Max Klezmer Band - Gazeta Radomszczańska
Max Klezmer Band - Gazeta Radomszczańska
Max Klezmer Band - Gazeta Radomszczańska
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
HISTORIA * OG£OSZENIE<br />
Najstarsze dzieje<br />
Przedborza (5)<br />
¯ydzi<br />
Od pewnego momentu dziejów<br />
Przedborza wa¿n¹ rolê w ¿yciu miasta<br />
zaczêli odgrywaæ obywatele pochodzenia<br />
¿ydowskiego. Nie sposób oczywiœcie<br />
stwierdziæ, w którym roku pierwsi ¯ydzi<br />
tu siê osiedlili. Wiadomo natomiast, ¿e<br />
za panowania króla Stefana Batorego<br />
uzyskali przywilej swobodnego osiedlania<br />
siê w tym mieœcie. Szybko decyzja<br />
królewska prze³o¿y³a siê na znaczny<br />
nap³yw ¯ydów do Przedborza. W 1595<br />
roku Zygmunt III Waza wyda³ dokument<br />
o zupe³nie przeciwnej treœci ani¿eli jego<br />
poprzednik. Zakaza³ on bowiem w ogóle<br />
dalszego osiedlania siê starozakonnych.<br />
W razie z³amania przepisu przewidziano<br />
kary. W³adcy chodzi³o o niedopuszczenie<br />
do zwiêkszania siê liczby<br />
domostw nale¿¹cych do ¯ydów. W przypadku,<br />
gdyby mieszczanin sprzeda³ dom<br />
¯ydowi, traci³ pieni¹dze uzyskane za<br />
niego, a kupuj¹cy - nabyty budynek.<br />
Uzyskane w ten sposób dochody mia³y<br />
byæ przekazywane na rzecz budowy ratusza,<br />
na potrzeby miasta lub szpitala.<br />
¯ydów jednak przybywa³o, a co za tym<br />
idzie musieli gdzieœ mieszkaæ. Skoro nie<br />
mo¿na by³o sprzedawaæ im domów, radzono<br />
sobie inaczej. Wielu mieszczan<br />
wynajmowa³o im swoje domostwa.<br />
Powodowa³o to oburzenie miejscowego<br />
proboszcza ks. Radzi¹tkowskiego<br />
w 1637 roku, który skar¿y³ siê do konsystorza<br />
kurzelowskiego na przedborzan,<br />
¿e nie maj¹c wzglêdu na zakazy<br />
i statuty koœcielne, przyjmowali ich do<br />
swych domów i nie wzdragaj¹ siê z nimi<br />
mieszkaæ. S¹d koœcielny nakaza³, by usun¹æ<br />
¯ydów z domów katolickich i wiêcej<br />
ich nie przyjmowaæ pod kar¹ ekskomuniki.<br />
Ale jak siê to mia³o do praktyki,<br />
tego nie wiadomo.<br />
Z³e ustawodawstwo nie trwa³o d³ugo.<br />
Ustanowione prawo zmieni³ kolejny<br />
w³adca, syn Zygmunta III, W³adys³aw<br />
IV. Okazj¹ do uzyskania przywileju<br />
by³y straty, jakie miasto ponios³o<br />
przed 1634 rokiem w czasie po¿aru (nie<br />
wiadomo, czy po¿ar strawi³ tylko<br />
¿ydowsk¹ dzielnicê, czy ca³e miasto).<br />
W dniu l sierpnia tego roku ¯ydzi otrzymali<br />
przychyln¹ odpowiedŸ na skierowane<br />
do w³adcy proœby. [...] przychylaj¹c<br />
siê do supliki ¯ydów Miasta Naszego<br />
Przedborza, z dopuszczenia Bo¿ego<br />
przez Ogieñ ze wszystkiem domostwem<br />
zniesionych. Daiemy im ten przywiley<br />
y pozwolenie nasze aby mogli Domy swe<br />
na tym¿e miejscu gdzie pierwej mieli, tak<br />
w groncie mieyskim iako w Groncie<br />
Zamkowym budowaæ, tak¿e Bo¿nice<br />
y Kierkow na swym mieyscu, handel<br />
wszelaki odprawowaæ, po¿ywienie<br />
wszelkie kupowaæ y wszelkie byd³o biæ y<br />
przedawaæ na Starym Mieyscu, gorza³kê<br />
paliæ y szynkowaæ. Podatki iako<br />
przedtem dawali, tak i teraz niemniey ani<br />
wiêcey dawaæ bêd¹ powinni. Na uwagê<br />
zas³uguje okreœlenie ¿ydowskiego cmentarza<br />
mianem kierkow a nie kirkut. Ciekawe<br />
te¿ jest, ¿e ta wersja nazwy utrzyma³a<br />
siê do dnia dzisiejszego. Takim<br />
mianem okreœla siê miejsce, gdzie ów<br />
cmentarz siê znajdowa³. Rok 1634 jest<br />
te¿ dat¹ pierwszej wzmianki o istnieniu<br />
tu gminy ¿ydowskiej, posiadaj¹cej bo¿nicê<br />
i kirkut. W tym czasie by³o w mieœcie<br />
10 ¿ydowskich domów wraz z bo¿nic¹.<br />
Ka¿dy z w³aœcicieli p³aci³ po 2 floreny<br />
od domostwa, ci którzy mieszkali<br />
„komor¹” u innych, p³acili po l florenie.<br />
Wœród ¯ydów by³o trzech, którzy byli<br />
rzeŸnikami, i ci p³acili rocznie po 4 floreny.<br />
W czasie swej bytnoœci w Przedbo-<br />
Przedborska synagoga.<br />
rzu Jan Kazimierz Waza potwierdzi³<br />
przedstawiony mu do podpisania przywilej<br />
wystawiony przez swego brata:<br />
My tedy Jan Kazimierz król sk³oniwszy<br />
siê do proœby iako s³uszney ¯ydów pomienionych<br />
rzeczony List we wszystkich<br />
jego punktach, klausulach, artiko³ach,<br />
koncylicyach aprobujemy, konfirmujemy,<br />
stwierdzamy i tym Listem naszym<br />
umacniamy, poniewa¿ prawu pospolitemu<br />
w niczem nie jest przeciwny. Sta-<br />
³o siê to w obozie pod Przedborzem<br />
15 wrzeœnia 1655 roku. U progu narodowej<br />
katastrofy, jak¹ by³ potop<br />
szwedzki, w Przedborzu by³y tylko<br />
4 domy ¿ydowskie, reszta by³a zniszczona<br />
i opuszczona. Od ka¿dego z nich<br />
p³acono po 2 floreny. Komorników by³o<br />
4 i ka¿dy z nich p³aci³ podobnie jak<br />
dawniej po l florenie. RzeŸników ¿ydowskich<br />
by³o 3, ale tylko jeden z nich p³aci³<br />
podatki w wysokoœci 4 florenów.<br />
Po przegranej przez Jana Kazimierza<br />
bitwie pod ¯arnowem wojska szwedzkie<br />
zajê³y miasto i zniszczy³y je. Ucierpia³y<br />
nie tylko zabudowania miejskie, ale tak-<br />
¿e ludnoœæ. W tym tak¿e ¿ydowska.<br />
W Przedborzu ucierpieæ mia³o 50 rodzin<br />
¿ydowskich. Zaznaczyæ jednak trzeba, ¿e<br />
nie ma pewnoœci, czy rzezi dokona³y<br />
wojska szwedzkie, czy mo¿e w póŸniejszym<br />
okresie (1657 rok) oddzia³y Stefana<br />
Czarneckiego. Mszczono siê w ten<br />
sposób za rzekom¹ lub faktyczn¹ wspó³pracê<br />
z najeŸdŸc¹. W 1662 roku by³y tylko<br />
4 zamieszkane domy ¿ydowskie.<br />
W tym roku jednak pog³ówne zap³aci³o<br />
40 starozakonnych, st¹d wniosek, ¿e musieli<br />
wynajmowaæ domy. Wœród opodatkowanych<br />
by³o te¿ 4 komorników, czyli<br />
ludzi nieposiadaj¹cych w³asnego domu i<br />
zmuszonych do wynajmowania u kogoœ<br />
komory. W ci¹gu nastêpnych kilkudziesiêciu<br />
lat liczba ¯ydów wzrasta³a. W 1711<br />
roku zap³acili pog³ównego 643 z³p, natomiast<br />
w 1737 roku ju¿ 1165 z³p. W dniu<br />
9 stycznia 1745 roku August III zatwierdzi³<br />
prawa do nabytych przez ¯ydów domów<br />
w mieœcie w liczbie 25. Potwierdzi³<br />
to te¿ 17 listopada 1765 roku Stanis³aw<br />
August Poniatowski. Z tej liczby 9<br />
pochodzi³o z darowizny od miasta.<br />
W 1724 roku stwierdzono, ¿e ¯ydzi zobowi¹zani<br />
byli do ponoszenia jednakowych<br />
ciê¿arów z reszt¹ mieszczan.<br />
W 1754 roku po¿ar strawi³ dzielnicê<br />
¿ydowsk¹. Prawdopodobnie ju¿ w rok<br />
póŸniej odbudowano bo¿nicê z modrzewiowego<br />
drewna. Stara œwi¹tynia siêga-<br />
³a czasów W³adys³awa IV, kiedy po po-<br />
¿arze starozakonni otrzymali prawo jej<br />
odbudowy. Pod koniec XVIII wieku koœció³<br />
w Che³mie otrzyma³ zapis na synagodze<br />
przedborskiej, ale szczegó³y tej<br />
sprawy nie s¹ znane. Byæ mo¿e gmina<br />
po¿ycza³a pieni¹dze na odbudowê œwi¹tyni<br />
i zabezpieczeniem po¿yczki by³a<br />
ona sama.<br />
Ale nie oby³o siê bez problemów.<br />
Chyba zaistnia³y jakieœ przy odbudowie<br />
dzielnicy. W obronê wzi¹³ ¯ydów<br />
król Stanis³aw August, który 11 czerwca<br />
1765 roku wystawi³ im glejt bior¹cy<br />
ich w opiekê, by po po¿arze mogli powróciæ<br />
do dawnej fortuny. Zdaje siê, ¿e<br />
nieprzychylny starozakonnym by³ starosta<br />
przedborski Piotr Ma³achowski.<br />
Ponownie uj¹³ siê za poszkodowanymi<br />
król, który wyda³ 3 grudnia 1765 roku<br />
dokument broni¹cy ich praw. Trzy dni<br />
póŸniej wystawi³ „list zw³oki”, uwalniaj¹c<br />
ich od pretensji wierzycieli na<br />
okres 6 miesiêcy. W 1765 roku lustratorzy<br />
stwierdzili, ¿e ludnoœæ ¿ydowska<br />
przewy¿sza liczebnie katolików.<br />
Mia³o ich mieszkaæ 665 w ca³ej gminie.<br />
Gospodarzy ¿ydowskich by³o<br />
w mieœcie 37 i 46 komorników. Pod rokiem<br />
1775 zanotowano, ¿e w mieœcie<br />
by³o 49 domów katolickich i 70 ¿ydowskich,<br />
w tym 5 murowanych. Z czasem<br />
proporcje siê odwróci³y. W 1790 roku<br />
wszystkich domów by³o 123, w tym 40<br />
¿ydowskich. Ludnoœæ starozakonna<br />
mia³a problemy mieszkaniowe. ¯ydzi<br />
mieszkali te¿ w austerii pañskiej (czyli<br />
nale¿¹cej do w³aœciciela miasta),<br />
w domu pañskim w rynku, w zamku<br />
(2 rodziny), browarze ksiê¿ym i w<br />
browarku miejskim, ratuszu i ¿ydowskim<br />
szpitalu. Ludnoœæ ¿ydowska<br />
w ca³ej gminie liczy³a 498 ludzi, nato-<br />
miast w samym mieœcie 268.<br />
Przedborscy ¯ydzi byli aktywni na<br />
polu handlowym w ca³ym kraju. Du¿¹<br />
czêœæ dzia³alnoœci gospodarczej miasta<br />
przejêli ¯ydzi. Trudnili siê przewa¿nie<br />
drobnym handlem, a swój towar najprawdopodobniej<br />
sprowadzali z Gdañska.<br />
W latach 1651-1738 kupcy z Przedborza<br />
wyznania moj¿eszowego widywani<br />
byli na jarmarkach wroc³awskich.<br />
Ich obecnoœæ zarejestrowa³y komory<br />
celne na Mazowszu. W 1764 roku<br />
zanotowano tu 12 przewozów. W podwarszawskiej<br />
Pradze ¯awel Abramowicz<br />
przewozi³ 4 kopy rogów bydlêcych<br />
skupionych od garbarzy z Pragi.<br />
W lutym tego roku Jakub Markus (Marlus)<br />
przewióz³ beczkê kramarszczyzny.<br />
Tym samym handlowa³ ¯awel, a ponadto<br />
te¿ workiem nici i bary³k¹ lulek glinianych.<br />
W czerwcu niejaki Zelman<br />
mia³ beczkê kramarszczyzny i bary³kê<br />
lulek, dwie sztuki astrachanu i kopê<br />
Z wielkim smutkiem i ¿alem<br />
¿egnamy<br />
6 GAZETA RADOMSZCZAÑSKA 19 MARCA 2009 R.<br />
���<br />
ΠP.<br />
p³ótna woskowego. W lipcu ponownie<br />
¯awel wióz³ 3 beczki kramarszczyzny,<br />
natomiast Herszko tylko wór. W sierpniu<br />
Icek Fraimowicz do oclenia przedstawi³<br />
2 tuziny poñczoch bia³ych zimowych,<br />
l kopê p³ótna w paski, l sztukê flaneli<br />
oraz wór norymberszczyzny (galanteria).<br />
Fraim mia³ do oclenia l sztukê<br />
multanu, Izaak 3 sztuki wst¹¿ki i wór norymberszczyzny.<br />
Najwiêksz¹ iloœæ towarów<br />
wióz³ Lewek Lejzerowicz. By³o to<br />
10 par maglowizny, 17 sztuk p³ótna konopnego,<br />
11 sztuk p³ótna paczesnego<br />
oraz 2 kamienie any¿u. 23 czerwca 1764<br />
roku Izrael z Przedborza (s¹dz¹c po<br />
wiêkszym asortymencie móg³ byæ handlarzem<br />
hurtowym) przewióz³ przez<br />
komorê celn¹ pó³ kamienia przêdzy œl¹skiej,<br />
2 tachry irchy, l tacher zamszu,<br />
l sztukê barchanu w¹skiego, l sztukê madzelanu,<br />
4 kopy astrachanu, 16 tuzinów<br />
poñczoch bia³ych zimowych oraz 6 tuzinów<br />
poñczoch dzieciêcych. Tego samego<br />
dnia Iæko mia³ ze sob¹ 23 tuziny<br />
poñczoch zimowych oraz beczu³kê lulek<br />
glinianych.<br />
Du¿a liczba ¯ydów w mieœcie utrzymywa³a<br />
siê nadal w XIX wieku. ¯ydowski<br />
charakter miasta zauwa¿y³ te¿ W³adys³aw<br />
Stanis³aw Reymont. Pisa³, ¿e<br />
Przedbórz to bardzo stare, bardzo niechlujne<br />
i bardzo ¿ydowskie miasto. Roz-<br />
³o¿y³o siê na stokach kamienistego wzgórza,<br />
zbiegaj¹cego do Pilicy i siedzi, jak<br />
przekupka obdarta i brudna. G³ówny rynek<br />
ma bardzo stare, piêtrowe domy, ale<br />
nic charakterystycznego, chyba trochê<br />
arkadowych podcieni i szereg domów,<br />
których piêtro niezamieszkane rozwala siê<br />
z wolna. Zag³ada ludnoœci ¿ydowskiej<br />
przysz³a wraz okupacj¹ niemieck¹.<br />
Trudno bêdzie napisaæ pe³n¹ historiê<br />
miasta do koñca XVIII wieku. Oczywiœcie<br />
powodem jest brak Ÿróde³. Przede<br />
wszystkim nie zachowa³y siê ksiêgi<br />
miejskie, które w przypadku innych<br />
miast pokazuj¹ wewnêtrzne ¿ycie spo-<br />
³ecznoœci. W nich bowiem notowano<br />
w³adze miejskie, wszelkie transakcje<br />
handlowe, spisy podatkowe (czyli listy<br />
mieszkañców), testamenty itp. Z tego<br />
powodu historycy zajmuj¹cy siê tym<br />
zagadnieniem powinni ze szczególn¹<br />
uwag¹ wychwytywaæ nawet pojedyncze<br />
informacje i na takiej bazie oraz analogiach<br />
z innymi miastami próbowaæ opisaæ<br />
dzieje miasta. Brak rzetelnych informacji<br />
jest bowiem doskona³¹ po¿ywk¹<br />
dla powstawania zupe³nie fantastycznych<br />
opowieœci, które powtarzane z biegiem<br />
lat zaczynaj¹ uchodziæ za prawdê<br />
historyczn¹. Nawet najmniejszy fragment<br />
dziejów miasta jest lepszy od rozbudowanych<br />
fantastycznych opowieœci<br />
o podziemnych tunelach, polowaniach<br />
królewskich, które w gruncie rzeczy by³y<br />
tylko epizodem, czy wreszcie o tym, ¿e<br />
Przedbórz by³ jakoœ specjalnie ho³ubionym<br />
miastem przez Kazimierza Wielkiego.<br />
Nie mo¿na zaprzeczyæ s³owom kronikarza,<br />
¿e miasto siê rozwinê³o za jego<br />
panowania. Król by³ jego w³aœcicielem<br />
i dba³ o swoje dobra, podobnie jak<br />
w przypadku kilkudziesiêciu innych<br />
oœrodków miejskich.<br />
Tomasz A. Nowak<br />
Muzeum Regionalne<br />
im. Stanis³awa Sankowskiego<br />
w Radomsku,<br />
OG£OSZENIE...............................................<br />
Janusza PRUD£O<br />
„Nie umiera ten, kto pozostaje<br />
w sercach i pamiêci ¿ywych”<br />
Wyrazy wspó³czucia rodzinie<br />
sk³adaj¹<br />
Lidia i Janusz Sambor<br />
oraz<br />
Bronis³awa i Jerzy Wodzis³awscy
Change language