Kritika: Mulić, Llosa, Mršić Interview: Marina Trumić TEMA broja ... - sic

Dževad Karahasan, čiji romani napisani koncem prošlog i početkom ovog stoljeća u jednakoj mjeri orijentaliziraju,
funkcionalizira drugu varijantu Istočno-Zapadnoga teksta u skladu s re-politiziranim bosanskim
tekstom. U romanima Šahrijarov prsten i Istočni diwan in extenso se participira u orijentalnome koje se
- kao i u Selimovićevim tekstovima - dovodi u vezu s Bosnom. Upravo se pežorativni orijentalizam priziva
kao nešto što se tiče Bosne, te ga se uspješno kontrakarira. Romani Dževada Karahasana diferenciraju
“Orijent” pri tome uvodeći u igru znanje o Orijentu, čime se na bitan način ometa navodno znanje “Zapada”
o Orijentu, ono koje je sažeto u pojmu orijentalizma. Ono se raspada kao homogena i nedodirnuta zapadna
predodžba jednoga čitatelja koji je već sam, od strane teksta, koncipiran kao zapadni. Naravno, ukazivanje
na Orijent ostaje uvijek, unatoč dekonstruirajućih tendenci, prividno i svjesno orijentalističko, kao što i sudjelovanje
Bosne u orijentalnome uvijek mora ostati podložno posredujućoj instanci. Na to upućuje već naslov
romana, Istočni diwan, koji ne stupa u odnos s nekim orijentalnim tekstom, već s orinjentalizirajućim, naime
Goetheovim West-Östlichen Diwan. Pri tome ne samo da se naslov skraćuje u korist Orijenta na “Istočni
divan”, već se diwan bilježi slovom koje ne postoji u bosanskome i hrvatskom alfabetu, naime “w”. Na taj ga
se način pozapadnjuje ili, ukazivanjem na drukčije prakse transliteralizacije, očuđuje. Tu tekst romana ne
ukazuje samo na slomljenu trans-koncepciju svojega kulturnog prostora, on bosanske čitatelje sučeljva i s
njihovom vlastitom, zapadno kontaminiranom, perspektivom Orijenta što se u suvremenoj Bosni sve češće
zaboravlja. Ono što Karahasan proizvodi naslovom nije ni Saidov orijentalizam ni orijentalno-bosanski tekst.
Na sličan način funkcionira i naslov romana Šahrijarov prsten, kojim se aludira na kralja Šahriyâra iz Alf
laila wa-laila (Tisuću i jedna noć) čija je žudnja za pripovijedanjem poslovična. Tekst popularan u zapadnoeuropskim
kulturama - ugled Tisuću i jedne noći kao i stupanj poznatosti u područjima je njegova
podrijetla daleko manji - služi kao predložak kompliciranim preklapanjima i uklapanjima romana koji se
prezentira kao postmoderni. Opozicija Zapad-Orijent nadslikava se time što su u romanu Istok i Zapad
na raznolike načine tako međusobno isprepleteni da sučeljavanje i tako i tako potpuno gubi na smislu.
Tako Istočni diwan priziva poznate elemente suvremenog trilera o psihopati (u srednjevjekovnoj Basri)
kao i književno i filmski poznati scenarije koji otvaraju prostore očekivanja “duševnih trauma”, u zapadnofrojdovskoj
tradiciji, koje bi se dale očekivati kod likova, no koje u konkretnome slučaju na frapantan način
izostaju. Romani odstupaju od uobičajenoga žanrovskog toka, kao konzekvencija vremenske i kulturalne
dis-lokacije, s određenom gestom. Na strani recipirajuće čitateljske zajednice to iznevjerno očekivanje
vodi do snažnoga potresanja orijentalizma-okcidentalizma čim se upravo bosansko čitateljstvo kritički
podučava, a svako se samopromatranje kao kulturalnih hibrida pokopava već na samome početku.
No i više od toga, Karahasanovi tekstovi vraćaju, time što su osobito u dijegetičkome preklapanju koncipirani
kao postmodernistički romani, Bosnu, skupa s njezinim vlastitim Orijentom, u globalni svijet u
kojemu se razlikovanja poput onih između Istoka i Zapada obsoletna. Romani se pojavljuju kao čista
žudnja za konstruktom koja različite “konstrukcije” - Orijent i Okcident tek su jedan dio toga - dovode do
krajnjih granica. U suprotnosti Istok-Zapad, ali i u supostojanju ta dva pojma, Karahasanove konstrukcione
igre komentiraju i prekarni status Bosne. Istaknuti postmodernizam i osnaženje raspre Istok-Zapad
sažimaju se u romanima o Orijentu, tako da se “stvarnosti” u kompliciranim poretcima stapaju jedna s
drugom. Jedna unutarknjiževna realnost tu proizvodi drugu. Igra mise en abyme dovodi se toliko daleko
da se spajanje stvarnosti na različitim mjestima teksta nadaje samo po sebi čime cijeli sloj koji se nalazi
izvan književnosti postaje relevantan za nju. U Karahasanovim tekstovima ono što kod čitatelja evocira
predodžbu vandijegetske realnosti jesu metaleptički skokovi - Gérard Genette primjenjuje termin metalepsa
za nestabilnu granicu između književnosti i stvarnosti. Ona uključuje čak i autora (kao povijesnu
osobu) kao i čitatelja, instanciju koja aktualizira tekst i koja uvelike nadmašuje “implicitnoga”. Dihotomija
Istok-Zapad, toliko važna u prikazivanju Bosne, prelazi u problem stvarnosti insceniran na postmoderni
način, tako da se opozicija istinski/konstruirani komprimira na stvarnost i književnost.Kako bi
se iznova ušlo u trag bosanskim tekstovima i njihovoj kulturalnoj misiji, valja nakraju još jednom spojiti
izlaganja o raspravama između Istoka i Zapada u različitim tekstovima. Kulturalne danosti Bosne, koje
su konglomerat historijskih zbivanja, sinkretizama što iz njih proilaze i pripisivanja koja se pojavljuju na
presjecištu Istoka i Zapada, ne omogućuju pristup književnim tekstovima koji bi se Bosnom mogli baviti
s one strane dihotomije Istok-Zapad. Izražena želja za pisanjem o Bosni stapa se s diskusijom Orijent-
Okcident koja u raznim obličjima postoji u formi (stil i žanr) i sadržaju, no koja istovremeno i reflektira
tu udvojenost. Kada se mnoštvenost kao unutarnja tuđost tekstova uzdigne do odlučujuće osobenosti,
tada ne kao hibridna konstrukcija ili, čak, popularna “multi-kulti” enklava: Bosna koja u svojoj pluralnosti
leži na karti Europe kao šarena mrlja. Razrada teme Bosna kod autora što ih se razmatra ovdje sadrži
predodžbe o funkcioniranju kulture koje se mora obilježiti kao performativno uvijek-iznova-proizvođenje.
U tome Orijent i Okcident, kao kulturalni odnosni polovi Bosne igraju značajniju ulogu nego negdje drugdje,
!protustav
34 (sic!)