Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce

WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH 

UNIWERSYTET WARSZAWSKI 

MARTA DEREK 

Funkcja turystyczna 

jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce 

Rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem 

Prof. dr. hab. Andrzeja Kowalczyka 

Warszawa 2008

Spis treści 

Wstęp ..................................................................................................................... 2 

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane w pracy ... 12 

1.1 Funkcja turystyczna .......................................................................... 12 

1.2 Rozwój lokalny ................................................................................. 22 

Rozdział 2. Turystyka a rozwój lokalny z punktu widzenia koncepcji teoretycznych 29 

Rozdział 3. Metoda badań ............................................................................................ 51 

Rozdział 4. Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce....... Błąd! Nie zdefiniowano 

zakładki. 

4.1 Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej................. Błąd! Nie 

zdefiniowano zakładki. 

4.2 Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce na podstawie 

skonstruowanego wskaźnika .................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

4.3 Funkcja turystyczna a poziom rozwoju społeczno-gospodarczego 

gmin .......................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

4.4 Wybór gmin do dalszych badań....Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Rozdział 5. Funkcja turystyczna badanych gmin .....Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

5.1 Rozwój funkcji turystycznej .........Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

5.2 Walory turystyczne .......................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

5.3 Zagospodarowanie turystyczne.....Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

5.4 Ruch turystyczny...........................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Rozdział 6. Funkcja turystyczna a rozwój społeczno-gospodarczy na przykładzie 

wybranych gmin ....................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

6.1 Wybrane wskaźniki poziomu rozwoju.......... Błąd! Nie zdefiniowano 

zakładki. 

6.2 Dochody budżetowe......................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

6.3 Działalność gospodarcza...............Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

6.4 Przestrzenne rozmieszczenie usług turystycznych ............... Błąd! Nie 

zdefiniowano zakładki. 

6.5 Funkcja turystyczna badanych gmin i ich poziom rozwoju w świetle 

koncepcji teoretycznych ........................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Podsumowanie ..........................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Literatura ...............................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Spis tabel ...............................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Spis rycin ...............................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

Załączniki ...............................................................Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. 

1

Wstęp 

Turystyka jest jak ogień. Może zagrzać posiłek 

w kociołku, ale może też spalić twój dom. 1 

P. Py 2000, s. 135 

R. Kapuściński (1997) napisał na łamach trzeciej części swoich „Lapidariów”, iż 

masowa turystyka to „fenomen naszej epoki”. Podobnych słów używają badacze zajmujący 

się tym zagadnieniem: A. Szwichtenberg (2006) pisze, iż turystyka jest największym 

fenomenem społeczno-ekonomicznym współczesnego świata, zaś G. Gołembski (1999, 

2002b) nazywa ją „fenomenem XX wieku” i „fenomenem ostatnich dziesięcioleci”. 

Wymiernym odzwierciedleniem tego „fenomenu” są liczby: Jak uważa S. Bosiacki (2000), 

turystyka pod koniec XX wieku stała się największą gałęzią światowej gospodarki, 

przynoszącą blisko 11% wszystkich światowych dochodów budżetowych i wytwarzającą 

około 6% światowego produktu brutto. Światowa Rada Podróży i Turystyki (World Tourism 

and Travel Council, WTTC) oszacowała, że w roku 2006 rok prawie co dziesiąta osoba na 

świecie pracowała w turystyce, a dziedzina ta wytwarzała już ponad 10% światowego PKB 

(Progress and priorities 2006/2007). Według danych Światowej Organizacji Turystyki 

(World Tourism Organization, UNWTO) dochody z turystyki międzynarodowej stanowią 6% 

światowych dochodów z eksportu dóbr i usług, a biorąc pod uwagę tylko eksport usług – aż 

30%. Jednak bez względu na to, czy podawane tu liczby sięgają 5%, 10%, czy może 15% 2 – 

zatrudnienia, udziału w PKB, dochodów z eksportu – nie ulega wątpliwości, iż turystyka ma 

potężną siłę ekonomiczną, za pomocą której wpływa na rozwój wielu obszarów na całym 

świecie. Hotele, parki rozrywki czy wioski wakacyjne są tego namacalnym dowodem. 

Jak podają S. Milne i I. Ateljevic (2001), turystyka jest dziś podstawową globalną siłą 

ekonomiczną. A. Kowalczyk (2003) zauważa, iż turystykę i rekreację traktuje się 

współcześnie jako czynniki wzrostu społeczno-gospodarczego na równi z czynnikami takimi, 

jak przemysł, transport, usługi czy handel. Zdaniem J. Warszyńskiej i A. Jackowskiego 

(1979) już w XIX wieku geografowie zaczęli zwracać uwagę na ekonomiczną stronę zjawisk 

turystycznych. Pierwszą wyczerpującą analizę tego zagadnienia przedstawił w 1919 roku K. 

Spütz (Warszyńska, Jackowski 1979). Według cytowanych Autorów już na przełomie XIX i 

1 W oryginale: „Le tourisme est comme le feu. Il peut faire bouillir votre marmite ou incendier votre maison.” 

2 Ciekawy pogląd przedstawia E. Dziedzic (2003, s. 43): „Łatwo zrozumieć, że im większe liczby się podaje, 

tym poważniej dana dziedzina powinna być traktowana. W przypadku turystyki takie propagandowe podejście 

doprowadziło jednak do utraty zaufania do wiarygodności przedstawianych danych, zwłaszcza że prezentowane 

liczby często były ustalane na podstawie niejasnej metodologii. W rezultacie osiągnięty efekt propagandowy był 

odmienny od założonego, a prezentowane liczby miały niewielką wartość analityczną”. 

2

XX wieku pojawił się termin „przemysł turystyczny”, mający uwydatnić gospodarczą rangę 

turystyki. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie to, negowane przez niektórych 

badaczy (por. np. W. Gaworecki 2003), wydaje się być konsekwencją niezręcznego 

przetłumaczenia anglosaskiego sformułowania „tourism industry”. Jak zauważa A. 

Kowalczyk (2000b), w języku angielskim „industry” oznacza nie tylko przemysł, ale także 

szeroko rozumianą działalność gospodarczą człowieka (również w odniesieniu do usług). 

Zatem angielski „tourism industry” tłumaczony jest na język polski także jako „usługi 

turystyczne”. Pomijając jednak kwestię adekwatności pojęcia zauważyć należy, że termin ten 

w bardzo dosłowny sposób zwraca uwagę na ekonomiczny wydźwięk turystyki, nawet jeśli 

traktuje się go tylko umownie. Zdaniem A. Kowalczyka (2000a) częste używanie terminu 

„przemysł turystyczny” jest najlepszym dowodem traktowania turystyki jako istotnego źródła 

dochodów. S. Bosiacki (2000), choć uważa, iż spośród wielu różnorodnych funkcji turystyki 

najistotniejsza jest dzisiaj jej funkcja ekonomiczna, przestrzega jednak przed nadmiernym 

„fetyszyzowaniem” roli i znaczenia turystyki w rozwoju gospodarczym kraju oraz 

propagowaniem „monokultury turystycznej”, co prowadzić może do uzależnienia sytuacji 

ekonomicznej danego kraju tylko od koniunktury na międzynarodowym rynku turystycznym. 

Jednak ogólny rozwój danej dziedziny, który w skali świata nie ulega najmniejszej 

wątpliwości, nie jest tożsamy z rozwojem społeczno-gospodarczym w każdym miejscu, które 

pełni funkcję turystyczną, i nie musi go w najmniejszym stopniu warunkować. Istnieją wyniki 

badań potwierdzające, iż także w skali regionalnej czy lokalnej funkcja turystyczna jest 

ważnym czynnikiem rozwojowym, ale istnieją też badania dowodzące, iż wcale tak nie jest. 

Z przykładów pozytywnych wymienić można badania J. Saarinena (2003) 

przeprowadzone w wybranych gminach Północnej Finlandii, czy też badania M. Huse’a i in. 

(1998), którzy zauważyli wpływ turystyki na lokalną gospodarkę na przykładzie kilku 

badanych gmin norweskich. Stwierdzili oni między innymi, że ekonomiczny wpływ turystyki 

jest korzystniejszy w większych społecznościach, z uwagi na ich bardziej zróżnicowaną 

strukturę gospodarczą. M. Jędrusik (2003) podaje przykład tajlandzkiej wyspy Phuket, gdzie 

turystyka rozwija się od początku lat 70. XX wieku, a obecnie należy ona do 

najzamożniejszych i najlepiej wyposażonych w infrastrukturę społeczną regionów w 

Tajlandii. 

W Polsce badania nad wpływem turystyki na wybrane aspekty poziomu społeczno- 

gospodarczego wsi oraz pojedynczych gospodarstw domowych prowadził na przykładzie 

Borów Tucholskich M. Drzewiecki (1980). Autor ten wykazał, iż turystyka stanowi na tym 

obszarze najsilniejszy czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego wiejskich gospodarstw 

3

domowych podejmujących działalność wczasowo-usługową. Z kolei W. Kurek (1990) 

prowadził badania nad wpływem turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne wsi w 

polskich Karpatach. Wykazał on między innymi, że rozwój turystyki na obszarach wiejskich 

jest czynnikiem hamującym emigrację do miast i jednocześnie przyczyniającym się do 

poprawy warunków bytowych i warunków mieszkaniowych ludności wiejskiej. 

Duża część badań koncentruje się na korzyściach płynących z rozwoju turystyki dla 

budżetów samorządowych (por. m.in. Jackowski 1971; Swianiewicz 1989, 1994; Buczak 

2000; Derek 2005a, 2005b, 2005c). E. Zbieć (1998, s. 18) stwierdza, iż „gminy turystyczne od 

czterech lat [czyli od 1994 roku – przyp. M.D.], to jest po okrzepnięciu gospodarki 

samorządowej, znajdują się w czołówce najbogatszych, najbardziej zaradnych, o najwyższych 

dochodach własnych przypadających na jednego mieszkańca i o najwyższej stopie 

inwestowania (…)”. Autor ten wyodrębnił cztery grupy gmin o dobrej kondycji finansowej, z 

czego jedną grupę stanowiły gminy, które swoją zamożność opierały na lokalnej 

przedsiębiorczości, gospodarczej aktywności samorządów i społeczności lokalnych. W tej 

grupie – jak twierdzi Autor – „najliczniejszą grupę stanowią gminy, które swoją zamożność 

zawdzięczają działalności gospodarczej opartej na obsłudze gości zagranicznych i krajowych” 

(Zbieć 1998, s. 18). Do zbliżonych wniosków doszli M. Derek i in. (2005), badając wpływ 

turystyki na sytuację finansową i rozwój miast w Polsce na przykładzie miast średniej 

wielkości. L. Dyrmo i A. Szwichtenberg (2000) stwierdzili pozytywny wpływ turystyki na 

budżet gminy na przykładzie gmin położonych na Podhalu oraz w polskich Tatrach, zaś sam 

A. Szwichtenberg (2006) – wpływ turystyki na budżety samorządów lokalnych na 

przykładzie gmin nadmorskich. 

Jednak rozwinięta funkcja turystyczna obszarów nie zawsze jest gwarantem dobrobytu 

ich mieszkańców. Może ona także wpływać negatywnie na funkcjonowanie obszarów. Jako 

przykład niech posłuży opisana przez D. B. Weavera (1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a) 

Antigua. Turystyka pojawiła się na tej karaibskiej wyspie w roku 1949, kiedy to otwarte 

zostało lotnisko. Pięć lat później wzniesiono tam pierwszy hotel (kapitał amerykański), a w 

1963 roku łączna liczba hoteli i ośrodków turystycznych na wyspie wzrosła do 22. 

Rozwijająca się turystyka spowodowała jednocześnie całkowite załamanie się uprawy trzciny 

cukrowej (ostatnią cukrownię zamknięto w 1972 roku), jednocześnie uzależniając kraj od 

obcych przedsiębiorstw zagranicznych, kontrolujących 90% bazy noclegowej oraz wiele 

innych usług turystycznych (Weaver 1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a). Co więcej, jak 

zauważa D. W. Weaver (2006) w innym miejscu, proces ten spowodował szereg takich 

4

problemów, jak niszczenie środowiska, konieczność konkurowania mieszkańców z turystami 

o wodę i inne usługi, czy też zmiana struktury społecznej i lokalnej kultury. 

Przykład Antigui jest jednym z bardzo wielu przykładów obszarów, zwłaszcza w tzw. 

Trzecim Świecie, gdzie ocena skutków wpływu funkcji turystycznej na rozwój lokalny jest 

przynajmniej niejednoznaczna (por. m. in. S. Britton (1980, cyt. za: J. Brohmanem 1996), 

Hohl, Tisdell 1995, Suresh 2006, i in.; zob. też koncepcja rozwoju zależnego opisana w 

rozdziale 2). Jeżeli turyści, przyjeżdżając na dany obszar, posiłkują się w tym celu usługami 

biura turystycznego zlokalizowanego w kraju generującym ruch turystyczny, korzystają z linii 

lotniczych należących do „zachodnich” korporacji, śpią w hotelu należącym do sieci „Club 

Méditerranée”, a do posiłku spożywają coca-colę bądź francuskie wino, to wydając na takie 

wakacje znaczną sumę pieniędzy nie ulega wątpliwości, iż stymulują oni rozwój gospodarczy 

– ale czy na pewno jest to rozwój w kraju recepcji turystycznej i miejscowości, w której 

spędzają swoje wakacje? 

Pomysłem na pojawiający się już od kilkudziesięciu lat w literaturze problem 

uzależnienia lokalnych gospodarek od przedsiębiorstw zewnętrznych oraz wypływu zysków 

jest tzw. ekoturystyka (ecotourism). Jak zauważają działacze indyjskiej organizacji 

pozarządowej „Equations” (2003), pojęcie to stało się ostatnio „nową mantrą przemysłu 

turystycznego”. Jednak badania przeprowadzone na przykład przez M. J. Walpole’a i H. J. 

Goodwina (2000) w Parku Narodowym Komodo w Indonezji pokazują, iż choć rozwijająca 

się tam (eko?)turystyka przynosi dochody, to mieszkańcy wiosek znajdujących się na terenie 

parku są marginalizowani w ich dystrybucji. Szacuje się, iż 80% dochodów uzyskanych na 

wyspie wycieka poza lokalną gospodarkę. 

Problem uzależnienia gospodarek krajów turystycznych od zewnętrznych inwestycji to 

oczywiście nie jedyny problem zakłócający i tak skomplikowaną relację między turystyką a 

rozwojem lokalnym. Jak podaje W. Kurek (2004), zajmujący się turystyką na obszarach 

górskich Europy, duża część artykułów spożywczych i innych towarów nabywanych przez 

turystów pochodzi spoza regionu, czego przyczyną jest niska jakość lokalnych produktów 

żywnościowych. Dzieje się tak nawet w rozwiniętych gospodarczo regionach. „Istotną 

przyczyną ograniczonej produkcji rolnej dla potrzeb turystów są też warunki klimatyczno- 

glebowe obszarów górskich, które są korzystne dla kierunków związanych z hodowlą bydła i 

owiec, a niekorzystne dla produkcji roślinnej, w tym owoców i warzyw. W związku z tym 

tylko niewielka część produkcji gospodarstw rolnych w regionach turystycznych trafia 

bezpośrednio do zakładów gastronomicznych obsługujących turystów.” (Kurek 2004, s. 171). 

Inne negatywne aspekty, ograniczające korzyści społeczno-gospodarcze płynące z rozwoju 

5

turystyki, to zdaniem cytowanego Autora negatywny wpływ na rolnicze użytkowanie ziemi i 

intensywność produkcji rolnej, wzrost cen towarów i usług w miejscowościach turystycznych, 

co jest niekorzystne dla ich mieszkańców, a także sezonowość pracy (i co za tym idzie – 

dochodów) w turystyce (Kurek 2004). 

Ciekawe badania między innymi na temat korzyści, jakie odczuwają lokalni 

mieszkańcy z rozwoju turystyki, przeprowadzone zostały w Sopocie 3 . Na pytanie: „czy z 

faktu, że Sopot jest miejscowością turystyczną, wynika więcej korzyści czy więcej 

niedogodności dla miasta i jego mieszkańców?” 21% ankietowanych odpowiedziało, iż 

zdecydowanie więcej korzyści, 43% – więcej korzyści, 24% - że korzyści i niedogodności się 

równoważą, zaś 10% wskazało na „więcej” i „zdecydowanie więcej” niedogodności. Ponadto, 

96% ankietowanych wskazało, iż Sopot zyskuje ekonomicznie „w bardzo dużym stopniu i „w 

dosyć dużym stopniu” z powodu przyjazdu turystów. Jednak co ciekawe, na pytanie: „czy 

Pana(i) sytuacja finansowa ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu?” aż 86% 

odpowiedziało, iż w ogóle nie ma związku, a na pytanie, „czy sytuacja finansowa Pana(i) 

rodziny, znajomych ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu?” – aż 73% odpowiedzi 

było negatywnych. Pytani o „inne niż finansowe” korzyści z przyjazdu turystów odpowiedzi 

ankietowanych rozłożyły się mniej więcej po równo między tymi, którzy takie korzyści widzą 

w dosyć dużym stopniu, a tymi, którzy nie widzą ich w ogóle. Cytowane wyniki pokazują, iż 

nawet w kurorcie takim, jakim jest Sopot, ocena wpływu turystyki na rozwój lokalny nie jest 

jednoznaczna. Co prawda na bardzo ogólne pytanie dotyczące korzyści dla miasta 

mieszkańcy odpowiadają pozytywnie, jednak gdy pytani są o korzyści indywidualne, a zatem 

bardziej konkretne – nie wskazują takowych. 

Między innymi te badania dowodzą w pewnym sensie, iż powszechnie przyjmuje się 

za pewnik, że skoro turysta „zostawia pieniądze”, „musi” przynosić korzyści i wpływać na 

lokalny rozwój. Jednak nikt się nie zastanawia, dokąd te pieniądze trafiają, jak wpływają na 

dalszy rozwój lokalnej gospodarki, kto na tym korzysta, itp. Na relację pomiędzy rozwojem 

turystyki a rozwojem lokalnym patrzeć należy przez pryzmat nie tylko korzyści 

bezpośrednich, jakimi mogą być wydatki turysty, ale także przez pryzmat korzyści 

pośrednich, tzn. dalszego obrotu tego „turystycznego pieniądza” w gospodarce, nazywanego 

efektem mnożnikowym (Gałecki 2004). Jeżeli efekt mnożnikowy ucieka poza lokalną 

gospodarkę, napędzając tym samym rozwój gospodarczy innych obszarów, to czy można 

3 Badanie wykonane przez firmę PBS DGA Sp. z o. o. na zlecenie Urzędu Miasta w Sopocie na grupie 520 

mieszkańców Sopotu w wieku powyżej 15 lat w czerwcu 2006 roku. Wyniki niepublikowane, cytowane dzięki 

uprzejmości Urzędu Miasta. 

6

powiedzieć, że na danym obszarze, pełniącym funkcję turystyczną, jest ona czynnikiem 

rozwoju lokalnego? 

Jak wynika z powyższych rozważań, w badaniach relacji występujących pomiędzy 

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym jest wiele aspektów ją kształtujących. Dotyczy to 

również Polski. Dlatego też zasadniczym problemem jest nie tylko zbadanie, czy funkcja 

turystyczna jest czynnikiem rozwoju w skali lokalnej w Polsce, ale także (a może przede 

wszystkim), jaki jest mechanizm tego wpływu. 

Tym samym głównym problemem badawczym leżącym u podstaw niniejszej 

pracy jest zbadanie związków pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem rozwoju 

społeczno-gospodarczego w skali lokalnej w Polsce. W prowadzonych w Polsce badaniach 

przyjmuje się, że określenie „skala lokalna” oznacza gminę, o czym będzie jeszcze w pracy 

mowa. 

Natomiast główna hipoteza badawcza brzmi następująco: w Polsce funkcja 

turystyczna jest czynnikiem stymulującym rozwój lokalny. Chociaż tak postawiona 

hipoteza może być potraktowana jako truizm, w świetle chociażby koncepcji rozwoju 

zależnego (często stosowanej w tego typu badaniach) nie jest to tak oczywiste. W pracy 

postawiono również hipotezę dodatkową. Wynika ona z faktu, iż wpływ usług turystycznych 

(i paraturystycznych) na rozwój lokalny może być związany z występowaniem czynników 

endogennych oraz egzogennych. Pod pojęciem czynników endogennych należy w tym 

przypadku rozumieć wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, których istnienie wynika z 

lokalnej przedsiębiorczości, działań miejscowych władz itp. Natomiast określenie „czynniki 

egzogenne” obejmuje wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, które są co prawda 

zlokalizowane na obszarze tworzącym dany układ lokalny, ale ich obecność jest wynikiem 

zainwestowania środków przez inwestorów z zewnątrz (np. w postaci budowy hotelu, 

otwarcia restauracji), zatrudnienia pracowników spoza danej gminy itp. W przypadku słabiej 

rozwiniętych układów lokalnych (np. gmin o niższym poziomie zamożności, słabiej 

rozwiniętej infrastrukturze technicznej, niewielkiej przedsiębiorczości mieszkańców itp.) 

występowanie tylko czynników endogennych może być niewystarczające dla osiągnięcia 

korzyści wynikających z pojawienia się funkcji turystycznej. Natomiast dominacja czynników 

egzogennych może grozić „eksportem” korzyści (przede wszystkim środków finansowych) 

wynikających z istnienia funkcji turystycznej poza dany układ lokalny, podczas gdy związane 

z turystyką niedogodności (tzw. dysfunkcje turystyki) pozostaną „na miejscu”. Oczywiście 

stan optymalny byłby wówczas, gdyby funkcja turystyczna w danym układzie lokalnym 

7

ozwijała się zarówno dzięki występowaniu czynników endogennych, jak i egzogennych, 

gdyż gwarantowałoby to rozwój lokalny oparty na turystyce. 

W związku z tym hipotezę dodatkową sformułowano następująco: w gminach Polski 

można dostrzec zjawisko, iż rozwój lokalny pod wpływem turystyki jest spowodowany 

zarówno przez czynniki endogenne jak i egzogenne. 

Na podstawie dostępnej literatury trudno byłoby jednak sformułować wnioski 

mówiące o tym, jak mechanizm wpływu tych czynników na rozwój lokalny oparty na 

turystyce może wyglądać. Rozmaite przykłady rozwoju funkcji turystycznej z pożytkiem dla 

rozwoju lokalnego ze świata i z Polski sugerują, by przyjąć, iż w różnych warunkach i na 

różnych obszarach różne czynniki, zaliczane tak do endo-, jak i do egzogennych czynników 

rozwoju, mogą odgrywać rolę decydującą. Rzadko kiedy występuje natomiast – tak bardzo 

przecież pożądany – stan równowagi między czynnikami endogennymi i egzogennymi. Ta 

część analizy, która poświęcona była poszukiwaniu mechanizmów decydujących o kształcie 

relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym, była zatem badaniem o charakterze 

indukcyjnym, do którego nie została postawiona żadna hipoteza badawcza. 

Jak zauważa A. Kowalczyk, „w państwach wysoko rozwiniętych (dotyczy to również 

Polski) bardzo trudno wykazać ekonomiczne znaczenie turystyki i można to zrobić jedynie w 

sposób pośredni lub na podstawie badań kwestionariuszowych na niewielkich próbach” 

(Kowalczyk 2000a, s. 214). Ogólnie można powiedzieć, że trudność ta jest spowodowana: 

1. brakiem dokładnych, nie budzących wątpliwości definicji pojęć tak 

podstawowych, jak turysta, turystyka, funkcja turystyczna. Powoduje to, że 

materia, jaką zajmują się geografowie turyzmu, nie jest w sposób precyzyjnie 

nakreślona. Nie jest to apel o dalsze rozważania definicyjno-teoretyczne nad 

pojęciem „turysta”, lecz uświadomienie sobie, że przedmiot naszych badań nie jest 

bezdyskusyjny; 

2. problemem ze zdefiniowaniem, czym są usługi turystyczne (gospodarka 

turystyczna, przemysł turystyczny). Funkcjonuje co prawda w geografii turyzmu 

pojęcie usług paraturystycznych, ale czy analizując wpływ gospodarki turystycznej 

na rozwój danego obszaru powinno się je uwzględniać? (np. handel, usługi 

transportowe, itp.). Jeśli tak, to jak oddzielić tę część usług, które są świadczone 

turystom, od tych świadczonych mieszkańcom? 

3. trudnościami z określeniem, jak badać, a zarazem wykluczyć efekt mnożnikowy 

turystyki. Efekt mnożnikowy sprawia, że wydatki na turystykę stymulują rozwój 

8

także innych dziedzin gospodarki. Niezwykle istotne jest, aby wpływ ten zbadać. 

Z drugiej jednak strony w jaki sposób odseparować wpływ innych czynników, 

które także mogą mieć bardzo istotne znaczenie dla rozwoju (zwłaszcza biorąc pod 

uwagę jakość dostępnych danych)? 

4. otwartością i stosunkowo niewielkimi rozmiarami układów ekonomicznych 

jednostek takich, jak gminy, co sprawia, iż bardzo trudno jest badać społeczno- 

gospodarcze korzyści takie, jak zmiany bezrobocia, przepływy kapitału, a także 

niektóre kategorie dochodów samorządowych; 

5. trudnościami z określeniem dochodów z turystyki w budżetach lokalnych. Nie ma 

wszak jednego „podatku od turystyki”; budżety samorządowe nie pozwalają nam 

stwierdzić, jaki udział podatków płaconych do budżetu gminy jest konsekwencją 

prowadzonej tam działalności turystycznej. 

Wymienione dylematy pokazują, iż z postawionym wcześniej problemem badawczym 

zmierzyć się można jedynie za pomocą metod pośrednich, w pewnym sensie uproszczonych, i 

przy szeregu pewnych założeń. Zostaną one w pierwszych rozdziałach pracy dokładniej 

omówione. 

Jak wspomniano, zasadniczym problemem leżącym u podstaw przedstawionej pracy 

jest nie tylko zbadanie, czy w Polsce turystyka jest czynnikiem rozwoju lokalnego, ale też 

odpowiedź na pytanie jak, za pomocą jakich mechanizmów i dzięki jakim czynnikom? 

Ogólnie można przyjąć, że tak jak na rozwój w każdych innych warunkach, tak i na kształt 

relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym mogą mieć wpływ różne czynniki 

endogenne i egzogenne. Pytanie o to, które z nich są decydujące, ma zasadnicze znaczenie, 

zwłaszcza z punktu widzenia polityki lokalnej i planowania. 

Głównym celem niniejszej pracy jest wykazanie zachodzenia związku pomiędzy 

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym w Polsce oraz wskazanie czynników kształtujących 

relację między nimi. Aby zrealizować tak postawiony cel, praca podzielona została na dwa 

zasadnicze etapy. Na pierwszym etapie przeprowadzona została wstępna weryfikacja hipotezy 

na podstawie analiz statystycznych, a także wyodrębnione zostały gminy (case studies) do 

badania szczegółowego, jakie przeprowadzono na drugim etapie badań. Zasięg przestrzenny 

w pierwszej części obejmuje zatem obszar całej Polski, zaś w części drugiej – cztery gminy 

będące studiami przypadków. 

9

Zakres czasowy prowadzonych badań jest różny na poszczególnych ich etapach. 

Kiedy prowadzone były badania ilościowe na grupie wszystkich gmin w Polsce, które 

pozwoliły na wybór gmin do badania szczegółowego, najnowsze dostępne dane statystyczne 

pochodziły głównie z 2004 oraz 2005 roku (dane dotyczące Narodowego Spisu 

Powszechnego z 2002 roku; zob. tabela 4.1.1). Kiedy przeprowadzano badania szczegółowe 

w wybranych gminach posługiwano się już danymi statystycznymi z roku 2005 i 2006. 

Natomiast badanie terenowe przeprowadzono w lipcu, sierpniu i październiku 2006 roku, a 

także w sierpniu 2007 roku. 

Na każdym z etapów badania postawiono inne, szczegółowe cele badawcze: 

Cele na etapie I: 

1. Zdefiniowanie pojęcia „funkcja turystyczna” 

2. Wykazanie, że rozwój funkcji turystycznej w Polsce występuje z różnym 

natężeniem w poszczególnych częściach kraju 

3. Wykazanie, że istnieje w Polsce związek pomiędzy funkcją turystyczną a 

Cele na etapie II: 

poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego w gminach 

4. Pokazanie mechanizmów decydujących o wpływie/braku wpływu turystyki 

na rozwój społeczno-gospodarczy w skali lokalnej 

5. Wskazanie czynników (endogennych i/lub egzogennych) mających wpływ 

na zróżnicowanie wpływu turystyki na rozwój społeczno-gospodarczy. 

Aby zrealizować tak postawione cele oraz aby zweryfikować hipotezy badawcze, 

przyjęto następującą strukturę pracy: 

W rozdziale pierwszym omówiono dwa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w pracy, 

to jest pojęcie funkcji turystycznej oraz pojęcie rozwoju lokalnego. Pokazano, iż są one w 

literaturze w różny sposób definiowane, oraz wyjaśniono, jak są rozumiane w niniejszej pracy 

(cel 1). 

Rozdział drugi jest przedstawieniem kilku koncepcji badawczych, które wydają się być 

użyteczne z punktu widzenia prowadzonych badań. Są to koncepcja bazy ekonomicznej, 

koncepcja rozwoju zależnego, koncepcja rozwoju endogennego, koncepcja dwóch sektorów 

turystycznych, koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego w ujęciu R. Butlera oraz 

koncepcja przestrzeni turystycznej w rozumieniu S. Liszewskiego. 

Kolejny, trzeci rozdział, zawiera omówienie metody badawczej, jaka zastosowana 

została w pracy. Przedstawiono w nim kolejność postępowania badawczego, omówiono i 

10

oceniono wykorzystywane źródła danych, a także scharakteryzowano zastosowane w pracy 

techniki analizy. 

W rozdziale czwartym przystąpiono do omówienia pierwszego etapu badań 

empirycznych. Podjęto w nim próbę ilościowego ujęcia funkcji turystycznej poprzez 

skonstruowanie wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej. Wykorzystując tak 

stworzony wskaźnik pokazano zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce (cel 2). Zbadano 

także, czy w sensie statystycznym istnieje związek pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem 

rozwoju społeczno-gospodarczego w skali lokalnej (cel 3). W ostatniej części rozdziału 

wybrane zostały cztery gminy mające stać się studiami przypadku, w których przeprowadzone 

zostały następnie badania szczegółowe. Jak się okaże, będą nimi gminy Rewal, Mikołajki, 

Cisna i Krempna. 

Funkcja turystyczna wytypowanych gmin stała się głównym tematem kolejnego, 

piątego rozdziału. Omówiono w nim, w jaki sposób i w jakim czasie się ona w badanych 

gminach rozwijała, oraz poszczególne elementy składające się nań, to jest (w myśl przyjętej 

definicji): walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne oraz ruch turystyczny. 

Ostatni, szósty rozdział, zawiera analizę poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego 

badanych gmin oraz próbę powiązania go z funkcją turystyczną. Kształt relacji pomiędzy tymi 

dwoma zjawiskami został wytłumaczony przy pomocy omówionych w rozdziale trzecim 

koncepcji badawczych (cele 4 i 5). 

11

Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane 

w pracy 

1.1 Funkcja turystyczna 

Pojęcie „funkcji” jest w geografii pojęciem znanym i szeroko omawianym. Po raz 

pierwszy użył go F. Ratzel w 1891 roku. Nawiązując do pojęcia używanego w fizjologii 

porównywał on miasto do żyjącego organizmu/organu (Defert 1988, Maik 2000). Tym 

samym można Go uznać za prekursora badań nad funkcjami miasta. Z czasem przyjęło się, że 

za funkcje miejskie uznaje się takie działania, które uzasadniają istnienie i rozwój miasta, 

zapewniając jednocześnie zasoby potrzebne do jego egzystencji (Beaujeu-Garnier, Chabot 

1971, cyt. za: P. Defertem 1988) z wyłączeniem aktywności mieszkańców dla samych siebie 

(city serving production). Według K. Dziewońskiego (1971, s. 41) określanie typu miasta na 

podstawie jego funkcji „być może jest nawet starsze od geografii jako nauki, o czym świadczą 

będące w powszechnym użyciu wyrażenia, takie jak np. „miasto handlowe” lub „miasto 

portowe”, „miasto stołeczne” lub „miasto przemysłowe” [czy miasto turystyczne – przyp. 

MD].” 

Zdaniem W. Maika (2000, s. 179) „zwykle przez funkcję miasta rozumie się jego 

działalność jako pewnej całości, czyli taką, która jest nie tylko racją bytu miasta, ale pozwala 

je wyróżnić i zidentyfikować w przestrzeni geograficznej. Chodzi zatem o działalność miasta 

skierowaną na zewnątrz, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza zasoby niezbędne dla 

jego egzystencji”. Autor ten, wyróżniając osiem typów funkcji miast (m.in. funkcje polityczne 

i administracyjne, usługowe, przemysłowe) wyróżnia także funkcje turystyczno- 

wypoczynkowe. Jego zdaniem, punktem wyjścia w rozważaniach dotyczących funkcji miast 

jest pytanie: „Od czego zależy podstawa gospodarcza miast, ich istnienie i rozwój?” 

(Jerczyński 1973, s. 19, cyt. za: W. Maikiem 1997). „Podstawę tę – pisze dalej W. Maik 

(1997, s. 31) – stanowią działalności społeczne i gospodarcze pełnione przez miasta w 

gospodarce narodowej i w społeczeństwie. W tym znaczeniu mówi się, że miasta spełniają 

określone funkcje.” W podobny sposób o funkcjach miastach pisze M. Kiełczewska-Zaleska 

(1972, s. 110): „funkcje miasta są to główne dziedziny działalności jego mieszkańców, od 

których zależy życie i rozwój miasta”. 

K. Dziewoński (1971) podaje, że wśród propozycji określenia typów struktury 

funkcjonalnej miast w oparciu o kryteria ilościowe Ch. D. Harris zaproponował w 1943 roku 

wykorzystanie danych dotyczących stanu zatrudnienia w danej działalności. Podając dokładne 

12

kryteria udziału zatrudnionych wyróżnił on 8 podstawowych typów miast (np. ośrodkiem 

handlu detalicznego można nazwać miasto, w którym zatrudnienie w handlu detalicznym 

stanowi powyżej 50% łącznego zatrudnienia w przemyśle i handlu i jest 2,2 raza większe niż 

w handlu hurtowym) 4 . K. Dziewoński podaje także kilka innych klasyfikacji (m.in. W. 

William-Olssona, K. Wejcherta, H. J. Nelsona), z których każda opierała się na strukturze 

zatrudnienia 5 . Również M. Kiełczewska-Zaleska (1972) uznaje, że podstawą wyróżniania 

typów funkcjonalnych miast jest charakter zajęć ludności. 

Jak widać, w geografii pojęcie funkcji miasta, jakkolwiek by jej nie definiować, opiera 

się przede wszystkim na określeniu znaczenia danej działalności gospodarczej dla miasta, 

liczonej udziałem danego sektora działalności w zatrudnieniu. „W geografii miast definicja 

funkcji miejskich jest ściśle związana z pojęciem działalności miejskiej” (Maik 2000, s. 180). 

I tak też geografowie zaczęli definiować pojęcie funkcji turystycznej – zarówno Ci, którzy w 

swej typologii miast wyodrębnili m.in. miasta turystyczne (np. Maik 2000), jak i ci, którzy 

zajmowali się geografią turyzmu. Na przykład J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 208) 

przyjmują, że „jednostki przestrzenne, w których turystyka stanowi dominującą formę 

działalności gospodarczej, określa się powszechnie mianem jednostek o funkcji turystycznej, 

podobnie jak w przypadku obszarów uprzemysłowionych i rolniczych mówi się o funkcjach 

przemysłowych i rolniczych”. Istnieją więc obszary rolnicze, które pełnią funkcje rolnicze; 

istnieją tereny przemysłowe, pełniące funkcje przemysłowe, istnieją wreszcie obszary 

turystyczne – pełniące funkcje turystyczne. Z kolei A. Matczak (1989, s. 29) uznaje, że „przez 

funkcję turystyczną rozumiemy całą działalność społeczno-ekonomiczną miasta, która jest 

skierowana na obsługę turystów, i którą miasto spełnia w systemie gospodarki narodowej”. 

Podobnie W. Kurek i M. Mika (2007, s. 40) przyjmują, iż „przez funkcję turystyczną rozumie 

się wszelką działalność społeczno-ekonomiczną w miejscowości lub regionie, skierowaną na 

obsługę turystów, z której wynika jej(jego) zdolność do zaspokajania określonych potrzeb 

turystycznych”. 

S. Liszewski (1989, s. 4), powołując się na tych samych geografów miasta co P. 

Defert i W. Maik podaje, że „pojęcie funkcji w znaczeniu językowym oznacza m.in. 

czynność, działanie, rolę. Tak też jest ono rozumiane przez badaczy miast, którzy funkcję 

miasta kojarzą z jego profesją, racją bytu, jego znaczeniem w regionie, sieci osadniczej, 

państwie (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971). Dodać jednak należy, iż chodzi o działalność 

4 Co ciekawe, jedynym wyróżnionym typem, w którym nie znalazły się żadne konkretne wartości ani wskaźniki, 

jest typ „miasteczek uzdrowiskowych i emerytów”. 

5 Żadna z typologii miast nie uwzględniała typu miasta turystycznego. 

13

miasta skierowaną na zewnątrz, czyli o taką, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza 

niezbędne warunki do jego egzystencji.” S. Liszewski odwołuje się tu zatem do koncepcji 

bazy ekonomicznej miasta, która – zdaniem M. Jerczyńskiego (cyt. za: W. Maikiem 2000) – 

jest jednym z dwóch systemów teoretyczno-badawczych, w jakim najpełniej rozwinęła się 

analiza funkcjonalna miasta. Koncepcja ta, scharakteryzowana w szeroki sposób przez K. 

Dziewońskiego (1971), wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej 

na dwa składniki: funkcje egzogenne i endogenne. Uznaje się, że to funkcje egzogenne są 

funkcjami miastotwórczymi; czynnikiem decydującym o egzystencji i rozwoju miasta. 

Funkcje endogenne, zwane też uzupełniającymi, to działalność świadczona na rzecz rynku 

lokalnego, wewnętrznego 6 . W rozumieniu tej koncepcji turystyka jest ważnym czynnikiem 

miastotwórczym. Jest bowiem funkcją w bardzo dużym stopniu egzogenną, gdzie usługi 

wykonywane są przez mieszkańców, a skierowane przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb 

osób spoza danego obszaru. 

Przykładem omówionego wyżej „ekonomicznego” podejścia do funkcji turystycznej 

jest ujęcie zaproponowane przez francuskich badaczy R. Baretje i P. Defert’a (1972, cyt. za: J. 

Warszyńską i A. Jackowskim 1979). Stwierdzają oni, że o funkcjach turystycznych mówi się 

w przypadku regionów czy miejscowości, gdzie zatrudnienie w usługach i handlu związane z 

obsługą turystów stanowi ponad 50% (a często nawet ponad 70%) ogółu zatrudnionych. W 

praktyce jednak bardzo trudno obliczyć, jaki dokładnie odsetek ludności pracuje w usługach i 

handlu związanych z obsługą turystów. Wiąże się to nie tylko z ograniczonymi w tym 

względzie danymi statystycznymi, ale także (a może przede wszystkim) ze specyfiką samego 

zjawiska, jakim jest turystyka. Odróżnienie zatrudnienia w handlu na potrzeby turystów od 

zatrudnienia w handlu na potrzeby mieszkańców jest w zasadzie niemożliwe. To samo 

dotyczy całej pozostałej infrastruktury paraturystycznej. Aby jednak sprawdzić 

zaproponowane przez R. Baretje i P. Deferta podejście w warunkach polskich, można 

posłużyć się pewnym uproszczeniem, polegającym na obliczeniu, jaki udział wszystkich 

pracujących w danej gminie stanowią pracujący w usługach rynkowych 7 . Okazuje się, że 

gmin, w których udział ten był w roku 2004 wyższy niż 70%, było w Polsce 4, zaś o odsetku 

przewyższającym 50% – 51 (Derek 2007b). Nie mniej jednak wśród gmin tych znajdują się 

6 Jak zauważa M. Kiełczewska-Zaleska (1971), K. Dziewoński wniósł do tej koncepcji pogląd, że także funkcje 

endogenne miasta mogą odgrywać rolę miastotwórczą. 

7 Usługi rynkowe według klasyfikacji GUS obejmują następujące sekcje: G – handel hurtowy i detaliczny; 

naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku domowego, H – hotele i restauracje, I – 

transport, gospodarka magazynowa i łączność, J – pośrednictwo finansowe, K – obsługa nieruchomości, 

wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, O – pozostała działalność 

usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, P – usługi gospodarstw domowych, Q – usługi świadczone 

przez organizacje i zespoły eksterytorialne 

14

oprócz typowych gmin turystycznych, jak Jastarnia, Zakopane czy Krynica Morska, przede 

wszystkim gminy, w których wysoki odsetek pracujących w usługach rynkowych wynika z 

pewnością z innych powodów niż rozwinięta funkcja turystyczna (np. Raszyn, Ząbki, 

Warszawa). Z drugiej strony w Krynicy-Zdrój, Kołobrzegu (gmina wiejska) udział ten 

wynosił zaledwie 33%, w Ustce (gmina miejska), Kudowie-Zdrój i Władysławowie – 30%, a 

w Cisnej już tylko 15%. Dane te są oczywiście pewnym uproszczeniem rzeczywistości 

(można by nawet rzec, iż uproszczeniem na korzyść wskaźnika, gdyż ujmują wszystkie usługi 

rynkowe zamiast tylko tych, które się ściśle wiążą z turystyką), wskazują jednak, że kryterium 

to też nie znajduje pełnego uzasadnienia w polskich realiach. Oczywiście postulat ostrożnego 

stosowania tego wskaźnika nie podważa faktu, że wysokie, ponadprzeciętne zatrudnienie w 

usługach jest cechą charakterystyczną dla turystyki. 

Co ciekawe, choć bardzo wiele definicji funkcji turystycznej opiera się na 

stwierdzeniu, że turystyka jest główną działalnością gospodarczą miasta (m.in. cytowani J. 

Warszyńska i A. Jackowski 1979, A. Matczak 1989), to jednak opisany wyżej wskaźnik R. 

Baretje i P. Deferta to w zasadzie jedyny podawany w literaturze przypadek, aby do 

charakteryzowania funkcji turystycznej wykorzystywać tylko i wyłącznie wskaźnik 

zatrudnienia w turystyce. Dowodzi to, że choć łatwo jest zdefiniować funkcję turystyczną 

danego obszaru w sposób wyżej omówiony, to jednak zdaniem wielu badaczy dobór 

mierników ją charakteryzujących jest już bardziej skomplikowany, i nie może opierać się 

wyłącznie o zatrudnienie. Choć aspekt gospodarczy pojawia się w wielu badaniach 

dotyczących funkcji turystycznej, to jednak zawsze w połączeniu z innymi miernikami (np. 

W. Gaworecki 2003, A. Jackowski 1981). Przy badaniach ilościowych, obejmujących 

większą liczbę jednostek, najczęściej wykorzystywane wskaźniki dla określenia roli turystyki 

w gospodarce to udział firm i/lub osób zatrudnionych w turystyce, a dokładniej – w sekcji 

„hotele i restauracje” (sekcja H) systemu REGON (por. m.in. M. Durydiwka 2005, E. 

Zuzańska-Żyśko 2005). 

Drugim, obok gospodarczego, miernikiem funkcji turystycznej, który najczęściej 

pojawia się w literaturze, jest miernik liczby miejsc noclegowych per capita. Wskaźnik ten 

zaproponowany został przez francuskiego badacza P. Deferta w roku 1950, wykorzystany po 

raz pierwszy w siedem lat później w raporcie dotyczącym rozwoju turystycznego regionu 

Gruyère w Szwajcarii, zaś opublikowany po raz pierwszy w 1967 (Defert 1988). Jego postać 

matematyczna wygląda następująco: 

T= L*100/P, 

15

gdzie: L – liczba miejsc noclegowych, P – liczba ludności na danym obszarze. Wartość 

wskaźnika powyżej 100 informuje o rozwiniętej funkcji turystycznej. Do dzisiaj wskaźnik ten 

jest bardzo często używany w badaniach nad funkcją turystyczną (por. m.in. B. Meyer 2004, 

D. Milewski 2005). Wydaje się jednak, że wartości graniczne wskaźnika przyjęte przez P. 

Deferta nie mają przełożenia na warunki polskie. We Francji do grupy miejscowości o 

wartościach 100 – 500 zalicza się bowiem miejscowości alpejskie czy położone na 

Lazurowym Wybrzeżu (Warszyńska, Jackowski 1979), gdzie tradycje turystyczne należą do 

najstarszych w Europie. S. Liszewski (1989, s. 71), prowadząc badania funkcji turystycznej w 

Augustowie stwierdził, że w świetle doświadczeń empirycznych przyjęte kryterium wartości 

jest zbyt wysokie „dla wykazania występowania funkcji turystycznej w miastach polskich o 

złożonej na ogół strukturze gospodarczej.” A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000) 

wykazali z kolei, że wskaźnik ten eksponuje miejscowości o niewielkiej liczbie mieszkańców, 

jego konstrukcja jest zaś niekorzystna dla dużych jednostek. 

Aby sprawdzić, czy rzeczywiście wskaźnik ten jest w swej klasycznej postaci zbyt 

rygorystyczny dla polskich warunków, policzono jego wartość dla gmin w Polsce (tabela 

1.1.1). Okazuje się, że gdyby za gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej traktować te, dla 

których wartość wskaźnika P. Deferta wynosi powyżej 100, gmin takich byłoby w Polsce 

zaledwie 16. 

Tabela 1.1.1. Gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej w Polsce według wskaźnika P. Deferta 

Gmina Wartość wskaźnika 

Rewal 587,2 

Łeba 432,2 

Krynica Morska 394,9 

Mielno 386,3 

Dziwnów 352,4 

Jastarnia 250,1 

Władysławowo 242,0 

Ustronie Morskie 195,4 

Międzyzdroje 156,1 

Ustka 144,8 

Szklarska Poręba 141,2 

Karpacz 140,8 

Stegna 121,9 

Kołobrzeg 120,9 

Cisna 119,8 

Zakopane 102,5 

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS (2004 r.) i danych Departamentu Turystyki 

Ministerstwa Gospodarki (poł. 2005 r.) 

Są także autorzy, którzy w swoich badaniach nad funkcją turystyczną do wskaźnika 

określającego bazę noclegową dodają wskaźnik jej wykorzystania – por. np. L. Balicki i in. 

16

(1996); A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000). R. Wiluś (1997) zauważa, że ruch 

turystyczny i zagospodarowanie turystyczne są najczęściej stosowanymi i omawianymi w 

literaturze miernikami funkcji turystycznej. Cytowany Autor, badając rozwój funkcji 

turystycznej w dolinie Warty, wziął pod uwagę atrakcyjność turystyczną, rozumianą jako 

walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjną; a także ruch 

turystyczny i osadnictwo turystyczne (głównie letniskowe). Z kolei A. Jackowski (1981), 

konstruując typologię miejscowości województwa nowosądeckiego pod względem 

pełnionych funkcji turystycznych, uwzględnił takie kryteria, jak warunki środowiska 

przyrodniczego, uwarunkowania społeczno-gospodarcze, wielkość ruchu turystycznego oraz 

zagospodarowanie turystyczne. Natomiast A. Wolaniuk (1998), rozpatrując funkcję 

turystyczną w odniesieniu tylko do jednej ulicy – łódzkiej ulicy Piotrkowskiej – uważa, że o 

jej funkcji turystycznej świadczy obecność tam placówek kultury (galerie, muzea, kina, etc.), 

organizatorów turystyki (biur podróży i hoteli), gastronomicznych (restauracje, bary, 

pizzerie), handlowych (sklepy sportowe i turystyczne, wielkie domy towarowe) oraz 

zabytków architektury (zabytkowe kamienice, kościoły, fabryki, i inne). Autorka zwraca 

zatem uwagę przede wszystkim na takie mierniki funkcji turystycznej, jak zagospodarowanie 

turystyczne i walory turystyczne (zabytki). Uważa ona także, że fakt, iż zespół 

architektoniczny ulicy Piotrkowskiej wpisany został na listę zabytków, potwierdza jej funkcję 

turystyczną (Wolaniuk 1998). 

W literaturze pojawiają się też bardzo szerokie, ujmujące wiele aspektów, ujęcia. Np. 

A. Matczak (1989) stwierdza, że tylko łączna i równolegle prowadzona funkcjonalno- 

morfologiczna analiza trzech następujących elementów daje szansę pełnej identyfikacji miast 

pełniących funkcję turystyczną: 

1. analiza zasobów środowiska geograficznego oraz infrastruktury warunkującej 

przyjazdy turystów, jako pokazanie potencjalnych (zasoby) oraz rzeczywistych 

(infrastruktura) możliwości obsługi turystów; 

2. wielkość i struktura konsumpcji turystycznej, którą pośrednio badać można poprzez 

analizę wielkości i zróżnicowania ruchu turystycznego; 

3. społeczne, gospodarcze i przestrzenne skutki wynikające z obsługi turystów. 

Takie ujęcie wymaga jednak od badacza pogłębionych badań terenowych – a zatem możliwe 

jest przy analizie przypadków i opisie funkcji turystycznej jednego obszaru, a raczej 

niemożliwe do zastosowania przy szerszych analizach ilościowych. 

Przykłady różnej kombinacji mierników określających funkcję turystyczną obszarów 

można by mnożyć. Szeroki przegląd występujących w literaturze definicji prezentuje J. 

17

Fischbach (1989). Celem przytoczenia powyżej kilku wybranych podejść badawczych było 

pokazanie, że każdy z badaczy nieco inaczej podchodzi do tego zagadnienia, stosując nieco 

odmienne instrumentarium – w zależności od sposobu postrzegania problemu, dostępności 

danych, skali przestrzennej badanego zjawiska (jedna miejscowość czy cały region), oraz 

kilku innych cech. Jednak ogólne ramy określające zjawisko (choć występują w różnych 

konfiguracjach) są do siebie zbliżone (tabela 1.1.2). Najczęściej pojawiające się mierniki to 

baza noclegowa, znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki (które także można 

traktować jako miernik zagospodarowania turystycznego), ruch turystyczny oraz walory 

turystyczne. 

Tabela 1.1.2. Mierniki funkcji turystycznej wykorzystywane (lub proponowane do wykorzystania) przez 

wybranych badaczy 

1988) 

(Defert Deferta P. wskaźnik Klasyczny 

MIERNIKI 

Walory turystyczne / środowisko 

geograficzne 

x x x x x 

Zagospodarowanie turystyczne 

(baza noclegowa) 

x x x x x x x x x x x 

Znaczenie sektora turystycznego dla 

gospodarki 

x x x x x x x x 

Ruch turystyczny x x x x x x x 

Dostępność komunikacyjna x 

Przemiany przestrzenne x x 

* jest to wskaźnik funkcji rekreacyjnej (koeficient rekreační funkce území) 

Źródło: opracowanie własne 

P. Defert, R. Baretje 1972 

J. Warszyńska, A. Jackowski 1979 

Jak już wcześniej wykazano, termin „funkcja turystyczna” odnosi się do konkretnego 

obszaru, fragmentu przestrzeni geograficznej. Ponieważ w literaturze geograficznej mówi się 

o regionie rolniczym, miejskim czy też przemysłowym, na tej samej zasadzie można też 

mówić o regionach (czy też innych jednostkach przestrzennych), dodając przymiotnik 

„turystyczny”. Rozważając zagadnienia funkcji turystycznej warto zastanowić się przez 

A. Jackowski 1981 

S. Liszewski 1989 

A. Matczak 1989 

L. Balicki i in. 1996 

R. Wiluś 1997 

J. Vágner 1999* 

A. Szwichtenberg, J. Borzyszkowski 2000 

W. Gaworecki 2003 

M. Durydiwka 2005 

E. Zuzańska-Żyśko 2005 

18

chwilę, czy region turystyczny jest tym samym, co region pełniący funkcje turystyczne? Czy 

gmina turystyczna jest tym samym, co gmina pełniąca funkcje turystyczne? Z pozoru ta gra 

słowna może wydawać się nonsensowna, tym niemniej warto zwrócić uwagę, że zagadnienie 

to ściśle łączy się z definicją funkcji turystycznej. 

W literaturze przedmiotu najczęściej definiowanym pojęciem jest pojęcie regionu 

turystycznego. Zdaniem S. Liszewskiego (2002b, ss. 91-92) jest to „taki obszar, który 

charakteryzuje się atrakcyjnymi walorami turystycznymi, głównie naturalnymi, oraz 

odpowiednim zagospodarowaniem, na którym koncentruje się ruch turystyczny. Ważną cechą 

określającą każdy region, w tym również turystyczny, jest jego wewnętrzna spójność i 

powiązanie, których intensywność wyznacza granice regionu”. W innym miejscu ten sam 

Autor stwierdza, iż „region turystyczny to taka część przestrzeni geograficznej, na której 

koncentruje się ruch turystyczny” (Liszewski 2003). Podstawą definicji takiego regionu jest 

wielkość, struktura, zasięg, sezonowość i natężenie ruchu turystycznego. Podobnie M. 

Durydiwka i A. Kowalczyk (2003) proponują, aby rozpatrywać regiony turystyczne z punktu 

widzenia walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego i cech ruchu 

turystycznego. Z kolei J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) rozumieją region 

turystyczny jako „obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech 

środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych (…)”. Zwolennikiem 

podobnego (funkcjonalnego) podejścia wydaje się być M. Baczwarow (2003), krytykujący 

częste podejścia do regionu turystycznego od strony podaży, czyli warunków (zasobów), 

które potencjalnie mogą dopiero przekształcić jakiś obszar w region turystyczny. 

Poza kwestią definicji regionu turystycznego (a dodać można, że zdaniem niektórych 

badaczy termin ten w dobie globalizacji traci swój sens – por. np. M. Durydiwka, A. 

Kowalczyk 2003) istotnym zagadnieniem jest problem jego delimitacji. Zdaniem M. 

Baczwarowa (2003) cała problematyka regionalizacji turystycznej sprowadza się do 

wyznaczania granic regionów turystycznych. Autor zwraca uwagę na fakt, iż mówimy 

jednocześnie o regionie Azji Środkowo-Wschodniej, o Roztoczu, a nawet i o mniejszych 

jednostkach regionalnych. M. Durydiwka i A. Kowalczyk (2003, s.26), powołując się na J. 

Jafariego (2001, cyt. za: M. Durydiwką i A. Kowalczykiem 2003), piszą: „w zakresie 

turystyki, regiony mogą być wyznaczane dla usprawnienia działań marketingowych, 

organizacyjnych i planistycznych, bądź w celu podania informacji przestrzennej o rozwoju 

infrastruktury turystycznej”. Jak zauważają oni dalej, regiony turystyczne traktuje się więc 

jako narzędzie badania i przedmiot poznania, jak również narzędzie działania. W tym 

rozumieniu region turystyczny nie musi być jednostką homogeniczną pod względem 

19

funkcjonalnym, lecz może być po prostu jednostką administracyjną, dla której zbierane są 

dane statystyczne dotyczące turystyki. 

Innym określeniem pojawiającym się w literaturze jest „miejscowość turystyczna”. J. 

Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) oraz A. Jackowski (1981, s. 8) uznali za 

miejscowość turystyczną „jednostkę osadniczą (miasto, osiedle, wieś) która ze względu na 

walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt 

docelowy lub etapowy migracji turystycznych”. Tę samą definicję przyjmuje A. Kowalczyk 

(2000a). Natomiast W. Gaworecki (2003) definiuje ją jako wiejską lub miejską jednostkę 

osadniczą, wyposażoną w podstawowe walory turystyczne i infrastrukturę turystyczną, której 

znaczna część ludności trudni się pracą w bezpośredniej lub pośredniej gospodarce 

turystycznej. Jednocześnie podkreśla on fakt, iż „problem definicji miejscowości turystycznej 

jest kontrowersyjny, złożony, i wymaga badań naukowych” (Gaworecki 2003, s. 238). 

Znacznie rzadziej pojawia się natomiast w literaturze definicja „gminy turystycznej” 

(Derek 2006). Jest to pojęcie bardzo często używane w języku potocznym, zaś posługiwanie 

się nim w literaturze jest raczej intuicyjne i nie precyzowane (Matczak 1989). Tymczasem 

można przyjąć, że gmina turystyczna jest rodzajem regionu turystycznego – zwłaszcza w 

rozumieniu regionu jako narzędzia badania. Na podstawie przedstawionych wyżej definicji i 

zagadnień dotyczących regionu turystycznego można zatem przyjąć, iż gmina turystyczna to 

taka gmina, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność 

komunikacyjną stanowi obszar docelowy lub etapowy migracji turystycznych, gdzie turystyka 

stanowi dominującą formę działalności gospodarczej. Albo prościej: gmina turystyczna to 

taka gmina, której obszar pełni funkcje turystyczne. 

Powyższe wywody podsumować można stwierdzeniem, że w literaturze przedmiotu 

można wyróżnić dwa zasadnicze podejścia do funkcji turystycznej i regionu turystycznego 

(miejscowości, gminy): 

− ujęcie wąskie (tradycyjne, klasyczne) – nawiązujące do definicji samego pojęcia 

„funkcja” oraz jego rodowodu w geografii. Jeśli na jakimś obszarze turystyka pełni 

dominującą rolę w gospodarce, to można powiedzieć że jest to obszar pełniący funkcje 

turystyczne. Obszar ten można wówczas nazwać regionem turystycznym, gminą 

turystyczną, czy miejscowością turystyczną. 

− ujęcie szerokie (nowe) – zakładające, że pojęcie „funkcji” pełnionej przez jakiś obszar 

ewoluowało, i oprócz znaczenia stricte społeczno-gospodarczego dany obszar musi 

także spełniać inne kryteria. Kryteriami tymi są zagospodarowanie turystyczne, ruch 

20

turystyczny czy walory turystyczne. Takie rozumienie funkcji turystycznej nawiązuje 

do najczęściej podawanych definicji regionu turystycznego (w rozumieniu m.in. S. 

Liszewskiego, M. Durydiwki i A. Kowalczyka). A zatem aby można było powiedzieć, 

że dany obszar pełni funkcje turystyczne, musi pojawić się całe spektrum kilku 

czynników o tym decydujących. 

Wydaje się że to drugie, szersze pojęcie funkcji turystycznej, uwzględniające nie tylko 

zagospodarowanie, ale też ruch i walory turystyczne, jest pojęciem właściwszym, pełniej 

oddającym charakter badanego zjawiska. Dodać należy, że pod pojęciem zagospodarowania 

turystycznego rozumiane jest także znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki. Relacje 

pomiędzy trzema zasadniczymi elementami, składającymi się na takie ujęcie funkcji 

turystycznej, obrazuje rycina 1.1.1. Istnieją obszary, które charakteryzują się wyłącznie 

walorami turystycznymi, zagospodarowaniem lub ruchem turystycznym, bądź też obszary, 

gdzie występują kombinacje dwóch z trzech wymienionych elementów. Nie można ich jednak 

nazwać obszarami pełniącymi funkcję turystyczną. Dlaczego? 

Rycina 1.1.1. Funkcja turystyczna 

FT – funkcja turystyczna 


Walory 

turystyczne 

FT 

Zagospodarowanie 

turystyczne 

Ruch 

turystyczny 

W XXI wieku turystyka stała się zjawiskiem już nie tylko masowym, ale sposobem na 

życie; normą charakteryzującą nasze społeczeństwo. W sytuacji, gdy ludzie podróżują w 

przestrzeni pozaziemskiej, nie wspominając o ekstremalnych wyprawach w najwyższe góry, 

na dno oceanów, pustynie czy bieguny Ziemi, niewiele jest na świecie miejsc, o których 

można by powiedzieć, że nie ma tam ani żadnego zagospodarowania, ani (tym bardziej) 

21

żadnych walorów czy ruchu turystycznego. Czy zatem wszystkie te obszary (cały świat…?) 

nazwać można obszarami pełniącymi funkcje turystyczne? Wydaje się, że jednak nie. Jeżeli 

obszary pełniące funkcję turystyczną to takie, gdzie turystyka jest sine qua non ich istnienia, 

to nie wystarczy, aby znajdowały się tam miejsca noclegowe czy też funkcjonowało znaczące 

dla gospodarki obszaru zatrudnienie w turystyce 8 . Polemizować można z poglądem, czy 

uwzględnianie zagospodarowania i ruchu turystycznego takie kryterium spełnia. Czy jednak 

turystyka, z samej swojej natury, może istnieć bez walorów? Jest to sytuacja, w jakiej albo to 

zagospodarowanie staje się w pewnym sensie walorem (np. park rozrywki), albo turysta 

przyjeżdża do jakiegoś miejsca ze względów innych niż turystyczne (np. biznesowych), co 

sprowadza się do odwiecznej dyskusji na temat tego co jest, a co nie jest turystyką. Wydaje 

się, że w obu przypadkach nie można mówić o w pełni rozwiniętej funkcji turystycznej. 

Reasumując można przyjąć, że obszar o w pełni wykształconej funkcji turystycznej to 

taki obszar, gdzie występują walory i zagospodarowanie turystyczne, oraz który jest 

odwiedzany przez turystów. 

1.2 Rozwój lokalny 

Wprowadzając hasło: „rozwój lokalny” do internetowej przeglądarki „google”, 

otrzymujemy 2 220 000 wyników. Dokonując tej próby w języku francuskim (développement 

local) liczba ta jest zbliżona (2 200 000 wskazań), zaś w języku angielskim (local 

development) liczba odpowiedzi wzrasta do 436 000 000. Ten prosty eksperyment pokazuje 

popularność pojęcia „rozwój lokalny”, które w ciągu ostatnich ok. trzydziestu lat zrobiło 

niemałą karierę w świecie naukowym i nie tylko. 

Jednak, jak stwierdza B. Jałowiecki (1989, s.16), „pojęcie rozwoju nie jest bynajmniej 

łatwe do zdefiniowania”. Według internetowej wersji encyklopedii PWN rozwój to „wszelki 

długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie 

następujące etapy przemian danego obiektu; także proces kierunkowych przemian, w którego 

toku obiekty przechodzą od form lub stanów prostszych i mniej doskonałych do form lub 

stanów bardziej złożonych i doskonalszych pod określonym względem.” 9 . L. Wojtasiewicz 

8 Dowodem niech będzie przykład gminy Karnice, położonej na południe od Rewala. W gminie tej w dziale 

„hotelarstwo i gastronomia” pracuje 12% wszystkich pracujących i zarejestrowana jest co dziewiąta firma. 

Można by zatem powiedzieć, że turystyka jest istotnym działem gospodarki. Tym niemniej osoby pracujące w 

turystyce to mieszkańcy gminy dojeżdżający do pracy w sąsiedniej gminie Rewal, gdyż same Karnice nie są 

atrakcyjne turystycznie (leżą kilka kilometrów od linii brzegowej Morza Bałtyckiego). Trudno zatem byłoby 

nazwać Karnice gminą turystyczną bądź gminą pełniącą funkcje turystyczne. 

9 www.encyklopedia.pwn.pl, 15 sierpnia 2007 r. 

22

(1996, s. 100) podaje, że „rozwój to proces pozytywnych zmian, wzrostu ilościowego i 

postępu jakościowego.” G. Myrdal (1976, cyt. za: B. Jałowieckim 1989) z kolei pisze, że 

„rozwój jest to proces powodujący zmiany zwyżkowe systemu społecznego”, przy czym za 

system społeczny uważa on zespół powiązanych ze sobą w sposób przyczynowy elementów 

takich, jak wydajność i dochód, warunki produkcji, poziom życia, postawy wobec sposobu 

życia i pracy, instytucje i polityka (Jałowiecki 1989, s. 16). We wszystkich powyższych 

przypadkach pojawia się zatem określenie „proces” oraz kwestia pozytywnych przemian. 

Ważnym elementem definicji rozwoju jest podkreślenie, że obejmuje on przemiany 

jakościowe (a zatem trudno mierzalne), co odróżnia rozwój od pojęcia wzrostu, odnoszącego 

się tylko do przemian ilościowych, mierzalnych. G. Myrdal wspomina o kategoriach takich, 

jak poziom życia czy postawy wobec sposobu życia, których zmierzyć obiektywnie nie 

sposób. 10 

Drugim elementem omawianego pojęcia jest słowo „lokalny”, a więc odnoszące się do 

skali przestrzennej badanego zjawiska – układu lokalnego. Przyjmując za B. Jałowieckim 

(1988, s. 19; 1989, ss. 101-102), że układ lokalny to „miejsce zamieszkiwane przez 

samorządną społeczność”, układem lokalnym będzie w polskich warunkach gmina. Także B. 

Jałowiecki (1988) w innym miejscu zwraca uwagę, że gmina jest instytucjonalnym i 

politycznym wyrazem społeczności lokalnej. 

Rozwój lokalny można zatem zdefiniować jako rozwój w lokalnym układzie, czyli w 

gminie. Innymi słowy, proces pozytywnych zmian, wzrostu ilościowego i postępu 

jakościowego, zachodzących w lokalnym układzie, z uwzględnieniem właściwych temu 

układowi potrzeb, preferencji i hierarchii wartości (Wojtasiewicz 1996). Jednak, jak zauważa 

dalej L. Wojtasiewicz (1996), w przypadku rozwoju społeczno-gospodarczego w skali 

lokalnej ujęcie rozwoju jest o tyle skomplikowane, że każdy obszar funkcjonuje jako 

integralna część większej całości (gospodarki kraju), i przy niedomknięciu gospodarki trudno 

jest uchwycić rozwój w danym układzie lokalnym w oderwaniu od większej całości. 

Cytowana Autorka dodaje, że w związku z tym rozwój powinien być rozumiany „w 

znaczeniu kompleksu przeobrażeń jakościowych, dotyczących danego obszaru w zakresie 

poziomu życia ludzi tu mieszkających i warunków funkcjonowania organizmów 

gospodarczych tu zlokalizowanych. Powyższa definicja eksponuje lokalność rozwoju jako 

10 Na gruncie geografii powstało wiele teorii związanych z zagadnieniem rozwoju, jak choćby teoria 

modernizacji (E. M. Rogers), teorie rozwoju spolaryzowanego (F. Perroux, J. Friedmann), teorie rozwoju 

zależnego, i inne (por. np. W. Ettema 1981). Celem tego rozdziału nie jest jednak analiza ani przegląd tych 

teorii, lecz zdefiniowanie rozwoju na potrzeby niniejszej pracy. W kolejnym rozdziale omówione zostaną te z 

nich, które mają związek z turystyką i jej wpływem na rozwój lokalny. 

23

efektu, a równocześnie szeroko ujmuje jego determinanty (czynniki, warunki, środki), które 

mogą mieć charakter zarówno lokalny, jak i zewnętrzny.” (Wojtasiewicz 1996, s. 101). 

Rozwój lokalny może być rozpatrywany na kilku płaszczyznach: politycznej, 

społecznej, kulturowej i ekonomicznej (Jałowiecki 1988; Jałowiecki, Szczepański 2002). Na 

potrzeby niniejszej pracy interesujący jest wymiar społeczno-gospodarczy (społeczno- 

ekonomiczny) rozwoju, który też jest najczęściej analizowanym aspektem rozwoju lokalnego. 

J. Parysek (2001, ss. 46, 49) uważa wręcz, że rozwój lokalny to „charakterystyczna kategoria 

rozwoju społeczno-gospodarczego”, czy też że „rozwój lokalny jest niewątpliwie procesem 

rozwoju społeczno-gospodarczego”. Takie utożsamianie rozwoju lokalnego z rozwojem 

społeczno-gospodarczym jest w literaturze i badaniach nad rozwojem lokalnym dość 

powszechne. Wydaje się, że dzieje się tak dlatego, że jeśli rozwojem lokalnym nazywamy 

pozytywne zmiany wzrostu ilościowego i postępu jakościowego, to zmiany te w najpełniejszy 

sposób (i też najłatwiejszy) zobaczyć można właśnie na płaszczyźnie społeczno-gospodarczej. 

Zdając sobie sprawę z faktu, że badania nad rozwojem lokalnym mogłyby obejmować także 

badania nad kształtowaniem się poczucia identyfikacji i tożsamości z miejscem, czy też 

badania nad wytwarzaniem się struktury klasowo-warstwowej społeczeństwa (Jałowiecki 

1988; Jałowiecki, Szczepański 2002), w niniejszej pracy badania zostaną zawężone tylko do 

analizy poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, co pozwoli poruszać się w ramach nauk 

geograficznych i z zakresu gospodarki przestrzennej, a nie wchodzić na grunt socjologii czy 

badań nad kulturą. M. Grochowski i A. Kowalczyk (1999, s. 184), choć podkreślają, że w 

analizach przestrzennych należy uwzględniać polityczne i prawne aspekty lokalizmu, to 

jednak zauważają, że z punktu widzenia geografii „szczególnie ważny wydaje się społeczno- 

gospodarczy wymiar układów lokalnych”. 

Jak widać, rozwój (lokalny) jest w pewnym sensie pojęciem abstrakcyjnym. Definiuje 

się go bowiem poprzez takie kategorie, jak „pozytywne zmiany” czy „postęp jakościowy”, 

które w sposób obiektywny ogromnie trudno jest zmierzyć – nawet, gdy rozwój ten zawęzić 

do płaszczyzny społeczno-gospodarczej. J. Czapiński (2002, s. 359) podaje doskonały 

przykład tych trudności: „Alex Michalos (1997), jeden z czołowych badaczy jakości życia, 

redaktor naczelny głównego pisma poświęconego problematyce wskaźników społecznych 

(Social Indicators Research), wyznał po 25 latach prób ilościowego ujęcia jakości życia, że 

jego nadzieja na zbudowanie spójnego i powszechnie akceptowanego systemu wskaźników 

ekonomicznych, społecznych i środowiskowych okazała się naiwna i utopijna.” Problem z 

pomiarem rozwoju wynika zatem z samej jego definicji. 

24

Nie mniej jednak, jakieś wskaźniki dla jego określenia są i muszą być 

wykorzystywane. Jak zauważa B. Jałowiecki (1989, s. 17), „trudności w określaniu 

czynników niewymiernych, takich jak dobrobyt, zdrowie czy nawet szczęście, kierują ludzką 

uwagę w stronę dających się wymierzyć i porównywać wskaźników rozwoju, z których 

najprostsze to wzrost produkcji i konsumpcji dóbr materialnych.” (Jałowiecki 1989, s. 17). 

Wykorzystywane wskaźniki najczęściej informują nie o przebiegu procesu, ale o poziomie 

rozwoju w danym momencie. Najchętniej wykorzystywanym wskaźnikiem poziomu rozwoju 

jest Produkt Krajowy Brutto per capita, jednak obok jego wad związanych m.in. z brakiem 

ujęcia społecznego 11 , trzeba podkreślić jego bezużyteczność w skali lokalnej. Gmina jest 

bowiem zbyt małym obszarem, o niedomkniętej w znacznym stopniu gospodarce, aby można 

było obliczać dla niej wartości PKB. W polskiej statystyce najmniejszą jednostką dla której 

podaje się te dane, jest jednostka statystyczna: podregion. 

Słoweński autor Z. Mlinar (2000) zwraca uwagę na fakt, że wskaźniki określające 

rozwój zmieniają się w czasie – tracą na znaczeniu takie wskaźniki, jak udział osób 

zatrudnionych w przemyśle, a pojawiają się nowe, jak na przykład liczba komputerów w 

gospodarstwie domowym czy liczba przyłączeń internetowych. 

P. Swianiewicz i J. Łukomska (2004), konstruując ekonometryczny model wpływu 

różnych czynników zewnętrznych i wewnętrznych na lokalny rozwój gospodarczy, 

zaproponowali wskaźnik poziomu rozwoju jako indeks złożony z następujących zmiennych: 

− poziom bezrobocia, 

− liczba zarejestrowanych w danej gminie firm prywatnych w przeliczeniu na 1000 

mieszkańców, 

− liczba inwestorów z udziałem kapitału zagranicznego w przeliczeniu na 10 tysięcy 


− liczba dużych inwestorów zagranicznych w przeliczeniu na 10 tysięcy 


− dochody z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) w przeliczeniu na 1 

mieszkańca, 

− dochody z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) w przeliczeniu na 1 

mieszkańca, 

− „baza podatkowa dla podatków i opłat lokalnych” w przeliczeniu na 1 mieszkańca, 

zdefiniowana jako suma dochodów własnych możliwych do zebrania (dochody 

11 Dla porównań międzynarodowych ONZ wprowadziła alternatywny wskaźnik: Human Development Index 

(HDI), mający określać poziom rozwoju społeczno-gospodarczego krajów (por.: www.hdr.undp.org) 

25

własne powiększone o skutki udzielonych ulg, odroczeń, umorzeń i zwolnień 

podatkowych). 

Jak widać, trzy z siedmiu zmiennych dotyczą wielkości podatków lokalnych, a w 

zasadzie dochodów własnych w najszerszym rozumieniu 12 . Dochody z podatku dochodowego 

tak od osób fizycznych, jak prawnych, mówią o stopniu zamożności mieszkańców danej 

gminy i kondycji finansowej firm działających na jej terenie. W sposób oczywisty wydaje się 

to świadczyć o poziomie rozwoju lokalnego. Także wielkość samych dochodów własnych (w 

tym wypadku po wyeliminowaniu skutków polityki finansowej) m.in. odzwierciedla kondycję 

gospodarczą podmiotów (to one płacą podatki lokalne) oraz określa atrakcyjność obszaru 

(ceny i popyt na majątek komunalny). Wskaźnikiem dochodów własnych per capita jako 

miernikiem poziomu rozwoju gospodarczego posługiwali się w swoich badaniach m.in. J. 

Hryniewicz (1998, 2000) i M. Smętkowski (2005). 

Potwierdzeniem, że dochody własne per capita są dobrym wskaźnikiem poziomu 

rozwoju, jest związek pomiędzy dochodami własnymi a wykorzystywanym powszechnie 

wskaźnikiem produktu krajowego brutto per capita. Współczynnik korelacji liniowej 

Pearsona pomiędzy PKB per capita a dochodami własnymi per capita dla podregionów 

(n=45; jak wspomniano, jest to najmniejsza jednostka dla której oblicza się wartość PKB) jest 

bardzo istotna statystycznie (na poziomie ≤ 0,001), zaś wartość wskaźnika wynosi 0,945 13 . 

Widać zatem, że w sensie statystycznym dodatni związek pomiędzy badanymi zmiennymi 

jest bardzo duży. Jest to ważny argument mówiący o trafności wykorzystywania wskaźnika 

dochodów własnych per capita do określenia poziomu rozwoju. 

Wydaje się, że przedstawiona wyżej argumentacja pozwala na to, aby w dalszej części 

niniejszej pracy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin w Polsce został na potrzeby 

obliczeń statystycznych zoperacjonalizowany za pomocą dochodów własnych wraz z 

udziałami w podatkach centralnych. Tym niemniej, choć jest to bardzo przydatny wskaźnik, 

to oczywiście dość uproszczony. Przeglądając literaturę z zakresu gospodarki przestrzennej i 

geografii społeczno-ekonomicznej widać, że jest pewna paleta innych wskaźników, do której 

12 Niektórzy autorzy (Patrzałek 2004, Gilowska 1998) zaliczają dochody z tytułu udziału w podatkach 

centralnych (to jest w podatku dochodowym od osób fizycznych – PIT oraz w podatku od osób prawnych – CIT) 

do dochodów własnych samorządów. Jednak istnieje też pogląd, iż udziałów tych nie należy tak klasyfikować. 

Np. P. Swianiewicz (2004) argumentuje, iż dochody własne spełniać powinny następujące warunki: powinny 

być przekazane samorządom w całości i bezterminowo, łączyć się z lokalną bazą ekonomiczną, oraz istnieć 

powinien pewien zakres swobody, jaki władze samorządowe posiadają w zakresie ustalania tych dochodów. 

Tego ostatniego warunku nie spełniają dochody z tytułu udziału gminy w podatkach dochodowych. Samorządy 

nie mogą w ich zakresie prowadzić żadnej polityki podatkowej. Takie też podejście przyjęto w niniejszej pracy. 

13 Obliczenia wykonane na podstawie BDR GUS, 2005 

26

autorzy często odwołują się badając poziom rozwoju społeczno-gospodarczego w układach 

lokalnych. Do wskaźników takich, obok omówionych wyżej dochodów własnych wraz z 

udziałami w podatkach centralnych per capita, zaliczyć można przede wszystkim: 

− poziom bezrobocia, 

− liczbę zarejestrowanych przedsiębiorstw sektora prywatnego w przeliczeniu na 1000 


− saldo migracji, 

− udział osób z wyższym wykształceniem, 

− udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej, 

− udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej, 

− przeciętną powierzchnię użytkowa mieszkań na 1 osobę. 

Oczywiście lista ta jest dyskusyjna, można ją rozszerzać i zmieniać – dobór wskaźników do 

danego zjawiska zawsze jest doborem subiektywnym. Zdaniem Autorki można przyjąć, że 

gmina dobrze rozwinięta ekonomicznie to taka gmina, gdzie niewielki jest udział osób 

bezrobotnych a znaczny – osób z wyższym wykształceniem, w której rozwinięta jest lokalna 

przedsiębiorczość, zdecydowana większość ludności korzysta z wodociągów i kanalizacji, 

przestrzeń mieszkaniowa do życia przypadająca na 1 osobę jest stosunkowo duża, a także jest 

to gmina, do której – między innymi ze względu na wszystkie te czynniki – więcej osób 

przyjeżdża by w niej zamieszkać, aniżeli z niej wyjeżdża na stałe. 

Obok dyskusji o wskaźnikach określających rozwój istotna jest także dyskusja 

dotycząca czynników stymulujących czy inicjujących procesy rozwoju. Pytanie o to, dlaczego 

jedne obszary rozwijają się szybciej, a inne wolniej czy nawet w ogóle się nie rozwijają, jest 

pytaniem zadawanym sobie przez przedstawicieli wielu dziedzin nauk społecznych i nie 

tylko. Poszukiwania odpowiedzi podejmowali się badacze dziś uważani za klasyków w 

swoich dziedzinach: D. Landes, R. Putnam, G. Gorzelak i wielu innych. Uogólniając wyniki 

wielu rozważań można powiedzieć, że zasadnicze pytanie o czynniki rozwoju jest pytaniem o 

to, czy procesy rozwoju są w większym stopniu inicjowane przez czynniki endogenne czy też 

egzogenne. Jak pisze G. Gorzelak (2000, s. 99), „określenie roli czynników zewnętrznych 

(egzogennych) i wewnętrznych (endogennych) w rozwoju lokalnym (ale także i regionalnym) 

ma znaczenie wykraczające poza dociekania czysto naukowe, może bowiem stanowić istotną 

dyrektywę w praktycznym zarządzaniu rozwojem lokalnym”. Jako że należy się spodziewać, 

iż niniejsza praca przynajmniej częściowo będzie próbą odpowiedzi na to pytanie w 

27

przypadku rozwoju opartego na turystyce, konieczne jest określenie, jak czynniki endogenne i 

egzogenne są w niniejszej pracy rozumiane. 

I tak, czynniki endogenne, nazywane inaczej wewnętrznymi (w stosunku do układu 

lokalnego), to takie czynniki, na które społeczność lokalna (a w praktyce przede wszystkim 

organy samorządu terytorialnego) ma wpływ (Grochowski, Kowalczyk 1999; Swianiewicz, 

Łukomska 2004). Są to przede wszystkim wszelkiego rodzaju zasoby, tak ludzkie, jak i 

przyrodnicze, a także aktywność władz lokalnych, poziom rozwoju infrastruktury, itp. 

Czynniki egzogenne (zewnętrzne) to z kolei takie czynniki, na które społeczność i władza 

lokalna żadnego wpływu nie mają; są one niezależne od układu lokalnego. Jest to na przykład 

istnienie rynku zewnętrznego, zewnętrzny kontekst polityczny, obowiązujące prawo, itp. Do 

tych zewnętrznych czynników rozwoju należy także zaliczyć położenie, choć co do tej kwestii 

nie ma jednoznacznej zgody w literaturze geograficznej. Jednak w świetle podanej wyżej 

definicji samorząd terytorialny nie ma żadnego wpływu na to, czy jego gmina znajduje się 

nad morzem czy w górach, bądź też czy stosunkowo blisko znajduje się duże miasto lub 

granica, a zatem jak najbardziej zasadne wydaje się uznanie położenia za egzogenny (a nie 

endogenny) czynnik rozwoju (zob. np. M. Grochowski, A. Kowalczyk 1999). 

28

Rozdział 2. Turystyka a rozwój lokalny z punktu widzenia koncepcji 

teoretycznych 

Badania na temat związków funkcji turystycznej z poziomem rozwoju społeczno- 

gospodarczego na szeroką skalę są obecne w światowej literaturze z zakresu geografii turyzmu 

przynajmniej od lat 60. XX wieku. Od tego czasu powstało wiele obserwacji, ujęć, a nawet 

koncepcji odnoszących się do tego problemu. W niniejszej pracy, której przedmiotem studiów 

są polskie gminy, podjęta zostanie próba nawiązania do niektórych z tych podejść i 

zastosowania ich do interpretacji wyników badań empirycznych. Stąd też potrzeba omówienia 

na wstępie koncepcji, do których nawiązania będą później czynione. Ponadto przydatne dla 

dalszej części pracy będzie także przywołanie wybranych koncepcji geograficznych oraz z 

zakresu gospodarki przestrzennej. Jak zauważa A. Kowalczyk (2000a, s. 37), „geografia 

turyzmu przez wielu autorów jest uważana za dziedzinę interdyscyplinarną, o licznych 

powiązaniach nie tylko z dyscyplinami geograficznymi, ale również z innymi naukami 

(głównie społecznymi).” W związku z tym koncepcje badawcze wykorzystywane w geografii 

turyzmu w dużej mierze pochodzą z nauk społecznych i ekonomicznych. 

Ogólnie można przyjąć, że na kształt relacji między funkcją turystyczną a rozwojem 

lokalnym mogą mieć wpływ czynniki endogenne i egzogenne. Niniejsza praca jest między 

innymi próbą zbadania, które z nich mają większe znaczenie i jak wygląda mechanizm 

kształtowania tych relacji na przykładzie badanych gmin. Podstawami teoretycznymi, które 

wydają się być przydatne dla zrealizowania tego celu badawczego, są koncepcja bazy 

ekonomicznej, dowodząca, iż to czynniki egzogenne decydują o rozwoju, oraz koncepcja 

rozwoju zależnego, koncepcja rozwoju endogennego i koncepcja dwóch sektorów 

turystycznych (informal/formal sector), wedle których są to czynniki endogenne. Innymi 

dwoma koncepcjami badawczymi, które zostaną w pracy przetestowane, są koncepcja cyklu 

ewolucji obszaru turystycznego, a także koncepcja przestrzeni turystycznej w rozumieniu S. 

Liszewskiego. Są one koncepcjami powstałymi na gruncie geografii turyzmu, i tłumaczą 

rozwój funkcji turystycznych i spowodowane przez nie przemiany w otoczeniu lokalnym 

niezależnie od tego, jaki czynnik (endo- czy egzogenny) był głównym impulsem ich rozwoju. 

Koncepcja bazy ekonomicznej 

Koncepcja bazy ekonomicznej, wspomniana już w rozdziale pierwszym przy okazji 

omawiania pojęcia funkcji, ma w geografii dość długą historię. Za jej twórcę uznaje się W. 

29

Sombarta i jego dzieło z początku poprzedniego wieku, zaś za twórcę nazwy „baza 

ekonomiczna miast” (urban economic base) uchodzi H. Hoyt. W Polsce koncepcja ta została 

przybliżona przez K. Dziewońskiego (1971). W jej centrum znajduje się podział ludności 

pracującej w mieście na dwie podstawowe grupy: ponadlokalną, czyli związaną działalnością 

z gospodarką „otwartą terytorialnie na zewnątrz” (egzogenną), oraz lokalną, związaną z 

gospodarką „terytorialnie domkniętą do wewnątrz” (endogenną; Dziewoński 1971). To ta 

pierwsza grupa, pracująca „na zewnątrz”, decyduje o egzystencji i rozwoju miasta. „To są 

ludzie, którzy żyją i pozwalają żyć. Pozwalają żyć pozostałym mieszkańcom miasta, którzy 

nie mogą własnymi siłami zdobyć potrzebnych do życia produktów (…) i jedynie uczestniczą 

w środkach zdobywanych przez pierwotnych twórców miasta” (Sombart 1907, cyt. za: K. 

Dziewońskim 1971, s. 13). Funkcje egzogenne są zatem funkcjami miastotwórczymi. Innymi 

słowy: o rozwoju lokalnym decydują ludzie, którzy pracują na rzecz rynku zewnętrznego, 

żyją z importu i eksportu. Dzięki nim miasto funkcjonuje, a wraz z nim ludność, która 

zajmuje się obsługą rynku wewnętrznego, lokalnego. Do koncepcji tej nawiązywali m.in. 

zwolennicy „koncepcji rozwoju odgórnego” (development-from-above), uważając, iż rozwój 

pojawia się pod wpływem zewnętrznych sił, takich jak rynek zbytu dla eksportu, inwestycje 

zewnętrzne lub migracje (Nelson 1993). 

Tak zarysowaną w skrócie koncepcję można interpretować na gruncie turystyki na 

dwa sposoby. Po pierwsze, aby obecna na danym obszarze funkcja turystyczna miała 

rzeczywiście wpływ na rozwój lokalny, konieczne są impulsy z zewnątrz. Musi pojawić się 

jakiś egzogenny czynnik, który będzie impulsem dla uruchomienia procesów rozwojowych. 

Może to być na przykład inwestycja z zewnątrz (np. hotel), zewnętrzny program finansowania 

rozwoju ścieżek rowerowych w gminie, pojawienie się mody na jakiś typ ruchu 

turystycznego, na czy też decyzja państwa o doprowadzeniu linii kolejowej do danej 

miejscowości. 

Wśród przykładów takich zewnętrznych impulsów, które spowodowały rozwój funkcji 

turystycznej w sposób, który wpłynął następnie na rozwój lokalny, można wymienić brytyjski 

Brighton czy też polską Krynicę, gdzie dynamiczny napływ ruchu turystycznego nastąpił 

dopiero po doprowadzeniu do nich linii kolejowej (Kowalczyk 2000a). Szybki rozwój 

uzdrowisk w Europie w XIX i XX wieku uwarunkowany był upowszechnieniem się w 

ówczesnej medycynie koncepcji leczenia wodami mineralnymi, kąpielami borowinowymi, 

itp. (Kowalczyk 2000a) – dzięki temu na obszarze dzisiejszej Polski rozwinął się 

Ciechocinek, Nałęczów, a przede wszystkim uzdrowiska sudeckie i karpackie. Czynnikami 

zewnętrznymi są też programy i inicjatywy wsparcia dla różnych pożądanych form turystyki 

30

ogłaszane na szczeblu centralnym lub regionalnym. W Hiszpanii w wyniku pierwszego 

krajowego programu rozwoju turystyki wiejskiej rozpoczętego w 1967 roku liczba 

gospodarstw wiejskich świadczących usługi turystyczne wzrosła w ciągu dziesięciu lat z 834 

do 9 250 (Skoczek 2003). Podobnie dynamiczny rozwój usług turystycznych nastąpił w 

wyniku rządowego programu „Turystyki na Obszarach Wiejskich” wprowadzonego na 

obszarach wiejskich Portugalii (program ten przyjęto w 1986 roku; Skoczek 2003). 

Śródziemnomorskie wybrzeże francuskiego regionu Langwedocja-Roussillon było do końca 

lat 50. XX wieku przede wszystkim siedliskiem komarów, a decyzja rządu G. Pompidou o 

stworzeniu za pomocą Mission Racine wielkiego programu zagospodarowania wybrzeża, 

trwającego około 20 lat, sprawiła, że stało się ono jednym z ważniejszych regionów 

turystycznych Francji (Sagnes 2001). Te kilka przykładów pokazuje, w jaki sposób czynnik 

egzogenny wpływał na rozwój funkcji turystycznej, a w konsekwencji na rozwój społeczno- 

gospodarczy oparty na niej. 

Drugim sposobem spojrzenia na koncepcję bazy ekonomicznej jest spojrzenie w 

szerszym kontekście, pozwalające w ogóle wyjaśnić, dlaczego turystyka może być 

czynnikiem rozwoju lokalnego. Wiąże się to z samą definicją turystyki – wszak najogólniej 

można powiedzieć, że turystą jest osoba, która spędza przynamniej jedną noc poza terenem 

swojego stałego miejsca zamieszkania w celach innych niż zarobkowe. A zatem z punktu 

widzenia układu lokalnego turysta jest „towarem importowanym”, elementem zewnętrznym 

w stosunku do niego. Obecność ruchu turystycznego na danym obszarze implikuje 

działalność związaną z jego obsługą, a ta działalność z kolei wpływa na rozwój działalności ją 

obsługujących. W ekonomii nazywa się „efektem mnożnikowym”. 

Takie ujęcie, choć bez bezpośredniego nawiązywania i odwoływania się do koncepcji 

bazy ekonomicznej, nie jest obce badaczom zajmującym się geografią turyzmu. Na przykład 

A. Matczak (1992, ss. 139-140) zauważa: „znaczenie ekonomiczne podróży turystycznych 

polega na tym, że kreują one dodatkową działalność gospodarczą. Człowiek, stając się 

uczestnikiem ruchu turystycznego, przenosi wraz ze sobą prawie wszystkie swoje potrzeby 

bytowe (część stała popytu) oraz nowe specyficzne potrzeby związane z osiągnięciem celu 

wyjazdu (część dodatkowa popytu). (…) Dużo ważniejsza z punktu widzenia gospodarczego 

dla obszarów tej [turystycznej] recepcji jest część dodatkowa popytu, która wymusza 

dodatkową działalność gospodarczą. W ten sposób ruch turystyczny kreuje rozwój 

gospodarczy wielu dziedzin pracujących bezpośrednio dla zaspokojenia potrzeb 

turystycznych. To z kolei wymaga rozwoju szeregu działalności usługowo-produkcyjnych 

zaopatrujących gospodarkę turystyczną w niezbędne środki wytwórcze”. W podobny sposób 

31

wypowiadają się ekonomiści – zdaniem G. Gołembskiego (2002b) ekonomiczny sens 

turystyki wynika z dwóch zasadniczych faktów: po pierwsze, istotą turystyki jest 

przemieszczanie się ludzi wraz ze swoimi pieniędzmi do nowych miejsc konsumpcji, a po 

drugie, struktura tej konsumpcji jest inna niż w stałym miejscu zamieszkania, zaś jej wielkość 

z reguły wyższa. Natomiast R. Seweryn (2004) zwraca uwagę, że przedsiębiorstwa 

gospodarki turystycznej są czynnikiem popytotwórczym w stosunku do dziedzin 

zaopatrujących w środki używane w procesie świadczenia usług turystycznych. 

Jak wynika z przedstawionych wyżej poglądów, turystykę traktuje się jako czynnik 

zewnętrzny, który wytwarza popyt na obszarze recepcji ruchu turystycznego. Popyt ten jest 

zaspakajany poprzez wytwarzanie usług turystycznych. Te z kolei dają zatrudnienie 

miejscowej ludności, co sprawia, że – w rozumieniu koncepcji bazy ekonomicznej – układ 

lokalny się rozwija. Turystyka, jako czynnik egzogenny decydujący o rozwoju, jest 

czynnikiem miastotwórczym i często ma wpływ na rozwój obszarów wiejskich. Jest więc 

czynnikiem rozwoju lokalnego. 

Jak wspomniano, w ekonomii omawiane zjawisko nazywa się efektem mnożnikowym. 

G. Gołembski (2002c) zauważa, że pojęcie mnożnika zostało do nowoczesnej makroekonomii 

wprowadzone przez J. M. Keynesa, a dotyczy wpływu inwestycji na wzrost produktu 

narodowego brutto. „Przyrost inwestycji wywołuje – zgodnie z pojęciem mnożnika – 

nieproporcjonalny, ale zwielokrotniony przyrost produkcji i zatrudnienia. Wysokość tej 

„ekspansji” inwestycyjnej zależy w gospodarce od krańcowej skłonności do konsumpcji, to 

jest przyrostu konsumpcji generowanej przez przyrost dochodu o jednostkę. Generalnie rzecz 

biorąc, im wyższa jest krańcowa skłonność do konsumpcji, tym wyższa wartość mnożnika” 

(Gołembski 2002c). Cytowany Autor dowodzi dalej, iż przyczyną efektów mnożnikowych w 

gospodarce są inwestycje, gdyż „wpompowują” one do gospodarki nowy pieniądz. Na 

podobnej zasadzie działa efekt mnożnikowy w turystyce – w skali gospodarki narodowej 

efekty mnożnikowe podobne do inwestycji mogą zostać wywołane przez popyt turystów zza 

granicy, gdyż ich pieniądz jest nowym, szybkim pieniądzem, „wpompowywanym” w 

gospodarkę (Gołembski 2002c). Rozpatrywany przez cytowanego Autora przykład można 

odnieść także do mniejszego niż kraj terytorium, jakim jest na przykład gmina. Wówczas nie 

musi być mowy o turyście zagranicznym, lecz o turyście zewnętrznym w stosunku do 

analizowanego obszaru – układu lokalnego. 

Zdaniem R. Gałeckiego (2004) badanie wpływu turystyki na gospodarkę należy 

rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwszą z nich jest wpływ bezpośredni, który „wynika 

32

z pojawienia się turysty i jest konsekwencją zgłaszanego przez niego popytu, popartego 

przeniesionym z miejsca stałego pobytu dochodem” (Gałecki 2004, s. 113). Drugą z nich jest 

wpływ pośredni, będący rezultatem wpływu bezpośredniego, którego „natężenie wynika z 

dalszych obrotów wydatkowanego przez turystów pieniądza na obszarze objętym obserwacją 

(kraj, region, miejscowość). Zjawisko kolejnych obrotów dodatkowego pieniądza jest 

nazywane w nauce efektem mnożnikowym” (Gałecki 2004, ss. 113-114). Podobnie A. 

Budeanu (2005) twierdzi, że oprócz bezpośredniego, „widzialnego” wpływu, turystyka 

stymuluje w sposób pośredni, mniej zauważalny, także inne sektory gospodarcze, a wpływ ten 

jest potencjalnie nawet większy aniżeli wpływ bezpośredni. 

C. M. Hall i S. J. Page (2002) uważają, że efekt mnożnikowy sprawia, iż wydatki na 

turystykę stymulują także rozwój innych sektorów gospodarki. Wpływ turystyki na rozwój 

ekonomiczny może ich zdaniem przybierać następujące postacie: 

- wpływ bezpośredni (primary or direct impact), będący bezpośrednią 

konsekwencją pobytu turystów na danym obszarze, np. wydatki turystów na 

wyżywienie; 

- wpływ pośredni (indirect impact), powstały poprzez transakcje dokonywane przez 

przedsiębiorstwa na terenie danego obszaru, np. inwestycja hotelu w nowy sprzęt 

lub zaopatrzenie hotelu; 

- wpływ wywołany (induced impact), inaczej wpływ dodatkowy, wywołany poprzez 

dodatkowe wydatki konsumenckie, jak np. zakup dóbr i usług przez pracowników 

hotelu (Hall, Page 2002, s. 142). 

Podsumowując można zaryzykować stwierdzenie, iż obojętnie, czy omawiane 

zjawisko nazwiemy efektem mnożnikowym, czy też funkcją egzogenną obszaru, istotne jest 

to, iż przyjazd turystów na dany teren powoduje przypływ pieniądza z zewnątrz, a to z kolei 

wywołuje pozytywny wpływ turystyki na miejscową gospodarkę. Choć, jak zauważa R. 

Gałecki (2004), nie zawsze jest to taka prosta zależność – przy każdym obrocie tegoż 

pieniądza na danym obszarze występuje bowiem także zjawisko „przecieku”, to jest wypływu 

pieniądza poza obszar przyjęty do badania. Główną przyczyną takich „przecieków” jest 

sprowadzanie/nabywanie dóbr i usług spoza obszaru badanego, zaś ich rozmiar zależy 

głównie od samowystarczalności obszaru. „Generalnie można stwierdzić, że im mniejszy 

obszar badany, tym samowystarczalność będzie słabsza, co oznacza, że przecieki pieniądza, w 

tym również turystycznego, będą większe” (Gałecki 2004, s. 115). Z kolei M. Mika (2007) 

33

zauważa, iż wielkość ekonomicznych efektów mnożnikowych związanych z rozwojem 

turystyki zależy od sposobu jej organizacji, relacji własnościowych w sektorze turystycznym 

oraz poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru recepcji turystycznej. 

Koncepcja rozwoju zależnego 

Koncepcja rozwoju zależnego (koncepcja zależności) powstała w latach 60. XX 

wieku, i w największym stopniu rozwijana była przez ekonomistów latynoamerykańskich. 

Posłużyła ona za wytłumaczenie problemów ekonomicznych krajów tzw. Trzeciego Świata, a 

przede wszystkim Ameryki Łacińskiej. W centrum tej koncepcji leżało przekonanie, że 

bogate kraje, poprzez inwestycje w gospodarkę krajów biednych, uzależniają je od siebie 

ekonomicznie, jednocześnie uniemożliwiając im samodzielny rozwój. Jak zauważa M. 

Czerny (2005, s. 50), „utrzymywano, że substytucja importu sprzyjała przejęciu przez 

korporacje międzynarodowe kontroli nad najbardziej dynamicznymi sektorami gospodarki i 

sprawiła, że lokalne gałęzie przemysłu stały się zależne od kapitału międzynarodowego”. 

Koncepcja zależności znalazła swoje odzwierciedlenie także w badaniach z zakresu 

geografii turyzmu, zwłaszcza w literaturze zagranicznej. Asumptem do tego było 

rozczarowanie faktem, że turystyka nie przyniosła oczekiwanych korzyści krajom tzw. 

„Trzeciego Świata”. Kraje te, zazwyczaj położone w ciepłej strefie klimatycznej, miały stać 

się rajem dla turystów poszukujących słońca, plaży i morza, czyli tzw. trzech „s” 14 . Właśnie 

w turystyce upatrywano szansę na ich rozwój poprzez napływ kapitału z zewnątrz. 

Tymczasem już na przełomie lat 70. i 80. XX wieku ukazały się pierwsze prace krytykujące 

to założenie (Diamond 1977, Husbands 1981, Browett 1982; cyt. za: M. Oppermannem 

1993). Okazało się bowiem, że koszty inwestycji w niezbędną turystyce masowej 

infrastrukturę są na tyle wysokie, że inwestorów z krajów tzw. „Trzeciego Świata” nie stać na 

ich ponoszenie. Inwestycje są zatem dokonywane przez kraje rozwinięte, dokąd następnie 

wracają zyski z turystyki. Powoduje to uzależnienie krajów przyjmujących ruch turystyczny 

od funkcjonujących na ich terenie organizacji i instytucji, których siedziby znajdują się w 

krajach rozwiniętych. Sytuacja taka zaistniała np. w Egipcie, gdzie w latach 90. XX wieku 

zaoferowano znaczne ulgi podatkowe oraz inwestycyjne międzynarodowym koncernom 

turystycznym, co spowodowało, że obecnie pod ich kontrolą znajduje się aż 80% sektora 

komercyjnej turystyki masowej (Gray 1998, cyt. za: M. Miką 2007). Z kolei w Turcji, w 

momencie dynamicznego rozwoju turystyki w latach 90 XX. wieku, małych, lokalnych 

14 Z angielskiego: sun, sea, sand; skrót określający turystykę wypoczynkową, nadmorską; często dodaje się także 

czwarte „s” – od słowa sex 

34

przedsiębiorców, którzy byli podstawą pierwszego rozwoju turystyki w tym kraju, zastąpiły 

ponadregionalne, często zagraniczne firmy, które sprowadziły rolę miejscowej ludności z 

głównych beneficjentów rozwijającej się gałęzi gospodarki do rezerwuaru taniej siły roboczej 

(Seckelmann 2002). Zjawisko to – zdaniem wielu badaczy – to rodzaj neokolonializmu, 

wpisującego się w koncepcję centrum – peryferie (Shaw, Williams 2002) bądź też właśnie w 

koncepcję rozwoju zależnego (Oppermann 1993), w myśl której „turystyka jest 

wykorzystywana przez kraje rozwinięte do przeniesienia stanu uzależnienia gospodarczego i 

politycznego na kraje rozwijające się. Tym samym zamiast zmniejszać różnice 

międzyregionalne, turystyka przyczynia się do ich pogłębiania się.” (Kowalczyk 2000a, s. 

40). 

Opisane wyżej zależności powstają nie tylko w relacji między krajami (układ lokalny 

– inwestor zagraniczny), ale także wewnątrz krajów (układ lokalny – inwestor z innego 

miejsca, najczęściej dużego miasta). M. Skoczek (2002) na podstawie badań w Ameryce 

Łacińskiej stwierdza, że od początku lat 90. budowa infrastruktury noclegowej w tym 

regionie jest coraz częściej podejmowana przez inwestorów krajowych, najczęściej 

pochodzących jednak z obszarów miejskich (na przykład inwestycje mieszkańców stolicy 

Ekwadoru, Quito, w miejscowości Mindo). Inwestycja taka jest wciąż z punktu widzenia 

układu lokalnego inwestycją zewnętrzną, i może mieć podobne konsekwencje co inwestycja 

zagraniczna. 

Zdaniem M. Oppermanna (1993), efektem opisanego wyżej uzależnienia jest 

powstawanie tzw. turystycznych enklaw – kompleksów hotelowych, odciętych często 

wysokim murem od otaczających je terenów w kraju, w którym się znajdują, oraz od jego 

mieszkańców. Cała aktywność przebywających tam turystów (a co za tym idzie, także ich 

pieniądze) zamyka się w enklawie – tam śpią, jedzą, korzystają z rozrywek; tam też wykupują 

wycieczki w klimatyzowanych autokarach po okolicy (Brohman 1996, Poirier 1995). Jeśli 

właścicielem takiego „getta” jest inwestor z kraju rozwiniętego (a jak wspomniano wyżej, to 

bardzo częsta sytuacja), to większość zysków wraca do bogatych krajów, z których pochodzą 

turyści. A nawet jeśli miejscowa ludność czerpie jakieś korzyści finansowe z istniejącego na 

jej terenie obiektu, to tak zorganizowany ruch turystyczny wywołuje znikomy efekt 

mnożnikowy. Przykładowo S. Britton (1980, cyt. za: J. Brohmanem 1996) szacuje, że na 

Fidżi ok. 70% zagranicznego kapitału wytworzonego w turystyce w 1975 roku zostało 

spożytkowane na import, wynagrodzenia zagranicznych pracowników, powrót zysków do 

siedzib przedsiębiorstw turystycznych oraz wzrost konsumpcji miejscowej ludności na dobra 

importowane, na które popyt wśród ludności wytworzyła właśnie turystyka. J. Mbaiwa (2005) 

35

dowodzi, że w Botswanie aż ponad 70% dochodów z turystyki w 1997 roku zostało wydane 

poza krajem. Autorzy ci nazywają te procesy enclave tourism (turystyka enklawy, turystyczna 

enklawa, turystyka enklawowa). 

Z opisanym wyżej zjawiskiem wiąże się jeszcze jeden problem. Jak zauważa M. Khan 

(1997), wiele dóbr i usług wymaganych przez przeciętnego turystę musi być importowanych z 

krajów bogatych, czego wynikiem jest fakt, że duża część wydatków ponoszonych na 

turystykę „wypływa” poza lokalny układ gospodarczy i poza kraj przyjmujący turystów. Jak 

już wspominano, turystyka jest czynnikiem popytotwórczym (Seweryn 2004). Ten 

zwiększony popyt wywołany przyjazdem turystów często nie znajduje odpowiedniej podaży 

na miejscu (nie tylko w swej wielkości, ale i w strukturze), a zatem towary i usługi muszą być 

sprowadzone spoza układu lokalnego (Lundgren 1973, cyt. za: J. Neblettem i M. Greenem 

2000). Jak podaje E. G. B. Gooding (1971, cyt. za: B. Shawem i A. Williamsem 2002), na 

Barbadosie szacuje się, że ok. dwie trzecie jedzenia konsumowanego przez turystów jest 

importowana. Problem ten zauważają m.in. A. Hohl i C. Tisdell (1995) zajmując się 

Półwyspem Jork w Australii. Dowodzą oni, że zarówno turyści odwiedzający ten atrakcyjny 

turystycznie region, jak i touroperatorzy, kupują większość swojego zaopatrzenia poza tym 

obszarem. Wydatki turystów na Półwyspie ograniczają się przede wszystkim do zakupu 

benzyny (aż 43% wszystkich ponoszonych tu przez turystów wydatków), a także noclegu 

(14%), jedzenia (24%), napojów (7%), oraz pamiątek (9%). Środki „zostające” na miejscu są 

też mniejsze przez fakt, że wiele produktów sprzedawanych na Półwyspie Jork 

importowanych jest spoza jego terenu. A zatem i efekt mnożnikowy jest tu minimalny (Hohl, 

Tisdell 1995). W jednym z artykułów opublikowanych w książce pod znamiennym tytułem: 

„Ekspansja turystyki: wygrani i przegrani. Punkty widzenia Południa” 15 K. T. Suresh (2006) 

podaje za Programem Narodów Zjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska (UNEP), iż w 

Tajlandii aż 70% wydatków turystów wycieka poza ten kraj (poprzez działalność 

organizatorów turystyki, przedsiębiorstwa lotnicze, hotele, import napojów i artykułów 

spożywczych, itp.). W przypadku innych krajów tzw. „Trzeciego Świata” udział ten wynosi 

od 40% (Indie) aż do 80% (niektóre Wyspy Karaibskie; Suresh 2006). Cytowana Autorka 

stwierdza w efekcie, iż zwolennicy rozwoju turystyki dowodzą, że podstawowymi 

przesłankami ekonomicznymi do rozwoju turystyki są: zdolność turystyki do generowania 

wysokich zysków oraz tworzenie miejsc pracy w lokalnej gospodarce dzięki występowaniu 

efektów mnożnikowych. Tymczasem prowadzone badania pokazują, iż żaden z tych celów 

15 W oryginale: „Expansion du tourisme: gagnants et perdants. Points de vue du Sud”. 

36

nie został w sposób satysfakcjonujący osiągnięty w krajach najbardziej uzależnionych od 

turystyki (Suresh 2006). 

Podsumowując omówione problemy można przytoczyć pogląd F. El Alaoui (2006) 

mówiący, iż trzy podstawowe, negatywne efekty wpływu turystyki na gospodarki krajów 

„biednego Południa” są następujące: (1) „wycieki” dewiz i dochodów poprzez import dóbr 

konsumpcyjnych, wyposażenia, usług i technologii z krajów uprzemysłowionych, 

sprowadzanie wykwalifikowanej siły roboczej zza granicy, a także koszty promocji za 

granicą; (2) nikły „powrót” pieniądza do krajów recepcji turystycznej oraz (3) niestabilność 

ruchu turystycznego i generowanych przez niego wpływów (przede wszystkim 

spowodowanych zjawiskami pogodowymi, zmianami sytuacji politycznej w wielu krajach 

oraz bardzo dużą podażą miejsc recepcji turystycznej). 

Jak widać, uzależnienie krajów tzw. „Trzeciego Świata” od krajów bogatych w 

zakresie rozwoju turystyki znajduje swoje odzwierciedlenie w wielu empirycznych 

przykładach oraz jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Badania pokazują, że 

turystyka nie zawsze musi być czynnikiem rozwoju lokalnego, a w pewnych warunkach, 

które można ogólnie określić jako ingerencję czynników zewnętrznych, przynosi nawet 

więcej szkód aniżeli korzyści ekonomicznych. Tym niemniej należy oddać badaczom 

zajmującym się tym zjawiskiem sprawiedliwość, że widzą oni także pewne niedoskonałości 

takiego podejścia. Na przykład M. Oppermann (1993) zwraca uwagę, że nie cała baza 

noclegowa jest w rękach krajów rozwiniętych, a co więcej, w koncepcji zależności 

uwzględniana jest tylko turystyka masowa i tylko międzynarodowy ruch turystyczny. Z kolei 

S. Milne i I. Ateljevic (2001) zauważają za K. Preisterem, iż ludność miejscowa nie jest 

pasywnie poddawana zewnętrznym siłom, lecz także reaguje, a efekty rozwoju to proces 

negocjowany przez mieszkańców i „siły strukturalne” (structural forces). 

W Polsce opisany wyżej nurt badawczy nie jest bardzo popularny, choć pewne prace 

wpisujące się weń można w literaturze znaleźć. Na przykład M. Jędrusik (2003) opisał trzy 

modele kolonizacji turystycznej występującej na wyspach w strefie międzyzwrotnikowej. W 

pierwszym z nich, nazwanym przez Autora „modelem izolacji”, turystyczne enklawy 

powstają za sprawą kapitału zewnętrznego (przykład Malediwów). Model drugi to „model 

symbiozy” (występujący na wyspach u wybrzeży Tajlandii), gdzie impulsem do rozwoju 

turystyki jest kapitał zewnętrzny, jednak z czasem ludność miejscowa coraz bardziej angażuje 

się w gospodarkę turystyczną. Trzeci wreszcie model nazwany został „pasożytniczym” – 

pierwsze usługi turystyczne świadczone są tu przez ludność miejscową, a w trakcie ich 

37

ozwoju pojawiają się inwestycje z zewnątrz, które „przechwytują” ruch turystyczny (Jędrusik 

2003). 

Spośród badań prowadzonych na terenie Polski najlepszym chyba przykładem jest 

wykonane pod koniec lat 80. XX wieku studium układu lokalnego zastanego w Szczyrku 

(Błasiak i in. 1990). Charakteryzując te badania, B. Jałowiecki (1989, s. 229) stwierdza: „Rola 

„miastotwórcza” sektora turystycznego przedsiębiorstw państwowych jest bardzo ograniczona 

i funkcjonują one w postaci enklawy słabo zależnej od gospodarczego i społecznego 

otoczenia. Natomiast w znacznym stopniu bezpłatnie zawłaszczają i intensywnie eksploatują 

miejscowe zasoby przyrodnicze: ziemię, wodę i powietrze, przerzucając na miejscową 

społeczność koszty związane z eksploatacją i zniszczeniem środowiska”. Jak widać, w 

przypadku Szczyrku turystycznymi enklawami nie były w latach 80. zagraniczne kompleksy 

hotelowe, ale przedsiębiorstwa państwowe (głównie chodzi tu o ośrodki wypoczynkowe). 

Jednak mechanizm działania był taki sam – znikome powiązania danej jednostki z układem 

lokalnym w sferze gospodarczej, społecznej i politycznej. Warto dodać, iż cytowany wyżej 

M. Jędrusik (2003) zalicza opisany przypadek Szczyrku do modelu izolacji, zaś rozwój 

turystyczny Szczyrku po 1989 roku – do modelu symbiozy. 

Koncepcja rozwoju endogennego (oddolnego) 

Jak zauważyli cytowani wyżej S. Milne i I. Ateljevic (2001), krytykując omawianą 

wyżej koncepcję rozwoju zależnego, ludność miejscowa może (powinna?) sama reagować na 

zachodzące w jej bezpośrednim otoczeniu procesy. To dobry asumpt do przybliżenia 

koncepcji rozwoju endogennego, która zrodziła się z obserwacji dotyczących 

wykorzystywania pod względem gospodarczym krajów tzw. Trzeciego Świata przez 

korporacje transnarodowe (Dziemianowicz 2008). Jej prekursorem był J. R. Friedman, który 

w latach 60. XX wieku zajmował się problematyką rozwoju krajów rozwijających się. 

Ponowne zainteresowanie nią nastąpiło w latach 90. XX wieku, gdy zaczęto odczuwać 

niedostatki neoklasycznej teorii wzrostu (Dziemianowicz 2008). 

Koncepcja rozwoju endogennego opiera się na przekonaniu, iż dany obszar sam 

powinien zadecydować, jaki charakter ma mieć jego rozwój; powinien kontrolować swoje 

instytucje w celu stworzenia odpowiedniej dla siebie ścieżki rozwoju (Nelson 1993). Rozwój 

oparty być powinien na wewnętrznym potencjale. Jak podaje W. Dziemianowicz (2008), 

koncepcja ta nie jest związana z konkretną przestrzenią i może być wykorzystywana w 

tłumaczeniu procesów rozwojowych tak na poziomie kraju, regionu, jak i gminy. Istotne jest 

to, że niezależnie od przyjętej skali, analizowane są wewnętrzne zasoby danego obszaru i przy 

38

pomocy tych zasobów następuje wyjaśnienie rozwoju. Zdaniem W. Stohra (cyt za: P. 

Wilsonem 1995), rozwój endogenny musi zakładać także występowanie wartości 

pozaekonomicznych. 

Jak zauważa A. C. Nelson (1993), w myśl omawianej tu koncepcji należy zmniejszać 

import dóbr i usług, zaś zaoszczędzone w ten sposób środki reinwestować na danym obszarze. 

Wspierane powinny być usługi świadczone na małą skalę i dużym nakładem pracy (small- 

scale labor-intensive industries). Natomiast usługi oparte na eksporcie, które eksploatują 

lokalne zasoby, a nie wpływają w znaczący sposób na poprawę jakości życia na danym 

obszarze, powinny być dyskwalifikowane. Kontrola nad naturalnymi zasobami powinna być 

zwiększona (Nelson 1993). 

Wymienione działania powinny być koordynowane przez zdecentralizowane 

organizacje regionalne wspierane przez samorządy lokalne oraz grupy przedsiębiorstw 

(Nelson 1993). Jak zauważają R. Domański i A. Marciniak (2003, cyt. za: W. 

Dziemianowiczem 2008) wzrost endogenny obszaru tworzony jest przez przedsiębiorców, 

polityków, wzajemne relacje przedsiębiorców i polityków oraz pozostałych aktorów gminy. 

Stosując koncepcję rozwoju endogennego na gruncie rozwoju turystyki można 

przyjąć, iż jeśli mieszkańcy danego terenu chcą, aby jego rozwój był oparty na turystyce, 

władze lokalne w porozumieniu z przedsiębiorcami powinny samodzielnie, własnymi siłami 

gospodarować zasobami danego obszaru. Zasobami w rozumieniu nie tylko walorów 

turystycznych, ale obejmujących także zagospodarowanie turystyczne, które powinno być 

oparte na lokalnym zaangażowaniu i przedsiębiorczości, a nie przedsiębiorstwach 

„importowanych”, które korzystają z miejscowych zasobów nie zawsze wpływając na rozwój 

danego obszaru. Jest to spojrzenie zbieżne z koncepcją zależności, choć opiera się ono nie na 

krytyce sił zewnętrznych, ale na popieraniu sił wewnętrznych. W obu przypadkach mowa jest 

jednak o tym, że to endogenne czynniki decydują o rozwoju. 

Koncepcja dwóch sektorów turystycznych (informal/formal sector) 

Jak pisze A. Kowalczyk (2000a), autorem koncepcji dwóch sektorów turystycznych 

jest socjolog, E. Cohen. W swoim artykule z 1972 roku dokonuje on typologii turystów, 

wyróżniając cztery role społeczne turysty i odpowiadające im cztery typy doświadczenia 

turystycznego (Podemski 2004), do których później nawiązał w swej znanej koncepcji R. 

Butler. Dwie pierwsze role („zorganizowany turysta masowy” i „indywidualny turysta 

masowy”) E. Cohen zalicza do ról zinstytucjonalizowanych, zaś dwie następne („odkrywca” i 

39

„turysta dryfujący”; drifter) – do ról nie-zinstytucjonalizowanych. Role zinstytucjonalizowane 

to zachowania turystów rutynowo określone przez instytucje turystyczne (biura podróży, 

firmy transportowe, sieci hotelowe), zaś role nie-zinstytucjonalizowane to role otwarte, nie 

określone ściśle przez instytucje turystyczne (Podemski 2004). Rozwijając koncepcję E. 

Cohena badacze geografii turyzmu zaczęli mówić o „formalnym” (formal, 

zinstytucjonalizowanym) i „nieformalnym” (informal, nie-zinstytucjonalizowanym) sektorze 

turystycznym 16 . 

Rozróżnienie pomiędzy nimi nie jest w literaturze jednoznaczne: R. Wahnschafft 

(1982, cyt. za: M. Oppermannem 1993) uznaje za formal sector zakwaterowanie, 

gastronomię, centra rekreacji oraz sklepy z pamiątkami, zaś za informal sector – 

sprzedawców ulicznych, prostytutki, rękodzielnictwo, itp. Z kolei B. M. Kermath i R. N. 

Thomas (1992, cyt. za: M. Oppermannem 1993) za kryterium rozróżniające uważają 

możliwość używania kart kredytowych oraz wypłacanie stałych pensji. D. Timothy i G. Wall 

(1997) twierdzą co prawda, że do formal sector (w przeciwieństwie do informal sector) 

zaliczają się przedsiębiorstwa uprawnione do tego, posiadające odpowiednie pozwolenia i 

płacące podatki, jednak dodają, iż jest między tymi dwoma sektorami wiele innych różnic. 

Formal sector charakteryzuje uzależnienie od dóbr importowanych, własność w rękach 

korporacji, operacje wykonywane na dużą skalę, zorientowanie na kapitał (capital- 

intensiveness), import technologii, udokumentowane (często za granicą) umiejętności, a także 

rynek chroniony przez licencje, cła itp. Informal sector oparty jest natomiast na miejscowych 

zasobach, własności rodzinnej, małej skali wykonywanych operacji, wymaganiu umiejętności 

„pozaszkolnych”, zorientowaniu na pracę (labor intensiveness), pracy na część etatu, oraz 

nieuregulowanym i opartym na konkurencji rynku (Timothy, Wall 1997). Zdaniem R. 

Daviesa (1979, cyt. za: D. J. Timothiem, G. Wallem 1997) w ramach formal sector środki 

produkcji są z reguły w rękach wąskiej grupy osób, która zatrudnia pracowników w celu 

powiększania swoich zysków; natomiast w przypadku informal sector środki produkcji są w 

rękach osób, które z nich korzystają i nimi obracają. Widać zatem, iż rozróżnienie pomiędzy 

formal sector a informal sector, zwłaszcza w warunkach polskich, to coś innego niż 

działalność zarejestrowana i działalność w tzw. „szarej strefie”, choć nie należy wykluczać, iż 

w wielu przypadkach to się pokrywa. W większym stopniu chodzi tu o rozróżnienie pomiędzy 

16 Na podstawie opisów tej koncepcji w literaturze należy stwierdzić, iż przetłumaczenie ich na język polski w 

sposób dosłowny (formalny – nieformalny) byłoby błędne, bowiem formal sector nie jest do końca 

równoznaczny z przedsiębiorstwami zarejestrowanymi i płacącymi podatki, zaś informal sector nie oznacza 

przedsiębiorstw z tzw. „szarej strefy”. A zatem stosowanie tych sformułowań w języku polskim mogłoby być 

mylące i nasuwać inną interpretację zjawiska. Z tego powodu w niniejszej pracy używane będą pojęcia wprost 

zaczerpnięte z literatury anglojęzycznej: formal sector oraz informal sector. 

40

małymi, lokalnymi przedsiębiorstwami, a dużymi, najczęściej zewnętrznymi, firmami. 

Kryterium wielkości obiektów dla rozróżnienia obu sektorów stosuje także J. Michaud (1991, 

cyt. za: M. Oppermannem 1993). W podobny sposób interpretują je polscy badacze, 

przyjmując, iż formal tourism (tłumaczona jako turystyka formalna) wykorzystuje bazę 

hotelową o międzynarodowym standardzie, a jej obiekty „nie tworzą między sobą 

prawdziwych sieci połączeń i zależności, oprócz więzów organizacyjno-technologicznych. 

Jest to zatem turystyka w dużym stopniu oderwana od miejscowego kontekstu, za wyjątkiem 

walorów, i uzależniona od centrów popytu z zewnątrz” (Liszewski, Baczwarow 1998, s. 55). 

Tymczasem informal tourism (nazywana tu turystyką nieformalną, nieoficjalną, równoległą) 

obejmuje rekreację i turystykę opartą na miejscowej infrastrukturze, wśród której cytowani 

Autorzy wymieniają gospody, oberże, schroniska, pensjonaty, kwatery prywatne, tanie 

obiekty gastronomiczne z miejscową kuchnią, kioski, miejscowe rozrywki, oraz (czasem) 

usługi i zabawy na granicy przestępczości. Informal tourism odznacza się „bardziej 

rozproszoną siecią i dużą liczbą obiektów mocno powiązanych między sobą oraz z miejscową 

gospodarką i społecznością. Posiada ona zatem znaczny wpływ i odgrywa często znaczącą 

rolę w życiu społeczno-ekonomicznym swojego regionu” (Liszewski, Baczwarow 1998, s. 

55). 

A zatem do formal sector zaliczyć należy duże hotele, centra rekreacji, szykowne 

restauracje, itp., zaś do informal sector – kwatery prywatne, małe hoteliki, właścicieli 

niewielkich kramów i sprzedawców ulicznych, itp. itd. Wydaje się, że to właśnie ta druga 

grupa, to znaczy małe, lokalne firmy – informal sector – są rozwiązaniem dla problemów 

wypływu pieniądza poza układy lokalne. Niektórzy badacze (jak na przykład J. Brohman 

1996, M. Oppermann 1993) zauważają, iż efekt mnożnikowy jest dużo większy w przypadku 

firm małych, rozproszonych, należących do miejscowej ludności, aniżeli wielkich, 

międzynarodowych przedsiębiorstw. O potrzebie zwiększenia znaczenia i korzyści w 

informal sector i rozwoju małych, domowych przedsiębiorstw, piszą m.in. autorzy raportu 

dotyczącego rozwoju turystyki w Republice Południowej Afryki (National Responsible 

Tourism…2002) 17 . 

Korzyści takie opisuje na przykładzie indonezyjskiej wyspy Lombok M. P. Hampton 

(1998), który analizuje wpływ na lokalny rozwój gospodarczy „podróżowania po świecie z 

17 Istotne znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju to temat dużo szerszy i znany przynamniej od 

czasu badań poświęconych nierównościom regionalnym we Włoszech i sukcesowi tzw. Trzeciej Italii, 

opisanemu po raz pierwszy przez A. Bagnasco 1977 (cyt. za: A. Gąsior-Niemiec 2003). 

41

plecakiem” (backpacker tourism) 18 , które w wolnym tłumaczeniu rozumieć można także jako 

tramping. Cechy charakterystyczne turystów podróżujących w ten sposób to w opinii tegoż 

Autora podróżowanie lokalnymi środkami transportu, poszukiwanie jak najtańszych 

noclegów, chęć uczestnictwa w codziennym życiu mieszkańców, oraz korzystanie z 

przewodników z serii wydawniczej Lonely Planet. Tego rodzaju turyści są wielokroć 

pionierami rozwoju turystyki w wielu miejscach, i leżą u samej podstawy cyklu rozwoju 

ośrodka turystycznego w ujęciu R. Butlera. Gdy w ślad za nimi miejsca, po których 

podróżują, zaczynają stopniowo odwiedzać coraz większe rzesze turystów, rozpoczynając 

tym samym rozwój turystyki masowej oraz powstawanie turystycznych kurortów, backpacker 

tourists rozpoczynają wówczas odkrywanie kolejnych, nieznanych jeszcze miejsc. M. P. 

Hampton (1998) uważa, że tak backpacker tourism, jak i inne formy „niszowej” (small-scale) 

turystyki (np. ekoturystyka czy turystyka specjalistyczna), wpływają na lokalny rozwój 

ekonomiczny obszarów w następujący sposób: Po pierwsze, rozwój turystyki „niszowej” nie 

pociąga za sobą konieczności importu w celu stworzenia i obsługi bazy turystycznej; baza ta 

powstaje bowiem z miejscowych zasobów i przy wykorzystaniu lokalnej siły roboczej (co w 

przypadku powstawania kurortów turystycznych dla masowej turystyki jest często 

niemożliwe). Po drugie, wymagane są zdecydowanie mniejsze nakłady finansowe i koszty 

zainicjowania działalności turystycznej. Jednocześnie zyski z turystyki nie są wyprowadzane 

poza lokalną gospodarkę, a zostają „na miejscu”. Co więcej, backpacker tourists są 

zainteresowani nabywaniem miejscowych produktów i dóbr oraz korzystaniem z lokalnych 

usług (poczucie autentyczności), a nie tych importowanych. Wszystko to sprawia, że 

gospodarka lokalna, która na tym etapie rozwoju zdecydowanie oparta jest na informal sector, 

korzysta z pobytu turystów. 

Logikę przedstawioną przez M. P. Hamptona (1998) przenieść można z powodzeniem 

także na inne rodzaje ruchu turystycznego, nie tylko turystykę trampingową. Z resztą, jak to 

jeszcze dokładnie zostanie opisane dalej, także R. Butler zakłada w swoim modelu cyklu 

ewolucji obszaru turystycznego, iż na początkowych etapach z rozwoju turystyki korzystają 

lokalni mieszkańcy, a dopiero w późniejszych stadiach pojawia się formal sector, co 

powodować może upadek lokalnej przedsiębiorczości. 

Należy na koniec dodać, iż zdarzają się w praktyce także pozytywne przykłady 

współpracy informal sector z formal sector z pewnym pożytkiem dla społeczności lokalnej. 

Przypadek taki opisali D. J. Telfer i G. Wall (2000) na przykładzie funkcjonowania trzech 

18 ang. backpack to plecak, zatem backpacker tourism dosłownie przetłumaczyć należałoby jako „turystyka 

plecakowa” 

42

hoteli w Indonezji: jednego pięciogwiazdkowego i jednego niesklasyfikowanego (de facto 

pensjonatu) w Yogyakarcie na wyspie Jawa oraz czterogwiazdkowego hotelu na wyspie 

Lombok. Badacze ci wykazali, że większość pozyskiwanych do restauracji artykułów 

spożywczych (warzyw, owoców, ziół, drobiu, ryb i innych) hotele te czerpią z miejscowego 

rynku (od 60% w przypadku hotelu czterogwiazdkowego do ponad 70% w przypadku hotelu 

niesklasyfikowanego), pozytywnie wpływając na lokalną gospodarkę i zmniejszając wypływy 

turystycznego pieniądza poza lokalną gospodarkę (Telfer, Wall 2000). 

Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego 

Koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego (the concept of a tourist area cycle of 

evolution), zaproponowana przez R. Butlera (1980), jest prawdopodobnie jedną z częściej 

cytowanych koncepcji w geografii turyzmu. Choć podstawy do koncepcji (jak zauważa sam jej 

autor, R. Butler) dał W. Christaller w swoim artykule z 1963 roku, a pewnymi jej aspektami 

zajmowali się także inni autorzy (E. Cohen, S. C. Plog, C. A. Stansfield – por. G. Wall (1982; 

cyt. za: M. Oppermannem 1995) to jednak wkład R. Butlera jest najbardziej znany. Należy 

także dodać, iż koncepcja ta przypomina cykl życia produktu czy też – jak zauważa A. 

Kowalczyk (2000a) – koncepcję dyfuzji innowacji. 

Koncepcja R. Butlera (1980) opiera się na założeniu, że obszary turystyczne ulegają 

ciągłej dynamice i zmianom na skutek działania takich czynników, jak preferencje i potrzeby 

turystów, stopniowe pogarszanie i zastępowanie jednych przedsiębiorstw i urządzeń innymi, 

oraz przekształcenia (a nawet zanik) oryginalnych atrakcji, tak przyrodniczych, jak i 

kulturowych, dzięki którym dany obszar zyskał początkową popularność. Na tej podstawie R. 

Butler uznał, że każdy obszar odwiedzany przez turystów podlega ewolucji. Turyści najpierw 

przyjeżdżają na dany obszar nielicznie, przede wszystkich ze względu na słabą dostępność, 

brak zagospodarowania turystycznego oraz niewielką wiedzę o miejscowych warunkach. Wraz 

z pojawieniem się zagospodarowania turystycznego oraz wzrostem świadomości liczba 

turystów zwiększa się. Z czasem, dzięki odpowiedniemu marketingowi, rozpowszechnianiu się 

informacji (promocji) oraz dalszej rozbudowie zagospodarowania turystycznego, popularność 

danego obszaru rośnie bardzo szybko. Jednak w rezultacie może się okazać, iż przy dalszym 

rozwoju, po przekroczeniu maksymalnej chłonności turystycznej (carrying capacity) obszaru, 

liczba turystów zacznie się zmniejszać (Butler 1980). 

43

Pierwszy zasygnalizowany wyżej etap R. Butler (1980) nazwał fazą eksploracji 

(exploration) 19 , którą charakteryzuje mała liczba turystów (rycina 2.1.1). Uznał, iż z 

wspomnianej wcześniej koncepcji E. Cohena (1972, cyt. za: K. Podemskim 2004) turystą 

podróżującym do obszaru znajdującego się na tym etapie ewolucji będzie „odkrywca” 

(explorer). Nie przeszkadza mu zatem brak zagospodarowania turystycznego, a duży kontakt z 

miejscową ludnością jest ważną atrakcją turystyczną. Autor podkreśla, iż na tym etapie 

obecność turystów ma stosunkowo niewielkie znaczenie tak dla ekonomicznego, jak i 

społecznego życia mieszkańców (tabela 2.1.1). 

Rycina 2.1.1 Model cyklu ewolucji obszaru turystycznego 

Liczba turystów 

Źródło: R. Butler (1980) 

wprowadzenie 

eksploracja 

W drugiej fazie, wprowadzania (involvement), turyści przyjeżdżają coraz chętniej, a 

niektórzy mieszkańcy zaczynają świadczyć usługi również bądź wyłącznie dla turystów. Na 

tym etapie pojawiają się także drobne ogłoszenia mające za zadanie przyciągnąć turystów, oraz 

pierwsze presje wywierane na rząd i państwowe agencje w celu osiągnięcia poprawy transportu 

i zagospodarowania turystycznego. 

rozwój 

stagnacja 

konsolidacja 

odrodzenie 

upadek 

stagnacja 

W miarę rozwoju trzeciej fazy, rozwoju (development), R. Butler zakłada, iż 

zaangażowanie lokalnej społeczności oraz kontrolowanie przez nią rozwoju bardzo szybko się 

kończy. Zapewnianie pewnych usług przez lokalnych mieszkańców zastąpione zostanie przez 

19 Tłumaczenie nazw poszczególnych faz z języka angielskiego za A. Kowalczykiem (2000a). Warto zauważyć, 

że inni autorzy mogą je tłumaczyć inaczej – na przykład S. Liszewski i M. Baczwarow (1998) fazę involvement 

tłumaczą jako „wciąganie”, zaś rejuvenation – jako „odmłodzenie”. 

Czas 

44

większe, nowocześniejsze i bardziej wyszukane usługi dostarczane przez zewnętrzne firmy 

(zwłaszcza usługi noclegowe). „Naturalne” atrakcje zostają zastępowane przez „sztuczne”, 

wykreowane przez człowieka. Jednocześnie zmienia się fizjonomia obszaru, nie zawsze 

zgodnie z oczekiwaniami mieszkańców. Na tym etapie liczba turystów zaczyna przekraczać 

liczbę mieszkańców, a turysta, jaki odwiedza miejsca w fazie rozwoju, to cohenowski turysta 

„zinstytucjonalizowany” (indywidualny turysta masowy). 

W pewnym momencie wzrost liczby turystów zaczyna być coraz mniej dynamiczny 

(pomimo iż nominalnie ruch turystyczny wciąż wzrasta), a większa część lokalnej gospodarki 

jest uzależniona od turystyki. Obszar wchodzi w fazę konsolidacji (consolidation). Pomimo 

obecności wielu firm związanych z sektorem turystycznym, pojawianie się kolejnych jest już 

bardzo rzadkie. 

Kolejną fazę, stagnacji (stagnation), charakteryzuje osiągnięcie wskaźników 

maksymalnej chłonności turystycznej; ruch turystyczny osiąga swoje apogeum. Powoduje to 

problemy ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Choć obszar jest rozpoznawalny i ma 

utrwalony wizerunek turystyczny, to jednak przestaje być modny. Liczba turystów zaczyna 

spadać i coraz większy wysiłek trzeba wkładać w odwrócenie tego procesu. Jednocześnie, 

używając butlerowskiego języka, kurort taki zostaje zupełnie „rozwiedziony” ze środowiskiem 

geograficznym, w jakim się znajduje. Turysta „zinstytucjonalizowany” to w tym wypadku 

„zorganizowany turysta masowy” według rozumienia E. Cohena. 

Z fazy stagnacji obszar przejść może do fazy upadku (decline), odchodząc jednocześnie 

od wiodącej działalności turystycznej. Na końcowym etapie funkcja turystyczna albo zanika, 

albo dany obszar staje się „turystycznym slumsem”. Paradoksalnie na tym etapie wzrosnąć 

może zaangażowanie lokalnej społeczności w obsługę ruchu turystycznego, jako że ze względu 

na załamanie rynku stać ją na wykup części obiektów składających się na zagospodarowanie 

turystyczne. Inną, oprócz fazy upadku, możliwością, jest faza odrodzenia (rejuvenation), jednak 

zdaniem R. Butlera nie da się jej wprowadzić bez kompleksowej zmiany atrakcji (walorów), na 

jakich oparta jest działalność turystyczna. Często potrzebne do tego jest zaangażowanie tak 

władz, jak i sektora prywatnego. 

Jak zauważa A. Kowalczyk (2000a), miejscowości, które uległy przekształceniom 

funkcjonalnym zgodnie z koncepcją R. Butlera, to na przykład szkockie uzdrowiska nad Firth 

of Clyde, miejscowości na australijskim wybrzeżu Gold Cost (Nowa Południowa Walia), rejon 

Miami Beach na Florydzie, wiele górskich miejscowości uzdrowiskowych w Alpach, 

Karpatach i Pirenejach, które z czasem przekształciły się w ośrodki sportów zimowych, 

45

miejscowości nadmorskie nad Morzem Śródziemnym, a także osiedla letniskowe wokół 

Warszawy. 

Tabela 2.1.1. Cechy charakterystyczne dla poszczególnych faz w modelu cyklu ewolucji obszaru turystycznego 

podane przez R. Butlera (1980) 

Faza w cyklu Cechy 

Eksploracji 

(exploration stage) 

Wprowadzenia 

(involvement stage) 

Rozwoju 

(development stage) 

Konsolidacji 

(consolidation stage) 

Stagnacji 

(stagnation stage) 

Upadku 

(decline stage) 

− mała liczba turystów 

− indywidualne podróże 

− duży kontakt: turysta – społeczność lokalna 

− brak zagospodarowania i usług turystycznych 

− brak wpływu turystów na gospodarcze i społeczne życie 

mieszkańców 

− punktowe zagospodarowanie i usługi turystyczne 

− duży kontakt: turysta – społeczność lokalna 

− drobne reklamy skierowane do turystów 

− stopniowo zanika lokalna przedsiębiorczość 

− pojawienie się dużych zewnętrznych inwestorów (głównie 

związanych z usługami hotelarskimi) 

− liczba turystów równa jest liczbie mieszkańców lub jest od 

niej większa 

− atrakcje wytwarzane przez człowieka 

− reklamy na obszarach generujących ruch turystyczny 

− planowanie i zagospodarowanie obszaru na szczeblu 

regionalnym/narodowym 

− institutionalized tourists (według terminologii E. Cohena) 

− liczba turystów jest większa od liczby mieszkańców 

− większa część gospodarki związana jest z turystyką 

− w miastach tworzy się tzw. recreational business district 

− powstaje niewiele nowych firm turystycznych 

− mniej dynamiczny wzrost liczby turystów 

− przekroczona pojemność turystyczna 

− wyjście z mody, obszar „oddzielony” od swojego 

środowiska geograficznego 

− nadwyżka bazy noclegowej 

− częste zmiany własności istniejącego majątku 

− obszar przestaje być konkurencyjny 

− zanikająca funkcja turystyczna – zmniejszanie się 

atrakcyjności obszaru, malejący ruch turystyczny 

− przekształcanie się hoteli na domy starości, itp. 

Odrodzenia 

− zmiana atrakcji turystycznych, pojawienie się nowego 

(rejuvenation stage) produktu 

Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Butlera (1980) 

Opisana koncepcja wielokrotnie była w literaturze z zakresu geografii turyzmu 

wykorzystywana. Zajmowali się nią m. in. G. R. Hovinen (1981, cyt. za: A. Kowalczykiem 

2000a), M. Rossi (1985); R. A. Smith (1992; cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a), L. A. 

Tooman (1997), D. B. Weaver (1988, 1990, cyt. za: N. Douglasem 1997), P. F. Wilkinson 

(1987, cyt. za: N. Douglasem 1997) i inni. W Polsce weryfikację modelu R. Butlera 

46

przeprowadziła m.in. M. Karolczak (2002) na przykładzie Roztocza, dochodząc do wniosku, 

iż cykl życia przestrzeni turystyczno-wypoczynkowej tego obszaru odbiega do modelowego 

ujęcia ewolucji obszaru turystycznego według R. Butlera (1980). 

Niektóre elementy omawianej koncepcji stały się także przedmiotem krytyki. Np. G. 

Shaw i A. M. Williams (1998, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a) uważają, iż przy opisie 

całego procesu zbyt słabo została podkreślona rola aktywności gospodarczej ludności 

zamieszkującej miejscowość odwiedzaną przez turystów. Z kolei S. Drake (1991, cyt. za: S. 

Milne i I. Ateljevic 2001) i G. Priestley i L. Mundet (1998; cyt. za: S. Milne i I. Ateljevic 

2001) uznali, iż poprzez upoważnianie mieszkańców do możliwości wpływania na plany 

rozwoju, prowadzący do pogarszania się sytuacji cykl ewolucji może zostać 

zminimalizowany lub nawet unikniony. 

Z punktu widzenia niniejszej pracy wydaje się jednak, iż największe znaczenie w 

omawianej koncepcji ma przypisanie poszczególnym fazom różnych elementów 

charakteryzujących rozwój gospodarczy. W pierwszej fazie R. Butler (1980) wspomina, iż 

obecność turystów ma stosunkowo niewielkie znaczenie dla ekonomicznego życia 

mieszkańców. Ledwo mieszkańcy danego obszaru rozpoczną świadczenie usług dla turystów, 

w fazie rozwoju zaczynają one być już świadczone przez duże, zewnętrzne firmy. Prowadzi to 

w efekcie do uzależnienia gospodarki lokalnej od turystyki (faza konsolidacji) i – w dalszej 

kolejności – do upadku znaczenia turystycznego obszaru. Przy niższych cenach na mniej 

konkurencyjnym rynku miejscowa ludność może nabyć pewne urządzenia i na powrót zacząć 

świadczyć usługi turystyczne (faza upadku). Wynika z tego, iż etapem, na jakim funkcja 

turystyczna jest znacząca i może pełnić istotną rolę dla lokalnej gospodarki, jest faza rozwoju, 

od momentu, gdy ruch turystyczny staje się masowy. Wcześniej należy się spodziewać raczej 

indywidualnych korzyści. Jednak zagrożenie dla tego procesu tkwi w tym, iż (jak zauważa 

Autor omawianej koncepcji) w fazie rozwoju usługi zaczynają być świadczone przez firmy 

zewnętrzne, które (jak próbowano wykazać wcześniej) nie oddziałują na lokalną gospodarkę 

w stopniu tak korzystnym, jak małe przedsiębiorstwa. 

Koncepcja przestrzeni turystycznej 

Choć, jak wspomniano wcześniej, koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. 

Butlera jest jedną z najczęściej cytowanych koncepcji w literaturze geografii turyzmu, to 

jednak w Polsce nie jest ona często weryfikowana empirycznie. Koncepcją, do jakiej 

nawiązuje się w znacznie większym stopniu, jest koncepcja przestrzeni turystycznej 

zaproponowana przez polskiego badacza, S. Liszewskiego (1995). Należy podkreślić jednak, 

47

iż przestrzenią turystyczną zajmowali się wcześniej także inni autorzy, wśród których 

wymienić wypada przede wszystkim J. M. Miosseca (1976, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a, 

S. Liszewski i M. Baczwarow 1998), W. S. Preobrazenskiego i in. (1975, cyt. za: A. 

Kowalczykiem 2000a, S. Liszewski i M. Baczwarow 1998), czy M. Oppermanna (1993). W 

literaturze polskiej przeglądu różnych ujęć przestrzeni turystycznej dokonał B. Włodarczyk 

(2007). 

S. Liszewski (1995, s. 94) uznał, iż przestrzeń turystyczna to „podprzestrzeń ogólnej 

przestrzeni geograficznej i społecznej, której identyfikacja następuje na podstawie przesłanek 

funkcjonalnych, konkretnie funkcji, jakie realizowane są w przestrzeni przez szeroko 

rozumianą działalność turystyczną”. Przyjmując za punkt wyjścia charakter działalności 

turystycznej oraz stopień kształtowania przez nią przestrzeni geograficznej i społecznej 

wyróżnił on pięć typów przestrzeni turystycznej. 

Typ przestrzeni eksploracji turystycznej charakterystyczny jest dla obszarów, gdzie 

odkrywane są dopiero nowe tereny dla działalności turystycznej. „Eksploracja w turystyce 

łączy się z dążeniem człowieka do poznania coraz nowych terenów, jego ciekawością 

poznawczą i wewnętrzną potrzebą ciągłego odkrywania” (Liszewski 1995, s. 95). Do cech 

tego rodzaju przestrzeni zaliczyć należy m.in. ten poznawczy charakter funkcji turystycznej 

(tabela 2.1.2). 

Typ przestrzeni penetracji turystycznej także charakteryzuje się celami poznawczymi, 

jednak skala ruchu turystycznego jest tu bardziej znacząca (czasem może to być nawet 

masowy ruch turystyczny), często nie wymagając przy tym noclegu. S. Liszewski (1995) 

zalicza tu na przykład wycieczki krajoznawcze, wędkarstwo, grzybobrania, itp. 

Forma turystyki, w czasie której turysta (w czasie dłuższego pobytu o charakterze 

wypoczynkowym) nawiązuje kontakty z miejscową ludnością, poznaje warunki jej życia, 

obyczaje i kulturę, charakteryzuje zdaniem S. Liszewskiego (1995) przestrzeń asymilacji 

turystycznej. Typowym przykładem są według Autora obszary wiejskie o rozwiniętej 

agroturystyce. 

48

Tabela 2.1.2. Cechy typów przestrzeni turystycznej według S. Liszewskiego (1995) 

Przestrzeń: Cechy 

Przykłady obszarów 

(według S. Liszewskiego) 

Eksploracji − mała skala ruchu turystycznego (niewielkie na świecie: 

turystycznej grupy poszukiwaczy przygód, badaczy lub − Himalaje 

obserwatorów przyrody) 

− Antarktyda 

− brak trwałych urządzeń i innych elementów w Polsce: 

zagospodarowania turystycznego 

− Bieszczady w latach 50. 

− funkcja turystyczna o charakterze poznawczym − Bagna Biebrzańskie 

Penetracji − ruch turystyczny o znacznej skali i rozmiarach w Polsce: 

turystycznej (często masowy, choć może też być 

− obszary parków narodowych 

nieznaczny) 

i krajobrazowych 

− niewielkie zagospodarowanie turystyczne − rezerwaty przyrody 

− funkcja turystyczna o charakterze poznawczo- − kompleksy leśne 

wypoczynkowym (działalność krajoznawcza, − doliny rzek 

krótkotrwały wypoczynek, najczęściej bez − otoczenie jezior 

noclegów) 

− miasta i jednostki osadnicze 

dysponujące walorami 

kulturowymi 

Asymilacji − średnie natężenie ruchu turystycznego w Polsce: 

turystycznej − dłuższe pobyty wypoczynkowe 

− niektóre strefy podmiejskie 

− bliski kontakt turysty z miejscową 

dużych miast 

społecznością 

− rozpowszechniona agroturystyka 

− średnie zagospodarowanie turystyczne 

− funkcja turystyczna o charakterze 

wypoczynkowo-poznawczym 

− Podhale 

Kolonizacji − duże natężenie ruchu turystycznego 

na świecie: 

turystycznej − intensywne zagospodarowanie turystyczne − wybrzeże Morza 

− trwałe zajmowanie i zagospodarowanie przez Śródziemnego we Francji, 

obiekty turystyczne nowych terenów, 

Hiszpanii i we Włoszech 

zmieniając ich użytkowanie 

− wybrzeże Morza Czarnego 

− fizjonomia obca krajobrazowo i organizacyjnie w Bułgarii i Rumunii 

danemu obszarowi, czasem „agresywna” dla w Polsce: 

otoczenia 

− obszary nadmorskie 


− Sudety, Beskid Żywiecki, 

wypoczynkowym 

Beskid Śląski i Beskid 

Sądecki 

− obszary podmiejskie dużych 

miast („drugie domy”) 

Urbanizacji − średnie natężenie ruchu turystycznego 

turystycznej − intensywne zagospodarowanie turystyczne 

− całkowite przekształcenia przestrzeni wiejskich 

w przestrzeń miejską 

− przenoszenie się na stałe mieszkańców miast 

na uprzednio skolonizowane turystycznie 

obszary wiejskie 


mieszkaniowym 

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Liszewski 1995 

49

Czwartym typem wydzielonym przez cytowanego Autora jest typ przestrzeni 

kolonizacji turystycznej. Jako kolonizację S. Liszewski (1995) rozumie tu trwałe zajmowanie 

i zagospodarowanie przez obiekty turystyczne nowych terenów, zmieniając jednocześnie ich 

użytkowanie. Może to być z jednej strony budowa zagospodarowania turystycznego na tzw. 

„surowym korzeniu” (najbardziej symptomatyczne jest to na obszarach nadmorskich), z 

drugiej zaś – na obszarach podmiejskich dużych miast oraz w otoczeniu akwenów wodnych 

(Liszewski 1995). 

W efekcie przemian spowodowanych kolonizacją przestrzeń wiejska przekształca się 

w przestrzeń miejską. Mieszkańcy miast przenoszą się na stałe na „skolonizowany” uprzednio 

obszar, a w konsekwencji funkcja turystyczna zanika na rzecz funkcji mieszkaniowej. Proces 

ten charakterystyczny jest dla typu przestrzeni urbanizacji turystycznej (Liszewski 1995). 

W innej swojej publikacji S. Liszewski wraz z M. Baczwarowem (1998) uznali, iż 

omówione wyżej typy przestrzeni turystycznej można jednakowoż uznać za fazy rozwoju. 

„Atutem takiego podejścia jest uznanie rozwoju turystyki w przestrzeni za proces ciągły, 

polegający na przechodzeniu z jednego typu przestrzeni do następnego” (Liszewski, 

Baczwarow 1998, ss. 45-46). Podobnie uważa B. Włodarczyk (2006, s. 63), twierdząc, iż 

„istnieją obszary, na których historyczne następstwo typów przestrzeni turystycznej może być 

jednocześnie traktowane jako etapy (fazy) jej rozwoju, przy czym rozwój ten nie zawsze musi 

rozpoczynać się od etapu eksploracji, a niektóre etapy mogą zostać pominięte”. Wydaje się, iż 

właśnie ta cykliczność procesu i zachodzące przemiany upodabniają koncepcję przestrzeni 

turystycznej do cyklu ewolucji obszaru turystycznego R. Butlera. Obie te koncepcje jako 

punkt wyjścia traktują wzrost ruchu turystycznego, choć inne aspekty tego zjawiska są przez 

obu Autorów uwypuklane. R. Butler koncentruje się raczej na zmianach w zagospodarowaniu 

turystycznym pod wpływem zwiększonego ruchu turystycznego, a także konsekwencjami 

przemian dla lokalnej społeczności. Z kolei S. Liszewski zajmuje się raczej przemianami 

funkcjonalnymi oraz wpływem obserwowanych zmian na przestrzeń (w sensie fizjonomii 

obszaru). Koncepcja S. Liszewskiego (1995) jest ponadto ujęciem regionalnym, a koncepcja 

R. Butlera (1980) – punktowym (Liszewski, Baczwarow 1998). 

50

Rozdział 3. Metoda badań 

W pewnym sensie prowadzimy badania terenowe, 

ilekroć obserwujemy zachowania społeczne lub 

uczestniczymy w nich i próbujemy te zachowania 

zrozumieć, czy to w skali wykładowej, czy w 

poczekalni u lekarza czy w samolocie. Ilekroć 

przedstawiamy innym, co udało się nam dostrzec, 

zdajemy sprawę z naszych dociekań badawczych” 

E. Babbie 2006, s.309 

Sposób prowadzenia badań zależy w dużej mierze od praktycznych możliwości 

zbierania danych w zastanych okolicznościach, co następnie determinuje dobór odpowiednich 

technik badawczych. J. Lutyński (2000) wskazuje, iż o metodzie badań decyduje kompleks 

technik i sposobów stosowanych w danym badaniu lub typie badań. A zatem poniższy 

rozdział zawiera przedstawienie źródeł wykorzystanych przy pisaniu niniejszej pracy, próbę 

ich oceny, oraz opis zastosowanych w pracy technik badawczych, które posłużyły do 

operacjonalizacji problematyki zarysowanej we wcześniejszych rozdziałach. Instrumentarium 

to zostało zaprezentowane według kolejności postępowania badawczego. 

Na wstępie należy zaznaczyć, iż w celu dokładnej weryfikacji hipotez badawczych, a 

także aby w pełni zrealizować wytyczone cele badawcze, niniejszą pracę podzielono 

koncepcyjnie na dwie zasadnicze części, które nazwano I i II etapem badań (rycina 3.1). Na 

pierwszym etapie przeprowadzona została wstępna weryfikacja hipotezy głównej jedynie na 

podstawie danych statystycznych. W tej części zostały także wyodrębnione gminy, w których 

została przeprowadzona szczegółowa weryfikacja hipotezy głównej na podstawie badanych 

przypadków, a także weryfikacja hipotezy dodatkowej (II etap badań). Na każdym z tych 

dwóch etapów korzystano z innych źródeł informacji i innego instrumentarium technik 

badawczych. Zostały one omówione po kolei. 

51

Rycina 3.1. Schemat postępowania badawczego wraz z przyjętymi technikami badań 


I etap badań 20 

HIPOTEZY 

Wstępna weryfikacja na 

podstawie danych statystycznych 

w warunkach kameralnych 

Dobór gmin do dalszych badań 

Weryfikacja 

w warunkach terenowych 

WERYFIKACJA 

HIPOTEZ 

I WIOSKI 

I ETAP BADAŃ 

II ETAP BADAŃ 

W rozdziale 1 zdefiniowane zostały dwa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w 

pracy: funkcja turystyczna i rozwój lokalny. Wspomniano, iż „lokalny” oznacza w warunkach 

polskich gminę – to ona jest podstawową jednostką badania w niniejszej pracy. Aby mówić o 

wpływie funkcji turystycznej na rozwój lokalny należało się w pierwszej kolejności przyjrzeć, 

jak wygląda zróżnicowanie obu zjawisk w Polsce, jaki jest pomiędzy nimi statystyczny 

związek, a także stworzyć punkt wyjścia do dalszych badań terenowych. Aby to osiągnąć, 

niezbędne było stworzenie odpowiednich wskaźników operacjonalizujących te zjawiska. Do 

tego celu trzeba było pozyskać stosowne dane statystyczne dotyczące obszaru całego kraju 

20 Badania prowadzone były w pierwszej połowie 2006 roku 

wielowymiarowa 

analiza statystyczna 

metoda analizy reszt z regresji 

inwentaryzacja 

kwerenda w urzędach gmin 

wywiady swobodne 

obserwacje bezpośrednie 

T E C H N I KI B A D A W C Z E 

52

(dla wszystkich gmin), które zapewniłyby porównywalność wszystkich jednostek. A zatem 

należało zgromadzić takie dane, które w najlepszy możliwy sposób odzwierciedlałyby oba 

zjawiska: funkcję turystyczną oraz poziom rozwoju lokalnego. Dane takie uzyskano z 

następujących źródeł: 

− Głównego Urzędu Statystycznego (Bank Danych Regionalnych; 2004 rok), 

− sprawozdawczości budżetowej jednostek samorządu terytorialnego Ministerstwa 

Finansów (2004 rok) 21 , 

− Narodowego Spisu Powszechnego (2002 rok) 22 , 

− Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ, 2005 rok), 

− Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki (2005 rok). 

Wszystkie te dane mają swoje wady i zalety, którymi zawsze obarczone są różnego rodzaju 

informacje statystyczne. Z punktu widzenia niniejszej pracy największym problemem jest 

występująca w Polsce niedoskonałość danych dotyczących turystyki, i na nie zwrócić tu 

należy szczególną uwagę. 

Turystyka jest zjawiskiem, które zdefiniować w sposób precyzyjny i nie budzący 

zastrzeżeń niezmiernie trudno. Tym bardziej trudno je ująć w sposób statystyczny i 

scharakteryzować liczbowo. Co więcej, jest to dziedzina gospodarki ogromnie podatna na 

funkcjonowanie w „szarej strefie”, która – jak wiadomo – każdej statystyce umyka 23 . 

Dane dotyczące zagospodarowania i ruchu turystycznego dla Polski (w tym dla gmin) 

gromadzone są przez Główny Urząd Statystyczny 24 . Jeśli chodzi o zmienne takie, jak miejsca 

noclegowe, liczba osób korzystających z nich czy liczba udzielonych noclegów, to są one 

zbierane wyłącznie dla następujących obiektów: hoteli, innych obiektów hotelowych (od 2005 

roku), moteli, pensjonatów, domów wycieczkowych, schronisk (także młodzieżowych i 

szkolnych), ośrodków wczasowych, kolonijnych i szkoleniowo-wypoczynkowych, domów 

pracy twórczej, zespołów ogólnodostępnych domków turystycznych, kempingów i pól 

biwakowych. Do 2002 roku włącznie GUS gromadził także dane dotyczące kwater 

agroturystycznych i pokoi gościnnych (kwater prywatnych), jednak począwszy od 2003 roku 

21 

Za udostępnienie danych z BDR GUS i Ministerstwa Finansów Autorka serdecznie dziękuje Profesorowi 

Pawłowi Swianiewiczowi i Doktorowi Wojciechowi Dziemianowiczowi z Zakładu Rozwoju i Polityki Lokalnej 

Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. 

22 

Za udostępnienie tych danych Autorka serdecznie dziękuje Doktorowi Maciejowi Smętkowskiemu z Centrum 

Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG Uniwersytetu Warszawskiego. 

23 

Na przykład według szacunków A. Szwichtenberga (2006) „szara strefa” na polskim wybrzeżu Bałtyku to 

38,7% ogólnej liczby miejsc noclegowych. 

24 

Badacze zajmujący się turystyką są raczej zgodni co do tego, że danym GUS daleko do doskonałości. 

Przykładowo A. Szwichtenberg (2006) podaje, że w gminach nadmorskich według danych GUS baza noclegowa 

w latach 1985-2002 zmniejszyła się o 33,7%, a tymczasem badania własne tegoż autora wykazały, że baza ta 

znacznie się powiększyła. 

53

takich danych już nie zbiera. Jest to jeden z największych mankamentów polskiej statystyki z 

zakresu turystyki. Innym problemem jest to, że GUS nie dysponuje w tym zakresie 

informacjami dla obszaru całej Polski. Przykładowo, w roku 2002 udało się zebrać dane 

zaledwie dla 1390 gmin. W roku 2004 były to już 1304 gminy, a więc niewiele ponad połowa 

wszystkich jednostek w Polsce. Jak twierdzą pracownicy GUS, dzieje się tak z dwóch 

przyczyn. Po pierwsze, nie wszystkie obiekty odsyłają do GUS wypełnione formularze (jak 

można dowiedzieć się w GUS, jest to znaczna liczba obiektów) 25 . Po drugie, istnieją gminy, 

w których nie ma żadnych miejsc noclegowych, i wówczas takie gminy w bazie się po prostu 

nie pojawiają (Derek 2005a). 

Pomimo tych braków i niedoskonałości należy zwrócić uwagę, że z punktu widzenia 

prowadzonych w niniejszej pracy badań nie są istotne liczby bezwzględne określające bazę 

noclegową i skalę ruchu turystycznego, lecz zróżnicowanie zjawiska między gminami. Można 

przyjąć założenie, że dane w poszczególnych gminach są obarczone takimi samymi błędami 

niedoszacowania – pozwala to je między sobą porównywać. Ponadto dane GUS mają 

podstawową zaletę: są jedynymi dostępnymi danymi statystycznymi informującymi 

jednocześnie o miejscach noclegowych i ich wykorzystaniu dla wszystkich (przynajmniej 

teoretycznie) gmin w Polsce. Biorąc powyższe pod uwagę, dane te zostaną w omawianych tu 

badaniach wykorzystane. Ponadto jedna z ich największych ułomności, jaką jest brak danych 

o kwaterach prywatnych i agroturystycznych, zostanie (przynajmniej w części dotyczącej 

liczby miejsc noclegowych) naprawiona. 

Otóż poczynając od 2005 roku informacje dotyczące miejsc noclegowych w 

kwaterach prywatnych i agroturystycznych zaczął gromadzić Departament Turystyki 

Ministerstwa Gospodarki za pomocą ankiety skierowanej do urzędów gmin 26 . Ankieta ta nie 

objęła niestety stopnia wykorzystania tych miejsc. Jej stopa zwrotu była niezwykle wysoka i 

w 2005 roku wyniosła 93%. A zatem, aby poszerzyć informację o liczbie miejsc noclegowych 

w polskich gminach, połączono dane z obu źródeł: do tych gromadzonych przez GUS, nie 

obejmujących kwater prywatnych i agroturystycznych, dodano liczbę miejsc noclegowych 

pozyskaną z badań prowadzonych przez Ministerstwo Gospodarki. Dzięki takiemu zabiegowi 

o 96%. gmin w Polsce (2374 jednostki) otrzymano przybliżone informacje dotyczące liczby 

miejsc noclegowych (tabela 3.1.1). Dodać można, że spośród tych gmin, o których nie ma 

25 Tzw. formularz KT 1 (za 11 miesięcy bez lipca) i KT 1A (za miesiąc lipiec) wysyłane są do wszystkich 

obiektów noclegowych, które istnieją w bazie GUS (aktualizacja dokonywana jest mniej więcej co kwartał). 

Następnie obiekty zobligowane są do odesłania formularzy do regionalnych urzędów statystycznych, skąd 

informacje przesyłane są do GUS. 

26 Zgodnie z art. 38 ustęp 3 Ustawy o usługach turystycznych wójt, burmistrz lub prezydent miasta prowadzi 

ewidencję obiektów świadczących usługi hotelarskie ze względu na miejsce ich położenia. 

54

żadnej informacji statystycznej w GUS, a które odesłały ankiety do Ministerstwa (1070 

jednostek – por. tab. 3.1.1), zgodnie z tymi ankietami w nieznacznie ponad 50%. gmin nie ma 

żadnych miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych i agroturystycznych. Można zatem 

domniemywać, iż nie ma tam żadnych miejsc noclegowych, i dlatego nie ma o nich w GUS 

informacji 27 . 

Tabela 3.1.1 Źródła danych dotyczących miejsc noclegowych dla gmin w Polsce 

Główny Urząd 

Statystyczny (liczba gmin) 

Departament Turystyki 

Ministerstwa Gospodarki 

(liczba gmin) 

+ – 

+ 1223 1070 

– 81 104 

„+” oznacza obecność danych z danego źródła; „-” oznacza brak danych z danego źródła 


Jak wspomniano wyżej, oprócz scharakteryzowanych bliżej danych pochodzących z 

GUS i tych z Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, zgromadzony został także 

szereg danych statystycznych pozyskanych z innych źródeł (Ministerstwo Finansów, 

KOBiDZ i Narodowy Spis Powszechny). Dane te miały posłużyć zdefiniowaniu funkcji 

turystycznej i poziomu rozwoju lokalnego na potrzeby dalszych analiz. W tym celu stworzona 

została baza danych, obejmująca wszystkie gminy w Polsce z jednej strony, a szereg 

zmiennych je charakteryzujących – z drugiej. Dzięki temu możliwe stało się stworzenie 

wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej, którego konstrukcja merytoryczna zostanie 

szczegółowo opisana w kolejnym rozdziale, a także wstępna weryfikacja głównej hipotezy 

badawczej. 

Z uwagi na bardzo dużą liczbę obserwacji (2478) do badań na tym etapie 

wykorzystane zostały ilościowe metody analizy przestrzennej, zwane też wielowymiarową 

analizą statystyczną 28 . Przy grupie obejmującej wszystkie gminy w Polsce nie ma bowiem 

możliwości, aby wnioskować o całości populacji bez użycia technik statystycznych. Do 

konstrukcji wspomnianego wyżej wskaźnika funkcji turystycznej wykorzystano standaryzację 

zmiennych. Wśród innych, wykorzystywanych w niniejszej pracy, metod wielowymiarowej 

analizy statystycznej wymienić należy także: 

− średnią arytmetyczną 

27 Jak wspomniano, badania Ministerstwa Gospodarki objęły tylko miejsca noclegowe, nie objęły natomiast ich 

wykorzystania, a zatem dane dotyczące ruchu turystycznego wykorzystywane w pracy są wyłącznie danymi 

GUS. 

28 Zdaniem P. Swianiewicza (1996) analiza pośrednia poprzez zestaw wskaźników jest w prowadzonych w 

Polsce badaniach bardzo często niedoceniana. Metoda ta jest dużo częściej spotykana np. w krajach 

anglosaskich, jak chociażby w pracach L. J. Sharpe’a i K. Newtona czy też T. N. Clarka i L. Fergusson. 

55

− medianę 

− odchylenie standardowe 

− współczynnik korelacji liniowej Pearsona 29 . 

Dobór gmin do dalszych badań 

Opisany wyżej etap badań kameralnych pozwolił na zrealizowanie dwóch celów. Po 

pierwsze, funkcja turystyczna została ujęta liczbowo, co z kolei pozwoliło na pokazanie 

zróżnicowania zjawiska w całym kraju, oraz umożliwiło wybranie spośród wszystkich 

jednostek takich przypadków, które będą interesujące z punktu widzenia dalszych, bardziej 

szczegółowych badań. Po drugie, zweryfikowana została prawdziwość twierdzenia (na razie 

za pomocą bardzo ogólnego i prostego sposobu, jak korelacja zmiennych), że zachodzi 

związek pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym. Cele kontynuowania badań na 

poziomie bardziej szczegółowym były następujące: 

− dokładne, szczegółowe zbadanie, w jakim stopniu rozwinięta jest w danej gminie 

funkcja turystyczna (w tym głównie określenie istniejącego zagospodarowania 

turystycznego i jego specyfiki); 

− zbadanie powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami składającymi się na 

definicję funkcji turystycznej w danej gminie, zwłaszcza powiązania pomiędzy 

zagospodarowaniem turystycznym a walorami turystycznymi; 

− zbadanie, w jakim stopniu poziom rozwoju lokalnego w badanej gminie można 

wytłumaczyć poziomem rozwoju funkcji turystycznej; 

− poznanie skali zaangażowania ludności w działalność związaną z turystyką; 

− próba określenia warunków, w jakich funkcja turystyczna może wpływać na rozwój 

lokalny i powodować znaczące efekty mnożnikowe, oraz takich, jakie mogą ten 

wpływ ograniczać bądź też uniemożliwiać, 

− określenie roli czynników egzogennych i endogennych w kształcie relacji pomiędzy 

funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym. 

Aby cele te osiągnąć, najbardziej zasadne wydało się przeprowadzenie dokładniejszych badań 

terenowych w wybranych do tego celu gminach, które stały się studiami przypadków (case 

studies). A zatem kolejnym krokiem postępowania badawczego był wybór gmin, które w 

29 Duża liczba podręczników z zakresu statystyki, jak również opisów metod przez autorów chętnie je 

stosujących powoduje, iż przytaczanie w niniejszej pracy matematycznych wzorów na korzystanie z 

wymienionych metod statystycznych nie ma większego sensu. Tym bardziej, iż są to standardowe metody, które 

są powszechnie stosowane w naukach społecznych, przyrodniczych, i in. 

56

najpełniejszy sposób pozwoliły zrealizować postawione cele. Wybór ten został dokonany na 

bazie przeprowadzonych badań ogólnych, głównie przy wykorzystaniu wskaźnika funkcji 

turystycznej. Wydawało się, że przypadkami szczególnie interesującymi były takie gminy, w 

których różnice między funkcją turystyczną a poziomem rozwoju będą największe, to jest 

gminy, w których na podstawie obliczeń statystycznych wydawało się, że przy tak dobrze 

rozwiniętej funkcji turystycznej poziom rozwoju jest dużo gorszy aniżeli można by 

oczekiwać, bądź też przeciwnie – zaskakująco dobry. Pierwszy przypadek wskazywałby, że w 

gminach takich istnieją jakieś inne czynniki, które uniemożliwiają wpływ turystyki na rozwój 

(jakie?!), a drugi, że można liczyć na znaczący efekt mnożnikowy wytworzony przez 

turystykę. 

Aby wybrać gminy, które w najpełniejszy sposób będą spełniały powyższe kryteria, 

posłużono się metodą analizy reszt z regresji. U źródeł tej metody leży założenie, że 

występuje związek między dwoma zjawiskami, i jedno zjawisko zależy od drugiego. W 

przypadku niniejszych badań zmienną niezależną jest funkcja turystyczna, a to, co jest 

przedmiotem dociekań, to to, w jakim stopniu tłumaczy ona poziom rozwoju lokalnego, który 

jest tu zmienną zależną (wskaźnikiem określającym rozwój lokalny na tym etapie są dochody 

własne wraz z udziałem w podatkach centralnych per capita – por. rozdział 1). Jeśli poziom 

rozwoju można by w stu procentach wytłumaczyć rozwiniętą funkcją turystyczną, tzn. 

zależność byłaby pełna, „reszty” miałyby wartość zerową. Ich wartość informuje bowiem, o 

ile empiryczne wartości zmiennej zależnej odbiegają od wartości, jakie przewiduje model 

regresji. Reszta z regresji jest zatem różnicą między wartością obserwowaną (przewidywaną 

przez model regresji) a wartością oszacowaną (obliczoną, empiryczną). Podstawową postacią 

reszty regresji jest Ycn – Yn, gdzie Yn oznacza obserwowaną wartość Y w n-tej jednostce 

przestrzennej, zaś Ycn oznacza obliczoną (oszacowaną) wartość Y dla n-tej jednostki 

przestrzennej (Thomas 1973). A zatem, jeśli w jednostkach przestrzennych reszty z regresji 

przyjmują wartości ujemne, oznacza to, że szacowane wartości zmiennej zależnej są mniejsze 

niż wartości obserwowane (Ycn < Yn). I odwrotnie – wartości zmiennej zależnej są dodatnie 

wówczas, gdy to wartość obserwowana zmiennej zależnej jest mniejsza od wartości 

oszacowanej (Ycn > Yn). 

Tak zarysowana metoda wydawała się być właściwym narzędziem służącym do 

selekcji jednostek do dalszych badań. Umożliwiła uszeregowanie wszystkich gmin w 

kolejności według wartości reszty, a następnie wybór przypadków o skrajnych wartościach. 

Wysokie bezwzględne wartości reszt z regresji świadczą bowiem o tym, że czynnik 

uwzględniany w analizie jako czynnik niezależny jest niewystarczający, tzn. w niewielkim 

57

stopniu wyjaśnia zmienną zależną. „W kontekście geograficznym można resztę z regresji 

zdefiniować jako tę część wielkości, osiąganej przez zjawisko w danej jednostce 

przestrzennej, która jest niezależna od związków przestrzennych zachodzących między tym 

zjawiskiem a czynnikami włączonymi do badania” (Thomas 1973). W prezentowanych 

badaniach oznacza to, że funkcja turystyczna nie jest czynnikiem w pełni wyjaśniającym 

poziom rozwoju w danej gminie, i traktując tę gminę jako studium przypadku należało się 

dowiedzieć, dlaczego tak jest. Dlaczego w danej jednostce, przy tak dobrze rozwiniętej 

funkcji turystycznej, poziom rozwoju jest tak niski, albo tak wysoki? Na to pytanie można 

odpowiedzieć studiując szczegółowo taki przypadek. Zaproponowana metoda selekcji takich 

przypadków wydaje się być metodą bardzo trafną. 

Dodać należy, iż stosowanie metody analizy reszt z regresji ma najczęściej na celu 

poszukiwanie dalszych czynników, które w większym stopniu wyjaśnią wartości zmiennej 

zależnej. Jednak celem niniejszej pracy nie jest wyjaśnianie poziomu rozwoju lokalnego za 

pomocą jak największej liczby zmiennych. A zatem do analizy nie zostały włączone żadne 

inne zmienne niezależne poza funkcją turystyczną, choć wiadomo, że nie wyjaśni ona 

zmiennej zależnej (poziomu rozwoju zoperacjonalizowanego poprzez dochody własne per 

capita) w znaczącym stopniu. Celem tej analizy było bowiem wychwycenie gmin, gdzie 

funkcja turystyczna wytwarza efekt mnożnikowy, który także może być tym dodatkowym 

czynnikiem wpływających na wartości zmiennej zależnej. A zatem spośród gmin o wysokich 

resztach z regresji wybrane zostały tylko gminy z bardzo dobrze rozwiniętą funkcją 

turystyczną, aby w największym możliwym stopniu wykluczyć oddziaływanie innych 

czynników. Proces ten został omówiony dokładniej w rozdziale 4. 

E. Thomas (1973, s. 102), opisując zastosowanie tej metody w badaniach 

geograficznych, uważa, iż jedną z trzech sytuacji, w jakiej reszty z regresji są szczególnie 

przydatne, jest właśnie „wyróżnianie oraz selekcja specyficznych obszarów, przewidzianych 

do badań terenowych”. I dalej: „Intensywne badania terenowe w wyselekcjonowanych 

jednostkach przestrzennych są innym sposobem podejścia badawczego, stosowanego w wielu 

dyscyplinach naukowych. Zastosowanie map z regresji do selekcji takich obszarów stanowi 

zatem piękny przykład równowagi między technikami statystycznymi a badaniem 

bezpośrednim” (Thomas 1973, ss.112-113). 

58

II etap badań 30 

Opisywane do tej pory postępowanie badawcze, z udziałem wybranych technik 

statystyczno-matematycznej analizy przestrzennej i metody analizy reszt z regresji, 

prowadzone było w warunkach kameralnych. Jego wyniki posłużyły do wyboru gmin, które 

zostały w pracy potraktowane jako studia przypadków. Aby zweryfikować prawdziwość 

przyjętych wcześniej hipotez w warunkach terenowych i zrealizować postawione w pracy na 

tym etapie cele badawcze, w gminach tych przeprowadzono badania terenowe za pomocą 

kilku technik badawczych: inwentaryzacji, kwerendy w urzędach gminnych, oraz dwóch 

technik badań jakościowych: wywiadu swobodnego i obserwacji bezpośredniej. 

Inwentaryzacja w badanych gminach przeprowadzona była w związku z brakiem 

odpowiednich danych dotyczących zagospodarowania turystycznego. Sposób prowadzenia 

inwentaryzacji był identyczny we wszystkich czterech gminach. Polegał on tym, że stworzone 

zostały kategorie infrastruktury turystycznej, a następnie zliczono w ich ramach wszystkie 

obiekty, które zauważono w terenie 31 . 

Ponadto w każdym przypadku przeprowadzono w urzędzie gminy kwerendę, przede 

wszystkim w zakresie pozyskania danych z ewidencji działalności gospodarczej. W każdej 

gminie (oprócz gminy Mikołajki, gdzie materiał przesłany został pocztą na dyskietce) urzędy 

gmin udostępniły księgi ewidencji działalności gospodarczej, z których zliczone zostały 

przedsiębiorstwa świadczące usługi uznane za turystyczne (kategorie usług były identyczne 

dla wszystkich gmin) i zarejestrowane w gminie. W jednej z gmin zdarzyło się, że w 

rejestrach znajdowały się podmioty, które jako miejsce prowadzenia działalności 

gospodarczej podawały miejsce inne, niż gmina będącą przedmiotem badania, oraz że w 

rejestrach pojawiały się osoby zameldowane na terenie innej gminy. Przypadki te nie zostały 

uwzględnione. W pierwszej sytuacji dlatego, że nie jest to związane z zagospodarowaniem 

występującym na terenie badanej gminy (były to z resztą sytuacje sporadyczne), zaś w drugim 

przypadku urzędnik gminny zajmujący się ewidencją działalności gospodarczej przyznał, że 

rejestrowanie firm spoza gminy ale działających na jej terenie dokonywane było bardzo 

wybiórczo i tylko do pewnego momentu (początek roku 2006). Ponadto nie było takich 

danych dla pozostałych gmin, co od razu wykluczałoby możliwość ich porównywania. 

30 Badania te prowadzone były w lipcu 2006 roku (gmina Mikołajki), sierpniu 2006 roku i sierpniu 2007 roku 

(gmina Rewal) oraz w październiku 2006 roku (gminy Cisna i Krempna) 

31 Jeśli chodzi o kwatery prywatne, gospodarstwa agroturystyczne itp. to liczone były te z nich, na których 

znajdowała się informacja o wynajmowanych pokojach i możliwości udzielenia noclegu. Liczono także takie 

kwatery, które pomimo braku tabliczki w sposób oczywisty świadczyły usługi noclegowe – na przykład dom, 

który miał 4 piętra, a na podwórku znajdowało się kilka samochodów z rejestracjami z różnych województw. 

Inwentaryzacji poddano tylko otwarte (ogólnodostępne) usługi turystyczne. 

59

Jeśli chodzi o wyniki badań jakościowych, prowadzonych za pomocą obserwacji 

bezpośredniej i wywiadu swobodnego, to nie zostały one w pracy usystematyzowane. Były 

one pobocznymi technikami, które służyły raczej pogłębianiu wiedzy Autorki o terenie, 

rozpoznaniu stanu faktycznego dotyczącego zagospodarowania turystycznego gminy i jej 

turystycznej dostępności, dotarciu do pisanych źródeł informacji o gminie, a także poznaniu 

subiektywnej opinii o historii rozwoju turystyki czy funkcjonowaniu lokalnych władz 

samorządowych, itp. Ich celem było raczej naświetlenie tła dla funkcjonowania badanych 

gmin turystycznych oraz właściwe poznanie przez Autorkę terenu. Wywiady swobodne 

prowadzono m.in. z osobami świadczącymi usługi turystyczne (głównie wynajmującymi 

kwatery prywatne i prowadzącymi gastronomię), osobami działającymi w trzecim sektorze na 

terenie gmin, czy urzędnikami gminnymi. Poza luźno i wybiórczo prowadzonymi notatkami 

wywiady i obserwacje nie były systematycznie rejestrowane, co zgodnie z wymogami 

prowadzenia tego typu badań powinno mieć miejsce (Babbie 2006). W związku z tym także 

wyniki tych dociekań są w pracy traktowane bardzo ostrożnie i zostały w niej raczej 

zasygnalizowane aniżeli przedstawione w postaci konkretnych wyników badań. 

Wnioski sformułowane w wyniku obróbki materiału empirycznego zostały w pracy 

zaprezentowane w następnych rozdziałach. I etap badań, dotyczący analiz dla obszaru całej 

Polski i doboru gmin do badań lokalnych, omówiony został w rozdziale 4. Wyniki badań 

terenowych (II etap) zamieszczone zostały w rozdziałach 5 i 6. 

Na koniec należy wspomnieć, że przy przygotowywaniu pracy korzystano z kilku 

programów komputerowych. Obliczenia statystyczne przeprowadzono za pomocą programu 

SPSS i Microsoft Excel. Do wykonywania map wykorzystano programy MapInfo oraz 

CorelDraw. 

60

Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?