Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

from debata.olsztyn.pl More from this publisher

16.01.2013 Views

Rys. Aleksander Wołos Bachmura życzy dobrego samorządu Adamski o Tea Party Kobylińska o życiu w odbitym blasku Geno Małkowski o Ars Homo Erotica Jarosiński o przyjaźni Jana Lebensteina i Czesława Hołuba Chazbijewicz o carze bez korony – Rasputinie Kardela o Celestynie Nawrockim, czerwonym kacie Olsztyna Necio o moralnej potrzebie rozliczenia przeszłości Warot – dalszy ciąg słownika agentów SB Socha o mieście bez planu (cz. 2) Falkowski o konferencji IPN o podziemnej prasie w PRL Brenda o strukturze kłamstwa Felieton ks. Rosłana Bętkowski o kamienicy „Apteki pod Lwem” Wesprzyj finansowo niezależne i wolne medium „Fundacja Debata”, ul. Boenigka 10/26, 10-686 Olsztyn, nr konta bankowego: 26 24 90 0005 0000 4500 1354 7512 DEBATA Numer 11 (38) 2010 1

Rys. Aleksander Wołos

Bachmura

życzy dobrego samorządu

Adamski

o Tea Party

Kobylińska

o życiu w odbitym blasku

Geno Małkowski

o Ars Homo Erotica

Jarosiński

o przyjaźni Jana Lebensteina i Czesława

Hołuba

Chazbijewicz

o carze bez korony – Rasputinie

Kardela

o Celestynie Nawrockim, czerwonym

kacie Olsztyna

Necio

o moralnej potrzebie rozliczenia

przeszłości

Warot

– dalszy ciąg słownika agentów SB

Socha

o mieście bez planu (cz. 2)

Falkowski

o konferencji IPN o podziemnej prasie

w PRL

Brenda

o strukturze kłamstwa

Felieton ks. Rosłana

Bętkowski

o kamienicy „Apteki pod Lwem”

Wesprzyj finansowo niezależne i wolne medium

„Fundacja Debata”, ul. Boenigka 10/26, 10-686 Olsztyn, nr konta bankowego: 26 24 90 0005 0000 4500 1354 7512

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Życzenia

dobrego samorządu

Takiego wyścigu do olsztyńskiego Ratusza nie było od dwudziestu lat. Nigdy bowiem

tak wielu ludzi nie miało tak wiele do udowodnienia. Nie tylko obrony swojej

pozycji i miejsca w polityce lokalnej, ale także uzyskania moralnego alibi dla swych

kłopotów z prawem. Stosunkowo najłatwiej ma prezydent Grzymowicz. Jak zawsze

za urzędującym prezydentem przemawiają realizowane, głównie ze środków unijnych,

i zapowiadane inwestycje. Kampania jego ugrupowania wydaje się sprawna

i poukładana. Na „jedynkach” w poszczególnych okręgach wyborczych znaleźli się

ludzie nie tylko znani, ale, jak Elżbieta Fabisiak czy prof. Mirosław Gornowicz, wyróżniający

się wśród radnych ostatniej kadencji. umieszczając na listach osoby o

tak różnych politycznych rodowodach jak Roman Przedwojski i danuta Ciborowska

udało się stworzyć wizerunek komitetu ponad politycznymi podziałami.

BoGdAN BAChMuRA

Najwięcej do stracenia w tych

wyborach może mieć Platforma

Obywatelska. Strach przed

kandydaturą Lidii Staroń, jedynej osoby

która mogła realnie zagrozić Piotrowi

Grzymowiczowi, był w jej szeregach

partyjnych tak wielki, że wybrano wizję

niemal pewnej porażki w wykonaniu

Janusza Cichonia. Jeżeli prognozy

kolejnego już prezydenckiego lania

okażą się rzeczywistością, to gniew

partyjnej centrali może złagodzić tylko

większość w Radzie Miasta lub koalicja

pozwalająca szachować i kontrolować

przyszłego prezydenta.

W jeszcze większym stopniu widoczna

jest słabość struktur lokalnych

Prawa i Sprawiedliwości. Zaciekłe boje

o prezydenturę Jerzego Szmita z Czesławem

Małkowskim to odległa przeszłość.

Od tego czasu poparcie dla

szefa lokalnych struktur Prawa i Sprawiedliwości

systematycznie słabło i

tym razem może spowodować wypadnięcie

poza pierwszą trójkę. Poza obecnym

radnym Grzegorzem Smolińskim

na listach wyborczych nie widać jaśniejszych

punktów mogących poruszyć

wyobraźnią wyborców. Zadaniem

podstawowym PiS -u jest oczywiście

wynik pozwalający na powtórzenie

koalicji z ugrupowaniem Piotra Grzymowicza,

co może się udać dzięki automatyzmowi

poparcia dla dużej partii

politycznej.

Najwięcej emocji budzi oczywiście

kandydatura Czesława Jerzego

Małkowskiego. Pogłoski o jego kiepskiej

kondycji fizycznej i psychicznej

okazały się mocno przesadzone, a

odporność na kolejne, ciasne zakręty

Fot. Bogdan Grochal

życiowe byłego sekretarza PZPR i cenzora,

niesłabnąca. Jeżeli uznać trafność

przedwyborczych sondaży, to żaba,

którą przyjdzie za sprawą kandydatury

byłego prezydenta zjeść olsztyniakom

będzie całkiem niemała. Wprawdzie

poza wiernym aż po grób Bogdanem

Dżusem, nikt specjalnie znany na listy

Czesława Małkowskiego się nie wychy-

lił, ale stołek w przyszłej radzie, przynajmniej

dla siebie, ma gwarantowany.

Co więcej, możemy go zobaczyć w

drugiej turze prezydenckich wyborów

- najprawdopodobniej z Piotrem Grzymowiczem.

Jeżeli do tego dojdzie, to są

podstawy do przypuszczeń, że współczesny,

wychowany w demokracji człowiek,

stał się moralnym idiotą, zdolnym

wystawić pozytywne świadectwo

nawet najgorszej kanalii.

SLD postanowił zawalczyć o prezydenturę

w mieście przy pomocy politycznego

anonima o nazwisku Kulasik.

Działaczom tej partii zawdzięczamy

także bezcenną lekcję parytetów, dzięki

którym zamiast możliwych 50, na listach

wyborczych SLD znalazły się 34

osoby. Ponieważ do równościowego

ideału zabrakło 8 kobiet, pozbawiono

możliwości kandydowania 16 mężczyzn.

Pomimo to miejsca na liście

wyborczej nie zabrakło dla Zenona

Procyka, bardziej ostatnio znanego

jako Zenon P., lub jako „Zenek” z ujawnionych

niedawno przez TVN podsłuchów

operacyjnych CBŚ.

Cztery lata temu, ustępująca właśnie

Rada Miasta rozpoczęła swoje

urzędowanie od niemal jednogłośnej

podwyżki swoich diet o 200 procent.

Ta zgodna koncentracja na własnych

korzyściach skłóconego i podzielonego

później grona osób od początku

źle wróżyła jej przyszłości. Złą ocenę

tej radzie wystawiali zresztą często

sami zainteresowani. A przecież była to

Rada o największym od dwudziestu lat

indywidualnym potencjale wykształcenia,

intelektu, a także stabilnej sytuacji

materialnej jej członków. Najcelniej

problem polskiej samorządności (bo

dotyczy on nie tylko Olsztyna) zdiagnozowała

Platforma Obywatelska. Jej

hasło wyborcze „Z dala od polityki”

jest oczywiście oszustwem i manipulacją,

bo przecież trudno o bardziej

upolityczniony komitet wyborczy.

Jednak problem, na którym Platforma

próbuje wjechać do samorządów jest

boleśnie rzeczywisty. Bilbordy z Donaldem

Tuskiem nie oznaczają przecież,

że premier postanowił działać w

samorządzie. Finansowana z budżetu

państwa potężna, centralna kampania

wyborcza ma być dla lokalnych działaczy

partyjnych trampoliną do samo-

DEBATA – miesięcznik regionalny

Redaktor naczelny: Dariusz Jarosiński, tel. 604 59 37 44, e-mail: info@debata.olsztyn.pl; www.debata.olsztyn.pl. DTP: Bogdan Grochal

Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania i skracania tekstów. Wydawca: „Fundacja Debata”, ul. Boenigka 10/26, 10–686 Olsztyn,

nr konta bankowego 26 24 90 0005 0000 4500 1354 7512.

2 DEBATA Numer 11 (38) 2010

ządowej kariery. Problem nie dotyczy

oczywiście tylko PO. I nie oznacza, że

partie polityczne należy wyrugować z

samorządów. Przewaga, jaką mają na

starcie oraz wewnątrzpartyjny, twardy

system lojalności, powodują jednak, że

do samorządu dużych miast, dostają

się ludzie raczej sprytni i biegli w partyjnych

roszadach, niż osoby zainteresowane

ciężką pracą w samorządzie.

Sytuację na korzyść tych ostatnich mogłoby

zmienić głosowanie w okręgach

jednomandatowych. Wtedy zarówno

partia jak i lokalni liderzy byliby sobie

jednakowo potrzebni, a szanse tych

ostatnich o wiele większe. Tymczasem

zamiast zmiany ordynacji wyborczej

od wielkiej polityki mają nas oddalać

wyborcze hasła lansowane za wielkie

partyjno-budżetowe pieniądze.

Wytarte slogany typu „spośród

wszystkich złych ustrojów demokracja

i tak jest najlepsza” dawno zastąpiły refleksję

nad smutnym stanem demokracji

rzeczywistej. Demokrację samorządową

można zdefiniować bardzo łatwo. Polega

ona na tym, że rządzimy sami sobą.

Że poszukujemy porządku politycznego,

który umożliwi obywatelom sprawowanie

kontroli nad własnym losem

w takiej mierze, w jakiej jest to możliwe.

Od czasów demokracji ateńskiej możliwości

te uległy znacznemu ograniczeniu.

Lokalne władze dużego miasta są

już bowiem systemem rządów pośrednich,

co oznacza, że mamy do czynienia

nie z demokracją samorządową,

lecz przedstawicielską, tyle, że znacznie

bliższą obywatela. Sytuację pogarsza

dodatkowo postępująca oligarchizacja

miejscowych elit politycznych, także na

poziomie pozapartyjnym. Demokracja

od dawna nie jest panowaniem ludu,

lecz elit. Elektorat nie sprawuje kontroli

nad nimi poza możliwością niewybierania

ich ponownie.

Na szczęście do każdej Rady Miasta

trafia kilka osób pracowitych, zdolnych

do wyrażania samodzielnych ocen i

poglądów. To, czego potrzebują najbardziej,

to wsparcia ze strony ludzi zdolnych

do samoorganizacji i patrzenia

władzy na ręce. Mam nadzieję, że jednych

i drugich w naszym mieście przez

najbliższe cztery lata nie zabraknie.

Prezes Stowarzyszenia

„Święta Warmia” i „Fundacji

Debata”, politolog,

publicysta

Bogdan Bachmura

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Tea Party

a sprawa polska

Amerykańska prawica dokonała rzeczy, której nikt jeszcze dwa lata temu się po niej

nie spodziewał. Wyborcy odrzucili wielką „zmianę” Baracka obamy, która okazała

się wielkim projektem inżynierii społecznej mającym na celu zmienić ostatnią ostoję

wolności i odpowiedzialności za siebie, w mekkę socjalizmu.

łuKASz AdAMSKi

Wielki sukcesy wyborczy Republikanów

nie byłby możliwy gdyby

nie oddolny ruch w samym

jądrze prawicy. Członkowie „Tea Party” na

swoich sztandarach przynieśli sprzeciw wobec

zniewalania gospodarczego, zabijania

dzieci nienarodzonych i ograniczania swobód

obywatelskich Amerykanów. „Jednocześnie

tegoroczna elekcja wskazuje także

na to, że duża część Amerykanów nie chce

powrotu do władzy neokonserwatystów

spod znaku George’a W. Busha, skupionych

głównie na ekspansywnej polityce zagranicznej,

niewiele różniących się w sferze polityki

wewnętrznej od Demokratów. Niemała

część kandydatów Partii Republikańskiej

uzyskała swoją nominację dzięki poparciu

nieformalnego ruchu Tea Party” – zauważa

Stefan Sękowski z Frondy. Trudno się z nim

nie zgodzić.

Wyborcy amerykańscy odrzucili prawicę

spod znaku Georga W. Busha (choć ja zawsze

będę szanował tego prezydenta za jego

godną naśladowania politykę w sprawach

obyczajowych) i skierowali się w stronę kon-

serwatyzmu, który jest kwintesencją amerykańskiej

rewolucji i różni ją od jakobińskiego

terroru pierwszych lewicowców od Robespierra.

Przecież to właśnie Ojcowie Założyciele

tego wspaniałego kraju nie wyobrażali

sobie odrzucenia Boga i prawa naturalnego.

Nawet najbardziej liberalny z nich, Tomasz

Jefferson, zdystansował się pod koniec życia

od terrorystów spod znaku „równości,

wolności, braterstwa”. Kandydaci „Tea Party”

prowadzeni przez Sarę Palin, potrafili tchnąć

ducha w coraz bardziej centrową partię,

która niegdyś mogła pochwalić się takimi

wspaniałymi prezydentami jak Eisenhower

czy Reagan. To nie zwolennik zabijania dzieci

nienarodzonych, Rudolph Giuliani, czy

dosyć lewicowy w sprawach obyczajowych,

John McCain, są dziś twarzami Partii Republikańskiej.

Spikerem Izby Reprezentantów

( czyli trzecią osobą w państwie) będzie katolik

i znany obrońca praw dzieci nienarodzonych

John Boehner, który zastąpi na tym

stanowisku pseudokatoliczkę Nancy Pelosi,

która ramię w ramię z Obamą wprowadzała

zdrowotną reformę, która gwarantowała

zabijanie ludzi z pieniędzy podatników. –

Mamy moralny obowiązek bronić bezbronnego

życia. A nie ma nic bardziej bezbronnego

jak dziecko nienarodzone. Obrona życia i

obrona wolności są ze sobą powiązane i jeżeli

w to wierzymy, to nie możemy zaakceptować

obecnej polityki Waszyngtonu – powiedział

niedawno Boehner. Zresztą aborcjoniści

przegrali w Wisconsin, Pensylwanii, Arkansas,

Indianie, Północnej Dakocie, na Florydzie,

Missouri, Ohio czy Luizjanie. Jednym

słowem rewolucja konserwatywna znów

puka do drzwi kraju nieudolnie prowadzonego

przez ideologicznie naładowaną lalkę

Barbie z Harvardu. I wszystko się zanosi na

to, że zmieni ona oblicze USA.

„Mogłaby to być taka Partia Miodowa

(od ulubionego napitku naszych przodków)

czy Sarmacka. Partia, która byłaby

jednocześnie konserwatywna (realnie, a

nie jedynie wirtualnie), prorodzinna (nie

tylko w deklaracjach), religijna (i to na poważnie,

łącznie z modlitwą przed obradami),

polska (w całej rozciągłości, to znaczy

ze świadomością jagiellońskich korzeni, ze

świadomością, że mamy nasz kraj budować

wspólnie: katolicy, protestanci, prawosławni,

Żydzi, muzułmanie i niewierzący, bowiem

władca nigdy nie jest władcą naszych

sumień) i wolnościowa (w najlepszym polskim

wydaniu).” – pisał w marzycielskim

tonie Tomasz Terlikowski o powstaniu

polskiej „Tea Party”. Ja również mam podobne

marzenia do mojego redakcyjnego

kolegi. I również jak on nie wierzę w konserwatywną

rewolucję na polskiej prawicy.

I nie chodzi już o to, że Jarosław Kaczyński

rozprawia się ze swoimi oponentami we

własnej partii w sposób bezwzględny, uniemożliwiając

narodzenie się nowego lidera.

To samo robi Donald Tusk (tylko, że trochę

zręczniej) i Grzegorz Napieralski. System

finansowania partii z budżetu państwa spo-

wodował, że „banda czworga”, jak nazywa

ich trafnie Korwin, podzieliła między siebie

scenę polityczną i zabetonowała ją na lata.

Struktury naszych partii są zbudowane na

wzór Cosa Nostry, gdzie Don ma swojego

consigliere, capo di regime i przybocznych

żołnierzy. Taka struktura uniemożliwia debatę

wewnątrz ugrupowania i jakąkolwiek

rewolucję zbuntowanych rebeliantów. Brak

jednomandatowych okręgów wyborczych

powoduje, że na listach znajdują się lizusy

partyjne i miernoty spod znaku „Bierny

Mierny Wierny”. Każdy kto sprzeciwia się

swojemu Donowi, jest eliminowany przez

partyjnych cyngli i trafia do tylnych ław

poselskich, nie mając szans na ponowny

wybór z braku miejsca skąd mógłby wystartować.

Jednak najsmutniejszy jest fakt

kompletnego niezrozumienia przez Polaków

czym w rzeczywistości jest konserwatyzm

i liberalizm. Skoro poważni ludzie

nazywają liberałami karierowiczów od Tuska,

którzy podnoszą podatki i zniewalają

społeczeństwo wprowadzając ustawy antyrodzinne,

zaś ludzi, którzy storpedowali

możliwość zatrzymania zabijania dzieci

niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie

( co dziwne, nie jest pamiętając o stosunku

do aborcji braci Kaczyńskich) i walczyli

populistycznie o Polskę „solidarną”,

nazywa się skrajną prawicą, to coś jest nie

tak ze świadomością polityczną Polaków.

Z drugiej strony kontrrewolucję obyczajową

uniemożliwiają hierarchowie naszego

Kościoła, którzy dopiero niedawno zdobyli

się na odważny krok ( w normalnych warunkach

będący oczywistą oczywistością)

przypomnienia katolickim politykom jakie

są ich powinności wynikające z wiary. Niestety,

nie mamy w Polsce konserwatywnych

ruchów protestanckich, które z żarliwością

przypominałyby nam czym jest dziedzictwo

zachodniej cywilizacji i bez oglądania

Prośba

się na polityczne zaszłości oraz reakcje mainstreamu

medialnego staliby twardo na

straży nauki Jezusa.

Powstaniu polskiego „Tea Party” nie

sprzyja również medialna twarz prawicy i

coraz mniejszy dostęp do ogólnopolskich

mediów konserwatywnych komentatorów.

Amerykanie mają swoją Fox News, która

produkuje masowo showmanów, konkurujących

o dusze młodzieży z gwiazdorami w

stylu Stewarda, Leno czy O’Briana. W Polsce

mamy tak naprawdę jedną osobę, która bije

na łeb pajaców ITI. Jest to Wojciech Cejrowski,

który jest kochany przez młodzież i jestem

przekonany, że niejednego młodzieńca

przekonał do swoich „oszołomskich” racji.

Na horyzoncie nie widać jednak żadnego

polskiego Rusha Limbaugha, który potrafiłby

dosadnie przywalić rządzącym i zrobić z

siebie przy okazji podziwianego celebrytę.

A dziś, w dobie tępej mediokracji, bez showbiznesu

idee tracą na znaczeniu. Zresztą, nawet

gdyby ktoś taki się pojawił, to zaraz by

go spacyfikował słynny komunistyczny paragraf

na żurnalistów.

Nie doczekamy się więc polskiej Palin

czy Limbaugha znad Wisły. Przez następne

lata będziemy oglądać spór pseudo-prawicowych

partii Tuska i Kaczyńskiego, które

wygenerują nam zapaterowską lewicę. Może

jednak taka musi powstać, by społeczeństwo

się obudziło? Czy jednak wtedy specyfika

naszej sceny politycznej umożliwi powstanie

oddolnego ruchu na prawicy? Ja pozostanę

pesymistą.

Łukasz Adamski, teolog,

publicysta „Frondy”. Redaktor

naczelny portalu: www.

debata.olsztyn.pl

łukasz Adamski

W dniu 25 mają 2010 r. został powołany zespół koordynujący realizację figury błogosławionego księdza Jerzego Popiełuszki dla

kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Zespół tworzą: Stowarzyszenie Represjonowanych „Pro Patria” w Olsztynie, NSZZ „Solidarność” w Olsztynie, Akcja Katolicka w

Olsztynie.

Rzeźbę wykona artysta Adam Cieślak – nauczyciel Państwowego Liceum Plastycznego w Olsztynie. Koszty całego przedsięwzięcia

będą wynosić ok. 17 tys. zł.

Dnia 6 czerwca 2010 r. ks. Jerzy Popiełuszko został wyniesiony na ołtarze jako Błogosławiony podczas Mszy św. sprawowanej z

upoważnienia Ojca Świętego przez Angelo Amato na placu Piłsudskiego w Warszawie.

Planowane odsłonięcie figury ks. Jerzego 6 czerwca 2011 r. - w pierwszą rocznicę wyniesienia ks. Jerzego na ołtarze.

Zwracamy się do Ludzi dobrej Woli o dofinansowanie naszych poczynań. Pieniądze można przelać na konto: Spółdzielczy Bank

Ludowy w Olsztynie nr 30885800012001002660990501 z dopiskiem „Figura ks. Popiełuszki”

Prezes Stowarzyszenia „Pro Patria”

Władysław Kałudziński

4 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Życie

w odbitym blasku

Kiedyś mówiło się o tym, że „ktoś żyje w czyimś cieniu”. Żona w cieniu męża,

asystent w cieniu szefa, syn w cieniu ojca etc. zjawisko to kojarzyło się z nieudacznictwem,

podporządkowaniem, słabą osobowością, indolencją, byciem

osobą drugoplanową. obecnie taki rodzaj zachowań jest mniej widoczny, gdyż

furorę robi zjawisko zgoła odmienne, które nazwałabym „życiem w cudzym

blasku”. Gdy obserwuję rzeczywistość, to z rosnącym zdumieniem konstatuję,

że współcześnie można zaistnieć, czyli być „kimś”, ze względu na kogoś. oto

nieznana dotąd nikomu młoda niewiasta, staje się publicznie rozpoznawalna,

gdyż wychodzi za mąż za lubianego aktora starego pokolenia. u boku i w blasku

Andrzeja łapickiego młodziutka Kamila, której nazwiska nie przypominam

sobie, i nawet nie chce mi się szukać go w internecie, staje się osobą powszechnie

znaną, bo ma męża (bagatela!) o 60 lat starszego od siebie, ale za to jak

sławnego! Pojawia się na okładkach tygodników, robi się z nią wywiady, polscy

„paparazzi” biegają za młodą mężatką, a wielu interesuje się nawet zmianą fryzury.

doprawdy, ciekawy sposób na to, aby wreszcie pokazać się światu. odbity

blask staruszka łapickiego pada na nieznaną korektorkę pisma, która robi karierę,

bo stała się czyjąś żoną. Trzeba przyznać, że Kamila, po mężu łapicka,

potrafi z tego zrobić spory show i ma teraz te swoje pięć minut.

zdziSłAWA KoByLińSKA

Inna celebrytka, o dość głupawym

pseudonimie, też nie w ciemię

bita, doszła do wniosku, że może

pobłyszczeć w dość ekscentrycznym

blasku walki ze śmiertelną chorobą,

bliżej mi nieznanego (na szczęście!),

ale ponoć sławnego w pewnych kręgach,

piosenkarza-obrazoburcy.

Ważnym sposobem promocji siebie

może być również rozwód, który

wypada maksymalnie wykorzystać,

aby stać się ikoną niektórych polskich

kobiet. Rozwód lub małżeństwo z Tomaszem

Lisem (w zależności od gustu

– która z żon nam się bardziej podoba)

jest wystarczającym powodem, aby

stać się znaną mamą, dziennikarką,

psychoterapeutką, pisarką, ekspertką

etc. i bez końca opowiadać o sobie milionom

Polaków. W blasku Lisa może

się dziś ogrzewać i Kinga Rusin, jako

jego była żona (o innych jej nadzwyczajnych

„zasługach” nie słyszałam),

jak i Hanna Smoktunowicz, znana

teraz z racji bycia drugą żoną Lisa i

byłą przyjaciółką jego pierwszej żony.

Obydwie panie medialnie świetnie

sobie radzą z tytułu bycia życiowymi

partnerkami niedoszłego kandydata

na kandydata na prezydenta Polski.

A casus Izabel Marcinkiewicz, mający

już swoją „literaturę przedmiotu”.

Kto by słyszał o nowej pani Marcinkie-

DEBATA Numer 11 (38) 2010

wicz, o jej blogu i o jej „poezji”, gdyby

nie bycie najpierw kochanką, a potem

cywilną żoną prawicowego, konserwatywnego

premiera. A tak, cała Polska

wie, ba, nawet polska emigracja, kim

jest owa Izabel, dotąd jedna z tysięcy,

podobnych do siebie młodych dziewcząt,

szukających szczęścia w Londynie.

Bardzo też modne jest bycie czyjąś

koleżanką lub przyjaciółką. Jak to

miło powiedzieć: Madzia Środa, Kazia

Szczuka, Agnieszka Graff, Moniczka

Olejnik, a może i Wandzia Nowicka.

Takie nazwiska, sławy, koneksje.

Sam kwiat polskiego feminizmu. Być

z nimi na „ty”, pokazać się na jakiejś

konferencji, znaleźć się w ich towarzystwie

– jakie to nobilitujące – myśli

sobie wcale niemała grupa pań, które

chciałyby być podobne do nich. Znam

taką jedną, której wydawało się, że

przydaje jej to prestiżu, gdy publicznie

mówi familiarnie o Madzi Środzie,

a ta pieszczotliwie odwzajemnia się

„Joasią”. Jaki komunikat z tego płynie?

Moi drodzy, jestem co prawda w PiS,

ale jestem tym jego lepszym, światlejszym

ogniwem – popieram aborcję,

in vitro, związki homoseksualne i koleguję

się, a właściwie „koleżankuję

się”, bo jestem feministką, z takimi nazwiskami,

z którymi moje prawicowe,

pisowskie koleżanki tylko polemizują.

Jednak akurat ten „blask Madzi” posłance

Kluzik Rostkowskiej nie pomógł,

po podobno dziś wyrzucono ją

z PiS. Trochę późno, od początku dziwiłam

się, że PiS tak długo tolerował

ją we własnej partii. No, ale teraz blask

Madzi na pewno będzie przydatny Joasi

w nowej formacji.

I tu powoli dochodzę do miejsca,

do którego zasadniczo zmierzam.

Czas kampanii. Opisywane zjawisko

„odbitego blasku” będzie można poobserwować

w rozmaitych wydaniach.

I będzie ono zintensyfikowane. Ważny

polityk, szef, przewodniczący partii,

sekretarz generalny, premier albo

marszałek i ja! Szef mówi do kamery,

a ja stoję jako jego tło, wyprężam klatę

i śmiałym wzrokiem patrzę w oko

kamery, bo przecież to nie ja będę się

wypowiadał, więc mina dzielna i pewna.

Kamera najeżdża na pana przewodniczącego,

a ja łapię i ściskam jego

rękę. Prezes występuje – ja rzucam się

w jego stronę, jeśli jestem kobietą, z

bukietem kwiatów, a nawet cmoknę go

w policzek i otrząsnę niewidzialny pyłek

lub widzialny łupież z jego marynarki.

A moje notowania… wzrastają.

A siedzenie obok ważnych polityków

w Sejmie. Jak to się liczy! Im niżej

i bliżej tym lepiej. A jak jeszcze jest

okazja publicznie powiedzieć: Donek,

Jarek, Grzesiek, Wojtek, Zbyszek, to

mandat prawie murowany!

A baner wyborczy wywieszony w

centrum Olsztyna: ja i jakiś prezes razem

z uściskiem dłoni, ramię w ramię

z napisem „popieram” (choć to ja kandyduję,

a nie prezes) – mandat stuprocentowy.

Dziś w Stawigudzie widziałam

nawet plakat wyborczy pewnego

lokalnego kandydata z PO, na którym

było zdjęcie… Kory z podpisem, a

jakże, „popieram”, choć Kora popiera

i Palikota. Ale co tam, „najważniejszy

jest człowiek”.

Do tego te „gospodarskie” wizyty

w regionie czołowych polityków różnych

partii, które mają na celu wypromowanie

przy pomocy swoich twarzy

wybranych, miejscowych kandydatów.

Czyż nie jest to żenujące i nachalne,

czy z wyborców nie robi się idiotów,

którzy nie są w stanie „oddzielić ziarna

od plew”. Czy kandydat na polityka

sam w sobie jest aż tak nic nie wart?

Nie wystarczy, że będą za niego mówić

jego wiedza, kompetencje, czysta karta

przeszłości? Czy naprawdę potrzebuje

podpierać się jakąś piosenkarką,

aktorką czy partyjnym kolegą, aby

udowodnić, że coś znaczy, że nadaje

się do tej roboty?

To, że są kobiety, a i mężowie swoich

żon, którzy chcą żyć w czyimś

prawdziwym lub wyimaginowanym

blasku, to w sumie zjawisko nieszkodliwe;

raczej śmieszne niż groźne.

Jednak, gdy zaczynają pojawiać się

politycy drugo- czy trzeciorzędni lub

kandydaci na polityków z nikąd, którzy

chcą się legitymować czyjąś twarzą,

to przestaje mnie to bawić. Polityk

bowiem nie powinien szukać światła

kamer, które nie są skierowane na niego,

ale tak działać i pracować, aby kamera

jego szukała. Bycie tłem, nawet

bliskim, po dopchaniu się do owego

wybitnego szefa, nie wystarczy, aby

być skutecznym politykiem we własnym

regionie. Niestety, wiele osób

daje się złapać na ten odbity blask, który

gdzieś raptownie ginie, gdy nie ma

jego źródła. Stąd potem wyborcze rozczarowania,

zdziwienia, zaskoczenia i

poczucie, że się dało oszukać. Trzeba

zatem starać się być dobrym obserwatorem,

zwłaszcza w polityce, aby

odróżnić prawdziwy blask wielkości,

uczciwości, kompetencji od odbitej

mizernej poświaty, która sama przez

się nigdy nie zaistnieje, jeśli nie będzie

miała swojego prawdziwego źródła.

Dr nauk humanistycznych,

adiunkt na Wydziale Nauk

Społecznych UWM, etyk,

poseł na Sejm III kadencji.

zdzislawa.kobylinska@

uwm.edu.pl

zdzisława Kobylińska

Czy to jest

malarstwo?

W Muzeum Narodowym w Warszawie do połowy września można było oglądać wystawę

„Ars – homo Erotica”. W zamyśle autorów miała ona mieć „charakter współczesny

i historyczny, erotyczny i polityczny”. Skuszony kilkoma opiniami nastawiłem

się na to, że zobaczę ekspozycję niezwykłą, a prezentowane na wystawie obiekty swoją

klasą i sposobem wyeksponowania wniosą nowy powiew w zatęchłą atmosferę sztuki.

Niestety, organizatorzy realizując pokaz dozowali obiekty w taki sposób, że wystawa

nie spełniła oczekiwań, jakich można było się spodziewać po zapowiedziach.

Niezgoda i zaciekawienie dla różnego rodzaju tabu, mogły być wabikiem tłumnego

odwiedzania ekspozycji i szerokich dyskusji, a nie tylko grymasów oraz niesmaku, co

poniektórych z obowiązku zajmujących się komentowaniem.

EuGENiuSz GENo MAłKoWSKi

Na tej, w sumie nudnej i źle przygotowanej

wystawie, niektóre prace

wydawały się specjalnie zmanipulowane,

aby dostosować je do wysuniętej

tezy, aktualności problemu w ciągu

wieków. Według autorów wystawy, dopiero

w zmienionej rzeczywistości politycznej

Wschodniej Europy, udaje się ukazać

ukryte znaczenie wielu dzieł, do tej pory

odbieranych powszechnie bez podtekstów

erotycznych. Należy na te przedstawienia

spojrzeć w nowy sposób, zasugerowany tytułem

manifestacji „Ars – Homo Erotica”.

Tym tytułem sugeruje się, że kobiety będące

razem na przedstawionych obiektach,

wyrażają ukryte zauroczenie o charakterze

lesbijskim, a mężczyźni w radosnej wspól-

nej pracy, czy w spotkaniach w większych

grupach, swój homoseksualizm, a dokładniej

rzecz ujmując, pederastię.

Wszystko to wydaje się raczej mocno

naciągane do ukutej tezy. Autorom wystawy

chodziło o sprowokowanie do dyskusji

o kłopotach w systemach totalitarnych, ich

zdaniem znacznej grupy, kochających inaczej.

Problem, któremu poświęcona była

wystawa, specjalnie wyostrzany, gdyż nie

umie, albo nie chce się przedstawiać istotnych

kwestii dotyczących sztuki współczesnej

i ogromnego obszaru twórczości

autentycznie wykluczonej.

Wystawa nie wnosi nic nowego oprócz

tego, że pokazanych zostało kilkadziesiąt

prac, które wymądrzają się na temat płcio-

6 DEBATA Numer 11 (38) 2010

wości, a to komentując reakcje między

osobnikami tej samej płci, a to przedstawiając

ich pozycje spółkowania, w estetycznym

zdjęciowym opracowaniu.

Niektóre obiekty zostały zmanipulowane

w ten sposób, aby u widza budziły

przekonanie, że homoerotyzm to coś powszechnego,

co w zasadzie dzieje się wszę-

dzie, w każdej grupie społecznej (np. wśród

mundurowych, zakonników, twórców kultury,

a przede wszystkim działo się niegdyś,

czego dowodem są mity starożytnych).

Zostawmy te problemy, jako ciekawostkę i

ewentualny temat dla stworzenia dzieł poruszających

i odkrywczych. Na omawianej

wystawie takich obiektów nie było.

Ta, dosyć estetycznie pomyślana ekspozycja,

nie wniosła nic nowego, ani do

myślenia o sztuce, ani o życiu. To, co się

udało, to kolejny raz, jak na wszystkich

wystawach o zadęciu literackim z fałszywie

postawionymi tezami, znużyć widza. Autorzy

wystawy obok akademickich aktów

pokazali sygnalnie w kilku obiektach wynaturzenia

biologiczne, i już się wydawało,

że należy tym tropem podążać. Jednak

nie wiadomo – czy chodziło o konstatację,

afirmację, czy obrzydzenie. Do ekspozycji

włączono część karykaturalnie pokazanych

osobników, chcąc chyba całkowicie

nadać pokazowi inny kształt i znaczenie.

To spowodowało, że koncepcja prezentacji

była niejasna i każdemu, kto oczekiwał dużego

wydarzenia artystycznego, pozostało

wrażenie niesmaku. Może stało się tak z

powodu tego, że przedstawione obiekty w

dużej liczbie są bez większego znaczenia

dla sztuki, a może, dlatego, że nie najlepiej

zostały rozłożone akcenty w trakcie realizowania

ekspozycji.

W muzeach i innych centralnych placówkach

kultury, od kilku lat kuratorzy

prezentują przeważnie wystawy autorskie

pokazujące obrzeża sztuki inspirowane

prywatnymi gustami, fascynacjami czy

zboczeniami, głęboko zakorzenionymi

DEBATA Numer 11 (38) 2010

w wąskiej grupie organizatorów. W ten

sposób są inicjowane zdarzenia nieistotne

dla społeczeństwa, nie wyczuwające istoty

tego, dokąd współczesna twórczość i myśl

artystyczna zmierza. Widz zaczyna wierzyć,

że tylko takie problemy, jakie mu się

serwuje dotyczą współczesnych artystów

i ich twórczości. A przecież nie dotykają

ogromnych obszarów,

z jakimi należy

się zmierzyć, aby

dać podstawowe

informacje i możliwość

poznania

tego, co stanowi

esencję i szansę na

dalszy rozwój.

Z astanaw i a -

jące jest dlaczego

kuratorzy przedstawiają

tylko te

fragmenty zjawisk

artystycznych na

wystawach generujących

ogromne

środki, które nie

stanowią o rozwoju twórczości, a zapominają,

chociażby w podstawowym zakresie,

ukazać narodziny sztuki nowoczesnej w

Polsce – zarówno przed 1939 rokiem, jak i

po wojnie. Prawie nikt nic nie wie, jak wyglądała

sztuka tamtych lat. Jakie osobowości

i dzieła wniosły „Arsenał” z 1953 roku,

„Rekonesans”, czy w końcu całkowicie pomijana

generacja ruchu „O Poprawę”. Generacja,

która mimo istniejącego w latach

siedemdziesiątych zniewolenia, prawie

10 lat przed narodzinami „Solidarności”,

miała świadomość tego, że Europa i Świat

potrzebują odnowy. Wszystkie następne

grupy, kolejnych młodych, w swoich marzeniach,

działaniach i utworach nie miały

już tej śmiałości. Ich pragnieniem było i

jest doścignięcie Europy. Ten zachowawczy

i kunktatorski sposób spowodował, że

nie budzimy zaciekawienia i dla samych

siebie, i jesteśmy nudni dla międzynarodowego

establishmentu. Może należy zrezygnować

z kuratorów i zwyczajnie spróbować

pokazywać polską sztukę współczesną

tak, jak ona na to zasługuje.

Artyści, kuratorzy i krytycy prześcigają

się w erudycji. Język, którym się posługują

musi być naukowy, najlepiej z masą słów

obcych tak, aby nie był zrozumiały. Im dziwaczniejsza

lub bardziej błaha propozycja,

tym miny snobów mądrzejsze, a odbiór

przez większość chcących doświadczyć

uczucia uniesienia i podziwu dla dzieła,

coraz bardziej obojętny. Obiekty najbardziej

kontrowersyjne i godne zobaczenia

nie wzbudzają zainteresowania, gdyż znużony

widz omija galerie sztuki, chyba, że

organizatorzy wystaw sięgają do dzieł wy-

bitnych niedalekiej przeszłości, gdy jeszcze

u każdego artysty rodziła się myśl, aby

zostawić po sobie dzieło, budzące wielkie

emocje.

Pomieszanie dyscyplin, zastąpienie

umiejętności rysowania i malowania innymi

technikami, a przede wszystkim komputer

i fotografia cyfrowa, spowodowały,

że klasyczne dyscypliny są omijane i idzie

się na skróty. Często ci, co nie dawali sobie

rady z rysowaniem i malowaniem na

uczelni, czują się świetnie z narzędziami,

które żmudną robotę robią w mig. Nie tędy

jednak droga do wielkiej, dającej nadzieję i

budzącej emocje sztuki. Brak umiejętności

podstawowych powoduje, że nie udaje się

przekroczyć bariery i stworzone utwory

mają moc na chwilę, jak każda chałtura czy

okazjonalna ilustracja.

Słabi studenci, prawie amatorzy, których

nuży studiowanie martwej natury,

pejzażu, czy postaci, dostają przy nowych

narzędziach, jak każde dziecko wiatr w

żagle. Ich twory bałamucą, sponsorowane

przez zleceniodawcę zwracają uwagę

snobistycznej krytyki, która gdy pozna

ich wady, wtrąci niechybnie w niebyt te

martwe wytwory, zapominając, że to za jej

entuzjastycznym przyzwoleniem usunęły

one w cień prawdziwe wartości.

Na tej wystawie ujawnił się z całą złożonością

problem pomijania tego, co jest

najważniejsze w każdym ambitnym zamyśle.

Idąc za tym niezbyt znaczącym dla

sztuki zamierzeniem, należało przygotować

ekspozycję dzieł kontrowersyjnych, w

jakiś sposób wybitnych z klarownym zaakcentowaniem

tego, na co widz ma zwrócić

szczególną uwagę. Taka ekspozycja mogła

dać mieszankę zdolną przebudzić publiczność.

A tak, mimo niewątpliwych ciekawostek,

pokaz „Ars- Homo Erotica” wpisał

się tylko w modny trend wystaw nie wnoszących

nic nowego i godnego uwagi, do

sztuki współczesnej.

Profesor w Instytucie

Sztuk Pięknych UWM. Ma na

swoim koncie założenie grupy

artystycznej „Arka” (1969), był

komisarzem VI Festiwalu Sztuk

Pięknych w warszawskiej Zachęcie

(1976 rok), członkiem Prezydium

Zarządu Głównego Związku

Polskich Artystów Plastyków,

aranżerem największej wystawy

sztuki w warszawskiej Zachęcie

liczącej 3000 prac (1981), współzałożycielem

Związku Polskich

Artystów Malarzy i Grafików

(1984), obecnie jest on prezesem

Zarządu Głównego Związku,

autorem aranżacji przestrzennej

I Międzynarodowego Triennale

Grafiki i laureatem nagrody im.

J. Cybisa dla najlepszego malarza

roku (1985).

Eugeniusz Geno Małkowski

Rysunek

na skrawku papieru

Poznali się latem 1941 roku w Brześciu na Prywatnych Kursach Budowlanych inżyniera

Marcinkowskiego – w jednej z nielicznych jeszcze przyzwoitych wówczas szkół.

ojciec Janka i Józka – Paweł Lebenstein był dyżurnym ruchu na stacji Brześć Centralny.

do czerwca 1941 roku, czyli do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, pracował

w Terespolu, gdzie mieszkali dziadkowie Janka.

dARiuSz JARoSińSKi

Również ojciec Czesława Hołuba

pracował na kolei, był zawiadowcą

stacji w Brześciu. Ich ojcowie byli

zaprzyjaźnieni ze sobą. Łączyła ich nie tylko

wspólna praca zawodowa. Obaj walczyli

w wojnie polsko-bolszewickiej. Obydwu

leżały na sercu sprawy śmiertelnie zagrożonej

ojczyzny – czemu dali wielokrotnie

wyraz. Należeli do Armii Krajowej, konspirowali.

Rodzina Lebensteinów mieszkała

w niewielkim, jednorodzinnym domu w

Brześciu na przedmieściu Grajewskim (tzw.

Grajewku) przy ulicy Grajewskiej. Wojna

już na samym początku mocno dotknęła tę

rodzinę – matka, pani Maria Lebensteinowa,

została ciężko ranna we wrześniu 1939

roku w czasie bombardowania miasta.

Mieszkańcy Brześcia przeżyli boleśnie

wrzesień 1939 roku. Dobiegła kresu historia

polskiej państwowości w tym mieście,

na Polesiu, na zaburzańskich ziemiach

Rzeczypospolitej. Dwaj sprzymierzeni

okupanci – Niemcy i Sowieci odcisnęli podeszwy

swoich butów w zwycięskiej paradzie

na brzeskich ulicach – wypełniając w

ten sposób zapisy paktu rozbioru Polski.

Ojciec Janka, Paweł Lebenstein, był z

pochodzenia Niemcem. Chociaż w domu

Lebensteinowie rozmawiali po niemiecku,

to czuli się polskimi patriotami. Należeli

do Kościoła rzymsko-katolickiego. Po wybuchu

wojny – zarówno w czasie okupacji

sowieckiej, jak i po wkroczeniu Niemców,

rozmawiali wyłącznie po polsku. A nawet

ostentacyjnie podkreślali swoją polskość.

Odmówili przyjęcia kartek żywnościowych

dla Reichsdeutschów. Nie zgodzili się też

na podpisanie volkslisty, chociaż ten podpis

mógłby im wówczas zapewnić nie tylko

bezpieczeństwo, ale i życie.

Okupacyjne władze niemieckie zagroziły

panu Pawłowi Lebensteinowi, że jeżeli

nie zdecyduje się na podpisanie narodowościowej

listy niemieckiej – zostanie wysłany

do obozu. I ta groźba go nie złamała.

Na pewien czas Niemcy o nim zapomnieli.

Przypomnieli sobie w 1944 roku – wezwali

go do siedziby brzeskiego gestapo.

Po dwóch tygodniach przyszła do domu

na ulicę Grajewską informacja, że rodzina

może odebrać prochy Pawła Lebensteina za

uiszczeniem opłaty.

Józek był o pięć lat starszy od Janka,

urodził się w 1925 roku. Obydwaj otrzymali

od Boga talenty artystyczne. Pięknie

rysowali, malowali, choć Józek przedkładał

Czesław Hołub „Żbik” ze swoim ulubionym pistoletem

parabellum, Mazury 1946 r.

ponad rysunek rzeźbę w drewnie. Chłopcy

słynęli z tego, że nawet na skrawku gazety

potrafili wyczarować ołówkiem urzekające

kolegów obrazki.

Józka do organizacji zwerbował najprawdopodobniej

jego ojciec – pan Paweł,

a Janka – Czesław Hołub „Ryks”, będący już

młodym żołnierzem podziemia za sprawą

starszych braci – Henryka „Poręby” i Wiktora

„Kmicica”. Kilka lat później, biorący

udział w styczniu 1943 roku w akcji odbicia

więźniów z pińskiego więzienia, „Poręba” i

„Kmicic” w wyniku wsypy, zostali zamordowani

przez brzeskich gestapowców.

Kiedy tylko Sowieci zostali wyparci

przez Niemców z Polesia, „Ryks” z Jaśkiem

Lebensteinem „Podczaszycem” penetrowali

porzucone magazyny i bunkry nad Bugiem.

Przekazywali dowództwu konspiracyjnego

Brzeskiego Szańca, lokalnej organizacji

podziemnej, na czele której stali m.in.

„Poręba” i „Kmicic”, duże ilości amunicji,

granatów, a także broni. To m.in. dzięki takim

„znaleziskom” „Szaniec” – podziemna

organizacja – mógł dawać się ostro we znaki

okupantom, przejść do bardziej groźnych

akcji – podpaleń magazynów, wysadzania

transportów kolejowych.

Z Józkiem Lebensteinem – „Ruszczycem”

„Ryks” spotkał się na podchorążówce

AK młodszych dowódców piechoty, czyli w

tzw. „Młodniku”. Razem brali udział w walkach

z UPA na Polesiu Wołyńskim, a potem

– od czerwca 1943 roku do końca sierpnia

– z Niemcami. We wrześniu Czesław –

„Ryks” trafił z dwoma kolegami z „Młodnika”

– „Małym” i „Tomsonem” do oddziału

„Jura” – por. Wojciecha Zbiluta, oddziału

rozlokowanego w pobliżu wsi Terpiłowicze.

Oddział nie miał stałej bazy, ciągle przerzucając

się z miejsca na miejsce. Działał małymi,

ruchliwymi patrolami. Był Oddziałem

Dyspozycyjnym Komendy Okręgu AK. Do

jego podstawowych zadań należało likwidowanie

szpicli w terenie, ochrona ludności

przed bandytyzmem. Teren był trudny ze

względu na wymieszanie narodowości. Nie

wiadomo było komu można ufać. Jak mówi

po latach „Ryks”: „Na naszych Kresach nie

przynależność do jakiejś narodowości, a

tym bardziej grupy wyznaniowej, lecz serce

i tradycje rodzinne decydowały o wyborze

ojczyzny”. W tym czasie „Ruszczyc” działał

w brzeskim Kedywie.

28 października 1943 roku w potyczce

z niemieckimi policjantami i żandarmami

pod miejscowością Zielenkowszczyzna

„Ryks” został ranny. Poległo wielu żołnierzy

„Jura”. „Ryks” kurował się na melinie w

Brześciu, kiedy otrzymał rozkaz od zastępcy

szefa Okręgu Kedywu „Cezarego”. Miał

objąć komendę nad resztkami Brzeskiego

Hufca Szarych Szeregów. Kryptonim plutonu:

„Grzechotka”. Przygotowywano się

do powstania. Choć tęsknił za lasem, rozkaz

musiał wykonać.

Mimo swego młodego wieku, chłopcy

z Szarych Szeregów przeszli już sporo

w swoim życiu. Działali w służbie od wielu

miesięcy. Penetrowali okalające Brześć

forty, pozyskiwali amunicję, materiały wybuchowe.

Pracowali w referacie „N” BIP-u

Komendy Okręgu.

„Ryks” postarał się o przydzielenie do

„Grzechotki” jako instruktorów „Ruszczy-

8 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Czesław Hołub „Żbik” na Mazurach, 1946 rok

ca” i „Podczaszyca”. Zgodnie z rozkazami

Kedywu w „Grzechotce” miało być prowadzone

jedynie szkolenie. Jednak nie mogło

się obyć bez akcji, przecież trwała wojna.

Na początku stycznia 1944 roku „Ryks”

wziął udział jako miner w akcji wysadzenia

pociągu z amunicją artyleryjską pod Tewlami.

Choć robota udała się, to nie wyszedł

z niej cało. Granat z pobliskiego niemieckiego

bunkra naszpikował go kilkunastoma

odłamkami. Na szczęście był to granat

zaczepny o cienkich odłamkach. Spowodował

jednak też uderzenie w magazynek

peemu. Blacha magazynku wkręciła się

„Ryksowi” w palce. Ciężko rannego z pola

bitwy wyniósł „Ruszczyc”.

Z „Ruszczycem” spotkali się ponownie,

choć na krótko, latem 1944 roku, w czasie

koncentracji 30 Dywizji Piechoty AK, która

szła na pomoc Powstaniu Warszawskiemu.

Chcieli bić się i pokazać światu, że Polacy

zasłużyli na wolną ojczyznę. A spotkała

ich wielka tragedia. Kiedy byli już bardzo

blisko – na przedpolach Warszawy, w miejscowości

Dębe Wielkie, ich dywizja została

zmuszona do rozbrojenia przez Sowietów.

Obaj trafili wraz z innymi żołnierzami AK

do byłego obozu niemieckiego na Majdanku

w Lublinie. Obydwu też, niezależnie od

siebie, udało się stamtąd zbiec.

„Ryks” istnym cudem dotarł do domu w

Brześciu, do rodziców. W mieście było niebezpiecznie.

Enkawudziści przeprowadzali

w polskich domach rewizje, szukając „broni i

dezerterów”, a przy okazji grabili co się dało,

nawet chodniki i kapy z łóżek. Miasto było

w opłakanym stanie: wysadzona większość

mostów, wiaduktów. Wycofujący się Niemcy

pozbawili ludzi wody, kanalizacji, prądu.

Działacze konspiracji akowskiej odeszli

wraz z oddziałami, zginęli w walkach bądź

zostali aresztowani przez NKWD. Jesienią

1944 roku zorganizowano w Brześciu Państwowy

Urząd Repatriacyjny, który rejestrował

Polaków na wyjazd. Sowieci odgra-

DEBATA Numer 11 (38) 2010

żali się, że ten, kto nie wyjedzie w „Polszu”,

wyjedzie daleko na wschód. „Ryks” szybko

przekonał się, że nie ma czego szukać w

Brześciu. Postanowił przedostać się na drugą

stronę Bugu.

Po drugiej stronie Bugu żołnierze polskiego

podziemnego państwa polskiego,

akowcy, też nie mogli czuć się bezpiecznie

– nie ominęły go przygody, m.in. krótkotrwałe

aresztowanie przez Urząd Bezpieczeństwa

w Międzyrzeczu Podlaskim.

Dopiero, kiedy był pewien, że nie ciągnie

za sobą ubeckiego ogona, zameldował się

u porucznika „Bogusława”. Ze względów

konspiracyjnych przyjął nowy pseudo-

Obraz słynnej figury osiowej

nim – „Żbik”. W Terespolu spotkał swoich

serdecznych i niezawodnych przyjaciół z

Brześcia – „Ruszczyca” i „Podczaszyca”,

braci Lebensteinów, jak się okazało, również

związanych z „Bogusławem”. Mieszkali

tutaj razem z matką, Marią Lebensteinową

i siostrą Danką.

„Żbik” otrzymał nowe zadania konspiracyjne.

Włóczęgi po Podlasiu nie wyszły

mu na zdrowie. Z „przeziębieniem przeziębienia”

– jak to określa, wylądował w

szpitalu w Międzyrzeczu. Wcześniej próbowała

go leczyć „kuracją spirytusową” pani

Maria Lebensteinowa, ale nieskutecznie.

Położono go na tzw. „blachę” – oddział

dla umierających. Personel szpitala związany

był z AK, więc nie mógł narzekać na

brak opieki, a co ważniejsze – nie obawiał

się wsypy. Wtedy, w szpitalu, dotarła do

niego ta najgorsza z najgorszych wiadomości

– Jasiek Lebenstein „Podczaszyc”

powiadomił go, że zginął Józek, jego brat,

a najbliższy przyjaciel „Żbika”. „Ruszczyc”

brał udział w odbijaniu więźniów akowców

z obozu NKWD w Otwocku, potem na

rozkaz rozproszenia pojechał do Radości i

tam dopadła go bezpieka – nie dał się wziąć

żywcem – trzech rozwalił i sam zginął od

serii z tyłu. – „Żadna strata, ani wcześniej,

ani później, a było ich dużo, nie bolała tak,

jak ta” – stwierdza po latach pan Czesław.

Z pomocą Jaśka Lebensteina, jego matki

Marii i siostry Danki oraz innych przyjaciół

brzeskich ruszył pociągiem na zachód

w ślad za swoimi rodzicami. Na Podlasiu

był spalony. Urząd Bezpieczeństwa poszukiwał

go listem gończym.

Czapa

Latem 1945 roku na Zachodnim Pomorzu

„Żbik” szybko trafił do podziemia

niepodległościowego. Z kolegami z różnych

oddziałów partyzanckich – z Brygady

„Szczerbca” na Wileńszczyźnie, z byłymi

powstańcami warszawskimi – współtworzył

zachodniopomorską konspirację.

Działał w wielu miejscach – w Szczecinie,

Wrocławiu, ze sformowaną przez siebie w

lutym 1946 roku „Grupą Lotną” w lesie.

Nigdzie nie był bezpieczny. Miejsce takich

jak on w komunistycznej Polsce było

w więzieniu. Z lewymi dokumentami wystawionymi

na nazwisko Jan Skóra nawiązał

kontakt z Okręgiem WiN w Lublinie. Po

pobycie w oddziale „Leszka” – Jana Babicza

na Kurpiach, otrzymał nominację na szefa

Kedywu Podinspektorat Olsztyński i na

wiceprezesa WiN obwód Mrągowo. Został

najmłodszym nie tylko stopniem, ale i wiekiem

szefem Kedywu w Polsce.

Zupełnie przypadkowo, kiedy wracał z

Olsztyna z bibułą, spotkał na dworcu kolejowym

w Szczytnie panią Marię Lebenste-

inową, która jak się okazało, po śmierci Józka

– „Ruszczyca”, musiała opuścić Terespol

i zamieszkała w tym mazurskim mieście.

Pracowała jako bufetowa na dworcu. Jasiek

Lebenstein – „Podczaszyc” chodził do IV

klasy gimnazjum w Szczytnie (był to rok

szkolny 1945/46).

Niestety, w grudniu 1946 roku, zwinięty

przez bezpiekę łącznik – „Cytryna” zaczął

sypać w śledztwie. „Żbikowi” zabrakło

tym razem szczęścia i czasu. Mimo, iż przeczuwał

wsypę, nie zdążył się ewakuować,

w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa

w Mrągowie „przyjął” go sam major Józef

Światło, ówczesny zastępca komendanta

Urzędu Bezpieczeństwa w Olsztynie.

W asyście kilku samochodów z uzbrojonymi

ubekami został przewieziony nocą

do wojewódzkiej bezpieki w Olsztynie,

ponurego gmaszyska, w którym jeszcze

niedawno urzędowało gestapo. Sześć

miesięcy trwał pobyt w piwnicznej celi

WUBP w Olsztynie. Nieprzerwanie,

w dzień i w nocy, śledztwo. Koledzy –

współwięźniowie nawet żartowali, że

„Żbik” znowu zamierza konspirować,

bo zmienia swój wygląd.

W czasie jednego z przesłuchań

kpt. Wiśniewski wygadał się, że w

celi obok siedzi Jasiek Lebenstein.

Jak się później okazało, Jasiek dowiedział

się od matki, iż jego serdeczny

przyjaciel, Czesław, mieszka

niedaleko, kilkadziesiąt kilometrów

od Szczytna. Postanowił pojechać do

niego i zaprosić go na Święta Bożego

Narodzenia do domu w Szczytnie. W

Urzędzie Gminy w Pustniku, gdzie

mieściła się siedziba gminy Sorkwity,

spytał o Jana Skórę. Musiał się wydać

„trefny”, bo sekretarz gminy Kompicki,

szpicel UB, niepostrzeżenie

powiadomił bezpiekę. Na nic zdało

się ostrzeżenie wójta Pawła Wariasa

– Mazura, który w czasie wojny

współpracował z wywiadem Armii

Krajowej, a po wojnie z podziemiem

antykomunistycznym.

Jasiek Lebenstein spróbował ucieczki

przez zamarznięte jezioro Gielądzkie,

w pobliżu którego znajdował się budynek

urzędu. Musiał jednak skapitulować wobec

strzelających ubeków. Nie miał żadnych

szans na otwartej lodowej przestrzeni.

Wkrótce doszlusował do tego samego

więzienia olsztyńskiego, w którym siedział

jego brzeski przyjaciel.

Sprawa Jana Lebensteina była rozpatrywana

przez Rejonowy Sąd Wojskowy w

Olsztynie w marcu 1947 roku. Na pierwszej

rozprawie Czesław nie pojawił się,

gdyż władze więzienne nie chciały pokazywać

jego zbitego, zmaltretowanego ciała

w czasie przesłuchań. Prokurator odstąpił

ostatecznie od oskarżenia Jaśka i sąd go

uniewinnił. Pani Maria Lebensteinowa i

jego siostra Danka uprosiły więziennych

klawiszy by pozwolili zabrać Czesławowi

paczkę przeznaczoną dla ich syna i brata.

W kilka miesięcy później pani Maria

Lebensteinowa przeprowadziła się z synem

do Warszawy. Kiedy Jasiek Lebenstein kończył

liceum i studiował malarstwo w Akademii

Sztuk Pięknych w Warszawie, Czesław

Hołub poznawał z autopsji stalinowski

wymiar sprawiedliwości. 31 maja 1947

roku zakończył się rozpoczęty w kwietniu

1947 roku proces „Żbika” i jego kolegów z

konspiracji. „Żbik” z „Dzielnym” otrzymali

karę śmierci, zamienioną na podstawie

amnestii na 15 lat więzienia

W kilka tygodni po wyroku „Żbik” z

„Dzielnym” i kolegami zostali przewiezieni

do więzienia w Barczewie. Po odbyciu

Czesław Hołub z „Grupą Lotną”, Pomorze Zachodnie

kwarantanny przetransportowano ich do

więzienia w Rawiczu. Już na stacji kolejowej

przywitano więźniów odpowiednimi

okrzykami: „Na kolana skurwysyny! Co,

nie wiecie, że przyjechaliście do świętego

miejsca?”

Nad bramą więzienną czekał ułożony z

wyciętych z blachy liter napis: „Wchodzisz

przestępcą – wychodzisz obywatelem”

Naczelnik więzienia ryczącym głosem,

z właściwym ubekom wdziękiem, oznajmił

żołnierzom walczącym o niepodległość

Polski: „Żaden z was, bandziory, nie wyjdzie

stąd żywy!”

Danego na początku słowa starał się

dotrzymać. „Kaczka”, „klamry” i inne wy-

rafinowane tortury, wszechwładza speców,

kapusiów, strażników – to była codzienność

Rawicza. Brutalnością wyróżniał się

naczelny lekarz więzienia Durczewski. Zapewniał

bezkarność mordercom.

Wiosną 1950 roku posortowano więźniów

pierwszego pawilonu według organizacji:

na czwartym oddziale siedzieli

NSZ-owcy i UPA, na trzecim WiN i KWP

(Konspiracyjne Wojsko Polskie), a na drugim

AK i małoletni. Zorganizowano też

tzw. izolatki, w których osadzano „element

nie poddający się reedukacji politycznej”.

Izolatki były celami o zaostrzonym rygorze.

Zlikwidowano je dopiero po śmierci Stalina.

„Żbik” trafił do izolatki już na samym

początku ich istnienia. Uważa, że siedziało

się w nich lepiej niż w normalnej celi – nie

musiał obawiać się zdrady, nie było w nich

kapusiów. Izolatki nie były pojedynczymi

celami, siedziało w nich po kilku

więźniów. Byli to ludzie twardzi, o

niezłomnych charakterach.

Po śmierci Stalina, radosnym pochówku,

jak mawiali partyzanci, w

więzieniu nastąpiły zmiany – na spacerach

nie trzeba było trzymać rąk założonych

do tyłu, stawać na baczność,

gdy otworzyła się klapa w wizyterce,

otrzymane listy z domu można było

mieć w celi dłużej niż dwa dni.

W 1954 roku zlikwidowano izolatki,

spore grupy więźniów wysłano

do obozów pracy. „Żbik” ukończył

kurs stolarski i dzięki temu trafił do

więzienia w Płocku. Było to przedszkole

w porównaniu z koszmarnym

Rawiczem. Niestety, po trzech tygodniach

musiał wrócić do Rawicza. Nie

było jednak już to samo więzienie. W

celach było w miarę ciepło, nie bito,

nie poniżano.

W maju 1955 roku „Żbik” rozstał

się z Rawiczem, tym razem definitywnie.

Po krótkim pobycie w Sosnowcu

trafił do obozu pracy w kamieniołomach

w Strzelcach Opolskich. Istną

zmorą były częste śmiertelne wypadki

przy pracy. Więźniowie mieli 4 dni wolne

od pracy: Nowy Rok, 1 maja, 22 lipca i

4 grudnia („Barbórkę”).

W październiku 1956 roku zaczęto

zwalniać więźniów. W końcu i „Żbik” doczekał

się, że pewnego grudniowego dnia

fryzjer ogolił go, ostrzygł. Rzucono mu

worek z mundurem, płaszczem i kazano

wynosić się za bramę. Wśród wyczekujących

w tłumie za murami więziennymi stał

ojciec.

W Stargardzie Szczecińskim, zgodnie z

poleceniem, zameldował się na komendzie

milicji. Jakiś sierżant chuchnął w pieczątkę,

mocno nią stuknął w papierzyska i zapytał

Czesława niczym dobre panisko:

10 DEBATA Numer 11 (38) 2010

– No, jak wam się podoba na wolności?

– A gdzie ona jest, panie sierżancie? –

pytaniem na pytanie odparował inteligentnie

„Żbik”.

– Uważajcie, bo znów znajdziecie się

tam, skąd żeście wyszli! – warknął już w

gorszym nastroju milicjant, strażnik komunistycznego

porządku.

Wolność nie przychodzi sama

Jan Lebenstein ukończył studia w Akademii

Sztuk Pięknych w latach 1948 – 1954

pod kierunkiem prof. Artura Nacht – Samborskiego

i Eugeniusza Eibischa.

Był już wówczas po udanym debiucie

artystycznym. W okresie poprzedzającym

„odwilż” – w roku 1955 – w warszawskim

„Arsenale” uczestniczył w Ogólnopolskiej

Wystawie Młodej Plastyki „Przeciw wojnie,

przeciw faszyzmowi”. Przemówił nowym,

zupełnie dotychczas nieznanym, językiem

malarskim. Odrębność, samodzielność

twórczego myślenia Lebensteina zyskała

duże uznanie jury wystawy.

W roku 1956 Lebenstein związał się z

niezależnym, awangardowym Teatrem na

Tarczyńskiej prowadzonym przez poetę

Mirona Białoszewskiego. Ten eksperymentalny

teatr był na owe czasy zjawiskiem zupełnie

wyjątkowym – funkcjonował poza

oficjalnym, kontrolowanym obiegiem państwowej

kultury.

Do pierwszego spotkania po wyjściu

Czesława z więzienia doszło latem 1957

roku. Spotkali się w Warszawie. Janek

mieszkał wówczas przy placu Komuny

Paryskiej, tam też miał swoją pracownię

malarską. Wspominali rodzinne miasto –

Brześć nad Bugiem, do którego już nie mieli

powrotu, bo zagarnęli je Sowieci, wspólne

akcje z okresu okupacji, olsztyńskie

więzienie, braci, którzy zapłacili najwyższą

cenę za obronę wolnej Polski.

Po wielogodzinnych, nocnych rozmowach,

Jasiek zaproponował Czesławowi

żeby wybrał sobie któryś z jego obrazów.

Czesław, gustujący raczej w tradycyjnym

polskim malarstwie – Malczewskiego,

Kossaków, Chełmońskiego, Grotgera, jak

zawsze szczery do bólu, odrzekł, że żaden

z obrazów przyjaciela nie podoba mu się i

dziękuje za propozycję. Może był zbyt dosadny

wówczas wobec przyjaciela: – „Jasiu,

czy chcesz żebym powiesił coś takiego w

pokoju, żebym odebrał gościom na przykład

apetyt do jedzenia?”.

Tego Jasiek Lebenstein nie mógł zdzierżyć.

Był czuły na punkcie własnej twórczości.

Obraził się za krytyczne słowa pod

adresem, wszak już uznanej jego twórczości.

Choć uważał Czesława za najbliższego

przyjaciela, brata – łatę, to potrafił milczeć

później przez wiele lat. Czesław też uniósł

DEBATA Numer 11 (38) 2010

się honorem – „jeżeli jesteś takim wybitnym

artystą, to ja wcale nie będę zabiegał o

twoje względy”.

Czesław przyznaje, że ani Józkowi Lebensteinowi,

ani jego bratu Jaśkowi nigdy

nie brakowało odwagi. Obaj dowiedli tej

cechy charakteru w najbardziej trudnych

sytuacjach. „Józek Lebenstein zawsze był

mi bliższy niż rodzony brat, może dlatego,

że częściej bywałem z nim w opałach.”

Przypomina sobie jak w czasie okupacji

niemieckiej prawie na „poważnie” pobił się

z Jaśkiem i to, jak się mówi, o nic. Na po-

Czesław Hołub, zdjęcie z wiezienia

czątku zwady trochę oszczędzał Jaśka, ale

kiedy ten mu parę razy porządnie przyłożył

i zaczynało być gorąco, wtedy na szczęście

rozdzielił ich Józek. Jestem w stanie uwierzyć,

nawet po wielu latach, iż pan Czesław

mógłby bez trudu znokautować Jaśka i musiał

oszczędzać przyjaciela.

Wtedy, w 1957 roku, zabrakło Józka

rozjemcy. Starszego, bardziej opanowanego

brata. Pan Czesław twierdzi, że nawet

dzisiaj nie zmienił zdania o malarstwie

Jaśka Lebensteina: „Lubiłem jego rysunki,

malarstwo z czasów naszej

młodości. Mam kilka jego

obrazków z lat 1945 – 46,

one bardzo mi się podobają.

Te malowane gdzieś na

skrawkach papieru. Te późniejsze,

może i profesjonalne,

ale one nie są mi bliskie.

Ja ich po prostu nie rozumiem”.

I choć jeden za drugiego

skoczyłby w ogień,

gdyby tylko wymagała tego

sytuacja, zresztą tak bywało,

i choć tak bardzo dużo

ich łączyło, to obaj teraz

bronili swoich racji: Jasiek,

że jego sztuka zasługuje na

wyróżnienie, Czesław, że

Jaśka obrazy to bohomazy

i powinien powrócić do

dawnej stylistyki, poetyki malowania – realizmu.

Zderzyły się dwie silne osobowości,

dwa silne charaktery, które szły przez życie

nie znosząc kompromisów.

W roku 1959 Jan Lebenstein wyjechał

do Paryża na I Biennale Malarstwa Młodych

w Paryżu. Zdecydował się nie wracać

do Polski. Nie wierzył w żadne odwilże i naprawy

bolszewickiego systemu. Komunizm

mierził go. Po latach mówił m.in. „Środowisko

warszawskie, w którym żyłem, było

zapleśniałe. To, co się ukazało po rozluźnieniu

gorsetu socrealistycznego, było zasklepione

w poglądach, ocenach, hierarchiach.

No i wokół ten peerelowski zapaszek. Ja się

w tym dusiłem”. Jego decyzja o pozostaniu

na emigracji nie była łatwa. Nigdy nie pogodził

się z losem emigranta.

Paryż był wtedy stolicą europejskiej

i światowej sztuki. Lebenstein otrzymał

Grand Prix I Biennale Malarstwa. Miał 29

lat i wielka, światowa kariera leżała u jego

stóp. O jego „Figurach osiowych” pisali z

największą estymą najwybitniejsi ówcześni

krytycy sztuki, najbardziej uznane tuzy, od

których tak naprawdę zależał los i status

artysty: Jean Cassou, Raymond Cogniat,

Mary McCarty, Michel Ragon. Jego prace

były eksponowane w Museum of Modern

Art. w Nowym Jorku, Hirshorn Museum

and Sculpture Garden przy Smithsonian

Institution w Waszyngtonie, San Francisco

Museum of Modern Art.

Można powiedzieć, że był na wielkiej

fali wznoszącej do połowy lat sześćdziesiątych,

dopóty, dopóki trafiał w gusty francuskich

intelektualistów, a był to czas wszechwładnej

idei Sartre’a i Camusa – idei tzw.

racjonalizmu, odrzucenia religii, tradycji,

stawiania na piedestale wszystkiego co nowoczesne,

postępowe – idei komunizmu.

Gwiazda Lebensteina zaczęła przygasać,

kiedy okazało się, że ten młody artysta

Jan Lebenstein i Olga Scherer, Francja 1965 r.

zza żelaznego kordonu nie tylko nie kocha

komunizmu, ale ma go w wielkiej pogardzie.

Że idzie własną, a nie wytyczoną

przez autorytety drogą. Lekceważył komunizujące,

modne salony artystyczne. A to

one ustalały hierarchię.

Jan Lebenstein wybrał własną drogę

twórczą, a tym samym skazał się na życie

na uboczu głównego nurtu artystycznego.

Nie po to opuścił Polskę, by teraz zaspokajać

gusty komunizujących krytyków sztuki.

Duże wrażenie wywarły na nim zabytki

starożytnych kultur Egiptu, Asyrii,

Mezopotamii, znajdujące się w podziemiach

Luwru. Nastąpił wyraźny zwrot w

jego twórczości ku przeszłości, ku tradycji,

z której czerpała soki kultura judeochrześcijańska.

Zafascynowanie starożytnością

spowodowało diametralną wręcz zmianę

malowania. Na jego płótnach pojawiły się

prehistoryczne bestie, demoniczne stwory.

Śmierć i erotyka stały się głównymi motywami

jego prac.

“Demony”, które wypełzały z jego płócien,

istniały naprawdę: przerwane wojną

dzieciństwo, niemiecka i sowiecka okupacja,

śmierć ojca, brata, konspiracja, ucieczka

z Brześcia, więzienie, utrata ojczyzny,

komunizm.

Często nadużywamy określenia “niezależny”

w stosunku do nie wartych tego

określenia artystów. Lebenstein był rzeczywiście

artystą niezależnym, choć samo

to słowo nie definiuje go do końca, bo

miernoty też potrafią być niezależne. On

był jeszcze artystą wybitnym. Bezkompromisowym

i konsekwentnym. Wolnym. Idącym

własną drogą.

“Sztuka powinna być przekazem dotykającym

absolutu – mówił w jednym z

wywiadów – szukającym go, zgłębiającym

tajemnicę istnienia...Chodzi o to, by wypowiedzieć

niewyrażalne”. Artysta stawiający

sobie takie cele, w ten sposób definiujący

swoją rolę, nie wyobrażał sobie ustępstw

wobec establishmentu rynku sztuki.

Od początku pobytu we Francji związał

się z polską emigracją – ze środowiskiem

paryskiej “Kultury”, redakcją “Zeszytów

Literackich”. Z trudem znosił rozstanie z

Polską – w jakiś sposób przyjacielskie stosunki

z kręgiem “Kultury” rekompensowały

mu utratę ojczyzny. Przyjaźnił się m.in.

z Aleksandrem Watem, Konstantym Jeleńskim.

Jego przyjacielski trójkąt z Gustawem

Herlingiem – Grudzińskim i Zbigniewem

Herbertem przeszedł do historii jako trójkąt

niezłomnych polskich patriotów.

“Wolność – mówił – jest związana z siłą

woli. Wolność nie przychodzi sama, za to

się bardzo ciężko płaci. Przynajmniej w życiu.”

Lebenstein wiedział o czym mówi, za

jego słowami stało jego życie. To nie były

słowa artysty pięknoducha.

Lebenstein był nieprzeciętnym erudytą.

Jego zainteresowania i wiedza mogły

imponować. Literatura zawsze stanowiła

ważną inspirację jego twórczości. Nie było

to tylko proste ilustrowanie literatury, ale

współuczestniczenie w procesie twórczym

pisarzy – Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,

Czesława Miłosza, George’a Orwella.

Jego obrazy literackie, choćby “Folwarku

zwierzęcego” Orwella, nie tylko rozbudzają

wyobraźnię, ale wydobywają z literatury

te warstwy, których język pisany nie jest w

stanie wydobyć.

zegar

Spośród polskich artystów po wojnie

podobną sławę światową jak Janowi

Lebensteinowi udało się osiągnąć tylko

Tadeuszowi Kantorowi, Alinie Szapocznikow,

Magdalenie Abakanowicz, Romanowi

Opałce. Mając na względzie jego skromność,

skłonność do życia na uboczu, bycie

samotnikiem, daleko posuniętą niezależność,

osiągnął bardzo wiele. Można powiedzieć,

że był bliski szczytu, ale na własne

życzenie nie wszedł na ten szczyt.

Czesław Miłosz w książce „Rok myśliwego”

pisze o zabiegach Witolda Gombrowicza

o sławę i porównuje to z postawą

Jana Lebensteina: „ (...) czytając korespondencję

pomiędzy Kotem Jeleńskim i Gombrowiczem

o lansowaniu „Ferdydurke” w

Europie, powiedziałem sobie, że spaliłbym

się ze wstydu, gdybym tak musiał o swoją

sławę zabiegać. Wydawałoby mi się to

czymś poniżej mojej godności. Więc to ja

może byłem wyniosłym szlachcicem, nie

„jaśniepanicz”? Albo mrukiem, jak to u

nas na Litwie? Nie zrobiłem prawie nic,

żeby siebie lansować, przeciwnie, postępowałem

wbrew swoim interesom, jeżeli tak

chciała moja fantazja, choć nie posuwałem

się równie daleko jak Jaś Lebenstein, który

najbardziej wpływowego paryskiego krytyka

zrzucił ze schodów”.

Po roku 1990 Jan Lebenstein zaczął coraz

częściej przyjeżdżać do Polski. Polskie

pisma prześcigały się w zdobyciu z nim

wywiadu. Pojawiły się wystawy jego prac,

krytyczne omówienia.

Wiosną roku 1992 Jan Lebenstein zaprosił

telefonicznie swego brzeskiego przyjaciela

Czesława Hołuba na głośną wystawę

retrospektywną w warszawskiej „Zachęcie”.

Wśród wielu obrazów zaprezentowano

także „Figury osiowe”, pokazywane w paryskich

galeriach pod koniec lat pięćdziesiątych,

dzięki m.in. którym zdobył wielkie

uznanie młody polski artysta.

Pan Czesław, choć nie potrafił ocenić

i docenić walorów sztuki przyjaciela, to

jednak zawsze był wyczulony na wszelkie

wieści dotyczące Jaśka. Cieszyły go jego

sukcesy. Przyznaje, że najpierw zdziwiła go

okoliczność spotkania, czyli wystawa prac

Jana Lebensteina, zważywszy na stare zadrażnienia,

ale był to chyba zarazem gest

pojednania. Spotykali się już w wolnej Polsce,

o której nie tylko marzyli, ale o którą

walczyli. Czesław Hołub był niewątpliwie

najważniejszą osobą zaproszoną przez

Jana Lebensteina na tę wyjątkową wystawę.

Swoją obecnością sprawił mu ogromną

radość.

Nie przypuszczali, że to będzie ich

ostatnie spotkanie, choć nie ostatnia rozmowa,

bo często kontaktowali się ze sobą

telefonicznie. Jan Lebenstein zamierzał po

„uporządkowaniu swoich spraw za granicą”

zamieszkanie w Polsce. Niestety, choroba,

z którą zmagał się od lat przekreśliła

jego plany. Zmarł w 1999 roku w krakowskim

szpitalu.

Ich przyjaźń była nieprzeciętna, jak

nieprzeciętne i niepokorne były ich charaktery.

Jasiek Lebenstein po wojnie odnalazł

szansę na izolację od komunistycznego

bagna w sztuce. „Zdecydowałem się być

malarzem właśnie dlatego – mówił – że byłem

wyobcowany”. Czesław zmagał się całe

życie z komunizmem.

Jego żywiołem była walka o wolną i

niepodległą Polskę. Odznaczony został za

męstwo m.in. Krzyżem Virtuti Militari V

kl. oraz Krzyżem Walecznych. Już jako kilkunastoletni

chłopak zadziwiał doświadczonych

żołnierzy inteligencją, hartem

ducha, odwagą. Po wyjściu z więzienia nie

miał najmniejszych szans na osiągnięcie

sukcesu zawodowego. W wolnej Polsce

mógł był zostać świetnym prawnikiem,

miał ku temu predyspozycje. Jest autorem

wielu znakomitych prac historycznych.

Uczestniczył w niezależnej opozycji antykomunistycznej

w latach sześćdziesiątych

i siedemdziesiątych. W roku 1980 włączył

się w działania „Solidarności”.

Zawsze dla niego wzorem był Romuald

Traugutt, bohater powstania styczniowego,

syn ziemi poleskiej.

W jego stargardzkim skromnym

mieszkaniu poniemieckiej starej kamienicy,

wypełnionym po brzegi książkami,

rozmaitymi pamiątkami, obok portretu

Traugutta wisi kilka obrazków Jaśka Lebensteina

z roku 1945 i 1946. A godziny wybija

ciągle zegar z Brześcia.

Redaktor naczelny „Debaty”

dariusz Jarosiński

12 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Rasputin

W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku bardzo modny w Polsce był zespół Boney

M, który śpiewał swój słynny przebój pt. „Rasputin”. W ówczesnej szarej rzeczywistości

„realnego socjalizmu”, w siermiężnej, biednej Polsce stanu wojennego, sam zespół

z Jamajki i jego piosenka brzmiały jak echo innego, lepszego świata zza więziennych

murów socjalistycznego obozu. W tej w niewinnej piosence, która wtedy podlegała

zapisowi cenzury, Rasputin określany był jako „love machine”, maszyna miłości

dosłownie, w podtekście – maszyna seksualna. Taka, która jest zawsze nadzwyczaj

sprawna i niesłychanie wydolna oraz skuteczna. Jest to jeden z mitów towarzyszący

postaci Rasputina od początku jego działalności. Kim był więc człowiek, który po

siedemdziesięciu latach od swojej śmierci trafił jako bohater kultury masowej na czołówkę

światowej listy przebojów ?

SELiM ChAzBiJEWiCz

Rasputin jest ciekawy jako społeczne,

polityczne i religijne zjawisko pierwszych

lat dwudziestego wieku, jako

swoisty fenomen tych czasów. Jego niebywała

kariera osobista, prawie jak z dawnej

baśni rosyjskiej, do dzisiaj budzi zdumienie

i zastanowienie. Nasuwa się oczywiste w

tym wypadku pytanie: jak mogło dojść do

tego, że prosty, prawie niepiśmienny syberyjski

chłop zdołał owładnąć zarówno rodziną

ostatniego cara Rosji, jak i po części

jego dworem oraz najwyższymi czynnikami

w państwie do tego stopnia, że pod koniec

„ery Rasputina”, w roku 1916, mówiono o

nim – i potwierdza to wielu historyków –

jako o „drugim imperatorze”, decydującym

o polityce państwa, obsadzie najważniejszych

stanowisk, łącznie ze stanowiskiem

premiera rządu i składzie rady ministrów,

w tym także ministra spraw wewnętrznych.

Samo nazwisko Rasputina w języku

rosyjskim oznacza dosłownie mniej więcej

tyle co brudas, nieokrzesany rozpustnik, a

bardziej precyzyjnie – deprawator, deflorator,

ten który „rozprawicza”. Nazwisko

pochodziło stąd, że wieś syberyjska, gdzie

urodził się Rasputin w dawnych czasach,

nazywała się Pedkino Rasputje. Później nazwa

ta została zmieniona na Pokrowskoje.

W czasach późniejszych car nadał mu nazwisko

– Nowych, bo Rasputin źle się kojarzyło.

To nowe nazwisko powstało podobno

stąd, że carewicz Aleksy nazywał Rasputina

– Nowy.

Nieznana jest data urodzenia bohatera

tego artykułu. Różne źródła podają różne

daty. Jedni autorzy piszą o latach 1863–1865

jako o domniemanych datach urodzenia,

inni podają daty o całe prawie dziesięć lat

późniejsze – 1873 lub 1874 rok. Są też tacy,

którzy piszą o roku 1871 lub 1872. Według

jeszcze innych źródeł podaje się datę 10

stycznia 1869 roku. Wiadomo, że miał na

imię Grigorij czyli po polsku Grzegorz, w

rosyjskim zdrobnieniu Grisza i był synem

DEBATA Numer 11 (38) 2010

wiejskiego furmana Jefima Andrejewicza

Rasputina. Matka, Anna Jegorowna, była

pochodzenia mongolskiego. Nie miał żadnego

wykształcenia. Był półanalfabetą, potrafił

jedynie „przedukać” nieskomplikowany

drukowany lub pisany ręcznie tekst oraz

nabazgrać pojedyncze wyrazy czy proste

zdania pojedyncze. Według relacji współczesnych

zachwycały go konie i całe dnie

jako młody chłopak przesiadywał w stajni.

Griszka Rasputin – car bez korony

Był nieokiełznanym i swawolnym bardzo

chłopcem. Podobno kiedy miał dwanaście

lat podczas zabawy wpadł zimą do przerębli

i o mało nie umarł z wyziębienia, jednakże

po paru dniach ozdrowiał. Miejscowi chłopi

uznali to za cud. Grisza wcześnie zaczął

interesować się liturgicznymi księgami, które

kartkował i oglądał, bo przecież nie czytał

oraz przejawami życia religijnego, to znaczy

cerkiewnej liturgii. Wyrósł na wysokiego,

postawnego mężczyznę. Miał podobno

182 cm wzrostu, a jak niosła plotka ówczesna,

jego męski narząd miał 33 centymetry

długości „w zwisie”, co jeśli było prawdą na

pewno było anatomiczną anomalią. Wokół

seksualnych wyczynów Rasputina narosło

wiele legend, plotek, mitów i zmyśleń.

Trudno dziś odróżnić prawdę od plotki,

rzeczywistość od mitu. Stał się swego rodzaju

symbolem seksualnej aktywności i

męskiej „wydajności” w tym zakresie. Do

tego dochodzi niewątpliwy alkoholizm i

„możliwości” również w tym względzie. Dla

wielu był Rasputin symbolem czy też wręcz

wzorem rosyjskiego, syberyjskiego chłopa

– mużyka, którego wcześniej wspomniane

„możliwości” brały się ze zdrowego i prawie

pierwotnego trybu życia oraz traktowanej

też symbolicznie syberyjskiej przyrody,

pierwotnej, nieskażonej, dającej siły witalne.

Dla, w dużej mierze zdegenerowanego

carskiego dworu na początku dwudziestego

wieku i skupionej wokół niego arystokracji,

jawił się Rasputin właśnie jako symboliczny

przedstawiciel „ludu rosyjskiego”, jako

barbarzyńca wnoszący zdrowe, „ ludowe”

wartości do świata zepsutej elity światowego

imperium jakim była wtedy Rosja. Tak,

przynajmniej na początku, był odbierany w

Petersburgu przez otoczenie cara i jego rodziny,

przez dwór i arystokrację. Później, w

miarę „wyczynów” „świętego diabła” jak go

często nazywano, wielu jego zwolenników

i wielbicieli zmieniło zdanie, stając się jego

zaciętymi wrogami i przeciwnikami.

Młody Grisza dość wcześnie zaczął

korzystać z hojnego wyżej wspomnianego

daru natury i wcześnie również zaczął popijać

mocny, syberyjski, wiejski bimber. W

stanie upojenia często kąpał się w pobliskim

stawie, zaś wiejskie dziewki i dorosłe już

baby oglądały jego nienaturalnie wielkie

przyrodzenie, ponieważ zażywał kąpieli

nago. Podziwiały je, a wiele z nich pragnęło

wypróbować je w działaniu. Rasputin

obdzielał je swoimi pieszczotami w leśnych

zagajnikach, w gęstwinie krzaków, w trzcinach

nad stawem. Wieści o tym szybko

rozchodziły się po okolicy. Był podobno,

jak pisał nieżyjący już znawca Rosji, profesor

Ludwik Bazylow, niedościgniony pod

względem możliwości seksualnych i alkoholowych.

Miał też bardzo silny organizm,

który to wszystko potrafił znieść.

Najbliższą miejscowością było Wierchoturie,

gdzie istniał duży klasztor. Wokół

klasztoru kręciło się wielu „ brodjagów”,

czyli włóczęgów, którzy traktowali włóczęgostwo

jako swoiście pojmowaną misję religijną.

Mieszkało tam też wielu „świętych

starców”, których autorytet był oparty o

charyzmat wśród okolicznego ludu wiejskiego.

Owi „ święci starcy” bardzo często

wcześniej prowadzili zupełnie świeckie, a

nawet rozwiązłe i niemoralne życie, dopóty,

dopóki „tknięci natchnieniem”, impulsem,

religijną bojaźnią nie zmienili nagle radykalnie

stylu życia, stając się ascetycznymi,

głęboko religijnymi, nieraz fanatycznymi

ludźmi, którzy osiedlali się w pobliżu klasztorów

lub na jego terenie, przywdziewając

mniszy habit formalnie lub też nieformalnie,

czyli prowadząc życie mnicha bez formalnych

święceń. Bardzo często, im bardziej

światowe, niemoralne, rozpustne życie

prowadził wcześniej „święty starzec” tym

większym cieszył się później autorytetem

i charyzmą. Postać „świętego starca” Zosimy

uwiecznił Fiodor Dostojewski w swojej

powieści pt. „Bracia Karamazow”. Bardzo

często owi „święci starcy” i owe „brodjagi”

reprezentowali inną niż ortodoksyjna rosyjska

cerkiew prawosławna poglądy na naturę

Chrystusa, zbawienia i istotę religii. Różnego

rodzaju sekty, odłamy i nurty tzw. „ludowego”

prawosławia, bądź jawnych herezji

miały na ziemi rosyjskiej wielu wyznawców

i zwolenników, jawnych i skrytych. Często

wyznawanie heretyckich poglądów religijnych

wiązało się z pewną formą buntu

przeciw władzy i związanej z nią oficjalnej

cerkwi. Religijne sekciarstwo było wyrazem

społecznego buntu chłopów czy w ogóle

wiejskiej ludności przeciw szlachcie, duchowieństwu,

czy ogólnie pojętej władzy.

Bunty chłopskie w Rosji to tradycja

sięgająca wieku XVII i powstania Stieńki

Razina, a potem w wieku XVIII powstania

Jemieljana Pugaczowa. Pierwsze z tych powstań

było powstaniem kozackim. Zbuntowali

się kozacy dońscy w roku 1670, żądając

takich praw jakie mieli ich pobratymcy pod

rządami Rzeczypospolitej. Znana w Polsce

pieśń, zaczynająca się od słów „Wołga,

Wołga” to właśnie pieśń o Stieńce (Stiepanie,

czyli Stefanie) Razinie i jego walce z

carem. Powstanie Pugaczowa miało miejsce

w latach 1773–1775 i zakończyło się klęską

dlatego, że kozacka powstańcza starszyzna

wydała swego przywódcę. Został on na rozkaz

panującej wtedy Katarzyny II okrutnie

zamęczony i stracony. Ogłosił się carem

Piotrem III jakoby cudownie uratowanym.

Był to mąż Katarzyny II, która właśnie dzięki

małżeństwu z nim została carową. Został

on zamordowany przez gwardię przyboczną

nie bez udziału żony, która była inspiratorką

mordu. Powstanie Pugaczowa to

powstanie kozaków jaickich ( uralskich),

także dońskich, a również narodów podbitych

przez Rosję, zamieszkujących tereny

pomiędzy Uralem a Wołgą oraz stepy

nadkaspijskie i nadczarnomorskie Tatarów,

Baszkirów, Czuwaszy, Udmurtów, Karelów,

Kałmyków.

Wiek XVIII to także okres narodzin

rozlicznych sekt w rosyjskim prawosławiu

powstających po reformie cerkwi za panowania

Piotra I, zniesieniu patriarchatu, kie-

dy to na czele cerkwi formalnie stał car, którego

reprezentował oberprokurator

Świętego Synodu biskupów Imperium Rosyjskiego.

Już sam niemiecki tytuł urzędnika

nadzorującego pracę cerkwi wywoływał

sprzeciw tradycyjnie nastawionych ludowych

mas. W rosyjskim prawosławiu widać

kontynuacje dawnych bizantyjskich tradycji

religijnych lub też jeszcze dawniejszego

echa wczesnochrześcijańskiej gnozy z II–IV

wieku ne. Nazwa „ gnoza”, którą oznacza się

ruchy religijne i doktryny powstałe od II do

V w. po Chrystusie w łonie wczesnego

chrześcijaństwa pochodzi od greckiego słowa

„gnosis”, czyli poznanie. Zwolennicy

tych teorii zakładali bowiem bezpośrednią

możliwość poznania Boga i wyższego świa-

Aleksandra Fiodorowna Romanowa, ostatnia caryca

Rosji, z synem Aleksym

ta poprzez wiedzę. Wiedza w ich pojęciu

były to określone intelektualne i moralne

procedury postępowania, stanowiące klucz

do osiągnięcia oświecenia duchowego. Te

procedury to najczęściej interpretacja Biblii

oraz zachowanie na co dzień określonych

zwyczajów. Duża część tych norm pochodziła

z manicheizmu, religii powstałej w III

wieku po Chrystusie, której twórcą i prorokiem

był Mani, nazywany też z łacińska Manicheuszem.

Mani był z pochodzenia Persem

i oparł swoją doktrynę na staroperskim

dualizmie, to znaczy wierze w istnienie w

świecie dwóch przeciwstawnych sobie i jednocześnie

równych sobie pierwiastków –

dobra i zła, którym odpowiadało światło i

ciemność, ciepło i zimno, duch i materia. Ta

ostatnia jest ciemna, zimna i zła. Ciało ludzkie,

należące do świata materii jest złem,

które należy zwalczać. Zwalczać należy dlatego,

że w każdym człowieku trwa odwieczna

walka między Światłem a Ciemnością,

między Dobrem i Złem. Dobro należy

wspomagać w tej walce i zwalczać materię,

w tym ciało ludzkie. Sam Mani był nie tylko

autorem religijnej doktryny, którą niektórzy

uczeni uważają za odłam chrześcijańskiej

gnozy, ale też autorem ułożonych przez siebie

świętych ksiąg własnej religii, a także jej

pierwszym apostołem i misjonarzem. W

swoich misjonarskich wędrówkach docierał

nawet na terytorium dzisiejszych Chin.

Zwalczanie materii to poddanie się ostrej

ascezie i całkowitej abstynencji seksualnej.

Uleganie cielesnej pokusie i płodzenie dzieci

uważał Mani za największe zło. Został też

męczennikiem własnej wiary, bowiem na

rozkaz ówczesnego władcy Persji (dzisiejszego

Iranu), Bohrama I, został żywcem obdarty

ze skóry i poćwiartowany około roku

276 ne. W ówczesnym Iranie – Persji panującą

religią był zaratusztrianizm w jego odmianie

zwanej mazdeizmem. Kapłani mazdejscy,

zwani – magami – zaatakowali ostro

zarówno samego Maniego, jak i jego wiarę.

Manicheizm był też atakowany zarówno

przez chrześcijan, jak i muzułmanów. Jaka

bowiem władza państwowa mogła tolerować

religię nawołującą do tego, by obywatele

nie rozmnażali się i nie tworzyli podstaw

materialnych, majątku, bogactwa, rzemiosła,

sztuki, itd., zakładając, że to wszystko

jest złem, bowiem jest materią? Przestrzeganie

bowiem zasad manicheizmu przez obywateli,

czy też poddanych, z każdego państwa

uczyniłoby po pewnym czasie

pustynię. Wśród manichejczyków istniała

też ścisła hierarchia kościelna ustanowiona

przez Maniego. Nie wszyscy wyznawcy

przestrzegali ściśle ascezy. Mniejsza część z

nich, zwana „doskonałymi” spełniała rolę

kapłanów i ci byli ascetami, reszta w miarę

możliwości starała się wdrażać zasady wiary

w życiu codziennym. W praktyce jednakże

zdarzało się, że raz na jakiś czas, pół roku,

parę miesięcy, ci „mniej doskonali” manichejczycy

w jakimś odludnym miejscu folgowali

wszystkim swoim skrytym potrzebom

i namiętnościom odbywając wyuzdane

orgie seksualne. Potem znowu wracali do

stanu, jeśli nie ascezy, to uśpienia, powstrzymywania

swoich żądz. Taki stan rzeczy,

przy jednoczesnym już wspomnianym potępieniu

instytucji rodziny i stabilizacji materialnej

prowadził do społecznej destrukcji.

Tak więc manicheizm był tępiony

zarówno, jak wspomniałem w okresie średniowiecza

jak i przez imperia rzymskie i

perskie już pod koniec starożytności. Nie

mniej była to na przełomie okresu starożytnego

i wczesnego średniowiecza bardzo silna

religia, która prześladowana skryła się

niejako za innymi, pozornie odległymi wiarami,

sektami, nurtami religijnymi. Manicheizm

przekształcił się we wczesnym średniowieczu

w religię Katarów, którą

uważano za heretycką sektę w łonie Kościo-

14 DEBATA Numer 11 (38) 2010

ła katolickiego, ale która w rzeczywistości

była osobną religią. Katarzy, zamieszkujący

Prowansję i Langwedocję, tworzący na terytorium

hrabstwa Tuluzy oddzielną cywilizację,

zostali zniszczeni przez szereg wypraw

krzyżowych francuskiego rycerstwa w

wieku XIII. Ostatnim aktem tych wojen

było zdobycie katarskiej twierdzy Montsegur

w 1244 roku. Religia Katarów, będąca

średniowieczną wersją manicheizmu przedostała

się na półwysep bałkański, gdzie

rozkwitła w Królestwie Bośni pod nazwą

Kościoła Bośniackiego. Dalej na wschodzie,

w Bułgarii i Bizancjum, ów średniowieczny

manicheizm znany był jako sekta bogomiłów.

Stąd najpewniej przeszedł do rosyjskiego

prawosławia. W Rosji tendencje manichejskie

przejawiały się we wspomnianych

już ludowych formach religijności, zwłaszcza

w doktrynie i praktykach sekty chłystów,

do której przynależał Rasputin. W

każdym razie przedstawiciele oficjalnej cerkwi

prawosławnej tak twierdzili. Przynależność

Rasputina do chłystów stwierdzali

również rozliczni autorzy publikacji na jego

temat. Także ówcześni posłowie do Dumy

– parlamentu rosyjskiego, który istniał od

1905 roku, w swoich mowach przeciw Rasputinowi

i jego wpływom na carskim dworze,

poruszali kwestię domniemanej przynależności

„ świętego starca” do chłystów.

Była sekta założona przez prostego chłopa,

Daniłę Filipowicza, który w roku 1645

oświadczył, że wcielił się w niego Bóg Saboath.

Ta nazwa przypisywana była Bogu w

Starym Testamencie w niektórych jego księgach.

Chłyści kontynuowali tu tradycje „judaizantów”,

czyli zwolenników zbliżenia

tradycji rosyjskiego prawosławia bardziej

do tradycji Starego Testamentu. Ta tendencja

istniała w cerkwi ruskiej w XV wieku,

podobnie jak we wczesnym chrześcijaństwie

w II i III wieku po Chrystusie. Traktowano

chrześcijaństwo jako przedłużenie

judaizmu. Stąd znaczenie nadawane nazwom

starotestamentowym, w tym określeniu

Saboath jako rzeczownik mający być

jednym z określeń Boga. To wszystko przejęli

chłyści. Daniło Filipowicz głosząc swoją

boskość jako Bóg Ojciec, wyświęcił innego

chłopa, Iwana Susłowa na Chrystusa. Skupił

wokół siebie chłopów uznających jego boskość.

Doktryna chłystów zakładała, że Bóg

może wcielać się w człowieka nieskończoną

ilość razy. Tenże Susłow zebrał wokół siebie

dwunastu apostołów i Matkę Boską. Ci

chłopi wierzyli w to naprawdę i gorąco, gotowi

oddać za swoje przekonania życie i rzeczywiście

je oddawali. Byli bowiem prześladowani

przez władzę carską. Susłowa

zamęczono torturami na Kremlu w Moskwie,

którą on uważał za nową Jerozolimę.

Jego wyznawcy wierzyli, że zmartwychwstał

i był po trzykroć ukrzyżowany i po trzykroć

DEBATA Numer 11 (38) 2010

zmartwychwstał. Chłyści byli, podobnie jak

manichejczycy zwolennikami skrajnej ascezy,

„śmierci za życia”, która zbliżała ich, według

ich przekonań, do Boga. Dokonywali

kastracji rytualnych aby wyzbyć się cielesnych

pożądań. U mężczyzn obcinano toporem

genitalia, u kobiet piersi. Była to tzw.

„wielikaja pieczat’” (wielka pieczęć). Mała

pieczęć polegała na obcięciu jąder u mężczyzn

i sutek u kobiet. Bardzo często te

„operacje” kończyły się zejściem śmiertelnym

z powodu wykrwawienia lub zakażenia.

Chłyści też dokonywali aktów samospalenia.

Najgłośniejszy był przypadek

Awwakuma w XVIII stuleciu. Również zakopywali

się żywcem w grobach by umrzeć

w mękach. Opisał to wybitny rosyjski filo-

Ostatni carewicz Rosji, Aleksy, następca tronu.

Święty prawosławny

zof i pisarz Wasilij Rozanow, żyjący na przełomie

XIX i XX wieku. Większa jednak

część członków tej sekty wspierała, jak i manichejczycy

swoich „wybranych” którzy poświęcali

się ascezie. Nabożeństwa chłystów

nazywały się „radienija”. Podczas nich śpiewano

hymny religijne, modlono się też aż

do osiągnięcia ekstazy, ale także obejmowano,

całowano, tańczono i mówiono „nieznanymi

językami”. To ostanie znane jest

jako zjawisko „glossolalii”. Bardzo często

według niektórych, podczas nabożeństw

chłystów w konsekwencji obejmowania się i

całowania dochodziło do zbiorowych orgii

seksualnych, podczas których wierni dawali

upust swym instynktom tłumionym w

okresie ascezy. Swoje „radienija” z powodu

prześladowań carskiej administracji odbywali

tajemnie, często nocą, po lasach lub w

ustronnych chatach poza wsią. Stąd wędrówki

Rasputina po okolicy z wiejskimi

babami, które były „wyznawczyniami”

„starca”, orgie które z nimi odbywał traktowane

były przez władze jako rytuały chłystów.

Już prawie od początku swojej „działalności”

Rasputin był niechętnie widziany

przez władze cerkiewne. Biskup Tobolska

na skutek doniesienia miejscowego księdza

prawosławnego zarządził inspekcję i śledztwo

w sprawie poczynań Griszki. Jednakże

nic ono nie dało, bowiem mieszkańcy wsi

rodzinnej kandydata na „świętego” solidarnie

albo nic nie wiedzieli i nie pamiętali,

albo podkreślali ortodoksyjną religijność

Grigorija. Skutek represji ze strony władzy

miał dla Rasputina bardzo pozytywny wydźwięk.

Zrobił mu niesłychaną reklamę.

Jego sława „poszła w lud” i zaczęła przekraczać

opłotki najbliższej okolicy. Zaczęła się

również wędrówka Rasputina do kariery i

do stolicy. Najpierw wszedł na salony arystokracji

w Kazaniu, na Powołżu, potem

zaś znalazł się w stolicy, w Petersburgu. Do

jego kariery przyczynili się hierarchowie

cerkwi prawosławnej. Pierwszym z nich

był archimandryta Chrysanf Szczełkowski,

który wprowadzając Rasputina na szersze

wody spodziewał się dla siebie określonych

korzyści. W tym okresie, to znaczy na początku

wieku XX w Rosji istniało społeczne

zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju

mistyków, wieszczów, „świętych starców”,

„brodjagów”, „proroków”, co niewątpliwie

świadczy o schyłkowości ówczesnej rosyjskiej

kultury politycznej, w której oczekiwanie

na cud miało zastąpić niezbędne

reformy polityczne, gospodarcze i społeczne.

Tego typu zapotrzebowanie istniało

również na carskim dworze, co tłumaczy

też w pewnej mierze karierę Rasputina, czy

też raczej w ogóle możliwość kariery tego

typu człowieka. W petersburskiej karierze

Rasputina wspomagali rektor akademii

teologicznej Teofan, biskup Saratowa Hermogenes

i mnich Heliodor z Carycyna.

Ten ostatni słynął z fanatycznych ataków

na wszelkie według niego przejawy bezbożności.

Wkraczał na salony bogatego mieszczaństwa

z awanturami i oskarżeniami o

bezbożność, psuł bale i zabawy oskarżając

ich uczestników o niemoralność głośnym

wrzaskiem, oskarżał też o niemoralność

wielu państwowych dostojników, w czym

akurat się nie mylił. Miał też z racji bezkompromisowości

duży wpływ na dworze

carskim, gdzie, jak już pisałem, życzliwym

okiem patrzano na wszelkiej maści „świątobliwych

mężów”. Heliodor to oczywiście

było jego imię zakonne. Naprawdę nazywał

się Sergiusz Trufanow. W roku 1912

raptem, bez specjalnych racjonalnych powodów

zrzekł się wszelkich duchownych

godności i wyjechał zagranicę. Zmarł w

1952 roku w USA, znany tam jako baptysta.

On to był promotorem Rasputina razem ze

wspomnianymi wcześniej hierarchami. Na

dwór carski pomagał wprowadzić Griszkę

również ojciec Ioann z Kronsztadu, znany

na początku dwudziestego wieku kaznodzieja,

który w roku 1903 wskazał podczas

nabożeństwa Rasputina jako tego, który

Rasputin przy popołudniowej herbacie z dworzankami

jest „nawiedzony duchem bożym”. Ta scena

najpewniej została wyreżyserowana przez

wspomnianych hierarchów.

Bezpośrednio na dwór został wprowadzony

przez Annę Wyrubową oraz wielkie

księżne Anastazję i Milicę, żony wielkich

książąt Mikołaja i Piotra Mikołajewiczów.

Byli to stryjeczni bracia ojca ostatniego

cara, Mikołaja II. Mikołaj Mikołajewicz

miał duże ambicje wojskowe i w latach

1914–15 był głównodowodzącym armii

rosyjskiej podczas wojny światowej. To on

wydał słynną odezwę do Polaków w roku

1915, w której bardzo mgliście obiecywał

powstanie po wojnie państwa polskiego,

oczywiście pod berłem Romanowych w

zamian za masowy udział Polaków w armii

rosyjskiej i walce z Niemcami. Odezwa

ta przeszła w zasadzie bez większego echa.

Z Polaków zwerbowanych do ówczesnej armii

rosyjskiej utworzono osobną jednostkę

wojskową, zwaną „Legionem Puławskim”

od miejsca koncentracji, czyli Puław. Legion

ten istniał do 1916 roku. Natomiast

Anastazja i Milica były to córki władyki

Czarnogóry Nikity ( Mikołaja) Petrovicia

Njegoszy. Czarnogóra, państwo które istnieje

do dzisiaj po rozpadzie Jugosławii ,

przed pierwszą wojną światową było teokratyczną

monarchią, to znaczy, że biskup

Czarnogóry był jednocześnie jej władcą

świeckim, księciem. Ponieważ biskupi prawosławni

mogli zawierać związki małżeńskie,

w związku z czym powstała dynastia

biskupów – książąt nazywanych władykami.

Milica i Anastazja miały zainteresowania

mistyczne, w ich kręgu zajmowano się

wszelkiego typu „świętymi starcami”, „ludźmi

bożymi” jak też ich nazywano, a wśród

których było wielu zwyczajnych naciągaczy,

karierowiczów i oszustów. Księżniczki jednakże

nie widziały tego, lub też nie chciały

widzieć. Przyjaźniły się w ramach koneksji

rodzinnych z carową, która z racji niemieckiego

pochodzenia, stylu bycia, była izolowana

towarzysko wśród Rosjan.

Ostatnia caryca Rosji była wnuczką

brytyjskiej królowej Wiktorii. Z pochodzenia

Niemka, z wychowania Angielka, po

przyjęciu prawosławia przyjęła imię Aleksandra

Fiodorowna. Naprawdę nazywała

się Victoria Alix Helena Louise Beatrice

księżniczka Hessen – Darmstadt. Urodziła

Mikołajowi II cztery córki: Olgę, Tatianę,

Marię i Anastazję oraz upragnionego

syna, następcę tronu, carewicza Aleksego.

Urodził się on 30 lipca 1904 roku. Niestety,

szybko okazało się, że młody następca

tronu jest chory na hemofilię, przypadłość

którą dziedziczył po linii prababki, królowej

Wiktorii brytyjskiej. Kiedy wprowadzono

Rasputina na dwór carski i kiedy wszedł po

raz pierwszy do prywatnych apartamentów

rodziny cesarskiej, okazało się, że ten prosty

mużyk, prymitywny i nieokrzesany syberyjski

chłop potrafi zatrzymywać krwotoki

powstałe na skutek hemofilii, czyli braku

krzepliwości krwi. Do dziś nie wiadomo jak

to robił. Czy za pomocą hipnozy, jak niektórzy

twierdzili, czy też w inny sposób, faktem

jest natomiast, że to potrafił i dlatego stał się

niezbędny w życiu rodziny carskiej. Caryca

Aleksandra Fiodorowna nie widziała innej

możliwości i to ona, głównie ze względu na

synka była główną rzeczniczką obecności

Rasputina na dworze cesarskim. Na temat

ich wzajemnych relacji już w czasach im

współczesnych pojawiały się niesmaczne

plotki i pomówienia, między innymi o to,

że Rasputin oprócz leczenia chorego synka

świadczył carycy jeszcze inne „usługi”.

Wpływ Rasputina na carową, a pośrednio

i na cara, stał się niedługo przyczyną wielu

sporów rodzinnych w domu Romanowów,

jak i przedmiotem politycznych ataków

opozycji. Ta opozycja była nie tylko ze strony

środowisk centrowych i lewicowych, ale

także ze strony ultrakonserwatywnych monarchistów,

zwolenników władzy absolutnej

cara. Wśród tych ostatnich prym wiódł

poseł do Dumy Włodzimierz Puryszkiewicz,

który był jednym z morderców Rasputina.

Car z żoną po roku 1905 wycofali

się do ściśle domowego, rodzinnego kręgu,

zrywając praktycznie wszystkie większe

kontakty z otoczeniem za wyjątkiem koniecznych

i ściśle formalnych. Na wszystkie

interwencje posłów, ministrów i kolejnych

premierów car niezmiennie odpowiadał, że

problem Rasputina jest wyłącznie prywatnym

problemem carskiej rodziny i nikogo

to nie powinno obchodzić. Problem jednak

16 DEBATA Numer 11 (38) 2010

polegał na tym, że car był władcą absolutnym

jednego z największych państw świata,

konstytucji w Rosji, mimo zapowiedzi, nie

było, a parlament, czyli Duma, miał tylko

uprawnienia doradcze. Ostateczne decyzje

w sprawach państwowych należały do cara.

W tej sytuacji rola Rasputina w jego rodzinie

nie była tylko jego prywatną sprawą.

A rola „świętego szatana” była coraz większa.

Od roku 1907, czyli od jego zainstalowania

się na dworze cesarskim wpływ Rasputina

był coraz większy. „Święty starzec”

pozwalał sobie na coraz więcej. Orgie i

pijaństwa stały się coraz głośniejsze, coraz

mniej prywatne, wokół Rasputina kręciły

się różne podejrzane indywidua prowadzące

różne ciemne i podejrzane interesy

również z nim samym lub w jego imieniu.

Zaczęły się kontakty „biznesowe” z różnymi

politykami, płatne protekcje, oficjalne wręcz

łapówkarstwo. Każdy, kto cokolwiek chciał

załatwić na carskim dworze, czy to koncesję,

czy pozwolenie, czy kasację wyroku i

uniewinnienie, musiał najpierw pojawić się

z odpowiednim „podarkiem” w mieszkaniu

Rasputina. Korzystając ze swoich wpływów

na cesarzową i pośrednio na decyzje

samego cesarza, zaczął Rasputin wpływać

na obsadę ministerialnych stanowisk, kupcząc

nimi na zasadzie – kto da więcej. Do

tego dochodziły coraz głośniejsze skandale

obyczajowe, orgie z damami dworu, arystokratkami

i prostytutkami, opisywane były

przez ówczesną prasę, zarówno rosyjską jak

i zagraniczną. Miara została przekroczona

w roku 1916. Już od czasu rozpoczęcia

pierwszej wojny światowej, Rasputin zdecydowanie

był przeciwny walce z Niemcami.

Stał na stanowisku konieczności zawarcia

osobnego traktatu pokojowego z Niemcami.

Kręgi nacjonalistyczne podejrzewały

Rasputina, tak jak i carycę o cichą współpracę

z niemieckim wywiadem. Rasputina

wręcz jawnie o to posądzano, pisząc na ten

temat w prasie opozycyjnej wobec aktualnego

rządu i sugerując to z mównicy parlamentarnej.

Słynna była pod tym względem

mowa Pawła Milukowa, przywódcy partii

konstytucyjnych demokratów wygłoszona

na początku listopada 1916 roku. Wielu

historyków tę właśnie mowę oskarżycielską

uważało za faktyczny początek rewolucji.

Nieco później swoją mowę, liczącą dwadzieścia

stron wygłosił Puryszkiewicz. Mówił

długo, zszedł z mównicy nagrodzony

oklaskami. Przyczyniły się one do upadku

rządu Borysa Sturmera, protegowanego Rasputina,

który był premierem w 1916 roku i

praktycznie wykonywał wszystkie życzenia

„starca”, jeśli chodzi o obsadę stanowisk

państwowych.

Już w listopadzie 1916 roku, paru przedstawicieli

konserwatywnych, monarchistycznych

środowisk postanowiło pozbyć

DEBATA Numer 11 (38) 2010

się Rasputina w jedyny możliwy sposób, to

znaczy – zabić go. Spisek został uknuty z

motywacji patriotycznych i monarchistycznych,

jego uczestnicy byli pewni, że tym

sposobem uratują monarchię absolutną i

wybawią Rosję od kłopotów, wyciągną ją z

politycznej zapaści, w jaką zaczęła się pogrążać.

Do spisku oprócz Puryszkiewicza

należeli wielki książę Dymitr Pawłowicz,

siostrzeniec cara i książę Feliks Jusupow,

żonaty z Ireną Aleksandrowną, siostrzenicą

Mikołaja II. Spisek, jak widać sięgał wręcz

najbliższej carskiej rodziny. Warto nieco

napisać o księciu Jusupowie. Rodzina ta

wywodziła się od tatarskiego kniazia Jusupa

(tatarska forma arabskiego imienia Jusuf,

czyli Józef) Mirzy, będącego podobno na

służbie emira Tamerlana, władcy Transoksanii

albo inaczej Mawarannahru, czyli Turkiestanu,

obejmującego dzisiejsze republiki

Środkowoazjatyckie z głównymi miastami

Samarkandą, Chiwą i Bucharą. Po przejściu

na prawosławie przodek Jusupowych był

podkomorzym u Piotra I. Ojciec Feliksa

ożenił się z księżniczką Jusupową i otrzymał

od cara Aleksandra III pozwolenie na noszenie

nazwiska żony. Młody książę Feliks

zrobił przez ożenek jeszcze większą karierę.

Po rewolucji znalazł się na emigracji, gdzie

wydał książkę – swoje wspomnienia z tych

wydarzeń, dzięki której zarobił sporą fortunę.

Zmarł w roku 1967 na emigracji.

Ci trzej dżentelmeni zamierzyli i zabili

Rasputina. Należy też nadmienić, że ówczesna

Rosja, łącznie z najwyższymi sferami

władzy pełna była spisków różnego rodzaju.

Jeden z nich dążył do obalenia cara Mikołaja

II i zastąpienia go innym przedstawicielem

rodziny Romanowów. Zamierzano

jako regenta zainstalować brata carskiego

wielkiego księcia Michała. Inna grupa miała

zamiar osadzić na tronie wspomnianego

już wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza,

który nie ukrywał swoich ambicji w

tym względzie. Późniejsza o trzy miesiące

„rewolucja lutowa” i przymuszenie przez

posłów do Dumy Mikołaja II do abdykacji

na rzecz brata Michała nie wzięła się

niespodzianie znikąd, była konsekwencją

rozlicznych planów snutych od 1915 roku,

a zintensyfikowanych w 1916. Podobno w

roku 1916 książę Jerzy Lwow wespół z lożą

masońską snuł plany przewrotu pałacowego

i osadzenia na tronie właśnie Mikołaja

Mikołajewicza. Lwow został później pierwszym

szefem Rządu Tymczasowego. Pisał

też o tym w swoich wspomnieniach na emigracji

Aleksander Kiereński, drugi i ostatni

premier tego rządu.

Morderstwo Rasputina zaplanowano

w ten sposób, że książę Jusupow zwabił go

do swojego pałacu przy petersburskim bulwarze

Mojka na nocną biesiadę, obiecując

nieskończoną ilość wina Madera, które Ra-

sputin szczególnie lubił. Dodatkowo Jusupow

poprosił Rasputina o przeprowadzenie

„seansu leczniczego” ze swoją żoną, Ireną

która była podobno cudownie piękna. Rasputin

połknął przynętę. W realizacji planu

bezpośrednio uczestniczyli Polak, lekarz

frontowy, Stanisław Łazowert, oficer frontowy,

niejaki Suchotin i Newedow, służący Jusupowa.

Rasputina zwabiono do urządzonego

naprędce, acz komfortowo pokoju w

podziemiach pałacu, skąd nie było słychać

żadnych odgłosów. Wnętrze dodatkowo

zaaranżowano tak, by sprawić wrażenie, że

niedawno zebrało się tam liczne towarzystwo.

Lekarz Łazowert przygotował truciznę,

którą dodano do wina i ciast leżących

na stole. Rasputin okazał się niezwykle żywotny.

Trucizna, cyjankali, nie podziałała w

ilości, w jakiej mogłaby zabić konia. Poźniej

Jusupow przyniósł broń palną i wystrzelił

z bliska do Rasputina raniąc go pomiędzy

łopatkami. Pozostali członkowie spisku,

przedtem ukryci, wypadli i zaczęli bić go

czym się dało. Ciało wręcz zmasakrowano

i mordercy byli pewni, że Rasputin nie żyje.

Wyszli na piętro pałacu. Po pewnym czasie

książę Jusupow wrócił na dół tknięty przeczuciem

i zobaczył, że Rasputin się podnosi

i atakuje go. Zdołał wyrwać się, pomimo

ran do drzwi, które prowadziły do wyjścia

z pokoju nad rzekę Newę o tej porze skutej

lodem. Uciekającego Rasputina parę razy

trafił z rewolweru Puryszkiewicz, krzycząc

przy tym „Dlaczego ten pies nie zdycha!?”

Ten padł na wznak na śnieg. Ciało skrępowano

powrozami i wrzucono do przerębli

na Newie. Kiedy go wiązano, żył jeszcze!

Dopiero zmarł na skutek wyziębienia i utopienia.

19 grudnia na skutek informacji o

zaginięciu Rasputina i telegramów carowej,

Mikołaj II wrócił z Mohylowa, z kwatery

głównej armii rosyjskiej, której był wodzem

naczelnym. Rozpoczęto śledztwo. Winnych

w zasadzie nie ukarano, gdyż wielcy książęta

byli wyłączeni z normalnej sądowej

jurysdykcji.

Podobno Rasputin miał przepowiedzieć

carowi Mikołajowi II, że „gdy ja umrę, to

umrzesz Ty i Twoja rodzina, i upadnie Twoje

carstwo”. Dwa miesiące po jego śmierci

Mikołaj II przestał być carem, a w dziesięć

miesięcy po morderstwie Rasputina, mordercy

bolszewiccy zamordowali całą rodzinę

Mikołaja II, ostatniego cara Rosji.

Profesor w Instytucie Nauk Politycznych

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego

jest założycielem

i prezesem Związku Tatarów

Rzeczypospolitej; poeta, członek

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich,

autor kilku tomów poezji

Selim Chazbijewicz

Czerwony kat Olsztyna

Celestyn Nawrocki

– naczelnik Wydziału

Śledczego WUBP w Olsztynie (cz.1)

Stefan Tuma w lutowej „debacie” z 2010 r. opublikował swoje wspomnienia z 1976 r.

pt. „Moje wojaże”, w których centralną postacią, obok niego samego, był funkcjonariusz

uB Celestyn Nawrocki. Tuma, nie znając ubeckiej przeszłości Nawrockiego

(poznał ją dopiero, kiedy delegatura iPN w olsztynie w 2007 r. przygotowała wystawę

„Twarze olsztyńskiej bezpieki”), przez kilka lat pracował z Nawrockim w olsztyńskich

zakładach opon Samochodowych „Stomil”. Autor opisując swoje przygody

z byłymi ubekami, wspomniał także innego funkcjonariusza – Mariana (Samuela)

Lurie, zaprezentowanego w marcowym wydaniu naszego miesięcznika z bieżącego

roku. do osoby Nawrockiego – nazywanego katem olsztyna – trzeba jednak powrócić,

gdyż był on ucieleśnieniem wszystkich zbrodniczych praktyk komunistycznej

bezpieki.

PioTR KARdELA

Celestyn Nawrocki urodził się 8

kwietnia 1923 r. w Łodzi 1 . Jego

ojciec, Walenty, był szewcem, zaś

matka, Genowefa, zajmowała się domowym

gospodarstwem. W 1930 r. Nawrocki

jako siedmioletni chłopiec rozpoczął naukę

w jednej z łódzkich szkół powszechnych,

gdzie – jak sam później podawał – był

„uczniem celującym” 2 . W 1936 r., po ukończeniu

szóstej klasy, zdawał egzamin do

Państwowego Gimnazjum im. Prezydenta

Narutowicza w Łodzi, ale z nieznanych powodów

nie został wtedy przyjęty. Dopiero

rok później stał się uczniem tejże szkoły,

co nastąpić miało dzięki wstawiennictwu

Związku Inwalidów Wojennych, do którego

należał jego ojciec 3 . Do 1939 r. Celestyn

Nawrocki, podobnie jak ojciec, młodszy

brat Jerzy (ur. 1925 r.) i starszy Eugeniusz

(ur. 1920 r.), nie należał do żadnej partii

politycznej czy organizacji społecznej. Jedynie

matka Genowefa była członkiem

Polskiej Partii Socjalistycznej 4 .

Do wybuchu II wojny światowej i przez

pierwsze miesiące okupacji, Celestyn Nawrocki

mieszkał z rodzicami w Łodzi. We-

Celestyn Nawrocki

dle informacji przekazanych wiosną 1945

r. Urzędowi Bezpieczeństwa, które są jedynym

źródłem wiedzy na temat jego losów

w czasie wojny, Nawrocki nie brał udziału

ani w wojnie obronnej Polski 1939 roku,

ani w jakiejkolwiek cywilnej czy zbrojnej

konspiracji. 19 maja 1940 r. schwytany

przez Niemców podczas łapanki ulicznej w

Łodzi, osadzony został w więzieniu przy ul.

Kopernika. Dzień później wywieziono go

na przymusowe roboty do Prus Wschodnich.

Spędził tam całą wojnę. Początkowo

pracował jako robotnik rolny, a potem

zatrudniono go przy produkcji konserw

w bliżej nieokreślonym przedsiębiorstwie

gdzieś w okolicach Gołdapi 5 . Końcówka

działań wojennych na tym obszarze nosiła

silne piętno odwetu wkraczających czerwonoarmistów,

którego celem byli wszyscy

bez wyjątku mieszkańcy tych ziem, gdzie

nie rozróżniano ludności miejscowej, przymusowo

pracujących Polaków od lojalnych

wobec III Rzeszy obywateli państwa niemieckiego.

Wszystko to podsycane przez

propagandę nienawiści planowo prowadzoną

przez sowieckich oficerów politycznych,

stworzyło atmosferę psychozy i

śmiertelnego zagrożenia 6 . Tak to też odczuwał

Nawrocki, dlatego w styczniu 1945 r.,

kiedy wojska niemieckie zaczęły ustępować

z terenu Prus Wschodnich w wyniku siejącej

strach ofensywy Sowietów, Nawrocki

podczas gorączkowo prowadzonej ewakuacji,

miał oddalić się z miejsca pracy przymusowej,

rozpoczynając dwutygodniową

wędrówkę do rodzinnej Łodzi. Do domu

dotarł 4 lutego 1945 r. 7

6 lutego 1945 r. Nawrocki zapisał się

w łódzkiej dzielnicy Chojny do Związku

Walki Młodych. Kilka dni później – jak

podawał w życiorysie – „[i]dąc za głosem

sumienia” i pragnąc zawodowo związać

się wojskiem, zarejestrował się w Rejonowej

Komendzie Uzupełnień. Przez miesiąc

marzec oczekiwał „na wcielenie do armii” 8 .

Również w marcu 1945 r. Nawrocki wstąpił

w szeregi Polskiej Partii Robotniczej 9 . Nie

otrzymując z WKU odpowiedzi, postanowił

ubiegać się o przyjęcie do służby w

Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego. By

zapewnić o swej lojalności, uzyskał uprzednio

z ZWM zaświadczenie, w którym sekretarz

tej organizacji z dzielnicy Chojny

„ręczył”, że starający się o przyjęcie do UB

jest „szczerym demokratą” 10 .

Podanie o pracę w UBP w Łodzi Celestyn

Nawrocki złożył 4 kwietnia 1945 r.

Prośbę swą motywował nieco przedziwnie:

„Niniejszym proszę uprzejmie Urząd

Wojewódzki o przyjęcie mnie w szeregi

18 DEBATA Numer 11 (38) 2010

czynnych akcjonariuszy wyżej wymienionego

Urzędu. Pragnę bowiem, jako duszą

oddany sprawie czynnie przyczynić się w

wielkim dziele odbudowy Potężnej Polski

Demokratycznej, pozbawionej wszelkich

złych i wrogich elementów” 11 . W przedłożonym

obok podania życiorysie, Nawrocki

opisując koleje swego losu rozpoczął od

stwierdzenia: „Jestem Polakiem…”. Kończąc

zaś życiorys, narzekając na brak odpowiedzi

z WKU oświadczał, że pragnie

dłużej „nie zwlekać i pracować, aby czynnie

przyczynić się do umocnienia pozycji Polski

Demokratycznej w Europie” 12 .

5 kwietnia 1945 r. UBP w Łodzi pozytywnie

rozpatrzył podanie Nawrockiego 13 ,

w związku z czym ten z dniem 7 kwietnia

został przyjęty w szeregi organów bezpieczeństwa

14 . Początkowo, najpewniej

w porozumieniu z WKU, skierowano go

do pracy na stanowisku cenzora w Wojewódzkim

Wydziale Cenzury Wojskowej w

Łodzi, a 20 maja na takie samo stanowisko

do Poznania, gdzie przebywał do 6 sierpnia.

Przez dwa tygodnie był w dyspozycji

Wydziału Personalnego MBP. 15 września

Nawrockiego skierowano na przeszkolenie

do Centrum Szkolenia MBP w Łodzi 15 . Po

odbytym kursie, 21 grudnia 1945 r. Celestyn

Nawrocki złożył ślubowanie jako

funkcjonariusz UB i został awansowany do

stopnia chorążego 16 .

4 stycznia 1946 r. chorąży Nawrocki,

nie wykluczone, że z racji przebywania

podczas wojny w Prusach Wschodnich i

naturalnej znajomości tego terenu, został

skierowany na obszar Okręgu Mazurskiego.

11 stycznia rozpoczął jako oficer

śledczy służbę w Powiatowym Urzędzie

Bezpieczeństwa Publicznego w Biskupcu

Reszelskim 17 . Szefem Urzędu i przełożonym

Nawrockiego był ppor. Stefan Jarosz,

który jako absolwent Centralnej Szkoły

MBP został do Biskupca skierowany już

we wrześniu 1945 18 . Nawrocki w Biskupcu

jako oficer śledczy zajmował się m.in. sprawami

przestępstw gospodarczych. Ścigając

spekulantów i szabrowników, sam jednak

również nie ustrzegł się nadużyć i łapownictwa.

30 marca 1946 r. na polecenie szefa

PUBP, wraz z innymi funkcjonariuszami

UB, uczestniczył w zatrzymaniu Antoniego

Wacławskiego, który przewodził samochodem

ciężarowym 4 tys. kg mąki. Wacławskiego

aresztowano, zarzucając „nielegalny

wywóz mąki z terenu wojew.[ewództwa]

olsztyńskiego”. Stefan Jarosz 2.986 kg mąki

przekazał miejscowej składnicy »Społem«,

a resztę zużył na potrzeby podległego sobie

urzędu. „Po upływie kilku dni – jak napisano

w później sporządzonym raporcie

WUBP w Olsztynie – za pośrednictwem

Nawrockiego Celestyna”, do Jarosza zgłosiła

żona zatrzymanego Wacławskiego.

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Prosząc o zwolnienie męża, zapłaciła za to

Jaroszowi 10.000 zł. Wacławski został zwolniony.

Jarosz zaś podzielił się z Nawrockim

otrzymaną łapówką, dając mu 5 tys. zł. W

celu zatuszowania sprawy przeciwko Wacławskiemu

Jarosz z Nawrockim „uplanowali

fikcyjne przesłanie akt sprawy do

[olsztyńskiej] Komisji Specjalnej [do Walki

z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym]

i w związku z tym napisali pismo

skierowujące wspomniane akta do tejże

Komisji, nie przesyłając jednak akt” 19 . Nie

wykluczone, że właśnie takie postępowanie

funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa

było powodem licznych skarg, które napływały

od mieszkańców Warmii i Mazur do

olsztyńskiej Delegatury Komisji Specjalnej

20 .

Nadużywanie władzy i wspólne nieformalne

porozumienia Nawrockiego z sze-

Czerwony kat Olsztyna

fem PUBP w Biskupcu na pewno nie były

też bez wpływu na niezwykle pozytywną

ocenę Nawrockiego jako funkcjonariusza

PUBP, zawartą w wysyłanej z Biskupca do

WUBP w Olsztynie jego charakterystyce.

18 kwietnia 1946 r. ppor. Jarosz pisał m.in.,

że chorąży Nawrocki, pracował w Biskupcu

„nienagannie” i posiadał „kompetencje w

pracy Urzędu Bezpieczeństwa”. Informując

szefostwo służbowe o przynależności

podległego mu pracownika do PPR, Jarosz

określał przekonania polityczne podwładnego

jako „ściśle demokratyczne”, uznając,

że ten nadawałby się nawet „na zastępcę

szefa PUBP” 21 . Nawrocki służbę w Biskupcu

zakończył jednak z początkiem września

1946 r., co mogło być spowodowane

ujawnieniem sprawy łapówkarskiej i wszczęciem

wewnętrznego wyjaśnienia przez

WUBP w Olsztynie 22 .

8 września 1946 r. chorąży Nawrocki

został przeniesiony do PUBP w Lidzbarku

Warmińskim 23 , gdzie od 1 listopada

objął stanowisko zastępcy szefa PUBP 24 .

Jako funkcjonariusz UB był mocno zaangażowany

w akcję przedwyborczą na terenie

powiatu lidzbarskiego. Ostrze działań

przedwyborczych aparatu bezpieczeństwa,

jak w całym kraju, skierowane było przede

wszystkim przeciw członkom Polskiego

Stronnictwa Ludowego, która to partia na

terenie powiatu zorganizowała się w lutym

1946 r. I choć po referendum z 1946 r. PSL

było konsekwentnie rozbijane, to jednak

jego członkowie wciąż mogli liczyć na poparcie

społeczne, pochodzące głównie ze

strony osadników z terenu Wileńszczyzny

25 . Akcja przeciw PSL-owi była dokumentowana

przez UB. Przykładowo 2 października

1946 r. funkcjonariusze PUBP w

Lidzbarku zatrzymali byłego instruktora

Powiatowego Zarządu PSL, „podejrzanego

o handel bronią palną i dostarczenie jej

dla bandy”. Dnia następnego, zatrzymano

„3 członków nielegalnej organizacji, w

tym Prezesa Powiatowego Zarządu PSL i

skarbnika tegoż Zarządu”. 5 października

z kolei w powiecie zatrzymano osoby rozpowszechniające

ulotki „antypaństwowe” z

polecenia „nielegalnej organizacji »W[olność]

i N[iezawisłość]«” 26 . Teren – jak zapamiętał

wysoki funkcjonariusz UB Bolesław

Krzywiński, czyli Borys Shildhaus

– był przy tym przesiąknięty ludźmi z podziemia,

którzy popierali PSL. „Zadaniem

naszym – pisał dość przewrotnie Krzywiński,

myśląc o wyborach – było więc stworzyć

warunki dla ludności dla swobodnego

wypowiedzenia się” 27 .

23 listopada 1946 r. Celestyn Nawrocki

wysłał do WUBP w Olsztynie sprawozdanie

pt. „Ilość dysponującej siły do celów wyborów

w Pow.[iatowym] Urzędzie Bezp.[ieczeństwa]

Publicznego w Lidzbarku”, gdzie

wykazywał stany liczbowe funkcjonariuszy

UB, MO i ORMO zaangażowanych w

„ochronę” nadchodzących wyborów. Sam

stojąc na czele „Wyborczego sztabu policyjnego”

w powiecie, informował o zebraniu

przez UB charakterystyk członków obwodowych

komisji wyborczych, w których –

jak relacjonował – „przeprowadził pewne

reorganizacje, usuwając z tych elementy

niepewne”. 14 stycznia 1947 r., a zatem pięć

dni przed wyborami, Nawrocki podawał

do szefa WUBP, że efektem działań lidzbarskiego

UB było usunięcie z komisji 12 osób.

Chorąży Nawrocki zajmował się zatem aktywnie

rozpoznaniem osób nastawionych

wrogo do „obecnego ustroju”. W efekcie

tej pracy wytypowano w powiecie 97 osób,

głównie z PSL, które w jego przekonaniu

należało pozbawić prawa udziału w wyborach.

Relacjonując do WUBP w Olsztynie

inne owoce pracy Urzędu, donosił, że

„członków Komisji obwodowych zwerbowano

[jako informatorów UB] wszystkich”,

uzupełniając, że pełnomocników list nie

werbowano, gdyż wypracowana sytuacja

w komisjach wyborczych gwarantowała, iż

głosy oddane w wyborach będą policzone

„dobrze”. Nawrocki chwalił się ponadto, że

oprócz zastopowania przez UB zgłaszania z

terenu powiatu tzw. dzikich list, funkcjonariusze

PUBP przygotowali wykaz 52 osób,

które w przeddzień wyborów zostaną prewencyjne

aresztowane. Jak pisał dosłownie,

chodziło o „aktywistów PSL, którzy jednak

po wystąpieniu z tej partii nie przestają

swej działalności antyrządowej i uprawiają

wrogą propagandę” 28 . Poprzez tego typu

działania na pewno Celestyn Nawrocki w

jakimś stopniu przyczynił się do „utrwalenia

władzy ludowej” na terenie byłych Prus

Wschodnich.

W czerwcu 1947 r. Komitet Powiatowy

PPR z okazji „wygranych” wyborów,

podczas specjalnej uroczystości w Lidzbarku,

wręczył m.in. Nawrockiemu „dy-

plom uznania”. Tym sposobem funkcjonariusz

ten znalazł się w gronie 25. osób

wyróżnionych, które w ocenie przybyłego

z Olsztyna Ostrowskiego, przedstawiciela

Komitetu Wojewódzkiego PPR, wydatnie

przyczynili się do budowy – jak to ujął komunista

– „nowej Polski i nowego życia” 29 .

Po uroczystości Nawrocki wyjechał na

krótko do MBP w Warszawie, skąd przywiózł

nadany mu 10 lipca 1947 r. Brązowy

Krzyż Zasługi 30 .

Po wyborach Celestyn Nawrocki kontynuował

służbę w powiecie lidzbarskim,

zajmując się m.in. inwigilacją za pomocą

zwerbowanej przez siebie agentury byłego

środowiska PSL, członków PPS, Stronnictwa

Ludowego, a nawet OMTUR-u. Inwigilował

także (np. poprzez płatnych agentów

ps. „Rola” czy „Kłusownik”) członków

rządzącej partii komunistycznej, choć w

jej szeregach w przeciwieństwie do okresu

przedwyborczego nie miał już oficjalnych

informatorów – po styczniu 1947 r. zwerbowanych

uprzednio konfidentów w szeregach

PPR, wyeliminował z czynnej sieci

agenturalnej 31 .

Nawrocki także w Lidzbarku nie

ustrzegł się nadużyć władzy. Wspomniany

funkcjonariusz UB, Bolesław Krzywiński,

napisał o ludziach przebywających po

1945 r. na teren byłych Prus Wschodnich:

„Nikt sobie mienia nie przywoził, a każdy

urządzał sobie mieszkanie, zabierając

opuszczone meble i inne przedmioty,

względnie upatrywał sobie rzekomego

Niemca i zabierał mu jego własność” 32 . I

tak to chyba musiał rozumieć Celestyn

Nawrocki, bo w sierpniu 1947 r. decyzją

szefa WUBP w Olsztynie został ukarany

14-dniowym aresztem domowym, po tym

jak odkryto, że jako funkcjonariusz bezpieki

w Lidzbarku bezprawnie przechowywał

w swoim prywatnym mieszkaniu

depozyt „po wysiedlonym Niemcu Teszmerze”

33 .

3 sierpnia 1947 r. Nawrocki ukończył

w Olsztynie kurs szefów PUBP, a 15 grudnia

tego samego roku został mianowany

na stanowisko zastępcy szefa PUBP w

Lidzbarku Warmińskim 34 . Dokształcanie i

awanse nie miały jednak wpływu na ocenę

Nawrockiego przez zwierzchników w

Olsztynie, którzy ostatecznie negatywnie

podsumowali jego pracę. Celestyn Nawrocki

– jak pisano – „pełniąc obowiązki

[p.o.] Szefa PUBP w Lidzbarku, zaniedbywał

swoje obowiązki służbowe”. Wśród

przykładów podawano, że 12 września

1947 r. podczas inspekcji w PUBP znaleziono

„w koszu od śmieci oryginały

dwóch doniesień ag.[enta] ps. »Stalowy«”.

Po inspekcji nie wyciągnięto konsekwencji

służbowych wobec Nawrockiego. Mało

tego, 22 grudnia 1947 r. Nawrocki został

awansowany do stopnia podporucznika 35 .

Pobłażanie wobec niego zakończyło się

jednak również w grudniu 1947 r., gdyż

Nawrocki upił się, po czym na terenie

PUBP „wystrzelił ze swego pistoletu posiadaną

amunicję, a następnie zabrał automat

stojącemu na posterunku wartownikowi

Niedźwiedzkiemu i wystrzelił około

6-ciu razy”. Wiadomości o tym incydencie

szybko dotarły do WUBP w Olsztynie, a

potem do MBP w Warszawie, efektem

czego było wszczęcie wewnętrznego dochodzenia

wyjaśniającego 36 .

Dr historii, pracownik Delegatury

Instytutu Pamięci

Narodowej w Olsztynie.

Piotr Kardela

20 DEBATA Numer 11 (38) 2010

(Przypisy)

1. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku,

sygn. 052/191, Akta osobowe Celestyna Nawrockiego,

s. Walentego, ur. w Łodzi, dn. 8 IV 1923 r. /dalej: AIPN

052/191/, Ankieta personalna C. Nawrockiego. Przebieg

służby i awanse C. Nawrockiego, oprac. przez R. Gieszczyńską,

zob. Twarze olsztyńskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych

Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w

Olsztynie. Informator personalny, praca zbiorowa pod red. P.

Kardeli, Białystok 2007, s. 147-148, /dalej: Twarze olsztyńskiej

bezpieki/.

2. AIPN 052/191, Własnoręcznie napisany życiorys C.

Nawrockiego, Łódź, IV 1945 r. /dalej: Życiorys C. Nawrockiego/;

ibidem, Kwestionariusz dla współpracowników Resortu

Bezpieczeństwa Publicznego – C. Nawrocki /dalej: Kwestionariusz

C. Nawrockiego/.

3. Ibidem. Do Związku Inwalidów Wojennych w Łodzi

dysponując tam pewnym poparciem należał, z racji inwalidztwa

po kontuzji odniesionej w czasie I wojny światowej

podczas służby w armii carskiej Rosji, ur. 1892 r. Walenty

Nawrocki.

4. AIPN 052/191, Ankieta Specjalna UBP – C. Nawrocki,

Łódź, 22 XI 1945 r. /dalej: Ankieta Specjalna C. Nawrockiego/

5. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawroc-

kiego. 6. O wkroczeniu i działaniach Armii Czerwonej na teren

Gołdapi, okrucieństwie i zbrodniach na ludności cywilnej

traktuje m.in. fragment książki C. Merridale, Wojna Iwana,

Poznań 2007, s. 327.

7. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawrockiego.

8. Ibidem.

9. Ankieta Specjalna C. Nawrockiego

10. AIPN 052/191, Zaświadczenie dla C. Nawrockiego

wystawione przez J. Służewskiego sekretarza ZWM Łódź-

Chojny, 3 IV 1945 r.

11. AIPN 052/191, Podanie C. Nawrockiego do WUBP

w Łodzi, 4 IV 1945 r. wraz z dopiskiem o pozytywnym rozpatrzeniu.

12. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawrockiego.

13. AIPN 052/191, Podanie C. Nawrockiego….

14. Ibidem, Ankieta personalna.

15. Ibidem, Przebieg służby z akt personalnych.

16. Archiwum Delegatury IPN w Olsztynie, Akta podręczne

sprawy przygotowawczej przeciwko C. Nawrockiemu,

sygn. akt VII K 27/89, /dalej: IPN Bi 05/191/, Kopia Karty

ewidencyjnej funkcjonariusza bezpieczeństwa publicznego

– C. Nawrocki; AIPN 052/191, Pismo S. Jarosza szefa PUBP

w Biskupcu do Naczelnika Wydziału Personalnego WUBP w

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r.; ibidem, Karta ślubowania

C. Nawrockiego w Centralnej Szkole MBP, 21 XII 1945 r.

Wówczas funkcjonariusze UB ślubowali na wierność konstytucji

z dnia 17 marca 1921 r., ale też praw stanowionych przez

Krajową Radę Narodową; Twarze olsztyńskiej bezpieki…, s.

147-148.

17. O skierowaniu Nawrockiego do PUBP, zob. AIPN

Bi 058/14, 40 lat organów bezpieczeństwa woj. olsztyńskiego

1945-1985. Kronika walki, służby, pracy, oprac. J. Grzegorzewski,

mps, s. 39, /dalej: 40 lat organów/; AIPN 052/191, Przebieg

służby z akt personalnych; ibidem, Pismo S. Jarosza szefa

PUBP w Biskupcu do Naczelnika Wydziału Personalnego

WUBP w Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r.; IPN Bi 05/191,

Wykaz funkcjonariuszy PUBP w Biskupcu Reszelskim zatrudnionych

w latach 1945-1948.

18. O skierowaniu S. Jarosza do PUBP w Biskupcu, zob.

AIPN Bi 058/14, 40 lat organów, s. 29. W monografii Biskupca

wydanej za PRL-u, odnotowano jedynie, że PUBP istniał i

nic ponadto. Zob. Biskupiec. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn

1969, s. 202.

19. AIPN 052/191, Informacja dotycz.[ąca] ppor. NA-

WROCKIEGO Celestyna, ofic.[era] śl.[edczego] WUBP

Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950

r. Za powyższe Jarosz, decyzją Ministra Bezpieczeństwa Publicznego

z dnia 7 stycznia 1948 r. został wydalony z pracy

w UB. Nawrocki zaś został ukarany 14-dniowym aresztem

domowym z potrąceniem 50% poborów za czas odbywania

kary 20. Szerzej na ten temat, zob. R. Tomkiewicz, Olsztyńska

Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i

Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1954, Olsztyn 1995, s. 92.

21. AIPN 052/191, Pismo S. Jarosza szefa PUBP w Biskupcu

do Naczelnika Wydziału Personalnego WUBP w

Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r.

22. IPN Bi 05/191, Wykaz funkcjonariuszy PUBP w

Biskupcu Reszelskim zatrudnionych w latach 1945-1948.

Inną datę zakończenia służby C. Nawrockiego w PUBP w

Biskupcu podała R. Gieszczyńska, co mogło wynikać z przepisania

błędnie zapisanej daty w karcie o przebiegu służby,

która wyraźnie w latach 1945-1948 była przepisywana, a nie

uzupełniana na bieżąco. Dokumenty związane z aktywnością

C. Nawrockiego w Lidzbarku Warmińskim datowane już od

jesieni 1946 r. wskazują ewidentnie, że datę tę zapisano mylnie

– 1947 zamiast 1946 r. Zob. Twarze olsztyńskiej bezpieki, s.

147 i por. AIPN 052/191, Karta ewidencyjna C. Nawrockiego.

23. IPN Bi 05/191, Wykaz funkcjonariuszy PUBP w Biskupcu

Reszelskim zatrudnionych w latach 1945-1948. Wedle

jednych ustaleń, PUBP w Lidzbarku Warmińskim został

zorganizowany w lipcu 1945 r. pod kierownictwem Henryka

Wróblewskiego. Zob. J. Mikołajczak, Trud pierwszych lat.

Powiat lidzbarski w latach 1945-1947, Lidzbark Warmiński

„Ty ślepy jesteś”

– zaćmienie z czasów

realnego socjalizmu

„Władza ludowa”, deklaratywnie troszcząc się o ludzi, z rozmysłem deprecjonowała

człowieka – niezależnie od jego pochodzenia. Kolektywne szczęście, do którego

zmierzano, nie obejmowało wolności myśli – niezależnie od języka, w jakim myśl

tę artykułowano. Jawnie budując socjalizm, potajemnie kontrolowano poczynania

obywateli. istniała cenzura oraz funkcjonariusze i ich współpracownicy zajmujący

się inwigilacją. Jak wyglądały efekty pracy agentów Służby Bezpieczeństwa i wedle

jakich prawideł działali, można się przekonać, analizując wybrane przykłady. Cytowane

dokumenty dotyczą metod stosowanych przez bezpiekę po 1956 r. wobec społeczności

ukraińskiej w PRL.

JERzy NECio

zdecydowany odpór

Ukraińców w PRL, stanowiących w

tym kraju rozproszoną społeczność,

SB starała się uchronić przede

wszystkim od „nacjonalizmu”. Za „nacjonalizm”

uchodziły zresztą wszelkie aspiracje w

kierunku utrzymania własnej tożsamości.

Dbano, by nici łączące ukraińską diasporę

w Polsce z rodakami na Zachodzie i po

wschodniej stronie Bugu nie służyły umacnianiu

poczucia narodowej wspólnoty. Ekumenia,

której powszechnie należało hołdować

nazywała się „Związek Sowiecki”. Kraj

1994, s. 35. Z kolei z opracowaniu resortowym na temat organów

bezpieczeństwa państwa na Warmii i Mazurach, wynika,

że organizatorem PUBP w Lidzbarku Warmińskim i jego

pierwszym p.o. kierownikiem był starszy referent, chorąży

Marian Majewski, s. Romana, ur. 1922 r., absolwent Centralnej

Szkoły MBP w Łodzi. Zob. 40 lat organów, s. 23.

24. AIPN 052/191, Przebieg służby z akt personalnych

25. Z. Mikołajczak, op. cit., ss. 67-68.

26. 40 lat organów, s. 66-67. Szerzej o walce wyborczej

przed wyborami do Sejmu ustawodawczego w 1947 r., zob.

B. Łukaszewicz, PSL na Warmii i Mazurach w latach 1945-

1947, Olsztyn 1991, ale też o represjach wobec członków PSL,

idem, Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946-1955, Olsztyn

2000. Zob. też: W. Brenda, Aparat represji w województwie

olsztyńskim w latach 1945-1947 i jego rola w zwalczaniu polskiej

konspiracji antykomunistycznej, „Znad Pisy. Wydawnictwo

poświęcone Ziemi Piskiej”, nr 12, 2003.

27. Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego,

Zbiory Specjalne, sygn. R-15, Relacja Bolesława Krzywińskiego

/dalej: Rel. Krzywińskiego/, s. 7. Borys Shyldhaus s.

Mozesa, ur. 24 X 1913 r., został na teren Okręgu Mazurskiego

skierowany rozkazem nr 250 ministra Bezpieczeństwa Publicznego,

będąc uprzednio szefem PUBP w Przemyślu. Na

zmianę nazwiska otrzymał zgodę MBP, zob. 40 lat organów, s.

30. Por. Twarze olsztyńskiej bezpieki, s. 122.

28. IPN Bi 084/383, Sprawozdanie szefa PUBP do szefa

WUBP, Lidzbark Warmiński, 14 I 1947, za: M. Golon,

Historia Lidzbarka Warmińskiego 1945-1975, maszynopis w

opracowaniu, przeznaczony finalnie do druku [w:] Historia

Lidzbarka Warmińskiego, t. II, red. K. Mikulski. [brak paginacji

stron].

29. Archiwum Państwowe w Olsztynie, 1082/4, Protokół

Komitetu Powiatowego PPR z 16 VI 1947, za: M. Golon,

op. cit..

30. IPN Bi 05/191, Kopia Karty ewidencyjnej funkcjonariusza

bezpieczeństwa publicznego – C. Nawrocki.

31. IPB Bi 120/22, Sprawozdanie szefa PUBP w Lidzbarku

Warmińskim do WUBP w Olsztynie, 8 X 1947, za: M.

Golon, op. cit..

32. Rel. Krzywińskiego, s. 3.

33. AIPN 052/191, Informacja dotycz.[ąca] ppor. NA-

WROCKIEGO Celestyna, ofic.[era] śl.[edczego] WUBP

Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950 r.

Pisownia cytowanego dokumentu oryginalna.

34. 40 lat organów, s. 91, 96.

35. IPN Bi 05/191, Kopia Karty ewidencyjnej funkcjonariusza

bezpieczeństwa publicznego – C. Nawrocki.

36. AIPN 052/191, Informacja dotycz.[ąca] ppor. NA-

WROCKIEGO Celestyna, ofic.[era] śl.[edczego] WUBP

Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950 r.

ten był wzorcem polityki narodowościowej,

a jego państwowe przedsiębiorstwo inwigilacyjne

– KGB w sprawach ukraińskich traktowało

polską esbecję jako podwykonawcę i

wspólnika.

Fluktuacje na szczytach władzy, kryzysy

i następujące po nich „odwilże” powodowały

przekształcenia polityczne, wśród których

przeobrażeniom ulegał też stosunek do

mniejszości narodowych.

„Po VIII Plenum nasza Partia i władze,

kierując się zasadami internacjonalizmu, zasadami

konstytucji lipcowej [z 22 lipca 1952 r.

– przyp. aut.] gwarantującej równouprawnienie

wszystkich obywateli bez względu na

narodowość, postanowiły dać zdecydowany

odpór rozpętanej przez wrogie elementy fali

szowinizmu i waśni narodowościowych i realizować

słuszne postulaty mniejszości narodowych.

Zgodnie z zaleceniami KC PZPR i

Rządu w 1956 r. powołano do życia szereg

towarzystw społeczno – kulturalnych wśród

mniejszości narodowościowych zamieszkałych

w Polsce.” 1 Tak postrzegano genezę m.in.

Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego

według broszury opracowanej w

styczniu 1959 r. w Departamencie III MSW.

Funkcjonariusze resortu (mjr T. Szumański i

mjr Z. Wesołowski) zapisali w dokumencie:

„W ostatnich miesiącach 1956 i początkach

1957 nastąpiła zasadnicza zmiana charakteru

tej działalności [„nacjonalistycznej” – przyp.

aut.] i jej wzrost w niektórych województwach.

W tym okresie elementy podsycały

nastroje nacjonalistyczne, antyradzieckie,

występowały niekiedy z żądaniami rehabilitacji

UPA, lansując w środowiskach nacjonalistycznych

postulat „samodzielnej Ukrainy”.

(…) Typowym zjawiskiem dla tego okresu

było dążenie elementów nacjonalistycznych

do opanowania UTSK dla wykorzystania tej

legalnej instytucji do swoich celów”. 2

Impet zmian wprowadzonych na fali

października 1956 r. wkrótce został wyhamowany,

a Władysław Gomułka, który zdobył

wtedy ster rządów zasłynął niebawem

jako promotor „siermiężnego socjalizmu”.

Stalinowski terror Urzędu Bezpieczeństwa

ustąpił miejsca subtelniejszym sposobom

kontroli zastosowanym przez SB. UTSK

uznawane przez władze za jedynego oficjalnego

reprezentanta całości środowiska

ukraińskiego w PRL, poddano charakterystycznym

dla czasów Gomułki metodom

inwigilacji. Kluczową rolą rolę w „ochronie”

społeczności ukraińskiej spełniali usłużni

wobec aparatu władzy różnej maści konfidenci,

których rekrutowano spośród przedstawicieli

tej mniejszości.

Confidentia Felix – przykład

„Na to Łapski 3 znów wybuchnął gniewnie:

ty ślepy jesteś, nie widzisz, że temu

wszystkiemu winien jest system niewolniczy

radzieckiego rządu. Ten system gnębi naszą

Ukrainę i prowadzi ją do likwidacji jako suwerenne

państwo. Tam jest kult na każdym

kroku. Kult dyrektora, kult brygadzisty, a nawet

kult oddziałowej w kołchozie nacelowane

na to, aby człowieka zemleć jak w młynku,

zlikwidować psychicznie i fizycznie, oduczyć

go samodzielnego myślenia i posiadania swego

zdania”. 4 Emocjonalną wypowiedź Ostapa

Łapskiego zapamiętaną z dyskusji w redakcji

„Naszego Słowa” podał oficerowi SB tajny

współpracownik o pseudonimie „Feliks”.

Doniesienia „Feliksa” charakteryzowała drobiazgowość.

Starał się też podawać nazwiska

wszystkich osób obecnych przy opisywanych

wydarzeniach. Treści, które komunikował

esbekom, świadczą o jego prowokacyjnym

udziale podczas dyskusji. „Zaczęło się od

pytania Kobelaka 5 , który stwierdził, iż każdy

ma swoje odrębne zdanie i powinien je

swobodnie i wszędzie wyrażać ustnie czy w

prasie. Na tym polega sens prawdziwej demokracji.

Ja [„Feliks” – przyp.aut.] wtrąciłem

słowo: „To nie zawsze na dobre wychodzi, jak

np. w Czechosłowacji” [W 1968 r. miała tam

miejsce interwencja wojsk Układu Warszawskiego

– przyp.aut.] Łapski krzyknął: „Na

dobre wychodzi. Czesi są jednomyślni pod

względem swej suwerenności. Oni wszyscy

jak jeden mąż plunęli w dużą mordę Sowietom

i pokazali, że są panami w swym kraju,

że u nich Moskwa nie ma prawa panoszyć się

jak na Ukrainie”. 6 Dokument sporządzony

na podstawie relacji „Feliksa” przed ponad

40 laty jest ilustracją kontrastowych postaw

przyjmowanych wówczas wśród czołowych

przedstawicieli środowiska ukraińskiego w

Polsce. „Łapski więcej jak pół godziny krzycząc

i gestykulując (weszli Werba i Szczyrba

ale zaraz wyszli, aby nie być świadkami)

dowodził, że na Ukrainie nie ma wolności.

Wszystko zdławili butem Rosjanie, butni, nie

szanujący nikogo prócz siebie. W Dniepropiotrowsku

Rosjanka, kierowniczka muzeum

rozkopała mogiłę zaporożca Sirka, kości

wzięła do worka i gdzieś zaniosła, aby nie zostało

śladu po bohaterze narodowym. Porozbierali

cerkwie zabytkowe. A najważniejsze

spotworzyli [ukrainizm – zdeformowali –

przyp.aut.], spaplużyli [ukrainizm – oszkalowali

– przyp.aut.] duszę ukraińską, odbierając

od niej co najcenniejsze – język ojczysty. A co

wart jest człowiek bez języka i kultury?” 7

Trzy lata wcześniej „Feliks” wiernie scharakteryzował

bezpiece przebieg uroczystości

poświęconej Tarasowi Szewczence. „Dn.

13.III 1966 w teatrze „Buffo” w Warszawie

(ul. Konopnickiej 6) odbyła się akademia

Szewczenkowska. Byłem obecny za kulisami

podczas zawieszenia portretu Szewczenki. Był

to nie tradycyjny portret, a poeta z podniesionymi

i złączonymi nad głową rękoma, wzywający

do czynu. Zawieszali portret Pankiw

i Boberski.” 8 „Feliks” podał, że słowo wstępne

wygłosił Stefan Kozak 9 . Konfident skrupulatnie

zwrócił uwagę, że brzmienie cytatu z

Szewczenka przytoczone przez S. Kozaka

różni się od przekładu rosyjskiego. „Z Moskiewskiego

puchara moskiewska trucizna

(a w rosyjskim obecnym tłumaczeniu to zdanie

brzmi inaczej: Z carskiej czary (puchara)

carską truciznę – str. 408 (…).” 10 Cenzorskie

zapędy „Feliksa” dorównywały jego serwilizmowi

wobec władz komunistycznych. „Referat

[Stefana Kozaka – przyp.aut.] pominął

rzeczywistość naszą. Ani jednego słowa nie

było o tym, że marzenia Szewczenki urzeczywistnione

są i Ukraina obecnie wolna. Pominął

również nowe warunki życia mniejszości

ukraińskiej w Polsce Ludowej. Dowodem

czego jest choćby fakt pokazu kulturalnego

dorobku Ukraińców w Warszawskim teatrze,

czego kiedyś nie było.” 11 Ostatnie zdanie tajny

współpracownik SB ozdobił przypisem wyrażającym

ideologiczną ogładę, czyli prezentującym

tzw. „klasowe podejście”. „Drugi fakt,

że w chórze śpiewała połowa studentów warszawskiej

ukrainistyki, dzieci byłych pastuchów

i drwali. Tego Kozak nie podkreślił”. 12

Doniesienia „Feliksa” zawierały obserwacje,

które mogły bezpiece dać asumpt do

pogłębionego zainteresowania określonymi

osobami. Agent podawał, kto komu i z jakiej

przyczyny składał gratulacje, bił brawo, kto z

kim i w jakich okolicznościach rozmawiał…

Po projekcji głośnego filmu „Cienie zapomnianych

przodków”, którą zorganizowano

w świetlicy UTSK w Warszawie w dn. 27 lutego

1966 r. „Feliks” zrelacjonował wypowiedź

Michała Wachniuka 13 . Przytoczył autoprezentację

mówcy zwierającą jego światopoglądowe

credo. „Wachniuk mówił: Jestem uparty

i prawdomówny. Lubię robić na przekór. Np.

w naszym kraju (Polska) greko – katolicka religia

prześladuje się, to dlatego ja naumyślnie

chodzę do cerkwi na Miodową.” 14

Doniesieniami „Feliksa” uzupełniano

teczki osób inwigilowanych przez SB, np.

do akt Stefana Kozaka włożono następującą

obserwację poczynioną przez TW: „Kozak

spojrzał na stół. Leżała gruba książka Małaniuka

15 (nacjonalista z Zachodu). Szczyrba

dopiero wyjął z koperty księgę zabroniona

i nie zdążył schować. Kozak ją uchwycił,

usiadł w kącie i zaczął czytać. Długo załatwiał

sprawy Werba, potem ja, a Kozak wciąż

czytał. Myśmy wyszli a on został i czytał”. 16

Oficer sporządzający wyciąg z relacji

„Feliksa” dopisał jeszcze notatkę wyjaśniającą,

w której stwierdził, że wydane w Kanadzie

opracowania i komentarze na tematy

literackie napisane są z pozycji „skrajnie

nacjonalistycznych” i są „nie do przyjęcia w

naszych warunkach”. 17

zadania sieci

Oglądanie efektów „pracy” „osobowego

źródła informacji”, jakim był np. „Feliks”,

przypomina bierną obserwację pojedynczego

trybu znacznie większej machiny –

przynajmniej do momentu, w którym nie

odczyta się „instrukcji obsługi”. Ukazanie

inżynierii SB, tj. wewnętrznych wskazówek –

rozporządzeń, instrukcji, analiz uzmysławia

szerokość „frontu robót” agentury. „Przed

siecią stoi zadanie:

– rozpracowania i obserwacji osób przechodzących

w naszym zainteresowaniu i

ujętych w związku z tym w ramy spraw

ewidencji operacyjnej,

– rozpoznawania spotkań i schadzek elementów

nacjonalistycznych oraz punktów

przesyłkowych korespondencji napływającej

z zagranicznych ośrodków

nacjonalistycznych do nacjonalistów

zamieszkałych w ZSRR,

– przeniknięcia do działających politycznych,

nacjonalistycznych ośrodków emigracyjnych,

dogłębnego ujawniania zamiarów, celów,

form i metod działania elementów nacjonalistycznych

spośród mniejszości narodowościowych

zamieszkałych w Polsce”. 18

Powyższy cytat pochodzi z dokumentu

powstałego w styczniu 1959 r. w Departamencie

III MSW zajmującym się inwigilacją

22 DEBATA Numer 11 (38) 2010

mniejszości narodowych. Co charakterystyczne,

w niewielkim fragmencie nasyconym

esbeckim żargonem aż pięciokrotnie

użyto przymiotnika „nacjonalistyczny”.

W kolejnych częściach analizy funkcjonariusze

akcentowali postulat bliskiego kontaktu

i potrzebę zdobywania zaufania przez

konfidentów w stosunku do osób, które zamierzano

inwigilować. Sporządzono przy

tym swoisty katalog środowisk, w których

należało poszukiwać donosicieli. „Dla zwalczania

wrogiej działalności ukraińskich i litewskich

elementów nacjonalistycznych należy

przede wszystkim typować kandydatów

na werbunek spośród:

– osób, które biorą udział w schadzkach

podejrzanego politycznie charakteru i

znani są z przeszłej lub obecnej nacjonalistycznej

działalności

– osób, które odsiadywały kary więzienia

w Polsce i ZSRR za terrorystyczną i

nacjonalistyczną działalność przeciwko

ZSRR i PRL a ich aktualna postawa

wskazuje, że mogą uprawiać wrogą nacjonalistyczną

działalność

– (…)

– osób, które podejrzane są o uprawianie

nacjonalistycznej działalności wśród

młodzieży ukraińskiej lub mających

zaufanie tej młodzieży – głoszących poglądy

tworzenia młodzieżowych organizacji

w oderwaniu od UTSK względnie

tworzenia nielegalnych młodzieżowych

organizacji ukraińskich

– (…)

– księży wyznania greckokatolickiego i

prawosławnego, których aktualna postawa

wskazuje, że mają możliwość

wyjaśniania wrogiej nacjonalistycznej

działalności i posiadających kontakty z

ośrodkami nacjonalistycznymi i klerykalnymi

za granicą”. 19

W wymienionych grupach upatrywano

nadzieję na uzyskanie najcenniejszych informacji,

jednocześnie SB otwierała sobie możliwości,

by nimi sterować i wpływać przez

nich na całe środowisko.

Oficerowie bezpieki przed przystąpieniem

do werbunku mieli starannie dobierać

argumentację i w żadnym razie nie mogli

urazić uczuć narodowych kandydata. „W tej

sytuacji pracownik nasz przeprowadzający

rozmowę werbunkową winien wykazywać

dużo taktu i umiaru i w ten sposób pozy-

(Przypisy)

1. A IPNBu 01521/640 – O sytuacji politycznej i

operacyjnej wśród mniejszości narodowościowych i zadaniach

SB, s.3.

2. Tamże, s.4.

3. Eustachy (Ostap) Łapski – poeta, tłumacz, krytyk

literacki, wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim [ur.

07.07.1926 r. w Kobryniu]

4. A IPNBu 1419/119 – Doniesienie TW „Feliks” z

02.06.1969 r.

5. Anatol Kobelak – redaktor „Naszego Słowa” – organu

prasowego UTSK.

6. Tamże.

7. Tamże.

8. A IPNBu 1419/118 – Doniesienie TW „Feliks” z

DEBATA Numer 11 (38) 2010

skiwać go dla swoich celów, by w żadnym

wypadku uczucia narodowe kandydata nie

zostały dotknięte. Ta zasada powinna obowiązywać

nawet i w tych wypadkach, kiedy

operujemy przy werbunku materiałami kompromitującymi”.

20 Więcej: oficjalnie „chroniąca”

od nacjonalizmu bezpieka w przypadku

planowanego pozyskania skłonna była brać

pod uwagę pobudki patriotyczne. „Niejednokrotnie

uczucia narodowe kandydata spośród

mniejszości mają decydujący wpływ na podjęcie

przez niego decyzji o jego współpracy z

nami.” 21 Celem głównym było bowiem pozyskanie

ludzi dostarczających SB wiarygodnych

informacji. „Drugim ważnym elementem

w pracy z agenturą spośród mniejszości

narodowych jest konieczność wszechstronnego

sprawdzania poprzez równoległą agenturę

prawdziwości i obiektywności informacji

przekazywanych przez poszczególne jednostki.

Chodzi mianowicie o całkowite wyeliminowanie

z pracy tych jednostek o tendencji

do dezinformacji i naciągania faktów.” 22

Oprócz tajnych „osobowych źródeł informacji”,

wiedzę na temat sytuacji w środowiskach

mniejszości narodowych zapewnić

miała bezpiece łączność z kierownikami

Wydziałów Administracyjno – Społecznych

i Wydziałów ds. Wyznań przy Wojewódzkich

Radach Narodowych. Pozyskiwanie

informacji z wyżej wymienionych urzędów

planowano głównie w stosunku do elementów

nacjonalistycznych, które zdołały uplasować

się w towarzystwach społeczno – kulturalnych

mniejszości narodowościowych i

we władzach kościelnych wyznania grecko

– katolickiego i prawosławnego.” 23

zatrzaśnięte drzwi?

Agentura bezpieki działała w sposób tajny,

nie sposób więc dokonać opisu jej aktywności,

nie uciekając się do utajnionych niegdyś dokumentów.

W toczącej się obecnie w środowisku

ukraińskim dyskusji na temat UTSK: czy była

to organizacja ukraińska czy „dla Ukraińców”,

nie można pominąć opisu minionej rzeczywistości,

nie odwołując się do archiwaliów generowanych

niegdyś przez SB. Tym bardziej,

że aktualnie istniejący Związek Ukraińców w

Polsce (ZU w P) powstał na skutek transformacji

UTSK. W 1990 r., gdy rodził się ZU w P

nie istniała możliwość wglądu do dokumentów

bezpieki. Zjazd przekształcający UTSK

15.03.1966 r. Pisownia wszystkich cytatów i podkreślenia

są oryginalne.

9. Stefan Kozak – filolog – ukrainista, w latach 1969

– 75 red. naukowy „Slavia Orientalis” ,od 1993r. profesor

Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie przewodniczący

Ukraińskiego Towarzystwa Naukowego w Polsce.

10. Tamże.

11. Tamże.

12. Tamże.

13. Michał Wachniuk – działacz UTSK, w latach

1930–35 poseł na Sejm RP.

14. A IPNBu 1419/118 – Doniesienie TW „Feliks” z

08.03.1966 r.

15. Jewhen Małaniuk 1897 – 1968, poeta, publicysta

i działacz polityczny.

w nową organizację odbył się w dn. 24–25

lutego 1990 r. w Warszawie, a SB funkcjonowała

jeszcze do maja tego samego roku. Na

zakończenie pracy dla systemu policja polityczna

PRL niszczyła papierowe dowody swej

działalności. Zasoby, które ocalały, przekazano

do Urzędu Bezpieczeństwa (UOP), a stamtąd

do IPN utworzonego w 1999 r. Wiedza pochodząca

z archiwów byłej SB dopiero teraz

ma szanse dotrzeć szerszym strumieniem do

opinii publicznej. Pierwszą monografię UTSK

opracowaną w oparciu o źródła zgromadzone

w IPN wydał w 2008 r. Jarosław Syrnyk. 24

Według wrocławskiego historyka tajny

współpracownik o pseudonimie „Feliks”, ulokowany

w redakcji „Naszego Słowa” oddawał

usługi mocodawcom z esbecji przez co najmniej

dwie dekady (od lat 50. do drugiej połowy

lat 70. XX w.). 25 Oprócz wspomnianych

wyżej elukubracji, jego donosy przydały się SB

w sprawie „Saturn” (rozpracowanie O. Horbacza,

W. Cegielskiego, A. Olearczyka, A. Mentucha,

L. Jedynaka, I. Chylaka, M. Kozaka) 26

oraz do ustalenia w 1958 r. pomysłodawców

zjazdu Łemków w Głogowie, co skutkowało

następnie utrąceniem inicjatywy. 27 O faktycznej

roli – wybranego jako przykład „Feliksa”

– w dziele wzmacniania komunistycznego

aparatu bezpieczeństwa trudno byłoby się dowiedzieć,

gdyby zaaprobować pogląd, że nie

należy badać poesbeckich archiwów.

Ogólnym założeniem przyjętym przez

ZU w P jest niezaglądanie za rozwieszony w

1990 r. parawan. Ograniczono się do paradygmatu:

Ukraińcy w PRL byli prześladowani

i inwigilowani. Pomija się jednak szczegóły:

kto i w jaki sposób tego dokonywał? Jakie

motywy kierowały konfidentami? – choć tu

sytuacja może być skomplikowana. Jakich

spustoszeń dokonała esbecka agentura? To

powoduje, że za zatrzaśniętymi drzwiami z

napisem „PRZESZŁOŚĆ” na równych prawach

pozostają postawy i dokonania ludzi

wolnych i niepokornych wobec systemu, jak i

donosicieli zniewalających rodaków.

Nauczyciel historii, Ukrainiec

o łemkowskich korzeniach

ur. w 1962 r. w warmińskim

Braniewie, publikował m.in.

w wydawnictwach Wspólnoty

Kulturowej „Borussia” do

której należy. Zainteresowany

historią regionalną i dydaktyką

historii

Jerzy Necio

16. A IPNBu 1419/118 – Doniesienie TW „Feliks”

05.05.1966 r.

17. Tamże.

18. A IPNBu 01521/640 – O sytuacji politycznej i

operacyjnej w środowisku mniejszości narodowych w Polsce

i zadaniach SB, s. 19.

19. Tamże, s.19–20.

20. Tamże, s.20.

21. Tamże.

22. Tamże.

23. Tamże, s.22.

24. Jarosław Syrnyk, Ukraińskie Towarzystwo Społeczno

– Kulturalne (1956–1990), Wrocław 2008.

25. Tamże, s.411.

26. Tamże, s.211.

27. Tamże, s. 287.

„Holender Warota” –

słownik agentów

olsztyńskiej SB

Kiedy docieram do kolejnych akt rozpoczynających się od sygnatur 0088/… wiem

już, że natrafiłem na kolejnego tajnego współpracownika Służby Bezpieczeństwa,

bądź też kandydata na takiego. im dalsza cyfra poprzedzająca ukośnik, tym współpraca

jest mniej odległa, i dotyczyć może postaci żyjącej, mającej często wpływ na

obecną rzeczywistość, czasem zdarza się, że jest to osoba pragnąca uchodzić na autorytet

moralny, bądź uznanego fachowca. Jednostek rozpoczynających się od sygnatur

0088/… jest ponad cztery tysiące egzemplarzy, nie oznacza to bynajmniej, iż jest to

wielkość która określa liczbę byłych TW olsztyńskiej SB. Niektórzy z nich figurują

jedynie w kartotekach esbeckich, gdyż teczki personalne i pracy mogły zostać wybrakowane,

bądź, co zawsze podkreślam „sprywatyzowane”. Każdy z agentów jednak

wcześniej czy później znajdzie miejsce w niniejszym „holendrze”.

PAWEł PioTR WARoT

▶ A jak TW ps. „Adam”, czyli Adam

Buraczewski, okres współpracy

1976–1985

Adam Buraczewski, kierownik Zespołu

Matematyki z Wyższej Szkoły Pedagogicznej

w Olsztynie, jak wynika z zachowanych

dokumentów współpracował z Wydziałem

III Służby Bezpieczeństwa w okresie

od 1976 do 1985 r., a więc przez dziewięć

długich lat. Jeszcze wcześniej współpracował

jako kontakt operacyjny (KO) pseudonim

B. A. Zapewniał on komunistycznym

służbom specjalnym rozpoznanie tzw.

sytuacji operacyjnej na Wydziale Przyrodniczo-Matematycznym,

zwłaszcza wśród

kadry naukowej WSP, które dotychczas

było słabe. Tym bardziej, że oceniany był

na macierzystym wydziale, jako liczący się

naukowiec, utrzymujący szerokie kontakty

towarzyskie z innymi wykładowcami.

Dzięki zdobywanej ciągle w ramach spraw

obiektowych założonych na naukowców o

kryptonimach „Uczelnia R” i „Uczelnia N”

wiedzy operacyjnej, SB wiedziała, że rektor

uczelni prof. Juliusz Popowicz miał o Buraczewskim

jak najlepszą opinie, składając

mu nawet propozycję objęcie stanowiska

prorektora WSP ds. dydaktyczno-naukowych.

Bezpieka oceniała ewentualne

objęcie takiego stanowiska, jako wzrost

możliwości operacyjnych agenta. A ponieważ

stanowisko to Buraczewski objąłby po

Stanisławie Szteynie, a więc innym współpracującym

z nią TW o pseudonimie „Zn”,

zapewniłoby to SB, oprócz wiedzy na temat

pracowników WSP, dalsze utrzymanie szerokiego

dopływu informacji ze środowiska

rektorskiego uczelni.

Buraczewski na współpracę z SB zgodził

się dobrowolnie, przyjmując przed

swoim oficerem prowadzącym, którym

był por. Wojciech Napora, pseudonim

agenturalny „Adam”. Bezpiece szczególnie

zależało na kontakcie, gdyż jak się

spodziewano, dzięki licznym podróżom

zagranicznym, m.in. do Finlandii, Szwecji

czy Kanady, ale również do krajów tak

egzotycznych, jak Kenia, posiada on rozległe

kontakty na świecie, co więcej, dzięki

znajomości języków obcych miał dotarcie

do obcokrajowców przebywających na

uczelni. Nie przeszkadzało też nikomu z

władz SB, że Buraczewski będąc przez 13

lat w Ghanie, gdzie wykładał jako profesor

na Uniwersytecie Kumasz, odmawiał tak

naprawdę w latach 1962–1975 powrotu

do kraju. Z jakich powodów po powrocie

do PRL nie został chociażby aresztowany,

tego możemy się domyślać. Po powrocie

deklarował jednak zdecydowaną chęć

podtrzymywania kontaktów z SB, co jeszcze

bardziej potwierdzało jego kontakty z

komunistycznym aparatem represji przed

1975 r.. Wojciech Napora zapytał nawet

Buraczewskiego wprost, co ten ma na myśli,

naukowiec odparł, że nie będzie stawiał

we wzajemnej współpracy żadnych „warunków,

ani innych wymagań”. Funkcjonariusz

zapowiedział przy okazji, że warunkiem

dalszych wyjazdów Buraczewskiego

do krajów zachodnich, będzie ściślejsza

współpraca i to na „odpowiednim” poziomie

operacyjnym, nie jak dotychczas na

zasadzie kontaktu operacyjnego.

SB wysoko ceniła zdolności operacyjne

TW „Adama”, zwłaszcza jego jasność przekazywania

wniosków – „rzeczowy i zwię-

zły” język. Dalsza współpraca pokazała, co

podkreślał Napora, że TW chętnie udzielał

informacji. Bez oporów spotykał się ze

swoim oficerem prowadzącym „dzieli się

bez oporów swoimi spostrzeżeniami, czy

uwagami, często wplatając wątki osobiste”.

W jego esbeckiej charakterystyce znalazły

się określenia typu: „Nie kryje tego, że

lubi pieniądze”, „Zachłanny na pieniądze”,

„Człowiek hołdujący kultowi dolara”. Pobyt

na zagranicznych stypendiach traktować

miał, jak każdy chyba wyjeżdżający w tamtym

czasie naukowiec, dwojako, w sposób

naukowy i jednocześnie zarobkowy.

Już podczas spotkania werbunkowego

22 listopada 1976 r., SB uzyskała od Buraczewskiego

informacje na temat jego znajomych

z WSP. Informował m.in. o pracowniku

naukowym, Edycie Kwasowskiej,

którą TW oceniał bez zarzutu jedynie od

strony dydaktycznej. Wytykał jej natomiast

braki od strony naukowej. Opowiedział

o tym jak zaproponował jej podjęcie

się pisania pracy doktorskiej, z czego nie

skorzystała - „nie traktuje pracy na uczelni

perspektywicznie, jedynie doraźnie”.

„Adam” tłumaczył to faktem posiadania

przez Kwasowską rodziny w RFN i planów

związanych wyjazdem z Polski.

Buraczewski był wykorzystywany,

m.in. w sprawie tzw. działalności antysocjalistycznej,

prowadzonej głównie wśród

studentów przez niejakiego Aleksandra

Rusieckiego. Do czasu wyjazdu z Polski

w maju 1980 r., TW „Adam” dostarczył

kilku, jak oceniała to SB „interesujących

danych” dotyczących rozpracowywanego

przez SB Rusieckiego. Sam Buraczewski,

jako kierownik zakładu miał – w ocenie SB

– posłużyć do represjonowania Rusieckiego,

jako swoisty „odwód operacyjny”.

W lipcu 1980 r. Buraczewski wyjechał

turystycznie do Indii, a następnie do Papui

Nowej Gwinei, skąd odmówił powrotu do

kraju. W Papui znalazł pracę w Port Moresby,

na tamtejszym uniwersytecie. Służby

specjalne PRL planowały jednak po jego

powrocie do kraju, kontynuować z nim

dalszą współpracę. W październiku 1985

r. Buraczewski wystąpił o uznanie ważności

paszportu oraz o udzielenie mu urlopu

naukowego. Co znamienne, obie sprawy

zostały załatwione pozytywnie.

▶ M jak TW ps. „Mieczysław”, czyli

Krzysztof Mieczysław Świątek, okres

współpracy 1982–1987. obecny dziekan

Wydziału Geodezji i Gospodarki

Przestrzennej uWM

Krzysztof „Mieczysław” Świątek, profesor

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,

podobnie jak jego poprzednik na

stanowisku dziekana Wydziału Geodezji

24 DEBATA Numer 11 (38) 2010

i Gospodarki Przestrzennej, profesor Andrzej

Hopper, był agentem kontrwywiadu

SB. W przypadku Świątka była to współpraca

na przestrzeni lat 1982–1987. Komunistyczne

służby specjalne zainteresowały

się tym wybitnym olsztyńskim geodetą z

Akademii Rolniczo-Technicznej w związku

z jego wyjazdem w lutym 1982 r. do

Instytutu Humboldta w Hanowerze, gdzie

przebywał przez przeszło pół roku. SB wiedząc

o wyjeździe uznała, że Świątek może

stać się w IH obiektem zainteresowania

zachodnioniemieckich służb specjalnych.

Jednocześnie sam stanowić miał poważne

źródło informacji o ludziach i obiektach

oraz nowoczesnych technologiach, interesujących

kontrwywiad SB.

Ten dobry – jak go oceniała bezpieka

– fachowiec, często bywał w latach

Adam Buraczewski, Krzysztof Mieczysław Świątek, Ryszard Pszczółkowski

osiemdziesiątych za granicą. Jak wynika

z jego esbeckiej charakterystyki miał być

„pozytywnie ustosunkowany do obecnej

[ówczesnej] rzeczywistości”. Określano go

jako osobę inteligentną, i co najważniejsze

przypadku podjęcia działań agenturalnych

– budzącą zaufanie wśród ludzi, o których

informacji miał dostarczać. Liczono na to,

że zwłaszcza kontakty z obcokrajowcami,

tak za granicą jak i tymi przebywającymi

do Akademii, przyniosą kontrwywiadowi

SB wymierne korzyści. Posiadano wiedzę,

iż jako znający języki obce, często towarzyszy

wycieczkom naukowców w charakterze

tłumacza.

Po powrocie z Instytutu Humboldta,

por. Mieczysław Szczepanik zapytał Świątka,

czy w dalszym ciągu pragnie utrzymywać

kontakty z SB. Naukowiec bez wahania

odpowiedział twierdząco. Kiedy doszło

do chwili, w której każdy podejmujący

współpracę TW podpisuje zobowiązanie,

Świątek przyznał, że wolałby współpracować

bez zdeklarowanego na piśmie „zobowiązania”,

ale… jeżeli takie są wymogi, to

może wyrazić zgodę w formie pisemnej.

Kiedy następnie Szczepanik poinformował

naukowca o konieczności przyjęcia

przez niego pseudonimu agenturalnego,

ten bez zbytniego zastanowienia obrał ps.

DEBATA Numer 11 (38) 2010

„10”. Dopiero po podpisaniu zobowiązania

zainteresował się do czego właściwie

służy ten pseudonim. Był nawet w stanie,

co deklarował, iż wszystko co przekaże SB

z „czystym sumieniem” może podpisywać

własnym imieniem i nazwiska. Esbek

oczywiście zaczął wyjaśniać, że z powodu

procedur operacyjnych i tzw. konspiracji

współpracy pseudonim musi być. Świątek

uznał wtedy, chcąc – co podkreślał później

w raporcie esbek – etap pisania zobowiązania

mieć już za sobą, że najbardziej

odpowiednie będzie posługiwanie się jego

drugim imieniem „Mieczysław”. Krzysztof

„Mieczysław” Świątek miał zatem pełną

świadomość tego, do czego się zobowiązuje.

Zobowiązanie podpisane, zgoda na

współpracę wyrażona, pseudonim obrany,

a więc mogła rozpocząć się pełna współ-

praca. Spotkania z TW „Mieczysławem”

na przestrzeni lat 1982–1987odbywały się

w lokalu kontaktowym o nazwie „Siódma

Góra”. W ocenie SB na spotkaniach rozmawiał

szczerze i z własnej woli przekazywał

informacje o innych osobach.

Podczas pobytu w Instytucie Humboldta

poznać miał specjalistę od geodezji

satelitarnej, profesora Güntera Seebera.

Miał on też możliwości badań na nowatorskim

materiale obserwacyjnym uzyskanym

z obserwacji sztucznych satelitów ziemi

tzw. „metodą dopplerowską”. Świątek

zadowolony był z możliwości, jakie dawał

mu wyjazd, do tego stopnia, że planował

kolejne stypendia. W relacji z podróży do

Hanoweru oprócz informacji czysto technicznych,

podawał SB również treści rozmów

prywatnych z pracownikami instytutu.

Mieli oni rzekomo wyrażać aprobatę dla

działań ówczesnych władz komunistycznych

PRL. Nie wiadomo, czy powiedział to

szczerze, czy być może próbował poprawić

samopoczucie funkcjonariuszowi znienawidzonego

powszechnie w społeczeństwie

aparatu represji. Tym bardziej jeśli pod

uwagę weźmiemy, że od kilku miesięcy w

Polsce trwał stan wojenny. Na koniec tego

spotkania Szczepanik otrzymał od Świątka

schemat fundacji Humboldta.

Prawdomówność TW „Mieczysłąwa”

względem SB sprawdzano na każdym

kroku. Każda przekazana przez niego informacja

była sprawdzana z posiadaną już

przez reżimowy aparat wiedzą operacyjną.

Tak było w przypadku udzielenia informacji

na temat byłego kolegi TW, pracownika

naukowego, niejakiego Jędryckiego, który

kilka lat wcześniej wyjechał do NRD na

staż naukowy, skąd zbiegł do Berlina Zachodniego.

Następnie przyjechała do niego

żona z dzieckiem, odmawiając również

powrotu do kraju. Wydział II SB dysponował

już wiedzą na ten temat, przez co

sprawdzono prawdomówność „Mieczysława”.

Kontakty z SB stały się dla Świątka z

biegiem czasu coraz bardziej uciążliwe, co

okazywał podczas spotkań, tym bardziej,

że po powrocie z Instytutu Humboldta

przez najbliższych kilka lat na żadne stypendia

zagraniczne nie wyjeżdżał. Oficjalnie

współpracę ze Świątkiem SB rozwiązała

w 1987 r. powodu braku czasu spowodowanego

pisaniem pracy habilitacyjnej.

▶ o jak TW ps. „osa”, czyli Ryszard

Pszczółkowski, okres współpracy

1977–1985

Ryszard Pszczółkowski, Naczelnik

Wydziału Mechanicznego Okręgowej Dyrekcji

Dróg Publicznych w Olsztynie, był

tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa

w latach 1977–1985. Była to

współpraca z Wydziałem V SB, będącym

odpowiedzialnym za zabezpieczenie operacyjne

gospodarki.

SB zwróciła na niego uwagę przy okazji

powrotu we wrześniu 1977 r. do kraju

z zagranicznych wojaży. Gdy w sierpniu

wyjeżdżał do Turcji, urzędnik celny z Piwnicznej

znalazł przy nim nie zgłoszone

wcześniej: klucze nasadowe, kamerę filmową,

zestaw spawalniczy, skóry z lisa oraz

komplet narzynek, które zajęte zostały do

mającej miejsce w takich okolicznościach

sprawy karnej. Po powrocie, oddając w

Komendzie Wojewódzkiej paszport, początkowo

zataił wydarzenia, jakie miały

miejsce na granicy, jednakże w trakcie

dalszej rozmowy przyznał się do próby

przemytu, tym bardziej, że dodatkowo

pracownik bułgarskiego Urzędu Celnego

wpisał mu do paszportu 2 kożuchy i 5

sztuk złota, które uprzednio kupił w Turcji.

Pszczółkowski usilnie prosił funkcjonariusza

Wydziału Paszportowego, aby nikogo

o tym nie informował, a już zwłaszcza

przełożonych. Zaczął też tłumaczyć się

tym, że skórki miały, jak planował, zwrócić

mu koszty podróży. Wpadka na granicy,

jak przyznawał, zniszczyły mu cały

urlop, gdyż przez następne dwa tygodnie

nieprzerwanie myślał o tym, jakie będą

dalsze konsekwencje próby przemytu, gdy

wróci do kraju. W specjalnym wyjaśnieniu

złożył nawet charakterystyczną i śmieszną

nieco samokrytykę: „Wykroczenie moje

potępiam, uznając za niegodne stanowiska

jakie pełnię w pracy”. SB postanowiła skruchę

Pszczółkowskiego wykorzystać, tym

bardziej, iż – jak uważano, będąc naczelnikiem

w ODDP, posiadał naturalny dostęp

do naczelników innych wydziałów dyrekcji.

Do tego jeszcze brano pod uwagę jego

walory osobiste: wygląd, łatwość nawiązywania

kontaktów. Biorąc to wszystko pod

uwagę miał wyprzedzająco informować

SB o wszelkich zagrożonych jakie widział

w ODDP, zwłaszcza wyczulony miał być

na wszelkie organizowane przez pracowników

zakładu pracy konflikty, mogące

doprowadzić w przyszłości do otwartych

buntów lub niepokojów społecznych.

Współpracę z SB podjął Pszczółkowski

dobrowolnie 20 października 1977 r.,

co istotne, odbyło się to w jego własnym

mieszkaniu. Dla zapewnienia bezpieczeństwa

konspiracji, Pszczółkowski przyjął

pseudonim „Osa”. Spotkania z oficerem

prowadzącym, ppor. Józefem Bałą, odbywały

się, jeśli nie w samochodzie TW, to w

lokalu kontaktowym „Oaza”. Już podczas

pierwszego spotkania narzekał na brak

dyscypliny panującej wśród pracowników

i dyrekcji ODDP, którzy – wedle słów TW

„Osy” w czasie godzin pracy spożywali

alkohol. Dużo miejsca w swych doniesieniach

poświęcał relacjom mówiącym

o nastrojach panujących w Olsztynie.

Wspominał o niepokojach społecznych,

występujących na tle podwyżek cen na

artykuły spożywcze i przetwory mięsne.

O niezadowoleniu z powodu szeptanych

pogłosek o mającej nastąpić wymianie

pieniędzy. Informował o rzemieślnikach

narzekających na niedobór w sprzęcie, o

nastrojach panujących wśród autochtonów

składających wnioski o wyjazd do

RFN: „Celem ich wyjazdu jest poprawienie

sytuacji materialnej”, tłumaczył.

W chwili powstania „Solidarności” wspominał

o strachu panującym wśród rzemieślników

wstępujących do nowo powstałego

związku zawodowego, przed

odbieraniem im przez państwo koncesji

na warsztaty. Z chwilą kiedy sam założył

podobny warsztat oświadczył, że nie ma

już czasu na dalsze spotkania z SB.

Historyk,

pracownik

Delegatury IPN

w Olsztynie

Paweł Piotr Warot

olsztyn –

miasto bez planu (cz. 2)

dlaczego od 7 lat nie może powstać miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

miasta olsztyna dla terenu śródmieścia, pomimo podjęcia przez Radę Miasta

uchwały w tej sprawie? Chodzi o Plan dla najważniejszej, historycznej części

miasta, decydującej o jego wizerunku i tożsamości. Na jego opracowanie, jak powiedział

mi Jerzy Piekarski, p.o. dyrektora Biura Planowania Przestrzennego uM,

wystarczyłby rok.

AdAM JERzy SoChA

Sporna pierzeja

Nie ma Planu, jest władza

Rozmawiałem na ten temat z wieloma

osobami, architektami, urbanistami, radnymi,

urzędnikami i inwestorami. Najlapidarniej

ujął przyczynę tego stanu rzeczy

jeden z urzędników ratuszowych (anonimowo,

rzecz jasna) – „Bez Planu to prezydent

ma władzę, gdy jest Plan – rola

prezydenta ogranicza się do składania

podpisów i przykładania pieczątki pod

decyzjami. innymi słowy: gdy nie ma

Planu, to od woli prezydenta zależy, czy

dany inwestor zrealizuje swój projekt,

czy też nie. A jak Plan jest, to prezydent

musi złożyć podpis pod zezwoleniem na

budowę, jeśli taka inwestycja jest zgodne

z Planem, inaczej złamałby prawo”.

Jakie pieniądze inwestorzy są gotowi

zapłacić za korzystną dla siebie decyzję,

jeśli dla danego terenu nie ma Planu,

świadczy sprawa byłego posła, który zaproponował

ówczesnemu prezydentowi

Olsztyna za odrolnienie działki w Redykajnach

nad jeziorem Podkówka łapów-

kę: 2 mln zł i 2 apartamenty, w mającym

tam powstać osiedlu. Prezydent Czesław

Małkowski nie dał się skorumpować.

Jak zeznał, podejrzewał, że wizyty byłego

posła Pawła Abramskiego mogą być

prowokacją polityczną jego przeciwników

(Małkowski należał wtedy do SLD).

Najlepszą ochroną przed takimi propozycjami

i takimi pokusami jest Plan, którego

wówczas dla otoczenia jeziora Podkówka

nie było, a który powstał dopiero

teraz, na skutek protestów mieszkańców

Redykajn, którzy nie chcieli się zgodzić

na budowę bloków nad tym jeziorem.

Na jakie pokusy są wystawieni urzędnicy,

w związku z brakiem Planu dla śródmieścia,

możemy się tylko domyślać.

Kto nie chce Planu?

– „Ja też ubolewam nad tym, że nie

ma Planu – powiedziała mi Anna Rokita,

dyrektor Wydziału Architektury i Budownictwa

UM w Olsztynie, – gdyż faktycznie

w rejonie śródmieścia i Starego Mia-

26 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Schody, schody, schody

sta jesteśmy skazani na niekontrolowane

wnioski inwestorów. Chciałabym, żeby

były Plany, gdyż decyzje o warunkach

zabudowy rodzą podejrzenia nawet o

korupcję, że są korupcjogenne, chociaż

ja tego nie widzę, żeby to tak było, natomiast

prasa, nawet ta poważna, ogólnopolska

pisze, że to rodzi podejrzenia

o stronniczość i o jakieś możliwości manipulacji

urzędników. Ale pytanie, dlaczego

nie ma Planu, proszę nie kierować

do mnie”.

Za plany odpowiada Jerzy Piekarski,

od lat kierujący Biurem Planowania Przestrzennego

UM. Zapytany, dlaczego nie

powstał Plan dla śródmieścia, odparł, że

Plan zablokowałby realizację nowych pomysłów:

– W tym momencie, kiedy Rada

Miejska podejmowała zagadnienie tego

Planu miała wejść w życie ustawa o rewitalizacji,

która regulowałaby zasady postępowania

w tkance historycznej. Do tej pory

DEBATA Numer 11 (38) 2010

tej ustawy nie ma. I łatwiej będzie nam na

podstawie posiadanych koncepcji urbanistyczno-architektonicznych

przygotować

fragmenty tego planu, które będą pasowały

do bieżących realizacji niż założyć, że zrobimy

plan z wszystkimi rozwiązaniami na

kilkadziesiąt lat do przodu. Ten problem

mają wszystkie miasta, które posiadają

centra historyczne. Jeśli nawet taki plan

zrobią, to w związku z wejściem nowych

pomysłów, te plany się dezaktualizują.

Gdy zapytałem znakomitego architekta

Czesława Bieleckiego, kandydata na

prezydenta Warszawy, co sądzi o takiej argumentacji

dyrektora olsztyńskiego BPP,

odparł krótko: „humbug”. Zamość, perła

renesansu, nie czekał na ustawę o rewitalizacji,

która może nigdy nie powstanie i już

od dawna ma plany obejmujące nie tylko

centrum, ale całe miasto!

Jakie są konsekwencje tego, że nie

mamy Planu dla śródmieścia widzimy na

przykładzie kamienicy przy placu Jana

Pawła II pokrytej wielkimi płytami z czarnego

granitu, co upodobniło ten obiekt

do katafalku. Jak powiedział mi Jacek

Wysocki, były wojewódzki konserwator

zabytków, Plan zapobiegłby wyłożeniu

takimi płytami kamienicy. Jeden zapis w

Planie wystarczyłby też, żeby z elewacji i

dachów obiektów wokół placu Jana Pawła

II, które zamieniły się w olbrzymie stelaże

dla reklam, te paskudne bannery zniknęły.

Bannery i tak prędzej czy później znikną,

ale kamienica-katafalk zostanie na zawsze,

tak jak na zawsze zniknęło kino „Kopernik”.

Gdyby był Plan, kino by stało nadal,

a już na pewno nie powstałyby tam bloki

mieszkalne. Wystarczyłoby wpisać do

Planu funkcję tej działki: „kultura i sztuka”.

– „No, tutaj zostałem przyparty do

muru i w tej części przyznaję panu rację”

– zgodził się ze mną Jerzy Piekarski. W tak

eksponowanych miejscach, jak działka,

na której stało kino, inne miasta budują

swoje najokazalsze gmachy, które stają się

ich wizytówką, np. filharmonie. U nas filharmonię

ukryto na tyłach ul. Kościuszki.

Ostatni „nowy pomysł” Ratusza, to remont

placu Jana Pawła II, według koncepcji

arch. Waldemara A. Dezora. Jakby

mało było stromych schodów, po których

mieszkańcy muszą się wspinać do ratusza,

zafundowano nam – za 1,2 mln

złotych – plac najeżony kolejnymi schodami.

Tak jakby władza chciała powiedzieć

mieszkańcom: „omijajcie Ratusz,

nie chcemy was tutaj, nie zawracajcie

nam głowy!” A wystarczyło tylko wymienić

materiał na placu, na szlachetniejszy.

Plan, to wspólne budowanie miasta

z mieszkańcami

Obecnie Ratusz szykuje nam realizację

kolejnego „nowego pomysłu” – budowę

trzypoziomowego parkingu pomiędzy ulicami

Curie-Skłodowskiej – Wyzwolenia

– plac JP II, pomimo protestów wszystkich

mieszkańców sąsiednich kamienic.

Konkretnie, to garaż podziemny chce

budować arch. Waldemar A. Dezor (jak

powiedział mi pan Dezor, stoi za nim inwestor,

którego nie chciał ujawnić), który

uzyskał od miasta decyzję o warunkach

zabudowy. Koncepcję architekta popiera

Urząd Miasta. Magistrat zresztą zapłacił

panu Dezorowi za jej opracowanie. Kilka

lat wcześniej walkę o inwestycję w tym

miejscu, czyli zabudowę plomby przy

11 Listopada 10, rozpoczął właściciel tej

działki, pan Leszek Ogrodnik. Teraz do

wyścigu o tę gminną działkę dołączył pan

Dezor. Ten z inwestorów, który tę walkę

wygra, wygra niewyczerpaną żyłę złota.

Czy wygramy na tym my, mieszkańcy?

Gwarancji prawnych nie mamy żadnych.

Mimo deklaracji pana Leszka Ogrodnika,

że postawi kamienicę w takiej architekturze,

jakiej zażyczą sobie miejscy

architekci, nie mamy gwarancji, że z tego

zobowiązania się wywiąże. Państwo Ewa

i Marek Kilanowscy też co innego przedstawili

miejskiemu konserwatorowi zabytków,

a zrobili co chcieli, czyli wyłożyli

kamienicę przy Jana Pawła II wielkimi,

czarnymi granitowymi płytami. Jedynym

gwarantem, że w tej przestrzeni powstanie

coś, co tę przestrzeń upiększy i sensownie

zagospodaruje, jest stworzenie planu

zagospodarowania przestrzennego. Ale

Jerzy Piekarski, dyrektor od planowania

w Urzędzie Miasta, powiedział mi, że dopiero

po przegranej pana Dezora w sądzie

(uchyleniu przez sąd zaskarżonej decyzji

o warunkach zabudowy), urząd przystąpi

do opracowania takiego planu. Jest to ewidentny

dowód na to, że władze miasta są

zaangażowane po stronie jednego z inwestorów.

O tym, czy w tym miejscu ma sens

garaż podziemny, powinien rozstrzygnąć

plan, czyli prawo miejscowe, a nie urzędnicze

widzimisię, bo rodzi to sytuację

korupcyjną (patrz wyżej wypowiedź pani

Anny Rokity). Nota bene, dziwna historia

z tym garażem. Wszak Urząd Miasta

wyznaczył dwie inne działki w centrum

na parkingi podziemne: przy ul. Nowowiejskiego

i przy ul. Ratuszowej. Na obu

działkach można budować parkingi bezkonfliktowo,

gdyż z nikim nie sąsiadują.

I jakoś nikt nie kwapi się do ich budowy.

Konkurs na przebudowę placu Konsulatu

Polskiego wygrał projekt z podziemnym

garażem, który też nie wzbudziłby niczyich

protestów. Mimo to parking tam nie

powstanie. Za to Urząd Miasta forsuje

budowę podziemnego garażu w miejscu,

który wywołał protesty. Rzeczywiście, w

centrum jest problem z parkowaniem.

Sęk w tym, że parking podziemny to dla

inwestorów prywatnych nie jest opłacalna

inwestycja (zwrot kapitału po 40 latach).

Chyba, że główną inwestycją byłaby np.

galeria handlowa. To miejscowy plan zagospodarowania

przestrzennego powinien

rozstrzygać układ ulic i placów w mieście,

i np. usytuowanie garaży podziemnych.

Władza samorządowa, która takich planów

nie tworzy lekceważy mieszkańców

i ich potrzeby. Świadomie pozwala inwestorom,

których interesuje tylko szybki

zysk, na bezkarne niszczenie przestrzeni

publicznej. Sprzeniewierza się istocie samorządności,

która polega na partycypacji

mieszkańców-członków samorządu

lokalnego w decyzjach, które ich dotyczą.

Bo tworzenie Planu, to wspólne budowanie

miasta z mieszkańcami, a nie wbrew

nim, czy przeciwko nim. Tylko wówczas

mieszkańcy będą utożsamiać się ze swoim

miastem i kochać je, gdy wezmą podmiotowy

udział w tworzeniu Planów. To jest

najskuteczniejsza i najbardziej autentyczna

akcja promocyjna na rzecz Olsztyna, a

nie sztuczne akcje typu „Kocham Olsztyn”.

W „Strategii rozwoju Olsztyna na lata

2006–2020”, czytamy, że zagrożeniem

dla jej realizacji jest m.in. „Mała świadomość

własnej roli mieszkańców w

budowaniu przyszłości miasta”. Aby

temu zaradzić wpisano w „Strategię”,

jako jeden z celów: „Wspieranie i rozwój

różnych form aktywności obywatelskiej

– budowanie kapitału społecznego”

m.in. przez „Konsultacje społeczne.

Komunikację i partycypację społeczną”.

Jak to wygląda w praktyce, pokazuje m.in.

wezwanie Romualda Pregera, przewodniczącego

Rady Osiedla Śródmieście do bojkotu

wyborów samorządowych na znak

protestu: – „Nie jesteśmy powiadamiani o

żadnych zmianach dotyczących Śródmieścia.

Wiemy o tym z mediów, a przecież

sprawy, które nas dotyczą, powinny być

uzgadniane z radą osiedla. To my tu jesteśmy

gospodarzami, my tu najlepiej wiemy,

co się dzieje” – wyjaśnia Romuald Preger”

(cytat wypowiedzi za „GW” z 30.09.10r.).

Niczym innym, jak współrządzeniem

miastem jest udział mieszkańców, rad

osiedli, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń

przy tworzeniu miejscowego

planu zagospodarowania przestrzennego.

W Planie określa się m.in. zasady ochrony

i kształtowania ładu przestrzennego,

zasady ochrony dziedzictwa kulturowego

i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej,

eliminuje chaos w kształtowaniu

przestrzeni publicznej, określa reguły gry,

ogranicza samowolę urzędniczą, arbitralność

i dowolność decyzji.

Protest, jedyna broń mieszkańców

To z powodu braku partycypacji

mieszkańców w powstawanie planów,

mamy do czynienia z protestami lokalnej

społeczności. Niedawno byliśmy świadkami

takiego protestu 400 mieszkańców

osiedla nad Jeziorem Długim w Olsztynie.

O planie wycięcia tam 412 drzew i budowie

wzdłuż brzegów jeziora „autostrady”

z polbruku o szerokości 6 metrów, a także

potężnego mostu betonowego w miejsce

drewnianego, mieszkańcy dowiedzieli się

z prasy w momencie, gdy przystąpiono do

realizacji tego projektu.

Na spotkaniu z protestującymi mieszkańcami

osiedla prezydent Piotr Grzymowicz

twierdził, że urzędnicy wprowadzili

go w błąd mówiąc, że konsultacje

z mieszkańcami się odbyły. Natomiast

przewodnicząca Rady Osiedla Joanna

Kuryło twierdzi, że owszem, pokazywano

jej projekt, ale zupełnie inny. Czy

prezydent wyciągnął jakieś konsekwencje

wobec urzędników, którzy wprowadzili

prezydenta i przewodniczącą RO w

błąd? Nie słyszałem. W rezultacie trzeba

było projekt zmieniać (dodatkowe koszty

i czas) i rzeczywiście go skonsultować.

Zawsze w przypadku pojawienia się głosów

sprzeciwu wobec projektu, urzędnicy

szantażują, że już za późno na zmiany, bo

stracimy dotacje unijne. Jakież było zaskoczenie

urzędników, gdy ten straszak w

przypadku projektu na zagospodarowanie

Jeziora Długiego nie tylko nie zadziałał,

a wręcz wywołał radość protestujących,

gdyż im mniej pieniędzy dostaliby urzędnicy

na realizację pierwotnego projektu,

tym w mniejszym stopniu mogliby zniszczyć

otoczenie jeziora. Niestety, nie udało

się całkowicie wyeliminować betonu z

budowy tzw. kładki na jeziorze. Przy budowie

mostu usypano groblę rozdzielającą

wody jeziora na dwa odrębne zbiorniki.

Jak alarmuje prof. Zbigniew Endler z Katedry

Ekologii Stosowanej UWM, grozi to

śmiercią jeziora, którego ratowanie rozpoczęto

w latach 70.

Kasa, misiu, kasa...

Protestujący mieszkańcy z Osiedla

nad Jeziorem Długim zachodzą w głowę,

w jakim celu tworzy się tego rodzaju horrendalne

projekty? To proste: im projekt

droższy (patrz film „Miś”), tym większa

kasa „do przytulenia”. Stąd betonowy

most, bo drewniany byłby tani (postawiliby

go np. saperzy w ramach ćwiczeń w tydzień,

o czym poinformował mnie oficer

rezerwy wojsk inżynieryjnych, Adam Kowalczyk).

Koleżanka przywiozła mi zdjęcia

z parku Yellowstone w USA, w którym

wszystkie mosty są drewniane, również te

dla pojazdów, z prośbą o pokazanie prezydentowi

Grzymowiczowi, co niniejszym

czynię.

To dla takich „Misiów” pozoruje się

konsultacje społeczne, które nie mają

nic wspólnego z autentycznym udziałem

mieszkańców w podejmowaniu decyzji.

Jako „konsultacje” przedstawia się spotkania,

na których informuje się zebranych

o gotowych projektach, których już nie

można zmienić, bo nie ma już czasu, bo

stracimy pieniądze unijne. Nawet raz zapytano

mieszkańców Olsztyna (badania

ankietowe), czego chcą? Odpowiedzieli:

aqua parku (parku wodnego)! Niestety,

nie była to odpowiedź prawidłowa. Ta bowiem

powinna brzmieć: „chcemy basenu

olimpijskiego”. Prawdziwe konsultacje zaczynają

się na etapie artykułowania przez

mieszkańców ich potrzeb, a następnie na

28 DEBATA Numer 11 (38) 2010

szukaniu wraz z nimi sposobów ich zaspokojenia.

Im większy jest udział mieszkańców-członków

samorządu lokalnego

w tworzenie i realizację projektów, tym są

one tańsze i służą rzeczywistym potrzebom

mieszkańców, a nie portfelom inwestorów

i wykonawców zaprzyjaźnionych z

włodarzem gminy. Bo w ostatecznym rachunku

za te drogie inwestycje zapłacimy

my, mieszkańcy.

Pełną tego świadomość ma prezydent

Piotr Grzymowicz, który w swoim blogu

napisał: „Chcę, by Olsztyn stał się miastem

naprawdę współzarządzanym przez

obywateli (…). Dzięki takiemu podejściu

środki publiczne będą wydawane w sposób

najbardziej racjonalny z możliwych,

a społeczna efektywność wydatków będzie

większa niż dotąd”.

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Trzeba prezydentowi Grzymowiczowi

oddać, że nie pozostawał głuchy na protesty

społeczne. Dzięki temu np. koszt

budowy systemu gospodarki odpadami

został zmniejszony z 530 mln zł do kwoty

284 mln zł, choć są głosy, że jest jeszcze

o 100 mln zł zawyżony; do projektu budowy

basenu olimpijskiego wprowadził

mini aqua park, polecił też zmienić projekt

zagospodarowania Jeziora Długiego.

Prezydent tłumaczył za każdym razem, że

obejmując w listopadzie 2009 roku urzędowanie,

już takie projekty zastał po poprzedniku

Czesławie Jerzym Małkowskim

(prezydent w latach 2001–2008) i Tomaszu

Głażewskim (p.o. prezydenta w latach

2008–2009). Nie zapominajmy jednak, że

Piotr Grzymowicz był wiceprezydentem

odpowiedzialnym m.in. za inwestycje w

latach 2001–2007.

* * *

Tworzenie planu miasta, to debata

z udziałem jego mieszkańców

Rozmowa z Jackiem Wysockim z Wojewódzkiego Biura Planowania

Przestrzennego w Olsztynie, wykładowcą historii

urbanistyki i architektury na Uniwersytetu Kardynała

Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, byłym Wojewódzkim

Konserwatorem Zabytków.

– olsztyn nie ma miejscowego planu

zagospodarowania przestrzennego

dla śródmieścia. ze słów pana Jerzego

Piekarskiego, dyrektora Biura Planowania

Przestrzennego urzędu Miasta

olsztyna, wynika, że to dobrze, bo plan

tworzy się co najmniej na kilkadziesiąt

lat, w tym czasie blokowałby realizację

nowych pomysłów, których planiści nie

byli w stanie przewidzieć. Może rzeczywiście

„ustawa o planowaniu przestrzennym”,

to jakiś przeżytek rodem z

PRL. Może kształtowanie przestrzeni

publicznej powierzyć inwestorom?

– Od starożytności przy wznoszeniu

miast obowiązywały reguły urbanistyczne,

np. greckie polis, czy miasta rzymskie powstawały

według ściśle określonego planu.

Część miast wczesnośredniowiecznych na

Zachodzie Europy odwzorowywała obozy

rzymskich legionów; w późniejszym

średniowieczu ich budowę regulowało

prawo lokacyjne (np. prawo magdeburskie,

lubeckie, na naszych ziemiach prawo

chełmińskie). Prawo to ściśle określało

dyspozycje funkcjonalno-przestrzenne

poszczególnych obszarów miasta.

MPZP porządkuje przestrzeń, ustala

dyspozycje funkcjonalne, w taki sposób,

żeby przestrzeń miała charakter uporządkowany,

żeby poszczególne funkcje były

lokowane w sposób celowy i bezkolizyjny,

żeby np. w środku osiedla mieszkalnego

nie budować zakładu przemysłowego. Zapisy

planu są ogólne, np. zapis „usługi” nie

determinuje, jakie to usługi, czy to ma być

zakład fryzjerski, czy serwis komputerowy.

Plan bowiem ma służyć przez wiele lat, w

sposób bezkolizyjny. Natomiast, gdy pojawi

się inwestor ze znakomitym pomysłem,

to pojedyncza zmiana w planie trwa tylko

pół roku.

– Jak powstaje Plan?

– Pierwszy etap, to podanie do wiadomości

publicznej o przystąpieniu do opracowania

planu dla danego terenu. Na tym

etapie zbiera się wnioski od wszystkich

osób zainteresowanych. Następnie urbaniści

przedstawiają koncepcję zagospodarowania.

Ta koncepcja jest wyłożona do

konsultacji społecznej. Partycypacja społeczeństwa

w tworzeniu planu jest zagwarantowana

ustawowo. Uwagi, zastrzeżenia

zgłoszone do koncepcji starają się uwzględ-

Trwa właśnie kampania wyborcza

do samorządu. Mamy więc okazję sami

zapytać kandydatów do fotela prezydenta

Olsztyna: co rozumieją przez pojęcie

„partycypacja społeczna”, i „konsultacje”.

Kandydata Czesława Jerzego Małkowskiego

możemy zapytać, dlaczego podczas

swojej prezydentury nie wykonał Uchwały

z 2003 roku o przystąpieniu do opracowaniu

Planu dla Śródmieścia Olsztyna, a pozostałych

kandydatów na prezydenta, czy

taki Plan powstanie i w jakim czasie?

Dziennikarz,

redaktor naczelny wielu gazet

(m.in. ‚Kuriera Porannego”

i „Gazety Współczesnej”),

autor książek reporterskich,

obecnie dziennikarz

„Radia Olsztyn”.

Adam Jerzy Socha

nić urbaniści w planie. Na koniec projekt

planu trafia do samorządu lokalnego w formie

projektu uchwały. Zarząd gminy, radni

biorą pod uwagę skutki ekonomiczne Planu

dla budżetu gminy i polityczne. Przyjęty

projekt staje się prawem miejscowym.

– Partycypacja społeczeństwa w tworzeniu

Planu najczęściej jest fikcją, gdyż

ogłoszenie w lokalnej gazecie dotrze do

nielicznych. dowodem na to jest chociażby

projekt „zagospodarowania” Jeziora

długiego w olsztynie. Mieszkańcy tego

osiedla dowiedzieli się o horrendalnym

planie urzędu Miasta w momencie, gdy

już nad jezioro wjechał ciężki sprzęt.

Gdyby władze samorządowe rzeczywiście

chciały partycypacji mieszkańców

osiedla, to wysłałyby mieszkańcom ulotki,

zorganizowały zebranie w osiedlowej

szkole itd.

– Powstawaniu Planu musi towarzyszyć

debata społeczna, aż do uzyskania konsensusu,

który zadowala wszystkie strony, lub

prawie zadowala. To nic, że czasami może

to być proces długotrwały. Ale wówczas

Plan powstaje nie przeciw komuś, czy

wbrew komuś, a dla danej społeczności.

Dzięki temu mieszkańcy utożsamiają się ze

swoim miastem. Jeśli udział społeczeństwa

w tworzeniu planu jest fikcyjny, to wybuchają

protesty i proces inwestycyjny i tak

się wydłuża, mimo że pójście „na skróty”

na początku (brak planu) miało przyspieszyć

realizację.

– A jak nie ma Planu, to czym to grozi,

oprócz protestów?

– Brak planu pozwala na ogromną

dowolność, budowanie poza kontrolą

społeczną. Może powodować samowolę

budowlaną, zarówno poszczególnych właścicieli

terenu, jak i władz miasta. Władze

mogą zrealizować krótkotrwałe cele gospodarcze,

polityczne, ale wywołują chaos,

kolizje w przestrzeni, w funkcjonowaniu

danej dzielnicy miasta. Organizmowi

miejskiemu, w który wkrada się chaos,

zagraża proces dezurbanizacji, mieszkańcy

opuszczają taki teren, tkanka miejska w

tym miejscu degraduje się ekonomicznie i

technicznie.

– Ale jeśli priorytetem dla prezydenta

miasta jest reprezentowanie interesów

tylko pewnej, wybranej grupy inwestorów,

a nie dobro mieszkańców, to czy

brak Planu to ułatwia?

– Znakomicie ułatwia. Brak Planu, to

brak reguł. Wówczas panuje dowolność.

Plan taką swobodę uniemożliwia.

– Czy Plan mógł nas zabezpieczyć

przed budową na działce gminy, w bezpośrednim

sąsiedztwie ratusza kamienicy-katafalku?

– Tak, bo można wpisać do

planu liczbę kondygnacji, rodzaj dachu,

odwzorowanie kształtu działki, wysokość,

funkcję. W przypadku tej kamienicy, gdyby

były wpisane do Planu podziały, to niemożliwe

byłoby wyłożenie na elewacji wielkich

granitowych płyt.

– A czy Plan mógł uratować kino Kopernik?

– Plan określa zasady ochrony „dóbr

kultury współczesnej”, a takim dobrem

było kino „Kopernik”.

– A wpisanie do Planu funkcji działki,

na której stało kino „Kopernik”: „kultura

i sztuka”, czy wykluczyłoby stawianie tam

bloków mieszkalnych?

– Oczywiście!

– dyrektor Biura Planowania Przestrzennego

u M olsztyna, pan Jerzy Piekarski

oraz pan architekt, Włodzimierz

Andrzej dezor, twierdzą, że budując trzypoziomowy

parking przy ulicy Wyzwolenia,

„rewitalizują” ten teren. Na tej podstawie

uznają wyższość swojej koncepcji

nad projektem innego inwestora, właściciela

działki, na której stoi jeden z obskurnych,

parterowych pawilonów przy ul. 11

Listopada 10. inwestor chce zabudować

plombę w tej pierzei. Czy budowę garażu

można uznać za rewitalizację tego miejsca,

a zabudowę pierzei – nie?

– Budowę parkingu co najwyżej można

nazwać zagospodarowaniem tego terenu, ale

nie ma ono nic wspólnego z rewitalizacją. Na

* * *

Przewodniczący bije się w piersi

Rozmowa z panem Zbigniewem Dąbkowskim, przewodniczącym

Rady Miasta w Olsztynie.

– W 2003 roku Rada Miasta olsztyna

przyjęła uchwałę o przystąpieniu do

opracowania planu zagospodarowania

przestrzennego dla śródmieścia olsztyna.

dlaczego ten Plan nie powstał?

– Trudno mi odpowiadać za prezydenta

miasta. Rolą Rady było przegłosowanie

uchwały zgodnie z wnioskiem ówczesnych

władz wykonawczych, ale uchwała nie precyzuje

czasokresu, do kiedy ten plan ma

być sporządzony. Dzisiaj na sesji (25.08.)

wywiązała się dyskusja na temat tego Planu

w nawiązaniu m.in. do plomby przy ul.

11 Listopada, gdzie od dłuższego czasu inwestor

stara się o jej zabudowę. Prezydent

powiedział, że w krótkim okresie ten Plan

zostanie przygotowany i zapewniał, że cały

ten teren jest objęty opieką konserwatorską

i każda wydawana decyzja musi być po-

przedzona pozytywną opinią konserwatora

zabytków. Pod tym względem możemy być

spokojni, że nie powstanie tam nic, co nie

byłoby zgodne z opinią konserwatora zabytków.

– z powodu braku Planu dla śródmieścia

mamy dzisiaj „czarną perłę” przy

ratuszu i dziurę w ziemi, w miejscu gdzie

stało kino „Kopernik”. urzędnicy mając

plan zagospodarowania nie byliby podejrzewani

przez inwestora, który chce

zabudować plombę przy ul. 11 Listopada,

w miejscu, gdzie teraz stoją szpetne parterowe

budy, o celowe działanie, by mu

to uniemożliwić. Rodzi się podejrzenie,

że urzędnikom zależy, żeby Plan nie powstał,

bo to daje pole do subiektywnych

decyzji i interpretacji.

– Dwa lata temu występowałem z pro-

Gratulacje

Zachodzie trwa proces rewitalizacji obszarów

miejskich, gdyż tam 40 lat temu wystąpił

w miastach proces suburbanizacji, którego

efektem była degradacja terenów starych

dzielnic. W jej wyniku zostały one opanowane

przez część społeczeństwa, określaną

jako „lumpy”. Miasta zaczęły się „rozlewać”,

przestały istnieć centra miast, które powinny

być jego wizytówką, spajać miasto. Obecnie

te obszary są przywracane do życia. Polega

to na poprawie jakości tkanki technicznej i

budowlanej miasta, wprowadzenie nowych

funkcji, a także stymulacja procesów poprawy

struktury społecznej.

– z punktu widzenia kształtowania

centrum olsztyna, jako wizytówki miasta,

co jest istotniejsze: budowa garażu

wielopoziomowego przy ratuszu, czy

likwidacja szpetnych bud przy 11 Listopada?

– W pierwszej kolejności zabudowa

pierzei przy 11 Listopada i rozsądne wykorzystanie

terenu na jej zapleczu, ze względu

na jego dużą wartość wynikającą z lokalizacji.

Parkingi w mieście są oczywiście także

bardzo potrzebne, ale ich lokalizacja powinna

być sensownie zaplanowana.

pozycją do ówczesnego prezydenta miasta,

żeby zwiększyć środki na przygotowywanie

Planów i zlecać je firmom zewnętrznym.

Pracownia, którą kieruje pan Jerzy Piekarski

jest mało liczebna i trzeba wyjść z

planami zagospodarowania na zewnątrz.

W Olsztynie jest sporo pracowni mających

uprawnienia urbanistyczne. Niestety, spotkało

się to z odmową.

– dlaczego?

– Urzędnicy stwierdzili, że oni i tak będą

musieli przygotowywać wszystkie załączniki,

informacje. Dla mnie te zastrzeżenia są zastanawiające.

Pamiętam że jeden, czy dwa Plany

przyjmowane w ostatnim czasie przez Radę,

były przygotowane przez firmę zewnętrzną.

Nie spotkałem się z tym, żeby w czasie

procedowania tych Planów wystąpiły jakieś

trudności, czy problemy. Ponad 60 procent

powierzchni miasta jest objęta Planem, ale

ta perełka, zabytkowe centrum – nie. Tu rzeczywiście,

muszę uderzyć się w piersi, że być

może zbyt mało intensywnie naciskaliśmy

na służby pana prezydenta, żeby te Plany dla

śródmieścia były przygotowywane w pierwszej

kolejności.

Koledze Rafałowi Bętkowskiemu serdecznie gratulujemy otrzymania Nagrody Prezydenta Olsztyna „za

całokształt pracy w dziedzinie upowszechniania historii Olsztyna”.

Redakcja „Debaty”

30 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Wycinki

Zblazowany aktor, któremu nie

chce występować się ani w teatrze,

ani w filmie, a gości w

telewizyjnym okienku w reklamach

jednego z banków, udzielił wywiadu

„Polityce”, gdzie podpierając się Oskarem

Wilde’em twierdzi, że „patriotyzm

to cecha ludzi chorych na nienawiść”.

Wcześniej Marek Kondrat, bo o nim

tu mowa, głosił hasło „Nie Polska jest

najważniejsza”, przeciwstawne do hasła

z kampanii Jarosława Kaczyńskiego.

Aktor udział młodych chłopców

w powstaniu warszawskim porównuje

do afrykańskich dzieci z karabinami

na szyi. Cóż, aktor za dużej wiedzy

historycznej i politycznej nie posiada.

Dzieci w Afryce są porywane i zmuszane

do zabijania. Dzieci Warszawy

w roku 1944 najczęściej nosiły pocztę.

Aktor jest przeciwny pomnikowi Małego

Powstańca, uważa go za symbol

zakłamania, utrwalający tylko mity.

Cóż, Marek Kondrat przedstawia

się jako wielki znawca wina. Może

swoje wypowiedzi by ograniczył tylko

do alkoholowego tematu?

Jednak kierunek myślowy aktora

został od razu podchwycony na szczeblu

lokalnym. Oto Paweł Pliszka w

„Gazecie Olsztyńskiej” z 29 października

oburza się na nazwanie olsztyńskiego

Pałacu Młodzieży imieniem

Orląt Lwowskich. „Znów gorę wzięła

nasza męczeńsko – narodowa – patriotyczna

nuta. Nuda! Nie wiem (i

nie chcę wiedzieć), czym kierowali

się pomysłodawcy” – napisał Pliszka.

Powtórzył tezy Kondrata. Patriotyzm

jest nudny, wspominanie tych, którzy

oddali życie za ojczyznę jest zbyteczne.

Najbardziej podziwiamy warsztat

dziennikarski Pliszki: nie wie i nie chce

wiedzieć. Cóż za szczerość! A my naiwnie

sądziliśmy, że nim dziennikarz

o czymś napisze, to sprawdzi fakty,

pozna motywacje opisywanych osób,

przedstawi różne oceny wydarzeń. Ale

tak postępują tylko prawdziwi dziennikarze.

Propagandzistom wystarczy

wskazanie kierunku ataku: i jazda na

DEBATA Numer 11 (38) 2010

patriotyzm, czy pamięć o męczennikach.

Tak w czasie, gdy wspominamy

naszych zmarłych.

W tym samym wydaniu „Gazety

Olsztyńskiej” (29 października)

inny felietonista, Adam Bartnikowski

wspominając zmarłych stwierdził:

„Prawdziwi katolicy (jakże ich niewielu)

wierzą, że zmarli nie odeszli

na zawsze, a jedynie zmienili miejsce

pobytu, czyli czasoprzestrzeń”. Gdyby

autor poczytał w tym samym okresie

poważniejszą prasę, to dowiedziałby

się, że według badań CBOS 60 procent

Polaków wierzy w życie pozagrobowe.

Zresztą, w takie życie wierzą wyznawcy

wszystkich wielkich religii, a nie

tylko „prawdziwi katolicy”. I jakże to

subtelne określenie „prawdziwi katolicy”,

pamiętamy wszak oburzenie za

„prawdziwych Polaków”, którego miał

użyć prezes, według jednej ze stacji telewizyjnej.

Katolikiem się jest lub nie

jest, bardziej gorliwym czy mniej, ale

felietonista „Gazety Olsztyńskiej” pociesza

się, że tych prawdziwych jest

niewielu. Oj, skąd ta pewność?

Jarosław Gowin udzielił wywiadu

„Tygodnikowi Powszechnemu”. Piotr

Zaremba zapytał: „Premier mówił z

sejmowej trybuny o jednym z handlarzy:

„Ten człowiek będzie siedział.

Kiedyś krytykowaliście PiS za takie

„pokazuchy”. Wolno wam więcej niż

Kaczyńskiemu?”. Gowin odpowiedział:

„Rzeczywiście, Platformie wolno

w praktyce więcej. Z różnych powodów:

bo lepiej rządzimy niż PiS, ale i

ładniej wyglądamy, jesteśmy sympatyczniejsi,

panuje u nas większy pluralizm

wewnętrzny…”. Szkoda, że Gowin

nie stwierdził wprost: nam wolno

wszystko, bo oni są tacy brzydcy, biedni

i mało sympatyczni. Ba, mógł przytoczyć

samego Bronisława Komorowskiego,

który w jednym z wywiadów

powiedział: „Państwo jest domeną

zdobywców władzy”. Więc logicznie,

Platformie wolno wszystko.

przycinki

Z odkrywczych rzeczy Gowin powiedział,

że Tusk „Jest tradycyjnym

liberałem, wolnym od lewicowych naleciałości”.

Ot co, tradycja i liberalizm.

Tak naprawdę w wykonaniu Tuska ani

jedno ani drugie. Koniunkturalizm

ponad wszystko.

Szczytem cynizmu popisał się Michał

Ogórek. W „Gazecie Wyborczej”

z 30 października – 1 listopada w sposób

szczególny uczcił zamordowanego

Marka Rosiaka, pracownika biura euro

deputowanego PiS. Ogórek napisał:

„W Polsce sfrustrowany obywatel dokonuje

zamachu nie – jak należałoby

się spodziewać – na przedstawiciela

władzy, tylko opozycji.(…)”. Wytłumaczeniem

ataków społeczeństwa na

opozycję w Polsce może być to, że stało

się ono zazdrosne o swoją pozycję. Zamiast

zajmować się choć trochę społeczeństwem,

rządzący zajęli się bowiem

od jakiegoś czasu wyłącznie opozycją,

spełniając jedynie jej wszystkie kaprysy

i zachcianki. Teraz np. rząd musi

opozycji bronić przed dalszymi atakami

społeczeństwa, których jest ona

pewna. Społeczeństwu żadnej obrony

przed opozycją rząd nie zapewnia”.

Myśleliśmy, że są jakieś granice

przyzwoitości w kpinach i żartach. Ale

nie w wydaniu „Gazety Wyborczej”.

Premier Donald Tusk rządzi. Podwyżka

VAT ma przynieść w przyszłym

roku około 5 mld zł wpływów do budżetu.

Czy wiecie Państwo jak wzrósł

dług Polski tylko w jednym miesiącu,

sierpniu? Odpowiadamy: 7 mld zł.

I tak z końcem wakacji oficjalnie państwo

jest zadłużone na 700 mld zł.

A przed nami dalsze miesiące…

Jak rząd chce zmniejszyć swój dług?

Przekazując na rzecz samorządów

drogi publiczne. W latach 2010–2012

ma przekazać samorządom 544 km

dróg, najwięcej bo aż 300 km dostaną

na utrzymanie z własnych zasobów

gminy województwa warmińsko-mazurskiego.

Rocznie utrzymanie 1 km

drogi kosztuje ok. 120 tys. zł. Przypomnijmy:

gminy mają obowiązek utrzymywać

szkoły (dotacje najczęściej

pokrywają tylko pensje nauczycieli),

drogi, czy wypłacać alimenty w imieniu

tych, którzy się od tego uchylają.

Radość wójtów z powodu podarunku

rządowego na pewno jest wielka.

Jak rząd chce zwiększyć wpływy do

budżetu? W sposób najprostszy: podwyżka

mandatów i grzywien. To minister

finansów określa wysokość tych

opłat. I tak już niedługo najwyższa

grzywna ma wzrosnąć z 5 tys. do 10

tys. zł. Grzywna jest karą za wykroczenia.

Takim wykroczeniem może być

zakłócenie ciszy nocnej. Jest to wykroczenie

o tak zwanym charakterze chuligańskim.

Dziś możemy maksymalnie

zapłacić za jego popełnienie tysiąc zł,

ale już niedługo będzie to 2 tys. zł.

Wszelkiej maści funkcjonariusze dziś

mogą nałożyć mandat maksymalnie w

wysokości 500 zł, niedługo będą mogli

inkasować tysiąc. W uzasadnieniu tego

projektu napisano wprost: zwiększenie

górnej granicy mandatów i grzywien

ma zwiększyć dochody budżetu. Prof.

karnista Andrzej Gaberle nazywa to

wprost: fiskalizacją prawa. Gdy ktoś

nie będzie w stanie zapłacić grzywny,

niech tylko nie żebrze. Za publiczne

żebractwo podwyższono grzywnę z

1500 zł do 3 tysięcy.

Oj zaczęło się. Prezydent wskazał

kierunek, a sfora za nim podążyła. Oto

Bronisław Komorowski uznał kościelną

ekskomunikę za przeżytek i w imię

nowoczesności zaczęły się pouczenia

dostojników kościelnych, a najbardziej

abp Henryka Hosera, lekarza zresztą,

który miał śmiałość wypowiedzieć się

o projektach ustaw o In vitro. Towarzysz

Henryk Martenka w „Angorze”

napisał: „Śmiech serdeczny, homerycki,

budzi fakt, że równie skutecznie

mógłby zagrozić posłom trener futbolowy

Smuda, gdyż jak pamiętamy,

ekskomunika to przywilej papieża”.

Źle pamiętacie, tow. Martenka. Może

na lekcjach religii nie byliśmy prymusami,

ale coś tam pamiętamy, a jeden

z nas czasem czyta i inne gazety. Otóż

„Nasz Dziennik” wyjaśnił: „Istnieją

dwa rodzaje ekskomuniki: ferendae,

nakładana przez papieża lub biskupa,

oraz latae sententiae, zaciągana automatycznie

na skutek popełnianego

czynu”. Jak ktoś popełnia aborcję lub

się do niej przyczynia lub zabija człowieka,

sam zaciąga ekskomunikę bez

kościelnego orzeczenia. Oj tow. Martenka,

poprawcie się na odcinku kar

kościelnych. Rozumiem, że na wumlu

o tym nie mówiono, ale skoro o tym

piszecie, to nie ujawniajcie tak nachalnie

swojej ignorancji.

W sprawie in vitro wypowiedział

się też towarzysz Leszek Miller na łamach

„Super Expressu”. Stwierdził, że

parlamentarzyści „powinni dowieść,

że konstytucja jest dla nich ważniejsza

niż ewangelia”. Oj towarzyszu, konstytucję

zawsze można zmienić, Ewangelia

jest niezmienna. Rozumiemy, że

jako polityk uwielbiacie relatywizm

wszelkiego rodzaju, choć chciałoby

się zapytać, czy dalej jesteście wierni

przyjaźni ze Związkiem Radzieckim,

co przecież było wpisane do polskiej

konstytucji za czasów Gierka? Miller

jest diabelsko inteligentny, bo stara się

używać argumentów religijnych. Pyta,

czy Jezus „mając współczesną wiedzę

o osiągnięciach medycyny, zabroniłby

bezpłodnym parom mieć dzieci?

A może uznałby to za cud?” Oj, co za

sprzeczność. Medyczna technika nie

jest cudem. A kończy dalej swój tekst

zdaniem: „W końcu Kościół wyznaje

dogmat niepokalanego poczęcia, a in

vitro to klasyczny przykład zapłodnienia

bez seksu”. Cóż za marksistowska,

dialektyczna teologia! Oczywiście ani

słowa w tych publikacjach, dlaczego

Kościół jest przeciwko in vitro. Bo są

unicestwiane sztucznie zapłodnione

zarodki. A Kościół broni życia właśnie

od chwili poczęcia.

32 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Wspomnieliśmy prezydenta Bronisława

Komorowskiego. Zna się na

wszystkim. Wręczając nagrody laureatom

XVI Konkursu Chopinowskiego

(wręczał je także Grzegorz Schetyna, a

gdzie pozostali politycy PO z Tuskiem

i prezydentem Warszawy?) prezydent

chciał zacytować Roberta Schumanna

i powiedział o „armatach w krzakach”.

Schumann wyrażając się o muzyce

Chopina mówił o armatach w kwiatach.

Oczywiście pomyłki nikt nie zauważył

(oprócz Sławomira Pietrasa,

ale on jest na bocznym torze życia muzycznego),

albo też nikt otwarcie nie

śmiał prezydenta sprostować. Wszak

król ma zawsze rację i lepiej wie, co powiedział

Schumann od samego Schumanna.

Prezydent jako król wolno pokazuje

Warszawie, że ma wielki gest.

Wyprzedaje samochodowy tabor kancelarii

prezydenckiej. Jeździł będzie

wynajętymi autami, oczywiście w towarzystwie

limuzyn Biura Ochrony

Rządu. Codziennie (chyba że prezydent

odwiedza Litwę lub Afganistan)

Warszawa jest zakorkowana w centrum,

bo jeździ kolumna prezydencka

dziś z Powiśla do Belwederu. Za

miesiąc lub dwa z Belwederu, gdzie

prezydent postanowił zamieszkać, do

Pałacu Prezydenckiego. Chce codziennie

pokazać warszawiakom, kto jest tu

królem. Parada Belweder – Pałac Prezydencki

dwa razy dziennie to niewątpliwie

przyszła atrakcja turystyczna

stolicy.

Prezydentem Warszawy – i to z

ramienia PiS – chce zostać Czesław

Bielecki. Salony zadrżały. Oto żyjący w

wolnym związku, do tego polski Żyd,

jak on może być kandydatem PiS? Jest

architektem. Hanna Gronkiewicz –

Waltz obiecywała w poprzedniej kampanii

wybudowanie trzech mostów

przez Wisłę. Nie powstał żaden. Zgadnijcie,

ile ludzi pracuje w administracji

stołecznego ratusza? Przed Gronkiewicz

– Waltz pracowało tam 8 200

osób, obecna pani prezydent zatrudniła

kolejne 1200 osób. Czyli blisko 100

tys. osób będzie na nią głosować, aby

nie stracić pracy, gdy dodać rodziny

zatrudnionych i znajomych, ma w kieszeni

już ze sto tysięcy.

DEBATA Numer 11 (38) 2010

W telewizji publicznej czystka.

Wraca nowe. Nadawany przez sześć

lat program „Misja specjalna” spadł

z anteny, jak też program Bronisława

Wildsteina. Wyrzucono szefa programu

1, jak też szefa wiadomości TVP 1,

Jacka Karnowskiego. Szefem jedynki

została Iwona Schymalla, szefem Wiadomości,

dawniej zapowiadająca pogodę,

Małgorzata Wyszyńska. Wiadomości

za czasów Jacka Karnowskiego

(pochodzącego z Olsztyna) osiągnęły

rekordową oglądalność. I za to został

wyrzucony. Wszak rządzący politycy

wspierają tylko stacje prywatne. A co

mamy zamiast? Roberta Walenciaka z

lewicowego „Przeglądu Tygodniowego”,

który co tydzień w TVP Info ma

program „Za kulisami PRL”. I cóż tam

mamy? Rozmowę z Jerzym Urbanem,

który miesiąc przed zamordowaniem

ks. Jerzego Popiełuszki nazwał jego

kazania „seansami nienawiści”, a Jana

Pawła II „żywym trupem”. Ale dziś

Urban to znów mędrzec. W wywiadzie

prasowym Marek Raczkowski,

były rysownik „Polityki”, powiedział:

„Jerzy Urban to mędrzec. Porządkuje

mi świat. Co tydzień czekam na jego

tekst. Moje własne myśli czytam w

jego felietonach”. Raczkowski to ten,

który u Kuby Wojewódzkiego w odchody

wstawiał polską flagę. Oglądaliśmy

program w tym cyklu poświęcony

Edwardowi Gierkowi. O Boże, chciałoby

się zakrzyknąć. Syn Gierka Adam,

eurodeputowany, mówi, że przez wewnętrzne

partyjne zagrywki Gierkowi

nie pozwolono uszczęśliwić Polski.

My, myśląc dialektycznie (stara szkoła

marksistowska), stwierdziliśmy, cóż

za kompromitacja. Cała klęska Gierka

to wynik partyjnych knowań. Czyli to

partia jest winna? Chyba autor tych

wypowiedzi, syn Gierka, mimo naukowych

tytułów, nie wiedział co mówi.

Partia przecież mylić się nie mogła.

Gierek też nie, bo był emanacją PZPR.

W „Posłańcu Warmińskim”, czyli

dodatku do „Gościa Niedzielnego”

ukazał się wywiad ks. Piotra Srogi z

dr. Janem Chłostą, na pewno nieautoryzowany,

bo interlokutor dobrze zna

takie nazwisko jak Lucjan Czubiel. To

wieloletni wojewódzki konserwator

zabytków. Jednak aż dwukrotnie w

wywiadzie czytamy: „L. Czubiela oszacował…”,

„dwa lata później L. Czubiela

powiedział…”. Natomiast w „Gazecie

Ostródzkiej”, dodatku do „Gazety

Olsztyńskiej” przeczytaliśmy „Kategorię

VIP wygrał wójt Gustaw Marek

Brzezin, który strzelał celniej od

księdza Stanisława Szostowickiego….”.

Winno być Szestowickiego. Dlaczego

o tym piszemy? Nie tylko aby ukazać,

że kościelne media nie znają świeckich

VIPów i odwrotnie, ale przypomnieliśmy

sobie nasze dziennikarskie kursy

za socjalistycznych czasów, gdzie wpajano

nam: najważniejsze w artykule

jest podanie prawdziwych nazwisk. Za

błąd w nazwisku traciło się premię.

Dziennikarska nonszalancja na

szczeblu lokalnym sprawia, że trudno

jest wierzyć w to, co podaje nam

prasa. Najbardziej cieszy nas i smuci,

czasem weseli, a tak naprawdę wkurza,

to, co czasami znajdujemy w dodatkach

lokalnych do „Gazety Olsztyńskiej”.

Obojętnie do jakiego miasta

powiatowego się udamy, gdy jest tam

lokalny dodatek do tej gazety, wiemy,

że możemy się pośmiać. Oto „Gazeta

w Kętrzynie” (oczywiście dodatek do

„Gazety Olsztyńskiej”) w numerze 40

zamieściła artykuł Roberta Izdebskiego

„Policjant rozbił służbowy motor”.

Tekst zaczyna się następująco: „Policjant

nie zachował szczególnej ostrożności

i wyrżnął motorem w passata…”.

Dalej czytamy: „Kierująca samochodem

osobowym marki Mercedes w

trakcie wykonywania manewru w

lewo zderzyła się z jadącym na wypadek

drogowy pojazdem uprzywilejowanym

marki Triumph, kierowanym

przez funkcjonariusza policji”. Dalej:

„Nieoficjalnie wiadomo, że kierująca

nie miała okazji uderzyć w motor, bo

… ten jechał za nią. Według naszych

informacji są świadkowie, którzy

twierdzą, że nie jechał na sygnale, a

po wypadku”. Oto styl. Jechał po wypadku.

A tak naprawdę, z jakim autem

zderzył się policjant? Dalej autor

twierdzi, że „to już trzecia kolizja tego

policjanta na służbowym sprzęcie”.

„Policja informuje jednak, że nigdy nie

był sprawcą jakichkolwiek kolizji”. Ot,

czy wierzyć dziennikarzowi, który nawet

nie potrafi stwierdzić, jakim autem

jechała kobieta , czy policji, która zawsze

broni swojego funkcjonariusza?

Mało ważne. My zwracamy uwagę na

dziennikarską nonszalancję i brak profesjonalizmu.

Zresztą, w tym samym numerze

„Gazety w Kętrzynie” jest wiele stylistycznych

kwiatków, które ujawniają

jedno: niedouczeni pouczają innych.

Tylko w jednym tekście „Dożynki

gminne” znaleźliśmy takie zdania:

„Miłośnicy sportu mogli obejrzeć na

boisku Orlik turniej w piłkę nożną”.

Jeżeli już, to turniej piłki nożnej. Dalej:

„Na sali gimnastycznej w Korszach

odbył się…”. To rusycyzm, nie „na sali”,

a w sali gimnastycznej. W tym samym

numerze w innym tekście przeczytaliśmy:

„symboliczny chleb dożynkowy,

upieczony ze zboża z tegorocznych plonów”,

a tuż obok: „nastąpił uroczysty

moment przecięcia symbolicznej biało-czerwonej

wstęgi…” czy chleb był

rzeczywisty, czy symboliczny? Wstęga

była prawdziwa, czy też wyimaginowana?

Czy lokalni dziennikarze rozumieją

takie pojęcie, jak symbol? Ale

cóż, drukują wypowiedzi internautów,

nawet nie poprawiając ortografii, przecinków

i literówek. Redaktor naczelny

Robert Izdebski w artykule „Przemoc

jest, ale nad nią panują” napisał: „Napewno

jednak nie dochodzi tu …” to

wiem, że i nie zna ortografii (bo pisze

się na pewno), ale chyba i logiki, skoro

dalej stwierdził: „Trudna młodzież

współpracuje z panią pedagog”. Ot co,

pani pedagog pomaga w rozgrywkach

i zabawach trudnej młodzieży? Chyba

jest na czatach, gdy trudna młodzież

okrada pijaka lub włamuje się do sklepu.

Oj, takie stylistyczne aberracje,

do których skłaniają nas dziennikarze

zatrudnieni przez „Gazetę Olsztyńską”,

bo jeśli czytamy w tym samym

numerze, że „mieszkańcy Wilkowa też

powinni przejżeć na oczy”, to chciałoby

się stwierdzić: niemieccy wydawcy,

nauczcie się pisać po polsku, aby pouczać

mieszkańców zapadłej wioski.

Uczono nas, że nie należy nigdy w druku

utrwalać błędów, więc podajemy, że

„przejrzeć” tak się pisze.

Dziennikarze, czy raczej pseudodziennikarze

z „Gazety w Kętrzynie”,

nie znają nawet znaczenie polskich

słów. Oto czytamy: „…brali czynny

udział w wielu sportowych konkurencjach,

za co zostali ofiarowani wieloma

cennymi nagrodami”. Przed drukiem

nikt chyba tej radosnej twórczości nie

czyta, skoro w numerze 34 na stronie

5 i 9 wydrukowo te same teksty z tym

samym zdjęciem.

W „Gazecie Ostródzkiej”, mimo

że naczelną jest kobieta, chyba jeszcze

nie dotarły wskazania gender. Oto w

numerze 41 przeczytaliśmy: „że odznaki

„Zasłużony dla Kultury Polskiej”

otrzymali…” „i aktor dramatu, kulturoznawca,

dziennikarz, kierownik

Agencji Upowszechniania Kultury

Anna Zapaśnik – Baron”. A my myśleliśmy,

że obowiązuje pojęcie aktorka,

dziennikarka, itp. Najbardziej frapujące

jest „aktor dramatu”, ciekawe jakiego?

Czyżby aktor wystąpiła (z szacunku

nie używamy słowa aktorka) tylko

w jednej sztuce dramatycznej i stąd to

określenie? Bo tak normalnie niektóre

artystki w życiorysach podają: aktorka

dramatyczna, ale nie w ostródzkiej gazecie.

Rząd opanował już telewizję publiczną.

Prywatne media (rozgłośnie

radiowe, telewizję i prasę) ma już za

sobą. Trochę krnąbrna jest „Rzeczpospolita”,

w której państwo ma udział

mniejszościowy. Co więc postanowił

minister w rządzie Tuska: rozwiązać

spółkę wydającą tę gazetę. Oczywiście

może to prowadzić do jej upadku.

Po co rządowi zysk z czytanej gazety?

Platforma kieruje już wszystkim, została

jedna gazeta, gdzie czasem krytykuje

się ich rządy. Oj niebezpiecznie,

niebezpiecznie. Żadna dyktatura nie

lubi, gdy ktoś jej coś wypomina. Platforma

ma za sobą „Gazetę Wyborczą” i

jeden organ na całą Polskę i wystarczy.

Biuro Polityczne działa, obojętnie czy

PZPR czy PO. Dalej w tym samym stylu.

Tylko metody się zmieniły.

Listopadowy miesięcznik „Press”

dokonał oceny 17 miast wojewódzkich

obecnych w najpopularniejszych portalach

społecznościowych. W ocenie

pięcioosobowego jury Olsztyn znalazł

się na trzeciej pozycji, ale od końca

listy. Zyskał w ocenie tylko 50 punktów,

zwycięski Wrocław otrzymał 238

punktów na 300 możliwych. „Olsztyn

ma profile na prawie wszystkich kluczowych

platformach społecznościowych

– tylko z publikowanych treści

nie wynika za bardzo po co” – stwierdziła

redakcja w ocenie. „Zero należy

się za pół-zamknięty profil na Facebooku,

jeden film na You Tube oraz

ostatni wpis na Nk.pl z 1 września.

Chaotyczny przekaz, trudno odczytać

intencje, miasto nie jest nastawione na

dialog z odbiorcą ani wyzwolenie jego

zaangażowania. Profile sprawiają wrażenie

prowadzonych przez przypadkowe

osoby. Na FB pojawia się sporo

negatywnych komentarzy użytkowników

i brakuje reakcji na nie ze strony

miasta”. A sprawujący władzę prezydent

miasta obrał za hasło wyborcze

kampanii „Olsztyn przyśpiesza”. Ślamazarnie

przyśpiesza i jest na szarym

końcu w prezentacji wśród innych

miast polskich.

Prof. Marcin Król w swojej zaciekłości

antypisowskiej postradał do

końca zdrowy rozsądek, skoro domaga

się postawienia Jarosława Kaczyńskiego

przed Trybunałem Stanu, gdyż ten

przemawia na wiecach, a nie z trybuny

sejmowej. Może profesor zabroni

też politykom (oczywiście tylko jednej

partii) chodzenia chodnikami miast i

oddychania?

Kolejny skandal wywołała Magdalena

Bajer, przewodnicząca Rady Etyki

Mediów. Oto Rada wydała oświadczenie

potępiające „Nasz Dziennik” za

artykuł, który tam się nigdy nie ukazał.

Wcześniej na nieistniejący artykuł

przez cały dzień w TVN24 powoływał

się Jarosław Kuźniar. Było to 15 października.

Okazało się, że pani Bajer

wydała oświadczenie, gdyż zatelefonowała

do niej Krystyna Mokrasińska,

prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy

Polskich i wskazała zwierzynę. Tak to

jedna pani drugiej pani powiedziała

i wyszedł niezły bajer. Tylko co to ma

wspólnego z etyką dziennikarską? Na

znak protestu przeciwko takim działaniom

Radę opuścili Teresa Bochwic i

Tomasz Bieszczad.

TVN24 lubi zmyślać. W ciągu

dwóch dni Katarzyna Kolenda-Zaleska

relacjonowała, że Jarosław Kaczyński

użył sformułowania „prawdziwi Polacy”.

I zaczęła się kolejna nagonka na

prezesa PiS. Tylko, że wszystko było nieprawdą.

Ze zdumieniem jednak czytam

felieton dziennikarki – propagandystki

w „Gazecie Wyborczej”, w którym ani

słowa przepraszam, a cały tekst udowadnia,

że taki był duch wypowiedzi i

tak ona charakteryzuje tę partię. Chciałoby

się zapytać: a gdzie odrobina przyzwoitości?

Ale czy ta cecha jest znana

dziennikarzom TVN24? Może wzorują

się na członkach Rady Etyki Mediów,

którzy już po raz drugi popełnili podobną

wpadkę. Wtedy potępili imiennie

dziennikarza „Faktu”, po skardze telefonicznej

jednego z prezydentów miasta.

Oczywiście wymieniony prezydent do

Rady się w ogóle nie zwracał. A Rada

lubi widać telefony odbierać i potępiać

według wyznaczonych wskazań. Prawda

się nie liczy.

Lektor & Skryba

34 DEBATA Numer 11 (38) 2010

PRASA PodziEMNA

w PRL

ogólnopolska konferencja

naukowa w olsztynie

Konferencja odbywała się w Bibliotece

Uniwersyteckiej UWM.

Rozpoczęła się 3 listopada o godz.

14.00. Jej otwarcia dokonał dr hab. Grzegorz

Jasiński, naczelnik olsztyńskiej Delegatury

IPN, co warto dodać historyk związany

z UWM i OBN im. W. Kętrzyńskiego,

który jest też redaktorem naczelnym „Komunikatów

Mazursko-Warmińskich”.

Tego dnia obrady prowadzili prof. Wolsza

i dr Ligarski. Zanim jednak historyk z IPN

krótkim wykładem wprowadził uczestników

obrad w tytułową tematykę konferencyjną,

głos zabrał wiceprezydent Olsztyna,

Jerzy Szmit. Niegdyś sam w PRL-u zaangażowany

w działalność podziemną, z

tego powodu represjonowany, internowany

i więziony, podziękował organizatorom

za przygotowanie całego przedsięwzięcia

i bogaty program tematyczny. Podkreślił

ważność prasy podziemnej w historii Polski

zniewolonej przez komunizm. Pięknie

mówił m.in. o poświęceniu tysięcy

drukarzy, wydawców i kolporterów, o ich

odwadze, za którą ci dzielni ludzie niejednokrotnie

płacili wysokimi wyrokami

więzienia. Obecność prezydenta Jerzego

Szmita na konferencji godna jest odnotowania

tym bardziej, gdyż tylko on jeden z

szerokiej plejady zaproszonych włodarzy

Olsztyna i władz naszego województwa,

samorządu uznał za wskazane zaszczycić

DEBATA Numer 11 (38) 2010

Motto: „Mają w domu książki”

W dniach 3-5 listopada br. w olsztynie odbyła się zorganizowana przez delegaturę

iPN w olsztynie i Bibliotekę uniwersytecką uWM ogólnopolska konferencja naukowa

„Prasa podziemna w PRL”. Sympozjum zorganizowano w ramach projektu

naukowo-badawczego instytutu Pamięci Narodowej pt. „SB wobec środowisk twórczych,

naukowych i dziennikarzy”, którego koordynatorem jest prof. Tadeusz Wolsza

z instytutu historii PAN i redaktor naczelny „dziejów Najnowszych” oraz dr Sebastian

Ligarski ze szczecińskiego iPN-u. Wcześniejsze konferencje tego zespołu odbywały

się we Wrocławiu i w Szczecinie. do olsztyna na obrady zjechało przeszło

dwudziestu historyków i dziennikarzy, którzy razem z pracownikami naukowymi

olsztyńskiej delegatury iPN i uWM zaprezentowali szereg istotnych ustaleń, które

wzbudziły zainteresowanie nie tylko osób zajmujących się zawodowo historią, ale i

działaczy byłej opozycji na Warmii i Mazurach, jak również młodzieży olsztyńskich

szkół średnich.

hENRyK FALKoWSKi

historyków najnowszych dziejów Polski

swoją obecnością.

Pierwszym wystąpieniem na konferencji

był niezwykle interesujący wykład

dziennikarza Andrzeja W. Kaczorowskiego,

który ze znawstwem referował obraz

niezależnej prasy chłopskiej w latach

1977–1989, charakteryzując m.in. czasopismo

„Gospodarz” redagowane w podziemiu

przez Piotra Tysiaka, byłego legionistę

i przedwojennego działacza „Siewu”,

ale też głośnego dziś publicystę społeczno-politycznego,

goszczącego niedawno

w Olsztynie przez Klub „Gazety Polskiej”,

red. Stanisława Michalkiewicza. Następnie

Grzegorz Wołk z centrali warszawskiego

IPN-u ciekawie, przy szerokim

wykorzystaniu multimediów, przedstawił

prasę drugoobiegową znajdującą się w zasobach

Biura Udostępniania i Archiwizacji

Dokumentów IPN. Jego referat był tym

bardziej interesujący, bo nie ograniczył się

do poczynionych ustaleń, ale zawierał w

sobie również cenne wskazówki dla badaczy

historii, gdzie i jak należy poszukiwać

stosownych tytułów prasy podziemnej.

Wołk podał nawet sygnatury zespołów

IPN w tym zakresie, w tym dotyczące także

akt komunistycznej informacji wojskowej.

Podobny charakter miało wystąpienie

Joanny Bachtin z Biblioteki Narodowej

w Warszawie, która nakreśliła sposoby

gromadzenia prasy i wydawnictw bezdebitowych

w BN. Naukowiec z Warszawy

zauważyła, że nie wszystkie wydawnictwa

drugoobiegowe, choćby prezentowane na

wystawie towarzyszącej konferencji, znajdują

się w Bibliotece Narodowej. Marta

Marcinkiewicz ze szczecińskiego IPN-u,

redaktor niedawno wydanego albumu

„Papierem w system. Prasa drugoobiegowa

w PRL”, przedstawiła prasę wydawaną

przez osoby internowane. Z kolei Grzegorz

Majchrzak, niezwykle płodny historyk

z warszawskiego IPN-u, autor m.in.

opracowań o związkach z bezpieką Małgorzaty

Niezabitowskiej, czy ks. prałata

Henryka Jankowskiego, omówił fenomen

podziemnego Radia „Solidarność”. Tematykę

radia solidarnościowego, ale w odniesienia

do Bydgoszczy, przedstawił także dr

Krzysztof Osiński. Na koniec pracowitego

pierwszego dnia konferencji, dr Piotr Kardela

zaprezentował referat przygotowany

przez dr Dominikę Rafalską – wicedyrektor

Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu

Warszawskiego, autorkę świetnej książki

o piśmie „Po Prostu” – na temat prasy

drugiego obiegu Niezależnego Zrzeszenia

Studentów UW w latach 1980–1981. Podsumowaniem

pierwszego dnia obrad, po

zwyczajowej dyskusji nad wystąpieniami

referentów, była promocja pierwszego

tomu „Encyklopedii Solidarności” z

udziałem Przemysława Miśkiewicza – wydawcy

tomu i prezesa Stowarzyszenia „Pokolenia”

i redaktorami tego wydawnictwa.

Podczas promocji poinformowano, że całość

„Encyklopedii” ma się składać z 5–6

tomów i zawierać ok. 5 tysięcy not biograficznych

działaczy opozycji w PRL. Chętni

mieli okazję zaopatrzyć się w pierwszy

tom tego cennego wydawnictwa, którego

koordynatorem na terenie województwa

warmińsko-mazurskiego jest pracownik

Delegatury IPN Renata Gieszczyńska.

Przedpołudniową część konferencji w

dniu 4 listopada prowadził prof. Ryszard

Sudziński – kierownik Zakładu Historii

Powszechnej i Polski po 1945 roku w Instytucie

Historii UMK w Toruniu, który

zarazem jako pierwszy referent zaprezentował

odbiór wydarzeń w Polsce lat

1980–1989 w prasie polonijnej w Stanach

Zjednoczonych. Profesor czyniąc interesujące

porównania, zauważył, że tak jak

prasa podziemna w kraju rzetelnie informowała

Polaków o całokształcie życia

społeczno-politycznego, tak tę samą rolę

spełniała prasa polonijna w przypadku,

kiedy media amerykańskie ignorowały

tematy dotyczące PRL-u. Bartosz Kaliski

doktorant z Instytutu Historii PAN omówił

z kolei etos i walkę „Solidarności” na

przykładzie wydawanego w Krakowie

„Hutnika” i warszawskich „Hutników ‚82”.

Z kolei Arkadiusz Kazański z gdańskiego

IPN-u szeroko i ze szczegółami zaprezentował

pismo podziemnej „Solidarności” w

Stoczni Gdańskiej im. Lenina „Rozwaga i

Solidarność”. Karol Nawrocki z gdańskiego

IPN-u prezentował elbląską prasę podziemną,

Paweł Szulc – autor obszernego

wyboru źródeł na temat Polskiego Radia

Szczecin – mówił o szczecińskiej prasie

antysystemowej w latach osiemdziesiątych.

Tematykę regionalną w tym samym

kontekście przedstawiła Katarzyna Kyc z

IPN w Rzeszowie. Ostatnim referentem

przed przerwą był pracownik naukowy

warszawskiego IPN-u Jan Olaszek, który

nakreślił charakterystykę „Przeglądu

Wiadomości Agencyjnych” w latach 1984-

1990. Podczas dyskusji poruszano m.in.

problem, jak właściwie powinno się określać

omawianą prasę: czy była ona „podziemna”,

„solidarnościowa”, „niezależna”,

„bezdebitowa” czy po prostu „opozycyjna”?

Dyskutowano o finansowaniu

wydawnictw podziemnych,

pytano o środki materialne

otrzymywane z zagranicy, a także

o realny odbiór treści i rezonans

społeczny niezależnych wydawnictw.

Tu przypomniano badania

prowadzone na obszarze Gdańska,

gdzie przed Sierpniem `80 tylko

2% populacji miało styczność z

prasą podziemną, podczas gdy w

latach stanu wojennego miało to

być już kilkanaście procent ludności

PRL-u.

Po przerwie troje prelegentów

(Kamila Churska i dr Przemysław

Wojtowicz – IPN w Bydgoszczy

oraz dr Sebastian Pilarski – IPN

Łódź) zajmowała się stosunkiem

lokalnych gazet solidarnościowych w

Bydgoszczy, Toruniu i Łodzi do wyborów

kontraktowych z czerwca 1989 r. Nieco

odmienny charakter miało wystąpienie

byłego działacza opozycji, a jednocześnie

pracownika naukowego łódzkiego IPN-u,

Józefa Śreniowskiego, który bardzo obrazowo

zajął się problemami środowiska

łódzkich kolporterów prasy drugoobiegowej

po 13 grudnia 1981 r. Wystąpienie

to było uzupełnione licznymi planszami

i wyliczeniami, obrazującymi m.in. konspirację

podziemnej pracy wydawniczej

w zakresie kolportażu. Na pewno wydarzeniem

konferencji było wystąpienie dr.

Sławomira Cenckiewicza, autora znanych

poczytnych książek o Lechu Wałęsie i

Annie Walentynowicz. Gdański historyk

mówił o Pawle Mikłaszu, podziemnym

wydawcy-konfidencie, a jego wystąpienie

było tak interesujące, że tematyka, którą

zaprezentował praktycznie zdominowała

dyskusję ostatniej części obrad. Zgodnie z

programem, ostatnim elementem konferencji

w dniu 4 listopada była wieczorna

promocja książek wydanych przez IPN –

„Dziennikarze władzy, władza dziennikarzom.

Aparat represji wobec środowiska

dziennikarskiego 1945–1990” (Warszawa

2010) oraz wspomnianej już pozycji „Papierem

w system. Prasa drugoobiegowa

w PRL” (Szczecin 2010). Podczas promocji

wszyscy obecni na Sali obrad zostali

obdarowani jednym egzemplarzem tej

pierwszej pozycji.

Ostatni dzień konferencji miał charakter

regionalny – wszystkie wystąpienia

dotyczyły Olsztyna lub byłego województwa

olsztyńskiego. O solidarnościowym

„Rezonansie” interesująco referował Dominik

Krysiak z miejscowej Delegatury

IPN. Pracownik tej samej Delegatury –

Renata Gieszczyńska – przybliżyła krąg

twórców i kolporterów kętrzyńskiej ga-

Dr Sławomir Cenckiewicz mówi o Pawle Mikłaszu, podziemnym wydawcy

– konfidencie

zetki „Larwa” wydawanej przez Federację

Młodzieży Walczącej Warmii i Mazur. Z

kolei dr Witold Gieszczyński zaprezentował

problematykę najdłuższego strajku lat

1980–1981 w PRL, czyli strajku drukarzy

w Olsztyńskich Zakładach Graficznych.

Następnie dr Piotr Kardela przedstawił

periodyk liberalnej opozycji z Olsztyna,

ukazujące się w latach 1987–1989 „Inicjatywy

Warmińskie”, którego pierwszymi

redaktorami byli Jerzy Szmit i Bogdan

Bachmura. Nie sposób było podczas tego

wystąpienia nie zwrócić uwagi na fakt,

że redaktorzy, wydawcy i publicyści „Inicjatyw”

(Bogdan Bachmura, Adam Jerzy

Socha, ks. Jan Rosłan) związani są obecnie

z miesięcznikiem „Debata”. Ostatnim

referentem na konferencji był Paweł Piotr

Warot, który z charakterystyczną dla siebie

werwą zaprezentował ukazujące się od

1986 r. lokalne pismo podziemne „Echa

Mrągowa”. W swoim wystąpieniu Warot

przypomniał m.in. sylwetkę współpracu-

jącego z Ruchem Obrony Praw Człowieka

i Obywatela red. Dariusza Jarosińskiego,

jak również represje, jakich doświadczył

on od komunistów. Współredaktorami

„Echa” byli: Tomasz Jankowski – absolwent

SGGW i sympatyk Romana Dmowskiego,

który wydawał w latach 1978–1980

„Samoobronę Polską” oraz Ryszard Kozdruń,

lekarz anestezjolog i obrońca życia

poczętego. Absurdalnie dziś brzmią słowa

funkcjonariusza SB, podejrzewającego tę

grupę o wydawanie mrągowskiego periodyku,

który w uzasadnieniu swojej tezy

o wszczęciu rozpracowania tegoż środowiska,

pisał: „mają w domu książki”. Na

koniec konferencji rozgorzała ożywiona

dyskusja, świadcząca, że sprawy poruszane

na konferencji są nie tylko przedmiotem

badań historycznych, ale także nie są

obojętne byłym działaczom opozycji. Głos

zabierali nie tylko historycy, ale i byli podziemni

wydawcy czy kolporterzy,

m.in. Teresa Stefanowicz i Piotr Rydel.

Wśród uczestników konferencji

zauważyć można było zresztą i

innych byłych działaczy opozycji:

Władysława Kałudzińskiego, Wojciecha

Ciesielskiego, Swietłanę i

Erwina Kruków czy Zenona Złakowskiego.

Konferencji „Prasa podziemna

w PRL” towarzyszyła niezwykle interesująca

wystawa pt. „Prasa i wydawnictwa

niezależne na Warmii

i Mazurach”, przygotowana przez

Delegaturę IPN w Olsztynie oraz

Oddział Zbiorów Specjalnych Biblioteki

Uniwersyteckiej UWM w

Olsztynie, której szczególną atrakcją

były pokazane w przeszklonych

gablotach oryginalne druki i wydawnictwa

podziemne.

Na pewno konferencja była udanym

przedsięwzięciem i dlatego jej organizatorom

należą się duże słowa uznania. Z drugiej

strony – będzie to osobista refleksja

– obserwując życie społeczne i polityczne

III Rzeczpospolitej, coraz częściej zastanawiam

się czy Polacy chcą znać prawdę? Ta

prawda chociaż do nas przenika, to nic lub

prawie nic, nie jest nas w stanie nauczyć.

Kiedyś patrioci wierzyli, że „WRONa skona”

i przyjdzie niepodległość, ludzie dzisiejsi

powoli godzą się z myślą, że nikt w

przyszłości takiej Polski bronił nie będzie.

A już na pewno nie wszechobecni nihiliści.

Kto wie, może kiedyś materiały z tej

konferencji będą, oprócz walorów czysto

naukowych, zawierać istotne wskazówki,

jak należy walczyć o naszą ojczyznę.

henryk Falkowski

(Olsztyn)

falk_65@tlen.pl

36 DEBATA Numer 11 (38) 2010

W Piszu

o przesiedleńcach

z Kresów

22 października br. w Miejsko – Gminnej Bibliotece Publicznej w Piszu odbyła się konferencja

historyczna pt. Konspiracja kresowa w Polsce po 1945 r. na tle losów ludności

przesiedlonej z utraconych ziem II Rzeczypospolitej. Jej organizatorami było Muzeum

ziemi Piskiej oraz rzeczona biblioteka, a współorganizatorami m.in. Klub Lokalnych

inicjatyw oświatowych (KLio) oraz instytut Pamięci Narodowej. oficjalnym pretekstem

do zorganizowania konferencji była przypadająca w tym roku setna rocznica urodzin

mjr. zygmunta Szendzielarza „łupaszki” – legendarnego kresowego partyzanta,

który po wojnie podejmował walkę z komunistami także na terenie Warmii i Mazur.

iRENEuSz ChMiELEWSKi

Konferencja zaczęła się z około półgodzinnym

opóźnieniem ze względu

na kłopoty komunikacyjne

prelegentów warszawskich, ale wbrew przewidywaniom

ten poślizg nie okazał się złym

prognostykiem. Zgromadziła kilkadziesiąt

osób – nauczycieli, uczniów, kombatantów

i miłośników historii. W imieniu organizatorów,

przybyłych powitał kustosz MZP

Waldemar Brenda. Następnie głos zabrał

burmistrz Pisza Jan Alicki, który podkreślił

dotychczasowy dorobek piskiego muzeum

i biblioteki w popularyzowaniu wiedzy o

przeszłości Mazur.

Po części oficjalnej pierwszy referat

zaprezentował Waldemar Brenda na te-

DEBATA Numer 11 (38) 2010

mat przesiedleńców z Kresów na Warmii

i Mazurach po 1945 r. Po nim głos zabrał

dr Tomasz Łabuszewski z IPN w Warszawie

omawiając losy konspiracji grodzieńskiej

po 1944 roku na utraconych Kresach, a także

na Białostocczyźnie oraz we wschodniej

części Mazur. Trzeci referat, o 5 Wileńskiej

Brygadzie AK, wygłosił dr Kazimierz Krajewski

(IPN Warszawa). Po nim nastąpiła

krótka dyskusja, która zamknęła pierwszą

część konferencji.

Po półgodzinnej przerwie na kawę,

przystąpiono do popołudniowej części spotkania.

Otworzył ją referat Marzeny Kruk

(IPN Gdańsk) na temat stosunku ludności

pomorskiej do konspiracji kresowej dzia-

Ci, których kochamy nie umierają nigdy,

bo miłość, to nieśmiertelność

Emily Dickinson

Joannie i Wojtkowi

Groteckim

wyrazy szczerego żalu i współczucia z powodu śmierci

Córki Justyny

składają koleżanki i koledzy z „Debaty”

oraz

ze Stowarzyszenia „Święta Warmia”

łającej w powiecie świeckim. Ciekawy odczyt

o doktorze Romanie Korab – Żebryku

wygłosił w zastępstwie nieobecnego autora

dr. hab. Tomasza Balbusa (IPN Wrocław)

nauczyciel historii, członek KLIO w Piszu

Andrzej Zadroga. Ostatnim punktem konferencji

był występ dr. hab. Piotra Niwińskiego

z Uniwersytetu Gdańskiego, który

omówił wkład wileńskich akowców w służbie

niepodległości (1944 – 1989). Po nim

nastąpiła dyskusja i podsumowanie konferencji.

Można stwierdzić, że piska konferencja

była pierwszym tego typu spotkaniem,

na którym omówiono losy pochodzącej z

Kresów ludności, przez pryzmat jej zaangażowania

w działalność niepodległościową.

Wymienione referaty niewątpliwie poszerzyły

wiedzę zgromadzonych o konspiracji

kresowej po 1945 roku. Ukazały skomplikowane

losy jej uczestników w nowej rzeczywistości

politycznej. Patrząc z dzisiejszej

perspektywy nasuwa się jednak pytanie: czy

warto było? Ta wątpliwość chyba dość często

pojawia się przy analizie naszych wielkich

historycznych tematów. Każdy musi ją

rozwikłać na własną rękę. Na koniec jeszcze

dodam, że poruszana w poszczególnych

wystąpieniach tematyka pozostaje szerzej

nieznana ogółowi. Dlatego dobrze, że

wśród uczestników konferencji tak licznie

byli reprezentowani nauczyciele. Z pewnością

będą mogli wykorzystać zdobytą wiedzę

na zajęciach z młodzieżą.

ireneusz Chmielewski

(nauczyciel historii, członek Klubu Lokalnych

Inicjatyw Oświatowych w Piszu)

Struktura kłamstwa

według Wierzbickiego

Wiek XX – wiek prawdy? upowszechnienie środków masowego przekazu, coraz łatwiejszy dostęp

do różnorodnych informacji, możliwość ich weryfikowania – to wszystko mogłoby sugerować, że

XX stulecie było rzeczywiście epoką, w której żadnego kłamstwa na dłuższą metę utrzymać się nie

dawało. A jednak, to właśnie w ubiegłym stuleciu władzę nad ludzkimi umysłami zdobyło kłamstwo

szczególne. „Wiek XX jest wiekiem kłamstwa wyrafinowanego, ubranego w barwy ochronne, samopowielającego

się w duszy człowieka. Kłamstwo to zachodzi człowieka opłotkami, od tyłu, zawraca

mu głowę podstępnie, przestawia mu klepki w mózgu niepostrzeżenie, wytwarza w nim zdolność,

gotowość, pasję do samoistnego nazwania czarnego białym, do spontanicznego wyznania, iż dwa

razy dwa równa się pięć” – ten właśnie fragment przedmowy do książki Piotra Wierzbickiego pt.

„Struktura kłamstwa” zdaje się najlepiej oddawać zapisany na kartach tej książki, zamiar autora, aby

wyśledzić meandry komunistycznego kłamstwa. Książka wyszła po raz pierwszy w 1986 r. w drugim

obiegu. W ubiegłym roku w ramach wspólnej serii oficyny Wydawniczej Volumen oraz BELLoNy

zaczęto wydawać Kanon Literatury Podziemnej, którego celem jest przypomnienie najważniejszych

książek, wydawanych bez debitu w ostatnich dwóch dekadach PRL. do takich właśnie książek zaliczono

także „Strukturę kłamstwa” Piotra Wierzbickiego.

WALdEMAR BRENdA

Ktoś zapyta o cel wznawiania publikacji, traktującej

o kłamstwie oraz manipulowaniu informacją

w świecie już nieistniejącym, a przez

wielu po prostu zapomnianym. Wydaje się, że to dość

ważne, abyśmy spróbowali zrozumieć język stosowany

przez dziesięciolecia rządów komunistycznych na

ogromnym obszarze od Władywostoku i Szanghaju

do Warszawy i Berlina. A skoro ta książka musiała

powstać już wtedy (czyli nie dla wszystkich ten propagandowy

język był już wtedy czytelny), to znaczy,

że dzisiaj, dwa dziesięciolecia po formalnym zniknięciu

tamtej rzeczywistości z map politycznych świata,

jeszcze mniej potrafimy z tego języka pojąć. Właśnie

dlatego rozpocząłem lekturę wznowionej „Struktury

kłamstwa”.

Nie będę streszczał poszczególnych wywodów

autora. Zasygnalizuję jedynie kilka wątków, które w

pracy zwróciły szczególną moją uwagę. Przede wszystkim,

jednym z ważniejszych podsystemów komunistycznego

kłamstwa było unieważnianie. Wierzbicki

mówi o unieważnianiu języka, a zwłaszcza takich w

nim pojęć, które w „nowym” naświetleniu nabierają

zupełnie odmiennego sensu („moralność klasowa”

zamiast moralności, „subiektywność obiektywizmu”,

„demokracja fałszywa” i „demokracja prawdziwa” - ta

komunistyczna). Kolejne metody, to unieważnianie

rzeczywistości oraz unieważnianie logiki.

Wszystkie trzy metody były możliwe w świecie,

który funkcjonował według głównego aksjomatu – że

komunizm („realny socjalizm”) z założenia jest systemem

właściwym, zaś wszelkie jego zbrodnie wynikają

jedynie z przypadkowych wynaturzeń. Partia przyznawała

się do nich pod presją społeczeństwa, szukając

winnych „wypaczeń” oraz obiecując powrót do

„prawdziwych” zasad.

W ten sposób można mówić o podwójnej rzeczywistości

wykreowanej przez kłamstwo – rzeczywistości,

którą wszyscy musieli zaakceptować. To dlatego

zbrojenia komunistyczne służyły pokojowi, Zachodu

- wojnie. Dlatego nauka w ZSRR przeżywała prawdzi-

wy rozkwit - na Zachodzie regres. Na Wschodzie nie

występowały żadne kataklizmy i katastrofy. A każdy,

kto występował przeciw jedynemu na świecie ustrojowi

„sprawiedliwości społecznej” (lub bywał za wroga

tego ustroju nagle uznawany), stawał się nikczemnikiem,

opłacanym szpiegiem, albo ukrytym, ale zawsze

skrycie knującym zdrajcą. Czasem wrogowie mogli

się doczekać określeń, które właściwie oficjalnie nie

mieściły się w kategorii pojęć prawdziwego komunisty,

ale przecież doraźnie, a przy tym wcale nie tak

rzadko – były stosowane. A więc gdy taki był nakaz

chwili - internacjonaliści przypominali komuś żydowskie

pochodzenie, obrońcy czekistowskiej niewinności

ubeków – wytykali stalinowskie uwikłania takiego,

czy innego „odstępcy” od prawdziwej wiary itp. Te

schematy działania, poparte licznymi przykładami,

Wierzbicki zalicza do kłamstw ze sfery poglądów.

Szczęśliwi mieszkańcy krajów realnego socjalizmu

mieli też do czynienia z podsystemem kłamstw

ze sfery informacji. Najlepszym sposobem informowania

społeczeństwa było… nieujawnianie informacji,

które władza uznawała za niekorzystne.

Swoją drogą dobrze jeszcze pamiętam z lat

osiemdziesiątych systematyczne nastawianie radioodbiorników

na „Wolną Europę”, „Głos Ameryki”,

czy BBC, gdzie można było usłyszeć o zdarzeniach,

które wedle „Trybuny Ludu” i innych prasowych

„oficjałków”, w ogóle nie istniały. I właśnie dlatego, ze

względu na możliwość sięgnięcia przez społeczeństwo

po alternatywne źródła informacji, nie zawsze władza

mogła niewygodne fakty pomijać. Stąd stosowano

powszechnie mniej „doskonałe” metody- mieszano

informację z komentarzem, publikowano polemiki

z publikacjami, które w kraju były niedostępne (tzw.

„walka z cieniem”), zniekształcano proporcje czy podawano

informacje niepełne lub uzupełniane tzw.

naddatkiem, czyli obudowane danymi, pozwalającymi

zmniejszyć negatywne oddziaływanie niewygodnego

przekazu. Stosowano szum informacyjny,

retusz, cytowano opinie nieznanych (anonimowych),

ale przecież zawsze „życzliwych” obserwatorów. A gdy

mimo tych wszystkich zabiegów, w druku ukazało się

coś, co dopadła spóźniona cenzura (ba! Słowo wszak

w PRL nie spotykane, zastąpione przez łagodniejszą

dla ucha i oka „kontrolę prasy, publikacji i widowisk”),

zawsze można było rzecz oddać na przemiał. „W największej

tajemnicy oddaje się na przemiał książkę,

której niecenzuralność skonstatowano już po druku,

a w Domu Książki w Warszawie w latach sześćdziesiątych

zaufany pracownik zanurzał egzemplarze

przeznaczonego na przemiał dzieła (by mielący nie

wiedzieli, co mielą) w kuble z farbą” Wszystko po to,

aby obywatele nie wiedzieli. „W pierwszym rzędzie

tego, że nie wiedzą”.

Trzecim podsysytemem komunistycznego kłamania

było kreowanie nowej rzeczywistości. Ta „rzeczywistość”

była jak labirynt „zbudowany z masy sprężystej

i dziwnie rozciągliwej”, „zmieniającej kształt”. Jej

tworzywem były słowa. To z nich powstawały twory,

przez Piotra Wierzbickiego nazywane „bytami potiomkinowskimi”.

Od siebie dodam, że to analogia

do słynnych wiosek potiomkinowskich – atrap zbijanych

z desek na szlaku cesarskiej podróży, które miały

świadczyć o dobrobycie ludu w imperium Romanowów.

Wtedy – chodziło o dobre samopoczucie władzy.

W komunistycznych „bytach potiomkinowskich” szło

o to, by społeczeństwo nie mogło dotrzeć do prawdy.

Najbardziej charakterystycznym „potiomkinowskim

bytem” (dziś pewnie powiedzielibyśmy – wirtualnym)

były chyba komunistyczne konstytucje. Dziwaczne

twory, gwarantujące obywatelom wszelkie możliwe

prawa, swobody i przywileje, które jednakże nigdy nie

były przez władze przestrzegane.

Książka Piotra Wierzbickiego to pouczająca

lektura. Autor stawia w niej problem okłamywania

samych siebie, autoświadomości kłamstwa („czy

rzecznicy realnego socjalizmu kłamiąc, wiedzą, że

kłamią?”), relacji między kłamstwem a przemocą itp.

To wszystko pozwalało lepiej zrozumieć wtedy i lepiej

zrozumieć dzisiaj przewrotność systemu, w którym w

XX w. przyszło żyć setkom milionów ludzi.

Ale przewracając kolejne stronice „Struktury

kłamstwa” nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że tamten

świat nie jest tak całkowicie martwy. Że wiele przetrwało.

A może narodziło się na nowo, w zupełnie odmiennych

podsystemach kłamstwa XXI wieku? Czy

ta łatwość, już nie dostępu, ale tworzenia informacji

(ileś tam stacji telewizyjnych i radiowych, Internet,

komputery wypluwające dowolne ilości ulotek, spotów,

filmików itp.) nie sprawia, że na straży kłamstwa

już nie stoi blokada informacji, ale jej nadmiar? Gubimy

się w chaosie wywołanym przez wielość przekazów.

Relatywizujemy swoje sądy. Coraz większy problem

mamy z obroną przed zalewem informacyjnego

bubla, sprzedawanego przez często dyspozycyjnych

pośredników. Czy ktoś opisze strukturę kłamstwa czasów

postnowoczesnych?

Waldemar Brenda

P. Wierzbicki, Struktura kłamstwa,

oficyna Wydawnicza Wolumen, BELLo-

NA, Warszawa 2009.

38 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Kwietniowy listopad

Listopad jest w naszej tradycji miesiącem modlitw za zmarłych. W tym roku chyba cała Polska modli

się za tragicznie zmarłych w katastrofie smoleńskiej 10 kwietnia. od tego momentu upłynęło pół

roku. W olsztyńskim kościele Najświętszego Serca Jezusowego przez tydzień, codziennie, sprawowano

w kwietniu Msze św. za poległych w Smoleńsku. Poniższy tekst jest homilią, którą wygłosiłem

podczas jednej z takich Mszy św.. Pół roku od tamtego tragicznego dnia i dzień modlitw za zmarłych

jest czasem refleksji nad przemijalnością ludzkiego życia.

„Więc wyżej podnieśmy tę trumnę i idźmy, bo my jeszcze żyjemy, jeszcze żyjemy…” to fragment

wiersza jednego z angielskich poetów.

KS. JAN RoSłAN

Tak, my jeszcze żyjemy. Każda śmierć jest

jakimś wezwaniem dla żywych. Każda

śmierć jest jakimiś ostrzeżeniem dla tych,

co pozostali. Jakim ostrzeżeniem, jakim znakiem

dla Polaków jest tragedia, w której wszyscy bierzemy

udział? Odpowiedź nie jest łatwa. Serce

potrafi pomieścić wiele, ale rozum nagle napotyka

na ograniczenia. Człowiek chce wszystko

racjonalnie wytłumaczyć, ale nagle staje przed

tajemnicą. Może zadawać tylko pytanie, dlaczego?

I tylko szukać odpowiedzi, choć zdaje sobie

sprawę, że żadna odpowiedź nie jest ostateczna.

Z Ewangelii dowiadujemy się, że tłum słuchający

Chrystusa usiadł na trawie zielonej. To

jest wskazanie, że było to wiosną, gdyż latem trawa

w Ziemi Świętej jest żółta, spalona słońcem.

Dziś też przeżywamy wiosnę. Każda wiosna jest

porą nadziei, dla nas obecnie jest porą smutku,

żałoby, refleksji i modlitwy. Ale pamiętajmy, że

dla człowieka wierzącego w Boga nadzieja nigdy

nie gaśnie. Pamiętamy, jak przed pięciu laty

łączyliśmy się w bólu po śmierci Jana Pawła II.

Wtedy także oczy całego świata były zwrócone

na Polskę, wszak Papież był naszym rodakiem.

Jan Paweł II odszedł do Domu Ojca w wigilię

niedzieli miłosierdzia Bożego. Para prezydencka,

a wraz z nią cała delegacja, czyli pozostałe 94 osoby,

odeszły z tego świata, także w wigilię niedzieli

Bożego miłosierdzia. Objawienie o Bożym miłosierdziu

jest nierozerwalnie związane z naszą

ojczyzną. To Chrystus objawiając się skromnej

siostrze zakonnej Faustynie Kowalskiej przekazał

orędzie adresowane do całego świata o potrzebie

modlitwy, aby Bóg w swoim majestacie rozlał

morze miłości i miłosierdzia dla wszystkich

grzeszników. Delegacja polska, która udawała się,

aby uczcić poległych, zamordowanych Polaków

w Katyniu przed 70 laty, miała uczestniczyć w

modlitwie o miłosierdzie dla sprawców tej zbrodni

i o pojednanie między narodem rosyjskim a

polskim. Niewątpliwie, śmierć elity polskiego

narodu zamordowanej przed 70 laty wypływała

ze zbrodniczego, grzesznego systemu komunistycznego,

ze zbrodniczej ideologii stalinowskiej.

Wiek XX to zdawać by się mogło wielki triumf

zła i śmierci. To hitlerowski nazizm z milionami

ofiar, ale to także stalinizm, czy komunizm koreański,

Hitler był demokratycznie wybranym

przywódcą narodu niemieckiego, ale zbudował

DEBATA Numer 11 (38) 2010

system nienawiści i zbrodni, szowinizmu i hekatomby.

Stalin system opierał na dyktaturze, także

nie oszczędzając przelewu krwi tych, którzy dostrzegali

zbrodniczość tego systemu. I hitleryzm,

i stalinizm były systemami zbrodniczymi. Tylko

Bóg zna ocean łez przelanych przez ofiary tych

dwóch systemów.

Jan Paweł II, którego śmierć opłakiwaliśmy

przed pięcioma laty, kanonizował siostrę Faustynę

Kowalską, a podczas ostatniej pielgrzymki do

kraju, apelował abyśmy byli świadkami Bożego

miłosierdzia dla całego świata. Głosił wtedy także

prawdę o zbawczej mocy krzyża. Tak śmierć

Chrystusa, tak bolesna i tak okrutna, zadana z

rąk ludzi miała najgłębszy sens – była wyzwoleniem

człowieka ze śmierci wiecznej, była naszym

odkupieniem i wyzwoleniem, była otwarciem

dla nas nieba. Z boku wyglądało to tak, że jest

bezsensowna, jej wymowy nawet nie potrafili

zrozumieć apostołowie, czego przykładem jest

rozmowa dwóch uczniów idących do Emaus…

A myśmy się spodziewali, że on wyzwoli Izraela,

mówili, myśmy się spodziewali… Tak Chrystus

wyzwolił z mocy śmierci nie tylko Izraela, ale

i cały świat. Niepojęte dla człowieka są wyroki

Boże, ale każdy z nas patrząc na krzyż wie, że w

cierpieniu i śmierci jest ukryty głębszy sens – a

nawet największa wartość – to przecież brama

zjednoczenia z Bogiem. Skoro Chrystus przeszedł

przez ziemską śmierć, my także musimy

pójść tą drogą, aby się z Nim spotkać.

Oczywiście, inaczej odbieramy śmierć osób,

które odchodzą w starszym wieku. Inaczej przeżywamy

śmierć nagłą, ludzi młodych, w sile

wieku. Jeszcze bardziej przeżywamy śmierć grupową,

ludzi, którzy służyli naszej ojczyźnie. I tu

także ważny jest ten wymiar śmierci. Oni służyli

innym ludziom, służyli krajowi, służyli Bogu. I

stąd refleksja adresowana do nas, jak traktujemy

tych, których wybieramy do społecznej służby.

Jak ich traktujemy, czy potrafimy mieć świadomość,

że władzy na najniższym szczeblu, gminnej,

do tej na najwyższym poziomie, po prezydencką

służbę, należy się szacunek i współpraca.

Ci ludzie decydują o naszym dniu powszechnym,

radni o stanie chodników, a parlamentarzyści o

całym systemie prawnym. Jest to służba odpowiedzialna.

Celowo mówię służba, a nie kariera.

Bo wypełnianie obowiązków wobec narodu, wo-

bec państwa zawsze należy traktować jako służbę.

Ci, których opłakujemy, zginęli w służbie ojczyzny.

Trzeba dbać o pamięć najwybitniejszych

Polaków. Służba państwowa to nie służba jednej

partii, to wypełnianie powinności wobec obywateli,

to kierowanie się sprawiedliwością, miłością i

poszanowaniem drugiego człowieka. Jak pamiętamy,

z poszanowaniem drugiego człowieka w

naszej ojczyźnie nie było i nie jest najlepiej…

Powróćmy do sceny z Ewangelii. Oto tylko

chłopiec ma chleby i ryby. Tylko on. Oddaje je.

Nie wiemy, czy zrobił to z ochotą, ale pewnie tak,

pod wpływem nauki Chrystusa. Oto Chrystus

mógłby zesłać chleb z nieba. Uczynić cud trochę

w inny sposób. Po prostu nakazać, aby każdy

podniósł ręce do góry i tam znalazł chleb, albo

by się schylił i podniósł go z ziemi, jak dawni Żydzi

zbierali mannę. Chrystus jednak wybrał inny

sposób. Sam wziął chleb i ryby. Pobłogosławił

pokarm, a potem przez ręce apostołów nakazał,

aby rozdawać żywność ludziom. Zobaczmy:

nakazał współdziałanie. Jeden człowiek dzieli się

chlebem z drugim. Na tym polega współdziałanie,

współpraca i współodpowiedzialność. Tak,

każdy z nas jest w jakimś stopniu współzależny

od innych ludzi. Ważna jest współpraca w tworzeniu,

ale i dzieleniu wspólnego dobra. Jak ważny

był ten chłopiec, jego chleb i ryby. Zobaczmy:

Bóg pomnaża to, co przyniósł człowiek. Tak, Bóg

współdziała z ludźmi, wspiera nasz wysiłek, błogosławi

nam, choć nie zawsze to dostrzegamy i

zauważamy.

Jak ważny jest wysiłek pojedynczego człowieka.

Jak ważny jest każdy dobry uczynek zrobiony

przez jednostkę, jak ważne jest każde wyświadczone

dobro drugiemu człowiekowi. Bóg

pomnaża to dobro. Dopiero teraz przeczytałem w

„Tygodniku Powszechnym”, że gdy Lech Kaczyński

był prezydentem Warszawy przed ratuszem

ciągle stała schorowana i biednie ubrana kobieta.

Idąc do pracy widział ją wielokrotnie. Wreszcie

nakazał, aby zaprosić ją do ratusza na rozmowę.

Zapytał kobietę czego chce, po co przychodzi.

Staruszka powiedziała, że chce się pomodlić na

grobie Jana Pawła II. To jest jej marzeniem. I

Lech Kaczyński, ówczesny prezydent Warszawy,

zafundował jej podróż do Rzymu, aby mogła

spełnić swe marzenie. Trzeba było tragicznej jego

śmierci, aby przypomnieć to dobro, które w służbie

ludzi i ojczyzny dokonał. Ten jeden okruch

tego dobra, o którym wspomniałem, świadczy o

charakterze tego człowieka.

Dziś popatrzmy na to dobro, które ludzie,

którzy tak nagle odeszli, pozostawili po sobie.

O wszystkim wie najlepiej Bóg. My mamy dać też

świadectwo. Jak napisał Zbigniew Herbert: „ocalałeś

nie po to aby żyć / masz mało czasu / trzeba

dać świadectwo bądź odważny rozum zawodzi /

bądź odważny w ostatecznym rozrachunku jedynie

to się liczy. Bądź wierny. Idź.”. Więc i my idźmy

dalej, pamiętając dokąd ma prowadzić nasza

droga. Tylko do Boga przez służbę ludziom.

Ks. Jan Rosłan

Kamienica

„Apteki pod Lwem”

Wielu olsztynian nie kryło zdumienia, kiedy latem 2010 r. spychacz odsłonił pozostałości

rozległej budowli u podnóża starej nekropolii św. Jakuba. Na jej teren wkrótce

wkroczyli archeolodzy. W badaniach, które finansowało miasto, miałem okazję

uczestniczyć. dziesiątki ciekawskich codziennie zaglądały do wykopów zasypując

nas pytaniami. Naocznie mogłem się przekonać, jak ogromne zainteresowanie wzbudza

wciąż wśród mieszkańców olsztyna, całkiem zdawałoby się niedawna przeszłość

ich miasta. Przychodzi pora, by coś więcej opowiedzieć o odkrytym budynku oraz

ludziach, którzy tu niegdyś mieszkali.

RAFAł BęTKoWSKi

Mrzyk mieszkał przy cmentarzu

Kiedy w roku 1870 na terenie położonym

na północ od linii kolejowej,

po lewej, zachodniej stronie

Szosy Gutsztackiej, otwarto nowy cmentarz

katolicki parafii św. Jakuba, sądzono,

że tory kolejowe stanowić będą naturalną

granicę rozwijającego się w tym kierunku

miasta 1 . Przewidywania te nie miały się

potwierdzić. Wkrótce zabudowa mieszkalna

przekroczyła tory, w ciągu kilku lat

docierając do miejsca, w którym od szosy

odchodziła droga prowadząca do Wadąga,

zwana dziś ul. Jagiellońską.

Szosa stała się jedną z głównych osi

nowej dzielnicy. W latach 70/80. XIX w.

w jej bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowano

obiekty przemysłowe: prywatne

cegielnie (Stoehr, Paradowski), browar

(1878), młyn parowy (1885). Przy ulicy

znalazło się również miejsce dla inwestycji

komunalnych: w 1873 r. za cmentarzem

uruchomiono przytułek dla ubogich, w

jego sąsiedztwie w 1880 r. rzeźnię, w 1907

obiekty zajezdni tramwajowej i elektrowni

miejskiej. Zlokalizowane tu zostały również

obiekty wojskowe – koszary kawalerii

(1885–86), prowiantura wojskowa (1887),

koszary piechoty (1888–90), kasyno oficerskie

(1898). Ulica otrzymała w 1889 r.

instalację i oświetlenie gazowe, w 1899 r.

instalację wodociągową i kanalizacyjna, w

1907 r. elektryczność i tramwaje 2 .

Początkowo większe skupiska zabudowy

mieszkalnej znajdowały się przy domku

dróżnika i przejeździe przez tory kolejowe

oraz bliżej Jakubowa, w sąsiedztwie

otwartego w 1886 r. nowego cmentarza

ewangelickiego. W 1881 r. na cmentarzu

katolickim wzniesiono kaplicę. W lutym

tego roku władze rejencyjne w Królewcu

wydały zgodę na powiększenie nekropolii

w kierunku północnym – po dzisiejszą ul.

Dąbrowskiego. Między terenem cmentarza

a szosą stał już wtedy budynek mieszkalny,

należący do mistrza tokarskiego

Ferdinanda Stoffa, oddalony od granicy

cmentarza o 28 metrów 3 . Na początku lat

90. XIX w. dom był własnością mistrza

brukarskiego, przedsiębiorcy budowlanego

Roberta Mrzyka, który wtedy praw-

Kamienica „Apteki pod Lwem” wg pocztówki

wydanej ok. 1914 r. nakł. Eduarda Skibowskiego

(zb. autora). Widać południową elewację

z gzymsami, boniowaniami oraz blendami

okiennymi oraz mansardowy dach budynku.

dopodobnie sprowadził się do Olsztyna

i tutaj właśnie zamieszkał. Pochodzący z

Prus Zachodnich Mrzyk w historii miasta

zapisał się jako jeden z najwybitniejszych

przedstawicieli miejscowej społeczności

polskiej. Bliskie więzi łączyły go ze środowiskiem

„Gazety Olsztyńskiej”, był on też

jednym z głównych członków Towarzystwa

Polsko-Katolickiego „Zgoda”.

Wzniesiona od nowa

Wg planu miasta z 1892 r. dom

Mrzyka miał adres Guttstädter-Chaussee

13 4 . W r. 1898 znajdujący się za przejazdem

kolejowym odcinek Szosy Dobromiejskiej

nazwano König-Strasse (ul.

Królewska). Budynki otrzymały nową,

okrężną numerację dom Mrzyka – nr 1. 5

Pod koniec tego roku oprócz właściciela

mieszkali tu jeszcze Ernst Jonas, ogrodnik

artystyczny oraz August Karwatski, pomocnik

w cukierni. Według ikonografii

z przełomu XIX i XX w. był to budynek

parterowy, kryty dachem dwuspadowym,

ustawiony kalenicowo w stosunku do ulicy.

Wejście frontowe usytuowane było na

osi środkowej budynku. Przed domem

znajdował się oddzielony płotem od ulicy

przedogródek 6 .

W latach 1902–03 Robert Mrzyk

wzniósł w Olsztynie okazałe, połączone

ze sobą, kamienice czynszowe nr 3 i 4

przy nowo wytyczonym placu, noszącym

dziś imię gen. Bema. Tu przeprowadził

się następnie. Jako właściciela, a zarazem

jednego z mieszkańców kamienicy odnotowuje

go księga adresowa na rok 1904.

Budynek przy ul. Królewskiej 1 wymienia

ona jako „obecnie pusty”. Fakt wystawienia

w tym czasie nowej kamienicy

na miejscu starego budynku potwierdza

plan miasta z 1904 r. oraz późniejsze dane

archiwalne 7 . W czerwcu 1904 r. „Gazeta

Olsztyńska” podała informację, jakoby

Mrzyk za 65 tys. marek sprzedał kamienicę

kapitanowi okrętu Kondruhe z Kłajpedy.

Cena wskazuje, że musiał być to nowo

wzniesiony obiekt. Wiadomość okazała

się przedwczesna – transakcja nie doszła

do skutku.

W listopadzie 1905 r. w „Gazecie Olsztyńskiej”

ukazał się anons o otwarciu „w

domu p. Mrzyk, ul. Gutsztacka 1 (za torami)”

sklepu Adolfa Schneidera z artykułami

wyplatanymi z trzciny i wikliny (meble,

kufry, koszyki, towary trzcinowe, wózki

dla dzieci) 8 . W budynku lokale zajmowało

wtedy 8 lokatorów. Wedle ikonografii z

przełomu 1907 i 1908 r. nowa kamienica

była budynkiem 4-kondygnacyjnym, z

umieszczonym na osi środkowej elewacji

wejściem frontowym oraz szerokimi balkonami

na pierwszym i drugim piętrze.

Ostatnia kondygnacja posiadała od strony

ulicy dach mansardowy, kryty prawdopodobnie

łupkiem. Na parterze po obu

stronach wejścia głównego znajdowały się

szerokie, przeszklone witryny z wejściami

40 DEBATA Numer 11 (38) 2010

do mieszczących się tu sklepów. Kamienica

posiadała otynkowaną elewację oraz

bogaty detal architektoniczny 9 .

Pierwsza na zatorzu

Jak w czerwcu 1908 r. informowała

„Gazeta Olsztyńska”, „niejaki p. Roh-

fleisch, pochodzący z Królewca” otrzymał

zezwolenie na otwarcie czwartej apteki w

północnej części miasta 10 . W tym celu za

sumę 76 tys. marek nabył on od Mrzyka

budynek „przy ul. Królewskiej 1” 11 .

W dniu 11 listopada 1908 ukazała się w

„Gazecie” podpisana przez Maxa Rohfleischa

zapowiedź otwarcia w domu „za tunelem

w ul. Gutsztackiej” apteki pod firmą

„Löwen-Apotheke” (Apteka pod Lwem),

połączonej z drogerią i perfumerią 12 .

Założyciel nowej apteki, Maximilian

Oscar Rohfleisch, urodził się 7 listopada

1865 r. w Dobrym Mieście, jako syn asystenta

sądu wojennego Juliusa Rohfleischa

oraz Franciszki Johanny z d. Kiewicz.

Uczęszczał do gimnazjum w Olsztynku,

zaś w latach 1892–94 studiował farmację

na Uniwersytecie Królewieckim. Aprobowany

w r. 1894, jeszcze w 1907 pracował

w „Hohenzollern-Apotheke” w Królewcu.

W 1908 r. uzyskał koncesję na założenie

apteki w Olsztynie, osiedlając się tutaj 13 .

„Apteka pod Lwem” miała być czwartą

z aptek Olsztyna, pierwszą zaś na terenie

dzielnicy Zatorze. Pierwsza z aptek założona

została w grodzie nad Łyną w 1751r.

Przywilej na jej prowadzenie uzyskał od

kapituły warmińskiej Johann Zimmermann.

Jej tradycję kontynuowała w XIX

w. „Apteka pod Orłem”, funkcjonująca

w kamienicy nr 2 przy Rynku. Dopiero

w 1885 r. wydano koncesję na założenie

w Olsztynie drugiej apteki, którą aptekarz

Robert Bradder nazwał „Kronen-

Apotheke” – „Apteką pod Koroną”. Położona

ona była na ówczesnym Górnym

Przedmieściu. W związku z rozwojem

ludnościowym Olsztyna oraz wiszącą nad

prowincją groźbą wybuchu epidemii cholery

w niecałe dziesięć lat później wydano

kolejną koncesję. Jako trzecia otwarta

została w lutym 1894 r. „Hohenzollern-

Apotheke” – „Apteka Hohenzollernów”,

położona w sąsiedztwie Mostu św. Jana.

Zgodę na otwarcie czwartej apteki w mieście

wydano z myślą o mieszkańcach północnej

części Olsztyna, która intensywnie

rozwijać się zaczęła się od lat 80. XIX w. 14

Apteki i drogerie

Dziewiętnastowieczna apteka dzieliła

się na kilka części. Tę najbardziej znaną

stanowiła oficyna, gdzie na kontuarze

ustawiona była waga, zaś na półkach,

DEBATA Numer 11 (38) 2010

bądź regałach zobaczyć można było stojące

w odpowiednim porządku leki. Tutaj,

podobnie jak dziś następowała sprzedaż

medykamentów i innych produktów

oferowanych przez aptekę oraz realizacja

wystawionych przez lekarza recept. Nie

mniej ważne były niegdyś pozostałe części

zakładu: laboratorium galenowe, zielarnia,

magazyny na zapasy, piwnica, w

której przechowywano wodę destylowaną

oraz surowce i produkty wymagające niskich

temperatur, jak wosk, oliwa, wino,

wreszcie pomieszczenia do przechowywania

trucizn i środków silnie działających

oraz magazyn na wszelkiego rodzaju apteczne

opakowania.

Pierwsi aptekarze sami musieli pozyskiwać

materiały i surowce do sporządzania

leków. Od XIX w. w coraz większym

stopniu wyręczał ich w tym zakresie prze-

mysł farmaceutyczny. „Aptekarz otrzymuje

od fabryk chemikalij najczęściej używane

materiały lecznicze i lekarstwa w stanie

gotowym, sporządzonym wedle przepisów

obowiązujących i ma jedynie obowiązek

odpowiedzialności wobec władz za fachowe

ich przerobienie i czystość. Do tych

dostarczanych przez fabrykę preparatów

zalicza się przeważna część nalewek, pigułek,

maści, plastrów i opatrunków najczęściej

używanych. Tak więc należy o tyle

ograniczyć pojęcie apteki w dzisiejszym

znaczeniu, że ma ona jedynie utrzymywać

na składzie i sporządzać wszelkie środki

lecznicze i ewentualnie przerabiać je fa-

chowo według wskazówek recepty lekarza”

– informowała Encyklopedia Gutenberga

w 1929 r. 15

Aptekarze bardzo często obok oficyny

aptecznej prowadzili drogerie, czasem –

podobnie jak Max Rohfleisch – również

perfumerie. Zakresy działalności drogerii i

apteki w dużej części pokrywały się. Wywodzące

się z dawnych składów korzennych

drogerie były miejscem sprzedaży artykułów

chemicznych, kosmetyków, ziół leczniczych,

materiałów opatrunkowych, artykułów

sanitarnych oraz dopuszczonych do

wolnego obrotu medykamentów. Jedynie

apteki uprawnione były do sporządzania

i sprzedaży leków recepturowych, jak też

„trucizn, jadów itd.”. Chociaż więc zakres

działalności aptek znacznie się zmienił,

nadal miały one przewagę nad drogeriami,

nadal też żadna z oficyn nie mogła się

Fragment mapy z ok. 1925 r. Widać nieregularny narys kamienica „Apteki pod Lwem” oraz położony

na tarasie za nią ogród, do którego dostać się można było ścieżką lub schodami obok kamienicy.

„Leichenhalle” to kaplica cment., „Denkmal” – krzyż (stał tu jeszcze w latach powojennych).

obyć bez własnego laboratorium, w którym

przygotowywana wciąż była większa część

wydawanych przez aptekę leków.

Kamienica z renomą

Wedle danych adresowych z końca

1908 r., lokale w kamienicy przy König-

Str. 1 zajmowali: właściciel – aptekarz

Max Rohfleisch, sekretarz prokuratury Johann

Großmann, nauczyciel szkoły realnej,

Ludwig Gutzeit, wdowa po strażniku

granicznym, Emilie Ehler oraz producent

wyrobów z wikliny Adolf Schneider 16 .

Na każdym z pięter znajdowały się dwa

mieszkania, mansardowe poddasze mieściło

dwa pokoje. Lokale na parterze budynku

zajmowała „Apteka pod Lwem” (po

lewej) oraz sklep Schneidera (po prawej).

Ponad apteką mieszkał jej właściciel.

Jeszcze przed rokiem 1912 parcela

Rohfleischa otrzymała nr 2. Zmienił się

również użytkownik drugiego z lokali

handlowych. Firma Adolfa Schneidera

przeniosła się na ówczesną Kaiser-Str. 23,

natomiast jej miejsce zajęła filia fabryki

czekolady Richarda Selbmanna z Drezna.

Pojawiły się również nowe nazwiska lokatorów.

W budynku zamieszkał wtedy m.

in. Paul Maschereck, sekretarz rejencyjny,

który aż do roku 1945 r. pozostanie mieszkańcem

kamienicy oraz Felix Gramberger,

asystent apteczny 17 .

W latach 1914–20 miejsce przedstawicielstwa

fabryki czekolady zajął sklep z

artykułami papierniczymi i piśmiennymi

Willy’ego Weissa. W roku 1920 w budynku

mieszkało 7 osób, wśród nich dwie

wdowy i murarz. Jedynie w ten sposób

dał o sobie znać powojenny kryzys. W

innych domach czynszowych wiele lokali

zostało w tym okresie podzielonych wtórnie

na mniejsze mieszkania. Nawet w tzw.

„dobrych kamienicach” zwiększyła się w

tych czasach liczba najemców, obniżeniu

uległ ich status. Pod koniec lat 20. lokale w

kamienicy „Apteki pod Lwem” wynajmowały

w większości te same osoby, stwierdzić

więc wypada, że dom zachował swoją

przedwojenną renomę.

Ankieta dla władz podatkowych

Niewiele wciąż mamy wiadomości o

Maksie Rohfleischu. Dzięki wzmiance w

„Gazecie Olsztyńskiej” wiemy, że z zamiłowaniem

oddawał się zajęciom sportowym.

Swego czasu złamał nogę na torze

saneczkowym w Jakubowie. W okresie

międzywojennym należał do „Arx Pruthenorum”,

olsztyńskiej Szlarafii, paramasońskiego

stowarzyszenia, urządzającego

cykliczne biesiady w „Trojdanku” 18 .

Właściciel „Apteki pod Lwem” prowadził

żywot typowy dla przedstawicieli miejscowej

elity. Bez reszty identyfikował się zapewne

z kulturą niemiecką. Otrzeźwienie

nadejść miało dopiero w latach 30., wraz z

nastaniem rządów nazistowskich.

W maju 1933 r. ulicę Królewską przemianowano

na aleję Adolfa Hitlera. Rok

później właściciel kamienicy wypełnił dla

Urzędu Finansowego w Olsztynie ankietę

do celów podatkowych. Według zestawienia

z października 1934 r. w budynku

przy Adolf-Hitler-Allee nr 2 na parterze

znajdowała się apteka Rohfleischa z

szacunkowym czynszem rocznym 2400

RM oraz sklep papierniczy Weißa (odpo-

wiednio 600 RM). Ten ostatni wynajmował

również na parterze pomieszczenie

mieszkalne (157,71 RM). Na pierwszym

piętrze budynku znajdowało się 4-pokojowe

mieszkanie Rohfleischa (885, 40) oraz

3-pokojowe Mascherka (761,40). Drugie

piętro zajmowały mieszkania: 4-pokojowe

nadrentmistrza sądowego Wachsmutha

(czynsz 951,60) oraz 3-pokojowe kupca

Maasberga (713,40 RM). Jednopokojowe

mieszkania na poddaszu wynajmowali

murarz Poetsch (376,20 RM) oraz siodlarz

Müller (376,20 RM). Identyczna wysokość

czynszu świadczy, że były to mieszkania

bliźniacze, o takiej samej powierzchni i

standardzie.

Wedle informacji podanych przez

właściciela w ankiecie dom wzniesiony

został w 1903 r. Budynek opisał on następująco:

„budowla ceglana otynkowana,

dach kryty papą, terakota na podłodze

w sieni, linoleum na klatce schodowej,

światło elektryczne na klatce schodowej

oraz we wszystkich mieszkaniach, przyłącze

gazowe na klatce schodowej oraz

we wszystkich mieszkaniach, przyłącze

wodociągowe, kanalizacyjne oraz ustępy

w mieszkaniach”. W l. 1933–34 przeprowadzono

prace malarskie, odnowiony

został dach kryty papą oraz rynny. Łączna

powierzchnia parceli wynosiła 7 arów

78 m kw. Według wysokości ubezpieczenia

ogniowego płaconego przed wojną

wartość budynku określona została na

78 tys. marek. Dom ubezpieczony był w

tow. ubezpieczeniowym „Albiegen [...]

Versicherung Aktiengesellschaft” w Hamburgu.

Obciążenie hipoteczne w Hypothekenbank

Meiningen wynosiło 13 500

RM, przy stopie 6%. Spłata wierzytelności

nastąpić miała z dniem 31.12.1934 r. 19

ostatnie wiadomości

Niewielką pociechą była spłata hipoteki

w czasach, które nadchodziły. Ponieważ

Rohfleisch był Żydem, małżonkowie w

roku 1935 usunęli się z życia publicznego.

Rok później Max Rohfleisch prawdopodobnie

zmarł. We wrześniu 1936 r. dom

przeszedł na własność wdowy Helene Rohfleisch.

Wartość nieruchomości ustalona

została na 43 300 RM 20 . Rok później podjęto

prace remontowe, podczas których odnowiono

m. in. przeszklone witryny lokali

na parterze. Wedle deklaracji podatkowej z

1938 r. właścicielka zajmowała 5-pokojowe

mieszkanie na I piętrze budynku. Na liście

lokatorów kamienicy po raz pierwszy pojawia

się w tym czasie nazwisko Leo Scharnicka

21 . Jako aptekarz aprobatę uzyskał on

w r. 1921. W latach 1935–36 był pracownikiem

apteki, kierując nią zapewne w związku

z wycofaniem się Rohfleischów.

Helene Rohfleisch w przeciwieństwie

do jej męża miała podobno aryjskie pochodzenie

22 . Pomimo tego, z jakichś powodów

(być może ze względu na dzieci),

zdecydowała się sprzedać aptekę oraz

kamienicę. Właścicielem „Apteki pod

Lwem” został Scharnick 23 , zaś domu architekt

Bruno Dorsch, zamieszkały w Olsztynie

przy Koppernikus-Str. 38. Wdowa

sprzedała mu nieruchomość 10 października

1939 r. za sumę 59 tys. RM. Wedle

ankiety wypełnionej przez nowego właściciela

20.01.1941 r. budynek zajmowali

następujący lokatorzy:

I piętro, 4 pokoje, Scharnick Leo, z

1380,- RM czynszu rocznego

I piętro, 3 pok., Maschereck Paul,

715,80 RM

II piętro, 4 pok., Weiß Willy, 942,- RM

II piętro, 3 pok., Maßberg Max, 671,40

RM

poddasze 2 pok., Brock Agnes, 441,-

RM

Na parterze budynku znajdowały się:

apteka L. Scharnick, 114,12 m kw powierzchni,

z czynszem 1920,- RM oraz

sklep i skład handlu papierniczego W.

Weiß – zajmujący 93,64 m kw (czynsz

928,80 RM). Są to ostatnie przedwojenne

wiadomości o budynku.

ogień w alei Führera

Wiosną 1945 r. większa część ówczesnej

Adolf-Hitler-Allee legła w zgliszczach.

Podobnie jak w innych rejonach

Olsztyna zniszczenia nie były tu wynikiem

działań wojennych, tylko celowych podpaleń,

których w „wyzwolonym” Olsztynie

dopuszczali się żołnierze Armii Czerwonej.

Niewykluczone, że dochodziło do

nich również podczas rabunku, którego

dokonywali szabrownicy. Zniszczenia

przy obecnej al. Wojska Polskiego dotyczyły

głównie zabudowy początkowego

odcinka ulicy od tunelu do wylotu obecnej

ul. Żeromskiego 24 . Spalone tu zostały

sąsiadujące ze sobą kamienice po obu

stronach alei, budynki starej rzeźni oraz

zajezdnia tramwajowa, w której spłonęły

znajdujące się tam nowoczesne wagony

Steifurta. Władysław Karbownik, który

uruchamiał po wojnie tramwaje, twierdził,

że do niszczenia kamienic wykorzystano

trakcję tramwajową: „Żołnierze

radzieccy przyczepili czołg do linii tramwajowej

na Jakubowie, a następnie podpalili

domy i burzyli je tymi czołgami” 25

O ogromie zniszczeń świadczyć może fakt,

że druty tramwajowe i trolejbusowe wywleczone

zostały czołgami aż pod Dywity,

skąd ściągać je potem musiały brygady remontowe.

Przy dawnej Adolf-Hitler-Allee

sieć trakcyjna była rzeczywiście gęsta, zaś

42 DEBATA Numer 11 (38) 2010

druty mocowano głównie do ścian budynków

26 . Od r. 1940 do Jakubowa kursowały

trolejbusy, obok nich ulicą nadal jeździły

tramwaje, wykorzystujące znajdujące się

tutaj dwie zajezdnie.

W gruzy obróciła się również kamienica

„Apteki pod Lwem”. Wedle pierworysu

geodezyjnego z lat 1955–57, na miejscu

budynku jeszcze w połowie lat 50. XX w.

znajdowały się gruzy. Nieco później teren

został splantowany, a na jego miejscu

urządzono plac wypoczynku i skwery 27 .

Po półwieczu jedynie najstarsi mieszkańcy

przypominali sobie jeszcze znajdujące

się tu po wojnie ruiny. Ich ponowne

odsłonięcie w związku z budową „Nowej

Artyleryjskiej” dla większości olsztynian

było niemałą sensacją. Latem 2010 r. władze

miasta zleciły przebadanie obiektów,

odkrytych podczas robót drogowych. We

wszystkich tych pracach dane mi było

uczestniczyć 28 .

olsztyńskie Pompeje ‘2010

Z odkopywanych ruin jak z księgi

odczytać można historię budynku. Nawet

nie znając wstępnie dziejów budowli

przy al. Wojska Polskiego, nietrudno było

ustalić funkcję pomieszczeń, zajmujących

niegdyś jej dolne kondygnacje. Z gruzów

i ziemi w południowej części ruin dość

prędko wydobywać zaczęto wielkie ilości

sprzętów i naczyń aptecznych, przeważnie

już potłuczonych, porcelanowe szyldy z

łacińskimi nazwami, przytwierdzane nie-

(Przypisy)

1. Jerzy Sikorski, „Rozwój przestrzenny miasta”

[w:] St. Achremczyk [red.] „Olsztyn 1353–

2003”, Olsztyn 2003, s. 570.

2. W latach 1940–45 komunikacja tramwajowa

na trasie do Jakubowa została zastąpiona przez

trolejbusy; por.: Rafał Bętkowski, „Nie tylko tramwaje”,

cz. 1 i 2 [w:] „Debata”, nr 2(29)/2010

3. Zgoda Prezydenta Rejencji na rozszerzenie

cmentarza katolickiego w Olsztynie, Królewiec

22.02.1881; szkic sytuacyjny z 8.02.1881 [w:] Acta

betr. die am den Eisenbahnfiscus verkauften 7

Meter vom Kirchengemeinde nr 444 am Kirchhof

1870–1902; AAWO, sygn. 1304. Katasterverwaltung

Kreis Allenstein, Gemarkung Allenstein Nr.3,

Stückvermessungsriß Kartenblatt No.19 in 1 Riss,

Riß No.1 Unter leitung des Kataster Inspectors

Klein aufgenommen vom 6ten bis 9ten October

1885 durch Feldmesser Gramsch; WAPO, Urząd

Katastralny w Olsztynie, sygn. 1367/44/1/13.

4. Karte der Stadt Allenstein Angefertigt im

Jahre 1892 von Luckhardt Stadtinspector.

5. „Adress-Buch der Kreisstadt Allenstein

Ostpr. für 1899“, Allenstein 1898. s. 185.

6. Rafał Bętkowski, „Olsztyn, jakiego nie znacie”,

Olsztyn 2010, s. 150.

7. Karte der Stadt Allenstein. Herausgegeben

im Jahre 1904 von Luckhardt, Direktor der Gas- u

Wasserwerke. II. vervollständige Auflage.

8. „Gazeta Olsztyńska” nr 136 z 16.11.1905 r.

9. Bętkowski, ibid., s. 114, 151.

10. „Gazeta Olsztyńska” z 10.06.1908 r.

11. „Gazeta Olsztyńska” z 3.07.1908 r.

12. „Gazeta Olsztyńska” z 11.11.1908 r.

DEBATA Numer 11 (38) 2010

gdyś do szuflad i regałów, odnaleziono

laboratorium z podłogą wykonaną z kwasoodpornych

płytek, a nawet poświęcone

farmacji nadpalone wydawnictwa. W drugiej

części budynku zabytków było mniej,

lecz i one mówiły wiele o użytkownikach

znajdujących się tu kiedyś lokali. Były to

puste już szklane butelki, słoje i słoiczki, w

jakich dawniej sprzedawano inkaust, kleje

i farby, kałamarze, resztki ołówków, ryzy

spalonego papieru i duże ilości wykonanych

z łupku, ostrzonych ręcznie rysików.

Sporą sensację wzbudziła ozdobna kasa

sklepowa z początku XX w.– pusta już i

przez kogoś uszkodzona, lecz nadal piękna,

wzbudzająca respekt swą wielkością i

... ciężarem.

Wszystkie odkryte w ruinach pomieszczenia

nosiły ślady gwałtownego

pożaru, który prawie do gruntu wypalił

kamienicę. Na parterze były to zwęglone

resztki podłóg i listew przyściennych, w

piwnicach zalegająca gdzieniegdzie warstwa

popiołu, osmalone ściany i spalone

stopnice prowadzących w dół schodów.

O losie, który spotkał kamienicę wymownie

świadczyły odnajdywane wszędzie,

stopione całkowicie lub częściowo przedmioty

ze szkła. Warstwy koksu i brykietów

zalegające w piwnicach oraz odnalezione

sprzęty i resztki zapasów aptecznych wydają

się potwierdzać, że w 1945 r. kamienica

dość wcześnie została spalona.

Pogorzelisko penetrowane było z pewnością

przez ciekawskich, poszukiwaczy

skarbów oraz szabrowników, polują-

13. Hansheinrich Trunz, „Apotheker und

Apotheken in Ost- und Westpreußen 1379–1945.

Ein Namen-, Orts- und Literaturverzeichnis”

T.1, Hamburg 1992, s. 247; T. 2, Hamburg 1996,

s. 488.

14. Do połowy lat 20. XX w. „Apteka pod

Lwem” pozostać miała jedyną apteka w tej części

miasta. Dopiero w 1924 r. przybyła w tym rejonie

kolejna oficyna, „Kopernikus-Apotheke”, otwarta

przy ob. ul. Dąbrowszczaków 34. Liczba pięciu aptek

utrzymała się w Olsztynie do roku 1945.

15. Encyklopedia Gutenberga, T.1, Warszawa

[1929], s. 258, hasło: „Apteka”.

16. „Adressbuch für die Regierungshauptstadt

Allenstein für 1909“, Allenstein 1908.

17. „Adressbuch für die Regierungshauptstadt

und den Kreis Allenstein, Ausgabe 1913.“,

Allenstein 1912.

18. Szlarafia („próżniacy”) – powstała w Pradze

w 1859 r. organizacja, mająca na celu pielęgnowanie

„kultury i humoru”. W Olsztynie należeli do

niej pisarze, wydawcy, artyści, nauczyciele, urzędnicy,

architekci, lekarze i farmaceuci. Rohfleisch w

r. 1930/31 posiadał stopień „Osiadłego Rycerza” i

przydomek „Officinus von der Loewenburg”; por.:

„Die allensteiner Schlaraffen: [w:]„Allensteiner

Brief” nr 3/1981, s. 13.

19. Finanzamt Allenstein. Einheitswertakten

betreffend Miethwohngrundstück Max Rohfleisch,

Königstr.2 (Adolf-Hitler-Allee); WAPO

sygn. 630/5.

20. Idem, ibid.

21. „Einwohnerbuch von Allenstein 1938.“

[Allenstein, b.r.w.].

22. Trunz, 1992, s. 247.

cych na przedmioty z metali kolorowych

(w gruzach znaleziono już przeważnie tylko

ich pogięte i połamane resztki). Mury

rozebrane zostały potem na cegłę. Nasi

poprzednicy nie wysilali się zbytnio – wiele

nie zniszczonych cegieł trafiło wraz z

gruzem do piwnicy. Mury parteru tylnych

partii budynku przysypano ziemią. Tylko

od frontu rozbiórka była bardziej dokładna,

sięgnęła stropów piwnicy, z których

wyrwane zostały nawet stalowe belki.

Niewykluczone, że część z odnalezionych

w ruinach przedmiotów trafiła

tu wtórnie, wraz z gruzem i śmieciami,

którymi po wojnie zasypywano piwnice.

Inne, jak niemiecki hełm lub rosyjski rewolwer,

mogły zostać przywleczone na

gruzowisko przez bawiące się w wojnę

dzieci. Reszta jednak znalezisk przynależy

do wystroju i dawnego wyposażenia

kamienicy – ilustrować może jej historię

oraz codzienne życie mieszkańców,

przerwane gwałtownie w styczniu 1945 r.

Liczę, że zobaczymy to wszystko na wystawie,

której idea narodziła się podczas

wykopalisk.

Rafał Bętkowski

r.betkowski@wp.pl

autor książki „Olsztyn,

jakiego nie znacie. Obraz

miasta na dawnej pocztówce”,

z zamiłowania historyk,

publicysta i społecznik,

wiceprezes Stowarzyszenia

„Święta Warmia”

Rafał Bętkowski

23. Trunz, ibid., s. 258. Leo Scharnick przeżył

wojnę i od r. 1946 mieszkał w Ottesberg k. Bremy.

24. Stanisław Piechocki, „Dzieje olsztyńskich

ulic”, Olsztyn 1998, s. 172. Do budynków znajdujących

się w gruzach na przełomie l. 40./50. XX

w. zaliczono przy al. Wojska Polskiego następujące

parcele: 2/3, 8, 9, 10, 11, 12, 15–16, 24, 24a, 25, 26,

26a, 27, 28, 28a, 40, 46, 47, 61, 64, 70, 72, 73, 74,

75, 76, 78, 79, 80, 81, 84, 85. Por.: Zarząd Miejski

w Olsztynie, Rejestr Nieruchomości m. Olsztyna

1949–55 WAPO, sygn. 411/292.

25. „Rozmowa z Panem Władysławem Karbownikiem”

[w:] Maria Przytocka, Krzysztof

Zienkiewicz, „Historia komunikacji miejskiej w

Olsztynie 1907–2007”, Olsztyn 2007, s.163–164.

26. Por.: „Allenstein in 144 Bildern”, Leer

1992, s. 59.

27. Pierworys geodezyjny rejonu ul. 1 Maja,

Partyzantów i al. Wojska Polskiego, skala 1:1000.

Przedsięb. Geodez. i Gosp. Kom. „Wschód“ w

Warszawie. Wydział Produkcyjny w Olsztynie.

1957. WAPO, sygn. 1457–25–72(19a)

28. Podziemną komorę, która okazała się

stacją ejektorową IV pneumatycznego systemu

kanalizacji Olsztyna oraz ruiny kamienicy nr 2

badał zespół w składzie: Małgorzata Birezowska,

Jacek Strużyński i Rafał Bętkowski; Por.: Rafał

Bętkowski, „Angielski system” [w:] „Debata” nr

9(36)2010, s. 43. Dzięki czujności członków zespołu

udało się dokonać jeszcze jednego odkrycia

– u wylotu ul. Dąbrowskiego odnaleziono tablicę

z inskrypcją, stanowiącą niegdyś część odsłoniętego

w r. 1923 pomnika poległych 10. pułku dragonów.

Kamienica „Apteki pod Lwem” cd. ze s. 43

Kamienica przy ówczesnej König-Str. nr 2 wg fotografii z lat 1923-25. Lewą

stronę parteru zajmują witryny „Apteki pod Lwem”, prawą – sklepu z artykułami

papierniczymi i piśmiennymi „Willy Weiß” (w drzwiach właściciel). Widoczne

balkony oraz bogaty detal architektoniczny fasady budynku. Fragm.

pocztówki wyd. nakładem „H. Rubin & Co., Dresden-Blasewitz” ze zb. autora.

Znalezione w ruinach butelki apteczne dokumentują los budynku,

spalonego w 1945 r. przez czerwonoarmistów. (Fot autora).

Ruiny kamienicy „Apteki pod Lwem” przy al. Wojska Polskiego odsłaniane przez archeologów. Fotografia autora, wrzesień 2010.

Wyżej: porcelanowy szyld z drzwi mieszkania odnaleziony w ruinach. Urzędnik Paul Mascherek był sąsiadem państwa Rohfleisch. W kamienicy

mieszkał już w 1912 r. Zajmował 3-pokojowe mieszkanie na I piętrze budynku - jego okna widać na pierwszej z fotografii ponad sklepem

papierniczym. Na liście lokatorów jego nazwisko figurowało jeszcze w 1941 r. (Fot. autora)

44 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata ... View more Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

Delete template?

Save as template ?

Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata