Kritika: Mulić, Llosa, Mršić Interview: Marina Trumić TEMA broja ... - sic

Andrićevi bosanski tekstovi pružaju bezbrojne primjere takvoga opisivanja užasa Bosne od strane tuđinaca
koji se u Selimovićevim tekstovima prizivaju u koncentriranoj citatnoj formi, a da se pri tome opisivanje
pojedinačnih prijestupa ne smatra nužnim. U jasnome citatu (ovdje iz Travničke hronike) pripovjedač u
Dervišu i smrti samo spominje da se majmuni i papagaji uvezeni s Orijenta odbijaju prilagoditi novome
mjestu, a da biljke donesene s Istoka venu. Vezir kao tuđinac u Bosni ne može učiniti ništa drugo doli konstatirati:
“Strašna zemlja!”. Dok se kod Andrića, dakle, još uvijek prikazuje cijela paleta prirodnih strahota, u
Selimovićevom je tekstu surova priroda zastupljena u obliku intertekstualnoga citata iz tekstova njegova
antecendenta. Dževad Karahasan nasuprot tome mora, kada u svojim tekstovima gusto isprepletenim
citatima govori o Bosni, još samo spomenuti da je to jedno “posrano mjesto” (Šahrijarov prsten) ili “tamni
vilajet”, Izvještaj iz tamnog vilajeta. 48 Azra, lik iz Šahrijarovog prstena, objašnjava, uspostavljajući topičnost
bosanske odurnosti, da nitko ne zna otkuda dolazi averzija prema Bosni, jedino je jasno da su je Bosanci
svjesni još od najranijih dana. 49
Budući da brojna takva povezivanja importiraju Selimovićeve i Andrićeve bosanske tekstove u Karahasanove,
njegov tekst gotovo i da ne mora reći ništa više o Bosni, romani su već smješteni u lokalnome
prostoru ukazivanjem na druge bosanske tekstove. U Istočnom diwanu, koji se odvija na Bliskom Istoku,
topička participacija kao kulturalna pozadina funkcionira tako dobro da se Bosna ne spominje niti jednom
riječju a unatoč je tomu sveprisutna u tekstu. Ako intertekstualna ukazivanja ostanu nepoznata
čitateljima koji ne poznaju prizvane bosanske tekstove, Istočni diwan prolazi sa samo jednom recepcijskom
razinom kao “orijentalna” kriminalistička priča. “Pročitaju” li se latentna ukazivanja na Bosnu,
Istočni diwan je, unatoč Basri kao mjestu odvijanja radnje i njegovome historijskom setingu, roman kojega
se može tumačiti tek s fona suvremene Bosne.
Orijent i Okcident
Pored zajedničke bosanske i, konačno, književno prenesene topike egzemplificirane u ovoj “niti”, dodatni
je specifikum bosanskih tekstova njihova simultana “istočnost” i “zapadnost”, za koju stoji i Karahasanov
kriminalni roman. I izmišljena bosanska topika, i raspra između Orijenta i Okcidenta igraju središnju ulogu
u konstituiranju književnoga kulturnog mjesta za jednu kulturu koja se našla u opasnosti.
Svi autori bosanskih tekstova, kada je riječ o suprotstavljanju Orijenta i Okcidenta, raspoređuje svoja
djela na veoma različite načine. Kako postupaju autori ovdje odabrani za primjer? Sažeto se da reći da
Ivo Andrić u svojim prevashodno historiziranim pristupima orijentalno reprezentira kao osmansko, a
okcidentalno kao habsburško. U tome se prizivanju i jedno i drugo obilježavaju orijentalistički (u saidovskom
pežorativno konotiranom smislu50 orijentalizma) i okcidentalistički (analogno tome). Prema tome
su i Osmani u predočavanju brbljivi, feminini i surovi, Austrijanci, suprotno, usmjereni na red, birokratski i
usredišteni na razum. Obe se imperije u Andrićevu predočavanju prezentiraju kao multinacionalne države,
a naglašava se njihova koncipiranje kao carstva (u kontrastu prema nacionalnoj državi): u skladu s time o
pojedinim se Osmanlijama saznaje da su izvorno bili Gruzijci, Grci ili upravo Bosanci, poput Mehmedpaše iz
Na Drini ćuprije. Habsburzi nastupaju kao raspjevana internacionalna trupa (“bilo ih je Čeha, Poljaka, Hrvata,
Mađara i Nemaca”), veli se o njima u Na Drini ćupriji (“pevaju na raznim jezicima”). 51 I Osmansko carstvo
i Habsburška monarhija u Andrićevim su bosanskim tekstovima, a gotovo svi su objavljeni neposredno po
Drugom svjetskom ratu, iskrivljene slike jugoslavenskoga. To vrijedi i za multinacionalnost i određenost
kulturnim polovima Istok-Zapad, čiji su predstavnici “Austrijanci” i “Turci”. Bosna se u Andrićevim pripovjednim
tekstovima pojavljuje, jednako determinirana tim centralnim kulturalnim polaritetom, na različitim
točkama skale postavljene između njih. Strane svijeta i kulturna usmjerenja što ih zastupaju Osmanlije
i Habsburzi pojavljuju se kao kulturalno preformiranje bosanskoga koje služe tome da se Bosni omogući
istupanje, kroz spominjanje i smjenjivanje. “Bosansko” kao ono što ostaje konstantno u svim povijesnim
mijenama kod Andrića nije (u suprotnosti s klimom i krajolikom) jednostavno dovedeno do opisivanja i sricanja,
naprotiv, radi se o praznome mjestu kojim kulturalnim preformiranjima od strane okupatora ostavlja
“središte”. Ezoterička ideja aurafotografije tu može poslužiti kao podrška predodžbi o načinu na koji se
“bosansko” pojavljuje u Andrićevim bosanskim tekstovima. Osmanlije, Habsburzi i povijesna vrenja koja
napadaju Bosnu auratičko su zračenje koje je u svojemu centru (u aurafotografiji nevidljivom) gotovo negativno
određuju. Ta sredina o kojoj je riječ konturira se tek zračenjem. Emanacija Bosne u Andrićevim teksto-
48 Tu je jasno i intertekstualno ukazivanje na Zapise iz podzemlja (Zapiski iz podpolja) Dostojevskoga iz 1864.
49 Dževad Karahasan. Šahrijarov prsten. Sarajevo 1994, 45.
50 Edward Said razlikuje manifestne od latentnih orijentalizama. Edward Said. Orientalism. New York 1978, osobito 113-197.
51 Ivo Andrić. “Na Drini ćuprija”. Sabrana djela Ive Andrića. Sarajevo 1965, 169.
32 (sic!)