Kritika: Mulić, Llosa, Mršić Interview: Marina Trumić TEMA broja ... - sic

(sic!) !protustavvima
može se opisati i s Lotmanovom predodžbom semiosfere koja je sačinjena od semiotičkih graničnih
procesa i određivanja centripetalnih i centrifugalnih pokreta kultura. Bosna je tu doduše jedna promjenjiva
tvorevina, ali ipak posjeduje konstantno “bosansko” jezgro koje je performativno na fonu povijesti, što ga
istovremeno proizvodi. Andrićevi književni tekstovi u tome smislu slijede Lotmanovu predodžbu o funkcioniranju
kulture: osobito su Istok i Zapad, Osmanlije i Europljani kao oni koji naizmjence preuzimaju
centar a potom pomjeraju kulturalne utjecaje ka periferiji ono što konstituira Bosnu - daleko kompleksnije
nego što proizlazi iz hibridnih figura i predodžbi sinkretizma. 52 I u Selimovićevim romanima u kasnim
šezdesetim i spočetka sedamdesetih godina središnje mjesto zauzima križanje Istoka i Zapada. Njegovi
romani Derviš i smrt (1966) i Tvrđava (1970) odigravaju se na orijentalnoj pozornici: u Bosni kojom vladaju
Osmanlije. Znakovita osobenost predočavanja Bosne u tim djelima jest činjenica da se Osmanlije kao takvi
ne pojavljuju. Umjesto toga su “ispripovijedani tekstovi”, u smislu ženetovske dijegeze, koji u književnome
historiziranju istovremeno preokreću povijesno-demokratske odnose, napučeni gotovo isključivo bosanskim
muslimanima. Selimovićeva se varijanta sukoba Istok-Zapad sastoji se u njegovu svođenju na situaciju
Bosne i Bosanaca u titoističkoj Jugoslaviji koja je šifrirana u romanima. Opozicija Orijent-Okcident
i njezino preslikavanje u orijentalizmu/okcidentalizmu koristi se za izrađivanje bosanske međupozicije
koju se u vrijeme nastanka tekstova negira. U titoističkoj Jugoslaviji osmansko vrijeme i njegov kulturalni
“rudiment” islamskoga nasljeđa, izuzmu li se strateški savezi s raznim muslimanskim zemljama Afrike i
Bliskoga i Dalekog Istoka, negativno su konotirani. Selimovićevo hiperboličko prerađivanje islamske oblikovanosti
Bosne ne nalazi se u suprotnosti s jugoslavenskim samoshvaćanjem, njegov bosanski tekst koji
pršti od bosanskih muslimana na romane raspoređuje bosanski položaj unutar jugoslavenskoga saveza
i borbu Muslimana za priznavanje kao “nacije”. I u to vrijeme izgrađeno i sve dosada rašireno shvaćanje
o religioznoj pripadnosti kao nacionalitetu, na koje se aludira, kao i Selimovićeva današnja recepcija kao
kućnoga spisatelja bosanskih Muslimana mora se uzeti u obzir sa zapanjenošću. Razna se distanciranja u
Selimovićevu djelu križaju s neprekidnom participacijom u islamskome a najznamenitiji su prilog tome bez
dvojbe fingirani citati iz Kur’ana. Citati iz Kur’ana koji kao moto prethode svakome poglavlju Derviša i smrti
jedna su vrst medleya: slobodno sastavljanje rečenica iz različitih sura. Zanimljivo je da je ta činjenica u kritici
o Selimoviću jedva komentirana a može se pretpostaviti da je zasnovana na glasnoj šutnji jugoslavenske
cenzure. Neortodoksno prenošenje svetoga teksta Kur’ana samo po sebi slabi, pored brojnih iskaza
autora i rasprava o vjeri sadržanih u književnim tekstovima, poziciju povijesne figure Selimovićeva pisara
ali i njegovih figura-pripovjedača Ahmeta i Ahmeda kao “glasa islama u Bosni”. I potpuno različiti konteksti
književnoga i razine književnoga djelovanja uopće ne dolaze u obzir kao jednostavni proislamski stavovi.
No ako već njegovo čitanje kao nacionalnoga pjesnika bosanskih muslimana pričinja teškoće, Selimović
se s pravom može promatrati kao pjesnik bosanskoga koji islamsko, orijentalno i osmansko koristi kao
poticaj svoje poruke o Bosni-u-Jugoslaviji. 53 Na osnovu citata iz Kur’ana može se egzemplarno ukazati
na način postupanja prema Okcidentu-Orijentu kod Mehmeda Selimovića. Citati transportiraju tajne
poruke između rečenica istrgnutih iz konteksta koje su istovremeno usmjerene na socijalistički režim i
na islamsku zajednicu, utoliko što istovremeno na svjetlo dana iznose nevoljenu muslimansku prošlost,
koju suvremene diskusije o statusu Muslimana u Jugoslaviji kritički komentiraju kada u igru uvode i liberalnost
bosanske islamske tradicije što je bila društvena tema u vrijeme nastanka romana. Ona se diskurzivno
razvija desetljećima, zauzimajući položaj između nedogmatičkoga tumačenja i nepotpune vjere.
Sažimajući za Selimovićeve bi se romane moglo ustvrditi da koriste rascjep Orijent-Okcident kao kod i
međuprostor kojega se učinilo sposobnim za govor i mimo fingiranih citata. Između navodno Zapadnog
(naprimjer forma romana) i prividno Istočnog (orijentalizirano) kao prikriveni izvlače se tekstovi - u neprijateljskome
okružju socijalističke cenzure - koji neobljubljeno postojanje Bosanaca i jugoslavenskih Muslimana
(koji se ne preklapaju u potpunosti) dovode do izraza. Kasnije će Homi Bhabha, svetac postkolonijalne
kritike, upravo tu formu podređenoga govora u “prostoru između (inbetween) nacionalnih diskurza
obilježiti kao moćnu govorničku poziciju postkolonijalnih subjekata. 54
52 Opširno prikazivanje historizirane bosanke tematike kod Andrića, kao i njoj imanentna predodžba o kulturi može se pronaći u
Miranda Jakiša. Literatur als Archiv und Ort des Kulturtransfers: “Die Habsburgermonarchie und die Osmanen bei Ivo Andrić”.
Das Osmanische Reich und die Habsburgermonarchie. Akten des internationalen Kongresses zum 150-jährigen Bestehen des
Instituts für Österreichische Geschichtsforschung Wien, 22.-25. September 2004, Wien/München 2005, 635-646.
53 U ovome se smislu portret Meše Selimovića kao nacionalnoga reprezentanta opravdano pronalazi već na prvim tiskanim serijama
bosanskih novčanica.
54 Opširna obrada tematike Orijenta i Okcidenta i prikrivena ukazivanja na socijalističku Jugoslaviju u Dervišu i smrti i Tvrđavi
nalaze se u: Miranda Jakiša. “Mehmed Selimovićs novels - voices from off-stage”. Die Welt der Slaven. Internationale Halbjahreschrift
für Slavistik. 53:2 (2008).
33