh nktkia ;[Dh. Mks wkoh, pkpk ih pj[s gq;zB ft;wkfde nt;Ek ftu r[<strong>Dr</strong>[Dk<br />

oj/ ;B -<br />

we;{fd wB pzdkfJ fia e"BhB s[Jh.<br />

nia pjo s{ whow nia pokfJ s{iahnw .<br />

(s/oh sKx ftu s/o/ edwk dh X{V pD e/ ihnK.<br />

d'tK ijkBk ftu s/oh b'V j? w?Bz{, s/o/ bJh woK s/o/ bJh ihnK.)<br />

fBiakw[ZdhB B/ ;'funk, j[D nzdo ikD dk t/bk j?, j[D ofjwsK d/ do y[b<strong>Dr</strong>/. fco ;'uD bZrk<br />

- fes/ Bkokia Bk j' ikD. iktK sK eh gsk poesK M'bh ftu g? ikD, go i/ r[;skyh ;wM<br />

bJh sK fywK wzr btKrk, fwjopkB sK T[j jB jh, py;a d/<strong>Dr</strong>/. ;fji/ ;fji/ T[BQK d/<br />

Biadhe ubk frnk, gZSw tZb, eknp/ tb wz{j eoe/ T[gob/ f;ano r[D r[Dk oj/ ;B. pkpk<br />

ih dh Biao fBiakw[ZdhB T[s/ gJh sK c[owkfJnk - t/b/ f;o nkfJn?I. i' s/o/ fdb ftu j? wzr<br />

b?. fBiakw[ZdhB B/ fejk - fwjopkB j'J/ j' pkpk ih, skes fdT[ fe w?I dhB d/ o;s/ s'I edh<br />

GNeK BK. pkpk ih B/ n;h; fdZsh fJj' j'fJrk fBiakw[ZdhB. fJj' j'fJrk. Xo{ sko/ tKr sz{<br />

nv'b oj/ Irk. fJ; xNBk pkps d;fdnK fgS'I jiaos fBiakw[ZdhB ngD/ w[ohdK Bz{ fejk eod/<br />

;B - eJh tko w/o/ wB ftu fynkb nkfJnk eodk j? fe T[; ;w/I w?I pkpk ih nr/ fJj<br />

noia feT[ I Bk ehsh fe w/o/ nkyoh ;kj ehosB eofdnK eofdnK ub/ ikD. go i' tvh<br />

ndkbs B/ eoBk j[zdk j?, c?;bk T[j' j[zdk j? GkJhU. fJ; ftu fe;/ dk e'Jh i'o BjhI ubdk.<br />

ctkfJd[Zbctkd ftu ;a/y fBiakw[ZdhB pkpk cohd pko/ d;d/ jB - @@;a /y cohd dk Gok ;a /y<br />

Bihp[ ZdhB w;fid ftu T[u/oh ftfdnk gqkgs eoB frnk sK T[;skd B/ g[ZfSnk - Bihp[ ZdhB<br />

w[stZfeb (JhwkB tkbk) sz{ jh j?I < T[;B/ T[Zso fdsk w?I sK ih w[snZeb (g/N{) jK, w[stZfeb<br />

e'Jh j'o j't/rk. fco g[fSnk frnk - fJ;bkw d/ ;a /y cohd[ZdhB dk Gok j?I BK sz{ < Bihp B/<br />

T[so fdZsk - d[BhnK tk;s/ sK fJj' rZb ;Zu j?. go n;b ftu T[BQK dk Gok j'D dk ;[Gkr<br />

fe; Bz{ j?, e"D ikD/.<br />

@@fJe n"os nkg d/ dopko ftu jkiao j'Jh s/ p?ns dh wzr ehsh. p?ns fJe gqD dk Bkw<br />

j? fe w?I dhB dk skfpnkdko ojKrk. pj[s ;ko/ ;{ch ns/ w"bth, n"osK Bz{ p?ns dk nfXeko<br />

BjhI fdzd/ go fu;ash f;bf;bk fJj ftseok BjhI eodk ;h. fJzdogq;s ftu fJe ckfswk BK<br />

dh n"os ;hb ;ziw ftu J/Bh gftso ;h fe pkpk cohd gq;zB j' e/ fejk eoe/ - n"os d/<br />

ikw/ ftu fJj sK oZp B/ wod G/fink j?.<br />

137


@@c[owkfJnk - fJe t/o w?I nkgD/ w[o;ad ;kJhI pyfsnko ekeh gk; frnk s/ p/Bsh eoe/ ubhjk<br />

eZND dh nkfrnk wzrh. nkg B/ fejk - e'Jh b'V BjhI. F[jos yZND tk;s/ b'e ubhj/ eNd/<br />

jB. ;kv/ f;bf;b/ ftu fJ; dk fotki BjhI. w?I fejk ih w?I F[jos yZND tk;s/ nkfrnk BjhI<br />

wzrdk. nkg u[ Zg j' rJ/. e'Jh T[ Zso Bk fdZsk. w?Bz{ j[D sZe fJ; rZb dk gSsktk j? fe id'I<br />

T[BQK fJBeko eo fdsk ;h sK w?I d{ik tke feT[ I fejk. fJj r[;skyh w?E'I j' rJh ;h. w[o;ad<br />

B/ fJe fdB w?Bz{ fejk ;h - gho, w[ohd dh ezxh j[zdk j?.<br />

@@nkg dh ;zrs ftu fJe niBph nkfJnk s/ nkT[D ;ko petk; eoB bZrk. pkpk ih dh<br />

;akB d/ fybkca p'bdk fojk. pkpk ih B/ e'Jh T[iao fJsoki Bk ehsk. ;aKs ;[Dd/ oj/. nkyo<br />

T[j pzdk fJj bcia efj e/ ubk frnk - id'I sd ijkB ekfJw oj/rk, w/o/ r[Bkj ns/ s[jkvh<br />

dfonkfdbh T[d'I se ekfJw ofj<strong>Dr</strong>/.<br />

@@o'fianK d/ fdBk ftu pkpk ih fpwko j' rJ/ ;' o'iak SZvDk fgnk. yop{ik wzrtkfJnk. fJe<br />

ckVh w?Bz{ cVkJh. w?I o'iak s'VB dk fJS[e BjhI ;K, go w[of;d dk j[ew th BjhI w'fVnk ik<br />

;edk ;h, ;'funk, r[Bkj py;akD bJh d' wjhB/ j'o o'ia/ oZy btKrK go pkpk ih dk j[ew<br />

wzBDk ukjhdk j?. w?I ckVh ykD jh tkbk ;K fe nkg B/ o'efdnK fejk - sz{ BK ykj. fpwko<br />

j'D ekoB w?Bz{ sK ykD dh S'N j?, s/o/ bJh mhe BjhI. w?I F[eokBk ehsk.<br />

@@fJe fdB w[jzwd Bkw dk pzdk nkg gk; p?mk ;h fe ykD/ dk tes j' frnk. M'IgVh ftu<br />

nfijk e'Jh eZgVk BjhI ;h fe ftSk e/ d;soykB ti'I tos fbnk iKdk. w[jzwd d/ fdb ftu<br />

fynkb nkfJnk - pkpk ih d;soykB s/ ;[;a'fGs j'D/ ukjhd/ ;B, fJ; soQK iawhB s/ p?m/ ykDk<br />

yKd/ mhe BjhI brd/. pkpk ih B/ T[ Irb Bkb o/s T[go dkfJok tkfjnk s/ fejk - fJj fojk<br />

w/ok d;soykB w[jzwd Gok. gq;akd Se.<br />

nkfoc, pkpk ih dk jwT[wo ns/ jwiwksh ;h, d';s ;h pugB dk. w[bskB d/ wfbe B/<br />

T[;Bz{ p[bke/ fejk - pkpk ih fJ; t/b/ jK;h ftu jB. ;kvh noia sK T[BQK wzBDh BjhI. s[;hI<br />

T[BQK d/ pugB d/ ;y/ j', ikT[, nky' fe pkpk ih fi; w[bskB dhnK rbhnK ftu y/vd/ y/vd/<br />

s[;hI tZv/ j'J/, T[j rbhnK s[jkv/ dhdko tk;s/ ;fje ojhnK jB. feogk eo' s/ w[bskB dh<br />

fJe c/oh gkT[. wfbe B/ T[;Bz{ x'Vk fdsk, o;s/ ftu ykD-ghD bJh ;wZroh fdsh ns/ fJe<br />

E?bh ftu ;" w[joK gke/ fdshnK fe fJj ;kv/ tb' I BiaokBk T[BQK d/ uoBk ftu oZyDk.<br />

nkfoca nrb/ fdB jK;h tZb s[o fgnk s/ s[oB s'I gfjbK gzikj w[joK E?bh ftu'I eZY e/ xo<br />

oZy frnk. ub' ukb ub' ukb jK;h g[Zi frnk. x'Vk o[Zy Bkb pzfBQnk. pkpk ih d/yd/ oj/,<br />

gSkDd/ oj/ s/ fejk - ;akfJd nkfoc j? ngDk rokJhI GkJh. nkfoca B/ wZEk N/fenk s/ gzikj<br />

w[joK tkbh E?bh pkpk ih d/ uoBk ftu oZyh. pkpk ih yVQ / j' rJ/. nkfoca Bz{ iZch ftu b? e/<br />

efjD bZr/ - w?I sK s[jkBz{ d';s ;wMdk fojk go s[;hI sK w/o/ Gok fBeb/ nkfoc. s[;hI sK<br />

;e/ Gok j' w/o/. nkfoc Bz{ rZb dh ;wM Bk bZrh s/ fejk - ih w?Bz{ e[M gsk BjhI bZrk i[<br />

nkgdk Gok fet/ jK.## pkpk ih B/ fejk - Gok izwD;ko nkgD/ Gok dh ikfJdkd d/ nZX dk<br />

fjZ;/dko BjhI j' iKdk Gbk <<br />

;aofwzdrh Bkb nkfoc efjD bZrk - wkca eo fdT[ pkpk ih. don;b w?I vo frnk fe o;s/<br />

ftu fes/ ;kok XB vke{ Jh Bk b[ZN b?D. fJ; eoe/ ;'funk fe id'I s[;hI w[bskB nkT[r/ pkeh<br />

oew T[d'I nkgdh Biao eo fdnKrk. pkpk ih jZ; gJ/, e[M Bk fejk.<br />

M"IgVh d/ d[nkb/ ezXk BjhI ;B. w[ohdK B/ p/Bsh ehsh - ih ezXK T[;ko d/JhJ/ < pkpk ih B/<br />

BKj eo fdsh - cohd fJN T[go fJN BjhI fuDB dJ/rk. w[ohdK B/ fejk - ih ;Zg fcod/<br />

ofjzd/ jB, d[oxNBk j' ikJ/rh. pkpk ih B/ fejk - e'Jh BjhI fe;/ Bz{ e[M efjzdk ;Zg. p/y"c<br />

oj'. w[ohdK B/ tXhe fwzBsK ehshnK sK fJ; ;aos s/ ezXK eoB dh nkfrnk fdZsh - gZeh fJZN<br />

BjhI bZr/rh. N'G/ ftu' I nkgK ;ko/ obe/ vb/ g[N e/ fbnktKr/. ezXK fJe ria s'I tXhe T[uhnK<br />

BjhI j'<strong>Dr</strong>hnK.<br />

@@fJe tko ngD/ w[ohd f;oki[ZdhB e'b np'jo frnk j'fJnk ;K. fe;/ rZb ;dek w[jZb/ dhnK<br />

n"osK f;oki[ZdhB dh n"os Bkb bV e/ T[;Bz{ rkbK d/D bZr gJhnK, T[; T[go d{;aD bkT[D<br />

bZrhnK. n"os r[Z;/ ftu Bk nkJh, g[fSnk - s[;hI w/o/ T[go fijVhnK fijVhnK s[jwsK bk<br />

ojhnK j' T[j p?ns s'I gfjbK dhnK B/ fe pkd dhnK < fJj rZb ;zrs Bz{ ;[Dke/ pkpk cohd<br />

ih B/ fejk - d/fynk, fezBh ;[jDh rZb ejh fJ; B/epyas phph B/ <<br />

138


@@T[j GhVK s'I d{o T[ikVK ftu t;/pk eo b?Id/ sK T[E/ w/b/ bZr iKd/. nZXh oks dotkik pzd<br />

eod/ ;K. e'Jh pzdk nfijk BjhI j[zdk ;h fi;Bz{ e[M Bk e[M Bk fwbdk. nkgD/ gk; e[M oyd/<br />

jh BjhI ;B. riap dk fsnkr ;h T[BQK dk. nkdwiaks ftu' I e"D T[BQK tork j' ;edk j? <<br />

ukj/ tfoQnK s'I e'Jh nkgdk tkeca j[zdk, ukj/ niBph, rZb fJe' soQK eod/ jo/e Bkb. fijVh<br />

rZb ;G d/ ;kjwD/ nkyD:'r Bk j[zdh, T[j fJeZfbnK th BjhI eod/ ;B. nzdo'I pkjo'I fJe'<br />

fij/ ;B pkpk cohd. J/BhnK fwZmhnK s/ fwjopkBhnK Bkb GohnK rZbK ;[DfdnK eJh pzfdnK<br />

dk fdb eodk - fJ;/ nt;Ek ftu w/o/ gqkD fBeb ikD sK fezBh uzrh fe;ws j't/. j'o eh<br />

oZfyn? fJ; d[BhnK ftu <<br />

@@id'I fe;/ ceho dk Bkw b?e/ e'Jh ;[jDh rZb ;[DkT[D brd/, ;kBz{ T[dhI gsk bZr iKdk ;h<br />

fe fJj fJBQK dh y[d dh ;kyh j? go nkgDk Bkw S[gk b? Id/ ;B. fizBk woiah S[gkT[D, n;hI<br />

p[ZM b? Id/ ;K.<br />

@@fszB t/b/ nfij/ jB id'I oZph ofjws Bki[b j[zdh j?, gfjbk t/bk j? ehosB dk, d{ik id'I<br />

pzdrh dh skes jk;b eoB bJh ;ziw Bkb G'iB ehsk ikt/ s/ shik o[Z;/ dot/;K dk okiahBktK<br />

j'D tes. fJe tko e[ZM ceho nkg dh ykBrakj ftu jkiao j'e/ efjD bZr/ - j}{o ;kvk<br />

nkg; ftu seoko j' frnk ;h. n;hI fJj noia eoB nkJ/ jK fe ;kvh ;[bkj eotk fdT[.<br />

;a /y cohd ih B/ fJj w;bk w/o/ ;g[od eo fdsk. w?I T[BQK dot/;K Bz{ fJe gk;/ b? frnk sK<br />

fe nkokw Bkb rZb ;[Dk. w/o/ Bkb fJ;jke th ;h. pVh jbhwh Bkb T[j fJ; soQK fJe d{i/<br />

Bkb rZb eoB bZr/ - T[; fdB s[;hI w?Bz{ fJj rZb ejh ;h fi; d/ itkp ftu w?I fJT[I p/Bsh<br />

ehsh ;h. s[;hI T[Zso fdzfdnK fJT[I c[owkfJnk sK w?Bz{ s[jkvh rZb g{oh ;wM ftu BjhI nkJh<br />

fi; eoe/ itkp T[bN g[bN d/ p?mk ;K. w/o/ s'I fJj r[;skyh j' rJh ;h. d{i/ B/ T[so fdsk<br />

- BjhI, s[;hI mhe T[Zso fdZsk ;h, G[Zb w/o/ s'I j'Jh i' w?I ykjwykj s?;a ftu nk frnk. w?Bz{<br />

;ziw s'I ezw b?Dk ukjhdk ;h. rbsh w/oh ;h. fi; nzdkia Bkb T[BQK B/ nkg; ftu rZbK<br />

ehshnK pdo[ZdhB fJ;jke ns/ w/ohnK nZyK ftu jzM{ nk rJ/. n;hI ;wM rJ/. fJj sK nkg;<br />

ftZu edh bV/ BjhI j'D/, fJj bVB tkb/ wB[Zy j?D Jh Bh. fJj sK ;kBz{ neb d/D nkJ/ ;B<br />

fe bVB wro'I fJ; soQK dk f;a;aN ftjko eohdk j[zdk j?. fJj sK oZp d/ G/i/ Gb/ b'e ;B.<br />

@@fiankT[ddhB cb;c/ dk ftdtkB nfXnkge ;h. T[j ;a /y ;kfjp d/ dhdko eoB nkfJnk sK<br />

;'udk nkfJnk fe w?Bz{ dhB ns/ ftnkeoD dk e'Jh fJbw BjhI. i/ w/o/ s'I fJBQK pko/ ;tkb<br />

g[SD br rJ/ fco eh eoKrk < fMiefdnK j'fJnK uoBh jZE bke/ p?m frnk. T[;Bz{ g[ZfSnk<br />

- jZe ftu ns/ fto'X ftu fe; gqeko dbhbk d/JhdhnK jB < feBQK dbhbK Bkb oZp dh j'Id<br />

s'I w[Bfeo j'Jhdk j? s/ fe; fe; dbhb Bkb T[;dh j'Id Bz{ f;ZX eohdk j? < rZb eh, i' i'<br />

T[;Bz nkT[ Idk ;h T[j' g[Sd/ rJ/, G'ok ;aow;ko BjhI ehsk.<br />

gkfe gZsD dk ekiah pkpk ih Bz{ ;yas Bcaos eodk ;h s/ jo tes fybkca p'bdk ofjzdk.<br />

T[;B/ ;afjo d/ w"bthnK dh whfNzr w;fid ftu p[bk bJh. whfNzr ftu jkiaohB Bz{ g[ZfSnk -<br />

s[;hI ikDd/ j' GkJhU fe fJ;bkw ftu ;zrhs dh wBkjh j?. i/ e'Jh w[;bwkB j'e/ rkT[D<br />

tikT[D ftu wrB oj/ ;r'I nfijh jwkes eo/ fe w;fid d/ Biadhe th rkJh ikt/, T[; Bkb<br />

eh ;b{e eoBk ukjhdk j? < ;o's/ u[g j' rJ/. e'Jh T[Zso Bk fdsk. fJe p}[or B/ nkyo<br />

g[ZS jh fbnk - ih fJj d;' gfjbK fe T[j ;ay; j? e"D fi; pkps s[;hI cstk ikoh eoBk<br />

ukj[zd/ j'. ekiah B/ fejk - cohd[ZdhB. ;ko/ w"i{d pzfdnK B/ ezBk Bz{ jZE bkJ/ s/ fejk - pkpk<br />

;a /y cohd i' eodk j?, ;'Jh eoB:'r j?. T[BQK d/ dopko ftu ikD tkfbnK d/ r[Bkj py;a/<br />

iKd/ jB. ;ko/ iD/ nkg' nkgD/ xoK Bz{ ub/ rJ/.<br />

pbpB ni/ pkd;akj BjhI pfDnk ;h, T[;dk Bkw T[brykB ;h. fJXo gkfe gZsD tZb dh<br />

bzfxnk sK do;aB eoB nkfJnk. e[M oew ns/ uko fgzvK d/ gN/ d/ ekria nkgd/ uoBk ftZu<br />

oZy e/ wZEk N/fenk. pkpk ih B/ g[ZfSnk - fJj eh j? < T[brykB B/ dZf;nk, ih g?;/ dot/;K<br />

bJh jB s/ uko fgzvK dk gNk nkg bJh. pkpk ih B/ c[owkfJnk - g?;/ oZy ikT[. b'VtzdK d/<br />

ezw nkT[<strong>Dr</strong>/. gN/ u[Ze bt', fJBQK d/ ukjtkB j'o pE/o/ jB. ;kv/ tv/fonK B/ irhoK BjhI<br />

bJhnK edh. T[brykB B/ fejk - ih fJe pkr dk gNk th j?. pkpk ih jZ; gJ/, fejk - w?I<br />

s/o/ pkrK dk xkj BjhI pDBk GkJh. p;, nZbkj dk Bkw fbnk eo.<br />

fBiakw[ZdhB (1238-1325), dk gfotkfoe Bkw ;Z:d w[jzwd ;h, fgzv pdk:z{ (:{gh), wK }[b?yk, fgsk<br />

dk Bkw ;Z:d nfjwd ns/ pkp/ dk Bkw nbh ;h. gzi ;kb dh T[wo ftu fgsk ;Z:d nfjwd<br />

139


p[ykoh dh SK f;o s'I T[m rJh. ewkJh dk ;jkok Bk fojk sK rohph ftu fxo rJ/. eJh<br />

tko G[ZfynK dk fdB bzxdk. fi; vzr ykD tk;s/ o'Nh Bk fwbdh, wK jZ; e/ fejk eodh -<br />

pZfuU nZi nkgK oZp d/ wfjwkB jK.Bwkia gVQ'. pkbe fBiakw edh edkJh ykDk yKfdnK wK s'I<br />

g[ZSdk j[zdk - j[D oZp d/ wfjwkB ed' j'tKr/ nkgK wK < nkg w[ohdK Bz{ fJBQK fdBk pkps<br />

dZf;nk eod/ ;B - xo ftu fgZsb eK;h d/ sK eh b'j/ d/ posB th BjhI ;B. e;'fonK iK<br />

m{fmnK ftu dkb ;piah g[nk e/ o'Nh jZE s/ Xoe/ yk b?Id/. edh e'Jh m{mk fvr e/ N[ZN iKdk<br />

sK wK fMVefdnK j'fJnk nkydh - x[fwnko fo;as/dko BjhI j? nkgDk. j';a Bkb ykDk ykU.<br />

dkfDnK pdb/ fwbd/ B/ fJj m{m/ e;'o/.<br />

j';a ;zGbh sK fBiakw[ZdhB b'eK d/ gF{ ukodk. ;akwh ykDk yke/ pdk:z{ dh w;fid ftu w"bth<br />

e'b gVQB ubk iKdk. fJe ;akw w;fid ftu ftdtkB dot/; mfjo/ j'J/ ;B. T[BQK d/ ;kjwD/<br />

pkbe Bkb ikD gSkD eokT[ IfdnK w"bth ibkb[ ZdhB spo/iah B/ fejk - nZbkj s'I f;tkfJ fJj<br />

pkbe ihtB Go fe;/ nZr/ f;o BjhI M[ekJ/rk, fJzBk w?I fJjd/ pkps ikD frnk jK. dot/;K B/<br />

n;h;K fdZshnK s/ d;sko ciahbs dh pyf;a;a ehsh.<br />

np{ peo eZtkb s'I pkpk cohd dk Bkw ;[fDnK, F[jos ;[Dh sK c?;bk ehsk fe T[BQK Bz{ w[o;ad<br />

XkoB ehsk ikt/ go np{ peo B/ fejk - gfjbK j'o skbhw jk;b eoe/ T[BQK Bz{ fwbD i'rk<br />

sK j'ik. wK ns/ G?D ;w/s fdZbh ik g[Zik. wiad{oh eoBh j? sK fco pdk:z{ Bkb'I fdZbh fet/I<br />

wkVh j?, fJj ;'ue/ fJe fBZek ekotK otkBk j' frnk. w"bkBk ;a Zw;[ZdhB tZvk ftdtkB ;h s/<br />

pbpB d/ dopko ftu ;BwkB:'r ;ay;hns. T[; e'b ikDk F[o{ eo fdsk. w"bkBk ibdh ikD<br />

frnk fe fJj pkbe n;kXkoB j? fJ; eoe/ fXnkB d/D bZfrnk. thj ;kb dh T[wo ftu<br />

fdZbh nkJ/ s/ uko ;kb fJE/ ftfdnk gqkgs eoB T[gozs pkpk ih d/ dhdko eoB fjs gkfe<br />

gZsD ikD dk fB;auk ehsk. otkBrh s'I gfjbK ;[bskB B/ y[;a j' e/ fdZbh d/ ekiah dh T[gkXh<br />

gqdkB ehsh. fBiakw B/ Bihp[ZdhB w[stZeb dh ;bkj bJh sK T[BQK c[owkfJnk - fJB;ak nZbkj<br />

sknbk s'nk jofria ekiah Bk;ath, nZwk fuia/ ;ath fe w[B dkBw. (oZp eo/ sz{ ed/ ekiah Bk<br />

pD/, sz{ T[j' pD/ i' w?I ikDdk jK sz{ pD/rk.) fJj p'b ;[DB ;ko pkpk cohd tZb otkBrh gk<br />

fdZsh.<br />

gfjbh tko w[o;ad d/ ;kjwD/ w[ohd jkiao j'fJnk sK pkpk ih d/ w[y'I nkgw[jko/ fJj f;ano<br />

gqrN j'fJnk -<br />

n? nkfs;a/ fcokes fdbjk epkp eodk.<br />

;?bkp-fJ-fJ;afsnkes ikBkjk yokp eodk..<br />

(n? fpojk dh nZr, sz{ fdb epkp ehs/.<br />

fJ;ae d/ s{ckB B/ fiazdrhnK popkd ehshnK)<br />

fco p'b ej/ - nkyo sz{ nk frnk fBiakw[ZdhB. fjzd[;skB dh brkw fe; d/ jZE cVktK, fJj<br />

;'u fojk ;K fe sz{ nk frnk. w/ok fdb w?Bz{ nky fojk ;h sz{ nkJ/Irk. fsnko j'e/ i[w/ d/<br />

fdB nk. s?Bz{ f;bf;b/ ftu ;akwb eoKrk.<br />

fBiakw[ZdhB fJj fwZm/ p'b ;[De/ y[;a j'fJnk s/ fco ykBrkj d/ g[okD/ ;/teK Bz{ g[ZSD bZrk -<br />

fsnko j'e/ nkT[D dk j[ew j'fJnk j?. fJj fsnkoh eh j[zdh j? < ;/teK B/ fejk - GkrK tkb/<br />

j' s[;hI fBiakw[ZdhB. T[woK phs rJhnK fJE/ ;/tk eofdnK, go f;bf;b/ ftu ;akwb BjhI eod/<br />

pkpk ih. s[jkBz{ d/yD ;ko fwjopkB j' rJ/. fsnkoh dk wsbp j? fe d;sko ns/ fwmkJh b?<br />

e/ nkU. ngD/ w[pkoe jZEK Bkb pkpk ih s[jkv/ f;o s/ d;sko ;ikT[<strong>Dr</strong>/. fwmkJh dk gq;akd<br />

;zrs ftu tzv<strong>Dr</strong>/. xo Bk d;sko ;h Bk d;sko yohdD tk;s/ g?;/. wK B/ rtKYDk Bz{ fejk<br />

- nkg' nkgD/ uoy/ b?e/ w/o/ xo nkT[Dk. w/o/ e'b oz{ BjhI. oz{ iK b'rV i' th j't/ nkgDk<br />

nkgDk Bkb fbnkT[Dk. oks Go ;{s esKrhnK. i[bkj/ Bz{ nkfynk - pkpk eZbQ dh ;t/o j'o<br />

ezw BjhI eoBk, d;sko p[DBh j?. eZfsnk ;{s, fe;/ dk w'Nk, fe;/ dk pohe, i[bkj/ Bz{ fdsk.<br />

i[bkj/ B/ yZdo p[fDnK. wK g[Zs B/ rbhnK ftu' I r[V wzfrnk. eZS ftu yZdo dh gZr s/ w'Y/<br />

T[go r[V dk E?bk fNek e/ fJj i[nkB pkpk cohd d/ dopko ftu g/;a j'fJnk. T[BQK d/ uoBk<br />

ftu d't/I uhiaK oZyhnK.<br />

pkpk ih B/ yZdo ngD/ jZEK ftu fbnk, fco wZE/ Bz{ bkfJnk, fco nZyK Bz{ S[jk e/ w[ohdK Bz{<br />

efjD bZr/ - pZfuU, s[;hI pfj;as dhnK j{oK pkps ;[fDnK j? Bk< ;[fDnK j?, d/yhnK BjhI s[;hI.<br />

fJj d;sko ;[or ftu t;dhnK gohnK tb' I eZs/ ;{s dh p[Dh j'Jh j?. fJ; ftu'I ;[ Zuh feos<br />

140


dh wfje nkJh j?. Xosh dh t;s{ BjhI fJj d;sko. fco n;h;K d/e/ d;sko ;ikJh.<br />

wfmnkJh tkbk E?bk y'jfbnk. fJe o'Vh ngD/ wz{j ftu gkJh, pkeh dk r[V - gq;akd ;zrs<br />

ftu tzfvnk.<br />

fBiakw[ZdhB Bz{ bzro fsnko eoB dk j[ew j'fJnk. GKs ;[GKs/ getkB BjhI j[zd/ ;B. fBiakw[ZdhB<br />

izrb ftu'I v/b/ s'V fbnkT[Idk. X' e/ T[pkb b?Idk, ftu b{D gk fdzdk. d' o'NhnK T[go v/b/<br />

oZye/ pkpk ih d/ jZEK s/ oZy fdzdk. fJe o'Nh, p[oeh p[oeh eoe/ ;zrs ftu tosk fdzd/, fJe<br />

nkg yKd/. nZm gfjoK ftu e/tb fJe tko, d[gfjo ykDk yKd/. fJe fdB v/b/ s'V fbnKd/ go<br />

M"IgVh ftu b{D yasw ;h. fe;/ dh i/p ftu g?;/ BjhI ;B. fBiakw[ZdhB d"V e/ Bkb brdh<br />

nkpkdh ftu frnk s/ d' NfenK dk b{D T[Xko b? nkfJnk. pkpk ih Bz{ d' o'NhnK T[go v/b/<br />

oZy e/ ykDk d/ fdsk s/ gkDh dk eN'ok b?D ubk frnk. pkpk ih B/ nktkia fdZsh -<br />

fBiakw[ZdhB. fBiakw[ZdhB nk frnk, g[ZfSnk - ykD/ T[go eh N{Dk eo fdsk j? sz{ < fBiakw B/<br />

fejk - e[M BjhI ehsk ih, fpbe[b e[M BjhI.<br />

pkpk ih B/ d[jokfJnk - e[M ehsk j? fBiakw sd/ sK w/ok jZE BjhI T[mdk. p[oeh s'VB bJh<br />

id'I w?I T[IrbK o'Nh Bkb S[jkJhnK sK w/ok jZE J/Bk Gkoh j' frnk fe u[fenk Bk frnk. v/b/<br />

s'VB bJh ikD s'I b?e/ o'Nh w/o/ jZE T[go XoB sZe i' i' sz{ ehsk, T[; pko/ dZ;. rZb<br />

eofdnK fBiakw B/ dZf;nk fe b{D BjhI ;h. pkDhJ/I s'I T[Xko fbnKdk. pkpk ih B/ fejk - fJe<br />

fdB i/ pr?o b{D s'I o'Nh yk b?Id/ sK th eh ftrV ikDk ;h < gotodrko dk c?;bk j? fe<br />

ijkB s/ok eoiaJh j't/. sz{ b{D dh vbh ykso pkDhJ/I dk eoiJh j' frnk < nZi w?I ykDk<br />

BjhI yktKrk.<br />

pkpk ih fBiakw[ZdhB Bz{ fdbh ftu ofjD bJh nky fdzd/ sK fdZbh ub/ iKd/. fJe okjrho gkfe<br />

gZsD iKdk j'fJnk frnk;g[o ftu'I dh bzfxnk. fBiakw[ZdhB B/ fejk - pkpk ih e'b uZb/ j' sK<br />

;kvh G[ywoh dh jkbs dZ; d/Dh. id'I gkfe gZsD pkpk ih e'b ft;Eko Bkb szrh s[o;ah dh<br />

jkbs fpnkB ehsh rJh sK T[j w[;eokJ/, fejk - o{jkBhns jk;b eoB tkb/ Bz{ pj[s Gko<br />

u[ZeDk fgnk eod?. fJj' j'Dk ;h. fBiakw[ZdhB Bz{ efjDk Go';k oZy/.<br />

fdbh s'I e[Zb d; tko gkfe gZsD nkJ/. fszB tko pkpk ih d/ j[zfdnK, ;Zs tko pkd ftZu.<br />

tkg;h tes pkpk ih fJj n;h; fdzd/, @@oZp s/oh jo nodk; ep{b eo/ fBiakw. sz{ xDk<br />

c?fbnk SK dko o[Zy j'J/Irk fBiakw[ZdhB fiE/ EZe/, iaywh, d[yh w[;kcoK Bz{ okjs fwb/rh, nkokw<br />

fwb/rk, UN nk;ok fwb/rk.<br />

sths b?D nkJ/ b'eK dh GhV bZrh ofjzd/. sths fbyd/ fbyd/ fJe fdB EZe rJ/ sK nktkia<br />

fdZsh - fBiakw[ZdhB, pkeh sths sz{ d/ d/j. y[d nkokw eoB ub/ rJ/. fBiakw B/ fe;/ Bz{ sths<br />

Bk fdZsk. b'e wzr eoB bZr/. fBiakw B/ fejk - w/oh ;Zfsnk sths d/D dh j? Jh BjhI. b'e<br />

pkpk ih gk; ub/ rJ/ s/ dZf;nk fe fBiakw[ZdhB sths d/D' fJBekoh j?. p[bk bJ/, g[ZfSnk sK<br />

fBiakw B/ fejk - pkpk ih w?I sths d/D dk jZedko jK Jh BhI. w/o/ fbfynK eh j'J/rk< pkpk<br />

ih B/ fejk - w/o/ ftu fejVk e'Jh ;Zfsnk j?< w?I sK ekria T[go oZp dk Bkw fbye/ d/ fdzdk<br />

jK. oZp poesK eoB tkbk j?, nkgK eh eoBk j'fJnk< ;' oZp dk Bkw b? s/ oZp d/ Bkw fby<br />

fby sths d/Jh uZb. ‘<br />

pkpk ih d/ d'js/ dk Bkw ;h sK w[jzwd go pkpk ih T[;Bz{ fgnko Bkb wzwB fejk eod/ ;B.<br />

T[; pko/ ypo fwbh fe edh edkJhI ;aokp gh b? Idk j?. pkpk ih ~ fwbD tk;s/ gkfe gZsD<br />

nkfJnk. uoBh jZE bk e/ B/V/ p?m frnk. gfotko dh y?o ;[y dZ;h gZ[Sh. rZbK eofdnk pkpk<br />

ih B/ fejk- wzwB ;[fDnk j? s{z Fokp gh b?B??. w[jzwd B/ fejk- BjhI BkBk ih. fJj M{m j?.<br />

b'e ykj wykj nctkjK T[vkT[d/ ofjzd/ B/. pkpk ih B/ fejk- jK, w?~ th nctkj bZrh fJj<br />

ypo. s{z Fokp gh Jh Bh ;edk. go b'eK d/ j";b/ J/B/ tX rJ/ jB fe w/o/ gfotko d/ ihnK<br />

fto[ZX w/o/ ;kjwD/ rZbK eoh rJ/. fezB/ r[;sky j' rJ/ jB b'e wzwB g[Zso.<br />

fJe d[yh p}[or pkpk cohd ih gk; nke/ cfonkd eoB bZrk - ih w/ok p/Nk p/e;{o j?. s[;hI<br />

ikDh ikD j', w?I eh dZ;Dk < i/ e;{otko j? sK so; Bk ykT[. T[;Bz{ ;[bskB B/ cK;h dh ;iak<br />

;[Dk fdZsh j? wk;{w Bz{. T[;Bz{ pukT[ wkbe. ;[bskB pbpB d/ Bkw pkpk ih B/ fJj ys<br />

fbfynk - @@;zeNrq;s fJ; pzd/ Bz{ s[jkv/ gk; G/idk jK. s[;hI fJ; dh cfonkd ;[De/ nwb<br />

eo fdsk sK wZs fJj ;wMDk fe s[;hI fe;/ Bz{ fiazdrkBh d/ ;ed/ j', fiazdrh d/D dk ezw<br />

e/tb nZbkj dk j?. i/ s[;hI fJ; dh noia Biaozdkia eo fdsh wZs fJj ;wMDk fe s[;hI fe;/<br />

141


dh ikB b? ;ed/ j'. fco fJj ikDBk fe gotodorko Bz{ fJj wB}{o BjhI ;h fe T[j s[jkv/<br />

jZE'I B/eh eotkT[ Idk.## yas gVQe/ ;[bskB B/ pzdh fojk ehsk.<br />

fJe fdB pkpk ih B/ fBiakwh dk fJj f;ano ;[DkfJnk L<br />

fBiakwh JhI fuj fJ;oko;s eia yakfso n:K eodh<br />

e;/ f;Zo;a Bwh dkBd iapK do e;a, iapK do e;a.<br />

(fBiakwh, eh sz{ ngD/ fdb d/ G/d Bz{ jtk btk p?mk j? <<br />

fJ; d/ r[ZM/ G/d ikDB tkbk fJE/ e'Jh BjhI, iapkB pzd oy, iapkB pzd oZy.)<br />

;kok fdB fJj' f;ano r[<strong>Dr</strong>[DkT[Id/ oj/.<br />

Bihp[ ZdhB B/ fJe fdB pkpk ih Bz{ g[ZfSnk - ih b'eK ftu fJj rZb nkw T[vh j'Jh j? fe id'I<br />

s[;hI :kd eofdnK nkyd/ j' - :k oZp, sK j[zrkok GofdnK oZp nkydk j? - w?I jkiao jK w/o/<br />

pzd/. eh fJj ;Zu j?< jZ; gJ/, fejk - BjhI, ;Zu BjhI fJj, go b'eK dhnK fJj ncatkjK<br />

Gfty dh G{fwek j[zdhnK jB, Gfty-pkDhnK j' iKdhnK jB.<br />

;fjB;ahbsk dh rZb uZbh sK pkpk ih B/ fejk - fijVk pzdk nkgD/ T[go j'JhnK fiankdshnK<br />

podk;as eo b?Idk j? T[; tork skesto e'Jh BjhI. T[; s'I pu e/ oj'. wko ykD tkbk ;aKs<br />

fus pzdk pj[s pbtkB j[zdk j?.<br />

pkpk ih gk; Btkp dk yiakBk nc;o nkfJnk s/ efjD bZrk, ih Btkp ;kfjp pj[s szr eod/<br />

jB, s[;hI w/o/ s/ feogk eoe/ f;ckfo;a eo fdT[I sK w/ok S[Nekok j' ikJ/rk. pkpk ih B/<br />

f;ckfo;a eo fdsh. e[M fdBK pkd T[j nca;o fco nkfJnk s/ fejk - ih T[; T[go f;ckfo;a<br />

dk e'Jh n;o BjhI j'fJnk. pkpk ih B/ fejk - GkJh j[D fj;kp bke/ d/y, sz{ th b'eK Bz{ szr<br />

eodk fojk j?I, s/o/ s'I d[yh b'e f;ckfo;aK b? b? s/o/ e'b nkT[ Id/, sd sz{ fejVk fe;/ Bz{ py;adk<br />

;?I< j[D G[rsh uZb.<br />

gkfe gZsD ofj oj/ ;B. fejk - fBiakw[ZdhB Bz{ p[bkT[. ;a /y ;kfjp jkiao j' rJ/. c[owkfJnk -<br />

s[;hI fdZbh ub/ ikT[ fBiakw[ZdhB. fBiakw B/ p/Bsh ehsh - s[jkvh T[wo tXhe j' rJh j?. ;oho<br />

mhe BjhI ofjzdk. nfij/ tes w?I s[jkBz{ SZv e/ fdZbh BjhI iktKrk. pkpk ih B/ fco d[jokfJnk<br />

- j[ew wzBhdk j[zd? fBiakw. nkyk wzB'. fdZbh ikT[. fBiakw[ZdhB B/ fejk - mhe j? j}{o. s[jkvk<br />

j[ew w'VB dh fe; dh fjzws< go J/Bk eow sK eo fdT[ fe w/ok r[Bkj dZ;'. w?I jo tes<br />

nkgd/ edwK ftu yb'e/ fpskT[D dk fJS[e jK go s[;hI w?Bz{ fdZbh G/i oj/ j'. fJ;dk ekoB<br />

eh j? <<br />

;/ib nZyK Bkb pkpk ih B/ fejk - ;kJhI pyfsnko ekeh, w/o/ w[o;ad Bkb w?I jK;h ofj fojk<br />

;K. T[BQK B/ j[ew fdsk - fdZbh ub/ ikU cohd. w?I eJh tko noia ehsh ;h fe w?Bz{ jK;h<br />

ofjD fdT[, T[j BjhI wzB/. w?I pko pko fwzBs eoB' BK jfNnk sK T[BQK d/ nkyoh bcia fJj<br />

;B - w/ok w[Z;bk, ek;k, yVktK s/ d;sko s/o/ e'b fdZbh g[Zi ik<strong>Dr</strong>/. j[D ikT[. w?I ubk<br />

frnk. w?Bz{ e'Jh gsk Bk bZrk fe nkyo rZb eh ;h. go w/o/ nzdo J/Bk j";bk BjhI ;h s/o/<br />

fizBk fe ekoB ikDB bJh pfid j'tK. u[g eoe/ s[o frnk ;K. j[D sz{ g[ZS fojk j?I sK dZ;<br />

fdzdk jK. w?Bz{ th j[D/ gsk brk j?. fi;Bz{ pj[s fgnko eod/ j'JhJ/, T[; e'b'I ftSVB Bz{ fdb<br />

BjhI wzBdk j[zdk fBiakw[ZdhB. fdbh ikT[. w/ohnK yVktK, d;sko, w[;Zbk s[jkv/ e'b fdbh g[Zi<br />

ik<strong>Dr</strong>/.<br />

fit/I ;kJh pyfsnko ekeh B/ ftdkfJrh tes pkpk cohd Bz{ tkfo; Ekg d/D dk n?bkB ehsk,<br />

T[;/ soQK pkpk cohd B/ fBiakw[ZdhB Bz{ nkgDk tko; EkgD dk n?bkB eo fdZsk. Bwkia gVQd/<br />

p/j'; j' rJ/. id'I j';a nkJh sK g[ZfSnk - eh w?I Bwkia gVQ bJh ;h < df;nk frnk fe gVQ<br />

bJh ;h. efjD bZr/ - sK th d{ih tko gVQB dk eh joia < fco d{ih tko Bwkia gVQe/ p/j';a<br />

j' rJ/. j'; nkJh sK fJj' ;tkb ehsk - GkJhU, dZ;', w?I Bwkia gVQ bJh ;h < ;G B/ fejK<br />

jK pkpk ih, Bwkia ndk j' rJh ;h. efjD bZr/ - c/o gVQB ftu eh joia < fco Bwkia gVQB<br />

bZr/ s/ gVQfdnK gVQfdnK nZbkj dh dotkj ftu ik g[Zi/, fco j';a BjhI gosh. ;a Ztkb d/ wjhB/<br />

fBiakw[ZdhB fdbh rJ/ s/ gzi w[jZow Bz{ pkpk cohd dk 93 ;kb dh T[wo ftu d/jKs j'fJnk.<br />

fBiakw[ZdhB B/ fdbh dh EK frnk;g[o fgzv ftu v/ok bkfJnk feT[ Ife fJE/ b'eK dh GhV BjhI<br />

;h. go fdB ckeke;ah d/ ;B.d;d/ jB - g?;/ d/ wD sop{ia nk iKd/ ;B. n;hI sop{ia dk<br />

;[nkd BK d/y ;e/. fszB fdB pkd e'Jh dkb u"b b? nkfJnk, fyuVh pDk e/ ykXh. fJj'<br />

fijk ;[nkd ykDk nZi sZe j'o e'Jh BjhI bZrk.<br />

142


fJe fdB so; yke/ fJZe n"os nkNk d/ rJh. rz[BQ e/ gfjbh o'Nh mheo/ T[go gkJh sK fJe<br />

dot/; nk frnk s/ ykD bJh e[ZM wzfrnk. gfjbh o'Nh dot/; Bz{ fdZsh sK T[;B/ fJe p[oeh<br />

s'V e/ ykXh s/ mheok fJZN wko e/ s'V fdZsk, fco fejk - w?I rohph dk mheok GzB fdZsk j?.<br />

nZi s'I pkd fBiakw[ZdhB, r[gs ns/ gqrN d'jK ijkBK dk jkew j't/rk.<br />

fJ; xNBk s'I pkd dkBh g[ZiD/ F[o{ j' rJ/. fJzBk nzB dkDk g[ZiD bZrk fe jiakoK dh frDsh<br />

ftu b'Vtzd bzro Sed/. ;[nkdb/ getkB nkT[ Id/ sK nkg BK yKd/, okjrhoK ftu tzv fdzd/.<br />

y[d itko pkio/ dh fJe o'Nh yKd/. tXhe ;zrs nkT[D bZrh sK ;'funk fe feXo/ j'o EK<br />

fJeKstk; eohJ/. n;wkB'I nktkia nkJh - fJeKs g;zd ;h sK gfjb'I F[jos feT[I tXD fdZsh<<br />

j[D feBkok eoBk mhe BjhI. fJeKs ftu ike/ pzdrh eoBh ;"yk ezw j?, fBiakw, d[BhnK ftu<br />

ofj e/ b'VtzdK dhnK cfonkdK ;[DBhnK, sebhcK ftu ;jkJh j'Dk n"yk ezw j?. s?E'I oZp o;{b<br />

B/ n"y/ ezw b?D/ jB fBiakw[ZdhB, fJE/ ofj, fiazw/tkoh fBGk.<br />

1257 ftu ;[bskB nbkT[dhB fybih(1296-1316) tes T[;dh F[jos f;yo s/ g[Zih. frnk;g[o<br />

tvh frDsh ftu b'e nkT[d/, nwho j;B B/ fJE/ jh 1307 s'I 1322 sZe ckfJd[b c[nkd fbyh<br />

;h.fybih dk ;akjiakdk fyiaoykB T[;dk w[ohd ;h. T[BQK B/ fe;/ w[ohd Bz{ ;oekoh B"eoh BjhI<br />

eoB fdZsh. pkd;akjK s'I d{o ofjD bJh fejk, pkd;akj fco'ia;akj s[rbr T[BQK Bz{ ;[bskB nb<br />

w;akfJy (\ehoK dk ;[bskB) fejk eodk ;h.<br />

;[bskB nbkT[dhB fybih B/ 500 w[joK dk dkB G/fink. joekok dkB b?e/ g[Zik sK y[ok;kBh<br />

ebzdo T[E/ w"i{d ;h. w[joK d/yfdnK y[;ah Bkb p'fbnk - tkj, fJzBk dkB, ceho tzv b?D sK<br />

fezBk uzrk j't/ fBiakw[ZdhB. fBiakw[ZdhB B/ ;kohnK w[joK ebzdo dh M'bh gkT[ IfdnK fejk - tzvD<br />

dh eh b'V. fJe' e'b j'D tXhe Gbk j't/.<br />

nbkT[dhB B/ ;[B/jk G/fink - w?I nkgd/ dhdko eoB/ ukj[zdk jK. fBiakw[ZdhB B/ fejk - fpBk<br />

fwfbnK w?I ;[bskB dk Gbk b'udk jK. c/o th, i/ ;[bskB dk c?;bk j? fe :ehBB nkT[Dk j?<br />

sK w/oh M"IgVh d/ d' dotki/ jB. ;[bskB nr'I dh nzdo nkJ/rk, w?I fgS'I dh pkjo ubk<br />

iktKrk.<br />

e[s[pdhB fybih, nbkT[dhB dk shik p/Nk ;h. ;[bskB dh w"s pkd ngD/ d't/I tv/ GoktK Bz{<br />

esb eoe/ T[; B/ skig';ah jk;b eo bJh. d't/I Gok fyiao ykB s/ ;akdh ykB feT[ Ife<br />

fBiakw[ZdhB d/ w[ohd ;B fJ; eoe/ fJj BtK ;[bskB fJ; dot/; dk n?bkBhnK fto'Xh j'<br />

frnk. T[;B/ j[ew G/fink fe wjhB/ dh gfjbh sohe Bz{ fBiakw[ZdhB pkd;akj d/ dopko ftu<br />

jkiao j'fJnk eo/, j[ew nd{bh dh ;iak fdsh ikt/rh. ceho sZe ypo g[ukJh rJh sK fejk -<br />

e"D ikD/ oZp dh eh oiak.<br />

wjhB/ dh nkyoh sohe dh oks, :kBh fe fJe sohe s'I fJe fdB gfjbK e[s[pZdhB d/ r[bkw<br />

y[;o' ykB B/ ngD/ ;[Zs/ gJ/ wkbe dk f;o tZY e/ SZs s'I j/mk trkj wkfonk. ;hno[b n"bhnk<br />

dk eosk fJ; xNBk pkps fbydk j? L<br />

n? o[pkfje fuok Bk fB;a;ash pikfJ y/;a.<br />

pk ;a/o gzik eodh U dhdh ;iakfJ y/;a ..<br />

(n? p[iafdb fpZbh, ngDh EK f;o feT[I BK ojh<<br />

sz{ ;a /o Bkb w[ekpbk ehsk, fco T[;dh ;iak fwbdh d/yh.)<br />

frnk;[ZdhB s[rbe Bz{ fBiakw[ZdhB dh F[jos uzrh Bk bZrh. T[;Bz{ bZrk T[;dh ;oeko d/ ezw<br />

ftu ftxB g? fojk j?. dZyD ftu prkts dpkT[D s'I pkd tkg;h tes ;[B/jk G/fink - w?I<br />

dZyD tb'I nk fojk jK. w/o/ nkT[D s'I gfjb'I fBiakw[ZdhB fdZbh Sv e/ ubk ikt/. ceho B/<br />

;[B/jk ;[fDnk sK fejk - jB{ia fdbh d{o n;s (ni/ fdZbh d{o j?.). T[;d/ ;tkrs tk;s/<br />

bZeVh dk ;akBdko dotkiak T[;kfonk frnk ;h. nkro/ s'I d{ik ;[B/jk fco fdZsk - ceho Bz{<br />

ej' fdZbh SZv ikt/ BjhI sK p[oh eoKrk. fBiakw[ZdhB B/ T[jh itkp fdZsk - jB{ia fdbh d{o<br />

n;s. ;[bskB p?Iv tkfinK dh r[ziko ftu fdbh r/N gko eo fojk ;h sK fJj YKuk fvr<br />

fgnk, ;[bskB dh wbp/ ftu dp e/ w"s j' rJh.<br />

w"bkBk fiankT[ ZdhB ;Bkwh gZek ;aoZJh ;h s/ fu;ashnK d/ ;wkn ns/ tid (ehosB eofdnK j';a<br />

r[nk d/D/) d/ fybkc ;h. T[;B/ ;wkn d/ fybkc feskp th fbyh fi; ftu fBiakw[ZdhB dh ;ys<br />

nkb'uBk ehsh. fBiakw[ZdhB Bz{ gsk bZrk fe w"bkBk dh sphns mhe BjhI. ypo b?D T[BQK dh<br />

fojkfJ;a s/ rJ/. w"bkBk ;Bkwh Bz{ nzdo fJj ypo fwbh sK ;/tkdkoK d/ jZE nkgDh d;sko<br />

143


cVk e/ fejk - fJ;Bz{ okj ftu ftSk fdT[. ;a/y ;kfjp d;sko T[go dh uZb e/ nkT[D.<br />

fBiakw[ZdhB B/ d;sko fJeZmh eoe/ wZE/ Bz{ S[jkJh, fco f;o T[go oZy e/ nzdo ypo b?D rJ/.<br />

;Bkwh ;aofwzdrh ekoB Biao Bk fwbk ;fenk. fBiakw[ZdhB Bz{ tkg; g[Zi e/ ypo fwbh fe T[j<br />

e{u eo rJ/ jB, ypo ;[De/ fejk - g?rzpo dh ;aok dk w[dJh T[; tork e'Jh BjhI. nca;';<br />

T[j th BjhI fojk.<br />

pkpk cohd dk p/Nk ytkik Bihp[ ZdhB nkg gk; nkfJnk s/ fejk fe cbkD/ nwho d/ Bkw yas<br />

fby fdT[ fe w/oh wkfJe wdd eoB. fBiakw[ZdhB B/ nfijk eoB' fJBeko eo fdsk. r[Z;/ ftu<br />

nkJ/ ytkik B/ dtks trkj wkoh s/ fejk - sz{ w/o/ np{ dk r[bkw j?, :kd BjhI< w?I T[BQK dk<br />

;kfjpiakdk jK. r[Z;/ Bkb pkjo ikD bZrk sK fBiakw[ZdhB B/ ewhia dh ezBh cV bJh, fejk nZi<br />

BjhI ikD d/Dk. r[Z;/ j'e/ BjhI ikDk, r[Z;k T[so frnk sK ikD fdnKr/. wBk e/, gq;zBfus eoB<br />

T[gozs ytkik Bz{ nkdo Bkb ftdkfJrh fdZsh.<br />

pdk:z{ fgzv dk fJe pzdk wZdd dh nk; b?e/ fBiakw[ZdhB e'b nkfJnk. fBiakw[ZdhB e'b o[gJ/ g?;/<br />

yasw ;B. T[;B/ fejk - e[M Bk e[M iao{o fdT[, w?I nk; b?e/ nkfJnk jK, s[jkvk rokJhI jK.<br />

T[;Bz{ nkgD/ g[okD/ i'V/ d/ fds/. T[j i'V/ b? sK frnk, go yok T[dk; fe fJj uzrk wiake<br />

ehsk w/o/ Bkb. oks gJh sK ;oK ftu fNekDk ehsk. fJ;/ oks tgko d/ d"o/ s'I tkg;h d"okB<br />

nwho y[;o' fJ; ;oK ftu mfjfonk. ;t/o ;ko y[;o' B/ g[ZfSnk - fJ; ;oK ftu'I w/o/ w[o;ad<br />

dh y[;ap{ nk ojh j?, fJE/ iao{o T[BQK dh e'Jh fB;akBh j?. gVskb eoB s'I ikfDnk fe pdk:z{<br />

dk tk;h okshI mfjfonk j? s/ T[j ;a/y ;kfjp d/ dhdko eoe/ nkfJnk j?. y[;o' B/ g[ZfSnk -<br />

s?Bz{ wkbe B/ e'Jh s[jck fdsk j?< T[dk; bciaK ftZu T[;B/ dZf;nk - eh fwbDk ;h, g[okD/ i'V/<br />

u[ek fds/. y[;o' B/ fejk - fJj w?Bz{ d/ d/j. fJ; pdb/ w/o/ ;ko/ g?;/ s/o/ j'J/.<br />

y[;o' id'I jiaos fBiakw[ZdhB d/ dhdko eoB frnk sK g[fSnk - ;kv/ bJh eh s[jck fbnKdk j?<br />

nwho < y[;o' B/ fejk - fjzd[;skB d/ ;Zu/ gks;akj tk;s/ fJj i'Vk fbnkfJnk jK j}{o. ceho<br />

B/ g[ZfSnk - fezB/ g?;/ bZr/ < y[;o' B/ fejk - ih fizBh d"bs ;h, ;koh d/ fdZsh. fBiakw[ZdhB B/<br />

jZ; e/ fejk - ;;s/ ftu fwb rJh s?Bz{ uzrh uhia.<br />

fBiakw B/ ftnkj BjhI eotkfJnk. d' T[sokfXekoh Ekg/, p[ojkB nbdhB dZyD ftu ns/ B;ho<br />

nbdhB fuokfr fdjbh, fdZbh ftu. B;ho B/ y?oT[b wikfb; fbyh. dbhbK ns/ o;wK ohsK,<br />

d'tK dk fto'Xh ;h. T[j efjzdk ;h, jZi eoB Bkb'I gho dh n;h; feT[ I BhI b?Id/I < T[j fsnkr<br />

dk jkwh BjhI ;h go y[d p/nzs tZvk ftoeZs ;h.<br />

y[;o' pzrkb ftu ;h id'I gho dh w"s dh ypo g[Zih.ekbk fbpk; gfjB e/ T[E'I g?db fdbh<br />

tb uZb fgnk.o;s/ ftu w[o;ad d/ Bkw T[go dkB fdzdk nkfJnk - brksko efjzdk fojk -<br />

;[pjkB nZbkj, nkcskp do ia/fo iawhB U y[;o' fizadk< (XzB sz{ j/ oZp ;Zu/, ;{oi Xosh ftu<br />

T[so u[ek j? s/ y[;o' I ni/ fiT[Idk fcodk j?


wzfrnK fdzdk j?, d/D s'I pkd nfj;kB BjhI eodk. ceho j?I sK pkd;akjK s'I d{o ojhI, ws/<br />

;[DBk gt/ - fet/I nkfJn?I, fgZS/ jN.<br />

ro ft;kfb ;akj whdkoh swk.<br />

nia ft;kfb y/;asB wfji{o pk;.<br />

(i/ pkd;akj Bz{ fwbD dh swzBk eo/Irk<br />

sK nkgD/ nkg Bz{ gSkD BjhI ;e/Irk)<br />

;a /y ;kfjp fejk eod/ ;B - edh edkJhI w?I ;G ek;/ s'I EZe iKdk jK, nkgD/ nkg s'I th.<br />

fJ; s[oe dh jkiaoh ftu w?Bz{ EektN BjhI j[zdh. y[;o' Bz{ s[oe[Zbkj dk fyskp fdZsk frnk.<br />

s[oe bcia wkfJB/ wfjp{p, s[oe[Zbkj dk noE j? oZp dk wfjp{p.<br />

jiaos fBiakw[ZdhB nkgD/ ftfdnkoEhnK ftu' I ;G s'I tXhe y[;o' Bz{ fgnko eod/ ;B nwho y[;o'<br />

d/ tv/o/ s[oe ;B i' :{HghH ftu nk t;/ ;B. JhNk fiab/ d/ fgzv gfNnkbh ftu y[;o' dk iBw<br />

j'fJnk. gfotkfoe Bkw np[b j;B nwhB[ZdhB oZfynk frnk. T[;Bz{ T[od{ Gk;ak dk iBwdksk<br />

wzfBnk iKdk j?. T[;B/ b'e rhs fJeZm/ ehs/, p[MkosK fJeZmhnK ehshnK, ;? IeV/ riabK ouhnK,<br />

eZtkbh dk j[D tkbk nzdkia T[;/ dh d/D j? s/ eJh Bt/I okrK dh ouBk ehsh.edh edkJhI<br />

fBiakw[ZdhB nky fdzd/ - oZp e'b g[ZiD dk tes nk fojk j?. id'I w?Bz{ g[ZfSnk frnk fe fezBh<br />

pzdrh ehsh, fejV/ B/e ezw ehs/, sK w?I nkyKrk - e'Jh uzrk ezw BjhI j'fJnk fgsk, yk;<br />

pzdrh BjhI eo ;fenk. jK fJe ezw ehsk w?I, d[BhnK Bz{ nwho y[;o' d/ e/ nkfJnK. y[;o' dk<br />

Bkw btKrk sK oZp w/o/ ;ko/ r[Bkj wkca eo d/t/rk.<br />

y[;o' B/ nkgD/ w[o;ad pko/ fbfynk - T[;d/ edwK dh S[j gqkgs eoB ;ko f;o d[yK, ;zeNK,<br />

fceoK s'I w[es j' iKdk j?. fpBK ski ns/ f;zxk;B d/ T[j d[BhnK s/ oki eo fojk j?.<br />

pkd;akj T[;d/ uoBk dh X{V jk;b eoB d/ fJS[Ze jB go ;a /y T[BQK Bz{ fJ;dh nkfrnk BjhI<br />

fdzdk. w?Bz{ cyao j? fe w?I T[;dk r[bkw jK. T[;dk Bkw fBiakw j? fJ; bJh w?I fBiakwh<br />

j'fJnk.<br />

fJe fdB T[;B/ ykBrkj ftu nbh fpB wfjw{d iKdko Bz{ p?fmnK d/fynk. T[j nwho nZ:k;a<br />

nkdwh ;h. y[;o' B/ g[fSnk, T[J/ i{J/pkia, sz{ fJE/ fet/I < s?Bz{ sK ;asozi s'I ftub BjhI fwbh<br />

edh < iKdko jZ; fgnk, fejk - ;Zu j? y[;o'. wZe/ jZi eoB iKfdnK th o;s/ ftu w?I ;asozi<br />

y/vD' BjhI jfNnk ;K go id'I ;a /y ;kfjp dh n;h; fwbh, w?I fJ; tZb d/ydk th BjhI. fJj<br />

rZb nzdo ike/ y[;o' B/ ;a /y Bz{ dZ;h, T[BQK B/ y[;a j' e/ nBko fdzfdnK fejk - ikU, d't/I Se',<br />

nZbkj fwjopkB j?.<br />

fJe fdB efjD bZr/ - y[;o' w/oh bzwh T[wo tk;s/ nodk; efonk eo feT[ Ife w/o/ pkd bzwK<br />

;wK fiT[ I BjhI ;e/Irk sz{. w?I efj fdsk j? ;/tkdkoK Bz{, s/oh epo w/o/ Biadhe y'dD. w/oh<br />

T[Irb cV e/ sz{ oZp e'b ikJ/Irk.<br />

n;h;K fdzfdnK fejk - ;dhnK ftu edh edkJhI s/o/ fijk ;akfJo s/ tkoskeko g?dk j[zdk j?<br />

y[;o', fJj j[Bo pVk pohe j?. sz{ B;ho y[;o' BjhI, ;kvk y[;o' j?I, B;ho(wZddrko) sK nZbkj<br />

j?.<br />

;/y dh epo T[go d/o se ftobkg eoB' Bk jfNnk sK w[ohdK B/ fdb ;ys eoB bJh fejk,<br />

Xotk; oZyD bJh fejk. o'IfdnK o'IfdnK y[;o' B/ fejk - e"D fe;/ tk;s/ o'Idk j? < y[d T[s/ o'<br />

fojk jK, puKrk BjhI. 25 ;szpo 1325 Bz{ T[j e{u eo frnk.<br />

145

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!