1 1.0 UTANGULIZI Tiba ya magonjwa imekuwepo kwa ... - Tanzania

1.0 UTANGULIZI
Tiba ya magonjwa imekuwepo kwa karne nyingi katika historia ya binadamu nchini. Baada
ya karne ya 10 tiba za kigeni ziliingizwa na wafanyabiashara wa Kiarabu, Kireno,
Kifaransa, n.k. Hadi mwishoni mwa karne ya 18 na kuendelea, tiba ya kigeni iliingizwa
zaidi na utawala wa kikoloni pamoja na wamisionari. Tiba asili na tiba mbadala pamoja na
tiba ya kisasa zimeendelea kutolewa hadi sasa karne ya ishirini na moja.
Kabla ya Uhuru mwaka 1961, huduma za afya na ustawi wa jamii zilitolewa na utawala wa
kikoloni: kipindi cha Wajerumani mwaka 1889 – 1916 na Waingereza 1916 – 1960.
Huduma hizo zililenga zaidi mahitaji ya wakoloni na nyingi zilikuwa katika maeneo ya
mijini.
Baada ya Uhuru 1961 – 2011, huduma za afya na ustawi wa jamii zimeendelea kutolewa na
Serikali, Sekta binafsi, Mashirika dini na yasiyo ya kiserikali pamoja na vyama vya kijamii.
Huduma hizo zimelenga wananchi wote, vijijini na mijini. Tiba asilia nayo imeendelea
kutolewa zaidi na waganga na wakunga wa jadi na hasa katika maeneo ya vijijini.
Maendeleo makubwa katika utoaji wa huduma za afya yamejitokeza zaidi, katika kipindi
cha miaka 50 ya uhuru, ukilinganisha na kipindi cha takribani miaka 70 ya ukoloni
(Utawala wa Wajerumani, 1889 -1916 na Utawala wa Waingereza, 1916 – 1960).
Taarifa hii inaelezea hali halisi ya utoaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii tulizorithi
kutoka utawala wa mwisho wa kikoloni wa Waingereza mwaka 1960 na kisha maendeleo
ya utoaji wa huduma hizo katika kipindi cha miaka hamsini ya uhuru. Aidha, maelezo
katika taarifa hii yametolewa kwa mtiririko wa matukio ya hali ya afya kabla na baada ya
uhuru na hatua za kiutekelezaji zikijumuisha rasilimali (inputs) michakato na matokeo.
Taarifa inahitimishwa kwa kuelezea maeneo yanayohitajika kufanyiwa kazi na mwelekeo
wa baadaye na hitimisho.
1

2.0 HALI YA AFYA NA USTAWI WA JAMII KABLA YA UHURU
2.1 Utangulizi
Kwa mara ya kwanza, huduma za tiba za kigeni (Western medicine) ziliingizwa nchini na
wamisionari, wakati wa Livingstone, mwaka 1877. Hospitali ya kwanza ilijengwa
Mamboya, Mpwapwa. Utaratibu wa utoaji wa huduma za tiba ulianzishwa katika kipindi
cha utawala wa wajerumani, mwaka 1889 – 1916. Kwa wakati huo huduma hizo zilikuwa
zikitolewa zaidi kwa watumishi wa Serikali ya Kijerumani, wafanyabiashara na askari wa
kiafrika. Vituo vya kutolea tiba vilijengwa zaidi katika miji na makazi ya wajerumani.
Pamoja na huduma za tiba, chanjo ya ugonjwa wa ndui ilikuwa inatolewa kwa ajili ya
kinga. Chanjo hiyo ilianza kutengezwa Dar-es-Salaam, mwaka 1891. Huduma za afya
zilielekezwa kwa magonjwa yaliyokuwa yakisumbua zaidi wageni kwa wakati huo, ikiwa ni
pamoja na malaria, ndui, tauni, malale, ukoma na magonjwa ya akili.
Baada ya Vita Kuu ya kwanza mwaka 1914-1918, nchi yetu ilitawaliwa na Waingereza,
mwaka 1916 – 1960. Katika kipindi hicho huduma za tiba ziliendelezwa kwa kiasi kikubwa
ukilinganisha na huduma za kinga. Kwa wakati huo idara ya tiba iligawanywa katika
matawi mawili: tiba na usafi kwa ajili ya afya ya jamii. Pamoja na kutoa kipaumbele katika
tiba, majukumu mengine katika uboreshaji wa huduma za afya yalilenga katika upatikanaji
wa maji, huduma za utupaji taka, kuangamiza mazalia ya mbu, n.k.
Vituo vingi vya kutolea huduma ikiwa ni pamoja na hospitali zilijengwa. Aidha watumishi
wa afya waliongezeka ikiwa ni pamoja na kuongeza kada mbali mbali. Kada za watumishi
zilikuwepo wakati wa ukoloni ni: madaktari wa kigeni, matabibu (medical assistant),
watoaji dawa (dispensers), wasaidizi maabara (African laboratory assistants), wahudumu wa
tiba (medical auxilliaries), wafunga vidonda (tribal dressers), wakaguzi wa usafi (urban
sanitary inspectors), wauguzi, n.k.
Hata hivyo Vita Kuu ya pili, mwaka 1939–1945 ilirudisha nyuma maendeleo ikiwa pamoja
na utoaji wa huduma za afya. Baada ya vita hivyo, kamati iliundwa kuandaa sera ya
kusaidia mashirika ya dini yaliyokuwa yakitoa huduma za afya. Kwa hiyo serikali ya
kikoloni ilitoa ruzuku kwa mashirika ya dini kwa kutumia vigezo vya idadi ya vitanda vya
kulaza wagonjwa, idadi ya watumishi pamoja na utoaji mafunzo. Kwa wakati huo, theluthi
moja ya jumla ya vitanda vya wagonjwa nchini, ilikuwa kwenye vituo vinavyotoa huduma
za afya chini ya mashirika ya dini. Aidha huduma za afya za mama na mtoto zilitolewa zaidi
na mashirika hayo ikiwa ni pamoja na utoaji wa mafunzo kwa watumishi hususan wauguzi.
Kufuatia utekelezaji wa andiko la Dr. Pridie mwaka wa 1949, katika kipindi cha mwaka
1950 hadi 1955, hospitali na zahanati nyingi zilijengwa na idadi ya vitanda iliongezeka kwa
asilimia 15 kutoka vitanda 4,535 (1950) hadi kufikia 5,206 (1955). Hospitali mpya
zilizofunguliwa ni pamoja na hospitali ya kifua kikuu ya Kibong’oto. Katika kipindi hicho
jiwe la msingi la hospitali ya Princess Margaret (ambayo ni Hospitali ya Taifa ya
Muhumbili) liliwekwa na ikafunguliwa mwaka 1960. Kufikia mwaka 1955 nchi nzima
ilikuwa na kiliniki za mama wajawazito 188 na kiliniki za watoto 119.
Hadi mwaka 1961, serikali huru ilirithi huduma za afya na ustawi wa jamii kutoka utawala
wa ukoloni wa Kingereza kama ifuatavyo:
2

2.2 Idadi ya hospitali na zahanati pamoja na vitanda hadi tarehe 31 Desemba, 1961
Katika kipindi cha utawala wa kikoloni, lengo liliwekwa la kuwa na uwiano wa kitanda 1
kwa kila watu 1,000. Aidha lengo lingine ilikuwa kuwa na kituo cha afya 1 kwa kila watu
40,000 au 50,000, na kwamba kituo hicho kiwe na uwiano wa watumishi kama ifuatavyo:
Mganga Msaidizi 1, Mkaguzi wa Afya 1, Mkunga kijijini 2, Mhudumu Muuguzi 2,
Mhudumu wa Afya 1, na Watumishi wa kawaida 2.
Hadi mwaka 1956 kulikuwa na uwiano wa kitanda 0.6 kwa kila watu 1,000 chini ya lengo
la kitanda 1 kwa kila watu 1,000. Jedwali linalofuata linaonyesha idadi ya hospitali na
zahanati pamoja na vitanda vilivyokuwapo hadi kufikia Desemba, 1961.
Jedwali 1: Hali ya Idadi ya Vituo na Vitanda vya Wagonjwa hadi Desemba, 1961
MILIKI IDADI YA VITUO IDADI YA VITANDA
SERIKALI KUU
Hospitali ya kawaida
Hospitali maalumu
Zahanati
Jumla
SERIKALI ZA MITAA
Kituo cha Afya na Zahanati
MASHIRIKA YA KUJITOLEA
Hospitali
Zahanati (vitanda >20)
Zahanati (vitanda

2.3 Watumishi wa Huduma za Afya hadi Desemba 1961
Watumishi waliofunzu shahada ya udaktari walikuwa 400 (watanzania wakiwa chini 20).
Jumla ya idadi za hospitali na zahanati kwa pamoja zilikuwa 1,343 zikiwa na jumla ya
vitanda 18,832.
Jumla ya madaktari waliosajiliwa na wenye leseni na kufanya kazi mwaka wa 1961
walikuwa 403: vituo binafsi 182; serikalini 140; na Mashirika ya Afya ya Kujitolea 81.
Jitihada za kuongeza watumishi zilifanyika katika kipindi cha miaka 5 ya mwisho katika
kipindi cha ukoloni wa Waingereza. Jedwali lifuatalo linaonyesha ongezeko hilo la
watumishi.
Jedwali 3: Hali ya Watumishi wa Afya mwaka 1956 ukilingalisha na mwaka 1961*
Kada Mwaka 1956 Mwaka 1961
Madaktari
Madaktari Meno
Waganga wasaidizi (Tabibu)
Famasia wasaidizi
Lab assistants
Dental assistants
Radiographers
Registered Nurses
Laboratory technologists
Pharmacists
439
28
200
25
43
-
3
1,024
3
25
Chanzo: “The Health Services of Tanganyika pg. 75
580
30
402
38
49
19
2
1,999
3
50
* Cummulative figures
Baadhi ya midwives wamejumuishwa kuwa registered nurses
2.4 Utumiaji wa huduma za tiba hadi tarehe, 31 Desemba, 1961
Jedwali 4: Hali ya Utumiaji wa Huduma za Tiba hadi Desemba 1961
MILIKI WAGONJWA WAGONJWA WA NJE
WALIOLAZWA MAHUDHURIO YA KWANZA
SERIKALI KUU 160,941 1,996,882
SERIKALI ZA MITAA - 6,506,263
MASHIRIKA YA KUJITOLEA 152,298 1,239,510
HUDUMA MAKAZINI 39,085 679,689
JUMLA 352,324 10,422,344
Chanzo: “The Health Services of Tanganyika pg. 36”
4

2.5 Huduma za uzazi na watoto hadi 31 Desemba, 1961
Kwa mara ya kwanza mwaka 1960, huduma za kinga za chanjo kwa watoto zilianzishwa.
Mashirika ya Kujitolea yalitoa mchango mkubwa katika huduma hizo.
Jedwali 5: Hali ya Utumiaji wa Huduma za Afya ya Mama na Mtoto hadi Desemba 1961
MILIKI IDADI YA IDADI YA MAHUDHURIO
KILINIKI
YA KWANZA
SERIKALI KUU
Huduma za Kiliniki za Mama Wajawazito
71 48,667
SERIKALI ZA MITAA 204 68,601
MASHIRIKA YA KUJITOLEA 137 59,946
Jumla 412 177,214
SERIKALI KUU
Huduma za Kiliniki za Watoto
69 29,715
SERIKALI ZA MITAA 195 52,635
MASHIRIKA YA KUJITOLEA 190 54,154
Jumla 454 136,504
Chanzo: “The Health Services of Tanganyika pg. 37”
2.6 Uendeshaji wa huduma za Afya katika Serikali Kuu
Kama sekta nyingine za serikali, uendeshaji wa huduma za afya ulikuwa katika ngazi tatu:
Wizara, Mkoa na Wilaya. Huduma za afya ziliendeshwa chini ya Wizara ya Afya na Kazi,
Kiongozi Mkuu alikuwa Mganga Mkuu wa Serikali akiwa na wasaidizi watatu: Madaktari
Waandamizi (Principal Medical Officers) watatu; Muuguzi Mkuu (Principal Matron), na
Mkaguzi Mkuu wa Afya (Chief Health Inspector).
Huduma maalumu zilizosimamiwa na Afya Makao Makuu ni kama zifuatazo:
• Mafunzo (Medical training).
• Huduma za Maabara na Dawa (Pathology and Pharmaceutical Services).
• Huduma za Afya ya Akili (Psychiatric Services).
• Vitengo maalumu: Malaria, Elimu ya Afya na Lishe.
5

3.0 HALI YA AFYA NA USTAWI WA JAMII BAADA YA UHURU
Kwa ujumla kulikuwa na mabadiliko makubwa katika hali ya afya na ustawi wa jamii mara
baada ya uhuru mwaka 1961 hadi 2011 kipindi cha miaka 50 ya uhuru, hasa katika maeneo
ya rasilimali watu, miundombinu (majengo na mitambo), rasilimali fedha, ushirikishwaji wa
wadau wa sekta ya afya, Ugavi, Uongozi na Uendeshaji, Sera na Mipango, Utafiti wa
masuala ya afya, Uhakiki wa Ubora wa huduma za afya, n.k.
Sera na mipango
Mara baada ya uhuru hapakuwa na Sera rasmi ya taifa ya afya na ustawi wa jamii. Mtazamo
wa kisera ulikuwa ni kupambana na maradhi, ujinga na umaskini. Utekelezaji wake
ulitegemea mipango ya serikali ya maendeleo miaka mitano mitano ambayo ililenga
kusambaza huduma vijijini na kutilia mkazo kinga. Sera ya taifa ya afya iliandaliwa mwaka
1990 na kufanyiwa marekebisho makubwa mwaka 2007. Utekelezaji wa Sera hiyo rasmi
unategemea mipango mikakati, mikakati ya miradi, miongozo na mipango kazi.
Uongozi na uendeshaji
Wakati wa Uhuru, huduma za afya zilikuwa chini ya Wizara ya Afya na Kazi ikiongozwa
na Waziri na Mtendaji Mkuu alikuwa Mganga Mkuu wa Serikali (Chief Medical Officer).
Serikali na Wizara zilikuwa ndogo. Ila baada ya uhuru, uongozi na uendeshwaji wa huduma
za afya ulipanuka, uliimarishwa na kuboreshwa ili kukidhi mahitaji ya wananchi wote
mijini na vijijini hususan kuinua na kuboresha huduma za afya na ustawi wa jamii.
Rasilimali watu
Tulipopata uhuru mwaka 1961, wataalamu wa afya na ustawi wa jamii walikuwa wachache
na wengi wao walikuwa wageni. Aidha kada za afya zilikuwa chache na za ujuzi mdogo au
wa kawaida, kwa mfano madaktari, wauguzi na maafisa afya. Kwa hiyo juhudi za
makusudi za kuandaa sera na mipango ya mafunzo kwa kada mbalimbali na kuongeza ujuzi
kama vile madaktari bingwa wa fani mbalimbali na kada nyingine ambazo hazikuwepo
hapo awali.
Rasilimali fedha
Tulipopata uhuru huduma za afya na ustawi wa jamii zilikuwa zimeathirika kutokana na
uhaba wa fedha ambao ulisababishwa na matukio ya vita hususan vita vya pili mwaka 1939-
1945. Huduma hizo zilikuwa zinatolewa kwa madaraja, ambapo daraja la kwanza hadi la
tatu huduma zilikuwa zinatolewa kwa malipo, wakati kwa daraja la nne huduma zilitolewa
bure. Aidha huduma za afya zilizokuwa zikitolewa na mashirika ya dini zilianza kupewa
ruzuku na serikali. Baada ya uhuru huduma za afya zilitolewa bila malipo kwa wote katika
vituo vya serikali. Sera ya uchangiaji huduma za afya ilianzishwa mwaka 1993 kutokana
upungufu wa rasilimali fedha. Aidha sera hiyo iliibua uanzishaji wa vyanzo mbalimbali vya
fedha kama vile malipo ya papo kwa papo, mfuko wa afya ya jamii na mfuko wa taifa wa
bima ya afya. Kutokana na pengo katika bajeti, Wizara kwa kushirikiana na wadau wa
maendeleo katika sekta ya afya imefanya jitihada mbalimbali. Upatikanaji fedha
umeboreshwa kwa kuwa na mfuko wa pamoja (basket fund) pamoja na mfuko wa dunia
(Global Fund) pamoja na miradi mbalimbali katika programu za afya na ustawi wa jamii.
6

Ugavi (Dawa, vifaa na vifaa tiba)
Baada ya uhuru Wizara iliendelea na kusimamia Bohari Kuu ya Madawa (Central Medical
Stores) ambayo ilianzishwa wakati wa Ukoloni. Katika kuboresha upatikanaji wa dawa na
vifaa na vifaa tiba, Serikali ilianzisha Bohari ya Dawa (MSD) kwa sheria ya Bunge Na. 13
ya mwaka 1993, baada ya kubainika kuwa Bohari Kuu ilikuwa na matatizo mengi ya
kiuendeshaji. Kwa hiyo Bohari ya Dawa inajiendesha kibiashara na imeongeza mtandao wa
usambazi wa dawa, vifaa tiba na vifaa vingine.
Miundombinu ya afya (Majengo na Mitambo)
Wakati wa uhuru majengo ya vituo vya kutolea huduma za afya yalikuwa madogo na
machache kutokana na huduma zilizokuwa zinatolewa. Aidha aina ya huduma zilizotolewa
zilikuwa chache na zilitumia mitambo rahisi. Serikali imeendelea kuboresha majengo na
mitambo ya kutolea huduma za afya kwa kupanua na kujenga majengo na kusimika
mitambo ya kisasa. Kwa mfano Hospitali ya Taifa ya Muhimbili ilianza na majengo manne
(Sewa Haji, Mwaisela na Kibasila, na Jengo la Utawala) na sasa yameongezeka majengo 10
makubwa. Vipimo vingi vya maabara vilifanyika kwa mikono, tofauti na wakati huu
ambapo vinatumia mitambo ya kisasa na inayojiendesha yenyewe. Aidha uchunguzi wa
magonjwa kwa njia ya mionzi umeboreshwa kutoka x-ray za kawaida hadi “CT-Scanner na
MRI”.
Ushirikishwaji wa wadau mbalimbali
Baada ya uhuru serikali imeendelea kuboresha huduma za afya kwa kushirikiana na
mashirika ya dini na yasiyo ya kiserikali na sekta binafsi. Kumekuwa na hati ya
makubaliano kati ya serikali na mashirika ya dini kwa mashirika kugharamia huduma za
afya. Kwa mfano, katika hospitali teule za wilaya ambapo mashirika ya dini husimamia
utoaji wa huduma wakati serikali inagharamia hususan mishahara, dawa, vifaa na vifaa tiba.
Wizara ilianzisha utaratibu shirikishi kati ya serikali na wadau wa maendeleo na wadau
wengine katika sekta ya afya (SWAp). Ushirikishaji huo ni katika kuandaa kwa pamoja
mpango mkakati, mpango na bajeti, taarifa ya utekelezaji na tathmini ya utekekezaji. Aidha
Wizara inashirikiana kwa karibu na Ofisi ya Waziri Mkuu, Tawala za Mikoa na Serikali za
Mitaa katika uendeshaji na usimamizi wa huduma katika ngazi za mikoa na halmashauri.
Picha ifuatayo ni baadhi ya mikitano ya wadau wa sekta ya afya.
Moja ya Mikutano ya Wadau wa Sekta ya Afya
(Sector Wide Approach –SWAp) katika Hotel
ya Kunduchi, Dar es Salaam.
7

Uhakiki wa Ubora wa huduma za afya
Wakati wa uhuru, hakukuwa na mfumo rasmi wa kuhakiki ubora wa huduma za afya. Kazi
za uhakiki zilizingatia zaidi usafi wa mazingira zikifanywa na maafisa ukaguzi wa afya
(Health Inspectors). Kwa kuzingatia kupanuka kwa huduma na mabadiliko katika sekta ya
afya, Kitengo cha Ukaguzi wa Huduma za Afya ambacho kilizingatia ubora wa huduma,
kilianzishwa chini ya Ofisi ya Mganga Mkuu wa Serikali mwaka 1998. Kutokana na
umuhimu wa uhakiki wa viwango vya ubora wa huduma za afya nchini, kitengo hicho
kimehuishwa na kuwa Idara.
Utafiti wa masuala ya afya
Baada ya uhuru mwaka 1961 ilifuatia kuondoka kwa watafiti mahiri walioajiriwa na
Serikali ya Kikoloni ya Uingereza. Mwaka 1963 Jumuiya ya Afrika Mashariki ilianzisha
Baraza la Utatifi wa Tiba la Afrika Mashariki (East African Medical Research Council), ili
kutatua tatizo hili la rasilimali watu. Shughuli hizo za utafiti ziliendelezwa na Jumuiya ya
Afrika Mashariki ambayo ilianzishwa mwaka 1967. Baada ya kuvunjika kwa Jumuiya,
mwaka 1977, serikali ilianzisha Taasisi ya Utafiti wa magonjwa ya binadamu (National
Institute for Medical Research) mwaka 1979.
8

4.0 SERA NA MIPANGO
4.1 Utangulizi
Kabla ya Uhuru huduma za afya zilikuwa zikitolewa zaidi mijini na katika fani ya tiba zaidi.
Mara baada ya Uhuru 1961, mtazamo ulibadilika na kutafuta jinsi ya kuwafikia wananchi
walioko vijijini na kutilia mkazo kinga na Sera ya nchi ilikuwa ni kupambana na Maradhi,
Ujinga na Umaskini. Utoaji wa huduma za afya nchini ulizingatia Sera za nchi kwa ujumla
ambazo zilikuwa zinatekelezwa kwa kuongozwa na Mipango ya Maendeleo bila kuwepo
Sera rasmi ya Taifa ya Afya. Sera ya rasmi ya Afya iliandaliwa mwaka 1990 na kuboreshwa
mwaka 2007.
Shughuli za Sera na mipango zinasimamiwa na Mkurugenzi akisaidiwa na Wakurugenzi
Wasaidizi watatu ambao wanasimamia masuala ya: Sera, Mipango na Bajeti pamoja na
Ufuatiliaji na Tathmini.
4.2 Maendeleo na Mafanikio
Mpango wa Kwanza wa miaka mitano wa Maendeleo (1964 – 1969) uliandaliwa mwaka
1964 ukiwa na lengo la kuinua afya na viwango vya maisha kwa raia wote nchini. Mpango
huo ulizingatia uratibu wa rasilimali na pia kuratibu kitaifa huduma za afya zinazotolewa na
serikali kuu, serikali za mitaa na mashirika ya kujitolea. Mpango ulilenga pia katika
kujitosheleza kwa mahitaji ya watumishi wa afya, na kuongeza umri wa kuishi kutoka
miaka 35/40 mpaka 50. Aidha, lengo la uwiano wa kitanda 1 kwa kila watu 1,000
liliendelea kuzingatiwa. Mpango huu ulikuwa na lengo pia la kuwa na hospitali za kutoa
huduma katika fani za upasuaji na tiba, Dar es Salaam, Tanga, Moshi na Mwanza. Mpango
huo pia ulianzisha mtandao wa zahanati, vituo vya afya na hospitali za Wilaya. Katika
Mpango huo vituo vya afya 50 vilijengwa kati ya vituo 108 vilivyokusudiwa.
Mpango wa Pili wa Miaka Mitano wa Maendeleo (1969 – 1974) ulipitishwa mwaka 1969
ukizingatia Azimio la Arusha (1967) ambalo lilitilia mkazo siasa ya kujitegemea na
usambazaji wa usawa na haki wa huduma mbalimbali za jamii na rasilimali za nchi. Hatua
kubwa ilikuwa mwelekeo wa huduma za afya za kinga ili kuzuia maradhi ya kuambukiza.
Kampuni ya McKinsey and Company Inc. of New York ilipewa kazi ya kupitia shughuli za
serikali na kupendekeza mpango wa utekelezaji unaozingatia kupeleka shughuli mbalimbali
za wizara za serikali ikiwemo ya afya katika ngazi za chini (decentralization of government
activities) mwaka 1971. Taarifa ya kampuni hii iliwasilishwa serikalini mwaka 1972
(Managing Rural Health Development). Mchoro 1 unaofuata unaonyesha muundo wa
madaka mikoani baada ya kuwasilishwa unaotokana na mapendekezo ya ripoti hii.
9

Kielelezo:
WIZARA YA AFYA
Mganga Mkuu wa Mkoa
Mchoro 1: Madaraka Mikoani
Mganga Mkuu wa Wilaya
Hospitali ya Wilaya
Chanzo: Health Services and Society in Mainland Tanzania:
a historical overview ’tumetoka mbali’pg. 110
Mstari wa Madaraka
Mstari wa Kitaaluma
OFISI YA WAZIRI MKUU
MKURUGENZI MAENDELEO YA MKOA
Afisa Mipango Afisa Fedha Afisa Uchumi Afisa Utumishi
MKURUGENZI WA
MAENDELEO WA
Afisa Mipango Afisa Fedha Afisa Uchumi Afisa Utumishi
Vituo vya Afya Mobile Teams Programu Maalumu za Kinga
ZAHANATI
WIZARA NYINGINE
Meneja wa Mkoa wa
Wizara Nyingine
Meneja wa Wilaya za
Wizara Nyingine
Kufuatia ripoti hiyo ya McKinsey & Company(Managing Rural Health Development),
Mpango wa Tatu wa Maendeleo wa miaka mitano (1975-1980) uliandaliwa 1975. Malengo
yake yalikuwa kutoa huduma ya maji, afya mijini na vijijini na pia kukamilisha mpango wa
elimu wa UPE. Aidha, katika utekelezaji wa Mpango huo wa Tatu, serikali ilitoa
kipaumbele katika usafi wa mazingira na lishe kwa kuandaa kampeni kama vile “Chakula
ni uhai” na “Mtu ni Afya”; kutilia mkazo ujenzi wa vituo vya afya na zahanati vijijini;
kupanua na kuimarisha huduma za kinga; kutoa elimu ya watu wazima kuhusu masuala ya
afya; na kuanza kuwa na ushirikiano na sekta nyingine zinazohusika na utekelezaji wa afya
ya msingi.
Azimio la “Alma Ata“, juu ya Afya ya Msingi (Primary Health Care), lilipitishwa 1978 na
kongamano la Shirika la Afya Duniani. Lengo kuu la Azimio hilo lilikuwa ni ‘Afya kwa
Wote ifikapo mwaka 2000’. Aidha Azimio hilo, liliweka msisitizo wa kujumuisha huduma
za kinga na huduma za afya za msingi vijijini katika huduma za msingi za tiba. Ni dhahiri
kwamba malengo ya mipango ya Kwanza, ya Pili na ya Tatu ya Miaka Mitano ya
Maendeleo yamesaidia katika utekelezaji wa afya ya msingi ili kufikia lengo la Afya kwa
wote ilipofika mwaka 2000.
10

Tatizo kubwa la kiuchumi lililotokea 1980 ambapo huduma za jamii ikiwemo afya
ziliathirika zaidi. Bajeti ya afya ilishuka kutoka asilimia 7.1 mwaka 1977/78 hadi asilimia
3.0 mwaka 1984/85. Itakumbukwa kuwa katika kipindi chote cha kuanzia 1961 – 1990
Sekta ya Afya haikuwa na sera inayoiongoza, bali ilitoa huduma kwa kufuata Mipango ya
Maendeleo ya Kitaifa iliyokuwepo.
Sera ya Afya ya Taifa iliandaliwa 1990 ili kuinua hali ya afya kwa wananchi wote na
kipaumbele kilitolewa kwa makundi yaliyo katika hatari zaidi ya kuugua. Aidha, ililenga
kuweka mfumo wa huduma za afya utakaokidhi mahitaji ya wananchi na kuongeza umri wa
kuishi wa watanzania. Ili kutekeleza malengo, matamko na makusudio yaliyokuwepo katika
Sera ya Afya ya mwaka 1990, Wizara ilianzisha utekelezaji wa Mabadiliko katika Sekta ya
Afya.
Uliandaliwa Mpango wa Kazi (Programme of Work) mwaka 1999 (1999-2002), ambao
ndio ulikuwa mpango mkakati wa kwanza wa sekta ya afya. Mwaka 2003, uliandaliwa
Mpango Mkakati wa Sekta ya Afya wa Pili (2003 – 2008), ukiwa na Mikakati tisa. Mpango
Mkakati ulilenga kuboresha utoaji wa huduma za afya kwa kwa ujumla.
Mapitio ya Sera ya Afya ya awali ya mwaka 1990 yalifanywa 2007 ili kukidhi
mabadiliko yaliyokuwa yamejitokeza katika utoaji wa huduma za afya nchini. Hii ilipelekea
kuandaliwa Mpango wa Maendeleo ya Afya ya Msingi (MMAM) – (2007 – 2017), kufuatia
Sera mpya ya Afya, kwa nia ya kusogeza karibu huduma za afya kwa wananchi. Hivyo,
utekelezaji wake inakusudia kuwa na zahanati katika kila kijiji na kituo cha afya katika kila
kata, na pia kuboresha huduma za afya ikiwa ni pamoja upatikanaji wa dawa na vifaa tiba.
Mpango Mkakati wa Sekta ya Afya III mwaka 2009 (2009 – 2015) uliandaliwa ili
kutekeleza Sera ya Afya pamoja na MMAM.
Mhe. Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, Dkt. Jakaya Mrisho
Kikwete akikata utepe kuzindua Mpango Mkakati wa Sekta ya Afya III
(Julai 2009 – Juni 2015), Karimjee, Dar es Salaam, tarehe 30 Juni 2009.
Kulia kwake ni Mhe. Prof. David Homeli Mwakyusa (Mb), aliyekuwa
Waziri wa Afya na Ustawi wa Jamii.
11

5.0 UONGOZI NA UENDESHAJI
5.1 Utangulizi
Kabla ya Uhuru, wakati wa utawala wa ukoloni wa Mwingereza, huduma za afya zilikuwa
chini ya Wizara ya Afya na Kazi, Waziri alikuwa Mr. Dereck Bryceson, mtendaji mkuu
alikuwa Mganga Mkuu wa Serikali (Chief Medical Officer).
Baada ya Uhuru viongozi mbalimbali wa Wizara katika nafasi ya Waziri, Naibu Waziri,
Katibu Mkuu na Mganga Mkuu wa Serikali ni kama inavyoonyeshwa kwenye jedwali
lifuatalo:
BAADHI YA MAWAZIRI
Mhe. Dk. Leader
Stirling
Mhe. Prof. Phillemon
Sarungi
Mhe. Dk. Hadji H. Mponda
Mhe. Mr. Dereck
Bryceson
Mhe. Aaron Daudi
Chiduo
Mhe. Abdulrahman
Mohamed Babu
Mhe. Anna Margareth
Abdalla
Mhe. Alli Hassan
Mwinyi
Mhe. Prof. David Homeli
Mwakyusa
12

BAADHI YA MAKATIBU WAKUU
Mr. Gideon Asimulike
Cheyo
Mrs Miriam J. Mwaffisi
BAADHI YA WAGANGA WAKUU WA SERIKALI
Prof. Idris A. Mtulia
Prof. Idris A. Mtulia
Mr. Wilson C. Mukama
Dr. Gabriel G. Upunda
Mr. Raynald A. Mrope
Blandina S.J. Nyoni
Dr. Deo M. Mtasiwa
Kwa kuzingatia Sera, Miongozo, Mipango, Mikakati, Dira na Dhamira, ya Wizara ya Afya
na Ustawi wa Jamii pamoja na vipaumbele vilivyoanishwa katika Dira ya Taifa 2025,
Malengo ya Milenia na MKUKUTA, uongozi na uendeshaji umepanuka na kuimarika zaidi.
Aidha huduma zinaendelea kuwa bora zaidi na hali ya afya za wananchi kuwa bora pamoja
na umri wa maisha kuongezeka.
Maendeleo na mafanikio yamejidhihirisha katika maeneo mbalimbali ya utoaji wa huduma
za afya ustawi wa jamii ikiwa pamoja na uongozi na uendeshaji wake. Katika miaka ya
1970, kulikwa na mikoa 20 na wilaya 66. Wizara ya Afya ilikuwa na idara kuu tatu: Idara
ya Programu ya Kinga; Idara ya Maendeleo ya Watumishi; na Idara ya Tiba. Watumishi wa
Afya katika hospitali za wilaya walipewa majukumu ya Vituo vya Afya (Rural Health
Centres), ‘mobile teams’, na programu maalumu za kinga; na pia kupitia Vituo vya Afya
kusimamia Zahanati.
Mpaka 2011, kuna jumla ya mikoa 25 na wilaya 133. Muundo wa Wizara ya Afya na
Ustawi wa Jamii, una idara 6 na vitengo 5 pamoja na Taasisi, Wakala na Mamlaka 7
zilizoko chini ya Wizara. Muundo wa uongozi wa Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii
umeanishwa katika mchoro wa 2 (Chart II) hapa chini.
13

6.0 UTAWALA
6.1 Muundo wa Maendeleo ya Utumishi wa Kada za Afya.
Wizara kwa kushirikiana na UTUMISHI, imeandaa na kufanyia marekebisho miundo
mbalimbali ya kada za afya ya mwaka 1993, 2002 na 2009. Mwaka 2009 Wizara imefanya
marekebisho ya Muundo wa Maendeleo ya Utumishi wa Kada za Afya ili kujumuisha
baadhi ya kada ambazo awali hazikuwa kwenye muundo huo kama vile Maafisa Wuguzi,
Maafisa Afya na Wazoeza Viungo ngazi ya Shahada, kutenganisha sifa za Madaktari wa
Kawaida na Madaktari Bingwa, kujumuisha kada mpya za matabibu wasaidizi, wasaidizi
wa maabara, maafisa afya wasaidizi n.k. zilizoanzishwa ili kukidhi mahitaji ya utekelezaji
wa Mpango wa Maendeleo ya Afya Msingi (MMAM) ambao unalenga kuwa na Zahanati
katika kila kijiji na Vituo vya afya kwa kila kata. Aidha, katika Muundo huo umeongezwa
kada ya Maafisa Lishe ambayo imeanzishwa ili kukabilina na tatizo la lishe nchini ambalo
linachangia kwa kiasi kikubwa kuongezeka kwa magonjwa yasiyo ya kuambukiza kama
vile kisukari na magonjwa ya moyo.
6.2 Taratibu za Uendeshaji wa Huduma za Afya
Kwa kuzingatia masharti ya Sheria ya Utumishi wa Umma Na. 8 ya mwaka 2002, Wizara
imeandaa taratibu za Uendeshaji wa huduma za afya nchini. Taratibu hizi zimeundwa ili
kuboresha utoaji wa huduma za afya nchini.
6.3 Mkataba wa Huduma kwa Mteja (Client Service Charter)
Wizara ya afya na ustawi wa jamii iliandaa mkataba wa huduma kwa mteja kwa mara ya
kwanza mwaka 2005 na kufanyiwa mapitio mwaka 2010. Mkataba huo unaonyesha huduma
zinazotolewa na wizara na jinsi wateja watakavyoweza kupata huduma hizo. Aidha
unaonyesha muda wa kupata huduma pamoja na namna ya kufikisha malalamiko
kunakohusika endapo huduma haikutolewa kama ilivyotarajiwa.
6.4 Ofisi ya Malalamiko
Wizara imeanzisha Ofisi ya Maalum ya kushughulikia malalamiko yanayohusiana na
mwenendo mzima wa utoaji na upatikanaji wa huduma za afya nchini. Lengo ni
kuhakikisha kuwa malalamiko yanafanyiwa kazi pale yanapotokea. Tangu ofisi
ilipofunguliwa Julai, 2007 mpaka sasa Wizara imepokea jumla ya malalamiko 117.
Malamiko 92 tayari yamefanyiwa kazi kwa kupatiwa ufumbuzi. Aidha, malalamiko 25
yanaendelea kufanyiwa kazi.
6.5 Baraza la Majadiliano ya Pamoja katika Sekta ya Afya.
Mwaka 2008, Wizara imeunda Baraza la Majadiliano ya pamoja la Sekta ya Afya (Health
Service Joint Staff Council). Kazi ya Baraza hili ni pamoja na;
• Kuishauri serikali juu ya masuala yanayowahusu watumishi wa sekta ya afya;
• Kupitia na kupendekeza uboreshaji wa maslahi ya watumishi wa kada za afya;
• Kutetea masharti ya kazi ya watumishi wa afya na muundo wa utumishi wa kada za
afya;
• Kupitia na kushauri masuala yoyote yanayoletwa na Baraza la Majadiliano ya Pamoja
Katika Utumishi wa Umma.
15

7.0 RASILIMALI
7.1 MAFUNZO NA UENDELEZAJI WATAALAMU
7.1.1 Utangulizi
Jukumu kuu la Idara ya Mafunzo na Maendeleo ya Wataalamu ni kuhakikisha upatikanaji
wa rasilimali watu yenye tija katika utoaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii. Aidha,
Idara hii imegawanyika katika vitengo vitano (5) kiutendaji ambavyo ni; Mafunzo ya
Sayansi Shiriki; Mafunzo ya Kujiendeleza; Mipango ya Watalaamu wa Afya; Mafunzo ya
Uuguzi; na Maendeleo ya Watumishi wa Ustawi wa Jamii. Pia, Idara inasimamia na
kuratibu Kanda za Mafunzo ya Afya 8 na vyuo vya afya 117 ambavyo vimesambaa nchini
kote.
Majukumu ya Idara hii ni kama ifuatavyo:-
a) Kusimamia na kuratibu uendeshaji wa vyuo vya mafunzo ya uuguzi na sayansi shiriki
kwa lengo la kupata watumishi wa afya na ustawi wa jamii.
b) Kuandaa na kusimamia utekelezaji wa sera na miongozo inayohusiana na mafunzo ya
watumishi wa Sekta ya Afya na Ustawi wa Jamii.
c) Kuandaa na kufanya mapitio ya mipango ya muda mfupi na mrefu ya rasilimali watu
katika Sekta ya Afya na Ustawi wa Jamii.
d) Kuandaa makadirio ya mahitaji ya rasilimali watu katika Sekta ya Afya na Ustawi wa
Jamii.
e) Kuandaa utaratibu wa kuendeleza wafanyakazi wa afya na na ustawi wa jamii.
f) Kufanya tathmini na kutunza takwimu za rasilimali watu za wataalamu wa afya na
ustawi wa jamii.
g) Kubuni, kupanga na kutathmini mipango ya mafunzo ya afya na ustawi wa jamii
kitaifa.
h) Kuratibu mafunzo ya maendeleo ya rasilimali watu.
i) Kuwasiliana na vyombo husika juu ya ajira, motisha na matumizi ya rasilimali watu
katika sekta ya afya na ustawi wa jamii.
j) Kutambua aina ya mafunzo yanayohitajika katika kutoa huduma bora ya afya na ustawi
wa jamii nchini.
k) Kukuza na kuendeleza mafunzo na maendeleo binafsi ya wafanyakazi wa afya na ustawi
wa jamii kwa kutumia elimu ya masafa.
7.1.2 Maendeleo na mafanikio
Uanzishwaji wa sera ya utoaji huduma za afya kwa usawa kwa wananchi wote hususan
wanaoishi vijijini. Katika kukidhi azma hiyo, hatua za kuwaongeza wataalamu wa afya
zilichukuliwa ili nchi ijitegemee katika rasilimali watu. Mara baada ya kupata uhuru
walikuwepo madaktari 12 wazalendo waliokuwa wamehitimu mafunzo yao Chuo Kikuu
cha Makerere, Uganda.
Mtiririko wa baadhi ya mafanikio ni kama ifuatavyo:
Mwalimu Julius Nyerere alikifungua chuo cha Madaktari, Muhimbili awali kikitoa mafunzo
ya Madaktari Wasaidizi (AMO) na baadaye Madaktari (Medical Officers).
Wanafunzi walianza kujiunga na chuo cha Muhimbili 1964 na kufunzu stashada ya tiba
(Medical diploma) mwaka 1968.
16

1968 Muhimbili ilikuwa, Kitivo cha Tiba, Chuo cha Dar es salaam chini ya Chuo Kikuu cha
Afrika Mashariki (University of East Africa). Aidha, wanafunzi wote waliofunzu katika
Kitivo hicho walitunukiwa shahada ya udaktari (M.B.Ch.B).
1968 Kozi ya Waganga Wasaidizi ilianzishwa tena.
1970 Chuo Kikuu cha Afrika Mashariki kilikoma na kikaanzishwa Chuo Kikuu cha Dar es
Salaam, Muhimbili ikawa Kitivo cha Chuo Kikuu hicho.
1973 Mafunzo ya uzamili ya udaktari yalianza Muhimbili. Kufikia mwaka 1973 (miaka 10 baada
ya kuanza Chuo cha Madaktari Muhimbili), tayari kulikuwa na madaktari 108. Aidha,
kulikuwa na watanzania Madaktari Bingwa 28 na 23 wakiwa nchi za nje kwa ajili ya
mafunzo ya uzamili.
1974 Kitivo cha Tiba cha Muhimbili kilianzisha mafunzo ya shahada ya Famasi. Kutokana na
uhaba wa wakufunzi katika Kitivo cha Tiba, mafunzo haya yalifanywa kwa kushirikiana na
Kitivo cha Sayansi cha Chuo Kikuu cha Dar es salaam. Katika mwaka huo pia kulikuwa na
Waganga Wasaidizi 280 na Waganga Wasaidizi Vijijini 500
1975 Kufuatia Mpango wa Maendeleo ya Afya Vijijini(1972-1980) vyuo vya MCHA
vilianzishwa nchini ili kuimarisha afya ya mama na mtoto. Kufikia mwaka 1975, kulikuwa
na vyuo vya Waganga Wasaidizi 16. Aidha kulikuwa na vyuo 3 kwa ajili Wauguzi “A”
ambavyo vilikuwa Dar es Salaam, Moshi na Mwanza.
1976 Baada ya kuanzishwa zaidi ya kada 30 za watumishi wa afya, kufikia mwaka 1976
kulikuwa na vyuo 106 kwa ajili ya mafunzo kwa wauguzi na kada nyingine za afya. Baada
ya jitihada hizo idadi wa wanafunzi waliofuzu na hivyo kuongeza idadi kubwa ya
watumishi inaoneshwa katka jedwali hapa chini.
Jedwali 6: Ongezeko la idadi ya watumishi wa afya kufuatia jitihada
za mafunzo kwa kada mbalimbali
Kada Waliokuwepo Waliotegemewa
1972
1980
Madaktari
241
528
Madaktari Wasaidizi
94
220
Waganga Wasaidizi
260
1,315
Waganga Wasaidizi Vijijini 483
2,585
Wauguzi “A”
526
1,215
Wauguzi “B”
1,568
3,125
Afisa Afya
157
115
Madaktari wa Meno
12
-
Wafamasia
5
80
Radiographers
11
40
Laboratory technologists 110
200
Hospital Secretaries
5
30
Chanzo: Health Services and Society in Mainland Tanzania:
a historical overview ‘tumetoka mbali’ uk. 112-114
Kielelezo: *220 Walipanda kuwa Madaktari Wasaidizi
Jumla
760
300
1,360*
3,000
1,700
4,600
270
50
85
17

1989 Kuanzishwa kwa Kanda 6 za Mafunzo ya Kujiendeleza ili kuwa na mfumo rasmi wa
kuwaendeleza watumishi wa afya katika sehemu zao za kazi. Kwa wakati huu kanda hizi
zipo 8 na zimeedelea kuvisimamia vyuo vya mafunzo ya afya pamoja na kutoa ushauri wa
kitaalamu kwa wilaya katika utoaji wa huduma za afya kwa wananchi.
1996 Kufuatia mabadiliko katika Sekta ya Afya mwaka 1994, uliandaliwa Mpango Mkakati wa
Kwanza wa Miaka Mitano wa Rasilimali Watu katika Sekta ya Afya (1996-2001) ambao
ulianisha mahitaji yote yanayotakiwa katika kuendeleza raslimali hii muhimu katika utoaji
wa huduma za afya.
1996/97 Upanuzi na ongezeko la vyuo vikuu vya tiba nchini kutoka chuo kimoja (Muhimbili)
ambacho kilikuwa kikitoa mafunzo haya tangu mwaka 1963 kwa wastani wa kuzalisha
madaktari 50 kufikia vyuo 4 (IMTU-1996, Hubert Kairuki Memorial University-1997,
KCM College-1997)- vyote kwa pamoja vinazalisha wastani wa madaktari 600 kwa mwaka.
1998 Uanzishwaji wa Kituo cha Elimu ya Afya kwa njia ya Masafa, Morogoro. Kituo hiki
kimeendelea kuratibu mafunzo ya kujiendeleza kwa watumishi wa afya kazini ili kuboresha
huduma za afya zitolewazo.
2004-07 Kuanzishwa kwa Vyuo Vikuu vya Bugando (2004), na Dodoma (2007) kumeongeza jumla
ya wastani wa wanafunzi 950 wanaodahiliwa katika nyanja za afya kwa mwaka.
2005-11 Kupitia mitaala ya mafunzo katika vyuo vya afya ili kuendana na mahitaji ya Baraza la
Taifa la Elimu ya Ufundi (NACTE). Mapitio haya ya mitaala yanatoa fursa ya kuimarisha
umahiri wakati wa mafunzo hivyo kuhakikisha huduma za afya zitolewazo na wataalamu
baada ya mafunzo ni bora.
2007 Kuanzishwa kwa Mpango wa Maendeleo wa Afya ya Msingi mwaka 2007. Lengo kuu la
mpango huu la kusogeza huduma za afya karibu na wananchi. Katika kuutekeleza mpango
huu inahitajika ongezeko la wataalamu, miundombinu, dawa na vifaa tiba. Wizara
imeongeza idadi ya wanafunzi wanaodahiliwa vyuoni kutoka 1,018 mwaka 2007 hadi 6,713
mwaka 2011 ili kukidhi mahitaji haya. Ongezeko hili la kudahili wanafunzi wengi zaidi
linaendelea hadi kufikia wastani wa wanafunzi 10,000 kwa mwaka ifikapo mwaka 2017.
2008 Mpango Mkakati wa Pili wa Rasilimali Watu katika Sekta ya Afya (2008-2013) uliandaliwa
na unaendelea kutekelezwa. Mpango huu unalenga katika kuongeza uzalishaji wa
wataalamu na mikakati mbalimbali ya menejimenti na kuwaendeleza watumishi wa afya
katika sehemu zao za kazi.
2010 Kujumuishwa kwa taarifa kamilifu kuhusu watumishi wa afya katika mfumo wa taarifa za
uendeshaji wa huduma afya nchini (MTUHA). Taarifa hizi zitawezesha manajementi katika
ngazi mbali mbali za utoaji huduma kuwa na maamuzi/mipango sahihi kuhusu rasilimali
watu.
18

7.2 UTUMISHI
7.2.1 Utangulizi
Jukumu kuu la Idara ya Utawala na Utumishi ni kusimamia na kuratibu masuala yote
yanayohusu utawala na rasilimali watu na kuhakikisha kuwa kanuni, taratibu na miongozo
ya kiutumishi na utawala inafuatwa.
7.2.2 Maendeleo na Mafanikio
(a) Ajira za Watumishi wa Kada za Afya.
Serikali imeendelea kuajiri watumishi wa kada za afya katika vituo mbalimbali vya kutolea
huduma. Hadi kufikia mwanzoni mwa mwaka 2006, mahitaji ya watumishi wa afya katika
ngazi mbalimbali za kutolea huduma yalikuwa watumishi 82,277 ambapo watumishi
waliokuwepo walikuwa 29,063 na upungufu ulikuwa 53,214 sawa na asilimia 65%.
Ili kupunguza tatizo hilo, kuanzia mwaka wa fedha wa 2005/2006, Wizara ya afya na ustawi
wa jamii ilipewa mamlaka ya kuwapangia vituo vya kazi moja kwa moja wahitimu wa kada
za afya wanaomaliza mafunzo yao. Kuanzia mwaka 2006, hadi Juni 2011wizara imepewa
vibali vya kuajiri jumla ya watumishi 30,973. Hadi sasa, wizara imewapangia vituo vya kazi
watumishi 22,564 ambao ni sawa na asilimia 73%. Watumishi hao wanapangiwa kufanya
kazi katika Sekretarieti za Mikoa yote, Halmashauri za Majiji, Manispaa, Miji, na Wilaya
zote na katika baadhi ya Wizara. Idadi hiyo ya kuwapangia wahitimu wa kada za afya
imekuwa ikiongezeka mwaka hadi mwaka kama inavyoonyesha kwenye Jedwali la 14 hapo
chini.
Jedwali 7: Idadi ya Vibali vya ajira na waliopangiwa vituo vya kazi, 2005/06 – 2010/11
Mwaka Kibali kilichotolewa Idadi ya waliopangiwa vituo vya kazi
2005/2006 1,677 983
2006/2007 3,890 3,669
2007/2008 6,437 4,812
2008/2009 5,241 3,010
2009/2010 6,257 4,090
2010/2011 7,471 6,000
Jumla 30,973 22,564
Chanzo: Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, 2011
Aidha, katika kipindi cha 2006-2009, Mishahara ya Watumishi wa Sekta ya Afya
imeboreshwa. Kwa sasa watumishi wa kada za afya ndiyo wanaolipwa mishahara mikubwa
zaidi ikilinganishwa na watumishi wa kada nyingine katika utumishi wa umma. Hali hii
imewavutia watu wengi waliosomea fani mbalimbali za Afya kuingia kwenye Utumishi
wa Umma.
(b) Upandishwaji vyeo
Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii imekuwa na inaendelea kuwapandisha vyeo watumishi
wake katika ngazi mbalimbali. Watumishi hawa ni wale walio chini ya mamlaka ya Katibu
Mkuu, Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii.
19

(c) Tathmini ya Utendaji Kazi (OPRAS)
Wizara inatekeleza zoezi la upimaji kazi kwa uwazi kuanzia mwaka 2008/2009 hadi sasa
kama ifuatavyo;
Jedwali 8: Idadi ya watumishi waliofaniwa tathmini, 2008/09 – 2010/11
S/N Mwaka Idadi ya Watumishi Waliopimwa
1 2008/2009 3,738
2 2009/2010 3,750
3 2010/2011 3,902
Chanzo: Idara ya Utawala na Utumishi, Wizara ya Afya na Ustawi Jamii,
Makao Makuu Daressalaam
20

7.3 FEDHA
7.3.1 Vyanzo vya fedha na bajeti
Ili kupanua wigo wa vyanzo vya fedha kwa ajili ya kuboresha huduma za afya nchini,
Wizara ilianza mchakato wa kuainisha na kutekeleza azma hiyo kama ifuatavyo:
1993 Sera ya uchangiaji ilipitishwa, na utekelezaji wake ulifanyika kwa awamu kutokana na
maeneo, magonjwa na ngazi mbalimbali za utoaji huduma. Katika mwaka huo pia,
kulikuwa na majadiliano na Wahisani kuhusu ushirikiano na uandaaji wa “Health Sector
Strategic Note 1993”.
1994 Yaliandaliwa mapendekezo ya mabadiliko katika Sekta ya Afya ambayo utekelezaji wake
ulipitishwa rasmi na Baraza la Mawaziri mwaka 1996.
1996 Mfuko wa Afya ya Jamii, ulianza kwa majaribio wilayani Igunga. Baada ya kuonekana
majaribio ya Mfuko huo yana manufaa, mwaka 2001, Mfuko wa Afya ya Jamii, ulianzishwa
rasmi kwa sheria: “The Community Health Fund Act, Cap 409”, na hivyo kuruhusu
kuanzishwa katika Halmashauri mbalimbali nchini.
1999 Kuanzishwa kwa Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya kama taasisi ya umma kwa Sheria ya
Bunge Na. 8 ya mwaka 1999 (Sura Na. 395 ya Sheria za Tanzania).
1999 Kuanzishwa kwa utaratibu wa Mfuko wa Pamoja (Basket Fund) wa wadau wa maendeleo
wa sekta ya Afya. Utaratibu huu ulisaidia kutumia fedha za wafadhili katika vipaumbele
vya afya vinavyoainishwa kwa pamoja kati ya Serikali na wafadhili.
2002 Ufadhili wa Global Fund ulianza katika udhibiti na tiba ya UKIMWI, Kifua Kikuu na
Malaria.
2007 Serikali iliamua kuwa shughuli za Mfuko wa Huduma za Afya ya Jamii (CHF) na Mfuko
wa Taifa wa Bima ya Afya (NHIF) ziwianishwe.
2009 Serikali kuu ilikasimu mamlaka yake kitaifa ya kusimamia na kuendesha Mfuko wa Afya
ya Jamii kwa Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya wakati Halmashauri zikiendelea na
majukumu yake ya awali.
Bajeti:
Utekelezaji wa mikakati ya Wizara unategemea sana upatikanaji wa fedha na
rasilimali watu. Katika miaka ya nyuma, mwenendo wa bajeti inaonyeshwa katika
Mchoro 3 hapo chini:
21

Mchoro 3:
Chanzo: Health Services and Society in Mainland Tanzania: a historical overview ‘tumetoka mbali’ uk. 105
Mchoro 4:
Bajeti ya sekta ya Afya imeongezeka kutoka Sh. 301 bilioni mwaka 2004/5 hadi
kufikia Sh. 925 bilioni kwa mwaka 2009/10, na kwa mwaka 2010/11, jumla ya Sh.
1.2 trilioni zimeidhinishwa kwa ajili ya kutumika katika utekelezaji wa shughuli
mbalimbali zinazolenga katika kuboresha utoaji wa huduma za afya nchini. Aidha,
kati ya 2004/5 na 2005/6, sehemu ya bajeti ya Sekta katika bajeti ya nchi iliongezeka
kutoka asilimia 10.1 hadi kufikia 11.9, na kufuatiwa na punguzo hadi kufikia 10.2
kwa maka 2008/9. Mchoro 4 unaonyeshwa mwenendo wa bajeti kwa miaka sita
iliyopita.
Chanzo: Idara ya Sera na Mipango, Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii
Kumekuwa na ongezeko la bajeti ya matumizi ya kawaida kwa Wizara ambazo
hutumika katika uendeshaji wa shughuli za kila siku za Idara pamoja na Mashirika
na Taasisi zilizo chini yake. Shughuli hizi ni pamoja na ununuzi na usambazaji wa
22

dawa, vifaa, vifaa tiba, chanjo pamoja na vitendanishi. Aidha, ununuzi wa vifaa vya
kujimudu kwa watu wenye ulemavu pamoja na uendeshaji wa vituo na makao yaliyo
chini ya Wizara hugharamiwa kupitia bajeti ya matumizi ya kawaida. Katika kipindi
cha mwaka 2010/11, Wizara ilitengewa jumla ya Sh. 229.9 bilioni kwa ajili ya
matumizi mengineyo na kulipia mishahara ya watumishi walioko Wizarani na katika
Taasisi na Mashirika ikilinganishwa na Sh. 206.4 bilioni zilizotengwa katika mwaka
2004/5.
Miradi ya Maendeleo
Wizara imeendelea na utekelezaji Miradi ya Maendeleo ambayo inajumuisha
shughuli mbalimbali zikiwemo za ujenzi na ukarabati katika Hospitali, Taasisi na
Mashirika na vyuo vya mafunzo. Miradi hii hugharamiwa kwa pamoja baina ya
Serikali na Wadau wa Maendeleo ambayo hulenga katika utekelezaji wa Mikakati na
malengo ya Wizara.
Kwa mwaka 2010/11, Wizara ilitengewa jumla ya Sh. 9.8 bilioni kutoka katika
vyanzo ndani kwa ajili ya utekelezaji wa miradi ya maendeleo ikilinganishwa na
kiasi cha Sh. 5.0 bilioni kilichotengwa mwaka 2005/6. Kwa kutumia fedha hizi,
Wizara iliendelea na shughuli za ujenzi na ukarabati katika Hospitali ya Taifa ya
Muhimbili, Taasisi ya Mifupa ya MOI, Taasisi ya Saratani ya Ocean Road na pia
katika hospitali za rufaa za Bugando na KCMC.
Wizara imeendelea kupata ongezeko la bajeti litokanalo na fedha za wadau
mbalimbali. Fedha hizi hupokelewa kupitia Mfuko wa Pamoja, Mfuko wa Dunia
yaani Global Fund, GAVI, UNICEF, WHO n.k. Wadau hawa wamekuwa
wakishirikiana na Serikali katika utekelezaji wa Sera, Mikakati na Mipango ambayo
imewekwa kama ifuatavyo:
Mfuko wa Dunia (Global Fund)
Ufadhili wa GF ulianza 2002 na mpaka kufikia mwishoni mwa mwaka 2010,
Tanzania bara ilikuwa imenufaika na miradi 13 inayotekelezwa kwa kipindi kati ya
miaka mitatu na mitano. Nchi imenufaika katika maeneo yanayohusiana na udhibiti
na tiba ya magonjwa matatu ya UKIMWI, Kifua Kikuu na Malaria ikiwa ni pamoja
na usambazaji wa vyandarua kwa akina mama wajawazito, watoto wa chini ya miaka
mitano na sehemu za makazi kwa wananchi wote na kazi bado inaendelea. Aidha,
ununuzi na usambazaji wa vitendanishi vya kupimia virusi vya UKIMWI, kondomu,
dawa za kupunguza makali ya Virusi vya UKIMWI, dawa za magonjwa nyemelezi,
visanduki vya dawa na vifaa vya tiba na huduma majumbani. Kuboresha huduma za
matibabu ya Kifua Kikuu sugu na kununua na kusambaza dawa za ugonjwa huo.
Mfuko wa Pamoja (Basket Fund)
Utaratibu wa Mfuko wa Pamoja ulianza rasmi mwaka 1999 ambao unajumuisha
wadau mbalimbali wa maendeleo ambao hutoa fedha kwa lengo la kuboresha utoaji
wa huduma za afya nchini. Kupitia utaratibu huu, fedha hugawanywa baina ya
Wizara na Halmashauri kwa kuzingatia Sera ya Taifa ya ugatuaji wa madaraka.
Aidha, kupitia utaratibu huu, fedha hupelekwa OWM – TAMISEMI na Sekretarieti
za mikoa kwa ajili ya ukaguzi na usimamizi katika ngazi ya Halmashauri.
23

Katika kipindi cha 2010/11 jumla ya Sh.121.9 bilioni zilitengwa kwa ajili ya
utekelezaji wa miradi ya maendeleo kwa upande wa Wizara, Halmashauri,
Sekretarieti za Mikoa na OWM – TAMISEMI ikilinganishwa na Sh. 17.7 bilioni
zilizotolewa mwaka 2005/6.
7.3.2 Uhasibu
Utangulizi
Idara ya fedha na Uhasibu inasimamia kwa dhati Sheria, Kanuni na Taratibu zote
zinazohusu fedha na Uhasibu katika Wizara, ikiwa ni pamoja na Sheria ya Fedha Na. 6 ya
mwaka 2001 na Kanuni zake, Sheria ya Ununuzi ya mwaka 2004 na Kanuni zake. Pia
Miongozo mbalimbali inayotolewa na Wizara ya Fedha inayohusu udhibiti wa Mapato na
matumizi ya fedha za Umma/Serikali.
Maendeleo na Mafanikio
• Kumekuwa na usimamizi mzuri wa Sheria, Kanuni, na Taratibu za Fedha na Ununuzi
katika kuhakikisha kwamba bajeti iliyopitishwa na bunge inasimamiwa vizuri.
• Mazingira bora ya kufanyia kazi. Kumekuwa na mafanikio makubwa katika kuhakikisha
kuwa kuna mazingira mazuri ya kufanyia kazi ikiwa ni pamoja na kuboreshwa kwa
vitendea kazi.
• Kuanzishwa kwa mfumo wa komputa (Intergrated Financial Management System)
ambao umerahisisha malipo na upatikanaji wa taarifa za fedha. Taarifa za mapato na
matumizi ya fedha za serikali zinapatikana kwa wakati na zenye ubora zaidi
ukilinganisha na mfumo uliokuwepo siku za nyuma (Manual System).
• Kuanzishwa kwa utaratibu wa kulipa malipo ya moja kwa moja kwenye akaunti za
Watumishi, Taasisi na Wazabuni (TISS) kumeleta mafanikio makubwa na kupunguza
matatizo ambayo yalikuwa yanasababishwa na ulipwaji kwa njia ya hundi.
• Mishahara imekuwa ikilipwa kwa wakati (tarehe 22-24 kila mwezi) tofauti na hali
ilivyokuwa siku za nyuma ambapo mishahara ililipwa baada ya tarehe 31 ya kila mwezi.
• Mafunzo kwa Wahasibu idadi ya Wahasibu wenye sifa imeongezeka kwa kiwango cha
juu kuanzia mwaka 2001. Idara inajumla ya Wahasibu 133 na kati ya hao, 10 wanasifa
ya kiwango cha CPA, 75 wanakiwango cha Shahada, Stashahada na Shahada ya
uzamili. Pia idara imeimarisha mafunzo kwa Wahasibu walio katika vyuo na taasisi
zilizo chini ya Wizara.
• Kumekuwa na maendeleo mazuri katika uandaaji wa hesabu za Wizara ambapo kwa
kipindi cha miaka minne ya hivi karibuni, Wizara ilipata hati safi kwa miaka 3 mfulilizo
(2006/2007, 2007/2008 na 2008/ 2009). Hesabu za 2009/2010 ziko katika hatua ya
mwisho za ukaguzi.
Utoaji wa taarifa za hesabu za fedha za serikali kwa kiwango cha kimatafa (International
Public Sector Accounting Standards) ni mafanikio pia yaliyopatikana katika kipindi cha
miaka ya hivi karibuni.
24

Ukaguzi wa Ndani
Kitengo cha Ukaguzi wa Ndani kinawajibu wa kufanya kaguzi mbalimbali juu ya
uwajibikaji na usimamizi wa rasilimali za Wizara na kutoa ushauri kwa Afisa Masuhuli
unaolenga kuboresha huduma za afya na ustawi wa jamii ili kufikia Malengo yaliyowekwa.
Majukumu ya Kitengo cha Ukaguzi ni kama ifuatavyo:-
(i) Kupitia mifumo “internal control systems” mbalimbali ya udhibiti na kutoa ushauri
kwa Afisa Masuhuli juu ya uboreshaji.
(ii) Kupanga na kufanya ukaguzi kwa kuzingatia maeneo yenye viatarishi vya kufikia
malengo (High Risk Areas).
(iii) Kusaidia uongozi wa Wizara kuboresha utendaji ili malengo yaweze kufikiwa kwa
kutoa ushauri mbalimbali kama itakavyohitajika.
(iv) Kupitia kanuni, sheria na taratibu mbalimbali zilizowekwa na Wizara/Serikali na
kutoa ushauri juu ya utekelezaji wa kanuni husika.
(v) Kukagua na kutoa ushauri kwa Afisa Masuhuli juu ya matumizi, utunzaji na
usimamizi wa rasilimali zote za Serikali zilizo chini ya Wizara ya Afya.
(vi) Kukagua shughuli zote za utendaji “operating System”, pamoja na utekelezaji wa
kazi/mipango iliyowekwa na Wizara na kushauri.
(vii) Kuwezesha mafunzo ya kanuni na sheria za fedha manunuzi pamoja na “Risk
Management”.
(viii) Kazi nyingine zitakazoelekezwa na Afisa .
Mafanikio
(i) Uimarishwaji wa mifumo mbalimbali ya udhibiti inayomhakikishia Afisa Masuhuli
juu ya uboreshaji wa uendeshaji.
(ii) Kaguzi mbalimbali zimefanyika zinazozingatia maeneo yenye vihatarishi vya kufikia
malengo (High Risk Areas) maeneo hayo ni kama ununuzi wa madawa na vifaa tiba,
ukaguzi wa watumishi hewa, matumizi ya mafuta, mapato na matumizi ya Wizara
n.k.
(iii) Utawala bora wenye kuzingatia uwazi na uwajibikaji kwa watendaji wa Wizara
pamoja na utoaji wa taarifa zenye ukweli zinazozingatia kanuni na taratibu za
utendaji katika Sekta ya Afya.
(iv) Kanuni, Sheria na Taratibu mbalimbali zilizowekwa na Serikali zimezingatiwa katika
utekelezaji wa majukumu ya kazi/mipango iliyowekwa na Wizara katika usimamizi
wa rasilimali.
(v) Uanzishwaji wa Kitengo cha Ukaguzi wa Ndani kwa kupewa kifungu chake
kinachojitegemea mbali na awali ilikuwa chini ya Idara ya Uhasibu.
25

7.4 UGAVI
Majukumu ya Kitengo:
(i) Kuandaa mpango wa Ununuzi wa mwaka wa Wizara na Kuusimamia
(ii) Kitengo ni Secretariat ya MTB, na hivyo kuhakikisha vikao vya MTB vinafanyika
kwa wakati.
(iii) Kuratibu kazi zote za Ununuzi wa Vifaa na huduma na kuhakikisha zinapatika kwa
wakati na kwa gharama nafuu.
(iv) Kuhakikisha kuwa ununuzi wa vifaa na huduma unazingatia Sheria ya Ununuzi ya
mwaka 2004.
Utekekezaji wa kazi za Kitengo:
(i) Wizara imetekeleza majukumu yake kwa kuzinagatia Sheria ya Ununuzi wa Umma
Namba 21 ya mwaka 2004 na Kanuni zake za mwaka 2005.
(ii) Wizara imeandaa Mpango wa Ununuzi wa mwaka kwa kila mwaka na uekelezaji
wake kukamilishwa kama ilivyokusudiwa.
(iii) Wizara imeanunua vifaa na huduma zenye ubora kwa bei ya ushindani.
Mafanikio:
(i) Ununuzi wa vifaa, vifaa tiba na huduma zimekuwa zikipatikana kwa kuzingatia
Sheria ya Ununuzi ya Umma Na. 21 ya 2004.
(ii) Upatikanaji wa vifaa, vifaa tiba na huduma umekuwa ukipatikana kwa wakati na
hivyo kuokoa maisha ya wagonjwa na wananchi kwa ujumla.
(iii) Gharama za Ununuzi zimepungua kutokana na kununua kwa kuzingatia sheria na
Mpango kazi na hivyo kupunguza gharama za kinga na tiba.
(iv) Wataalam wa Ununuzi na Ugavi wamepatiwa elimu na nyenzo za kufanyia kazi na
hii imeinua kiwango cha ufanisi kazini.`
(v) Wizara na Serikali kwa ujumla imeweza kutekeleza mipango yake ya Afya na
Ustawi wa Jamii hususani ya upatikanaji wa vifaa na huduma kutokana na ushauri
wa kitaalam wa Kitengo cha Ugavi na Ununuzi.
26

7.5 MAJENGO NA MITAMBO
Wakati wa uhuru majengo ya vituo vya kutolea huduma za afya yalikuwa madogo na
machache kutokana na huduma zilizokuwa zinatolewa. Aidha aina ya huduma zilizotolewa
zilikuwa chache na zilitumia mitambo rahisi. Serikali imeendelea kuboresha majengo na
mitambo ya kutolea huduma za afya kwa kupanua na kujenga majengo na kusimika
mitambo ya kisasa. Kwa mfano Hospitali ya Taifa ya Muhimbili ilianza na majengo manne
(Sewa Haji, Mwaisela na Kibasila, na Jengo la Utawala) na sasa yameongezeka majengo 10
makubwa. Vipimo vingi vya maabara vilifanyika kwa mikono, tofauti na wakati huu
ambapo vinatumia mitambo ya kisasa na inayojiendesha yenyewe. Aidha uchunguzi wa
magonjwa kwa njia ya mionzi umeboreshwa kutoka x-ray za kawaida hadi “CT-Scanner na
MRI”.
Baadhi ya maboresho ya majengo na mitambo kwa ajili ya kuboresha utoaji wa huduma za
afya nchini ni kama yavyoonekana katika picha zifuatazo:
Maabara Kuu ya Muhimbili kabla ya
Ukarabati
Jengo la Idara ya Dharura ya Tiba la
Hospitali ya Taifa ya Muhimbili kabla ya
kukarabatiwa, mwaka 2008.
Maabara Kuu ya Muhimbili baada ya
Ukarabati
Jengo la Idara ya Dharura ya Tiba la
Hospitali ya Taifa ya Muhimbili baada ya
kukarabatiwa, mwaka 2008.
27

Hali Maabara kabla ya ukarabati wa Maabara
Kuu ya Hospitali ya Taifa ya Muhimbili
Mashine ya X-ray kabla ya ukarabati katika
Hospitali ya Taifa ya Muhimbili.
Mitambo ya CT-Scanner katika Hospitali ya
Taifa ya Muhimbili, mwaka 2006
Mitambo ya Maabara ya “ELISA” kwa ajili
ya vipimo mbalimbali katika Maabara Kuu
ya Hospitali ya Taifa ya Muhimbili baada
ya ukarabati wa maabara hiyo.
Mashine ya X-ray baada ya ukarabati wa
jengo la X-ray katika Hospitali ya Taifa ya
Muhimbili.
Mitambo ya MRI katika Hospitali ya Taifa
ya Muhimbili.
28

Mitambo ya dalubini kwa ajili ya kufanyia
upasuaji (Neurosurgery) katika Taasisi ya MOI.
Jengo la NIMR la zamani Makao Makuu, Dar es
Salaam.
Jengo jipya la NIMR Makao Makuu, Dar es Salaam
Mitambo ya kwa ajili ya “Neurosurgery”,
MOI
Jengo la CEEMI, NIMR, Dar es Salaam
29

8.0 HUDUMA ZA AFYA
8.1 MGANGA MKUU WA SERIKALI
Utangulizi
Mganga Mkuu wa Serikali ndiye mkuu wa masuala yote ya taaluma ya afya kwa serikali. Ni
mshauri wa Waziri na Katibu Mkuu katika maeneo yote yanayaohusiana na utoaji na
uendeshaji wa huduma za afya nchini. Ushauri huo unazingatia vipaumbele vya serikali
kama vilivyoainishwa katika nyaraka mbalimbali kama vile Dira ya Maendeleo ya Taifa
2025, Sera ya Taifa ya Afya 2007, MKUKUTA, Mpango Mkakati wa Afya- III, n.k.
Muundo mpya ulioidhinishwa na Mheshimiwa Rais tarehe 3 Juni, 2011, umeongeza Idara
ya Uhakiki Ubora wa Afya (Health Quality Assuarance Division) hivyo kufanya idara nne
zilizoko chini ya Mganga Mkuu wa Serikali, ambazo zinaongozwa na Wakurugenzi. Idara
za awali ni Idara ya Huduma za Kinga; Idara ya Huduma za Tiba na Idara ya Maendeleo ya
Rasilimali Watu. Hivyo Idara mpya inakuwa na Wakurugenzi Wasaidizi 3 na Muuguzi
Mkuu wa Serikali na Mganga Mkuu wa Serikali atabakiwa kuwa Kiongozi na
Msimamimizi mkuu wa Idara hizo za kitaaluma.
Maelezo yafuatayo yanaelezea zaidi Ofisi ya Mganga Mkuu wa Serikali kabla ya
mabadiliko ya Muundo ya Vitengo vinne kama ifuatavyo:
Kitengo cha Dawa, Vifaa na Vifaa Tiba
Kabla ya mabadiliko ya Muundo kitengo hiki kilikuwa chini ya Idara ya Huduma za Tiba.
Aidha kitengo kinafanya kazi zake kwa karibu na Bohari ya Dawa ambayo maelezo yake
yanafuatia.
Bohari ya Dawa (Medical Stores Department – MSD) ilianzishwa 1993 kwa sheria ya
Bunge namba 13 ya mwaka 1993 na kuanza kazi mwezi Julai 1994. Kuanzishwa kwa MSD
kulifuatia kutofanya vizuri kwa Idara ya Bohari Kuu ya Dawa (Central Medical Stores –
CMS) ambayo ilikuwa ni Idara ndani ya Wizara. Awali, MSD ilihisaniwa na Shirika la
Maendeleo la Kimatifa la DENMARK (DANIDA) ambayo ilihusika katika kutoa dawa
muhimu kwa vituo vya afya na zahanati (Essential Drug Kit). Vile vile DANIDA walitoa
msaada wa kiufundi kwa kutoa wataalam wa muda mfupi na muda mrefu katika maeneo ya
ugavi na udhibiti ubora kuanzia mwaka 1994 hadi 2008.
Baraza la Famasi (PC) lilianzishwa kwa sheria ya Famasi Namba 7 ya mwaka 2002 baada
ya kuvunjwa iliyokuwa Bodi ya Famasi. Jukumu kubwa la PC ni kusimamia taaluma ya
famasi, kusajili wataalamu wa kada hiyo na kupitia na kuidhinisha mitaala ya kufundishia
wataalam wa kada ya Famasi. Mwaka uliofuata (2003) Mamlaka ya Chakula na Dawa
(TFDA) ilianzishwa baada ya kuvunjwa iliyokuwa Bodi ya Famasi. Jukumu kubwa la
TFDA ni kusimamia ubora, usalama na uingizaji wa dawa, vifaa na vifaa tiba
vinavyoingizwa nchini.
Kitengo chaUuguzi na Ukunga,
Kitengo cha Uuguzi na Ukunga kinaongozwa na Muuguzi Mkuu wa Serikali, ambaye ni
mwangalizi wa huduma za uuguzi na ukunga nchini. Kitengo kinasimamia Sera na
kutayarisha miongozo ya huduma za uuguzi na ukunga nchini, kusimamia na kufuatilia
30

utoaji huduma za afya kwa karibu, katika hospitali za wilaya, hospitali za rufaa za mikoa na
katika jamii pale ambapo huduma za afya hutolewa. Pia kufuatilia kwa ukaribu uzingatiaji
wa maadili ya uuguzi na ukunga katika utoaji huduma kwa kushirikiana na Baraza la
Wauguzi na Wakunga, kwa mujibu wa sheria.
Kitengo cha Dharura za Afya,
Kuanzishwa kwa Kitengo cha Dharura za Afya zitokanazo na maafa katika Wizara ya Afya
na Ustawi wa Jamii ni hatua kubwa ya kukabiliana na majeruhi watokanao na maafa mbali
mbali katika nchi yetu. Kitengo hiki kilihamishiwa katika Ofisi ya Mganga Mkuu wa
Serikali mwaka 1999. Majukumu makuu ya kitengo ni pamoja na kuhakikisha kuwa Wizara
inajihusisha kikamilifu katika kuzuia, kujiandaa na kukabiliana na dharura na maafa kwa
lengo la kupunguza ulemavu, kuokoa maisha na viahatarishi vya dharura na maafa katika
jamii.
Kitengo cha Ukaguzi wa Huduma za Afya,
Mara baada ya uhuru, serikali kupitia wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, haikuwa na
mfumo rasmi wa kuhakiki ubora wa huduma za afya. Kazi za uhakiki zilizingatia zaidi usafi
wa mazingira zikifanywa na maafisa ukaguzi wa afya (Health Inspectors). Wizara kwa
kuzingatia kupanuka kwa huduma, mabadiliko katika seakta ya afya na umuhimu wa
kuhakikisha ubora wa huduma za afya katika ngazi zote unawiana, mwaka 1998 iliunda
Kitengo cha Ukaguzi wa Huduma za Afya chini ya Ofisi ya Mganga Mkuu wa Serikali.
Kitengo kinasimamia viwango vya huduma bora, usimamizi shirikishi, ukaguzi na
uuoanishaji wa huduma za afya. Pia kitengo kinahakikisha huduma zitolewazo ni salama,
zinakubalika, zinapatikana kwa urahisi na kwa wote. Kutokana na umuhimu wa uhakiki wa
viwango vya ubora wa huduma za afya nchini, kitengo hicho kimehuishwa na kuwa Idara.
Muhtasari wa Mafanikio ya Ofisi ya Maganga Mkuu wa Serikali ni kama ifuatavyo:
1961 Mara baada ya Uhuru, Cheo cha Mkurugenzi wa Huduma za Afya (Director of Medical
Services) kilibadilishwa na kuwa Mganga Mkuu wa Serikali (“Chief Medical Officer”),
ambaye alikuwa anasimamia huduma za hospitali, mafunzo na kinga kufuatia mapendekezo
ya taarifa ya afya ya 'Mackenzie' (‘Mackenzie Medical Review Report’), ambayo pia ilitoa
mapendekezo mengine mengi ya mfumo na utoaji wa huduma za afya kwa iliyokuwa
Tanganyika.
1968 Mwafrika wa kwanza Bi. Susan Sanas Wage aliteuliwa kuwa Muuguzi Mkuu wa kwanza na
Msajili wa Baraza la Wauguzi na Wakunga wa Serikali ya Tanganyika
1969 Mganga Mkuu wa Serikali alitoa agizo la kufanyia utafiti dawa za asili kupitia Maabara ya
Mkemia wa Serikali.
1972 Cheo cha Mganga Mkuu wa Serikali kilifutwa na kuundwa Kurugenzi nne za Huduma za
Hospitali, Mafunzo, Kinga na Maendeleo ya Utumishi na Utawala.
1980 Cheo cha Mganga Mkuu wa Serikali kiliundwa tena na Kurugenzi kufutwa. Badala yake,
ziliundwa nafasi tatu za Wasaidizi wa Mganga Mkuu wa Serikali (Assistant Chief Medical
Officers), katika idara ya Huduma za Hospitali, Mafunzo na Kinga.
Mafunzo ya uuguzi ngazi ya shahada yalianzishwa katika Chuo Kikuu cha Muhimbili.
1989 Cheo cha Mganga Mkuu wa Serikali kilifutwa na kubaki cheo cha Wasaidizi wa Mganga
Mkuu wa Serikali.
31

1990 Cheo cha Wasaidizi wa Mganga Mkuu wa Serikali (Assistant Chief Medical Officers)
kilifutwa na badala yake kuanzisha tena kurugenzi tatu za Huduma za Hospitali, Mafunzo
na Kinga. Cheo cha Mganga Mkuu wa Serikali, kilirudishwa na kuendelea kuwepo hadi leo.
Wakati wote huo tangu uhuru hadi leo mteuzi wa Mganga Mkuu wa Serikali ni Rais wa
Jamhuri ya Muungano wa Tanzania.
1998 Kitengo cha Ukaguzi cha Huduma za Afya chini ya Mganga Mkuu wa Serikali
kilianzishwa.
1999 Pia kutokana na matukio makubwa ya maafa yaliyotokea nchini yakiwemo, mafuriko
(1990) Mtwara, kuzama kwa meli ya MV Bukoba (1996) katika Ziwa Victoria pamoja na
ulipuaji wa Ubalozi wa Marekani 1998, Kitengo cha Dharura za Afya ambapo hapo awali
kilikuwa chini ya Idara ya Kinga, kilihamia rasmi katika Ofisi ya Mganga Mkuu wa
Serikali, kwa ajili ya kuratibu shughuli zote za majanga nchini.
32

8.2 UBORESHAJI AFYA NA KINGA YA MAGONJWA
Utangulizi
Huduma za Kinga zilianza kutolewa wakati wa kipindi cha ukoloni. Hata hivyo katika
kipindi hicho cha ukoloni huduma za Tiba ziliendelezwa zaidi kuliko huduma za Kinga.
Baada ya Uhuru, katika mwaka 1961/62, maeneo ya huduma za afya ya jamii ambayo fedha
zilitumika zaidi ni pamoja na; udhibiti wa ugonjwa wa malaria, udhibiti wa ugonjwa wa
malale, elimu ya afya, lishe, afya ya bandari, ukaguzi wa afya ya mazingira. Aidha katika
ngazi ya serikali za mitaa, huduma za kilinki za mama wajawazito na watoto zilitumia fedha
zaidi. Kwa wakati huo pia magonjwa yaliyosumbua zaidi ni pamoja na: ugonjwa wa ndui,
ugonjwa wa homa ya matumbo, kifaduro, surua, homa ya uti wa mgongo na kupooza. Pia
kulikuwa na magonjwa ya tauni, malale na kichaa cha mbwa katika maeneo machache.
Tangu mwaka 1961, Serikali kwa kupitia Wizara ya Afya na wadau mbalimbali imeendelea
kuimarisha huduma za kinga hadi sasa.
Shughuli za Huduma za Kinga, zinasimamiwa na Mkurugenzi akisaidiwa na Wakurugenzi
Wasaidizi wanne ambao ni wakuu wa vitengo 4 vifuatavyo: Epidemiolojia na udhibiti wa
Magonjwa; Afya ya Uzazi na Watoto; Elimu ya Afya; na Afya ya Mazingira.
Maeneo yafuatayo yameendelea kupewa kipaumbele katika kutoa huduma za Kinga nchini:-
• Kuimarisha huduma za chanjo, ili kudhibiti magonjwa yanayozuilika kwa chanjo
kama: Surua, Kifua Kikuu, Kupooza, Pepo Punda, Kifaduro na Donda Koo;
• Kuimarisha huduma za afya ya uzazi mama na mtoto pamoja na kutoa huduma kwa
vijana kuhusu afya ya uzazi;
• Kuimarisha huduma za lishe;
• Kuimarisha huduma za afya ya jamii katika ngazi ya kaya;
• Kuimarisha huduma za afya shuleni;
• Kudhibiti magonjwa ya kuambukiza pamoja na milipuko mbalimbali, hususan:
Malaria, UKIMWI, Kifua kikuu na Ukoma, Tauni, Kichaa cha Mbwa, Homa ya
Matumbo, Kipindupindu, kuhara, uti wa mgongo, minyoo (kichocho, safura, n.k.),
homa ya matende, Malale, Usubi, Vikope na huduma za magonjwa ya macho, na
magonjwa yasiyo ya kuambukiza (kisukari, magonjwa ya moyo na kiarusi, pumu,
saratani, n.k.);
• Kuimarisha huduma za usafi wa mtu binafsi, afya ya mazingira, afya na usalama
mahali pa kazi na huduma za afya bandarini;
• Kuimarisha huduma za elimu ya afya kwa umma na kuimarisha utaratibu wa huduma
za afya katika ngazi ya wilaya.
Maendeleo na mafanikio
Maendeleo na mafanikio ya huduma za kinga kwa kipindi cha miaka 50 ya uhuru
yanaelezwa kuanzia mwaka 1961 hadi sasa, 2011 kama ifuatayo:
(i) Epidemiolojia na Udhibiti wa Magonjwa
1968 Kampeni dhidi ya kutokomeza ugonjwa wa ndui ilianzishwa, hadi kufikia 1977 ugonjwa wa
ndui ulitokomezwa duniani.
33

1977 Mpango wa Kitaifa wa kudhibiti Kifua Kikuu na Ukoma ulianzishwa.
1983 Mgonjwa wa kwanza wa UKIMWI alitambuliwa. Mwaka 1986, Mpango wa Kitaifa wa
kudhibiti UKIMWI ulianzishwa.
1996 Mpango wa Kitaifa wa kudhibiti Kifua Kikuu na Ukoma, ulianzisha mkakati wa kutoa dawa
na kunywewa mbele ya mtumishi wa afya (Directly Observed Treatment - DOT).
1998 Mkakati (WHO-AFRO Integrated Disease Surveillance and Response Strategy) wa Shirika
la Afya Duniani, kanda ya Afrika wa Ufuatiliaji na Udhibiti wa magonjwa ya kuambukiza
na hasa ya milipuko ulikubalika rasmi kwa ajili ya utekelezaji.
1999 Bodi ya Kitaifa ya Ushauri dhidi ya UKIMWI ilianzishwa na Mwenyekiti alikuwa Rais
mstaafu Mhe. Ali Hassan Mwinyi.
2000 Tume ya UKIMWI (TACAIDS) ilianzishwa chini ya ofisi ya Waziri Mkuu, ili kuimarisha
ushirikishwaji wa sekta mbalimbali.
2000 Mwongozo wa Kitaifa wa Ufuatiliaji na Udhibiti wa magonjwa ya kuambukiza na hasa ya
milipuko (National Integrated Disease Surveillance and Response) uliandaliwa.
2000 Wizara ilitoa tamko na kutoa mwongozo mpya wa tiba ya ugonjwa wa malaria na kuanza
kutumia SP (Fansidar) kuwa dawa ya kuanzia kwa kutibu malaria badala ya Chloroquine.
2007 Tanzania, kupitia utekelezaji mzuri wa Mpango wa Taifa wa Kudhibiti Kifua Kikuu na
Ukoma, ilivuka lengo la kimataifa kutokomeza ukoma kwa kuwa na chini ya mgonjwa 1
katika watu 10,000, na kufanya, Ukoma kutokuwa tatizo kubwa la afya ya jamii hapa
nchini. Aidha Tanzania, ilipata tuzo kutokana na mafanikio hayo.
2008 Wizara kwa kushirikiana na Chuo Kikuu cha Tiba na Sayansi ya Jamii (MUHAS) na
Shirika la Udhiditi na kuzuia Magonjwa la Marekani (Centers for Disease Control and
prevention - CDC) walianzisha programu maalumu ya digrii ya uzamili ya Epidemiolojia na
Maabara (Tanzania Field Epidemiology and Laboratory Training Program) kwa ajili ya
kujenga uwezo wa kukabiliana na magonjwa ya kuambukiza na hasa milipuko, na pia
magonjwa yasiyo ya kuambukiza. Aidha programu hii inajenga uwezo pia kwa watumishi
wa kati katika ngazi ya Mkoa na Wilaya wa Tanzania Bara na Zanzibar.
2008 Wizara kwa kushirikiana na CDC, ilianzisha Maabara maalumu (National Influenza
Laboratory) ya kutambua virusi vya mafua makali ya ndege (influenza). Aidha, vituo vya
ufuatiliaji wa magonjwa ya ‘influenza’ vilianzishwa. Hii iliwajengea uwezo wataalamu wa
afya hata kuweza kukabiliana na kudhibiti ugonjwa wa mlipuko wa ‘pandemic influenza
(H1N1 2009)’ uliotokea kuanzia mwaka 2009.
2009 Wizara ilianzisha huduma mpya za kutibu wagonjwa wenye Kifua Kikuu sugu katika
Hospitali ya Kibong’oto. Utafiti uliofanyika mwaka 2007 – 2008 kwa kushirikiana na
Shirika la Afya Duniani (WHO) ulibaini kuwa tatizo la Kifua Kikuu sugu ni asilimia 2.1
kiwango ambacho ni kidogo sana kulinganisha na nchi nyingine.
34

Mpango wa Taifa wa Kudhibiti Malaria
• Wizara kwa kushirikiana na wadau mbalimbali ikiwemo sekta binafsi, iliendesha
uhamasishaji wa jamii juu ya matumizi ya vyandarua vyenye viuatilifu. Mkakati huo
ulikusudia kuinua matumizi ya vyandarua nchi nzima. Aidha, utafiti wa usugu wa mbu
dhidi ya viuatilifu vinavyotumika kwenye vyandarua ulifanyika ili kujua kama dawa ya
kuweka kwenye vyandarua inao uwezo wa kutosha wa kufukuza na kuua mbu.
• Wizara ilifanya ufuatiliaji wa takwimu za awali katika maeneo yenye milipuko na
uhamasishaji wa halmashauri zilizo katika hatari ya kutokewa na milipuko ili kujiweka
tayari kukabiliana na milipuko ya malaria. Sambamba na hilo, Wizara ilianzisha na
kuimarisha mifumo ya ufuatiliaji wa uwezekano wa kupata milipuko ya malaria katika
halmashauri za wilaya 21. Halmashauri hizo ni Arusha, Meru, Hai, Siha, Same,
Lushoto, Ngorongoro, Hanang, Karagwe, Muleba, Rungwe, Sumbawanga, Kongwa,
Bahi, Chamwino, Mpwapwa, Iringa vijijini, Makete, Kilolo, Mufindi, Ludewa na
Njombe.
• Wizara pia ilizipatia wilaya 10 zenye milipuko ya malaria dawa na vifaa vya
kunyunyuzia kwa ajili ya kuua mbu, ili kukabiliana na milipuko ya malaria wakati
wowote. Mafunzo pia yalitolewa kwenye wilaya 10 zenye milipuko ya malaria ili
kuweka mfumo wa kuweza kutambua uwezekano wa kutokea milipuko.
• Mafunzo yalitolewa kwa waganga, wauguzi, na mafundi sanifu wa maabara kutoka
hospitali zote za wilaya nchini ili kuimarisha matibabu sahihi ya malaria. Aidha, Wizara
ilihamasisha Halmashauri kupeleka mafunzo haya ngazi za chini zaidi.
• Wizara ilitoa mafunzo ya matumizi ya kipimo cha haraka cha kubaini vimelea vya
malaria kwa wagonjwa (Rapid Diagnostic Test) kwa wataalamu wa maabara, waganga
na wataalamu wengine katika vituo vyote vya tiba vya umma katika mikoa minne ya
Iringa, Kagera, Pwani na Manyara.
• Wizara imeendeleza mpango wa taifa wa hati punguzo ili kurahisisha upatikanaji wa
vyandarua vyenye viuatilifu kwa ajili ya wanawake wajawazito na watoto wenye umri
chini ya miaka mitano. Aidha, Wizara kwa kushirikiana na Wizara ya Fedha ilifanikiwa
kuondoa kodi ya mali ghafi zinazotumika kutengenezea vyandarua. Vilevile, Wizara
imesambaza vyandarua 3,835,985 vyenye viuatilifu kupitia Mpango wa Hati Punguzo
kwa wanawake wajawazito na vyandarua 1,257,020 kwa watoto wachanga. Wizara pia
imegawa vyandarua 5,620,244 bila malipo kwa watoto chini ya miaka mitano.
• Mafunzo yalitolewa kwa waratibu wa huduma ya uzazi na mtoto kutoka ngazi za mkoa
na halmashauri zote juu ya tiba ya tahadhari ya malaria kwa vipindi. Aidha, Wizara
ilihamasisha halmashauri kupeleka mafunzo haya ngazi za chini zaidi.
• Wizara imeandaa na kusambaza Mpango Mkakati wa miaka 5 wa Kudhibiti Malaria
(Malaria MidTerm Strategic Plan; 2008-2013), na miongozo mbalimbali ya kutekeleza
Mpango huo. Miongozo hiyo ni pamoja na Mwongozo wa Udhibiti wa mbu waenezao
malaria na Mwongozo wa tiba sahihi ya malaria.
35

• Wizara iliweza kununua na kusambaza dawa mseto ya malaria
(Artemether/Lumefantrine) kwa vituo vyote vya tiba vya umma vipatavyo 5,000
(Hospitali zote, Vituo vya Afya na Zahanati) kuanzia Januari 2006 hadi sasa.
• Vituo 7 vya ufuatiliaji wa mwenendo wa malaria vimeanzishwa. Vituo hivyo vipo
katika hospitali za Dareda, Mpwapwa, Mkomaindo-Masasi, Rubya na Utete, Kituo cha
Afya cha Nangaga, na zahanati ya Kiunguta wilayani Masasi.
• Wizara imeanzisha utaratibu wa kuwa na waratibu wa Malaria na IMCI wa mikoa na
wa wilaya nchini kote ili kusimamia na kufuatilia utekelezaji wa afua za kudhibiti
malaria katika maeneo yao ya kazi. Waratibu 21 wa mikoa walipata mafunzo kwa wiki
6, na waratibu 150 wa wilaya walipata mafunzo ya wiki 10 ili kuwawezesha kutekeleza
wajibu wao kikamilifu. Aidha, waratibu wa wilaya 105 walipatiwa pikipiki kwa ajili ya
uratibu ili kuwawezesha kufuatilia na kutoa taarifa za utekelezaji kila robo mwaka.
Vilevile, Wizara ina mpango wa kuwanunulia pikipiki waratibu wa wilaya 20
zilizokosa mgao wa kwanza na magari kwa waratibu wote 21 wa mikoa.
• Uanzishwaji wa kampeni ya unyunyuziaji wa viuatilifu vya kuua mbu (ukoko) wa
malaria (Indoor Residual Spraying) katika halmashauri za wilaya 7 za mkoa wa Kagera
(Muleba, Karagwe, Ngara, Biharamulo, Chato, Misenyi na Bukoba) ambapo nyumba
20,016 sawa na aslimia 92.8 ya nyumba zote zilinyunyiziwa. Maandalizi ya kufanya
unyunyuziaji katika mikoa ya Mara na Mwanza yanaendelea ili kanda yote ya ziwa iwe
katika mpango wa unyunyiziaji. Aidha, maandalizi ya ujenzi wa miundombinu ya
unyunyiziaji kwa kutumia DDT yanaendelea katika wilaya ya Mkuranga ambapo eneo
la kujenga ghala limekwishapimwa na fidia kwa wenyeji inaandaliwa ili kuanza ujenzi
wa ghala na makaro. Wizara pia inaendelea na mchakato wa matumizi ya DDT kupuliza
katika kuta za ndani ya majumba.
• Wizara iliendelea kuhamasisha jamii kuhusu malaria kupitia uhamasishaji wa Mkakati
wa Mawasiliano kuhusu afua za kudhibiti malaria (Communication Strategy for Malaria
Interventions) na Maadhimisho ya Siku ya Malaria Duniani yanayofanyika tarehe 25
Aprili kila mwaka. Maadhimisho hayo yamekwisha fanyika kwa mzunguko katika
mikoa ya Singida (2005), Shinyanga (2006), Kagera (2007), Ruvuma (2008), Mtwara
(2009) na Mara (2010). Pia uhamasishaji umefanyika kwa njia ya Radio, Televisioni na
machapisho mbalimbali.
• Katika ngazi ya vijiji uhamasishaji ulifanyika kupitia Watumishi wa Kujitolea Kijijini
(Community Change Agents) baada ya kutoa mafunzo maalumu kwa wanajamii katika
mikoa 13 ya Mtwara, Lindi, Ruvuma, Rukwa, Mwanza, Shinyanga, Mara, Kagera,
Morogoro, Dodoma, Iringa, Tabora na Singida.
• Kuanzishwa kwa mtandao wa wanahabari wanaoandika habari za ugonjwa wa malaria
na udhibiti wake. Mtandao huu unaitwa JAMANET. Aidha, jarida la NATNETS
lilichapishwa katika kipindi hiki kuhamasisha matumizi ya vyandarua.
• Ufungaji wa mtandao wa mawasiliano (Internet) kwa wilaya 100 umefanyika kuboresha
mawasiliano kati ya wizara na wilaya husika, hasa katika utoaji na upokeaji wa taarifa
mbalimbali za utekelezaji.
Mpango wa Taifa wa Kudhibiti UKIMWI
36

Mpango wa Taifa wa Kudhibiti UKIMWI unatoa kipaumbele katika maeneo ya kudhibiti
magonjwa ya ngono, ushauri nasaha na huduma za wagonjwa nyumbani, elimu na habari,
tiba, huduma za maabara kwa wagonjwa waishio na Virusi vya UKIMWI na pia ufuatiliaji
wa mwelekeo wa virusi vya ugonjwa wa UKIMWI. Utekelezaji wa maeneo hayo
umewezesha kupatikana kwa mafanikio yafuatayo:
• Sheria ya Kudhibiti na Kuzuia VVU/UKIMWI “The HIV and AIDS (Prevention &
Control) ACT, No. 2 ya 2008 imepitishwa na Bunge na Kanuni zinatengenezwa.
Miongozo mbalimbali ya utoaji huduma bora za tiba na udhibiti wa ugonjwa wa
UKIMWI imetengenezwa na inatumiwa na wadau wote nchini hivyo kuwezesha kutoa
huduma sawia. Mpango Mkakati wa pili wa Afya na UKIMWI (HSHSP II) 2008-2012
pamoja na Mwongozo wa utoaji huduma muhimu za kudhibiti UKIMWI katika sekta ya
Afya katika ngazi zote imeandaliwa.
• Huduma za kudhibiti magonjwa ya ngono zinaendelea kutolewa katika hospitali, vituo
vya afya na katika asilimia 70 ya zahanati nchini. Mafunzo ya namna sahihi ya kutibu
na kudhibiti magonjwa ya ngono yameendelea kutolewa kwa kutumia mwongozo mpya
wa kitaifa wa kudhibiti magonjwa hayo. Mwongozo wa Mtoa huduma za magonjwa ya
ngono na vitendea kazi (Job Aids) viliandaliwa na kusambazwa kwenye vituo vitoavyo
huduma. Watumishi wapatao 8,745 wanaendelea kutoa huduma hii.
• Vituo vya kutolea huduma ya ushauri nasaha na upimaji wa hiari vimeongezeka nchini
na kufikia vituo 1,734. Idadi hii inajumuisha vituo vyote vya Serikali na visivyo vya
Serikali. Washauri nasaha waliopatiwa mafunzo wameongezeka kutoka 521 hadi kufikia
5240.
• Serikali kwa kushirikiana na wadau mbalimbali wa kitaifa na kimataifa, wamenunua na
kusambaza katika hospitali zote nchini vitendanishi vya kupima maambukizi ya Virusi
vya UKIMWI. Huduma hizi zote hutolewa bila malipo kwa wananchi wote. Huduma
ya kupima maambukizi ya virusi vya UKIMWI yamejumuisha huduma zinazotolewa
wakati wa kampeni kama kampeni ya kupima kwa hiari iliyozinduliwa na Rais wa
Jamhuri ya Muungano wa Tanzania Mheshimiwa Jakaya Mrisho Kikwete ambapo zaidi
ya wananchi milioni 4.8 walipima.
• Jumla ya watu milioni 7.3 walipimwa hali ya maambukizi ya Virusi vya UKIMWI na
huduma ya upimaji VVU nyumba hadi nyumba zimeanzishwa katika Halmashauri 26
kati ya Halmashauri 133. Huduma hizi zinaendelea kupanuliwa katika Halmashauri
zilizobaki. Aidha, idadi ya vituo vinavyotoa huduma na tiba kwa walengwa
vimeongezeka kutoka 32 mwaka 2005 kufikia 750 mwishoni mwa mwaka 2009 na
watumishi wa afya 4,004 walipata mafunzo ya kuhudumia watu wanaoishi na VVU.
• Huduma ya wagonjwa nyumbani ziliendelea kutolewa. Hadi sasa zimefikia katika
wilaya 110, na wagonjwa zaidi ya 45,000 wanapata huduma hizo. Zaidi ya wahudumu
5,840 wa wilaya, 2,000 toka katika vituo vya afya na zahanati na wakufunzi 250 ngazi
ya taifa walipata mafunzo.
• Elimu ya UKIMWI kwa jamii kwa lengo la kubadili tabia hatarishi na kuhamasisha
utumiaji wa huduma za UKIMWI iliendelea kutolewa kwa njia ya machapisho na
matangazo ya televisheni na redio kama ifuatavyo:
37

Zaidi ya nakala 2,150,000 za vipeperushi kuhusu masuala ya UKIMWI
vilichapishwa na kusambazwa na nakala 1,040,000 za Kalenda zenye ujumbe wa
kuelimisha juu ya masuala ya UKIMWI zilichapishwa na kusambazwa kila mwaka.
Aidha, nakala 400,000 za jarida la Habari za UKIMWI na nakala 615,000 za
mabango yenye ujumbe wa kuhamasisha watu kupima UKIMWI yalichapishwa na
kusambazwa nchi nzima wakati wa kampeni ya kitaifa ya kupima VVU kwa hiari.
Vilevile, nakala 815,000 ya vijitabu kuhusu tiba, kinga, kifua kikuu na UKIMWI na
matumizi ya dawa za kupunguza makali ya UKIMWI (ARV) vilichapishwa na
kusambazwa.
Filamu ziitwazo ‘Hali Halisi’ na “Hukumu ya Tunu’ zenye ujumbe mbalimbali
kuhusu VVU na UKIMWI zilitayarishwa na kurushwa kupitia vituo vya televisheni
vya TBC na ITV kwa sehemu 32 kila moja. Aidha, filamu ya “Mwenzangu
Tuambiane” kuhusu magonjwa ya ngono ilitayarishwa na kurushwa na televisheni
ya TBC.
Matangazo ya redio 18 kuhusu Ngono Mtambukarika (Fataki) yaliandaliwa na
kurushwa katika vituo vya redio 12 kwa kushirikiana na wadau wa STRADCOM.
Kuandaa na kurusha matangazo 18 ya radio na 18 ya televisheni kuhusu matumizi
ya kondomu, ushauri nasaha na kupima, huduma ya wagonjwa nyumbani,
magonjwa ya ngono, dawa za kupunguza makali ya UKIMWI na kuzuia
maambukizi ya VVU kutoka kwa Mama kwenda kwa Mtoto.
• Matunzo na dawa za kupunguza makali ya virusi vya VVU/UKIMWI kwa watu
wanaoishi na virusi vya UKIMWI iliendelea kutolewa kwa walengwa. Dawa za
kupunguza makali ya VVU zenye thamani ya jumla shilingi bilion 31.0 zilinunuliwa
kwa fedha za bajeti ya Serikali kati ya mwaka 2005-2009. Dawa hizi ziliendelea
kutolewa kwa watu wanaoishi na VVU waliokuwa wamefikia kuanzishwa dawa hizo.
Mpaka mwezi Novemba 2009 idadi ya watu wanaoishi na VVU waliokuwa wanatumia
dawa walifikia 302,363.
• Huduma za Maabara kwa wanaoishi na VVU/UKIMWI zinapatikana katika hospitali
zote nchini. Mashine za kupimia chembe chembe za (CD4) 156, mashine 186 za
kupima kemia ya waathirika na mashine 186 za kupima damu za wagonjwa
zimefungwa katika hospitali mbalimbali za Serikali na zisizo za Serikali. Aidha,
mkataba wa kuhudumia mashine hizi umesainiwa kati ya Wizara na wauzaji wa
mashine husika.
• Mifumo kadhaa ya kurekodi na kutoa taarifa juu ya huduma za UKIMWI katika sekta
ya afya imetengenezwa. Mifumo hiyo ni kama ifuatavyo:
− Huduma za tiba na matunzo kwa wateja wenye VVU katika vituo vya afya.
− Huduma za upimaji VVU na Ushauri Nasaha.
− Huduma za Tiba kwa magonjwa ya ngono.
Mpango wa Kifua Kikuu na Ukoma
• Ufahamu wa jamii kuhusu magonjwa ya Kifua Kikuu na Ukoma umeongezaka.
Mafanikio hayo yamepatikana kupitia uendeshaji wa kampeni za magonjwa hayo
38

mawili nchini kote pamoja na machapisho kama vile kalenda, vipeperushi na mabango
mbalimbali yenye ujumbe unaohusu maambukizo, jinsi ya kujikinga na taratibu za
matibabu. Vielelezo hivyo vinasambazwa nchi nzima. Pia jamii imeelimishwa kupitia
maadhimisho ya siku ya Ukoma Duniani ambayo hufanyika Januari, kila mwaka na siku
ya Kifua Kikuu Duniani (tarehe 24 Machi kila mwaka).
• Mwaka 2007, Tanzania, kupitia Mpango wa Taifa wa Kudhibiti Kifua Kikuu na Ukoma,
imevuka lengo la kimataifa kutokomeza ukoma kwa kuwa na chini ya mgonjwa 1 katika
watu 10,000, na kufanya, Ukoma kutokuwa tatizo kubwa la afya ya jamii hapa nchini.
Aidha Tanzania imepata tuzo kutokana na mafanikio hayo.
• Wizara imeendelea kutoa dawa za kutibu Kifua Kikuu na Ukoma kwa wagonjwa wote
wanaogundulika bila malipo. Dawa za Kifua Kikuu na Ukoma ziliendelea kununuliwa
na kusambazwa kwenye vituo vya kutolea huduma nchini kote na hakuna upungufu wo
wote wa dawa hizo uliojitokeza kwa kipindi cha miaka 5 iliyopita.
• Huduma za Kifua Kikuu zimesogezwa karibu zaidi kwa wananchi kwa kuongeza vituo
vya kupimia makohozi hadi kufikia 820. Kwa sasa hospitali na vituo vyote vya afya
nchini vikiwemo vya serikali, asasi zisizo za kiserikali, mashirika ya kidini na watu
binafsi vinatoa huduma hizo.
• Katika kipindi cha miaka 5 iliyopita (2005-2010) zaidi ya wagonjwa wapya 300,000 wa
Kifua Kikuu walipewa matibabu. Kwa sasa zaidi ya asilimia 88 ya wagonjwa wa Kifua
Kikuu na asilimia 92 ya wagonjwa wa Ukoma wanapona kabisa baada ya kumaliza
matibabu yao. Viwango hivyo vya mafanikio ni vikubwa kuliko vilivyowekwa na
Shirika la Afya Duniani.
• Mwezi Novemba, 2009, Wizara ilianzisha huduma mpya za kutibu wagonjwa wenye
Kifua Kikuu sugu katika Hospitali ya Kibong’oto. Utafiti uliofanika mwaka 2007 –
2008 kwa kushirikiana na Shirika la Afya Duniani (WHO) ulibaini kuwa tatizo la Kifua
Kikuu sugu ni asilimia 2.1 kiwango ambacho ni kidogo sana kulinganisha na nchi
nyingine.
• Wizara imepanua huduma Shirikishi za kutibu wagonjwa wenye maambukizi ya pamoja
ya Kifua Kikuu an UKIMWI katika Halmashauri zote nchini. Hadi kufikia mwezi
Desemba 2010, asilimia 93 ya wagonjwa wote wa Kifua Kikuu walipima damu ili
kubaini kama wana maambukizi ya virusi vya UKIMWI na kupatiwa matibabu. Lengo
ilikuwa kupima asilimia 95. Katika kipindi cha miaka 5 zaidi ya wagonjwa 120,000
wamenufaika na huduma hizi.
• Wizara imetoa mafunzo endelevu kwa watumishi zaidi ya 8,000 katika Wilaya
mbalimbali juu ya matibabu mapya ya Kifua Kikuu kwa kutumia dawa za mseto,
huduma shirikishi za maambulizi ya kifua kikuu na UKIMWI na matibabu ya Kifua
Kikuu sugu. Aidha watumishi 320 wa maabara walipewa mafunzo endelevu ya jinsi ya
kuchunguza vimelea vya Kifua Kikuu. Watumishi 318 pia walipata mafunzo ya jinsi ya
kutumia kompyuta ya kutunza takwimu na kuandaa taarifa za Kifua Kikuu (Electronic
TB Register).
39

Mpango wa Magonjwa yaliyokuwa hayapewi kipaumbele
(Neglected Tropical Diseases-NTDs)
Magonjwa yaliyokuwa hayapewi kipaumbele ni magonjwa ambayo kwa kiasi kikubwa
huathiri jamii ya watu wenye kipato cha chini. Magonjwa hayo yana dalili za muda mrefu
na hayaleti maafa kwa haraka lakini yanaleta ulemavu wa muda mrefu au kwa maisha yote.
Magonjwa hayo ni Ngirimaji, Matende, Usubi, Malale, Kichaa Cha Mbwa, Tegu, Kichocho,
Minyoo ya Tumbo, Vikope (Trakoma), Tauni, Homa ya Papasi na mengineyo. Wizara na
wadau wamefanya kazi kubwa ya kutafiti na kupambana na magonjwa haya kwa nyakati
tofauti.
Ufuatao ni muhtasari wa matukio muhimu katka kupambana na magonjwa haya:
1972-1977 Mpango maaluum wa utafiti na kubuni njia mbalimbali za kudhibiti ugonjwa wa
matende na ngirimaji, mkoa wa Tanga. Mpango huu ulilenga kufanya tathmini ya ugonjwa
na njia mbalimbali za kukabiliana nao ikiwemo matumizi ya dawa pamoja na kuboresha
mazingira. Katika mpango huo kulikuwa na rasimu inayohusu ujenzi wa makazi yanaoweza
kupunguza mbu.
1982-1989 Utafiti wa kujua aina za nzi waenezao usubi ulifanyika na kubaini tofauti ya nzi
walioko katika maeneo mbalimbali yenye usubi nchini. Hii ilisaidia kubuni njia sahihi za
kupambana na ugonjwa huo. Taarifa hizo zilitumika kuandaaa mpango mkakati wa
kudhibiti usubi.
1998 Kazi za awali za kutathmini ukubwa wa tatizo la ugonjwa matende zilifanyika katika mikoa
ya mwambao inayopakana na bahari ya Hindi. Kazi hii ya tathmini iliendelea nchini kote na
kukamilika mwaka 2004.
2000 Mpango wa Taifa wa Kutokomeza Matende ulizinduliwa rasmi Kitaifa katika Wilaya ya
Mafia. Pamoja na mafanikio yaliyopatikana ilikuwa muhimu kuelimisha jamii kwa vile
ugonjwa huo ulikuwa haujulikani vizuri kwa wananchi.
2001 Mpango mkakati uitwao MWANGA ulizinduliwa kwa nia ya kutokomeza ugonjwa wa
matende. Mkakati huu ulijumuisha unywaji wa dawa, huduma kwa wenye matende,
upasuaji wa mabusha, kusisitiza usafi wa mazingira na matumizi ya vyandarua. MWANGA
ni kifupi cha:
Meza dawa za aina mbili mara moja kila mwaka kwa kufuata ushauri wa wataalamu wa afya wa
kijiji chako. Dawa hizi ni salama na zimetumika miaka mingi sehemu mbalimbali duniani.
Pamoja na kuondoa homa za magonjwa/mitoki, dawa hizi pia huondoa minyoo tumboni na
kwenye ngozi. Kila anayepaswa kunywa dawa hana budi kufanya hivyo. Dawa hazitatolewa kwa
watoto wenye umri chini ya miaka mitano, kina mama wajawazito na wanaonyonyesha katika
wiki ya kwanza na watu wagonjwa sana
Weka sehemu zilizoathirika katika hali ya usafi kwa kuziosha kwa sabuni na maji. Kausha vizuri
kwa kitambaa, paka mafuta na mara kwa mara weka mguu ulioathirika mahali palipoinuka kama
kiti kidogo au kitu chochote, pia weka mto upande wa miguuni chini ya godoro. Usafi utazuia
maambukizi ya vijidudu vinavyosababisha michukwi na harufu mbaya.
Amua kufanyiwa upasuaji wa busha/mishipa katika hospitali iliyo karibu nawe kwani upasuaji huu
ni slama na hauchukui muda mrefu na gharama yake si kubwa sana.
Nia ni kuhakikisha kuwa kizazi kijacho hakitaathirika kwa maradhi haya
40

Geuza mtazamo, tumia chandarua ili kujikinga na mbu ambao hueneza magonjwa ya
matende/mabusha na malaria
Angamiza mazalio ya mbu kwa kuweka mazingira yetu katika hali ya usafi, fyeka nyasi
zinazozunguka makazi yako hakikisha kuwa mifereji inatunzwa vizuri na katika hali ya usafi,
fukia mashimo na madimbi, okota vigae, chupa, vifuu na chochote kinachotuamisha maji, ili
kuhakikisha kuwa mbu hawapati mahali pa kuzaliana.
2001 Wilaya zote za Mkoa wa Pwani zilianza kutekeleza Mpango wa Kutokomeza
Matende.Watu wapatao milioni moja walipata dawa za kinga dhidi ya ugonjwa huo.
2002 Wananchi wa Wilaya zote za Mkoa wa Mtwara walipata kinga dhidi ya matende. Mkoa wa
huo ulibuni utaratibu wa kutumia kamati mbali mbali za maendeleo kuanzia ngazi ya Kijiji
hadi Mkoa kufanikisha utekelezaji wa mpango huo. Mkakati huo wa Mtwara uliigwa na
mikoa mingine na kusaidia kuboresha Mpango wa Kutokomeza Matende.
2004 Mpango wa Taifa wa kutokomeza matende ulizinduliwa kimkoa wilayani Pangani katika
mkoa wa Tanga. Wananchi walipata dawa za kinga. Aidha uzinduzi wa tovuti ya Mpango
wa Taifa wa Kutokomeza Matende iitwayo Matende.org. ulifanyika.
2006 Mpango wa Taifa wa Kutokomeza Matende ulianza katika Mkoa wa Dar-es-salaam.
Mikakati mbalimbali ilitumka kufanikisha mpango huo ikiwa ni pamoja na uhamasishaji
kwenye shule, jela na makambi ya jeshi.
2007 Wananchi wa Mkoa wa Morogoro walipata dawa za Matende na Ngirimaji.
2008 Kongamano la Kimataifa la Shirikisho la Dunia la kutokomeza matende lilifanyika mkoani
Arusha na kufunguliwa rasmi na Rais wa Jamhuri ya Muungano ya Tanzania, Mhe. Jakaya
Mrisho Kikwete. Mheshimiwa Rais pia alizindua rasmi Mfuko Maalumu wa Rais wa
kutokomeza Matende. Sehemu kubwa ya fedha za mfuko huo zilielekezwa katika upasuaji
wa mabusha. Wagonjwa 300 walipasuliwa kwa fedha zilizotokana mfuko na huo.
2009 Wizara ilianzisha Mpango wa pamoja wa magonjwa yaliyokuwa hayapewi kipaumbele
(NTDs). Magonjwa hayo ni Ngirimaji, Matende, Usubi, Vikope (Trakoma), Kichocho na
Minyoo ya tumbo. Utekelezaji huo ulileta ufanisi na kupunguza gharama kwa kaisi
kikubwa. Mpango huo unatekelezwa kwa awamu ambapo wilaya kadhaa zinajiunga mwaka
hadi mwaka. Hadi kufikia mwaka 2013 nchi nzima itakuwa imefikiwa na Mpango huu.
2010 Wizara kupitia Mpango wa kudhibiti magonjwa yaliyokuwa hayapewi kipaumbele uligawa
dawa za magonjwa hayo katika mikoa 5 ambayo ni Mbeya, Morogoro, Tanga, Iringa na
Ruvuma. Jumla ya watu 7,885,478 walilengwa kupatiwa dawa hizo.
2011 Mpango huo umeanza kutekelezwa pia katika mikoa mingine mitatu (3) ya kusini yaani
Mtwara, Lindi na Pwani. Wakuu wa Mikoa hiyo, Wakuu wa Wilaya, wakurugenzi wa
watendaji pamoja na waganga wakuu wa Wilaya zote 19 wamehamasishwa kuhusu mpango
mzima. Vilevile waratibu wa mpango kutoka wilaya wa sekta ya elimu na Afya wamepewa
mafunzo na kuhamasishwa kuhusu mpango huu. Zoezi la ugawaji dawa limeanza mwezi
wa Aprili 2011 na jumla ya walengwa 2,647,800 wamepatiwa dawa hizo ikiwajumuisha
watoto wa shule kwa dawa za kichocho (Praziquantel).
Huduma za Macho
41

Tangu Tanzania ipate Uhuru, huduma za macho zimeendelea kuimarika. Huduma hizi ni
pamoja na utambuzi wa magonjwa mbalimbali ya macho, matibabu kwa dawa, miwani
pamoja na operesheni za macho. Vituo maalum vya kutolea huduma hizi vilianzishwa kama
ifuatavyo:-
1968 Hospitali ya misheni za Mvumi-Dodoma
1969 Hospitali ya Kolandoto-Shinyanga,
1970 Hospitali ya misheni ya Ndanda-Mtwara
1970 Hospitali ya Sengerema-Mwanza.
1971 Hospitali ya Peramiho- Songea.
1972 Hospitali ya Muhimbili- Dar-es-Salaam.
1973 Hospitali ya Ilembula-Iringa.
1974 Hospitali ya KCMC - Moshi.
1976 Hospitali ya Bugando - Mwanza.
1979 Hospitali ya Ndolage -Bukoba,
1999 Hospitali ya CCBRT- Dar-es-salaam
Mpaka sasa, huduma za macho zinatolewa kwenye hospitali ya Taifa, hospitali zote za
rufaa, Mikoa na za Wilaya. Aidha, wataalam kwenye vituo hivi hutoa huduma mkoba kwa
wananchi walio maeneo yaliyo mbali na vituo vya tiba.
Huduma za udhibiti wa upofu zinaendelea kuimarika nchini kwa kutekeleza Dira ya
kimataifa ya 2020 (Vision 2020: The Right To Sight) iliyozinduliwa nchini tarehe 23 Mei,
2003 yenye lengo la kutokomeza upofu unaozuilika duniani ifikapo waka 2020.
Mafanikio:
• Rasilimali watu: Mafunzo kwa Madaktari bingwa wa macho pamoja na wauguzi na
wataalam wa Optometria yameendelea kutolewa katika hospitali ya Taifa Muhimbili
pamoja na KCMC. Mafunzo ya kada za chini (Ophthalmic assistants) katika fani ya
macho pia yanatolewa kwenye hospitali ya misheni ya Mvumi, St. Elizabeth na chuo
cha Tabibu Wasaidizi Maswa.
Jumla ya wataalamu wa huduma za macho nchini kwa sasa ni kama ifuatavyo:
o Madaktari bingwa wa macho 30;
o Madaktari wasaidizi wa fani ya macho 68;
o Wauguzi wa macho 326; na
o Wataalam wa Optometria 280.
• Rasilimali vifaa: Hospitali za rufaa, Mikoa na Wilaya zimeweza kuboresha vifaa vya
utoaji wa huduma za macho kwa kiwango kikubwa. Hii imefikiwa kwa ushirikiano kati
ya serikali na wafadhali mbali mbali ambao wamekuwa wakitoa vifaa vya kisasa vya
kutolea huduma za macho kupitia makubaliano yaliyopo sasa kati ya hospitali ya Taifa
Muhimbili, Hospitali za rufaa KCMC na Mbeya na hospitali kadhaa nje ya nchi.
• Udhibiti wa magonjwa: Serikali kwa kushirikiana na wadau mbalimbali imeweza
kuanzisha mikakati ya kudhibiti magonjwa mbali mbali yanayoathiri uoni. Mikakati
hiyo ni kama ifuatavyo:
- Jumla ya Wilaya 19 zenye usubi zinapatiwa dawa ya Ivermectin kila mwaka
ambayo hutolewa kwa ufadhili wa kampuni ya Merk & Co. kupitia African
Program for Onchocerciasis Control. Mpaka sasa jumla ya dozi 8,029,577 za
dawa ya Ivermectin zimetolewa kwa wananchi.
42

- Jumla ya Wilaya 55 zenye ugonjwa wa trakoma zinatekeleza mkakati wa SAFI
(S=Sawazisha Kope, A=Anza matibabu mapema, F= Fanya usafi wa uso na
mwili, I= Imarisha mazingira). Sambamba na mkakati huu wananchi wote
kwenye Wilaya husika hupatiwa dawa ya Zithromax mara moja kila mwaka
inayotolewa kwa ufadhili wa kampuni ya Pfizer kupitia shirika la International
Trachoma Initiative. Mpaka sasa zaidi ya dozi milioni 20 za dawa ya zithromax
zimetolewa wa wananchi hapa nchini.
- Huduma za upasuaji wa mtoto wa jicho (cataract) pamoja na presha ya macho
(glaucoma) zimeendelea kutolewa katika vituo mbalimbali hapa nchini na
vilevile kwa njia ya huduma za mkoba.
- Jumla ya vituo vitatu, KCMC, Muhimbili na CCBRT vinatoa huduma za
kitaalam za macho kwa watoto. Watoto 600 hufanyiwa upasuaji wa mtoto wa
jicho katika vituo hivi kila mwaka.
- Huduma ya mionzi imekuwa ikiendelea kutolewa kwa wagonjwa wenye kisukari
walio hatarini kupofuka. Huduma hizi zinatolewa katika hospitali ya Taifa ya
Muhimbili, Hospitali ya rufaa KCMC na hospitali ya CCBRT.
- Huduma za kurekebisha upeo wa kuona na uoni hafifu zimekuwa zikiendelea
kutolewa katika hospitali zote za rufaa na mikoa pamoja na hospitali za
mashirika ya dini. Aidha, vituo sita vimeanzishwa (vision centres) kwa ufadhili
wa shirika la International Centre for Eye Care Education ili kuimarisha huduma
hizi katika wilaya sita hapa nchini.
• Maadhimisho ya Siku ya Afya ya Macho Duniani (World Sight Day) yamekuwa
yakifanyika kila mwaka kuanzia mwaka 2003. Madhumuni ya maadhimisho haya ni
kuhamasisha wadau wote ili kuongeza mwamko kwa jamii kujitokeza kupatiwa huduma
za kitaalam za macho na pia kwa wadau husika kutoa kipaumbele katika kuboresha
huduma za macho hapa nchini.
(ii) Afya ya Uzazi na Watoto
Muhtasari ufuatao unatoa mwanga wa baadhi ya matukio muhimu kuhusu Afya ya Uzazi na
Mtoto:
Huduma za Mama na Mtoto (MCH) zilianza kutolewa katika vituo vya huduma baada ya
1961. Huduma hizi zilikua zinapatika hasa katika ngazi ya hospitali na baadhi ya vituo vya
afya na zilikua zikitolewa kwa siku tafouti. Wajawazito, watoto na huduma za uzazi wa
mpango zilitolewa kwa siku tofauti katika wiki. Huduma hizi zilikuwa zinatolewa na ni
“village midwives” ambao walikuwa wanasoma kwa miezi tisa.
Huduma na mama na mtoto zilianzishwa rasmi 1974 kwa kujengwa vyuo vya kufundishia
watoa huduma kwa mama wajawazito na mtoto katika ngazi za vituo vya afya na zahanati.
Kila mkoa kulijengwa chuo cha kufundisha watoa huduma iliyojulikana kwa jina la
(MCHA School) Jumla ya Vyuo 18 vilijengwa kwa Msaada wa Serikali ya Marekani.
Wizara ilibadisha mfumo wa kufundisha “village midwives” 1978 na ku-upgdrade manesi
wakunga kuchukuwa fani ya Uuguzi wa Jamii (PHN A) kwa muda wa miezi 18 ambao
43

walipewa wadhifa wa kuratibu shughuli za huduma za mama na mtoto katika ngazi ya
kanda , mikoa na wilaya ( RCH Coordinators)
Mpaka kufikia 2009, jumla ya vitua vituo 4792 vilikuwa vinatoa huduma za mama na mtoto
ambavyo ni sawa na aslimia 88 ya vituo vyote ikilinganishwa na vituo 454 mwaka 1961.
Uzazi Salama
Huduma za Uzazi Salama zilianza kutumika nchini 1989 kwa kufuata miongozo na sera za
Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii kutokana na maazimio ya mkutano uliofanyika nchini
Kenya mwaka 1987. Uzazi Salama ilianzinduliwa, ikiwa na lengo kuu la kuhakikisha
kwamba mama mjamzito anajifungua salama.
Jitihada za kuandaa mitaala ya ufundishaji wa stadi za kuokoa maisha na utoaji wa huduma
za dharura kwa matatizo yatokanayo na Uzazi zilianza kati ya 1981-1990. Kilianzishwa
kitengo cha Uzazi salama katika Sehemu ya Afya ya Uzazi na Mtoto kutokana na mkutano
wa Cairo wa Idadi ya Watu (ICPD)1994.
Kuandaa na kukamilisha mitaala ya ufundishaji wa stadi za kuokoa maisha na utoaji wa
huduma za dharura kwa matatizo yatokanayo na Uzazi kulifanywa kati ya 1991 - 2000.
Huduma za dharura kwa mama aliyeapta matatizo ya kuharibika mimba katika hospitali
nne ( Muhimbili, Mbeya, Bugando na KCMC), zilianzishwa 1991.
Wajawazito wanaohudhuria kiliniki katika kipindi cha ujauzito ilifikia asilimia 94 (TDHS)
1999. Kiwango cha wajawazito wanojifungulia katika vituo vya huduma ilikuwa asilimia 36
na vifo vitokanavyo na matatizo ya uzazi 529 kwa kila vizazi hai 100,000
Piki iki k b b j i k jili f
Mafunzo ya stadi za kuokoa maisha kwa wanawake wajawazito na watoto wachanga, kwa
watoa huduma wa afya, yalianzishwa rasmi 2000
Kati ya 2001 – 2010/2011 wajawazito wanaohudhuria kiliniki katika kipindi cha ujauzito
ilikuwa imefikia asilimia 94 (TDHS 2004/5) na kiwango cha wajawazito wanojifungulia
katika vituo vya huduma imeongezeka kutoka asilimia 46 (2004) hadi asilimia 51 (2010)
44

Huduma za dharura kwa mama aliyepata matatizo ya kuharibika mimba ilianza 2010.
Huduma kwa ajili ya mimba zilizoharibika zinatolewa katika Hospitali 80 Vituo vya afya
112 na Zahanati 250 kwa kutumia MVA, ikilinganishwa na hospitali 4 mwaka 1991.
Mitaala ya ufundishaji wa stadi za kuokoa maisha na utoaji wa hudumaza dharura kwa
matatizo yatokanayo na Uzazi pamoja na kazi kuhusu utoaji wa huduma za dharura kwa
matatizo yatokanayo na Uzazi (job Aid) ilianzishwa kati ya 2001-2010. Katika kipindi cha
miaka kumi iliyopita, miongozi mbalimbali iliandaliwa kama ifiuatavyo kuandaa na
kukamilisha:-
Mwongozo wa kumhudumia mama mara baada ya kujifungua na ndani ya siku
arobaini na mbili( 42) za Uzazi;
Mwongozo kuhusu utoaji wa huduma kwa akina mama wajawazito;
Mwongozo kuhusu utoaji wa huduma ya mama na mtoto katika ngazi ya jamii
(Intergrated Community Maternal, New born and Child Health); na
Mwongozo utakaotumiwa na viongozi wa dini katika kuamasisha jamii juu ya Uzazi
Salama baada ya kujifungua na ndani ya siku aroibaini na mbili (42) za Uzazi
(Christian and Muslim Sermon Guide).
Mpaka kufikia 2010, juhudi mbalimbali zimewesha vifo vitokanvyo na matatizo ya uzazi
kupungua kutoka 772 kwa kila vizazi hai mwaka 1990 hadi 454 kwa kila vizazi hai 100,000
mwaka 2010
Uzazi wa Mpango
Muhtasari ufuatao unaonyesha baadhi ya matukio muhimu yanayohusu Uzazi wa mapango:
1971 Chama cha uzazi wa mpango kilipewa jina jipya "Chama cha Uzazi na Malezi Bora cha
Tanzania" kwa kifupi "UMATI", Jina linalotumika hadi leo.
1972 UMATI ilijiunga rasmi kuwa mwanachama halisi wa chama cha kimataifa cha uzazi
International Planned Parenthood Federation (IPPF).
1984 Sera na Mwongozo wa Taifa wa Uzazi wa Mpango ilizinduliwa.
1988 Njia za muda mrefu na za kudumu za uzazi wa mpango zilianza kutolewa nchini.
Mwaka 1989 Serikali ilianzisha Programu ya Taifa ya Uzazi wa Mpango katika Wizara ya
Afya na Ustawi wa Jamii, chini ya Kurugenzi ya Kinga, wakati huo kiwango cha utumiaji
wa huduma za uzazi wa mpango kilikua asilimia 5 tu na kiwango hiki kilitokana na jitihada
za UMATI.
1990 Ulizinduliwa Mpango wa Kitaifa wa Uzazi wa Mpango, ukiwa na nembo ya 'Nyota ya
Kijani" ambayo inajulikana hadi sasa. Serikali ilianza kutoa mafunzo kwa watoa huduma
na wahuduma wa uzazi wa mpango nchini kote.
1991 Mafunzo ya njia ya kudumu ya uzazi wa mpango kwa wanaume "Non Scapel Vasectomy"
(NSV) yalianzishwa.
1992 Majaribio ya matumizi ya njia ya vijiti "Norplant" yalianzishwa hapa nchini. Mwaka 1993
UMATI ilisajiliwa rasmi kama chama cha kutolea huduma za uzazi wa mpango.
1995 Njia ya uzazi wa mpango ya vijiti 5 "Norplant" ilianza kutumika hapa nchini.
45

Katika kipindi cha 1991 hadi mwaka 1999, Wizara ya Afya ilitilia mkazo katika kuboresha
huduma za uzazi wa mpango: kwa mfano:
• Kuwaelimisha wananchi juu ya umuhimu wa kutumia huduma za uzazi wa mpango;
• Kuongeza wigo na ubora wa mafunzo ya kuboresha taaluma ya uzazi wa mpango
yatolewayo kwa watoa huduma;
• Kuhakikisha upatikanaji wa dawa za njia za uzazi wa mpango na kuboresha mfumo wa
usambazaji njia za uzazi wa mpango nchini; na
• Kuunganisha jitihada za uboreshaji wa huduma na zile za kuelimisha jamii kwa kutumia
kampeni ya nyota ya kijani ya uzazi wa mpango.
Jitihada za serikali katika kuboresha huduma za uzazi wa mpango zilijumuisha mambo
yafuatayo:
• Kuweka sera na miongozo iliyotoa ufafanuzi kuhusu utolewaji wa huduma za uzazi wa
mpango nchini;
• Kutuimia wahudumu wa uzazi wa mpango vijijini (CBD Agents) katika ngazi ya jamii;
• Jitihada za serikali katika kuboresha huduma za uzazi wa mpango ziliungwa mkono na
wafadhili, asasi zisizo za kiserikali, mashirika ya dini na sekta ya binafsi. Miongoni
mwa mashirika yaliyounga mkono jitihada za serikali ni pamoja na GTZ, UMATI,
Marie Stopes, Pathfinder, KKKT na SDA]. Katika kipindi hiki fedha za kutosha
zilipatikana kwa ajili ya kuboresha huduma za uzazi wa mpango.
Mafanikio makubwa ya kampeni ya nyota ya kijani:
Kampeni ya njota ya kijani ilikuwa na mafanikio makubwa katika kuwaelimisha wananchi
kuhusu faida za kutumia huduma za uzazi ewa mpango. Hadi kufikia mwaka 1999, asilimia
75 ya vituo vinavyotoa huduma za afya vilikuwa vinatoa huduma za uzazi wa mpango. Pia
wateja wa njia za uzazi wa mpango waliongezeka kutoka asilimia 10 hadi 25.
Asilimia 75 ya vituo vinavyotoa huduma za afya hutoa huduma za uzazi wa mpango na
asilimia 15 ya wazazi (couples) hutumia njia za kisasa za uzazi wa mpango. Kiwango cha
utumiaji wa njia za uzazi wa mpango kiliongezeka toka asilimia 7 ya mwaka 1991 hadi
kufikia asilimia 13 mwaka 1996, na kuendelea kuongezeka hadi kufikia asilimia 17 mwaka
1999. Kiwango hiki kimekuwa kikiongezeka hadi kufikia asilimia 34.4 mwaka 2010.
Mtaala wa Taifa wa uzazi wa mpango ulifanyiwa marejeo 2004 na kuboreshwa ambapo
mtaala kabambe (comprehensive) uliojumuisha moduli 8 ulianza kutumika. Mwaka 2006
njia ya vipandikizi ya uzazi wa mpango ya kijiti kimoja (Implanon) ilianzishwa kwa mara
ya kwanza nchini Tanzania. Hadi kufikia 2008, Mkakati wa kuunganisha huduma za uzazi
wa mpango na huduma za kuzuia maambukizo ya UKIMWI kuwa huduma mseto ulianza
kutekelezwa nchini.
Mpango wa kitaifa wa uzazi wa mpango uliodhaminiwa (National Family Planning Costing
Implementation Plan) ulizinduliwa rasmi 2010 na kupelekea kuanzishwa vinara
(champions) wa uzazi wa mpango.
Kuanzia 2000 hadi 2010 wateja wanaotumia njia za uzazi wa mpango waliongezeka kutoka
asilimia 26 hadi asili mia 34 na kiwango cha uzazi kimepungua kutoka asilismia 5.9 hadi
5.4
46

Afya ya Uzazi Kwa Vijana
Huduma za Afya ya Uzazi kwa Vijana hapa Tanzania zilianza katika mashirika yasiyo ya
Kiserikali, mara tu baada ya Mkutano wa Kimataifa wa Idadi ya Watu uliofanyika Cairo
mwaka 1994-(ICPD). Mashirika hayo yalikuwa AMREF na UMATI. Mashirika haya
yaliweza kufanya baadhi ya shughuli tu za Afya ikiwa ya Uzazi/UKIMWI ikiwa ni pamoja
na kutoa habari na Elimu kuhusu Uzazi wa Mpango na Utoaji wa Kondomu.
Mratibu wa Huduma za Afya ya Uzazi kwa Vijana aliteuliwa 1998 na Mkurungezi wa
Kinga na maelekezo ya msingi kuwa, vijana wanahitaji habari,elimu kuhusu Afya ya Uzazi.
Nchi ya Tanzania ni kati ya nchi kumi na moja zilizoteuliwa na shirika la Afya Duniani-
Makao Makuu kwa uuandaaji na Utekelezaji mzuri wa masuala ya Afya na maendeleo ya
Vijana na wadau wanaochangia fedha za kutekeleza mipango ya Afya ya Uzazi kwa Vijana
katika maeneo tofauti kwa sasa imeongezeka ukilinganisha na miaka mitatu iliyopita.
Mkakati wa Huduma za Afya ya Uzazi kwa Vijana 2004-2008 uliandaliwa 2004. Mkakati
huu hutumika na wadau mbalimbali katika kutekeleza shughuli za Vijana nchini.
Kitengo cha Afya ya Uzazi na Mtoto kupitia Unit ya Afya ya Uzazi kwa Vijana ilitayarisha
na kutoa kitabu cha Viwango za huduma za Vijana ‘’National Standards for Adolescent
Health’ 2005. Kitabu hiki cha Viwango kinatumika katika upimaji wa utoaji Huduma Rafiki
za Afya ya Uzazi/UKIMWI. Mwaka 2009, Kitengo kilichapisha kitabu cha Viwango kwa
huduma za Ujana rika, “National Standards for Peer Education in Young People.”
Matokeo ya Tathmini iliyofanyika kuhusu utekelezaji wa mkakati wa kwanza mwaka 2011
yalionesha ongrzeko la asilimia 30% ya vituo vinatoa huduma rafiki kwa vijana. Mkakati
wa pili wa afya ya uzazi kwa vijana umezinduliwa (National Adolescent Reproductive
Health Strategy 2011-2015.) Mpaka sasa kuna Wakufunzi sitini (60), ngazi ya Taifa,
Wakufunzi 200 Ngazi ya mkoa, na watoa huduma 432 ambao wamepata mafunzo.
Hadi kufikia 2011, asilimia sabini na Tano (75%) ya mikoa ya Tanzania Bara tayari
imefanyiwa Uhamasishaji kuhusu umuhimu wa kuwekeza katika Huduma za Afya ya
Uzazi kwa Vijana. Mikoa /Wilaya ambazo uhamasishaji umefanyika fedha zimetengwa
kutekeleza mipango ya Vijana na katika vyuo vya Afya, utumiaji wa Huduma za Afya kwa
Vijana Umeongezeka. (k.m Upimaji wa VVU, utumiajiwa kondomu, kujikinga na mimba
na uambukizo wa VVU). Vile vile, watoa huduma katika mikoa hiyo wamepata mafunzo
kuhusu utoaji huduma zilizo rafiki kwa vijana.
Aidha mpaka sasa ni asilimia thelathin (30) ya Vituo Vya Afya nchini vinatoa huduma za
Afya ya Uzazi kwa Vijana ikiwa ni matokeo ya tangu Mwaka 2005 shughuli za Vijana
zilipoanza. Vijana wamewezeshwa kutambua haki zao za msingi za Afya ya Uzazi hasa
wale walio mijini kwa kutumia vyombo vya habari kama vile television,radio,vielelezo na
waelimishaji rika. Vile vile, wazazi na Jamii kwa ujumla wamepata elimu ya jinsi ya
kuwasaidia Vijana kuhusu masuala ya Afya ya Uzazi.
Afya ya Mtoto
Mkakati wa udhibiti wa magonjwa ya watoto kwa uwiano (IMCI) katika vituo vya afya
ulianzishwa nchini mwaka 1996 kupunguza vifo vya watoto chini ya miaka mitano.
Mkakati ulianzishwa katika wilaya 7 katika hatua za awali. Tathmini ya hatua ya awali ya
47

utekelezaji wa IMCI ilifanyika 1999. Tathmini katika wilaya mbili ilionesha kuwa
utekelezaji wa mpango huu uliweza kupunguza vifo vya watoto wenye umri chini ya miaka
mitano kwa asilimia 13. Mkakati wa kupanua huduma hii nchi nzima ulinadaliwa (IMCI
strategy 1999 -2004).
Mkakati wa udhibiti wa magonjwa ya watoto kwa uwiano ngazi ya jamii ulianzishwa nchini
mwaka 2003. Hadi kufikia mwaka 2011, wilaya 56 zinatoa huduma hii. Hadi kufikia
mwaka 2005 asilimia 93.5 ya wilaya zote nchini ziliweza kutoa huduma ya udhibiti wa
magonjwa ya watoto kwa uwiano katika vituo vya afya na 2006 wilaya zote nchini
zilikwishaaanza utekelezaji. Huduma ya watoto wachanga nchini yakiwemo matunzo ya
mtoto aliyezaliwa na uzito pungufu ilianzishwa 2007.
Mkakati wa kuongeza kasi ya kupunguza vifo vya wanawake vinavyotokana na matatizo ya
uzazi na watoto (Road Map 2008-2015) ulizidunduliwa 2008. Ni mwaka huu huu ambapo
dawa mpya ya matibabu ya kuharisha ya Zinki na ORS iliyopunguzwa nguvu kwa watoto
ilizinduliwa kitaifa ili kupunguza vifo vya watoto chini ya miaka mitano vitokanayo na
magonjwa ya kuharisha.
Mganga Mkuu wa Serikali Dkt. Deo M. Mtasiwa akionyesha kwa
vitendo jinsi ya kumsaidia mtoto mchanga kupumua mara tu baada
ya kuzaliwa. Kushoto ni Blandina S.J. Nyoni Katibu - Mkuu wa
Wazara ya Afya na Usatwi wa Jamii, na kulia ni Jean-Baptiste
Tapko – Mkurugenzi Mkazi wa Shirika la Afya Duniani, wakati wa
uzinduzi wa programu ya kumsaidia mtoto mchanga kupumua
(Helping Babies Breathe program) uliofanyika Dares Salaam,
tarehe 9 Septemba 2009.
48

Vile vile, tathmini na Uboreshaji wa huduma ya watoto inayotolewa katika hospitali za
mikoa na wilaya ulifanyika kati ya 2008-2011 katika mikoa 19 pamoja na ununuzi wa vifaa
vya kutolea huduma ya dharura kuanzia mwaka 2008 hadi 2011. Pamoja na haya, juhudi
nyingine katika kipindi cha 200-2011 zimechangia kupungua kwa vifo vya watoto chini ya
miaka mitano toka vifo 147 kwa kila vizazi hai 1000 mwaka 1999 hadi kufikia vifo 81
kwa kila vizazi hai 1,000 mwaka 2010 na vifo vya watoto wenye umri chini ya mwaka
mmoja kutoka 99 kwa kila vizazi hai 1000 mwaka 1999 hadi 51 kwa kila vizazi hai 1000,
mwaka 2010. Vifo vya watoto wenye umri chini ya mwezi mmoja pia vilipungua kutoka 40
kwa kila vizazi hai 1000 hadi 26 kwa kila vizazi hai 1000 mwaka 2010.
Mpango wa Kuzuia Maambukizi ya Virusi vya Ukimwi
kutoka kwa Mama Kwenda Kwa Mtoto
(Prevention of HIV from Mother To Child Transmission)
Huduma za PMTCT zilianzishwa nchini 2000 kwa majaribio katika hospitali tano hadi
mwaka 2002. Kati ya hospitali hizo nne ni za rufaa (Muhimbili, Mbeya, KCMC na
Bugando) na moja ni hospitali ya mkoa, Kagera. Baada ya majaribio hayo kuonyensha
mafanikio makubwa, Serikali ilichukua uamuzi wa kusambaza huduma hizi nchini kote
katika vituo vinavyotoa huduma za afya na uzazi na mtoto kwa ufadhili wa UNICEF 2003.
Kama Mpango, huduma ya PMTCT ilianza rasmi ikiwa chini ya Idara ya Tiba.
Shughuli za PMTCT zilipanuliwa 2004 kwa ufadhili wa CDC kitengo kikiwa bado chini ya
Idara ya Tiba. Huduma zilianza kusambazwa nchi nzima katika vituo vinavyotoa huduma
za afya ya uzazi na mtoto kwa awamu,kwa kuanzia Hospitali,vituo vya Afya na hatimaye
kufikia katika Zahanati. Kati ya 2004-2006, Kitengo kilikuwa kinafanya kazi na NIMR na
Hospitali ya Rufaa ya Muhimbili kama wadau wasambazaji wa huduma hizi. Kitengo
kiliweza kutengeneza vitendea kazi vya aina mbali mbali pamoja na vielelezo kwa ajili ya
kuboresha huduma za PMTCT kufikia 2010.
Kitengo cha PMTCT kilihamishiwa Mpango wa Taifa wa Kudhibiti UKIMWI (NACP) ili
kuimalisha huduma za kuzuia maambukizi ya VVU kutoka kwa mama kwenda kwa mtoto
na zile za kuzuia maambukizi ya UKIMWI nchini 2006. Wadau wanaopata fedha kutoka
kwa watu wa Marekani (USG) walishauriwa na kuamua kusaidia kuendesha huduma za
PMTCT kwa mfumo wa ‘Regionalization’ katika ngazi ya mkoa, ambapo hapo awali
walikuwa wanatoa huduma ya ‘Care and Treatment’ peke yake Kitengo kiliweza kupata
wafadhili na wadau mbali mbali wa kusaidia kupanua Huduma za PMTCT nchini mwaka
2007. Baadhi ya wafadhili ni ‘EGPAF, ICAP, MDH, AIDS RELIEF,
ENGENDERHEALTH, CHAI, AMREF, DOD, GTZ, na FHI. Wadau hao walipewa mikoa
ya kusimamia kusambaza huduma za PMTCT ambapo wanaendelea kutoa huduma hizi hadi
sasa.
Huduma za utambuzi wa mapema wa hali ya maambukizi ya VVU kwa watoto wachanga
waliozaliwa na kinamama wenye maambukizi, zilianza kusambazwa nchini mwaka 2008.
Hadi kufikia Desemba 2010 jumla ya vituo 1,268 vinavyotoa huduma za PMTCT vilikuwa
vinatoa huduma hizo. Idadi ya watoto ambao wamefikiwa na huduma hiyo na kupimwa ni
18,231 kwa mwaka 2009 na 22,033 kwa mwaka 2010. Pamoja na Elimu ya kuzuia
maambukizi toka kwa mama kwenda kwa mtoto, ikiwa ni pamoja na upimaji wa virusi vya
UKIMWI, huduma ya PMTCT ilianza kwa kutoa dawa moja tu ya ‘Niverpine’ kwa
wajawazito kuanzia wiki ya 28 kwa ajili ya kumkinga mtoto.
49

Kitengo kilipitia upya na kuboresha miongozo, mitaala ya kufundishia pamoja na Register
za kutolea huduma za PMTCT kufuatia mapendekezo yaliyotolewa na Shirika la Afya
Duniani “New WHO Recommendations” mwaka 2006. Mwaka 2007, huduma ya PMTCT
ilianza kutoa dawa ya mchanganyiko ‘More Efficacious Regimen’ ya kinga kwa akina
mama wajawazito wafikapo umri wa wiki ya 28 kwa ajili ya kumkinga mtoto. Mwaka
uliofuata Kitengo kilianza kutengeneza Mpango na mkakati wa kupanua na kuboresha
huduma za PMTCT ‘PMTCT Scale up Plan 2009-2013.
Huduma za utambuzi wa mapema wa hali ya maambukizi ya VVU kwa watoto wachanga
waliozaliwa na kinamama wenye maambukizi, zilianza kusambazwa nchini 2008. Hadi
kufikia Desemba 2010 jumla ya vituo 1,268 vinavyotoa huduma za PMTCT vilikuwa
vinatoa huduma hizo. Idadi ya watoto ambao wamefikiwa na huduma hiyo na kupimwa ni
18,231 kwa mwaka 2009 na 22,033 kwa mwaka 2010. Mpaka kufikia 2010 kuna jumla ya
vituo 4,301 sawa na asilimia 93% ya vituo vinavyotoa huduma za afya ya uzazi na mtoto
vinatoa huduma za PMTCT.
Idadi ya kinamama wajawazito wanaofikiwa na huduma za PMTCT imeongezeka kutoka
15,472(mwaka 2003) hadi kufikia 1,660,890 mwishoni mwa mwaka 2010.
Jumla ya kinamama wajawazito wenye maambukizi ya virusi vya UKIMWI 80,748 (70%)
kati ya kinamama wajawazito 114, 906 wanaokadiriwa kuwa na maambukizi ya VVU
katika jamii wamepewa dawa za ARVs kuzuia maambukizi kwenda kwa mtoto. Hili ni
ongezeko la asilimia 61 ukilinganisha na mwaka 2005 ambapo jumla yao ilikuwa ni 11,435
sawa na asilimia 9.
Mwaka 2010 programu hii imeweza kutoa dawa za ARVs kwa watoto 65,948 waliozaliwa
na kinamama wenye maambukizi ya VVU ili kuzuia maambukizi ya VVU toka kwa mama
kwenda kwa mtoto. Idadi hiyo ni kubwa ukilinganisha 7,424 ya mwaka 2005.
Katika kipindi kati ya 2004 hadi 2010, jumla ya wakufunzi 264 na watoa huduma 8,525
walipata mafunzo kwa ajili ya kutoa huduma za PMTCT.
Mpango wa Taifa wa Chanjo (EPI)
Mpango wa Kitaifa wa Chanjo (Expanded Programme of Immunization ulianzishwa 1975
EPI) kwa lengo la kudhibiti magonjwa yanayozuilika kwa chanjo kwa watoto chini ya
mwaka mmoja ili kupunguza vifo vya watoto. Mpango huo ulilenga magonjwa 6 ya Kifua
Kikuu, Surua, Pepo punda, Kupooza, Kifaduro na Donda koo. Wizara ya Afya kupitia
Mpango iliweza kuimarisha huduma za chanjo nchi nzima, na kufikia kiwango cha
uchanjaji kwa zaidi ya asilimia themanini. Mafanikio yalitokana na ushirikiano kati ya
serikali na wahisani ambapo huduma za usambazaji na usafirishaji wa chanjo na vifaa,
uhamasishaji wa wananchi, usimamizi elekezi na mafunzo kwa watumishi zilitekelezwa.
Mgonjwa wa polio wa mwisho alipata tiba hapa nchini 1996. Hii inatokana na mafanikio ya
kampeni za kutokomeza polio na surua ambazo huwa zinafanyika nchi nzima Wizara ya
Afya kupitia Mpango wa Taifa wa chanjo, iliweza kuanzisha chanjo mpya inayokinga
magonjwa manne yanayoambukiza dhidi ya watoto chini ya mwaka mmoja mwaka 2002.
Magonjwa haya ni pamoja na Dondakoo, Kifaduro, Pepopunda, na Homa ya ini.
Chanjo mpya inayozuia magonjwa sita yanayozuilika kwa chanjo ilianzishwa kwa watoto
50

chini ya mwaka mmoja 2009. Magonjwa hayo ni pamoja na Dondakoo, Kifaduro,
Pepopunda , Homa ya ini, Kichomi na Uti wa mgongo. Chanjo hizi zimeweza kupunguza
vifo vya watoto chini ya mwaka mmoja. Chanjo hii imeweza kuwafikia walengwa na
kiwango cha uchanjaji kwa mwaka 2010 kilifikia asilimia 91.
Ufuatiliaji wa magonjwa yanayozulika kwa chanjo (Surveillance) ulifanyika kwa mikoa
yote nchini. Sampuli za vipimo vya magonjwa ya ulemavu wa ghafla na surua zilipokelewa
kutoka wilayani kwa wagonjwa waliohisiwa kuwa na magonjwa hayo na kupimwa
maabara. Vipimo vilivyoonyesha kuwa na ugonjwa wa surua, wilaya husika zilifanyiwa
ufuatiliaji na udhibiti ulifanyika. Vipimo vya ulemavu wa ghafla vilionyesha kuwa salama,
hali inayoonyesha kuwa udhibiti wa ugonjwa huo hapa nchini kuwa mzuri ingawa katika
kipindi cha mwaka 2009 na 2010 nchi jirani za Congo DRC, Uganda na Burundi zimekuwa
na mlipuko wa ugonjwa wa polio. Ili kudhibiti kuingia kwa ugonjwa huo nchini Kampeni
ya polio (Mopp-up ) ilifanyika katika mikoa ya jirani ya Kigoma, na Rukwa na watoto wote
chini ya miaka mitano walipatiwa chanjo ya polio. Mwaka 2011 kampeni imerudiwa katika
mikoa ya Kigoma, na Rukwa na pia kufanyika Mbeya na Kagera. Kazi hii ilifanyika kwa
pamoja kati ya serikali, GAVI, UNICEF na Shirika la Afya Duniani.
Kampeni dhidi ya kutokomeza ugonjwa wa pepopunda kwa watoto na wanawake wenye
umri wa kuzaa (15- 49) ilifanyika kwa mikoa ya Manyara, Rukwa, Mbeya, Kigoma, Kagera
na Shinyanga. Lengo la kampeni ilikuwa ni kuelimisha jamii juu ya umuhimu wa chanjo
hiyo, ili waweze kuchanja, kujikinga na ugonjwa wa pepopunda na hatimaye kutokomeza
kabisa ugonjwa huo nchini.
Tathimini ya Mpango wa Taifa wa Chanjo (EPI Review) ilifanyika, kwa lengo la kutambua
mafanikio, matatizo na changamoto zinazokabili huduma za chanjo, na hatimaye kutoa
mapendekezo juu ya kuboresha huduma. Ripoti ya kazi hiyo ipo tayari na Wizara imeanza
kutumia matokeo ya kazi hiyo kuboresha huduma za chanjo nchini.
Mpango wa chanjo umeendela kuhakikisha asilimia ya watoto wenye umri chini ya mwaka
mmoja waliopatiwa chanjo iko juu. Asilimia 91 wamepata dozi tatu za chanjo ya
Pentavalent, 94% wamepata dozi ya tatu ya chanjo ya polio (OPV3), asilimia 98 chanjo ya
kuzia kifua kikuu BCG, na asilimia 92 ya Surua.
(iii) Afya ya Mazingira na Usafi
Hali ya usafi na afya mazingira hata kabla ya uhuru ilikuwa si ya kuridhisha kwa sababu ya
matumizi duni ya vyoo, udhibiti duni wa taka, utumiaji wa maji bila kujali usafi na usalama
wake. Hali hiyo ilisababishwa na uelewa mdogo miongoni mwa jamii, uhaba wa rasilimali
fedha, miundombinu, teknolojia, utashi mdogo wa kisiasa wa serikali ya kikoloni na uhaba
na utaalamu mdogo wa rasilimali watu. Hata hivyo, Serikali ilitoa kipaumbele katika
kusimamia utekelezaji wa sheria zinazohusiana na usafi na afya mazingira mijini. Katika
kipindi hicho, matumizi ya vyoo vijijini yalikuwa kidogo isipokuwa katika maeneo ya
huduma muhimu kama vile shule, vituo vya kutolea huduma za afya, nyumba za ibada,
mashamba makubwa na makazi ya watawala wa kimila.
Baada ya kupata uhuru, Serikali kwa kuzingatia sera ya jumla ya nchi ya kupambana na
maradhi, ujinga na umaskini, ilitoa kipaumbele katika kuelimisha na kuhamasisha jamii
kuhusu umuhimu wa usafi na afya mazingira.
51

Maendeleo na Mafanikio
Muhutasari ufuatao unajumuisha baadhi ya maendelo na mafanikio:-
1961 Mara baada ya Uhuru, Cheo cha Mkaguzi wa Afya Health Inspector kilibadilika na kuwa
Afisa Afya (Health officer).
1968 Watalaam wa afya walishiriki katika kutokomeza ugonjwa wa ndui (small pox) katika
kampeni maalum ya kutoa chanjo ya ndui hadi ulipotokomezwa duniani mwaka 1977.
1972–1975 Kada ya afya mazingira ilitekeleza kampeni ya MTU NI AFYA ambapo jamii
ilihamasishwa juu ya usafi wa mazingira na ujenzi na utumiaji wa vyoo.
1978 Mgonjwa wa kwanza wa kipindupindu alitambuliwa na mkakati ya kudhibiti ugonjwa huu
ulianzishwa.
1981-1991 Wizara ya Afya iliendelea kupanua vyuo vya kufundisha maafisa afya ambapo Chuo
Cha Afya Tanga, Mpwapwa na Muhimbili vilikuwa vinatoa wataalamu wa Stashahada.
1997 Mbinu shirikishi za kulenga kubadili tabia za kiafya kwenye jamii (Participatory Hygiene
and Sanitation – PHAST) zilianzishwa.
2001 Wizara ilifanikiwa kuanzisha Chuo cha Afya kinachotoa wataalamu wa Afya ya Mazingira
katika ngazi ya Shahada.
2003 Mashindano ya Afya na Usafi wa Mazingira nchini yalianzishwa, Halmashauri za manispaa
12 za Jiji la Mwanza zilishirikishwa.
2007 Sheria ya Kusajili Wataalamu wa Afya ya Mazingira ilipitishwa na Bunge la Jamhuri ya
Muungano wa Tanzania. Mpango Mkakati wa Afya na Usafi wa Mazingira pia uliandaliwa
ili kuinua kiwango cha usafi wa mazingira nchini.
2009 Baraza la Kusajili wataalamu wa Afya ya Mazingira nchini lilizinduliwa rasmi na
Mheshimiwa Waziri wa Afya na Ustawi wa Jamii kwa kulikabidhi Baraza majukumu rasmi
ya kusajili ikiwa ni pamoja na kudhibiti nidhamu kiutendaji katika kada ya Afya ya
Mazingira nchini. Sheria ya Afya ya Jamii inayosimimamia masuala ya afya na usafi wa
mazingira pia ilipitishwa na Bunge la Jamhuri ya Muungano wa Tanzania
(iv) Elimu ya Afya kwa Umma
Uelimishaji wa afya kwa umma ulianza hata kabla ya uhuru. Wakati wa ukoloni mwaka
1957, huduma za Elimu ya Afya kwa Umma zilianzishwa rasmi na Idara ya Afya, katika
majengo ya Hospitali ya Saratani ya Ocean Road, kipindi hicho ikifahamika kwa jina la
European Hospital. Huduma hizo za Elimu ya Afya zilianza zikiwa na wafanyakazi watano,
ambao miongoni mwao walikuwa wazungu watatu, na waafrika wawili. Mwaka 1958, Ofisi
za Idara ya Elimu ya Afya zilihamishiwa katika maeneo ya jirani na Hospitali ya
Muhimbili, wakati huo ikijulikana kama, Princess Margreth Hospital. Kazi za Idara ya
Elimu ya Afya zilikuwa ni kubuni na kutengeneza vielelezo kwa ajili ya kuelimisha jamii
juu ya masuala mbalimbali ya afya. Katika mwaka wa 1959, idara ilitumia “Silk screen
printing mashine” (Squising mashine), ambayo ilikuwa na uwezo wa kutoa vielelezo aina
ya mabango tu. Mabango hayo yalitumika kutoa elimu ya Afya kwenye kliniki za mama na
52

mtoto, shule, kampeni dhidi ya milipuko ya maradhi ya kuambukiza na kwenye shughuli za
maonyesho ya kitaifa.
Maendeleo na mafanikio
Baadhi ya maendeleo na mafanikio ni kama ifuatavyo:
1961 Serikali ilitoa tamko kuwa Tanganyika huru ina maadui watatu wa maendeleo ambao ni
Umasikini, Maradhi na Ujinga. Tangu wakati huo, Serikali ilitambua umuhimu wa Elimu ya
Afya na kuendelea kuiimarisha na kuitumia katika kuelimisha umma juu ya masuala
mbalimbali ya afya. Vielelezo vilivyoandaliwa vilitumika kutoa elimu ya Afya kwenye
kliniki za mama na mtoto, shule, dhidi ya maradhi ya kuambukiza ikiwa ni pamoja na
milipuko na kwenye shughuli za maonyesho ya kitaifa. Baadhi ya mifano ya uelimishaji
afya kwa umma ni pamoja na kampeni juu ya unyonyeshaji wa watoto.
1972 Serikali ilianzisha Kampeni ya Mtu ni Afya. Kitengo cha Elimu ya Afya kwa Umma
kikishirikiana na Chuo cha Elimu ya Watu Wazima, vilishiriki kikamilifu kateka utekelezaji
wa Kampeni hiyo. Kampeni ilitekelezwa kwa juhudi kubwa na ililenga kuelimisha na
kuhamasisha wananchi kupambana na maradhi na kuboresha afya zao. Vipindi vya redio,
magazeti na mikutano vilitumika kufikisha kaulimbiu na ujumbe mahsusi wa afya kwa
Umma wa Tanzania.
1974 Serikali ilianzisha kipindi cha redio, kilichoitwa SIRI YA AFYA BORA, ambacho
kilirushwa kupitia Redio Tanzania Dar es Salaam. Jamii ilielimishwa jinsi ya kujikinga na
maradhi hususan, maradhi ya kuambukiza, chanjo kwa watoto na huduma za kliniki kwa
wanawake wajawazito. Vielelezo hivyo vilihusu maradhi mengi, hususan, maradhi ya
kuambukiza, chanjo kwa watoto na huduma za kliniki kwa wanawake wajawazito. Kadi za
kiliniki za wajawazito na kadi za kufuatilia makuzi ya watoto pia zilichapishwa.
1978 Huduma za Elimu ya Afya ziliboreshwa. Mwaka huo UNICEF iliipatia Wizara ya Afya
mashine mbili, aina ya Heidelberg, za kuchapishia vielelezo mbalimbali vya kuelimishia
jamii jinsi ya kujikinga na kudhibiti maradhi katika jamii.
1979 Elimu ya Afya kwa Umma ikishirikiana na Wizara ya Elimu, Idara ya Elimu ya Watu
Wazima, iliandaa muhtasari wa masomo ambayo yalifundishwa kwenye madarasa ya
kisomo cha watu wazima katika hatua ya kupambana na ujinga uliochangia kuwepo
maradhi yaliyoisibu jamii wakati huo.
1985 Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, kwa kushirikiana na wadau wake, ilitoa Elimu ya Afya
kuhusu UKIMWI kabla hakujaanzishwa programu ya ugonjwa huo.
1986 Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, kwa kushirikiana na Shirika la Afya Duniani na wadau
wengine, ilianza kuadhimisha Siku ya Afya Duniani na Siku ya Kutotumia Tumbaku
Duniani. Maadhimisho hayo yanaendelea kutekelezwa katika Mikoa na Wilaya mbalimbali
humu nchini.
1993 Kitengo kilibuni na kuandaa uzinduzi wa nembo ya Uzazi wa Mpango na kuelimisha jamii
kuhusu umuhimu wa huduma za uzazi wa mpango, afya ya uzazi na mtoto. Aidha, kitengo
kiliwezesha Mikoa na Halmashauri kusimamia na kufuatilia shughuli za utoaji Elimu ya
Afya katika jamii.
Kati ya 1994 -2004 Wizara iliandaa Miongozo, Sera na Mipango tofauti, baadhi za kazi ni:
53

• Mpango Mkakati wa Huduma za Afya Shuleni wa miaka mitano (1998-2002);
• Mwongozo wa kisera wa kuboresha na kudumisha Afya Shuleni (2002).
• Mwongozo wa kisera wa kuelimisha, kuboresha na kudumisha Afya ya jamii (2003).
Mpango Mkakati wa Huduma za Elimu ya Afya wa miaka mitano (2003-2007);
• Mwongozo wa Kisera wa utoaji Huduma za Afya kwa kushirikisha Jamii (2004).; na
• Mwongozo wa kisera wa utoaji Huduma za Elimu ya Afya (2004),
Kati ya 2005- 2011, Wizara iliendelea na ushirikiano na wadau, kuelimisha jamii kuhusu
afya zao, kwa kutumia njia mbalimbali ikiwa ni pamoja na vipindi vya redio vya kila wiki
vinavyorushwa kupitia TBC Taifa, na Televisheni. Kumekuwepo na ushirikiano wa Vitengo
na idara za Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii na Wizara nyingine, kwa mfano Wizara ya
Mifugo na Uvuvi, katika kutoa elimu ya afya kwa jamii, hasa kwa maradhi yanayotokana na
wanyama. Ushirikiano pia umekuwepo katika uandaaji na usambazaji wa vielelezo vya
kuelimisha jamii jinsi ya kujikinga na maradhi mbalimbali ya kuambukiza na yasiyo ya
kuambukiza; pamoja na majanga, dharura na milipuko. Wizara na wadau pia
wameshirikiana katika uundaji wa Kamati ya Kitaifa ya kuhakiki Vielelezo vya
mawasiliano ya afya.
54

8.3 TIBA YA MAGONJWA NA UTENGEMAO
Utangulizi
Tiba asili ilikuwepo enzi za kale hata kabla ya kuingia tiba za kutoka nchi za Asia na Ulaya.
Kiini cha tiba asili ni dawa asilia zinazotokana na sehemu za wanyama, madini na mimea.
Hata hivyo takriban asilimia 90 ya dawa asilia hutokana na mimea. Huduma hizi za tiba
asilia nchini hutolewa zaidi na waganga na wakunga wa tiba asili. Tiba asilia ilitambulika
hata enzi za ukoloni, kuanzia mwaka 1895 wakati wa Wajerumani na 1929 wakati wa
Waingereza. Inakadiriwa kuwa asilimia 70-80 ya watu hapa nchini hutumia dawa asilia kwa
kwa ajili ya matatizo ya kiafya na kijamii. Aidha sambamba na tiba asilia watu wengi pia
kutumia huduma za afya za kisasa ambazo zilianza kuingia nchini katika karne ya kumi na
kutumika zaidi wakati wa kipindi cha ukoloni. Baada ya uhuru watu wameendelea kutumia
tiba asilia, tiba mbadala na za kisasa.
Shughuli za Tiba, zinasimamiwa na Mkurugenzi akisaidiwa na Wakurugenzi Wasaidizi 6
ambao pia ni wakuu sehemu zifuatavyo:
• Huduma za Afya za Serikali na Binafsi
• Huduma za Afya za Uchunguzi na Kitaaluma;
• Huduma za Afya ya Kinywa;
• Magonjwa yasiyo ya kuambukiza na Afya ya Akili na Madawa ya Kulevya;
• Tiba Asili na Tiba Mbadala.
Maendeleo na Mafanikio
Baadhi ya maendeleo na mafanikio katika maeneo muhimu ya huduma za tiba ni kama
ifuatavyo:
(i) Uchunguzi wa Magonjwa ya Binadamu
Huduma za Maabara nchini zilianzishwa wakati wa utawala wa kijerumani, mwaka 1987
ambapo maabara ya kwanza ilianzishwa na Dr Robert Koch katika Hospitali ya Ocean Road
wakati akifanya utafiti wa ugonjwa wa malaria, malare na Kifua Kikuu. Wakati wa Uhuru
ili Maabara hii ilitwa Maabara Kuu ya Taifa chini ha Wizara ya Afya. Baada ya hapo
huduma za maabara zimepanuka nchi nzima kuanzia ngazi ya zahanati kijijini, Vituo vya
Afya kwenye Kata, Hospitali za Wilaya, Mikoa, Kanda na Taifa. Huduma pia
zimeboreshwa kutoka upimaji wa kipimo kimoja kimoja kwa kutumia mikono hadi upimaji
wa vipimo vingi kwa pamoja kwa kutumia mashine za kisasa zinazojiendesha zenyewe
(automated machines).
Miaka kumi kabla ya kufikia kilele cha maadhimisho ya mika 50 ya uhuru, tumeshuhudia
mabadiliko ya teknologia ya vipimo vya maabara kwa mfano upimaji wa haraka wa
maambukizi ya VVU na malaria, upimaji wa maambukizi ya VVU kwa watoto wachanga
chini ya miezi 18, njia rahisi ya usafirishaji wa sampuli iliyokaushwa kwenye kadi au tubu
pamoja na uanzishwaji wa Maabara ya Taifa ya Afya za Jamii ambayo ina majukumu
makuu manne: uhakiki wa ubora wa vipimo vya maabara, udhibiti wa magonjwa ya
milipuko, mafunzo ya wataalam wa maabara, na utafiti. Wakati wa kilele cha miaka 50 ya
uhuru msisitizo mkubwa umewekwa kwenye mafunzo ya wataalam wa shahada na shahada
55

ya uzamili pamoja na urasimishaji wa huduma za maabara kwa viwango ya kimataifa, Hadi
mwaka 2011, maabara 18 (Maabara za kanda 6, Mikoa 6 na Wilaya 6) zilikuwa kwenye
mchakato wa kurasimishwa kwa viwango vya ubora wa Kimataifa. Matukio muhimu ya
mafanikio yaliyopatikana kwenye huduma za maabara katika miaka 50 ya uhuru
yameelezwa kwa muhtasari hapa chini.
1967 Kuanzishwa mafunzo ya taaluma ya maabara kwa ngazi ya cheti (Certficicate) na baadaye
kubadilishwa na kuwa mafunzo ya stashahada (diploma in medical laboratory sciences)
katika chuo cha Muhimbili. Kufikia 2011 kuna vyuo saba vya cheti (Singida, Mvumi,
Nkinga, Kolandoto, RUCO, Litembo, Mt Ukombozi) na vyuo vinne vya Diploma ya Fundi
sanifu maabara (Muhimbili, KCMC, BMC, RUCO).
1970 Kuanzishwa kwa mafunzo ya stashahada ya taaluma ya maabara (Specialised Advanced
Diploma) Muhimbili.
1971 Kujengwa na kuzinduliwa jengo la maabara kuu ya Taifa la kisasa – Muhimbili – DSM.
(Central Pathology Laboratory). Jengo la matengenezo ya vifaa vya maabara, Central
Pathology equipment Workshop), Muhimbili, Dar Es Salaam pia lilijengwa.
1974-1980 Kujengwa na kuzinduliwa majengo ya maabara za kisasa za Mikoa kwa kushirikiana
na Serikali ya Ujerumani chini ya uangalizi wa shirika la Ujerumani la GTZ
1997 Kutungwa kwa Sheria ya Kusimamia Maabara Binafsi za Afya, (The Private Health
Laboratories Regulation Act). Sheria ya Usajili wa Mafundi Sanifu wa Maabara “The
Health Laboratory Technologists Registration Act of 1997” pia ilitungwa.
2003 – 2006 Kujengwa majengo ya huduma za damu salama ya Taifa na Kanda za
Mashariki (DSM,) Ziwa ( Mwanza) Kaskazini (Moshi ) Nyanda za Juu kusini (Mbeya)
Kusini ( Mtwara) na Magharibi (Tabora).
2004 Kuanzishwa kwa huduma za ukusanyaji na utoaji wa damu salama kwa wagonjwa
wanaohitaji kuongezewa damu. Shahada ya taaluma maabara (BSc in Health Laboratory
Sciences) KCMC, na 2011 kufikia idadi ya vyuo vinne vya Shahada ya taaluma ya maabara
mwaka (KCMC, MUHAS, BMC, IMTU) ilianzishwa.
2006 Kutoka kwenye upimaji wa kipimo kimoja kimoja cha maabara (Manual Laboratory
Testing) na kuingia kwenye upimaji wa vipimo vingi kwa wakati mmoja (Automation)
katika ngazi za Rufaa za Kanda, Mikoa na Wilaya
2007 Kuanzishwa kwa mchakato wa kurasimishwa Maabara za Afya ngazi ya Taifa, Kanda,
Mkoa, na wilaya, kwa viwango vya kimataifa ( IS0 -15189). Ukarabati wa maabara za
mikoa kwa kushirikiana na shirika la “ABBOT FUND” ulifanyika 2007-2011. Sheria ya
usajili wa mafundi sanifu wa maabara ilifutwa na kuanzishwa kwa Sheria ya usajili wa
watalaam wa maabara (The Health Laboratory Practitioners Act Cap 48).
2008 Kujengwa na kuzinduliwa kwa Maabara ya Afya ya Jamii, (National Health Laboratory
Quality Assurance and Training Centre (NHL-QATC)) iliyoko katika Jengo la NIMR
Makao Makuu, Dar Es Salaam.
Radiolojia
56

1940 Huduma za radiolojia katika hospitali za Misioni na Hospitali ya Ocean Road – Dar es
Salaam kwa kutumia mashine za x-ray, zilianzishwa 1940. Mwaka 1962 Watanganyika
wachache (Geofrey Chitenje, Granjer Kasambala, Mohamed Mohamed)) walipelekwa
London kujifunza taaluma ya Radiografia (radiographer).
Mafunzo ya muda mfupi ( miezi 3 na miezi 6) ya .awali ya watalaam wa radiografia
(Radiographic Auxiliaries) yalianzishwa katika Hospitali ya Princess Margaret Hospital
(1964 – 1971) ambayo kwa sasa inajulikana kama Muhimbili National Hospital. Mwaka
1970 huduma ya fizikia tiba na mionzi saratani (Medical physicists and radiation oncology)
zilianzishwa. Hii ilipelekea kupatikana kwa Madakitari Bingwa wa Radiolojia wa kwanza
nchini 1972(Dr John Lyimo, Dr Patrick Mwanukuzi) na radiografa waliopata mafunzo yao
Ujerumani-3 na Kenya-4)
Kati ya 1972-1979, mafunzo mbali mbali kwa ajili ya wataalamu wa Radiografia/Radiolojia
nchini yalianzishwa ili kujaza nafasi zilizoachwa wazi na wazungu na waasia , kama
ifuiatavyo:-
• Mafunzo ya mwaka mmoja ya Radiographic Auxiliaries School ilihamishiwa KCMC
1972 – 1979;
• School of Radiography ilianzishwa Muhimbili mwaka 1972;
• Chuo cha Radiographic Auxiliaries (mwaka 1) kilipandishwa hadhi na kuwa
Radiographic Assistants (miaka 2) na kuhamishiwa Bugando Medical Centre Mwanza -
1979 – 2004.
Chama cha Maradiografa Tanzania (Tanzania Association of Radiographers - TARA)
kilianzishwa 1976. Mwaka 1983 Sheria ya Tume ya Taifa ya Mionzi (The National
Radiation Commission Act) sasa hivi inaitwa (Tanzania Atomic Energy Commission -
TAEC), chini ya Mawasiliano, Sayansi na Teknolojia ilitungwa. Hii ilifuatiwa na
kuanzishwa kwa Chama cha Madaktari Bingwa wa Radiolojia (TARASO) na mafunzo ya
miaka miwili ya AMO Radiological Officers KCMC, 1990.
Huduma ya CT- Scanner Muhimbili, KCMC na Bugando zilianzishwa kati ya 1994-2008.
Aidha, Huduma ya MRI Muhimbili Dar es Salaam, ilianzishwa tarehe 12/11/2008. Hospitali
zote za umma (Muhimbili, BMC, KCMC, MRH, Kibong’oto, ORCI, Mirembe, za mikoa na
wilaya) zilipatiwa mashine mpya za x-ray, ultrasound kupitia mradi wa ORET wa
kuboresha huduma za radiolojia nchini kati ya 1998-2005, uliofadhiliwa kwa pamoja na
serikali za Tanzania (40%) na Uholanzi (60%).
Mafunzo ya Uzamili wa Radiolojia kwa Madakitari, ya miaka 3 yalianzishwa 2000 katika
Chuo Kikuu cha Tumaini, KCMC, Moshi na 2003 Chuo cha Radiographic Assistants
kilipandishwa hadhi na kutoa radiografa wenye Diploma (miaka 3), Bugando, Mwanza
chini ya usimamizi wa St. Augustine University, Nyegezi Mwanza. Mwaka 2003 pia
uliandikwa na kuanza kutumika kwa Miongozo ya kwanza ya Matengenezo ya vifaa tiba.
Miongozo ya kwanza ya Radiología iliandikwa na kuanza kutumika 2004. Sheria ya Usajili
wa Wataalamu wa Radiolojia na mionzi, Na. 21 ya 2007 ilitungwa na hii ilipelekea
kuanzishwa kwa mafunzo ya miaka 3 ya Sayansi ya Radiotherapia MUHAS. Mafunzo ya
miaka 3 ya Uzamili wa Radiolojia kwa Madaktari katika Chuo Kikuu cha MUHAS
yaliaanza 2009.
57

(ii) Afya ya Kinywa
Wakati wa Ukoloni kabla ya mwaka 1960 huduma za afya ya kinywa zilitolewa katika
hospitali ya Ocean Road kwa ajili ya wakoloni tu, na baadae zilianzishwa katika mikoa
michache kama Mwanza, Moshi, Arusha na Tanga. Chuo cha kwanza cha Matabibu Meno
kilianzishwa Muhimbili, mwaka 1956. Maendeleo na mafanikio yamekuwepo katika kipindi
cha miaka 50 ya uhuru kama ifuatavyo:
1964 Kilianzishwa Chuo cha Mafundi Sanifu Maabara Meno;
1975 Chuo cha kujiendeleza cha Madaktari Wasaidizi wa Meno kilianzishwa (Assistant Dental
Officers);
1979 Mpango wa Kwanza wa Afya ya Kinywa nchini ulitengenezwa;
1979 Chuo cha Madaktari wa Meno (Doctors of Dental Surgery) kilianzishwa;
1980 Mikoa yote Tanzania Bara na baadhi ya wilaya zilikuwa zinatoa huduma hii;
1982 Vyuo vya Matatibu Meno vilianzishwa Mjini Tanga na Mbeya na Chuo cha Tabibu Meno
cha Muhimbili kilifungwa;
1983 Chuo cha Mafundi Sanifu Maabara Meno katika Hospitali ya Muhimbili kilifungwa kwa
sababu ya ukosefu wa vitendea kazi[
1998 Chuo cha Mafundi Sanifu Maabara Meno kikaanza tena katika Hospitali ya Muhimbili;
2002 Uliandaliwa Mwongozo wa Kitaifa wa Huduma za Afya ya Kinywa;
2010 Uliandaliwa Mpango Mkakati wa Afya ya Kinywa ambao utatumika kwa miaka mitano.
Kwa sasa huduma za Afya ya Kinywa zimeboreshwa na zinatolewa katika hospitali za
Rufaa za Kanda, Rufaa za mikoa, wilaya zote nchini na Vituo vya Afya vichache.
(iii)Magonjwa yasiyo ya kuambukiza na Afya ya Akili
Magonjwa yasiyo ya kuambukiza na ya akili yamekuwa yakiongezeka sana duniani na hata
hapa nchini. Sambamba na magonjwa ya kuambukuza, magonjwa yasiyo ya kuambukiza
yamekuwa tishio katika maisha ya binadamu. Maradhi na vifo yanaongezeka, hivyo
kupunguza muda wa kuishi na ubora wa maisha pamoja na kuathiri maendeleo ya nchi.
Tafiti za miaka ya 2000 katika Tanzania zinaonyesha kuwa, kati ya vifo 517,000
vinavyotokea Tanzania, 148,460 (29%) vinasababishwa na Magonjwa yasiyoambukiza
pamoja na ajali. Aidha maeneo ya Vijijini Morogoro na Hai vifo vingi vinatokea na tena
katika umri mdogo na mkubwa kama unavyothibitishwa katika jedwali hapa chini;
58

Jedwali 9: Vifo vinavyotokana na magonjwa yasiyo ya kuambuka na ajali kwa umri
Umri Morogoro Hai DSM
0-5 5% 12% 10%
6-15 29% 34% 34%
16-36 23% 33% 22%
36-60 29% 46% 33%
61+ 27% 59% 58%
Chanzo: Pooled data from 1994-2002; AMMP/MOHSW, reanalysed by IHRDC
Tafiti za miaka ya 2000 katika Tanzania zinaonyesha kuwa, kati ya vifo 517,000
vinavyotokea Tanzania, 148,460 (29%) vinasababishwa na Magonjwa yasiyoambukiza
pamoja na ajali. Aidha maeneo ya Vijijini Morogoro na Hai vifo vingi vinatokea na tena
katika umri mdogo na mkubwa kama unavyothibitishwa katika jedwali hapa chini;
1980-2002: Katika miaka ya 1990, viashiria vya magonjwa mengi kiadunia ilionekana
kubadilika na hivyo kulazimu nchi nyingi ikiwemo Tanzania kuandaa mpango wa ufuatiliaji
wa magonjwa. Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii iliandaa mkakati wa ufuatiliaji wa
magonjwa haya uliojulikana kama AMMP na ulifanyika katika awamu mbili. Ufuatiliaji
huu ulikuwa katika hospitali na vile vile kupitia nyumba hadi nyumba.
Mpango huu ulikuwa wa mafanikio na uliibua taarifa nyingi ambazo Wizara iliweza
kutumia kupanga mikakati mbalimbali ya magonjwa ikiwemo magonjwa yasiyoambukiza.
Utafiti huu ulionyesha kuwa magonjwa yasiyo ya kuambukiza yanachangia katika vifo
vinavyotokea hata maeneo ya vijijini na mijini katika Tanzania. Hii iliondoa hisia na
mawazo kuwa magonjwa haya huwapata vatu tajiri katika nchi zinaoendelea kama vile
Ulaya na sio nchi zinazoendelea zenye vatu walio maskini zaidi. Jedwali lifuatalo
linaonyesha uthibitisho wa kitafiti ambapo magonjwa yasiyoambukiza yanachukua kiasi
kikubwa cha rasilimali katika utunzaji.
2002-2011:
2004: Tanzania iliridhia mkakati wa Tumbaku (Ractifaction of the WHO FCTC) ambayo
unalenga kukabiliana na madhara ya tumbaku yanayoleta magonjwa yasiyoambukiza
2005: Mwongoza wa Magonjwa ya Afya ya Akili ulianadaliwa yaani “Mental Health Policy
Guidelines and implementation plan (2005 – 2015)”
2007: Kutokana na utafiti uliofanyika wa AMMP, Wizara imeweza kutumia matokeo hayo
kupanga mikakati ya kukabiliana na magonjwa haya. Katika miaka ya 2007, Wizara
imeweza kufanya utafiti wa kuangalia viashiria/vidokezo vya magonjwa yasiyoambukiza.
Utafiti huu umebainisha vidokezo hivyo kuwepo kwa kiwango cha juu kwa wananchi
Tanzania.
Huduma za Afya ya Akili
Wakati tulipojitawala, huduma za wagonjwa wa akili tulizorithi kwa utawala wa
Waingereza zilikuwa duni. Wagonjwa kutoka sehemu mikoa yote ya Tanganyika walikuwa
wakipelekwa Hospitali ya Mirembe na Isanga ambayo wakati wa ukoloni ilijulikana kama
“Broadmoor Hospital” ikiwa ni sehemu ya Hospitali ya Broadmoor ya Uingereza.
Wagonjwa walisongamana sana katika hospitali hiyo na wengi walitibiwa mbali na ndugu
59

zao bila mawasiliano na nyumbani kwao. Taasisi ya Isanga ni Idara ya “Forensic
Psychiatry” ya Hospitali ya Mirembe. Kituo kina uwezo wa kuhudumia wagonjwa 250
wahalifu. Wagonjwa huletwa kisheria kwa amri ya Mahakama, Magereza au Jeshi la Polisi
kwa ajili ya matibabu au uchunguzi wa afya ya akili wakati walipofanya uhalifu.
Katika miaka ya 60, Serikali iliamua kuanzisha huduma za afya ya akili katika mikoa yote
ili wagonjwa watibiwe karibu na jamii yao. Wizara ya Afya kwa kushirikiana na Shirika la
Afya Ulimwenguni ilanzisha mpango wa Huduma ya Afya ya Akili Ngazi ya Msingi miaka
ya 1980. Mradi huo ulifanywa kwa majaribio mikoa ya Kilimanjaro na Morogoro na ukawa
wa mafanikio makubwa. Kati ya 1980-1990, Mikoa ileendelea kuhimizwa kuanzisha wodi
za wagonjwa wa akili pamoja na vijiji vya utengemao kwa kufungua vitengo vya Huduma
ya Afya ya Akili katika Hospitali za Mikoa. Vitengo vya wagonjwa wa akili vilianzishwa
katika mikoa ya Dar es Salaam, Morogoro, Iringa, Mbeya, Ruvuma, Mtwara, Lindi, Tabora,
Mwanza, Kigoma, Kagera na Kilimanjaro. Mabadiliko haya yalipunguza mzigo wa
kulundikana kwa wagonjwa wa akili katika Hospitali ya Mirembe. Kwa sasa, Mirembe ina
vitanda vinavyotumika 500, inahudumia wagonjwa wa akili raia ambao wengi wao
hupokelewa kama wagonjwa wa rufaa toka Hospitali za Wilaya na Hospitali za mikoa
Tanzania nzima. Mikoa yote Tanzania bara sasa ina uwezo wa kuhudumia wagonjwa wa
akili katika Wilaya zao, hadi ngazi ya zahanati. Mafunzo ya kueneza stadi za kuwahudumia
wagonjwa ngazi ya msingi zinapatikana katika vituo vya afya na zahanati.
Kozi ya “certificate in psychiatric nursing” katika hospitali ya Mirembe ilianzishwa 1973.
Wakati mafunzo ya diploma yalianzishwa kwenye miaka ya 1980 kwa wauguzi na baadaye
AMO Psychiatry. Mpaka miaka ya 2000, Chuo cha Mirembe kilikuwa kimetoa wahitimu
zaidi ya 700 ambao walisambazwa nchi nzima. Pia yalianzishwa masomo ya udaktari
bingwa wa magonjwa ya akili katika Chuo cha Sayansi ya Tiba Muhimbili.
2010 Ilikuwa hadi 2010, ndipo wanafunzi 6 walianza mafunzo ya shahada ya kwanza ya
saikolojia Muhimbili. Aidha huduma za waathirika wa dawa za kulevya nazo zimeanzishwa
katika hospitali ya Taifa Muhimbili na Mirembe Dodoma. Huduma hizi zinatarajiwa
kuenezwa mikoa yote ya Tanzania. Kufikia 2010, kulikuwepo Madaktari Bingwa 19 wa
Magonjwa ya Akili nchini. Kati ya hao, 4 ni wastaafu.
(iv) Hospitali za Rufaa, Mikoa, na Wilaya, na Uchunguzi/matibabu nje ya nchi
Baada ya mwaka 1961 Serikali ilianzisha utaratibu wa kuwa na Hospitali kila Mkoa, na
Wilaya. Vilevile ilianzisha utaratibu wa kuwa na Hospitali za kutoa huduma za Rufaa
kitaifa.
Mpango wa 1 na 2 wa maendeleo ya miaka mitano ilizingatia upanuaji wa huduma za afya.
Hadi mwaka 1972, hali ya vituo vya kutolea huduma za afya viliongezeka ikiwa ni pamoja
na watumishi na vitanda vya kulaza wagonjwa. Kulikuwa na jumla ya vituo 1,633: Zahanati
1,410, Vituo vya Afya 90, Hospitali za Serikali 73 na Hospitali za Mashirika ya Kujitolea
60. Jumla ya vitanda ilikuwa 16,439, kwa uwiano wa kitanda 1 kwa kila watu 800 (kabla ya
uhuru mwaka 1961/62, ilikuwa ni kitanda 0.6 kwa kila watu 1,000). Hata hivyo, vitanda
vingi vilikuwa bado mijini kuliko vijijini.
Serikali iliamua kuboresha huduma za tiba za rufaa na kuongeza idadi kikanda mwaka
1984. Hospitali ya Mbeya iliyoanzishwa 1983, iliongezwa kuwa hospitali ya rufaa.
60

Hospitali hizo nne zikawa: Muhimbili (vitanda 1,7000); KCMC (vitanda 450); Bugando
(822); na Mbeya (419).
Sasa hivi kuna hospitali 1 ya rufaa ya taifa (Hospitali ya Muhimbili); kuna hospitali
maalumu 4: Taasisi ya Mifupa MOI, Taasisi ya Saratani ya Ocean Road, Hospitali ya
Mirembe na Hospitali ya Kibong’oto. Kuna Hospitali za Rufaa za Kanda 3: Hospitali ya
Rufaa ya Mbeya, Hospitali ya Bugando, na KCMC na Hospitali ya Rufaa ya Jeshi Lugalo
na CCBRT. Sambamba na hizi kuna hospitali 29 za Rufaa ngazi ya Mkoa (23 hospitali za
Umma na 6 Binafsi), hospitali 89 za Wilaya (56 Umma na 33 Binafsi), Hospitali 96 za
kawaida (5 za umma na 91 za binafsi), Vituo vya Afya 689 ( 476 vya umma na 213 vya
Binafsi) na Zahanati 6,081 (4,090 za umma na 1,991 za binafsi).
Serikali ilipandisha daraja Hospitali zote 21 za Mikoa na tatu za Manispaa za Dar es Salaam
kuwa Hospitali za Rufaa za Mikoa 2010. Aidha ilipandisha daraja Hospitali kumi (10) za
Mashirika ya Dini katika Mikoa kumi na kuzifanya Hospitali za Rufaa ngazi ya Mkoa.
Vilevile ilipandisha daraja Hospitali moja ya Jeshi (Lugalo) na moja ya Shirika la kujitolea
(CCBRT) na kuzifanya Hospitali za Kanda. Serikali ilifanya hivyo ili kusogeza huduma za
Rufaa karibu na wanapoishi wananchi.
Jedwali 10: Ongezeko la idadi ya vituo vinavyotoa huduma za afya 1961 – 2009/10
Mwaka Hospitali Vituo vya Afya Zahanati Jumla
1961 98 22 1,236 1,356
1997* 224 344 4,276 4,844
2009/10 240 687 5,394 6,321
Chanzo: Tanzania Demographic and Health Survey (TDHS), Tanzania HIV and Malaria Indicator Survey
(THMIS), Tanzania Service Provision Assessment (TSPA), Tanzania House Hold Survey (THHS), Millennium
Development Goal (MDG), Demographic Surveillance System (DSS), Service Availability Mapping (SAM)
*Health Services Statistics, MOH 1997.
(v) Huduma za Afya zinazotolewa na Sekta Binafsi
Sekta binafsi imekuwa ikishiriki katika utoaji wa huduma za afya kabla na baada ya uhuru.
Baada ya uhuru Serikali imeendelea kutoa nafasi kubwa kwa sekta binafsi, hasa mashirika
ya kujitolea katika utoaji wa huduma za afya. Sekta binafsi nayo imeendelea kushiriki
kikamilifu katika utoaji wa huduma za afya. Sekta binafsi ina sehemu kuu mbili. Sehemu
ya kwanza ni ile inayotoa huduma bila faida. Sehemu hii vituo vyake vingi vipo vijijini
ambako watu wengi wanaishi. Sehemu ya pili ina vituo vingi mijini na inatoa huduma kwa
faida.
Kabla ya kupata uhuru kulikuwa na vituo vichache vya huduma za afya kama
inavyooneshwa katika jedwali la 11 hapa chini:
Baada ya Azimio la Arusha mwaka 1967, Serikali ilipiga marufuku Huduma binafsi za
Afya. Hata hivyo, Vituo vya Mashirika ya kujitolea viliruhusiwa kuendelea kutoa huduma
hizo. Kuanzia mwanzoni mwa miaka ya 70, Serikali ilianza kutumia Hospitali za Mashirika
ya Dini kama Hospitali Teule za Wilaya. Hospitali hizi ni zile ambazo zilikuwa katika
sehemu ambazo hakukuwa na Hospitali ya Serikali. Mwaka 1977, Serikali ilipiga marufuku
Huduma binafsi za afya kupitia Sheria ya Usajili wa Hospitali Binafsi. Hata hivyo, mwaka
61

1991 Sheria hiyo ilirekebishwa na kuruhusu Madaktari na Madaktari waliosajiliwa
kuanzisha na kutoa huduma binafsi za Afya.
Kufikia mwaka 2000, kulikuwa na Hospitali Teule 20. Ilipofika mwaka 2011 idadi
imeongezeka na kufikia Hospitali Teule 34. Tangu 1991 - 2011 Sekta binafsi ikiwa ni
pamoja na Mashirika ya Dini imekuwa ikishiriki katika kutekeleza Sera ya Taifa ya Afya na
maboresho mbalimbali hususan katika utoaji wa huduma za afya nchini. Idadi ya Vituo vya
kutolea huduma za afya vya binafsi iliendelea kuongezeka kama inavyooneshwa katika
jedwali 11 hapa chini;
Jedwali 11: Vituo vya kutolea huduma za afya katika mashirika ya kujitolea 1961 na 2005
Ngazi ya Kituo Mwaka
1961 2005
Hospitali 48 87
Zahanati 239 763
Jumla 287 850
Chanzo:Annual Health Statistical Abstract April, 2006; The Health Services of Tanganyika
Katika kipindi cha miaka 50 ya uhuru kumekuwa na ongezeko kubwa la idadi ya vituo vya
vinavyotoa huduama za afya. Hii inatokana na juhudi za makusudi ambazo Serikali kwa
kushirikaina na wadau mbalimbali imekuwa ikichukua. Jedwali la 12 linaonesha ongezeko
hilo kwa ngazi mbalimbali na kwa kulinganisha vituo vilivyokuwepo mara baada ya uhuru
na baada ya miaka 50 ya uhuru.
Jedwali 12: Idadi ya vituo vinavyotoa huduma za afya kwa mwaka 2011
Ngazi ya Kituo
Mwaka 2011
Serikali Binafsi Jumla
Ngazi ya Taifa 5 0 5
Hospitali za Kanda 2 2 4
Hospitali za Rufaa ngazi ya Mkoa 23 10 34
Hospitali Teule za Mkoa 1 1 2
Hospitali za Wilaya 56 56
Hospitali Teule za Halmashauri 0 38 38
Vituo vya Afya 484 213 697
Zahanati 4,160 2,340 6,500
Jumla 4,731 2,604 7,336
Chanzo: Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, 2011
62

Ongezeko la idadi ya vituo imeenda sambamba na ongezeko la idadi ya watu wanaotumia
huduma. Hata hivyo idadi ya watuaji wa huduma pia inategemea ongezeko la idadi ya watu.
Katika mwaka wa 2010 utumiaji wa huduma za afya ulikuwa kama ifuatavyo:
• Wagonjwa wa nje (OPD) hudhurio la kwanza jumla ni 34,902,267
• Wagonjwa waliolazwa, jumla ni 795,703
• Idadi ya vitanda, jumla ni 45,241 (Angalia Jedwali la 13 hapo chini)
Jedwali 13: Idadi ya Vitanda katika Vituo vya kutolea huduma hapa Tanzania bara, 2010
Aina ya Kituo Anayemiliki
Serikali Mashirika ya Mashirika Sekta Jumla
Umma ya dini. binafsi
Hospitali 15,828 1,647 14,638 1,167 33,280
Vituo vya Afya 7,695 121 3151 994 11,961
Jumla 23,523 1,768 17,789 2,161 45,241
Chanzo: Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii, 2010
Katika kusogeza huduma za rufaa ngazi ya Mkoa karibu na wananchi, Serikali imepandisha
daraja Hospitali kumi (10) za Mashirika ya kujitolea. Hii ina maana kuwa katika Mikoa
kumi ambapo Hospitali hizi zimo, wananchi watakuwa na Hospitali mbili zinazotoa
huduma za rufaa ngazi ya Mkoa. Hospitali hizo ni; Hospitali ya St. Francis- Mkoa wa
Morogoro, Hospitali ya Peramiho- Mkoa wa Ruvuma, Hospitali ya Ndanda – Mkoa wa
Mtwara, Hospitali ya Nyangao – Mkoa wa Lindi, Hospitali ya Kabanga – Mkoa wa
Kigoma, Hospitali ya Arusha Lutheran Medical Centre – Mkoa wa Arusha, Hospitali ya
Nkinga Mkoa wa Tabora, Hospitali ya Ilembula - Mkoa wa Njombe na Hospitali ya
Haydom – Mkoa wa Manyara.
Aidha, Serikali imeipandisha hadhi hospitali moja ya Shirika la kujitolea (CCBRT) ili iwe
Hospitali ya Kanda ya Mashariki. Hali hii itawezesha Kanda ya Mashariki kuwa na
Hospitali badala ya kutegemea Hospitali ya Taifa. Kwa sasa, Serikali inaendelea kuimarisha
ushirikiano kati yake na Sekta binafsi katika utoaji wa huduma za afya. Serikali inatumia
Hospitali mbili za Mashirika ya dini katika kutoa huduma za Rufaa ngazi ya Kanda.
Hospitali hizo ni KCMC ya Moshi na Hospitali ya Bugando ya Mwanza. Aidha, Wizara
kwa kushirikiana na wadau, imeandaa nyaraka za makubaliano na wamiliki wa vituo binafsi
ngazi zote kuanzia Zahanati hadi Hospitali ili vituo hivyo vinatoa huduma za afya kwa
niaba ya Halmashauri husika. Makubaliano hayo yatazipunguzia Halmashauri husika
ulazima wa kujenga vituo vipya sehemu ambazo kuna vituo vya sekta binafsi ambavyo vipo
tayari kutoa huduma kwa niaba ya Halmashauri. Hii itachangia katika kuongeza kasi ya
kutekeleza Mpango wa MMAM.
Kwa sasa kuna ngazi 4 za Hospitali
Ngazi ya 1 i) Hospitali ya Halmashauri. Hospitali hii inatoa huduma za Kawaida na
inatoa huduma kwa watu waliotoka katika vituo vya chini, Vituo vya Afya na
Hospitali nyingine.
ii) Hospitali ngazi ya Halmashauri. Hii ni Hospitali yoyote inayotoa huduma kama
zinazotolewa na Hospitali ya Hamashauri.
63

Ngazi ya 2 i) Hospitali ya Rufaa ya Mkoa. Hospitali hii itatoa huduma za Ubingwa na
itatoa huduma kwa wagonjwa waliopewa Rufaa toka Hospitali ya Halmashauri na
Hospitali ngazi ya Halmashauri.
ii) Hospitali ya Rufaa ngazi ya Mkoa. Hii ni Hospitali inayotoa huduma sawa na
zinazotolewa na Hospitali ya Rufaa ya Mkoa. Itahudumia wagonjwa kama ilivyo
kwa Hospitali ya Rufaa ya Mkoa.
Ngazi ya 3 Hospitali ya Rufaa ya Kanda. Huduma katika Hospitali ya ngazi hii
zitakuwa za Ubingwa (75%) na Ubingwa wa juu (25%). Itatoa huduma kwa
wagonjwa waliopewa Rufaa toka Hospitali za Rufaa za Mikoa na Hospitali za Rufaa
ngazi ya Mkoa.
Ngazi ya 4 Hospitali ya Taifa. Katika ngazi hii kwa sasa kuna Hospitali tano. Hospitali
ya kwanza ni Hospitali ya Taifa Muhimbili. Hospitali hii inatoa huduma za
Ubingwa wa juu katika maeneo yote.
Hospitali nyingine, ni;
a) Taasisi ya Mifupa MOI: Hospitali hii inatoa huduma za Ubingwa wa juu katika
eneo linalohusu Mifupa, Ubongo na Mishipa ya Fahamu.
b) Taasisi ya Saratani ya Ocean Road: Hospitali hii inatoa huduma ya Ubingwa
wa Juu katika eneo linalohusu Saratani
c) Hospitali ya Mirembe na Taasisi ya Isanga: Hospitali hii hutoa huduma za
Ubingwa wa juu katika eneo linalohusu Magonjwa ya Akili na Dawa za
kulevya.
d) Hospitali ya Kibong’oto: Hospitali hii hutoa huduma za Ubingwa wa juu
katika eneo linalohusu Kifua Kikuu na Ukoma.
Hospitali ngazi za Kitaifa na Kanda:
Hospitali ya Taifa, Muhimbili
Ilianzishwa mwaka 2000 (Oktoba) kwa sheria ya Bunge, baada ya kufutwa kwa Sheria ya
Shirika la Afya la Muhimbili (MMC) ya 1976. Hospitali hii inaendelea kuboreshwa ili
kutoa huduma muhimu kwa ngazi hiyo ya kitaifa na kwa wagonjwa ambao ingebidi
wapatiwe rufaa ili kutibiwa nje ya nchi.
Ujenzi na Ukarabati wa Miundombinu ulifanyika kama ifuatavyo:
• Ukarabati wa majengo na kufungwa kwa vifaa vipya chini ya mradi wa Benki ya
Maendeleo Afrika umekamilika. Majengo hayo ni Mwaisela, Kibasila,
Jengo la Uzazi na Jengo la Upasuaji na Mionzi.
Sewa Haji,
• Hospitali imepata Jengo jipya ambalo linatumika kutoa huduma za nje na Jengo la
Maabara limekarabatiwa na kufungwa vifaa vya maabara kwa msaada wa Mfuko wa
Abbott. Maabara hiyo imekuwa bora zaidi katika Afrika Mashariki na Kati.
• Jengo la Huduma za Dharura chini ya ufadhili wa Mfuko wa Abbott.
• Ujenzi wa Jengo la Watoto limekamilika na lilikabidhiwa mwei Julai 2010.
64

• Ujenzi wa Taasisi ya Moyo na mafunzo unatarajiwa kukamilika mwaka huu. Ujenzi huo
ulizinduliwa na Mhe. Dkt. Jakaya Mrisho Kikwete, Rais wa Jamhuri wa Muungano wa
Tanzania baada ya makubaliano kati ya Serikali ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania
na Serikali ya Watu wa China.
Hospitali imefanikiwa kuanzisha huduma zifuatazo:
• Huduma ya upasuaji mkubwa wa moyo iliyoanzishwa mwaka 2008. Mpaka sasa
wagonjwa 224 wamepatiwa huduma ya upasuaji mkubwa wa moyo. Upasuaji ambao
umekuwa na mafanikio kwa asilimia 87.
• Huduma ya matibabu ya dharura (Emergency Medicine).
• Kuanzisha huduma ya kuchuja damu kwa wagonjwa wenye matatizo ya figo.
• Kuanzisha huduma za uchunguzi kwa kutumia mashine ya kisasa ya MRI.
• Kuweka mashine mya ya CT Scan.
• Kufufuliwa kwa huduma za uchunguzi wa moyo (ECHO).
• Kuimarisha huduma za uchunguzi kwa kutumia njia ya Endoscopy.
• Kuanzisha huduma za upasuaji kwa kutumia tundu dogo (Laparascopy) ili mgonjwa
akae muda mfupi hospitalini na hivyo wagonjwa wengi kutibiwa kwa muda mfupi.
Hospitali ya Rufaa ya Kanda Ziwa, Bugando
Ilianzishwa mwaka 1971 na inamilikiwa na Kanisa Katoliki. Hospitali hii inaendeshwa kwa
ushirikiano baina ya Serikali na Tanzania Episcopal Centre (TEC), kupitia Mkataba
uliosainiwa baina ya pande mbili mwaka 1986 na kurekebishwa mwaka 1988. Hospitali hii
imepata mafanikio yafuatayo:-
(a) Kuanzisha matibabu ya saratani katika Hospitali ya Bugando.
(b) Kuanzisha huduma za upasuaji mkubwa wa moyo (Open Heart Surgery) hadi mwezi
Aprili wagonjwa 101 walikuwa wamefanyiwa upasuaji wa Moyo.
(c) Kupanuka kwa huduma za Endoscopy.
(d) Ongezeko la Madaktari bingwa wa fani mbalimbali kutoka 18 – 34.
(e) Kuboreshwa kwa miundo mbinu;
i. Ujenzi wa jengo la CTC.
ii. Ununuzi na usimikaji wa mashine ya uchunguzi - CT Scanner.
iii. Ununuzi na usimikaji wa ECHO.
(f) Kuboreshwa kwa huduma kwa wagonjwa wa Fistula
(g) Kuanzishwa kwa Chuo cha Wauguzi Wakufunzi (Nurse Tutors).
65

(h) Kujengwa kwa Maabara mpya ya kisasa.
(i) Uanzishwaji wa kliniki ya watoto wenye VVU.
Hospitali ya Rufaa ya Kanda ya Kaskazini KCMC
Hospitali ya KCMC lianzishwa mwaka 1971 na inamilikiwa na Shirika la kujitolea la Good
Samaritan Foundation (GSF). Hospitali hii inaendeshwa kwa ushirikiano baina ya Serikali
na GSF kupitia mkataba uliosainiwa na pande mbili mwaka 1974 na kurekebishwa mwaka
1991. Hospitali ina viatanda 850. Pamoja na huduma za juu za ubingwa, pia imepata
mafanikio kama ifuatavyo:
a. Hospitali imeanzisha huduma za upasuaji mkubwa wa moyo.
b. Ununuzi na usimikaji wa mashine ya uchunguzi ya CT Scanner.
c. Huduma za wagonjwa wa nje zimeboreshwa kwa kusogezwa karibu na idara husika
ambazo ni huduma za mifupa, magonjwa ya njia ya mkojo na figo (Urology),
huduma za magonjwa ya ngozi, akina mama, watoto, na magonjwa ya pua, masikio
na koo;
d. Hospitali imeboresha ushirikiano na Chuo Kikuu cha Tumaini ili kukiwezesha Chuo
kutumia Hospitali hiyo kufundishia wataalam wake.
Hospitali ya Rufaa ya Kanda Mbeya
Hospitali ya Rufaa Mbeya lianzishwa mwaka 1985 na inatoa huduma za kibingwa za tiba,
ushauri, utafiti na mafunzo kwa Kanda ya Nyanda za Juu Kusini yenye mikoa ya Iringa,
Mbeya, Rukwa na Ruvuma. Inamilikiwa na Serikali. Hospitali ina vitanda 477. Baadhi ya
mafanikio na maboresho ni kama ifuatavyo:
a. Kuondoa tatizo la ukosefu wa dawa kwa asilimia 100%.
b. Kuongeza uwezo wa kupokea wataalam wanaofanya mafunzo kwa vitendo (Interns)
toka vyumba 18 (2006) hadi vyumba 60 (2010).
c. Kuboreshwa kwa huduma za uchunguzi kwenye Maabara zetu kiasi cha kufikia
viwango ya kimataifa (Accreditation ISO Standard ).
d. Kuanzishwa huduma za kusafisha damu ya wagonjwa wenye matatizo ya figo
(Renal dialysis Unit).
e. Kuanzishwa kwa huduma za uchunguzi wa “Histopathology” (Jengo, vifaa,
wataalam).
f. Kuanzishwa Kituo cha huduma za magonjwa ya kuambukiza (Centre of Infectious
Diseases).
66

g. Kuboreka kwa huduma za tiba ya macho kwa Kanda kwa mikoa inayohudumiwa na
Hospitali.
h. Kuboreka kwa miundombinu ya Hospitali.
i. Kuanzisha Maktaba ya kisasa yenye “Internet -book access”, vitabu vipya.
j. Kuboreka kwa mazingira ya huduma kwa kutekeleza mpango wa kuboresha huduma
kupitia 5S-KAIZEN – TQM Concept.
k. Kushiriki katika tafiti mbalimbali zikiwemo za chanjo ya UKIMWI na tiba ya kifua
kikuu.
l. Kuwa kituo kinachoongoza katika kufanya na kuhamasisha tohara kwa wanaume
katika kupambana na maambukizi ya VVU.
Taasisi ya Mifupa ya Muhimbili (MOI)
Taasisi hii ilianzishwa kwa Sheria ya Bunge ya mwaka 1996 na inamilikiwa na Serikali.
Hospitali hii inatoa huduma ngazi ya Kitaifa. Ina vitanda 188. Taasisi imefanikiwa
kuanzisha na kuendeleza upasuaji ambao awali haukuwa nchini kama ifuatavyo;
a. Kubadilisha mifupa ya nyonga (Total Hip Replacement) – wagonjwa zaidi ya 324.
b. Kubadilisha mifupa ya goti (Total Knee Replacement) wagonjwa zaidi ya 119.
c. Upasuaji mkubwa wa saratani ya ubongo (craniotomy for brain tumours) wagonjwa
zaidi ya 300.
d. Upasuaji mkubwa wa Uti wa Mgongo (spinal stabilization) wagonjwa zaidi ya 65.
e. Uimarishwaji wa tiba ya majeruhi hasa walioumia ubongo na waliovunjika ambao
wengi wao wanafanyiwa upasuaji ndani ya masaa 24.
f. Uanzishwaji wa masomo ya uzamili katika fani ya upasuaji wa mifupa na majeruhi
na upasuaji wa ubongo ili kuongeza idadi ya wataalam.
g. Uzalishwaji wa fedha za matumizi kutokana na vyanzo mbadala hasa tiba ya
wagonjwa binafsi ambao unachangia karibu 25% ya fedha za Taasisi.
h. Kuokoa zaidi ya Tshs.4 billion ambazo zingetumika kupeleka wagonjwa nje ya nchi
kwa kutoa tiba hapa nchini.
Taasisi ya Saratani ya Ocean Road
Taasisi ya Ocean Road ilianzishwa mwaka 1996 kwa Sheria ya Bunge. Taasisi inamilikiwa
na Serikali. Taasisi hii inatoa huduma kwa wagonjwa wenye Saratani na ina idadi ya
vitanda 120. Jengo linalotumiwa na Taasisi lina historia ndefu kwani lilijengwa na
wakoloni wa Kijerumani mwaka 1895 na lilikua linatoa huduma za afya kwa wajerumani
tu. Baada ya vita kuu ya kwanzaya Dunia, jengo hili lilimilikiwa na wakoloni wa
67

Kiingereza na huduma ya afya zilikuwa kwa waingereza tu. Baada ya Uhuru mwaka 1961,
jengo lilimilikiwa na Serikali ya Tanganyika na liliitwa Hospitali ya Ocean Road na
huduma zilikuwa kwa wananchi wote na hasa za uzazi. Katika miaka ya 1980, jengo hili
lilikua ni idara ya kutibu saratani kwa mionzi ya lililokuwa Shirika la Afya Muhimbili hadi
mwaka 1996 ilipoanzishwa Taasisi ya Saratani ya Ocean Road.
Taasisi ya Saratani ya Ocean Road
Taasisi imefanikiwa kuanzisha na kuendeleza matibabu ya Saratani ambayo hapo awali
hayakuwepo nchini kama ifuatavyo;
a. Ufungaji wa mashine mbili za kutibu saratani kwa mionzi, aina ya Theratron Equinox
Cobalt 60 na mashine mbili za “High Dose Rate Intracavitary” za kutibu saratani ya
shingo ya kizazi kwa ufanisi zaidi.
b. Ufungaji wa mashine ya kupima saratani kwa usahihi zaidi katika mwili kabla ya
matibabu yaani ‘CT simulator.’
c. Matibabu ya Saratani kwa kutumia dawa za dripu, yaani ‘chemotherapy.’
Baadhi ya wagonjwa wa Saratani
wakitibiwa kwa dawa za dripu
‘h h ’
Rais wa Jamhuri ya Tanzania, Mh. Dr.
Jakaya M. Kikwete akizindua mashine
ya kutibu Saratani katika Taasisi ya
Saratani Ocean Road
Uchanganyaji wa dawa za dripu
za Saratani ‘cytotoxic medicine’
d. Ufungaji wa mashine ya mionzi ya ‘Double head Spect Gamma Camera’ ya kugundua
kusambaa kwa saratani mwilini kwa huduma ya ‘nuclear medicine.’
68

Gamma Camera ya kugundua
kusambaa kwa Saratani mwilini kwa
mfumo wa ‘nuclear medicine’
e. Kufikisha huduma karibu na wananchi kwa kwenda mikoani kufundisha na kufanya
uchunguzi wa Magonjwa ya saratani.. Uchunguzi huu ulifanyika mikoani ili kuweza
kugundua Saratani ya Shingo ya Kizazi na Matiti mapema. Jumla ya wanawake zaidi ya
100,000 wamefanyiwa uchunguzi huu na wataalamu wa afya zaidi ya 200
wamefundishwa jinsi ya kufanya uchunguzi huu katika mikoa 15 nchini.
f. Kufikisha huduma za tiba shufaa karibu na wagonjwa kwa kwenda mikoani kufundisha
na kuanzisha huduma ya utoaji wa dawa ya kupunguza maumivu ya ‘morphine’.
g. Kutoa matibabu ya magonjwa ya saratani kwa jumla ya wastani ya wagonjwa 4,000
kwa mwaka kwa aina mbalimbali za saratani. Katika miaka ya 1990, jumla ya
wagonjwa kati ya 1500 - 2000 walikua wanahudumiwa kwa mwaka. Taasisi pia hutoa
huduma za matibabu kwa dawa za dripu kwa wagonjwa wa saratani.
h. Ukamilishaji wa ufungaji wa vifaa kwenye mradi wa Tiba kwa Mtandao (Telemedicine)
ambao utasaidia katika kuimarisha huduma za afya kwa mtandao kwa mawasiliano ya
hapo kwa hapo kati ya daktari wa Tanzania na wa kule India, ufundishaji wa wahudumu
wa afya kwa njia ya mtandao.
Radiographer wa ORCI akituma
image ya X-ray kwa wataalamu wa
India kwa njia ya ‘telemedicine’
Mgonjwa wa Saratani akitibiwa kwa njia ya
mionzi ya mashine ya Theratron Equinox
Co60
69

i. Ukarabati wa wodi 4 za wagonjwa ili kutoa huduma bora zaidi kwa wagonjwa
wanaolazwa.
j. Ujenzi wa jengo kubwa la wagonjwa la ghorofa 4 litakaloweza kulaza wagonjwa 170
kwa wakati moja.
k. Kuandaa Mpango Mkakati wa Kuzuia na kudhibiti Magonjwa ya Saratani hapa nchini
(National Cancer Control Strategy).
Kamati ya Taifa ya kuandaa mpango
mkakati wa kupambana na Saratani
(NCCS) walipokutana na Waziri wa Afya
na Ustawi wa Jamii wa kipindi cha
2005/2010, Prof David Mwakyusa
l. Uanzishwaji wa masomo ya shahada katika fani ya kutibu Saratani ‘radiation therapy
technology’ ili kuongeza idadi ya wataalamu.
m. Uanzishwaji wa masomo ya uzamili katika fani ya Onkologia ‘clinical oncology’ ili
kuongeza idadi ya wataalamu.
n. Kutafiti njia bora ya kinga pamoja na kupima saratani ya shingo ya kizazi.
Hospitali ya Mirembe na Taasisi ya Isanga
Hospitali ya Mirembe ilianzishwa wakati wa ukoloni, mwaka 1927 kuhudumia wagonjwa
wa akili ikiwa ni sehemu ya Hospitali ya Broadmoor ya nchini Uingereza. Awali kulikuwa
kumeanzishwa Taasisi ya Isanga mwaka 1950 ambayo nayo ipo katika ngazi ya Kitaifa
inahudumia wagonjwa wa akili waliotenda makosa ya jinai. Taasisi hii ina vitanda 250.
Sehemu zote mbili zimekuwa zikiboreshwa mara kwa mara.
Hospitali imeweza kupunguza msongamano wa wagonjwa kama ifuatavyo:
a. Huduma kwa wagonjwa wa akili zimeboreshwa kwa kuanzisha ufuatiliaji wa karibu wa
maendeleo ya afya ya mgonjwa na matumizi ya dawa. Hatua hii imepunguza wastani
wa siku za wagonjwa za kukaa wodini kutoka siku 60 hadi 50.
b. Hospitali ilianza na vitanda 29 kwa sasa ina vitanda 500.
c. Idadi ya wagonjwa wa akili waliolazwa imepungua kwa 28.6% yaani kutoka wastani wa
wagonjwa 700 kwa siku hadi wastani wa wagonjwa 500 kwa siku. Hatua hii imepanua
nafasi kwa mgonjwa kwa kitanda na kupunguza gharama za chakula na malazi.
70

d. Ujenzi wa Kituo cha kuhudumia waathirika wa Dawa za kulevya.
e. Kutoa mafunzo kwa vitendo kwa Madaktari waliohitimu mafunzo.
Hospitali ya Kibong’oto
Hospitali ilianzishwa 1926 kama Sanatoria kwa ajili ya wagonjwa wa Kifua Kiuu ikitoa
huduma kwa ajili ya Afrika mashariki chini ya ukoloni wa Waingereza. Ilitoa huduma kama
hospitali mwaka 1952. Hospitali inamilikiwa na Serikali na hadi mwaka 1961 ilikuwa na
vitanda 226 na kwa sasa ina vitanda 340. Hospitali hii hutoa huduma za ngazi ya Kitaifa za
uchunguzi na matibabu ya magonjwa ya kifua kikuu. Wagonjwa wanaolazwa ni wale
wanaoletwa kutoka hospitali za mikoa na wale wanaokuja kutibiwa bila rufaa. Maendeleo
na mafanikio ya hospitali hii ni kama ifuatavyo:
(a) Kufanya ukarabati wa majengo ya Hospitali.
(b) Kujenga majengo mapya ili kuongeza uwezo wa Hospitali kuhudumia wagonjwa
wengi.
(c) Kuboresha maabara ya hospitali ili iweze kutoa huduma za kisasa kwa wagonjwa
wenye Kifua kikuu.
(d) Kufunga mashine za kisasa kwa ajili ya uchunguzi wa Wagonjwa wenye Kifua Kikuu
(e) Kuanzisha uchunguzi na matibabu ya wagonjwa wenye Kifua Kikuu sugu.
(f) Kutoa elimu kwa umma kupitia radio na television juu ya tahadhari zinazopaswa
kuchukuliwa kujikinga na maambukizi ya ugonjwa wa Kifua Kikuu.
(vii) Tiba Asili na Tiba Mbadala.
Huduma za tiba asili zimekuwepo tangu kuwepo kwa mwanadamu wa kwanza kuishi hapa
Tanzania. Huduma hizi zilidhoofishwa na ujio wa Wageni na hususan Wakoloni
(Wajerumani 1884-1916 na Waingereza 1916-1961). Katika kipindi cha ukoloni tiba asili
ilihusishwa na uchawi.
Baada ya Uhuru, huduma za tiba asili zilipewa msukumo mpya. Tiba asilia ilianza
kutambulika na serikali chini ya sheria ya Wizara ya Afya "Medical Practitioners and
Dentists Ordinance" mwaka 1968 na mwaka 1969, Mganga Mkuu wa Serikali alitoa agizo
la kufanyia utafiti dawa za asili kupitia Maabara ya Mkemia wa Serikali. Hii ilipelekea
kuanzishwa kwa Umoja wa Kitaifa wa Waganga wa jadi ulianzishwa kwa jina la "UWATA,
" kati ya miaka 1971-1974 na kuanzishwa Taasisi ya Utafiti wa tiba na dawa za asili katika
Chuo Kuu cha Dar es Salaam, Kitivo cha Tiba cha Muhimbili. Katika miaka ya 1965-1975
tiba mbadala iliingizwa nchini, hususan tiba asili ya Kichina (tiba pini). Mwaka 1979, Tiba
asili ilijumuishwa kuwa mojawapo ya majukumu ya Taasisi ya Utafiti wa Magonjwa ya
Binadamu.
Serikali iliihamisha kutoka Utamaduni kwenda Wizara ya Afya 1989 na mwaka huo huo
kitengo cha tiba asili kilianzishwa. Mnamo mwaka 1990 tiba asili ilijumuishwa katika Sera
ya Taifa ya Afya. Aidha, katika miaka ya 1990 tiba mbadala inayojumuisha naturopathia,
homoeopathia, tiba ya radioniki iliingizwa nchini, na kuijumuisha na Tiba Asili na kuwa
kitengo cha “Tiba Asili na Tiba Mbadala.” Tiba Asili ilijumuishwa katika Sera ya Taifa ya
Afya mwaka 1990 na mwaka mmoja baadae Kitengo cha Utafiti wa Tiba Asilia cha Chuo
71

Kikuu cha Dar-es-Salaam kilipanuka na kupanda hadhi na kuwa "Taasisi ya Tiba Asilia."
Mwaka 2000 Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa magonjwa ya binadamu (NIMR) ilianzisha
idara ya utafiti wa tiba asili na Sera ya Utekelezaji ya Tiba Asili na Ukunga wa Tiba Asili
iliundwa. Miaka miwili baadae Sheria Namba 23 ya Tiba Asili na Tiba Mbadala ilitungwa
na Bunge. Tanzania ilishiriki pamoja na nchi nyingine za Kifrika katika kuadhimisha siku
ya tiba asili ya Mwafrika mwaka 2003.
Baraza la Tiba Asili na Tiba Mbadala iliundwa 2005. Kati ya 2006-2008, Baraza
lilitengeneza kanuni na miongozo mbalimbali ya kuendeleza tiba asili na tiba mbadala.
Wizara iliteua waratibu wa tiba asili ngazi ya mkoa na halmashauri na kuwafundisha
kuhusu sheria, kanuni na utaratibu wa kuwasajili watoa huduma wa tiba asili na tiba
mbadala nchini kati ya 2010-2011 na ilianza usajili wa watoa huduma wa tiba asili na tiba
mbadala katika kipindi hiki.
72

9.0 USTAWI WA JAMII
Utangulizi
Huduma rasmi za Ustawi wa Jamii zilianza kutolewa na Serikali ya kikoloni kuanzia
mwaka 1946. Serikali ya kikoloni ya Kiingereza ilianzisha Kitengo cha Majaribio na
Ujenzi wa Tabia ndani ya Wizara ya Serikali za Mitaa na Nyumba mnamo mwaka 1949 ili
washirikiane na Maendeleo ya Jamii katika kusaidia kutatua matatizo ya wananchi. Sheria
zifuatazo zilitumika katika utendaji kazi kipindi hicho cha ukoloni:
• Sheria ya majaribio na ujenzi wa tabia ya mwaka 1947, Sura ya 247 na sheria ya watoto
na vijana sura ya 13 ya mwaka 1937.
• Sheria ya Matunzo ya watoto waliozaliwa nje ya ndoa ya mwaka 1949 na Sheria ya
malezi ya kambo na kuasili ya mwaka 1955.
Baada ya Uhuru, huduma za ustawi wa jamii zilipewa msukumo mpya kwa kuzieneza kwa
wananchi walio wengi ikilinganishwa na ilivyokuwa kabla ya uhuru. Kutokana na
kutambua umuhimu wa huduma za ustawi wa jamii nchini, serikali iliamua kwa makusudi
kuunda Idara ya Ustawi wa Jamii ili iweze kutoa, kusimamia na kuratibu huduma hizo.
Huduma za Ustawi wa Jamii baada ya uhuru ziliongezeka kutoka zile za majaribio na
ujenzi wa tabia na kujumuisha huduma za ustawi wa familia, watoto na malezi, makuzi na
maendeleo ya mtoto, huduma kwa wazee na watu wenye ulemavu; na huduma za
marekebisho, ujenzi wa tabia na haki za mtoto kisheria ambazo zinatolewa kwa misingi ya
ushirikwishwaji wa jamii. Kwa sasa huduma hizi zinatolewa chini ya vitengo vitatu
ambavyo ni
• Marekebisho Tabia na haki haki za mtoto kisheria.
• Ustawi wa familia, watoto na malezi, makuzi na maendeleo ya awali ya watoto.
• Huduma kwa watu wenye ulemavu na wazee.
• Maendeleo ya watumishi wa kada ya maafisa ustawi wa jamii.
Maendeleo na mafanikio:
Kwa wakati huo Idara ya Ujenzi wa Tabia ilikuwa inatoa huduma zifuatazo:-
(a) Ujenzi wa tabia ambao mpango wake unapanuliwa kuhusu huduma za marekebisho.
(b) Huduma za jumla kwa familia na mtu mmoja mmoja.
(c) Ustawi wa watoto.
(d) Matunzo ya wasiojiweza.
(e) Watu wenye ulemavu.
73

Kutokana na kuongezeka kwa changamoto za kijamii na kiuchumi huduma za Ustawi wa
Jamii zilikuwa zikihamishwa kutoka Idara moja kwenda nyingine ili kukabili mahitaji na
changamoto zilizokuwa zinajitokeza.
Mwaka 1961, Idara ya Ustawi wa Jamii, ilikuwa katika Wizara ya Ushirika na
Maendeleo.Idara hii ilihamishiwa kwenye Wizara ya Maendeleo ya Utamaduni 1962 na
1963 Idara ya Ujenzi wa Tabia ilipanuliwa na kujumuisha huduma za Ustawi wa Jamii na
ikapewa Jina la Ustawi na Ujenzi wa Tabia (Social Welfare and Probation Services).
Azimio la Arusha la mwaka 1967 liliainisha makundi ambayo yanastahili kupewa huduma
na serikali. Makundi hayo ni pamoja na wazee, watu wenye ulemavu, watoto na wale
ambao hawana uwezo wa kujikimu kimaisha. Mwaka 1967, Wizara ya Maendeleo na
Utamaduni ilibadilishwa kuwa Wizara ya Tawala za Mikoa na Maendeleo Vijijini.
Mwaka 1969, Idara ya Ustawi wa Jamii, ilihamishiwa kwenye Wizara ya Afya na Ustawi
wa Jamii.
Mwaka 1984, ilihamishiwa Ofisi ya Waziri Mkuu, na 1985 ilipelekwa Wizara ya Afya.
Miaka
mitano baadae, Idara ilihamishiwa Wizara ya Kazi, Maendeleo ya Vijana na Michezo hadi
2006
ilipopelekwa Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii ambako ndiko ilipo mpaka sasa.
Huduma za Ustawi wa Jamii baada ya uhuru ziliongezeka kutoka zile za majaribio na ujenzi
wa tabia na kujumuisha huduma za ustawi wa familia, watoto na malezi makuzi na
maendeleo ya mtoto, huduma kwa wazee na watu wenye ulemavu; na huduma za
marekebisho, ujenzi wa tabia na haki za mtoto kisheria ambazo zinatolewa kwa misingi ya
ushirikishwaji wa jamii.
Shughuli za Ustawi wa Jamii, zinasimamiwa na Kamishina akisaidiwa na Makamishna
Wasaidizi watatu ambao ni wakuu wa vitengo 3 ambavyo ni:-
• Marekebisho, ujenzi wa tabia na haki za mtoto kisheria;
• Ustawi wa familia na watoto na malezi, makuzi na maendeleo ya changamshi ya watoto;
na
• Huduma kwa watu wenye ulemavu na wazee na Kitengo cha Mafunzo kwa watumishi.
Matukio mengine muhimu ni pamoja na kuanzishwa kwa Idara ya Ustawi wa Jamii (Idara
ya Ustawi na Ujenzi wa tabia) 1961. Pia, Serikali iliridhi vituo vitano vya watu wenye
ulemavu na wasiojiweza na baadae ilirithi shule ya Maadilisho iliyokuwa inaendeshwa na
serikali ya kikoloni. Tanzania National Childrens Society ilianzishwa 1964 na 1969, Kituo
cha Taifa cha watoto yatima Kurasini kilianzishwa. Baraza la Huduma za Ustawi wa Jamii
na Vyuo saba vya Watu wenye Ulemavu vilianzishwa hapo baadae katika miaka ya 70.
74

Baraza la usuluhishi wa ndoa linalotoa huduma za usuluhishi na upatanishi kwa wanandoa
wenye mifarakano lilianzishwa 1971 baada ya kutungwa Sheria ya Ndoa. Mwaka huo huo,
vyuo vya malezi ya watoto wadogo vinavyotoa mafunzo ya taaluma ya malezi vilianzishwa.
Vituo vya kulelea watoto wadogo mchana na Mpango wa marekebisho kwa watu wenye
ulemavu katika vyuo vya watu wenye ulemavu na katika jamii vilianzishwa 1975. Mwaka
1981 Serikali ilitambua rasmi vyama vya watu wenye ulemavu na kuhamasisha jamii ili
ishiriki kimamilifu katika kuwahudumia na kuhakkisha wanashirikishwa katika shughuli za
maendeleo na baadae mwaka wa kimataifa kwa watu wenye ulemavu ulitangazwa rasmi.
Maadhimisho yake hufanyika tarehe 3 Desemba kila mwaka.
Kuwepo kwa sheria ya ajira na ya matunzo kwa watu wenye ulemavu pamoja na kanuni
zake mwaka 1982 kulipelekea kuanzishwa kwa vyama vitano vya watu wenye ulemavu
(CHAWATA, TAS, Chana cha wasioona, Chama wa wasiosikia, TAMH). Baadae (1986),
kituo cha mama na mtoto kilichoko Ilonga-Morogoro kwa ajili ya unasihi juu ya malezi ya
watoto kilianzishwa.
Stashahada ya juu ya Taaluma ya Ustawi wa Jamii katika taasisi ya ustawi wa jamii
Kijitonyama ilianzishwa mwaka 1988. Mwaka 1991, kituo cha kutoa huduma za utengemao
kwa vijana walioathirika na pombe na dawa za kulevya kilianzishwa na Serikali iliridhia
Mkataba wa Kimataifa wa haki za mtoto. Hii ilifuatiwa na kuanzishwa kwa mpango wa
huduma za marekebisho kwa watu wenye ulemavu 1992 na mpango wa Uhai,Ulinzi na
malezi ya watoto pamoja na kutolewa Tamko la Rais kuwa huduma za majaribio na ujenzi
wa tabia zitatolewa nchi nzima na kuongezeka kwa vyuo vya malezi ya watoto toka vituo
vitano hadi vinane mwaka 1995.
Serikali ilifanya zoezi maalum la kujua hali za watoto yatima na wale wanaoishi katika
mazingira hatarishi katika halmashauri 7 mwaka 1999 na mwaka 2001 ilianzishwa mpango
76

wa malezi matunzo na ulinzi wa watoto walio katika mazingira hatarishi yenye misingi ya
kijamii. Mwaka 2002, kuliundwa mwongozo wa marekebisho ya tabia kwa waathirika wa
madawa ya kulevya na pombe. Hii ilifuatiwa na Sera ya taifa ya wazee iliondaliwa 2003.
Ofisi ya Mkuu wa Makazi ya Wazee na Wasiojiweza Nung’e
Mwaka 2003 ulishuhudia pia kuwepo kwa mwongozo wa mafunzo ya stadi za malezi kwa
wazazi/walezi wa watoto walio katika mazingira hatarishi, mwongozo wa mafunzo ya
malezi, makuzi na maendeleo changamshi ya awali ya watoto wadogo, kuwepo kwa
mwongozo wa uanzishaji na uendeshaji wa makao ya watoto na mwongozo wa utambuzi
kwa watoto walio katika mazingira hatarishi.
Tanzania ilijiunga na Taasisi ya marekebisho ya Afrika (African Rehabilitation Institute) na
kuandaa Sera ya taifa ya watu wenye ulemavu 2004. Mwaka mmoja baadae, iliandaliwa
Mwongozo wa mpango wa uwezeshaji haki jamii pamoja na moduli za kutolea mafunzo ya
uwezeshaji haki jamii ngazi ya kata na vijiji ulivumbuliwa. Hii ilipelekea kuingizwa kwa
mahitaji ya makundi maalum katika MKUKUTA/MKURABITA. Mwaka 2007 mfumo wa
utunzaji takwimu za watoto walio katika mazingira hatarishi katika ngazi ya taifa na ngazi
ya Halmashauri uliwekwa. Miaka miwili baadae, Serikali iliridhia mkataba wa kimataifa wa
haki na ulinzi kwa watu wenye ulemavu pamoja na kanuni za kimataifa za utoaji wa fursa
sawa kwa watu wenye ulemavu. Pia kuliandaliwa mwongozo wa upatikanaji, utoaji na
usambazaji wa nyenzo kwa kujimudu kwa watu wenye ulemavu. Jitihada hizi zilifutiwa na
kutunga Sheria ya watu wenye ulemavu na Sheria ya mtoto mwaka 2010.
77

Jengo jipya la Mahabusi ya Watoto Mtwara
78

10.0 HUDUMA ZA SHERIA
Kitengo cha Sheira kiliundwa rasmi tarehe 13 Januari 2009 baada ya muundo wa Wizara
kuidhinishwa na Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania. Kazi kubwa za Kitengo cha
Sheria ni kutoa ushauri wa kisheria kwa Wizara na Taasisi ambazo ziko chini ya Wizara ya
Afya na Ustawi wa Jamii.
Majukumu mahsusi
i) Kutoa ushauri wa kisheria kwa Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii;
ii) Kuandaa mapendekezo ya miswada ya sheria;
iii) Kuandaa mikataba ambayo wizara ni sehemu ya mikataba hiyo;
iv) Kuratibu masuala ya uandaaji wa Nyaraka za Baraza la Mawaziri, hususan
zinazozungumzia mapendekezo ya sheria ya afya na ustawi wa jamii;
v) Kutoa ushauri kwa wizara kuhusu masuala ya kisheria yanayohusu ushirikiano na
mashirika ya kitaifa na kimataifa;
vi) Kufuatilia kesi zote zinazoihusu Wizara;
vii) Kuwasiliana na Ofisi ya Mwanasheria Mkuu wa Serikali kuhusu masuala yote ya
kisheria na kuandaa miswada, Kanuni, ushauri wa kisheria na kesi mbalimbali
zinazoihusu Wizara;
Maendeleo na Mafanikio
Sheria mbalimbali zinazosimamia wataalam wa Afya, Sheria za kupambana na magonjwa
mbalimbali, Sheria za kusimamia viwango mbalimbali kwa lengo la kuboresha huduma za
afya, kuunda taasisi chini ya wizara, vyanzo mbadala vya fedha katika sekta ya afya
zimetungwa na nyingine kubadilishwa kulingana na mabadiliko mbalimbali.
Katika miaka ya 1961 – 1970, huduma za Sheria kwa Wizara zilikuwa zikitolewa na Ofisi
ya Mwanasheria Mkuu wa Serikali, Sheria nyingi kipindi hicho zilikuwa ni zile
zilizotungwa wakati wa ukoloni. Kipindi cha mara baada ya Uhuru, kulikuwa na mabadiliko
ya kisera, ambapo Serikali iliidhinisha Sera ya Ujamaa na Kujitengema Kupitia Azimio la
Arusha. Mabadiliko hayo ya Sera, yalisababisha mabadiliko mbalimbali ya sheria ili
ziendane na Sera hiyo. Upande wa Sekta ya Afya katika kipindi hiki hakukuwa na
mabadiliko ya Sheria.
Katika miaka ya 1971-1980, Wizara iliendelea kupata huduma za kisheria moja kwa moja
toka Ofisi ya Mwanasheria Mkuu wa Serikali. Katika kipindi hiki, Serikali ilipitisha Sheria
ya Usajili wa Hospitali Binafisi, 1977. Lengo la Sheria hii ilikuwa ni kuzuia madaktari
binafsi kuwa na huduma za Hospitali Binafsi. Huduma Binafsi ziliendelea kwa wale
waliokuwa nazo tu mf. Dr C V Mtawali, Dr Khan, Dr Hashim nk. Taasisi za Kidini,
Mashirika ya Umma na Hospitali za Chama na Jumuia zake, ziliendelea kuruhusiwa kutoa
huduma za afya baada ya kupata usajili.
Katika miaka ya 1981-1990, Wizara ilipata Wakili wa Serikali toka Ofisi ya Mwanasheria
Mkuu wa Serikali na kuwa kiungo cha shughuli za kisheria kati ya Wizara na Ofisi ya
Mwanasheria Mkuu wa Serikali. Katika kipindi hicho, kulikuwa na mabadiliko mbalimbali
ya kiuchumi na kijamii nchini na duniani. Kutokana na mabadiliko hayo, Serikali
iliidhinisha Sera ya Mabadiliko ya Kiuchumi ambapo Soko Huria na Uwekezaji
viliidhinishwa. Upande wa Sekta ya Afya, Mabadiliko ya Sekta ya Afya, yalifanyika.
Mabadiliko mbalimbali yenye kuhitaji sheria mpya na mapitio lilihitajika. Mabadiliko ya
79

Na.
kisera yaliifanya Wizara na Serikali kwa ujumla, kutoka kuwa mtoa huduma na kuwa
mwezeshaji na msimamizi wa huduma hizo (facilitator and regulator).
Katika miaka ya 1991 – 2000, kutokana na Mabadiliko katika Sekta ya Afya, Sheria
mbalimbali zilipitishwa, kubwa ilikuwa ni Marekebisho ya Sheria ya Usajili wa Hospitali
Binafsi, 1991 ambapo Madaktari Binafsi waliruhusiwa kufungua Hospitali Binafsi, na wale
walio katika ajira Serikalini, waliruhusiwa kufungua Zahanati na Kliniki. Sheria ya Usajili
wa Maabara Binafsi ilipitishwa kwa lengo la kusimamia ubora wa huduma zinazotolewa.
Katika miaka ya karibuni 2001 – 2011, utekelezaji wa Mabadiliko katika Sekta ya Afya
unaendelea, mahitaji ya kuwa na Shera mbalimbali bado upo, Sheria mbalimbali zinaendele
kutungwa, kwa lengo la kuweka usimamizi wa kisheria katika maeneo ambayo yalihitaji
Sheria. Sheria zilizotungwa tangu mwaka 1961, zimeorodheshwa katika Jedwali Na. 14 la
Taarifa hii.
Jedwali 14: Sheria mpya na zilizofaniwa marekebisho katika kipindi cha miaka 50 ya uhuru
Mwaka Jina la sheria Madhumuni
1 1973 Taasisi ya Chakula na Lishe
Tanzania
2 1979
The Tanzania Food and Nutrition
Centre Act, Cap 109
Taasisi ya Kitaifa ya Utafiti wa
Magonjwa ya Binadamu
3 1993
The National Institute for Medical
Research Act Cap 59
Bohari ya Dawa
4 1996
The Medical Stores Department Act,
Cap 70
Taasisi ya Saratani Ocean Road
5 1996
The Ocean Road Cancer Institute Act
Cap 86
Taasisi ya Mifupa Muhimbili
6 1999
The Muhimbili Orthopaedic Institute
Cap 94
Sheria ya Mfuko wa Taifa wa Bima
ya Afya.
The National Health Insurance Fund
Act, Cap 395
7 2001 Sheria ya Mfuko wa Afya ya Jamii
The Community Health Fund Act,
Cap 409
Sheria ya kuanzisha Taasisi ya Chakula
na Lishe nchini.
Sheria ya kuanzisha Taasisi ya Taifa ya
Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu
nchini.
Sheria hii ni kwa ajili ya kuanzisha
Idara ya MSD kwa ajili ya kununua,
kuhifadhi na kusambaza dawa nchini.
Sheria hii imeanzisha Hospitali ya
Saratani ya Ocean road.
Sheria ya kuanzisha Taasisi ya Mifupa
ya Muhimbili.
Sheria hii imeanzisha Mfuko wa Bima
ya Afya kwa watumishi wa serikali.
Sheria hii imeanzisha Mfuko wa Afya
ya Jamii.
80

8 2001 Sheria ya Hospitali ya Taifa
Muhimbili
9 2002
The Muhimbili National Hospital
Act, Cap150
Sheria ya Tiba Asili na Tiba
Mbadala
The Traditional and Alternative
Medicine Act, Cap 244
10 2002 Sheria ya Famasi
The Pharmacy Act, Cap 311
11 2003 Sheria ya Chakula Dawa na
Vipodozi
The Tanzania Food Drugs and
Cosmetics Act, Cap 219
12 2003 Sheria ya kudhibiti Bidhaa za
Tumbaku
13 2003
The Tobacco Products (Regulation)
Act, Cap 121
Sheria ya usimamizi na udhibiti wa
kemikali za Majumbani na
Viwandani
The Industrial and Consumers
Chemicals (Management and
Control) Act, Cap 182
14 2007 Sheria ya Kusajili Wataalamu wa
Afya ya Mazingira
The Environmental Health
Practitioners (Registration) Act, No
20 of 2007
15 2007 Sheria ya Wataalamu wa Macho
The Optometry Act, No 12 of 2007
16 2007 Sheria ya Wataalamu wa Maabara za
Afya
The Health Laboratory Practitioners
Act, No. 22 of 2007
Sheria hii imeanzisha Hospital ya Taifa
ya Muhimbili.
Sheria hii imekusudia kurasimisha
huduma za waganga wa jadi nchini kwa
kuwasajili na kuwatambua pamoja na
kuweka kanuni za kusimamia huduma
hizi.
Sheria hii imeanzisha Baraza la Famasi
na kuweka kazi zake pamoja na udhibiti
wa taaluma ya famasi.
Sheria hii imekusudia kuboresha
huduma kwa bora na kanuni za
kudhibiti chakula, madawa na sumu na
vipodozi ili kumkinga mtumiaji asipate
madhara, kwa kusimamia viwango
husika.
Sheria hii ni maalum kwa ajili ya
kusimamia bidhaa za tumbaku nchini.
Sheria hii ni kwa ajili ya kusimamia
na kudhibiti uzalishaji, uingizaji,
usafirishaji, kuhifadhi na kuharibu
kemikali.
Sheria hii imekusudia kuunda Baraza
la Kusimamimia na Kusajili
Wataalamu wa Afya ya mazingira na
mambo yanayohusiana na taaluma hiyo.
Sheria imekusudia kuboresha huduma
za macho kwa kuanzisha baraza la
wataalamu wa macho nchini ili
kusimamia wataalamu na taaluma hiyo
nchini
Sheria hii ni kwa ajili ya usajili na
kuweka kanuni za utendaji wa
wataalamu wa maabara nchini.
81

17 2007 Sheria ya Wataalamu wa Radiolojia
na Mionzi
The Medical Radiology and Imaging
Professionals Act, No. 21 of 2007.
18 2008 Sheria ya Kuzuia na Kudhibiti
Virusi na UKIMWI
The HIV and AIDS (Prevention and
Control) Act, No. 2 of 2008
19 2008 Sheria ya Afya ya Akili
The Mental Health Act, No 21 of
2008.
20 2009 Sheria ya Vinasaba vya Binadamu
The Human DNA (Regulation) Act,
No. 9 of 2009.
21 2009 Sheria ya Afya ya Jamii
The Public Health Act, No.1 of
2009
22 2010 Sheria ya Watu Wenye Ulemavu
The Persons with Disabilities Act,
No. 9 of 2010
23 2010 Sheria ya Uuguzi na Ukunga
The Nursing and Midwifery Act,
No.1 of 2010
24 2010 Sheria ya Mtoto
The Law of the Child Act , No. 21
of 2010
Sheria hii imeanzisha baraza la
wataalamu wa mionzi na kuweka
majukumu yake na kuanzisha kanuni za
kudhibiti taaluma hii
Sheria hii imekusudia kupambana na
UKIMWI katika jamiii na kusaidia
watu wanaoishi na virusi vya UKIMWI
pamoja mna kuweka na kusimamia
mipango mbalimbali ya kudhibiti
maambukizi ya VVU/UKIMWI.
Sheria hii ina madhumuni ya kuratibu
na kusaidia Wagonjwa wa afya ya akili
nchini na kuweka huduma za kinga
dhidi ya magonjwa ya akili, na
kushirikisha jamii katika kutoa huduma
kwa wagonjwa wa akili.
Sheria hii ina malengo ya kuweka
misingi na utaratibu wa kusimamia
matumizi ya technologia ya vinasaba
vya binadamu.
Sheria hii ni kwa ajili ya kulinda
kuhifadhi na kuboresha usafi wa
mazingira nchini na kuboresha huduma
muhimu ili mazingira na makazi ya
wananchi yawe safi na bora
Sheria hii imekusudia ya kutambua na
kusimamia haki za Watu Wenye
Ulemavu nchini.
Sheria hii ina malengo ya kuboresha
huduma za afya nchini.
Sheria hii ya Mtoto imeweka haki za
msingi za watoto nchini.
82

Wizara iliishauri na kuiwezesha Serikali kuridhia/kukubali Mikataba mbalimbali ya
Kimataifa ikiwemo:-
(i) The SADC Protocol of Health (Novemba 2002)
(ii) The UN Standard Rules on the Rights of People with Disabilities (Desemba 2006).
(iii)The WHO Framework Convention on Tobacco Control (Februari 2007).
(iv) The Convention on the Rights of People with Disability, (Aprili, 2009).
(v) The Optional Protocol on the Rights of People with Disability (Aprili, 2010).
83

11.0 ELIMU, HABARI NA MAWASILIANO
Utangulizi
Kitengo hiki kilianzishwa katika Wizara pamoja na Wizara nyingine kwa Agizo la Serikali
ya Awamu ya Tatu, mwaka 2003. Lengo kuu ni kuhakikisha kuwa habari kuhusu huduma
za afya na ustawi wa jamii zinawafikia wananchi na wadau wengine kwa njia ambayo ni
rahisi zaidi. Aidha, ni kiungo kati ya Wizara na Vyombo vya Habari pamoja na wadau
wengine wa Sekta ya Afya na Ustawi wa Jamii. Mwaka 2009, Serikali ya awamu ya nne,
iliteua wasemaji wa Wizara lengo likiwa kuboresha zaidi mawasiliano kati ya vyombo vya
Habari, Wananchi, na wadau wengine
Majukumu mahsusi :
i) Kufanya mawasiliano /mazungumzo na Vyombo vya Habari ikiwa ni pamoja na
wananchi kuhusu masuala ya Wizara.
ii) Kutayarisha vipindi vya Radio, Television vijarida vinavyohusu Sera na mabadiliko
yanayotokea katika Sekta ya Afya na Ustawi wa Jamii.
iii) Kuandaa na kuratibu mikutano mbalimbali kati ya Wizara na Vyombo vya Habari.
pamoja na maonyesho mbalimbali ya Kitaifa.
iv) Kuweka habari zote muhimu za Wizara katika tovuti kwa wakati.
Maendeleo na Mafanikio
Kitengo hiki kimeiwezesha Wizara kutoa taarifa zake kwa urahisi zaidi kwa kutumia Radio,
Television, Magazeti, Tovuti na Mikutano na Waandishi wa Habari. Vilevile, kwa kutumia
Kitengo, ambacho Kinaratibu maonyesho mbalimbali ya kitaifa kama vile wiki ya Utumishi
kwa Umma, Saba Saba na Nane Nane Wizara imeweza kujitangaza wakati huo na kutoa
huduma mbalimbali.
Baadhi ya shughuli zilizofanyika ni kama ifuatavyo:
i) Wizara imeandaa mikutano na waandishi wa habari pamoja na kutoa ufaafanuzi wa
masuala mbalimbali yanayohusu afya na ustawi wa jamii.
ii) Wizara imeshiriki katika maonesho mbalimbali ya kitaifa.
iii) Wizara imetengeneza makala kuhusu sera na mabadiliko ya Wizara.
iv) Wizara imejibu maoni na kusaidia watu wenye matatizo kupitia tovuti ya Rais ya
“wananchi” pamoja na kwenye vyombo vingine vya habarí.
Changamoto iliyopo inahusu kukidhi mahitaji ya vyombo mbalimbali vya habari na
kufikisha habari na elimu kwa wananchi na wadau wote. Aidha rasilimali watu na fedha
inahitajika ili kuboresha huduma hii. Aidha, kitengo kinatarajia kuwa na mtandao endelevu
wa habari, elimu na mawasiliano ambao unakidhi wadau wote.
84

12.0 TAASISI NA WAKALA
12.1 MFUKO WA TAIFA WA BIMA YA AFYA
Utangulizi
Tangu kupata uhuru mwaka 1961, Serikali ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ilikuwa
inatoa bure huduma mbalimbali za kijamii kwa raia wake, zikiwemo huduma za afya.
Kufuatia mabadiliko makubwa ya kiuchumi duniani, mwanzoni mwa miaka ya 1990,
Serikali ililazimika kuanzisha mfumo wa kuchangia huduma za kijamii ili kukidhi masharti
ya kupatiwa mikopo na misaada iliyokuwa inasimamiwa na Benki ya Dunia na Shirika la
Fedha la Kimataifa – IMF. Katika mazingira mwishoni mwa miaka ya 90 Serikali iliamua
kubuni utaratibu bora zaidi na rahisi wa kuchangia huduma za afya na kuanzisha Mfuko wa
Taifa wa Bima ya Afya na Mfuko wa Afya ya Jamii (CHF). Sababu zilizosababisha
uanzishwaji wa Mfuko zilikuwa ni: -
• Kuiwezesha Serikali kuwa na utaratibu madhubuti na endelevu wa uchangiaji wa
matibabu unaojitegemea nje ya bajeti ya serikali na unaohudumia watu wengi.
• Kuiwezesha Serikali kuwa na utaratibu utakaowezesha uchangiaji wa ukuwaji na
maendeleo ya sekta ya afya nchini kupitia uwekezaji na uboreshaji wa huduma za
matibabu.
• Kuiwezesha Serikali kuwa na utaratibu wa kushirikisha sekta binafsi katika huduma za
matibabu na kuwashirikisha wananchi katika kuchangia huduma hizo.
NHIF ilianzishwa kama njia muafaka ya uchangiaji wa huduma za afya na kuziba pengo la
upungufu wa fedha katika huduma za afya ambazo awali zilikuwa zinagharamiwa na
Serikali.
Majukumu ya NHIF
• Kuandikishwa wanachama na kuwapatia vitambulisho;
• Kukusanya michango na kuitunza;
• Kuwekeza fedha za ziada katika vitega uchumi;
• Kusajili watoa huduma;
• Kulipa watoa huduma;
• Kufanya tathmini ya uhai wa Mfuko (Actuarial valuation).
Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya una jukumu la kusimamia huduma za matibabu kwa
wanachama wake kupitia Hospitali za Serikali, madhehebu ya dini, watu binafsi na Maduka
ya Dawa ambayo yamesajiliwa na Mfuko kutoa huduma kwa wanachama wake. Mfuko huu
pia unawajibika kuandikisha wanachama na kuwapatia vitambulisho vya matibabu. Mfuko
pia unawajibu wa kuhakikisha kuwa wanachama wake wanapata huduma bora za matibabu
katika vituo vilivyosajiliwa kwa mujibu wa makubaliano na miongozo inayotolewa na
Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii na NHIF.
Mwanachama wa Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya na Mfuko wa Afya ya Jamii
anatambuliwa kwa kadi yake ya uanachama au barua ya utambulisho ya Mfuko (iwapo kadi
yake bado haijawa tayari) kila anapokwenda kupata huduma ya matibabu. Mfuko
85

unagharamia matibabu sawasawa kwa wanachama wake wote bila kujali kiasi cha
uchangiaji wa mwanachama.
Maendeleo na Mafanikio
Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya ni taasisi ya umma iliyoanzishwa 1999 kwa Sheria ya
Bunge Na. 8 ya mwaka 1999 (Sura Na. 395 ya Sheria za Tanzania). Mfuko huu
umeanzishwa ili kusimamia huduma za matibabu kwa watumishi wa umma kupita Hospitali
za Serikali, madhehebu ya dini, watu binafsi na Maduka ya Dawa ambayo yamesajiliwa na
Mfuko.
Mwaka 2002,Mabadiliko ya sheria yalifanyika ili kujumuisha watumishi wote wa sekta ya
umma, badala ya watumishi wa serikali kuu pakee. Usajili wa wanafunzi wa Vyuo vya
Elimu ya Juu 2008 na hadi sasa wanafunzi 17,980 wameshajiunga na Mfuko wa Taifa wa
Bima ya Afya kutoka Vyuo Vikuu na vyuo vingine nchini.
Sheria Na. 3 ya 2009 na Na. 2 ya 2010 sasa zinaruhusu Mfuko kujumuisha makundi
mengine zaidi ya watumishi wa umma kama vile madiwani, wanachama wastaafu, majeshi
ya polisi, magereza, uhamiaji na zimamoto na wengine kama Waziri atakavyoamua
akishauriwa na Bodi ya Wakurugenzi.
Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya ulianza kuhudumia waheshimiwa madiwani 2010. Aidha
Mfuko ulikasimiwa madaraka ya kusimamia uendeshaji wa Mifuko ya Afya ya Jamii
(CHF). Pia usajili wa majeshi ulianza na hadi sasa jumla ya wanachama 43,843
wameshajisajili ambao ni sawa na asilimia 63 ya wanachama 69,803 waliotegemewa
kujisajili. Kati ya wanachama waliojisajili 31,674 kutoka majeshi ya polisi, 10,120
magereza, 1,508 uhamiaji na 541 Zima moto.
Idadi ya Wanachama:
Mfuko kwa ujumla umekuwa ukiongeza wanachama kwa wastani wa asilimia 14.5 kila
mwaka na hadi kufikia tarehe 31 Machi 2011, wanachama wameongezeka mara tatu zaidi
ukilinganisha na wanachama waliokuwepo mwaka2001.
Mfuko una wanufaika wapatao 5,217,187. Idadi hii ni sawa na asilimia 15.2 ya Watanzania
wote na ni asilimia 7.2 inachangiwa na wanachama wa Bima ya Afya (NHIF) na asilimia
8.0 inachangiwa na wanachama wa Mifuko ya Afya ya Jamii (CHF). Mlinganisho huu
unazingatia idadi ya Watanzania kama ilivyotolewa na Sensa ya Watu ya mwaka 2002
yenye idadi ya watu wapatao 34.4 milioni.
Hata hivyo, kwa kulinganisha na ukuaji wa idadi ya watu hadi kufikia mwaka 2011,
Tanzania inakisiwa kuwa na jumla ya Watanzania wapatao 42,746,620. Hivyo Mfuko
unakadiriwa kutoa huduma kwa wanachama wapatao 5,217,187 idadi ambayo ni sawa na
asililimia 12.2 ya Watanzania wote.
Mfuko pia umekamilisha tathmini ya kitaalamu ambayo imetoa mapendekezo ya kuongeza
idadi ya wanufaika zaidi ya sita (6) iliyopo sasa kwa gharama kidogo ili kuongeza uwigo wa
wanufaika kwa mwanachama wa Mfuko. Mpango huu unajulikana kama NHIF mPlus na
umesharidhiwa na Bodi ya Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya kwa utekelezaji. Kwa sasa
86

taratibu za kisheria zinaendelea ili kuhakikisha kuwa mpango huu unapata baraka za Baraza
la Mawaziri na hatimae kupitishwa na Bunge kwa utekelezaji.
Kwa kutumia mpango huu, idadi ya Watanzania watakao tibiwa kwa kutumia utaratibu wa
Bima ya Afya itaongezaka kwa asilimia kubwa na nia ni kufikia lengo la kutoa huduma za
matibabu kwa Watanzania wengi zaidi (Universal Coverage).
Mtandao wa Ofisi za NHIF
Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya umekusudia kusogeza huduma karibu zaidi na wateja
wake kwa kufungua ofisi za kanda ambazo zitakuwa zinahudumia mikoa miwili miwili.
Hadi sasa Mfuko umefungua ofisi za Kanda katika mikoa na una ofisi za Kanda Kumi na
tatu zilizo katika mikoa mbalimbali ikiwa ni pamoja na Kanda ya Mashariki (DSM), ikiwa
na ofisi katika wilaya za Ilala, Temeke na Kinondoni. Aidha Mfuko una ofisi katika Kanda
ya Ziwa- Mwanza, Kanda ya Kati - Dodoma, Kanda ya Magharibi - Tabora, Kanda ya
Kaskazini Mashariki - Moshi, Kanda ya Kask. Magharibi - Arusha, Kanda ya Kusini -
Mtwara, Kanda ya Nyanda za Juu Kusini - Mbeya, Kanda ya Iringa na Kanda ya Pwani –
Morogoro.
Matarajio
Mfuko wa Taifa wa Bima ya Afya umedhamiria kuwa taasisi bora zaidi ya huduma za afya
katika Ukanda wa Afrika, Kusini mwa Jangwa la Sahara. Ili kutimiza azima hiyo Mfuko
umejiwekea lengo la kufikisha huduma zake kwa asilimia 30 ya Watanzania wote ifikapo
mwaka 2015.
87

12.2 CHAKULA NA LISHE
Utangulizi
Tatizo la utapiamlo nchini ni la siku nyingi. Limekuwepo kabla ya Uhuru na hadi sasa bado
lipo. Tatizo hili lilikuwa kubwa sana kabla ya kupata Uhuru kwa mujibu wa kumbukumbu
zilizopo. Hata hivyo tatizo hili limeendelea kupungua ingawa halijafikia hatua ambayo
linaweza kusemekana kuwa si tatizo tena la kiafya. Kupungua huku kumetokana na juhudi
mbalimbali ambazo zimekuwa zikitekelezwa tangu kabla ya Uhuru na hadi sasa.
Hata hivyo hatua madhubuti na zenye malengo sahihi zimetekelezwa baada ya Uhuru hasa
baada ya kuanzishwa kwa Taasisi ya Chakula na Lishe.
Hatua zilizochukuliwa kabla ya Uhuru
Juhudi za kupambana na tatizo la utapiamlo nchini ambazo hatimaye zilielekeza
kuanzishwa kwa Taasisi ya Chakula na Lishe Tanzania (Tanzania Food and Nutrition
Centre) zilianza kabla ya Uhuru. Kumbukumbu zilizopo zinaonyesha kuwa kati ya mwaka
1920 na 1930 juhudi hizo zilielekezwa katika kuboresha afya na lishe ya vikundi maalumu
katika jamii. Kipaumbele kiliwekwa katika kuzalisha chakula, kubadili tabia ya ulaji na
kutoa posho au mgao (ration) ya chakula kwa jamii iliyokuwa katika taasisi ambazo ni
shule, magereza, hospitali, kambi za mashamba na jeshini. Hivyo juhudi hizi hazikulenga
jamii yote.
Aidha taarifa zilizopatikana kuhusu lishe katika kipindi hicho zilionesha kuwa mlo wa jamii
ya kiafrika ulikuwa hautoshelezi kilishe. Kutokana na taarifa hiyo mwaka 1937 Serikali ya
Ukoloni iliunda Kamati ya kutoa taarifa na kushauri kuhusu lishe katika koloni la
Tanganyika.
Kamati hiyo ilifanya utafiti wa lishe miongoni mwa jamii. Kamati hiyo ilitoa maoni kuwa
uboreshaji wa lishe ya jamii ya kiafrika unaboresha afya yao, utaongeza kinga yao dhidi ya
magonjwa na uimara wa miili yao na hivyo kuongeza uwezo wao wa kuzalisha mali.
Kutokana na mapendekezo ya Kamati hii, Serikali iliandaa program ya lishe. Hata hivyo
program hii haikuweza kutekelzwa kutokana na kuibuka kwa vita ya pili ya dunia.
Msukumo zaidi wa kupambana na utapiamlo ulianza baada ya vita ya pili. Mwaka 1947
Kitengo cha Lishe (Nutrition Unit) kilianzishwa katika Wizara ya Afya na Afisa lishe
aliteuliwa. Kazi kubwa iliyofanywa na kitengo hicho ilikuwa kuanzisha shughuli
mbalimbali za lishe zikijumuisha uchunguzi wa hali ya lishe zililenga kuboresha hali ya
afya ya makundi maalum ambayo yalionekana kuwa na hali mbaya sana.
Kuongezeka kwa vifo, milipuko ya magonjwa na njaa iliyotokea miaka ya 1950
kulikosababishwa na utapiamlo na sababu nyingine kuliisukuma Wizara ya Afya kuweka
juhudi zaidi katika masuala ya lishe. Juhudi hizo zililenga kutazama lishe kama tatizo
linalohusu sekta mbalimbali na hasa baada ya kuanza kwa mafunzo ya lishe katika shule ya
Lishe ya Chuo Kikuu cha Makerere ambacho kilitoa timu ya wataalam wenye taaluma
mchanganyiko.
Hatua hii na nyingine zilisababisha kuanzishwa kwa Kamati ya kisekta ya kushauri Lishe
(Multisectoral Central Advisory Committee on Nutrition), iliyokuwa na jukumu la kupitia
na kushauri kuhusu masuala muhimu ya lishe. Hata hivyo juhudi mahususi za kuboresha
lishe zilichukuliwa mwaka 1961.
88

Lishe baada ya Uhuru
Programu ya utafiti wa hali ya lishe ulifanyika na matokeo yake yalitumika katika kuandaa
Mpango wa Kitaifa wa kuchunguza lishe ya watoto chini ya umri wa miaka mitano,
wanawake wajawazito na wanaonyesha pamoja na watoto wa shule.
Lishe katika kipindi hicho ilipata msukumo wa kisiasa hasa baada ya Rais wa Awamu ya
Kwanza Mwalimu Julius K. Nyerere kutangaza makusudio ya Serikali kupambana na
utapimalo na kuomba msaada kutoka kwa wadau mbalimbali.
Katika mwaka 1966 Serikali ilianzisha Shule ya lishe. Shule hii ilitoa mafunzo ya lishe kwa
Wakunga Maafisa Ugani wa Kilimo, Maafisa Ustawi wa Jamii na Walimu. Aidha,
mashirika mbalimbali yalitoa uhisani wa mafunzo ya lishe, wataalamu, vifaa vya maabara,
fedha za kuendeshea shughuli za ufutailiaji pamoja na chakula cha misaada
Ujio wa Azimio la Arusha
Hiki ni kipindi ambacho Serikali ilianzisha Sera ya kupeleka madaraka mikoani. Sera hii
iliongezea nguvu huduma za maendeleao vijijini. Mwaka 1968 Rais tena alisisitiza juu ya
umuhimu wa lishe katika maendeleo na akatoa rai ya kufanya juhudi ya kuwafikia watoto
katika vijiji kupitia huduma za Afya ya Mama na Mtoto (MCH). Rai hii ya Rais iliwavutia
wadau mbalimbali ndani na nje ya nchi. Wizara ya Kilimo na Wizara ya Elimu nazo
zilianzisha vitengo vya lishe. Ilipofika mwaka 1969, Wilaya 27 katika Mikoa 16 nazo
zilikuwa zimeanzisha vitengo vya lishe. Ni katika kipindi hiki ambapo zilijitokeza taasisi
za nje kuisaidia Tanzania kuanzisha miradi ya lishe. Kuanzishwa kwa vitengo mbalimbali
katika Wizara kulileta matatizo ya kimtazamo wa suala la lishe nchini. Hakukuwa na
chombo cha kusimamia na kuratibu masuala ya lishe yaliyokuwa yakiendelea katika Wizara
hizo.
Kutokana na mchanganyiko huo, lilitokea wazo la kuanzisha taasisi ambayo itaratibu kazi
zote za Chakula na Lishe nchini. Hivyo mwaka 1968 timu ya Wataalamu kutoka SIDA
Sweden ikishirikiana na Wataalamu wa lishe wazawa ilipewa jukumu la kuandaa
mapendekezo ya taasisi hiyo. Mapendekezo ya awali yalikataliwa kwani yalilenga kuandaa
taasisi ya kimaabara ambayo haikuwa karibu na jamii. Mapendekezo ya Timu ya pili ya
Sida yalikamilishwa mwaka 1972 na yalikubaliwa. Mapendekezo haya yalielekeza
kuanzisha taasisi ambayo itajielekeza katika utoaji wa huduma kwa kushirikiana na maafisa
ugani, wataalamu wa sayansi na viongozi. Mapendekezo haya ndiyo yaliyozaa Taasisi ya
Chakula na Lishe kwa Sheria iliyopitishwa na Bunge tarehe 21 Novemba, 1973 na
kuidhinishwa na Raisi Mwalimu Julius K. Nyerere tarehe 6 Desemba 1973. Hata hivyo
sheria hiyo haikuainisha Taasisi hii chini ya Wizara gani. Hivyo Taasisi ilianzia Wizara ya
Kilimo, baadaye Ofisi ya Waziri Mkuu na hatimaye Wizara ya Afya ambako ndipo ilipo
hadi sasa.
Kuanzishwa kwa Taasisi ya Chakula na Lishe
Uanzishwaji wa Taasisi ya Chakula na Lishe ulilenga katika kuongeza kasi ya kupambana
na utapiamlo. Katika hatua za awali za uanzishwaji wake, Taasisi iliweka msukumo katika
kujenga muundo wake kwa kuajiri na kutoa mafunzo ya lishe kwa watumishi walioajiriwa.
Taasisi pia ilianza kwa kuwa na Bodi iliyokuwa na wajumbe toka Tanzania Bara na
Zanzibar. Rais mstaafu wa Awamu ya pili Mheshimiwa Ali Hassan Mwinyi, wakati huo
akiwa Wizara ya Afya ndiye aliteuliwa kuwa Mwenyekiti wa kwanza wa Bodi ya Taasisi.
89

Taasisi ilianza kazi kwa kufanya uchunguzi wa kina wa hali ya lishe nchini katika ngazi
zote kuanzia vijijini hadi ngazi ya Taifa ili iweze kuandaa mipango ya kukabiliana na tatizo
hili. Aidha, uchunguzi huo ulionyesha kuwepo kwa upungufu wa mipango ya lishe katika
ngazi ya Mikoa na Wizara. Hata hivyo msukumo wa awali wa kukabiliana na tatizo hilo
uliweka kipaumbele katika kilimo hasa uzalishaji wa chakula, usindikaji na ubora wake.
Hii ilitokana na dhana ya utapiamlo iliyotawala kipindi hicho cha mzunguko wa chakula
(Food Cycle Model). Dhana hii iliendelea kutumika tangu kuanzishwa kwa Taasisi hii hadi
miaka ya 80 ilipodhihirika kuwa haikuwa sahihi. Hii ilitokea baada ya tafiti mbalimbali
zilizofanyika kipindi hicho. Matokeo ya tafiti hizo yalionyesha kuwa utapiamlo ulikuwepo
hata katika jamii iliyokuwa na hali bora ya maisha pamoja na maeneo yaliyokuwa na
chakula.
Tafiti hizo pia zilionyesha kuwa sababu nyingine za utapiamlo zilikuwa za kijamii na
kiuchumi ambazo hazikuwa zimejumuishwa katika dhana hiyo. Umuhimu wa kuwa na
mwongozo wa kitaifa wa utekelezaji wa lishe nao ni miongoni mwa matokeo ya tafiti hizo.
Mwongozo huu ndio ulikuja kuzaa Sera ya Taifa ya Chakula na Lishe iliyopitishwa mwaka
1992 ambao mchakato wake ulianza mwishoni mwa mwaka 1980.
Mtazamo mpya wa matatizo ya Lishe nchini
Baada ya kuundwa kwake, Taasisi ilikutana na changamoto nyingi za kupambana na
utapiamlo. Wataalam wake walibuni mikakati mbalimbali ya kukabiliana na changamoto
hizo. Mkakati mmojawapo ambao umekuwa dira ya utekelezaji wa kazi zake ni wa kubuni
dhana mpya ya utapiamlo. Dhana hii ambayo imekuja kukubaliwa na wadau mbalimbali
nchini mwetu na jumuia ya Kimataifa ni inayoangalia tatizo la utapiamlo katika ngazi tatu
za sababu zake. Utapiamlo kwa mujibu wa dhana hii ni matokeo ya sababu za karibu,
sababu zisizo za wazi na sababu za msingi. Sababu za karibu ni zile zinatokana na ulaji
duni na magonjwa. Sababu zisizo za wazo ni mwingiliano wa upungufu wa uhakika wa
chakula katika kaya, upungufu katika matunzo ya vikundi maalumu (watoto chini ya umri
wa miaka mitano na wanawake wajawazito na wanaonyesha) na upungufu wa huduma za
afya. Sababu za msingi zimewekwa ngazi ya tatu. Sababu hizi zinajumuisha siasa, mfumo
wa nchini, mila na desturi na rasilimali.
Dhana hii imetumiwa na Taasisi katika kuandaa Sera ya Taifa ya Chakula, Mikakati
mbalimbali, mipango na afua mbalimbali za lishe. Ubunifu wa dhana hii ni mojawapo ya
mafanikio ya Serikali katika kupambana na lishe duni nchini kutokana na uamuzi wake wa
kuanzisha Taasisi ya Chakula na Lishe.
Mafanikio
Serikali kupitia Taasisi ya Chakula na Lishe na kwa kushirikiana na wadau mbalimbali wa
ndani na nje imeweza kupiga hatua katika kukabiliana na tatizo la utapiamlo nchini.
Masuala ya mafanikio yameainishwa kama ifuatavyo:
Kupungua kwa utapiamlo
Upungufu wa Nishati na Utomwili
Tatizo la utapiamlo nchini limeendelea kupungua ingawa bado halijafikia kiwango kizuri
sana. Hakuna takwimu sahihi zinazoonyesha hali ya utapiamlo ilivyokuwa kabla ya kupata
Uhuru. Hata hivyo taarifa zilizopo za kimaandishi zinaonyesha hali ilikuwa ni mbaya sana.
Tafiti zilizofanywa mara tu baada ya Uhuru katika maeneo mbalimbali nchini zilionyesha
hali ya utapiamlo kuendelea kuwa mbaya. Kwa mfano utafiti uliofanywa kati ya mwaka
90

1964 na 1967 katika mikoa ya Dodoma, Kilimanjaro na Dar es Salaam na Wilaya ya
Karagwe zilionyesha kuwa kati ya asilimia 40 na 66 ya watoto chini ya umri wa miaka
mitano walikuwa na uzito pungufu. Hali kama hiyo ilijionyesha katika tafiti nyingine
zilizofuata zilizofanyika kati ya mwaka 1978 katika Mkoa wa Iringa na 1985 na Wilaya za
Biharamulo na Ngara.
Hata hivyo kutokana na hatua mbalimbali zilizochukuliwa kati ya 1991 hadi 2010 ziliweza
kuboresha hali ya lishe. Hali ya utapiamlo wa upungufu wa nishati na utomwili umekuwa
ukipungua kwa kuangalia viashiria vya udumavu, ukondefu na uzito pungufu kwa watoto
wenye umri chini ya miaka mitano.
Mwaka 1991/92 asilimia 42.6 ya watoto chini ya umri wa miaka mitano walikuwa
wamedumaa, mwaka 1996 walikuwa asilimia 43.4, mwaka 1999 asilimia 44, mwaka 2004
asilimia 38 na mwaka 2010 asilimia 35.
Takwimu za ukondefu nazo zinaonyesha kushuka kidogo. Mwaka 1991 asilimia 6
walikuwa na ukondefu, mwaka 1996 asilimia 7, mwaka 1999 asilimia 5, mwaka 2004
asilimia 3 na mwaka 2010 asilimia 3. Aidha, Takwimu za watoto wanaozaliwa na uzito
pungufu nazo zilionyesha kushuka. Watoto waliozaliwa na uzito pungufu mwaka 1991
walikuwa asilimia 29, mwaka 1996 asilimia 31, mwaka 1999 asilimia 29, mwaka 2004
asilimia 22 na mwaka 2010 asilimia 21.
Upungufu wa Madini joto mwilini
Utapiamlo wa aina hii umepungua sana tangu hatua mbalimbali zilipochukuliwa. Hatua
hizo zilianza na kutoa sindano zenye madini joto na kufuatiwa na utoaji vidonge vyenye
madini joto katika miaka ya 80 na 90. Hatua madhubuti zaidi zilianza kutekelezwa miaka
ya mwishoni mwa 90 kwa kuanza kuweka madini joto katika chumvi. Kutokana na hatua
hizo zote tatizo la upungufu wa madini joto lilishuka kutoka asilimia 25 miaka ya 80 hadi
asilimia 7 hivi sasa. Aidha, matumizi ya chumvi yenye madini joto umeongezeka kutoka
asilimia 13 mwaka 1991 hadi wastani wa asilimia 82 mwaka 2010.
Upungufu wa Vitamin A
Utafiti uliofanyika mwaka 1997 ulionyesha kuwa asilimia 24 ya watoto chini ya umri wa
miaka mitano walikuwa na upungufu wa vitamin A. Kampeni ambazo zimekuwa
zikiendeshwa za kutoa matone ya Vitamini A na dawa za minyoo mara mbili kwa mwaka
na elimu ya ulaji wa vyakula vyenye Vitamin A kwa wingi umepunguza tatizo hili hadi
kufikia asilimia. Aidha, watoto wenye umri chini ya miaka mitano wanaopata matone ya
Vitamin A umeongezeka kutoka asilimia 46 mwaka 2004/05 hadi asilimia 61.
Upungufu wa damu
Tatizo la upungufu wa damu kwa watoto wenye umri chini ya miaka mitano nalo
limepungua kutoka asilimia 72 mwaka 2004/2005 hadi asilimia 59 mwaka 2010.
Sera, Mikakati na miongozo ya Lishe
Kupungua kwa tatizo la utapiamlo nchini kumetokana na kuandaa na kutekeleza mipango
na miradi mbalimbali ya lishe. Mafanikio katika eneo hili ni kama ifuatavyo:-
Sera
Serikali ilipitisha Sera ya Taifa ya Chakula na Lishe mwaka 1992. Sera hii ambayo
imekuwa ikielekeza utekelezaji wa afua mbalimbali za lishe nchini imefanyiwa mapitio
mwaka 2011 na rasimu ya kwanza imekwishakamilika.
91

Mikakati ya Lishe
Serikali kupitia Taasisi ya Chakula na Lishe na kwa kushirikiana na wadau mbalimbali
ilikamilisha Mpango Mkakati wa Kitaifa wa Lishe 2009/10 hadi 2014/15. Mpango
Mkakati huu umeainisha maeneo muhimu ambayo yanapaswa kupewa kipaumbele
ambayo utekelezaji wake utatoa matokeo ya haraka katika uboreshaji wa lishe. Maeneo
haya yanajumuisha uzuiaji wa utapiamlo na kutokomeza udumavu miongoni mwa watoto
chini ya umri wa miaka mitano, uendelezaji wa program ya uwekaji virutubishi katika
chakula (Food Fortification), uimarishaji wa uhakika wa chakula katika Kaya,
upatikanaji wa lishe kwa watu wanaoishi na Virusi vya UKIMWI na wenye UKIMWI na
uendelezaji wa ulaji na mtindo wa maisha unaofaa.
Miongozo
Serikali imepitisha miongozo mbalimbali ya utekelezaji wa afua za lishe ikijumuisha
mingozo ya lishe kwa watu wanaoishi na Virusi vya UKIMWI na wenye UKIMWI,
mwongozo wa utoaji wa matone ya Vitamin A na madini ya nyongeza na mwongozo wa
utoaji chakula dawa wa ulishaji na unyonyeshaji wa watoto wachanga na wadogo.
Sheria
Sheria zilizopitishwa na Serikali zikilenga kudumisha viwango na ubora wa huduma za
lishe ni pamoja na Sheria inayosimamia uwekaji wa madini joto katika chumvi na sheria
inayodhibiti uuzaji na usambazaji wa maziwa mbadala ya watoto wachanga.
Udhibiti wa Upungufu wa Madini Joto
Tatizo la upungufu wa madini joto limepungua kutokana na kuwajengea uwezo wazalishaji
chumvi wakubwa na wadogo kuweza kuongeza madini joto katika chumvi. Wazalishaji
chumvi wakubwa 15 na wadogo wadogo 6,529 wamepatiwa pampu 4,800 za kunyunyizia
madini joto kwenye chumvi na chupa 93,750 za kemikali za kupimwa uwepo wa madini
joto katika chumvi. Aidha maabara ndogo za kupima viwango vya madini joto katika
chumvi zimeanzishwa katika Wilaya za Tanga, Bagamoyo, Kinondoni, Kilwa, Lindi na
Mtwara.
Udhibiti wa Upungufu wa Vitamini A
Matone ya Vitamini A na dawa za minyoo zinatolewa mara mbili kila mwaka kwa watoto
wenye umri chini ya miaka mitano katika wilaya zote. Aidha, utoaji wa matone ya Vitamini
A unafanyika sanjari na uhamasishaji wa uzalishaji, hifadhi salama na ulaji wa vyakula
vyenye Vitamin A na madini kwa wingi.
Kuboresha Unyonyeshaji na Ulishaji wa watoto wadogo
Taasisi inaendelea kutoa elimu kwa jamii kuhusu unyonyeshaji na ulishaji wa watoto
wachanga na wadogo. Kutokana na elimu kumekuwa na ongezeko la uelewa wa umuhimu
wa kunyonyesha maziwa ya mama pekee katika kipindi cha miezi sita ya kwanza tangu
mtoto azaliwe. Hivi sasa asilimia 50 ya watoto wachanga wananyonyeshwa maziwa ya
mama pekee katika miezi sita ya mwanzo ikilinganishwa na asilimia 41 mwaka 2004/05.
Vile vile elimu imekuwa ikitolewa kuhusu ulishaji wa watoto vyakula vya kulikiza.
Lishe na UKIMWI
Taasisi imetoa mafunzo kuhusu lishe na UKIMWI kwa watoa huduma majumbani na
washauri nasaha 1,126 katika Wilaya 60 nchini. Aidha Taasisi ilisambaza nakala 17,000 za
mwongozo wa Kitaifa kuhusu lishe bora kwa watu wanaoishi na Virusi vya UKIMWI na
92

UKIMWI. Vile vile zaidi ya watu wanaoishi na Virusi vya UKIMWI na wenye UKIMWI
6,000 wamegawiwa chakula dawa ambacho kina virutubishi lishe muhimu.
Tafiti
Zimefanyika tafiti mbalimbali baadhi yake zikianzia miaka ya 80. Matokeo ya tafiti hizo ni
pamoja na kuwepo kwa chakula cha watoto ambacho kwa sasa kinajulikana kama “power
food”, kutambua hali ya mabadiliko ya utapiamlo nchini tangu miaka ya 70 hadi sasa.
Aidha, tafiti nyingine zimehusu uhifadhi na usindikaji bora wa vyakula unaojumuisha
ubunifu wa kaushio bora kwa ajili ya kukausha mboga za majani na matunda, utengenezaji
wa unga bora wa muhogo na utafiti wa chakula kinachofaa kwa watu wanaoishi na Virusi
vya UKIMWI na wenye UKIMWI. Utafiti umeonyesha chakula hiki ambacho kinatokana
na mazao yanayopatikana humu nchini ambacho ni mchanganyiko wa unga wa mahindi,
soya pamoja na virutubishi vya madini na vitamini kina uwezo wa kuboresha lishe ya jamii
hii.
Uenezaji wa Teknolojia usindikaji bora wa unga wa muhogo
Taasisi imeeneza teknolojia ya usindikaji bora wa unga wa muhogo baada ya kuifanyia
utafiti. Teknolojia hii imeenezwa kwa wakulima wa zao hilo katika wilaya za mikoa
inayolima zao hili. Mikoa hii ni Lindi, Mtwara, Kigoma na Pwani.
Uongezaji wa virutubishi kwenye vyakula (Food Fortification)
Mpango wa kitaifa wa uongezaji virutubishi kwenye vyakula umeanzishwa. Mpango huu
utaanza kwa kuongeza virutubishi katika vyakula vinavyotengenezwa viwandani vya unga
wa mahindi, unga wa ngano na mafuta ya kula. Aidha taratibu zimeandaliwa za kuendeleza
mpango huo ngazi ya jamii.
Changamoto
• Upungufu mkubwa wa wataalam wa lishe katika ngazi ya Mkoa, Wilaya na vijiji.
• Kuendelea kuwepo uelewa mdogo wa masula ya lishe miongoni mwa jamii.
• Upungufu mkubwa wa rasilimali fedha ya kutekeleza masuala na afua za lishe ngazi
zote tangu ya taifa hadi vijijini.
• Kukabiliana na tatizo la utapiamlo na linalokwenda sanjari na ongezeko la magonjwa
yatokanayo na mitindo ya maisha yasiyofaa na ulaji duni. Matatizo haya ni pamoja na
unene uliozidi unaochochea magonjwa kama vile kisukari, shinikizo kubwa la damu na
magonjwa ya kansa.
Matarajio
Uboreshaji wa Huduma za Lishe ngazi ya Wilaya na Kata
Serikali itaendelea kuboresha huduma za lishe ngazi ya Wilaya. Katika kutekeleza
matarajio haya, serikali kupitia Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii imeanzisha Kada ya
Maafisa Lishe Ngazi ya Wilaya na Kata. Kada hii imejumuishwa katika Muundo wa
Utumishi wa Wizara hii.
Uongezaji wa Bajeti ya Lishe
Serikali kwa kushirikiana na wadau wa maendeleo itaendelea kuongeza bajeti ya huduma za
lishe nchini.
Elimu ya Lishe kwa Jamii
Serikali itaendelea kujenga uwezo wa jamii kutambua matatizo ya lishe kwa kutoa elimu ya
lishe. Elimu hii itaendelea kutolewa kupitia vyombo vya habari. Vyombo hivi ni pamoja
93

na redio na luninga. Vile vile elimu itaendelea kutolewa kupitia machapisho mbalimbali
kama vitabu, majarida, vipeperushi na mabango.
Utekelezaji wa afua mbalimbali
Serikali itaendelea kutekeleza afua mbalimbali za lishe zinazolenga kupunguza tatizo la
utapiamlo nchini. Afua hizo ni pamoja na kuendelea kutoa vidonge vya vitamini A,
kuendeleza juhudi za kuweka madini joto katika chumvi, kuendeleza uwekaji wa virutubishi
katika vyakula, kuendelea kushughulikia lishe na UKIMWI. Aidha itaendelea na juhudi za
kuhamasisha na kuendeleza unyonyeshaji na ulishaji wa watoto wachanga na wadogo, tafiti
mbalimbali na kutoa mafunzo kwa wataalam wa lishe.
94

12.3 BOHARI YA DAWA
Bohari ya Dawa ni Idara ya Serikali chini ya Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii
iliyoundwa kwa Mujibu wa Sheria ya Bunge Namba 13 ya Mwaka, 1993. Utendaji wa Idara
unaongozwa na Mpango Mkakati wa Miaka Sita (2007 2013). Mpango huo una malengo
makuu matatu, ambayo ni; kuhakikisha upatikanaji endelevu wa dawa na vifaa tiba;
kuboresha mifumo ya ukaguzi wa ubora na teknolojia ya habari na mawasiliano;
kuhamishia shughuli nyingi za bohari kwenda katika kanda zake tisa.
Bohari ya dawa ina jumla ya wafanyakazi 370, kati yao 171 wako Dar es Salaam makao
makuu na 179 wako kwenye kanda tisa. Wataalam hawa wanataaluma kuu za uboharia,
ufamasia, uhasibu, huduma kwa wateja na teknohama.
Majukumu
i) Ununuzi;
ii) Utunzaji; na
iii) Usambazaji wa Dawa na Vifaa Tiba katika hospitali na vituo vya kutolea huduma za
afya vya Umma.
Maendeleo na Mafanikio
i) Mpango Mkakati (Medium Term Strategic Plan 2007-2013) uliandaliwa. Mpango huu
utaimarisha mfumo wa usambazaji dawa na vifaa tiba katika vituo vya kutolea huduma
za afya vya umma. Kwa sasa Bohari ya Dawa ina Bohari za Kanda 9.
ii) Usambazaji wa dawa, vifaa na vifaa tiba katika hospitali, vituo vya afya na zahanati za
umma umeongezeka kutoka asilimia 55 hadi 85 katika kipindi cha miaka mitatu (2006-
2010). Aidha, Bohari ya Dawa kwa kushirikiana na Mamlaka ya Chakula na Dawa
wameanzisha ufuatiliaji wa ubora wa dawa na vifaa. Vilevile, Bohari ya Dawa inafanya
mikutano na wadau wakiwemo wateja wote nchini. Mikutano hiyo inalenga
kuwaelimisha wadau na watoa huduma juu ya taratibu za usambazaji dawa na vifaa. Pia,
imesambaza dawa za Miradi Misonge na maalum kwa ufanisi mkubwa.
iii) Mikataba maalum na wazabuni inayowezesha kupatikana kwa dawa, vifaa, vifaa tiba na
vitendanishi kwa muda mfupi ilianza kutumika. Aidha, Mfumo wa Teknolojia ya
Habari na Mawasiliano ili kukidhi ongezeko la huduma zinazotolewa na kuwezesha
wateja kupata taarifa za upatikanaji wa dawa, vifaa, vifaa tiba na vitendanishi
umebadilishwa. Pia, Maafisa Huduma kwa Wateja wameajiriwa katika Bohari zote za
Kanda ili kuwezesha ufuatiliaji wa mahitaji ya wateja na kushughulikia malalamiko yao.
iv) Mfumo wa ugavi kulingana na mahitaji ya vituo na mgawo wa fedha (Integrated
Logistics System) umeanzishwa na tayari unatumika katika mikoa 18. Ili kuboresha
usambazaji wa dawa na vifaa Bohari za Kanda zimeanza kufungasha mahitaji ya wateja
katika maeneo yake badala ya kufanyika Makao Makuu Dar es Salaam.
v) Mitambo ya kufungasha dawa, vifaa tiba na vitendanishi imefungwa katika Bohari zake
za Kanda ili kuimarisha utekelezaji wa mfumo wa uagizaji dawa na vifaa tiba kulingana
na mahitaji na kutoa mafunzo juu ya mfumo huo kwa kushirikiana na wadau. Aidha,
majaribio ya kusambaza dawa na vifaa tiba hadi kwenye zahanati na vituo vya afya vya
umma yamefanyika katika Mkoa wa Tanga, kwa lengo la kueneza mfumo huo katika
vituo vyote vya umma vya kutolea huduma za afya.
vi) Bohari zote za Kanda zimekasimiwa madaraka ya kiutendaji, kuongeza rasilimali watu
na vitendea kazi. Aidha, Bohari kwa kushirikiana na wadau imejenga upya Bohari ya
95

Dawa, Kanda ya Mwanza na maghala katika Bohari za Kanda za Mtwara na Tabora
yenye mita za mraba 2,580 ili kuongeza uwezo wa kuhifadhi dawa, vifaa, vifaa tiba na
vitendanishi.
vii) Imepata ripoti safi za wakaguzi wa nje wa hesabu zake na inajiendesha kibiashara bila
kutegemea ruzuku ya Serikali.
viii) Uwezo wa kuhifadhi dawa na vifaa katika maghala umeongezeka kutoka mita za
mraba 7,565 mwaka 1994 hadi kufikia mita za mraba 30,656.
Changamoto
a) Ukuaji wa deni llinalotokana na ugomboaji wa mizigo bandarini. Deni hili limefikia
Shilingi bilioni 36.
b) Upungufu wa nyenzo za utendaji kazi hususan magari kwa ajili ya kusambaza dawa
hadi vituo vya afya.
c) Usambazaji wa Dawa, Vifaa na Vifaa tiba mpaka kwenye ngazi ya Zahanati kutahitaji
ongezeko la vitendea kazi na rasilimali fedha.
96

12.4 USTAWI WA JAMII
Utangulizi
Taasisi ya Ustawi wa Jamii ilianzishwa kwa mujibu wa sheria ya Bunge Na. 26 ya mwaka
1973 na kuanza kuendesha shughuli zake rasmi mnamo tarehe 5 Agosti 1974 kwenye
majengo ya kukodisha huko Kurasini. Madhumuni ya kuanzishwa kwa Taasisi hii ilelenga
kulipatia Taifa wataalamu wazalendo katika fani ya Ustawi wa Jamii (Social Work) na
baadae zikaongezeka fani za Uongozi Kazi mwaka (1982) na Rasilimali watu mwaka
(2003).
Chimbuko la mafunzo ya Ustawi wa Jamii ni mafunzo ya maendeleo ya watumishi katika
Idara ya Ustawi wa Jamii (Idara ya majaribio na ujenzi wa Tabia). Mfumo rasmi wa
mafunzo haya ulianzishwa chini ya msaada wa Umoja wa Mataifa kupitia serikali ya
Canada na Uholanzi. Mafunzo hayo yalirasimishwa kwa kupanua uwigo na kuwajumuisha
wafanyakazi wengine kutoka sekta mbali mbali, kama vile JWTZ, Magereza, Afya na asasi
zisizokuwa za kiserikali. Wakati huo, mafunzo yaliyokuwa yakitolewa ni Diploma ya
kawaida ya Ustawi wa Jamii kwa muda wa miaka miwili.
Maendeleo na Mafanikio
Uongozi na Utawala
• Kutungwa kwa sheria ya Bunge Na. 26 1973 pamoja na marekebisho yake ya mwaka
2002.
• Sheria hii ilibadilisha jina la Taasisi, toka ‘National Social Welfare Training Institute”
na kuwa “Institute of Social Work”
• Marekebisho ya sheria hii yalitoa muda wa kisheria wa Bodi ya Magavana kufanya
kazi kwa kipindi cha miaka 3 na uteuzi kuwa mara 2 tu kwa mtu.
• Sheria hii ilitofautisha mafunzo ya huduma za ustawi wa jamii (Social welfare) na yale
ya utaalamu wa fani ya Ustawi katika kutoa huduma za kijamii (Social work).
• Mabadiliko hayo yalipelekea kuanzishwa kwa kurugenzi mbili kubwa za Taasisi:
Kurugenzi ya Taaluma; na
Kurugenzi ya Fedha na Utawala.
Ufundishaji na mafunzo
Katika kipindi hicho pamekuwa na maendeleo makubwa ya ufundishaji na mafunzo kwa
mtitiririko ufuatao:
(i) Kupandishwa kwa hadhi ya stashahada ya kawaida (Ordinary Diploma ya Ustawi)
kuwa Stashahada ya Juu ya Ustawi (Advanced Diploma) mwaka 1978.
(ii) Kuanzishwa kwa mafunzo ya cheti cha Ustawi wa Jamii (One year certificate
Course in Social Work 1979/80).
(iii) Kuanzishwa kwa mafunzo ya cheti ya Uongozi Kazi (One year Certificate in Labour
Studies 1982/83).
(iv) Kuanzishwa kwa mafunzo ya stashahada ya juu ya Uongozi Kazi (Advanced
Dipoma in Labour Studies 1990/91).
(v) Kuanzishwa kwa Stashahada ya uzamili katika fani ya Ustawi wa Jamii (Post
Graduate Diploma in Social Work (2002/2003).
97

(vi) Kuanzishwa kwa: (a) Cheti – Rasilimali watu (2002)
(b) Stashahada ya juu – Rasilimali watu (2003/2004)
(vii) Kuanzishwa kwa mafunzo ya mfumo wa umahiri na vitendo (Competency based)
2005 chini ya Baraza la Ufundi la Taifa (NACTE) katika ngazi zifuatazo:-
• Cheti NTA Level 4.
• Cheti NTA Level 5.
• Stashahada NTA Level 6.
• Diploma ya juu (Higher Diploma) NTA level 7.
• Shahada NTA Level 8.
(viii)Kuanzishwa kwa mafunzo ya Uzamili katika fani ya Sheria, Usuluhishi na Uamuzi
(Post Graduate Diploma in Law, Mediation and Arbitration) (2005/2006) ili kukidhi
matakwa ya sheria mpya ya kazi.
(ix) Kuanzishwa kwa mafunzo ya muda mfupi ya Computer 2004/2005 kwa wanachuo
na watumishi wa Taasisi.
(x) Kuanzishwa kwa mafunzo ya jioni (Evening Program 2004/2005) katika ngazi ya
cheti, stashahada na shahada kwa fani zote zifundishwazo na Taasisi ya Ustawi.
Taaluma
Idadi ya wanachuo waliodahiliwa imekuwa ikiongezeka kwa kasi kubwa tokea mwaka 1974
hadi 2011. Vile vile kumekuwa na ongezeko la wahitimu tangu kuanzishwa kwa Taaasisi
hadi mwaka 2010.Kwa mfano mwaka 1976 kulikuwa na wahitimu ishirini na nne tu (24)
wakati idadi hiyo iliongezeka na kufikia wahitimu 772 mwaka 2010 kwa ngazi ya cheti,
stashahada, shahada na stashahada ya uzamili.
Kuanzia mwaka 1976-2004 Taasisi ilikuwa ikiendesha taaluma kwa kutumia mfumo wa
maarifa na nadharia kuliko vitendo (Knowledge based) na kufuata utaratibu wa mihula
(Term System). Utaratibu huu ulibadilika mwaka 2005 baada ya kuanzisha mitaala
inayojikita katika umahiri na vitendo (Competence based curriculum), chini ya utaratibu wa
Baraza la elimu ya ufundi (NACTE). Mabadiliko haya yalianzisha ufundishaji unaotumia
utaratibu wa semesta na kugawa masomo katika moduli za msingi; muhimu na za uchaguzi.
Utaratibu wa utoaji mafunzo katika Taasisi
• Taasisi awali ilikuwa na utoaji taaluma ambao kwa sehemu kubwa haukutoa fursa kwa
mwanachuo kushiriki katika mchakato wa kujifunza ( Teacher Centred) bali mwalimu
kuwa chanzo cha maarifa na kujifunza.
• Katika mwaka 2005/2006 mfumo wa utoaji taaluma ukawa wa umahiri na vitendo.
(Competency Based Curricula)
Taasisi ilianza kutoa mafunzo kuanzia ngazi ya cheti hadi stashahada ya uzamili kwa fani
zote na kuwa moja ya vyuo vya elimu ya ya juu Tanzania. Taasisi iliweza kuanzisha
mahusiano yakitaaluma na nchi mbalimbali kwa mfano, Canada, Uholanzi, Norway,
Zimbabwe, Lesotho, Namibia, Sudan, Botswana, Zambia, n.k. Hii ni pamoja na mashirika
ya Taaluma ya Ustawi wa Jamii kama vile Muungano wa vyuo vya Ustawi wa Jamii barani
Afrika Mashariki na duniani (IFSW).
Taasisi imeanzisha, kudumisha na kuendeleza uhusiano wa kitaaluma na Taasisi za ndani na
nje ya nchi kama “Illinious University”, Chicago, Addis-Ababa, University, Chuo Kikuu
98

cha Dar es Salaam, UDOM, MUHAS, Newmans College of Social Work (Kigoma), Bergen
University College, Oslo College, Arkeshus (Norway), IDRC, ILO, UNICEF, FES n.k.
Wizara na Idara zimetambua na kutumia Taasisi ya Ustawi wa jamii kwa kushirikisha
wataalamu walioko katika Taasisi kwa shughuli mbalimbali za kitaalamu za Wizara na
Idara. Taasisi sasa in uwezo wa kusaidia mashirika yasiyo ya kiserikali katika kutoa
huduma bora na endelevu, kama kutengeneza Sera zake; kufanya tafiti na kushauri.
Ushauri wa kitaalamu
• Taasisi imeshiriki kwa kiasi kikubwa katika kutengeneza sera jamii mbalimbali kama
vile Sera ya Wazee, sera ya watu wenye ulemavu, sera ya ustawi wa jamii, sera ya
mashirika yasio ya kiserikali, sera ya hifadhi ya jamii n.k.
• Taasisi imeshiriki kutoa ushauri wa kitaalamu katika kuanzisha Bodi ya “parole” na
kutoa mafunzo yake kwa maafisa magereza.
• Taasisi imeshiriki katika kuanzishwa ‘Community Service” na kufundisha rasilimali
watu wake kwenye ngazi zote.
• Taasisi imeshiriki katika kuandaa miongozo ya huduma ya watoto wanaokinzana na
sheria Tanzania.
• Taasisi imeshiriki kuandaa miongozo ya huduma za majanga mbalimbali (Disaster
Management) katika nchi.
• Taasisi imeshiriki katika kutoa afua (intervention) kwenye migogoro kati ya wafugaji na
wakulima (Kilosa Morogoro).
• Taasisi inaendelea kutoa mafunzo ya ulinzi na usalama kwa mtoto na mafunzo ya
kuhudumia watoto wanaoishi katika mazingira hatarishi na familia zao.
• Taasisi inatoa ushauri na mafunzo ya elimu nasaha kwa watu wanaoishi na virusi na
walio katika hatari ya maambukizi ya ukimwi, n.k.
U tafiti
Taasisi imefanya tafiti nyingi katika nyanja tofauti kama ifuatavyo:-
• Hifadhi ya jamii na namna ya kuongeza wigo.
• Sera za jamii na utendaji wa tafiti .
• Uzee na kuzeeka kwa kushirikiana na chuo kikuu cha Austria.
• Watoto wanaoishi katika mazingira magumu.
• Uzoefu wa uzazi, familia na watu wenye ulemavu katika ujasiriamali.
• Athari za ukimwi katika sehemu za kazi.
• Dhana za mawasiliano katika afya ya uzazi n.k.
Miundombinu
Wakati wa kuanzishwa Taasisi mwaka 1976/77 Taasisi ilianza kwa majengo kama
ifuatavyo:-
• Jengo la Utawala.
• Jengo la “Cafeteria.”
• Majengo ya Mabweni kwa wanachuo.
• Nyumba 2 za wafanyakazi.
• Jengo la ghorofa kwa wanachuo wa bweni.
Ujenzi wa miundo mbinu uliongeza nyumba tano (5) za wafanyakazi (Magorofa) kwa
msaada wa serikali ya Uholanzi, zenye uwezo wa kuhudumia familia za watumishi wa
99

Taasisi. Katika mwaka 1990, Taasisi ilifanikiwa kujenga ukumbi wa chakula kwa msaada
wa Serikali ya Tanzania na Serikali ya Uholanzi. Ukumbi huu una uwezo wa kuhudumia
watu 150 kwa mkupuo. Taasisi pia ilijenga jengo la gorofa 3 zenye madarasa 6 ya kisasa
pamoja na ofisi 6 za walimu mwaka 2002. Taasisi imeanzisha ujenzi wa Maktaba ya kisasa
(Resource Centre) mwaka 2006 yenye kuweza kuhudumia watumiaji 800 kwa mkupuo na
kutoa nafasi za ofisi 10 kwa watumishi wa Taasisi. Chuo kimefungua kituo cha ushauri
nasaha kwa kuwahudumia wanachuo na jamii iliyo karibu na Chuo kama wajibu wa Taasisi
kwa jamii (Social Responsibility).
Teknohama
• Katika kuhakikisha inakwenda sanjari na kasi ya maendeleo ya teknologia, Taasisi
imeanzisha mtandao wa mawasiliano kwa chuo kizima (LAN-Local Area Network)
ambao sasa imerahisisha mawasiliano kwa wafanyakazi wa kada zote.
• Taasisi imeanzisha mfumo wa kisayansi wa udahili kwa waombaji wote wa nafasi za
mafunzo katika Taasisi.
• Taasisis pia imefanikiwa kuanzisha mfumo wa kisayansi wa kutayarisha na kutoa
matokeo (ARIS- Academic Registration Information System).
• Taasisi pia imefanikiwa kuanzisha tovuti (web site) ambayo inatumika kwa shughuli za
mawasiliano.
Changamoto
Taasisi kuwa chini ya Idara ya Ustawi wa Jamii badala ya kuwa idara kamili chini ya
Wizara. Hii imepelekea Taasisi ifanye kazi kwa kupitia idara badala ya kuwajibika moja
kwa moja kwa Wizara.
Taasisi kuwa inabadilishwa kiwajibikaji (parenting) toka Wizara moja hadi nyingine
ambazo zina malengo tofauti na Taasisi hivyo kuifanya iyumbe katika kuwa na utendaji
usio na mtazamo tofauti na Taasisi. Mabadiliko hayo ni kama ifuatavyo:-
1962 – Taasisi iliwekwa chini ya uangalizi wa Wizara ya Maendeleo na utamaduni.
1969 – Taasisi iliwekwa kwa chini ya uangalizi wa Wizara ya Afya na Ustawi wa jamii.
1984 – Taasisi iliwekwa kwa chini ya uangalizi wa Ofisi ya Waziri Mkuu.
1990 – Taasisi iliwekwa kwa chini ya uangalizi wa Wizara ya kazi na Ustawi wa Jamii.
2006 – Kuifanya Taasisi iwe ikiwajibika kiutendaji katika Wizara zaidi ya moja kwa
mfano, Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii na wakati huo huo inawajibika kwa Wizara
ya Elimu na Ufundi . Changamoto nyingine ni pamoja na:-
• Uhaba wa rasilimali fedha katika kuendesha shughuli mbalimbali za Taasisi.
• Uhaba wa rasilimali watu katika fani mbali mbali ambazo zingesaidia kupanua kazi
za Taasisi na uwigo wa ushawishi wake.
• Uhaba wa miundo mbinu katika kukidhi mahitaji ya Taasisi.
• Kuwepo kwa vyanzo vichache vya kuingizia Taasisi mapato.
• Kukosekana kwa wataalamu wa kutosha katika ngazi ya uzamivu.
• Kukosa wataalamu wa kutosha katika mbinu mpya za kitafiti.
• Kukosekana kwa miundo mbinu ya kukusanya na kuhifadhi takwimu za kitafiti
(Data base).
• Taaluma ya ustawi wa jamii bado haijatambulika kikamilifu na baadhi ya Taasisi za
serikali na wadau muhimu.
• Kushindwa kuona tofauti kati ya fani ya maendeleo ya jamii na taaluma ya Ustawi
wa jamii.
100

• Kutokuwepo kwa nafasi za kutosha kwa wanachuo kufanya mazoezi kwa vitendo
pamoja na wasimamizi mahiri wa mazoezi kwa vitendo wenye uelewa wa taaluma
ya ustawi wa jamii.
Matarajio
• Kuanzisha mafunzo ya uzamili na uzamivu, katika taaluma ya Ustawi.
• Kuifanya taaluma ya ustawi wa jamii ikubalike na itumike kwa kila Mtanzania
muhitaji.
• Kuboresha na kuimarisha mafunzo kwa vitendo kwa Taaluma ya Ustawi wa jamii.
• Kutoa wataalamu wa kutosha katika kutoa taaluma za ustawi wa jamii kwa wale
ambao hawana lakini wanafanya kazi za taaluma y Ustawi.
• Kukosekana kwa mshikamano thabiti kati ya taaluma ya Ustawi wa jamii na tiba
(Missing link between Social Work Professional and Medicine).
• Kuanzisha mafunzo ya malezi ya mtoto kwa ngazi ya cheti mpaka shahada.
• Kufungua kituo cha Utafiti wa kushirikiana katika masuala ya kijamii na kitabibu
(Social Work and bio-medical studies) katika kijiji cha Msoga ili kusaidia kutatua
matatizo ya kijamii na kimataifa.
• Kuanzisha vyuo shiriki katika kufikisha taaluma za Taasisi ya Ustawi karibu na
wananchi.
• Kupanua elimu masafa katika fani ya ustawi kutoka cheti mpaka shahada ya
kwanza.
101

12.5 MAABARA YA MKEMIA MKUU WA SERIKALI
Utangulizi
Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali ambayo pia inajulikana kama Maabara Kuu ya
Kemia Afrika Mashariki na Kati (Ref. Ripoti ya Mkemia Mkuu wa Serikali 1985- 1990)
ilianzishwa mwaka 1895 wakati wa enzi za Gavana Mjerumani H. Von Wissma. Lengo
kuu la kuanzishwa kwake ilikuwa ni kufanya utafiti wa magonjwa ya Ukanda wa Joto
(Tropical Diseases).Toka kuanzishwa kwake, Maabara ilitekeleza majukumu yake chini ya
Katibu Mkuu Kiongozi (Chief Secretary) na baada ya Vita Kuu ya Kwanza ya Dunia
ilihamishiwa Wizara ya Afya.
Kati ya mwaka 1947 - 1957 shughuli za Maabara ya Kemia zilikuwa chini ya Wizara ya
Kilimo na Mali Asili kwa kuwa katika kipindi hicho Maabara ilipokea sampuli nyingi
kutoka Wizara hiyo na kuanzia mwaka 1958 hadi sasa Mabara imekuwa ikisimamiwa na
Wizara ya Afya.
Majukumu ya Maabara kwa kipindi kirefu yalikuwa ni kufanya uchunguzi wa kimaabara
wa sampuli za vyakula, dawa, maji, maji machafu, bidhaa za viwandani sampuli za
mazingira na sampuli zinazohusiana na makosa ya jinai. Matokeo ya uchunguzi husaidia
vyombo husika kwa mujibu wa sheria husika kufikia maamuzi stahili/kusaidia kutendeka
haki katika tuhuma za kesi za jinai (ulevi, mauaji, ubakaji, wizi wa watoto, uhalali wa mtoto
kwa mzazi) kwa kupitia vyombo husika, haya yote yana mchango mkubwa kwa maendeleo
ya jamii kwa ujumla.
Licha ya kazi za kila siku, maabara imekuwa ikijishughulisha na kufanya utafiti. Baadhi ya
tafiti za kimataifa zilizofanyika ni pamoja na mwaka 1897 - 1898, ambapo Bw. Gustav
Giemsa aligundua mbinu ya "'Giemsa stain" kwa ajili ya uchunguzi wa vijidudu
vinavyosababisha ugonjwa wa malaria, Prof. Robert Koch aligundua aina ya vimelea
vinavyosababisha Kifua Kikuu (TB) na mwaka 1945, Bw. W.E Carton (Ph.D), aligundua
sumu inayotumiwa katika mishale (Ouabain) kuua wanyama.
Katika kipindi hicho, Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali ilikuwa na wafanyakazi 22
(yaani Mkemia Mkuu wa Serikali, Wakemia 9, Watekinolojia 9 na watendaji wa ofisi 3) na
vifaa vichache kama Uv. Spectrophitometer, Gas chromatograph na Infra red spectrometer.
Maendeleo na Mafanikio
Kati ya mwaka 1970 -1980, Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali iliongozwa na Bw. P. J.
Madati na iliendelea na shughuli za uchunguzi wa kimaabara, utafiti na ushauri
(consultancy and statutory advice). Katika kipindi hiki Taasisi za Viwango, Chakula na
Lishe, Shirika la Utafiti ya Viuatilifu yalianzishwa kutoka katika Maabara ya Mkemkia
Mkuu wa Serikali.
Majukumu ya Maabara yalikuwa ni pamoja na kufanya uchunguzi wa usalama na ubora wa
vyakula, dawa, kemikali, maji, bidhaa za viwandani na sampuli kutoka Wizara/vyombo
vingine ikiwa ni pamoja na vile vyote vianavyohusiana na kesi za jinai kwa kuzingatia
sheria ya "The Criminal Procedure Act 1983 (1-4)" Cap.33; kutoa ushauri (Consultancy and
statutory advice) kwa vyombo vinavyoomba hapa nchini na nje ya nchi na maabara kuu ya
rufaa nchini kuhusu masuala ya uchunguzi wa kikemia.
102

Kipindi cha mwaka 1981 – 1990
Mwaka 1981-1986, Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali ikiwa chini ya Bw. P. J. Madati
(1981-1986) na Dr. V. M. Fupi ( 1986-1990) iliendelea kutekeleza majukumu yake ya
kawaida Mwaka 1986 Maabara ya Kuu ya Kemia ilifufua na kuendesha mafunzo ya
mafundi sanifu wa maabara (Chemical Laboratory Technicians/Assistants).
Ili kutimiza majukumu yake vizuri Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali iligawanyika
katika sehemu tano (5) yaani sehemu za udhibiti wa vyakula na dawa (Food & Drugs
Quality Control), udhibiti wa ubora wa bidhaa za viwandani na mazingira (Industrial &
Enviromental Pollution Control), Toksikolojia na Kesi za Jinai (Toxicology & Forenscic),
Utafiti na mafunzo (Research and Training) na Huduma za Kiufundi (Technical Servies).
Mwaka 1987 - 1989, Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali kwa kushirikiana na Kituo cha
Miradi cha Kimataifa cha Urusi (UNEPCOM) na Wizara ya Afya ilifanya utafiti wa
Mikotoksini (mycotoxin) ifahamikayo kama Aflatoksini na kugundua kuwa mazao ambayo
hushambuliwa kwa wepesi na sibiko la ukungu (Mould contamination) ni mahindi,
mpunga, mtama, mbata, ngano, uwele, karanga, mbegu za pamba na pamoja na vyakula
vinavyotokana na mazao haya. Kutokana na utafiti huo Shirika la Viwango la Taifa. TBS
lilitayarisha viwango vya kiwango cha kemikali hii kinachoruhusiwa katika nafaka. Ni
jambo la muhimu sana na ni vyema kukumbuka kwamba Aflatoksini huendelea kuwapo
hata baada ya kupika chakula ambacho kilikuwa nazo.
Kipindi cha mwaka 1991 – 2000
Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali iliongozwa iliongozwa na Dr. V. M. Fupi (1991 -
1994), Bibi V. Mpore (1994- 1997) na Dk. E. N. M. Mashimba (1997 - 2010). Maabara ya
Mkemia Mkuu wa Serikali iliweza kununua mitambo ya kisasa ya "High Performancce
Liquid Chromatograph (HPLC)", "Atomic Absorption Spectrophotometer (AAS)", Gas
Chromatograph (GC), na "Fourier Trasform Infra Red Spectrometer (FTIR)" ambayo
iliongeza ubora wa matokeo ya uchunguzi na kuongeza ufanisi wa utoaji huduma kwa
wateja.
Mwaka 1995, Maabara ilifanya Sherehe za Miaka Mia (1895 - 1995) tangu kuanzishwa
kwake ambapo Mhe. Alhaj Alli Hassan Mwinyi, Rais wa Awamu ya Pili aliweka jiwe la
msingi la jengo jipya la MKEMIA HOUSE.
Mwaka 1999, Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali ilibadilishwa na kuwa Wakala kwa
Sheria ya Wakala za Serikali Na. 30 ya mwaka 1997 na kutangazwa katika Gazeiti la
Serikali GN. 106 ya mwaka 2000, ambapo Wakala uliruhusiwa kutoza huduma zake ili
kuweza kugharimia sehemu ya uendeshaji wa kazi zake. Hii ilitokana na utekelezaji wa
Mpango wa Mabadiliko katika Huduma za Umma (PSRP) ambao ulikuwa una lengo la
kuboresha utoaji huduma wa utumishi wa umma ili ziweze kuwafikia walengwa kwa
gharama nafuu na kwa wakati. Muundo wa Wakala kufuatia kuwa wakala ulikuwa na
vitengo (divisheni) tano, ambazo huongozwa na Meneja ambao wanaripoti kwa Mkemia
Mkuu wa Serikali. Vitengo hivyo ni Huduma za Mitambo, Usimamizi wa Kemikali,
Vyakula na Dawa, Forensiki na Toksikologia na Huduma za Biashara.
Kipindi cha mwaka 2001 – 2010/11
Wakala wa Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali iliongozwa Dr. E. N. M. Mashimba
(1997 - 2010) na Bw. D. Z. Matata kuanzia mwaka 2010 hadi sasa. Katika kipindi hiki
Wakala ulifanya mapitio ya Muundo wake ili kuweza kujumuisha mabadiliko
yaliyojitokeza tangu pale ulipozinduliwa. Muundo Mpya ambao una idara nne na vitengo
vitano umezingatia pamoja na mambo mengine, usambazaji wa huduma za wakala karibu
103

na jamii kwa kuanzisha maabara za kanda, utekelezaji wa Sheria ya Usimamizi na Udhibiti
wa Kemikali na ile ya Usimamizi wa Vinasaba vya Binadamu.
Mtiririko wa matukio yanayofuata unaonyesha baadhi ya maendeleo na mafanikio ya
Wakala:-
Kati ya 2001 – 2010 Wakala wa Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali ilinunua mitambo
ya kisasa aina ya Gas Chromatograph(GC) (2), Gc /MS (1), DNA Genetic Annalyzer (1),
"Realtime PCR (1)" na "Inductive Coupled Optical Emission Spectrometer ( ICP - OES)
(1)", "Automatic Kjeldah(1)" na "Disolution System(1)". Mitambo hii iliifanya Maabara ya
Mkemia Mkuu wa Serikali kuwa ya pili katika maabara zenye vifaa vya kisasa katika nchi
za Afrika Mashariki, Kati, Kusini mwa Afrika ikitanguliwa na maabara chache za Afrika
Kusini.
Mwaka 2003 Wakala, ilianza kusimamia utekelezaji wa Sheria Na. 3 ya mwaka 2003 ya
Usimamizi na udhibiti wa kemikali za viwandani na majumbani ili kulinda afya na
mazingira. Sheria hii ni sheria pekee ya usimamizi na udhibiti wa Kemikali za viwandani na
majumbani katika nchi za Afrika. Aidha sheria hii imesaidia kuzuia uingizaji wa kemikali
hatari nchini na hivyo kulinda afya za Wananchi na Mazingira. Jumla ya kampuni 140 za
kemikali, na kemikali 768 zinazoingia nchini kutoka nje ya nchi zimesajiliwa (Ref.GCLA
Annual Perfomance Report 2009/2010).
Wakala ulianzisha Maabara ya Kanda ya Ziwa Victoria, Mwanza katika eneo la Isamilo
mkabala na Hospitali ya Mkoa wa Mwanza ya Sekou Toure mwaka 2004. Maabara hii
ilianza kufanya kazi tangu mwaka 2005. Huduma za maabara hii zimesaidia kusogeza
huduma karibu na wananchi na hivyo kuwapunguzia gharama na muda wa kupata huduma.
Maabara hii inahudumia mikoa ya Kagera, Kigoma, Mara, Mwanza, Shinyanga na Tabora.
Kati ya 2006 – 2009 Wakala ilipata Mradi wa Kimataifa wa "Strategic Approach to
International Chemical Management (SAICM)". Tanzania ilikuwa ni miongoni mwa nchi
44 zilizoshiriki katika mchakato wa kuomba mradi huu. Mradi huu ulikuwa na lengo la
kuhakikisha kwamba kemikali zinatumika kwa usalama bila kuleta madhara kwa afya na
mazingira ifikapo mwaka 2020. Wakala ulitekeleza vyema mradi huu na kupata tuzo ya
"Bronze".
Ofisi ya Kanda ya Kaskazini , Arusha ambayo inahudumia mikoa ya Arusha, Kilimanjaro,
Manyara, Singida na Tanga, kwa lengo na kuboresha utoaji huduma kwa wateja
ilianzishwa mwaka 2007. Kwa sasa Wakala umeanza kujenga maabara ya kisasa kwa ajili
ya kufanya uchunguzi wa kimaabara wa sampuli zote za vyakula, maji dawa, kemikali na
makosa ya jinai kutoka kanda ya Kaskazini.
Mwaka 2008 Wakala ulishiriki katika mashindano ya miradi ya ubunifu katika utumishi wa
sekta za Umma ambayo yalishirikisha Nchi za Bara la Afrika kupitia Ofisi ya Rais -
Menejimenti ya Utumishi wa Umma na ilipata nafasi ya kwanza katika kundi la Ubunifu wa
Mifumo na Mchakato wa Utawala Bora katika Mradi wa Usimamizi na Udhibiti wa
Kemikali kwa kutumia Sheria Na. 3 ya 2003.
Wakala ilishiriki mashindano ya Miradi ya ubunifu katika utumishi wa sekta za Umma
ambayo yalishindanisha nchi 36 za Bara la Afrika kupitia Ofisi ya Rais - Menejimenti ya
Utumishi wa Umma mwaka 2010. Katika mashindano hayo Wakala ilipata nafasi ya sita
katika kundi la Ubunifu wa Mifumo ya Utawala Bora katika Mradi wa Usimamizi na
Udhibiti wa matumizi ya Teknolojia ya vinasaba vya binadamu.
104

Wakala ulikamilisha ujenzi wa jengo jipya la ghorofa nne mwaka 2010. Jengo hili
linajulikana kama MKEMIA HOUSE na ni kwa ajili ya matumizi ya Maabara na ofisi
katika juhudi za kupanua nafasi za kufanyia kazi. Vile vile, Wakala ulianzisha ofisi ya
Kanda ya Nyanda za Juu kusini kwa ajili ya kutoa huduma kwa wananchi wa mikoa ya
Iringa, Katavi, Mbeya, Mtwara, Rukwa na Ruvuma.
Kati ya 2009 – 2011 Wakala ilitayarisha Sheria Na. 8 ya 2009 ya Usimamizi na Udhibiti wa
matumizi ya Teknolojia ya vinasaba vya binadamu (The Human DNA Regulations Act) na
Kanuni zake. Sheria hii imesaidia kudhibiti vitendo vya ujambazi na mauaji ya vikongwe na
watu wenye ulemavu wa ngozi (Albino), ubakaji na kubadilishana watoto hospitalini.
Wakala unao wafanyakazi 110 wakudumu ukilinganisha na wafanyakazi 22 wa mwaka
1970. Kati ya hao wakemia ni 45, Wateknolojia 26, Wafanyakazi wa kada nyingine 39.
Aidha katika kipindi cha mwaka 2001-2011, Wakala umeweza kugharamia mafunzo ya
uzamili watumishi wake kama ifuatavyo; Kemia (MSc. Chem. - 8), Mazingira (MSc. Env.-
10), Sayansi ya Vyakula (MSc Food Sc - 4), Usimamizi wa Biashara (MBA -9), Fedha
(MSc Finance-2), Utawala (MSc. PA-1) na manunuzi (MSc PSCM-1). Pia wakala uliweza
kugharamia watumishi mbalimbali katika mafunzo ya muda mfupi katika fani za uongozi,
bajeti, manunuzi, sayansi, mbimu za uchunguzi na ithibati, Ukaguzi wa kemikali na
TEHAMA.
Kati ya 2005 – 2011 Wakala ulielimisha umma na kutangaza majukumu yake katika
vyombo vya habari, vipeperushi, kalenda na kushiriki katika maonesho ya sabasaba jijini
Dar es Salaam, nane nane mjini Dodoma na jijini Mbeya, wiki ya utmushi wa umma na
maonesho ya Biashara ya nchi za Afrika mashakiri jijini Mwanza. Kutokana na
uhamasishaji huo Wakala sasa unajulikana kwa Wananchi wengi.
Changamoto
Pamoja na mafanikio ambayo Wakala ulipata, changamoto mbalimbali zilijitokeza
zikiwemo;
• Kukosekana kwa Sheria ya Kuunda Wakala wa Maabara ya Mkemia Mkuu wa Serikali
na Sheria ya Kusimamia Taaluma ya Wakemia;
• Uhaba wa fedha ili kumudu gharama kubwa ya matengenezo ya Mitambo ya
uchunguzi ukiwemo mtambo wa uchunguzi wa vinasaba vya binadamu (Human DNA
Genetic analysis);
• Kuchelewa kulipwa madeni kutoka kwa baadhi ya wateja wetu (statutory clients) kwa
wakati;
• Ukosefu wa wataalamu wa ndani ya nchi kufanya matengenezo kinga ya mitambo na
vifaa vya maabara; uhaba wa magari kwa ajili ya uendeshaji na ukaguzi wa viwanda
vya kemikali na maabara za Vinasaba vya Binadamu (Human DNA Laboratories).
Matarajio
Wakala kwa kushirikiana na Wizara unatarajia;
• Kuwasilisha mapendekezo ya kutunga Sheria ya Kuunda Wakala wa Maabara ya
Mkemia Mkuu wa Serikali na Sheria ya Kusimamia Taaluma ya Wakemia;
• Kufanya utafiti wa masoko ili kuongeza mapato yatakayoweza kumudu gharama
kubwa ya matengenezo ya mitambo;
105

• Kununua vifaa vya maabara na uendeshaji wa mtambo wa uchunguzi wa vinasaba vya
binadamu (Human DNA Genetic analysis); Kuwasilisha Wizara ya Afya na Ustawi wa
Jamii utaratibu utakaowezesha wateja (statutory clients) kulipa gharama za huduma
tunazotoa kwa wakati;
• Kusomesha baadhi ya wafanyakazi wake ili kufanya matengenezo kinga ya mitambo
na vifaa vya maabara;
• Kununua magari kwa ajili ya uendeshaji na ukaguzi wa viwanda vya kemikali na
maabara za Vinasaba vya Binadamu (Human DNA Laboratories) na kupatikana kwa
Ithibati kwa baadi ya njia (methods) za uchunguzi ili kukidhi ushindani wa soko huria.
106

12.6 CHAKULA NA DAWA
Utangulizi
Mamlaka ya Chakula na Dawa (TFDA) ni taasisi mojawapo iliyopo chini ya Wizara ya
Afya na Ustawi wa Jamii. Taasisi hii imepewa jukumu la kudhibiti ubora, usalama na
ufanisi wa vyakula, dawa, vipodozi na vifaa tiba. Historia fupi juu ya uundwaji wake, sheria
zilizotungwa kuipa nguvu ya kutekeleza majukumu yake, kazi zake, mafanikio
yaliyopatikana, changamoto zinazoikabili na matarajio ya baadae yameainishwa hapa chini.
TFDA iliundwa mwaka 2003 baada ya kuunganisha iliyokuwa Bodi ya Madawa (Pharmacy
Board) na Tume ya Kudhibiti Vyakula ya Taifa (TUKUTA). Bodi ya Madawa iliundwa
mwaka 1978 ili kudhibiti ubora, usalama na ufanisi wa dawa pamoja na taaluma ya famasia.
Viongozi walioiongoza Bodi hii ni kama walivyoainishwa kwenye jedwali hapa chini:
Jengo la Makao Makuu ya Mamlaka ya Chakula na Dawa, Dar es Salaam
Jedwali 15: Orodha ya majina ya waliokuwa viongozi wa Bodi
S/N Jina la Kiongozi Kipindi cha Uongozi
1. Bw. H. M. W. Nicholson (Msajili) 1937 – 1955
2. Bw. P. J. Mackenzie (Msajili) 1956 – 1961
3. Bw. D. Moors (Msajili) 1962
4. Bi. P. M. Shiel (Msajili) 1963
5. Bw. J. Karey (Msajili) 1964 – 1968
6. Bw. Charles Mshiu (Msajili) 1969 – 1978
7. Bw. J. E. Chiliko (Msajili) 1979 – 1992
8. Bw. Legu Mhangwa (Msajili) 1993 – 1996
9. Bi. Mercy Kimaro (Msajili) 1997 – 1998
10. Bi. Margareth Ndomondo-Sigonda
(Msajili)
1998 - 2003 Bodi ya Madawa
ilipovunjwa rasmi na kuwa
TFDA
107

TUKUTA iliundwa pia mwaka 1978 ili kudhibiti ubora na usalama wa vyakula nchini.
Viongozi walioiongoza TUKUTA ni kama walivyoainishwa kwenye jedwali hapa chini:
Jedwali 16: Orodha ya Viongozi walioingoza TUKUTA
S/N Jina la Kiongozi Kipindi cha Uongozi
1. Bw. W. Mnyone 1978 – 1988
2. Bw. E.D. Kadete 1988 – 1989
3. Bw. F.A. Shirima 1989 – 1996
4. Bw. F. Magoma 1996 – 2001
5. Bw. Octavious Soli 2001–2003 TUKUTA
ilipovunjwa rasmi na kuwa
TFDA
Bi. Margareth Ndomondo-Sigonda ndiye aliyeanza kuwa Mkurugenzi Mkuu wa TFDA
baada ya kuunganisha Bodi ya Madawa na TUKUTA mwaka 2003. Bi. Ndomondo
alitumikia TFDA hadi mwaka 2010 ambapo alikabidhi madaraka kwa Bw. Hiiti B. Sillo
ambaye ndiye Kaimu Mkurugenzi Mkuu hadi sasa.
Maendeleo na Mafanikio
Baada ya TFDA kuundwa mwaka 2003, Baraza la Famasia pia liliundwa kwa Sheria ya
Famasi ya mwaka 2002 ili kuchukua jukumu la kudhibiti taaluma ya famasia. TFDA
iliendelea kujipanua zaidi na kuanzisha ofisi za kanda. Kanda hizi ni pamoja na:
• Kanda ya Ziwa inayosimamia mikoa ya Mwanza, Mara, Shinyanga, Geita na Kagera;
• Kanda ya Kaskazini inayosimamia mikoa ya Arusha, Kilimanjaro, Tanga na Manyara;
• Kanda ya Nyanda za Juu Kusini inayosimamia mikoa ya Mbeya, Iringa, Rukwa na
Katavi; na
• Kanda ya Mashariki inayosimamia mikoa ya Dar-es-Salaam, Pwani na Morogoro.
Uanzishwaji wa kanda hizi umesaidia kusogeza huduma kwa jamii na kuongeza ufanisi
katika shughuli za udhibiti. Pamoja na kanda hizi, kanda nyingine mpya ya kati
itakayosimamia mikoa ya Dodoma na Singida imeanzishwa mwaka 2011. Matarajio ya
baadae ni kuanzisha kanda nyingine kusini na magharibi mwa nchi.
Sheria na Kanuni za Udhibiti
Katika kipindi kati ya mwaka 1961-1970, sheria zilizokuwa zinasimamia usalama wa
chakula na dawa ni zile zilizorithiwa kutoka serikali ya kikoloni. Sheria hizi ni pamoja na
zifuatazo:
• Sheria ya Chakula na Dawa ya mwaka 1937;
• Sheria ya Dawa na Sumu ya mwaka 1937;
• Sheria ya Udhibiti wa Dawa Hatarishi ya mwaka 1937; na
• Sheria ya Usalama wa Nyama ya mwaka 1961 iliyokuwa inasimamiwa na Wizara ya
Mifugo.
Mwaka 1978 ziliundwa sheria muhimu mbili - Sheria ya Dawa na Sumu Na. 9 (The
Pharmaceuticals and Poisons Act, 1978) iliyounda Bodi ya Madawa na Sheria ya Udhibiti
wa Ubora wa Vyakula Na. 10 (The Food Control of Quality Act, 1978) iliyounda Tume ya
108

Kudhibiti Vyakula ya Taifa –TUKUTA). Sheria hizi zilifuta sheria zote zilizoundwa wakati
wa ukoloni na zilitekelezwa kwa kipindi cha miaka 25 hadi mwaka 2003 ilipoundwa Sheria
ya Chakula, Dawa na Vipodozi Na. 1 iliyounda Mamlaka ya Chakula na Dawa (TFDA).
Kanuni mbalimbali pia ziliundwa katika vipindi tofauti ili kurahisisha shughuli za udhibiti.
Mifumo ya Udhibiti wa Bidhaa
Usajili wa bidhaa
Mfumo wa usajili wa dawa ulianza rasmi mwaka 1992. Kabla ya hapo kulikuwa hakuna
mfumo au utaratibu wowote wa kusajili dawa nchini. Dawa zilikuwa zikitumika bila
kuhakiki ubora, usalama au ufanisi wake. Hii ilisababisha nchi kutofahamu kama dawa
zinazotumiwa na wagonjwa ni bora, salama au fanisi.
Iliyokuwa Bodi ya Madawa ilibuni mfumo wa kusajili dawa na baada ya hapo wataalamu
mbalimbali ikiwa ni pamoja na wafamasia na madaktari wa mifugo waliajiriwa ili kuweza
kutathmini dawa. Miongozo ya usajili iliandaliwa na mafunzo yalifanyika ndani na nje ya
nchi ili kujenga uwezo wa watathmini kuweza kutathmini maombi ya kusajili dawa.
Kuanzia tulivyopata uhuru mwaka 1961 na kabla ya mwaka 2003, bidhaa aina ya vipodozi
na vifaa tiba zilikuwa hazidhibitiwi na taasisi yoyote nchini. Bidhaa hizi zilikuwa zinauzwa
na kutumiwa na wananchi bila uhakiki wa ubora, usalama au ufanisi wake. Ilipofika mwaka
2003, Sheria ya Chakula, Dawa na Vipodozi iliyoundwa iliipa TFDA mamlaka ya kudhibiti
bidhaa hizi. Baada ya hapo mifumo iliandaliwa ili kuweza kudhibiti bidhaa hizi na kulinda
afya za watumiaji.
Usajili wa maeneo
Mfumo wa usajili wa maeneo ya kutengenezea au kuuzia dawa ulianza tangu mwaka 1937.
Mfumo huu uliendelea kutekelezwa hata baada ya uhuru pia. Mwaka huo huo wa 1937,
maeneo yalianza kusajiliwa na iliyokuwa Bodi ya Madawa na hivyo kuwezesha ufahamu
wa maeneo dawa zinapotengenezwa, kuhifadhiwa na kutolewa kwa wagonjwa. Zoezi hili
lilisaidia pia udhibiti wa dawa bandia na duni kwenye soko.
Utaratibu huu umeendelea pia baada ya kuundwa kwa TFDA mwaka 2003 na mpaka sasa
jumla ya maeneo ya kuuzia dawa (famasi) 1036 yamesajiliwa. Viwanda saba (7) pia
vilivyoko ndani ya nchi na 316 nje ya nchi vimesajiliwa kati ya mwaka 2000 na 2010.
Kanuni za Usajili wa Maduka ya Dawa Baridi za mwaka 1990 zilitoa mamlaka kwa
iliyokuwa Bodi ya Madawa kuweka utaratibu wa kusajili maduka ya dawa baridi ili
kurahisisha upatikanaji wa dawa nchini. Maduka ya dawa baridi yaliruhusiwa kuuza dawa
zisizohitaji cheti cha daktari (Over-the-Counter (OTC) Medicines). Maduka haya
yalisambaa maeneo mengi nchini na vibali vya kuyaendesha vilikuwa vinatolewa na Ofisi
za Wakuu wa Mikoa nchini. Hata hivyo, maduka haya hayakuwa na usimamizi mzuri na
matokeo yake yalianza kuuza dawa za cheti (Prescription Only Medicines – POM), kufanya
upasuaji, kufunga vidonda, kutumia watoa dawa wasio na sifa, kuhifadhi dawa kwenye
majengo yasiyo na viwango vinavyokubalika na mapungufu mengine mengi.
Bodi ya Madawa kwa kushirikiana na taasisi isiyo ya kiserikali iliyojulikana kama
”Management Sciences for Health (MSH)” ilibuni Mpango mbadala uliojulikana kama
Mpango wa Maduka ya Dawa Muhimu mwaka 2005. Mpango huu ulifanyiwa majaribio
109

mkoani Ruvuma na kuonekana kuwa na mafaniko makubwa kulinganisha na utendaji wa
maduka ya dawa baridi.
Kwa mafaniko yaliyojitokeza, Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii kupitia TFDA iliazimia
kuusambaza Mpango huu nchi nzima na usambazaji ulianza mwaka 2006. Mpaka sasa
Mpango umeshasambazwa katika mikoa ya Ruvuma, Rukwa, Mtwara, Singida, Pwani,
Lindi, Mbeya na Morogoro. Mikoa sita ya Iringa, Kigoma, Tanga, Manyara, Dodoma na
Mara iko katika hatua za mwisho za usambazaji na mikoa iliyosalia yaani Tabora, Mwanza,
Kagera, Arusha na Dar-es-Salaam iko katika hatua za awali za usambazaji. Mpaka sasa
jumla ya maduka ya dawa muhimu 2215 yamesajiliwa na maduka 7122 yapo kwenye
mchakato wa kusajiliwa.
Ukaguzi na ufuatiliaji wa bidhaa sokoni
Mfumo wa ukaguzi na ufuatiliaji wa bidhaa aina ya vyakula na dawa haukuwepo baada ya
uhuru. Mfumo huu ulianza rasmi mwaka 1992 baada ya kutungwa kanuni za usajili wa
maduka ya dawa.
Iliyokuwa Bodi ya Madawa iliandaa miongozo na utaratibu wa kufanya ukaguzi na
ufuatiliaji kwenye maeneo yote yaliyosajiliwa ili kuhakiki kama sheria, kanuni na taratibu
zinafuatwa. Mfumo huu umeendelea kutekelezwa hata baada ya TFDA kuundwa mwaka
2003.
Kwa kupitia mfumo huu, TFDA imeweza pia kufanya operesheni mbalimbali za kukamata
dawa bandia na duni kwenye soko kwa kushirikiana na taasisi mbalimbali serikalini.
Kupitia operesheni hizi dawa bandia na duni mbalimbali zimeweza kukamatwa na
watuhumiwa kufikishwa mahakamani kwa hatua zaidi za kisheria.
Mfumo wa kukagua na kufuatilia bidhaa za vipodozi na vifaa tiba ulianza kutekelezwa
baada ya kuundwa kwa TFDA. Kabla ya 2003 kulikuwa hakuna utaratibu wowote wa
kukagua bidhaa hizi na zilikuwa zinatengenezwa na kuuzwa bila kudhibitiwa.
Uchunguzi wa kimaabara
Maabara ya TFDA hutumika kufanya uchunguzi wa kimaabara ili kupima ubora wa
vyakula, dawa, vipodozi na vifaa tiba. Maabara hii ilijengwa mwaka 1994 wakati wa
kipindi cha iliyokuwa Bodi ya Madawa na ilikuwa ikitumika kupima bidhaa aina ya dawa
pekee.
Baada ya kuundwa kwa TFDA mwaka 2003, bidhaa za vyakula, vipodozi na vifaa tiba
zilianza kupimwa pia. Maabara hii iliwezeshwa kwa kiasi kikubwa katika kipindi hicho
ambapo wataalamu mbalimbali waliajiriwa, njia za uchunguzi (analytical methods)
kubuniwa, vifaa mbalimbali kununuliwa na mifumo ya uchunguzi bora kuanzishwa.
Ili kuweza kuiwezesha maabara kutambulika kimataifa na hivyo kuwezesha vipimo vyake
kukubalika sehemu mbalimbali duniani, TFDA iliiomba Wizara ya Afya na Ustawi wa
Jamii kugharamia upanuzi wa maabara ambapo ghorofa moja zaidi liliongezwa mwaka
2008. Hili lilifuatia na kuanza kutekeleza mfumo wa uchunguzi bora unaotambulika
kimataifa kama ISO 17025:2005 ambao unataka maabara zote kuwa na mfumo huu (quality
management system) ili kuweza kufanya uchunguzi na kutoa majibu yanayokubalika
duniani.
110

Baada ya kuridhika na utekelezaji wa mfumo huu maabara ilifanyiwa tena ukaguzi na WHO
na mwaka 2011 WHO imeitambua rasmi maabara ya TFDA kama mojawapo ya maabara
zinazotekeleza mifumo ya uchunguzi ubora wa kimaabara (laboratory quality management
system) na hivyo kuisajili rasmi katika mpango wake wa kusajili maabara duniani (WHO
Prequalification Programme).
Udhibiti wa majaribio ya dawa
Majaribio ya dawa ni tafiti zinazofanyika kwa binadamu ili kupima usalama na ufanisi wa
dawa baada ya kupimwa kwa wanyama. Kabla ya mwaka 2003, TFDA haikuwa na
utaratibu wowote wa kudhibiti majaribio ya dawa. Majaribio haya yalikuwa yanadhibitiwa
na Taasisi ya Utafiti ya Taifa (National Institute for Medical Research – NIMR). Udhibiti
chini ya NIMR hata hivyo uliangalia zaidi maadili ya kufanya utafiti na hayakuzingatia sana
ubora, usalama na ufanisi wa dawa za majaribio.
Baada ya kuundwa kwa TFDA mwaka 2003, mifumo ya kudhibiti majaribio ya dawa
iliwekwa na watafiti wote kutakiwa kuomba kibali cha kufanya utafiti kabla ya kuanza
kufanya utafiti. Mfumo huu umewezesha pia TFDA kufanya ukaguzi wa majaribio haya
(Good Clinical Practice (GCP) Inspection) popote yanapofanyika nchini na vile vile kuweza
kupata taarifa za madhara yanayotokana na matumizi ya dawa za majaribio (Serious
Adverse Event (SAE) reports).
Ufuatiliaji wa madhara yatokanayo na matumizi ya bidhaa sokoni
Mfumo wa ufuatiliaji wa madhara yatokanayo na matumizi ya dawa ulianza kutekelezwa
mnamo mwaka 1993 ambapo Idara ya kusimamia mfumo huu iliundwa na iliyokuwa Bodi
ya Madawa. Mwaka 1995, Vituo vya Kutolea Taarifa za Dawa (Drug Information Centers)
vilianzishwa kwenye hospitali za rufaa za Muhimbili – Dar-es-Salaam, Bugando – Mwanza,
KCMC – Kilimanjaro na Hospitali ya Rufaa – Mbeya. Vituo hivi kwa kushirikiana na
watendaji kwenye mahospitali husika vilisaidia katika kukusanya taarifa za madhara ya
dawa na kutoa elimu kwa umma juu ya madhara pamoja na matumizi sahihi ya dawa.
Vituo hivi vilirithiwa na TFDA mwaka 2003 na kubadilishwa jina na kuitwa Vituo vya
Kufuatilia Madhara ya Dawa (Pharmacovigilance Centers). Kituo kingine kipya
kinatarajiwa kuanzishwa kwenye hospitali ya mkoa ya Dodoma mwaka 2011.
Pamoja na hayo, mfumo husika uliunganishwa rasmi kwenye mfumo wa kufuatilia madhara
ya dawa duniani uliobuniwa na Shirika la Afya Duniani (WHO) ujulikanao kama
Vigibase/Vigiflow mwaka 1995. Kuunganishwa huku kulitokana na kukidhi matakwa ya
WHO ya kusajili mifumo na kumesaidia nchi kuweza kubadilishana taarifa za madhara ya
dawa na nchi wanachama wa WHO.
Aidha, TFDA imeanzisha pia mfumo wa ufuatiliaji wa magonjwa yanayoenezwa kwa njia
ya chakula mwaka 2009 ili kupata takwimu sahihi kwa lengo la kuchukua hatua
zinazostahili.
Utekelezaji wa mifumo ya utoaji huduma bora
Mifumo ya utoaji huduma bora (quality management systems – QMS haikuwepo baada ya
uhuru mwaka 1961 na hata wakati wa iliyokuwa Bodi ya Madawa au TUKUTA. TFDA
ilianza kutekeleza mifumo husika mwaka 2008. Mifumo miwili inatekelezwa hadi sasa –
ule unaohusisha viwango vya ISO 9001: 2008 unaosimamia taasisi nzima na ISO 17025:
111

2005 unaosimamia maabara ya TFDA. Mpaka sasa ”Standard Operating Procedures” 107
zimeandaliwa na zinatumika kuelekeza utendaji wa kazi za taasisi.
Baada ya kufanya vyema, mifumo husika imekaguliwa na Shirika la Afya Duniani pamoja
na Shirika lililoko Uingereza linalohakiki mifumo husika mwaka 2010 na kuthibitishwa
kuwa mifumo inayokidhi viwango vya kimataifa (ISO certified institution).
Changamoto
Pamoja na mafanikio yaliyopatikana TFDA bado inakabiliwa na changamoto mbalimbali.
Kati ya changamoto hizo ni pamoja na zifuatazo:
• Upungufu wa rasimali watu. Pamoja na kwamba idadi ya watumishi imeongezeka
kutoka wafanyakazi 42 mwaka 2005 hadi kufikia 194 mwaka 2011, bado idadi hii ni
ndogo ukilinganisha na majukumu iliyonayo TFDA;
• Upungufu wa rasimali fedha na vitendea kazi ili kufanikisha kazi za taasisi kwa
ufanisi;
• Uwezo mdogo wa taasisi katika kudhibiti dawa za mitishamba, dawa za chanjo, vifaa
tiba na vyakula;
• Kufanya uchunguzi wa bidhaa zote zinazoletwa maabara kutokana na upungufu wa
vitendanishi na vifaa vingine vya maabara;
• Upungufu katika mfumo wa kufuatilia madhara ya dawa kunakosababisha taarifa
nyingi kutokufika TFDA na hivyo kutokuwa na uhakika wa usalama wa dawa zilizoko
sokoni;
• Kupambana na dawa bandia na duni zilizoko sokoni;
• Kusajili maeneo yote yanayotengeneza na kuuza bidhaa zinazodhibitiwa na TFDA, na
• Kufungua ofisi kwenye mikoa yote Tanzania.
Matarajio
Matarajio ya TFDA baada ya miaka hamsini ya uhuru ni pamoja na:
• Kuimarisha shughuli za udhibiti wa vyakula, dawa, vipodozi na vifaa tiba.
• Kuanzisha ofisi za TFDA mikoa.
• Kujenga maabara za kutosha kwenye mikoa mingine ili kusaidia kwenye kazi za
uchunguzi.
• Kuendelea kushirikiana na halmashauri katika kazi za udhibiti.
• Kuwianisha (harmonize) kazi za udhibiti na jumuiya mbalimbali barani Afrika (SADC,
EAC n.k) ili kuwa na utaratibu unaofanana wa kudhibiti bidhaa.
• Kuongeza rasimali watu, fedha na vitendea kazi ili kuboresha utoaji wa huduma.
112

12.7 UTAFITI WA MAGONJWA YA BINADAMU
Utangulizi
Tafiti rasmi za afya na tiba Tanzania (wakati huo ikiitwa Tanganyika) zilianzishwa wakati
wa utawala wa kikoloni wa Wajerumani mwishoni mwa karne ya 19. Katika kipindi hicho
tafiti za afya zililenga magonjwa ya kuambukiza ya nchi za kitropiki. Dk. Robert Koch na
Dk. Gustav Giemsa ni watafiti wa Kijerumani ambao wamechangia kwa kiasi kikubwa
kuweka misingi ya utafiti Tanzania. Watafiti hawa watakumbukwa kwa michango yao
katika kuainisha vyanzo vya maradhi ya Kifua Kikuu na malaria. Baada ya Vita Kuu I,
serikali ya kikoloni iliendelea na tafiti mbalimbali za afya na tiba, hususani zikilenga
mahitaji ya watawala. Ni katika kipindi hiki cha utawala wa Uingereza, taasisi rasmi za
utafiti wa afya zilianzishwa nchini.
Mwaka 1922, Serikali ya Kikoloni ya Uingereza ilianzisha Kitengo cha huduma za malale
huko Tabora chini ya uongozi wa Dk Frank I.C. Apted. Kituo hicho kilikuwa na majukumu
ya kujenga uwezo wa kuratibu na kufuatilia matukio ya ugonjwa wa malale na kutoa tiba.
Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu ilianzishwa kwa sheria ya Bunge
Namba 23 ya mwaka 1979.
Majukumu mahsusi
i). Kuratibu, kukuza na kuendeleza utafiti wa afya nchini.
ii). Kufanya utafiti wa afya ili kupunguza magonjwa yanayosumbua jamii.
iii). Kufaya utafiti wa tiba asilia na tiba mbadala.
iv). Kusajili tafiti za afya zinazofanywa nchini.
v). Kuwajengea uwezo watafiti wa Kitanzania katika kufaya tatifi za afya.
vi). Kukuza matumizi ya matokeo ya tafiti mbalimbali za afya.
Baraza la Taasisi ndilo linaloongoza utekelezaji wa majukumu ya Taasisi. Baraza
linaongozwa na Mwenyekiti anayeteuliwa na Rais wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania.
Wajumbe wa Baraza huteuliwa na Waziri mwenye dhamana ya Afya. Baraza hufanya kazi
zake kwa kutumia kamati za ushauri ambazo ni:-
• Kamati ya Ajira na Nidhamu;
• Kamati ya Fedha na Mipango; na
• Kamati ya Kuratibu Tafiti za Afya.
Mkurugenzi Mkuu ndiye Afisa Mtendaji Mkuu wa Taasisi na hutekeleza majukumu yake
kwa kutumia Kurugenzi zifuatazo:
a) Kurugenzi ya Kuratibu na Kukuza Utafiti;
b) Kurugenzi ya Fedha na Utawala; na
c) Kurugenzi ya Teknolojia ya Habari na Mawasiliano.
Vituo vikuu vinasimamiwa na Wakurugenzi na Vituo Vidogo na Wakuu wa Vituo.
Kamati ya Kuratibu Utafiti ina kamati ndogo inayoitwa Kamati ya Maadili ya Utafiti ya
Taifa (National Health Research Ethics Review Committee) ambayo ina majukumu ya
kutathmini ubora wa rasimu za tafiti za afya – unaozingatia maadili.
113

Katika kipindi cha miaka 31 cha uhai wa Taasisi, imebahatika kuwa na Wakurugenzi
Wakuu watatu, ambao ni:
Prof. Wen L. Kilama
1980 – 1997
Dk. Andrew Y. Kitua
1997 – 2009
Dk. Mwelecele N. Malecela
2010 – Hadi leo
Makao makuu ya Taasisi yako Dar es Salaam. Taasisi ina vituo vikuu saba (Amani, Mbeya,
Muhimbili, Mwanza, Tabora, Tanga na Tukuyu) na vituo vidogo saba (Amani Hill, Gonja,
Handeni, Haydom, Kilosa, Korogwe, na Ngongongare). Taasisi pia ina Maabara ya Utafiti
wa Tiba Asilia inayotarajiwa kukamilika na kufanya kazi ifikapo Julai 2011.
Chanzo: Wizara ya Afya
Kwa wakati huu, Taasisi ina jumla ya wafanyakazi 492, wanawake ni 31.3%. Kundi la
watafiti linachangia 36.2% ya wafanyakazi wote. Taasisi ina watafiti 135 waliobobea katika
fani mbalimbali za afya. Wafanyakazi wengine in pamoja na wataalamu wa Teknohama 9,
Mafundi Maabara 44, Watawala 7 na wahasibu 31. Watafiti walio na shahada ya uzamivu
(PhD) ni 30, Shahada ya Uzamili (Masters) 73 na Shahada ya Kwanza (Bachelor) 30.
Mafundi maabara watatu wana Shahada ya Uzamili na wawili wana Shahada ya kwanza.
Katika kipindi hiki watafiti 26 wako katika programu za Shahada za Uzamivu, na 15
Shahada za Uzamili, na Mafundi Maabara 17 wako katika programu za shahada ya kwanza.
Uwiano kati ya watafiti wa kike na wa kiume ni 1:3.
114

Maendeleo na Mafanikio
Baada ya uhuru mwaka 1961 yalifuatia kuondoka kwa watafiti mahiri walioajirwa na
Serikali ya Kikoloni ya Uingereza.
Jumuiya ya Afrika Mashariki ilianzisha Baraza la Utatifi wa Tiba la Afrika Mashariki (East
African Medical Research Council), 1963 ili kutatua tatizo hili la rasilimali watu. Lengo
ilikuwa ni kuajiri na kutoa mafunzo kwa watafiti wazawa kutoka nchi wanachama za
Uganda, Kenya na Tanzania kujaza nafasi zilizoachwa na watafiti wa Uingereza. Baraza
lilipewa pia jukumu la kuratibu tafiti zote za afya na tiba, kutengeneza rasimu za utafiti,
kuaanda vipaumbele vya tafiti na kutoa taarifa za utafiti. Matokeo haya, yalipelekea Baraza
kuanzisha Kitengo cha Uchunguzi wa Maradhi ya Kifua Kikuu mjini Dar es Salaam.
Kuanzia wakati huo hadi leo hii, Kitengo hicho kimeendelea kuwa Maabara ya Taifa ya
Rufaa ya Kifua Kikuu (National Tuberculosis Reference Laboratory). Kitengo hicho
kilirithiwa na Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu kama Kituo Kikuu cha
Utafiti Muhimbili.
Ni mwaka huu huu ambapo Kitengo cha Malale Tabora kilichukuliwa na Wizara ya Afya ya
Jamhuri mpya ya Tanganyika. Katika kipindi hiki, mikoa ya Tabora, Kigoma, Kagera,
Shinyanga, Arusha na Mbeya ilikuwa na maambukizo na milipuko mikubwa ya malale,
hivyo kuilazimu Wizara ya Afya kuchukua jukumu la kuratibu Kitengo na Kituo kikubwa
cha Tiba ya malale nchini. Kwa mantiki hiyo, Kituo cha Tabora kilipewa majukumu ya
kuratibu na kutoa ushauri kuhusu maswala yote yanayohusu tiba, ufuatiliaji wa matukio na
udhibiti wa malale nchini Tanganyika. Kituo hicho ndio kitovu cha Kituo Kikuu cha Utafiti
cha Tabora.
Kituo Kikuu cha Utafiti, Tabora Research
Centre
115

Katika kanda ya Ziwa Victoria, Serikali ya Kikoloni ilizindua tafiti za matende na mabusha
miaka ya mwanzoni mwa 1940. Tafiti hizo zilizaa Kituo cha Utafiti kilichoitwa East
African Medical Survey Malya, karibu na Mwanza mwaka 1947. Mwaka uliofuata (1948)
Kitengo cha utafiti wa matende/mabusha kilifunguliwa Mwanza. Mwaka 1954 East African
Medical Survey ilifunga ofisi zake kule Malya na kuhamia rasmi Mwanza mjini. Mwaka
huo huo, vitengo viwili hivyo viliunganishwa na kupewa jina jipya la Taasisi ya Utafiti wa
Tiba ya Afrika Mashariki (East African Institute for Medical Research) chini ya udhamini
wa Jumuiya ya Afrika Mashariki. Historia hii ndio kitovu cha Kituo cha Utafiti cha
Mwanza.
Kituo Kikuu cha Utafiti Mwanza
Mwaka 1949, chini ya Serikali ya Kikoloni ya Uingereza, Kitengo cha Malaria (East
African Malaria Unit) kilianziswa Muheza katika eneo la Ubwari. Kituo hiki kilikuwa china
ya usimamizi wa Kapteni Dk. Bagster Wilson. Miaka miwili baadae (1951), Kitengo hicho
kilihamishwa Muheza na kupelekwa Amani kwenye majengo yaliyokuwa ya Kituo cha
Utafiti wa Misitu cha Taasisi ya Afrika Mashariki ya Utafiti wa Kilimo na Misitu (Forestry
Research Centre of the East African Agricultural and Forestry Research Organization)
iliyohamishiwa Muguga nchini Kenya. Kitengo cha Malaria Amani kilipanda wadhifa na
kubadilishwa jina na kuitwa Taasisi ya Malaria ya Afrika Mashariki (East African Malaria
Institute) kilichotekeleza majukumu yake chini ya uangalizi wa Kamisheni ya Afrika
Mashariki (East African High Commission). Mwaka 1954, Taasisi ya Malaria Amani
ilibadilishwa jina na kuitwa Taasisi ya Malaria na Magonjwa yaambukizwayo na Wadudu
ya Afrika Mashariki (East African Institute of Malaria and Vector Borne Diseases) na
kuwekwa chini ya usimamizi wa Jumuiya ya Afrika Mashariki.
Kwa msaada wa Baraza la Utafiti wa Tiba la Uingereza, serikali ya Tanzania ilianzisha
kituo cha utafiti wa magonjwa ya minyoo (Helminthiasis Research Unit) 1976 ndani ya
Hospitali ya Bombo mkoani Tanga. Kitengo hicho ndio msingi wa Kituo Kikubwa cha
Utafiti cha Tanga.
116

Maabara ya kisasa katika Kituo Kikuu cha Utafiti, Tanga
Baada ya kuvunjika Jumuiya ya Afrika Mashariki 1977, taasisi zote za utafiti zilizokuwa
chini ya jumuiya ziliacha kufanya kazi. Serikali ya Jamuhuri ya Muungano wa Tanzania
iliamua kuanzisha Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu, na kuziweka
taasisi zile ya Afrika Mashariki (zilizokuwa Tanzania) chini ya Taasisi ya Taifa. Taasisi ya
Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu (NIMR) ilianzishwa 1979 kwa sheria Namba
23 ya Bunge la Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ya mwaka 1979. Taasisi ilianza kazi
zake rasmi mwaka 1980. Uanzishwaji wa Taasis ya Taifa ni kutokana na umuhimu wa taifa
katika haja ya kutekeleza mipango ya tiba na afya kwa kutumia ushahidi wa kitafiti..
Miundombinu
Taasisi inaendesha shughuli zake kwa kutumia majengo yake yenyewe isipokuwa kwa vituo
viwili, Muhimbili na Tanga ambavyo ofisi za utawala zipo katika majengo ya kupangisha.
Taasisi ina maabara kubwa na za kisasa zenye viwango vya usalama vya Daraja la 1-3
(BSL-1- 3). Maabara zina uwezo wa kuchanganua maambukizi ya vimelea vya magonjwa
katika kundi la mikrobiolojia, parasitolojia, na protozoolojia katika vituo vya Mbeya,
Tanga, Mwanza, Amani, Muhimbili na Tabora na Korogwe. Pia ina maabara za entomolojia
huko Amani, Tukuyu na Mwanza; maabara ya virolojia na uhakiki wa ubora iliyopo Makao
Makuu, Dar es Saalaam; maabara za tiba asilia Dar es Salaam na Ngongongare. Nyenzo
nyingine za utafiti ni pamoja na Zahanati, Vibanda vya Majaribio, Nyumba za Wanyama wa
Majaribio, Maabara za Kufugia Mbu na Maktaba.
117

Jengo la Makao Makuu ya Taasisi, Dar es Salaam
118

Jedwali 17: Orodha ya Taifa ya Vipaumbele vya Tafiti za Afya, 2006-2011
Magonjwa na tiba Mifumo ya utoaji huduma za afya
UJ Magonjwa makuu ya kuambukiza H Rasilimali watu
UJ Magonjwa ya kuambukiza H Afya ya uzazi na watoto
UJ
yasiyopewa kipaumbele
Afya ya mama na motto H Utoaji huduma za afya
UK Uthibiti wa magonjwa H UKIMWI/VVU
UK Magonjwa yasiyoambukiza H Health Financing
UK Lishe UK Dawa na Upatikanaji wake
UK Tafiti za msingi UK Taarifa na takwimu za afya
UC Afya ya Mazingira UK Sera za afya
UC Ugunduzi wa dawa, vifaa tiba, na
vitendanishi
UC Afua muhimu za Afya
UC Maswala ya Jinsia UC Madaraka Wilayani
UC Tiba Asilia na Tiba Mbadala UC Mahusiano ya Kisekta
UC Afya makazini UC Ubia katia ya Taasisi za Umma na
Asasi Binafsi
UC Mifuko ya Fedha ya Kimataifa
Tamaduni na mila zinavyochangia maradhi
Ufunguo: Umuhimu wa Juu (UJ), Umuhimu wa Kati (UK), Umuhimu mdogo (UC)
Maeneo ya utafiti yamegawanyika katika sehemu Kubwa tatu:
a) Tafiti za magonjwa, tiba and kinga.
b) Tafiti za mifumo ya utoaji huduma za afya.
c) Tafiti za uchumi, tabia na desturi za jamii zinazochagia katika maambukizi ya
magonjwa na mbinu za kupambana nayo.
Mpango Mkakati III wa Taasisi (2008-2013) unalenga kutekeleza yafuatayo:
i. Kuimarisha uwezo wa Taasisi ili kuinua kiwango cha utafiti nchini kwa kuboresha
mazingira ya kazi kwa watafiti.
ii. Kuimarisha na kuendeleza utafiti wa magonjwa mbalimbali ili kupunguza maradhi na
kuboresha afya za Watanzania.
iii. Kuimairisha na kujihusisha kikamilifu katika uendeshaji, usimamizi, ukuzaji na uratibu
wa tafiti za afya katika Tanzania.
iv. Kuendeleza na kuimarisha tafiti zinazolenga katika uvumbuzi na utengenezaji wa
vifaa-tiba na dawa.
v. Kukuza matumizi ya matokeo ya utafiti katika kuboresha utendaji na utengenezaji wa
sera na miongozo ya afya.
Tafiti zilizofanywa katika kipindi cha 2008-2011:
Malaria
Tafiti za malaria zililenga kutathmini usugu wa vimelea vya malaria:
• Kiwango cha maambukizi na kinga dhidi ya malaria katika jamii mbalimbali;
• Majaribio ya chanjo ya malaria kwa watoto;
• Kinga ya tahadhari dhidi ya malaria kwa watoto wachanga;
• Tabia za jamii zinazochangia katika uchaguzi wa mbinu mbalimbali za kupambana na
malaria na majaribio ya tiba mbalimbali za malaria.
119

Maeneo mengine ni pamoja na tathmini ya usambazaji wa dawa mseto ya malaria; Viashiria
na upendeleo wa mbu wa malaria katika kutafuta mazalio; Matumizi ya vianisho-sawia katika
kutathmini maambukizi ya malaria; na usugu wa mbu dhidi ya viuatilifu.
Baadhi ya matokeo ya tafiti yameonesha kupungua kwa ukubwa wa malaria katika eneo la
Kaskazini Mashariki ya Tanzania. Utafiti wa chanjo ya malaria uliofanywa wilayani
Korogwe umeonesha uwezo mkubwa wa kinga kwa watoto. Tathmini za usugu wa mbu
dhidi ya viuatilifu vinavyotumika kusindika vyandarua umeonesha kuwa kuna usugu wa 8-
11% kwa viuatilifu vinvyotumika kusindika vyandarua.
UKIMWI na Magonjwa Mengine ya Ngono
• Tathmini ya upatikanaji wa dawa za kupunguza makali ya UKIMWI;
• Majaribio ya tiba ya HSV-2 katika kupunguza maambukizi ya UKIMWI;
• Usugu katika madawa ya kurefusha maisha kwa watu waishio na virusi vya UKIMWI
(VVU);
• Uchunguzi wa vimelea vya UKIMWI katika maziwa ya mama anayenyonyesha.
Maeneo mengine yalilenga kutambua vikwazo kwa jamii katika matumizi ya vituo vya
ushauri nasaha na upimaji wa virusi vya UKIMWI; Maainisho ya maambukizi ya Kaswende
na upatikaji wa huduma kwa wanawake waja wazito.
Baadhi ya matokeo muhimu katika tafiti za UKIMWI ni uimarishaji wa mfumo wa
ufuatiliaji wa utumiaji wa dawa za kurefusha maisha kwa wagonjwa wa UKIMWI. Katika
kipindi hiki maandalizi ya chanjo dhidi ya UKIMWI yameanza mkoani Mwanza.
Utafiti wa kutathmini uwezekano wa kutumia kipimo kipya cha kaswende ambacho ni
chepesi na rahisi katika kliniki za afya ya uzazi na mtoto umekuwa ukiendelea wilayani
Geita, Mkoani Mwanza. Utafiti huu umeonyesha kwamba kwa kutumia kipimo hiki
inawezekana akina mama wajawazito kupimwa kaswende na kupatiwa majibu siku hiyo
hiyo wanapofika kliniki.
Kifua Kikuu
Tafiti katika eneo hili zilijumuisha:
• Uboreshaji wa ainisho la vimelea vya Kifua Kikuu kwa kutumia hadubini, na mbinu
nyinginezo; Tathmini ya uwezo na usalama wa dawa mseto za kifua kikuu kwa
wagonjwa;
• Ufuatiliaji wa usugu na aina za vimelea vya Kifua Kikuu;
• Uhusiano kati ya kisukari, virutubisho vya chakula na tiba ya Kifua Kikuu;
• Uboreshaji wa upatikanaji huduma za tiba ya Kifua Kikuu;
• Tathmini ya matokeo ya matumizi ya madawa ya kurefusha maisha kwa wagonjwa wa
Kifua Kikuu wenye maambukizi ya virusi vya UKIMWI.
Maradhi sugu yasiyoambukiza
Taasisi imefanikiwa kuanzisha mpango wa kuthibiti magonjwa haya kwa majaribio kwenye
wilaya mbili za Tanzania na kufanya tathmini ya ukubwa wa tatizo hili kwenye jamii ya
wilaya ya Rungwe. Utafiti huu pia umeiwezesha serikali kuweka miundo mbinu ya
ukusanyaji wa takwimu katika maeneo mbalimbali ya utoaji huduma za afya ili kuweza
kukusanya takwimu zitakazo tumika kutahadharisha wataalamu kuchukua hatua
zinazotakiwa pale ambapo viashiria hatari katika maradhi hayo vitakapothibitika.
120

Magonjwa ya Kitropiki Yasiyopewa Kipaumbele
Tafiti zililenga kupata takwimu katika maeneo yafuatayo:
• Uwezo na usalama wa tiba ya kichocho kwa watoto wa shule;
• Ufuatiliaji na uhakiki wa programu ya Taifa ya Kichocho na Magonjwa ya Minyoo;
• Ufuatiliaji na uhakiki wa programu ya utokomezaji wa Upofu Mto (Usubi);
• Tathmini ya mpango wa utokomezaji wa matende na mabusha;
• Matumizi ya antibiotiki katika tiba ya mabusha na matende;
• Athari za maambuki ya minyoo ya tumbo kwa walio na vimelea vya malaria na
Utambuzi vinasaba wa wadudu wa usubi waletao upofu mto.
Tiba asilia
Tafiti katika tiba asilia zilifanyika kubaini uwezo na usalama wa tiba asili zinazotumiwa na
jamii mbalimbali hapa nchini. Aidha NIMR imefanya utafiti kwa kuzingatia uwezo na
usalama kwa watumiaji na kufanikiwa kutengeneza dawa asili zilizoboreshwa kwa ajili ya
tiba kwa magonjwa ya ya malaria, UKIMWI na magonjwa nyemelezi, ugonjwa wa ini
shinikizo la damu, kisukari na kupunguza mafuta rehemu mwilini pamoja na uvimbe wa
tezi dume (prostate) kwa wanaume na dawa inayoongeza nguvu za kijinsia kwa wanaume.
Mifumo ya kutoa huduma za afya
• Kuboresha huduma za afya kwa watoto kwa kutumia maduka ya dawa muhimu;
• Changamoto za rasilimali watu katika sekta ya Afya;
• Tathmini na uimarishaji wa Mfumo wa Utoaji Taarifa za Huduma za Afya na Muda wa
Kungoja Huduma katika Vituo vya Afya;
• Matumizi ya Takwimu za Utafiti katika kutunga Sera.
Maeneo mengine
Tafiti zimefanyika kuainisha ukubwa wa tatizo la malale na tathmini ya tiba mbalimbali za
malale; Homa ya matumbo, na mlipuko wa mbu katika Jiji la Dar es Salaam.
Kukuza matumizi ya matokeo ya tafiti
• Taasisi inachapisha matokeo ya tafiti mbalimbali katika jarida lake la Utafiti wa Afya
Tanzania (Tanzania Journal of Health Research) linalochapishwa mara nne kwa
mwaka (Januari, Aprili, Julai na Oktoba). Jarida hili huchapishwa kwa njia ya nakala
za karatasi na pia kupatikana kwa njia ya mtandao wa ki-elektroniki.
• Taasisi huandaa Kongamano la Sayansi la kila mwaka linalokutanisha watafiti,
watunga sera, waandishi wa habari na wadau mbalimbali wa ndani na nje ya nchi.
• Katika miaka takribani 31 ya uhai wa Taasisi, zaidi ya mada za kisayansi 700
zimechapishwa katika majarida ya kimataifa ya sayansi hadi kufikia Aprili 2011.
• Taasisi ina utaratibu wa kutoa mrejesho wa matokeo ya tafiti zake katika ngazi za
jamii, wilaya na Taifa ili walengwa waweze kujua matokeo ya tafiti zilizofanywa
katika maeneo yao.
121

Maabara ya kisasa katika Kituo Kikuu cha Utafiti, Tanga
Mchango wa taasisi katika kuboresha sera na huduma za afya nchini:
Sera ya Afya: Matokeo ya tafiti zilizofanywa na Taasisi yamechangia katika utoaji huduma
na mabadiliko ya Sera za afya katika maeneo yafuatayo:
• Kichocho – matumizi ya dawa ya tiba.
• UKIMWI – matumizi ya elimu shirikishi kwa vijana; tiba ya magonjwa ya ngono, na
tohara ya wanaume katika kupunguza maambukizi ya UKIMWI.
• Magonjwa ya ngono – tiba kwa kutumia matokeo ya dalili za ugonjwa.
• Kaswende – matumizi ya njia mpya na ya muda mfupi katika kuanisha maambukizi ya
kaswende kwa wakina mama.
• Malaria – matumizi ya vyandarua vilivyotiwa viautilifu; mabadiliko ya sera ya tiba ya
malaria kutoka matumizi ya Klorokwini, SP na dawa mseto ya ALU; na matumizi ya
takwimu kutabiri milipuko ya malaria.
• Kifua Kikuu – matumizi ya dawa kwa kutumia mfumo wa DOT (kumeza dawa mbele
ya mtoa huduma).
• Magonjwa yasiyopewa kipaumbele- Mpango shirikishi wa jamii katika utuoaji wa tiba
ya kutokomeza matende na usubi (CDTI).
• Utengenezaji wa vigezo kupima utendaji wa Halmashauri katika mabadiliko ya sekta
ya afya.
Kushiriki katika Programu za Serikali: Taasisi inashiriki kikamilifu katika uendeshaji wa
baadhi ya programu za Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii katika maeneo tofauti kama
ifuatavyo:
• Malaria.
• UKIMWI.
• Magonjwa ya Tropiki yasiyopewa kipaumbele (Matende/Mabusha, Trakoma, Upofu
mto (Usubi).
• Kichocho na Minyoo tumbo.
• Magonjwa yasiyoambukiza.
• Kifua Kikuu- Kusimamia na kuendesha Maabara Kuu ya Taifa ya Kifua Kikuu.
122

• Ufuatiliaji na udhibiti wa magonjwa hususan magonjwa ya milipuko.
• Kuendesha Programu ya Uzamili ya Epidemiolojia na Menejimenti ya Maabara (MSc
Field Epidemiology and Laboratory Management).
Changamoto
Rasilimali watu: Bado idadi ya watafiti ni ndogo sana ukilinganisha na mahitaji.
Watumishi takribani 100 wana shahada za kwanza na za pili, na wanahitaji kuendelezwa.
Kuna upungufu mkubwa katika baadhi ya fani, hususan, Sayansi ya Jamii, Takwimu,
Demografía, Jiographia ya Afya ya Mazingira, Uchambuzi wa Tafiti na Sera, Majaribio ya
Chanjo na Dawa, Mawasiliano ya Tafiti na Sayansi ya Maabara. Uhaba huu unachangiwa
na mambo makubwa mawili; Ufinyu wa nafasi za ajira na idadi kubwa ya watafiti
waandamizi wanaostaafu katika siku za karibuni. Hata inapotokea Taasisi inaomba kujaza
nafasi za wastaaafu, maombi hayo hayatekelezwi kulingana na maombi au nafasi
zilizoachwa wazi.
Miundombinu
Kuna uhaba mkubwa wa nafasi za ofisi katika vituo vya Muhimbili na Tanga. Vituo hivi
vinatumia majengo ya kupangisha ambayo gharama yake hupanda mara kwa mara. Pamoja
na kuwa na majengo yetu wenyewe, vituo vya Tabora na Amani vinakabiliwa na tatizo
kubwa la ufinyu wa nafasi za maabara na ofisi.
Rasilimali fedha
Bajeti ya Taasisi kutoka serikalini ni ndogo na bado haikidhi mahitaji (maji, umeme,
teknohama) ambayo yameongezeka katika siku za karibuni. Tangu mwaka 2006/2007,
bajeti ya utafiti imetegemea wafadhili kwa 100%. Hata hivyo, taasisi imeendelea kujenga
uwezo wa watafiti katika kuandaa rasimu za tafiti zenye uwezo wa ufadhili.
Kituo Kidogo cha Utafiti, Korogwe
123

Matarajio
1. Kuimarisha uwezo wa Taasisi ili kuinua kiwango cha utafiti nchini na kufanya
yafuatayo:-
• Kusomesha watafiti zaidi katika kiwango cha udaktari wa falsafa.
• Kujenga maabara zaidi za kisasa na kuimarisha zile zilizopo
• Kubuni mbinu za kuongeza upatikanaji wa rasimali za kufanyia utafiti nchini na nje
ya nchi.
• Kuimarisha utafiti wa tiba kwa kushirikiana na Hospitali za Rufaa, Mikoa na
Wilaya.
2. Vituo vya Taasisi kuwa vitovu vya ushauri na miongozo ya kuboresha huduma za afya
kwa Halmashauri za Wilaya
• Kutoa mrejesho wa tafiti zinazofanyika katika wilaya husika.
• Kushirikisha wilaya kutumia utafiti katika kupanga na kuendesha shughuli za utoaji
wa huduma za afya.
• Kuhusisha uongozi wa wilaya katika kusimamia na kuratibu utafiti unaofanyika
katika wilaya zao.
• Kusaidia kutathmini ukubwa na maenezi ya magonjwa na matatizo mengine ya afya
wilayani.
3. Kuboresha mazingira ya kazi kwa watafiti wa ndani na kuwavutia watafiti kutoka nje
• Kuwa na makubaliano ya kufanya utafiti wa pamoja na taasisi za ndani na nje ya
nchi.
• Kuwa na makubaliano ya kufundisha katika Taasisi za Elimu ya Juu za ndani na nje
ya nchi.
• Kufanya vituo vya Taasisi kuwa ni sehemu ya kufanyia mafunzo kwa vitendo kwa
wanafunzi wa vyuo vya elimu ya juu wakisimamiwa na watafiti wa Taasisi.
• Kuhakikisha upatikanaji wa vifaa bora vya kufanyia utafiti.
• Kutathmini na kuboresha mishahara ya watafiti kufikia viwango vya kimataifa.
4. Kuimairisha na kujihusisha kikamilifu katika uendeshaji, usimamizi na uratibu wa
tafiti za afya katika Jumuiya ya Afrika Mashariki
• Kuwania kuwa mwenyeji wa Sekretariati ya Baraza la Utafiti wa Afya katika
Jumuiya ya Afrika Mashariki.
• Kuanzisha maabara teule zenye utaalamu wa hali ya juu katika maeneo muhimu ya
utafiti wa magonjwa ya binadamu
• Kuwa na vituo vyenye ubora wa hali ya juu ili kuinua hadhi ya vituo vyetu ili
kuongeza ushindani wa kimataifa.
• Kuimarisha ushirikiano na kufanya tafiti shirikishi kati ya Taasisi za Afrika
Mashariki hasa katika maeneo yenye matatizo yanayofanana.
5. Kuweka kiungo kati ya uvumbuzi na utengenezaji wa vifaa-tiba na dawa na kati ya
utafiti na sera na utoaji wa huduma za Afya:-
• Kuhakikisha kuwa maabara na watafiti wana uwezo wa kuvumbua nyenzo au
madawa yatakayosaidia jamii kupambana na magonjwa mbalimbali.
• Kujenga uhusiano wa karibu kati ya Taasisi na viwanda ili kurahisisha matumizi ya
matokeo ya utafiti katika kutengeneza vifaa-tiba au dawa na matumizi yake ndani na
nje ya nchi.
• Kujenga uwezo wa kumiliki matokeo ya uvumbuzi ili kuongeza kipato kwa serikali.
• Kuhakikisha kuwa utafiti unatumika kushauri mabadiliko ya sera na utoaji huduma.
124

• Kujenga mahusiano kati ya sekta binafsi na za serikali katika matumizi ya matokeo
ya utafiti ili kuimarisha afya ya jamii katika kinga na tiba.
6. Rasilimali -Taasisi inategemea kuongeza rasilimali watu kukidhi maeneo yenye
upungufu kulingana na nafasi zitakazotengwa na Kamisheni ya Utumishi. Katika
kipindi hiki watafiti 25 wataendelea na masomo yao ya shahada ya Uzamivu na 14
shahada ya uzamili.
Nyezo ya Utafiti wa Tabia za Mbu, Amani
125

13.0 MABARAZA NA BODI
Mganga Mkuu wa Serikali, pia husimamia mabaraza manane ya kitaaluma kama ifuatavyo:
• Baraza la Madaktari na Madaktari wa Meno
• Baraza la Uuguzi na Ukunga
• Baraza la Wafamasia
• Baraza la Usajili wa Wataalamu wa Maabara za Afya
• Baraza la Optometria (Macho)
• Baraza la Tiba Asili na Tiba Mbadala
• Baraza la Usajili wa Wataalamu wa Radiología na Mionzi
• Baraza la Usajili wa Mafias Afya ya Mazingira
Kuna Bodi moja:
• Bodi ya ushauri wa Hospitali Binafsi na Mashirika ya Dini
• Bodi ya Usajili wa Maabara Binafsi
Majukumu ya Mabaraza:
• Baraza la Madaktari na Madaktari wa Meno Tanganyika:
Baraza la Madaktari na Madaktari wa Meno, liliundwa mwaka 1959, kwa sheria
ijulikanoyo kama “The Medical Practitioners and Dentists Ordinance 1959 Cap 409.”
Sheria hiyo kwa sasa inajulikana kama “The Medical Practitioners and Dentists Act,
Cap 152 (R.E 2002)”
Malengo makuu ya kuundwa kwa Baraza, yalikuwa ni kusimamia na kuwaongoza
wanataaluma, na pia kuhakikisha kuwa jamii inapata huduma nzuri na salama toka kwa
wanataaluma. Baraza lina wajibu wa kuhakikisha kuwa wanataaluma wanatenda kazi
kwa kuzingatia mwenendo na maadili ya kitaaluma.
Pia Baraza lina wajibu wa kuweka na kutunza daftari la usajili kwa madaktari, kutoa
onyo au karipio kali au kusimamisha kufanya kazi za kitaaluma au kumfuta katika
daftari la usajili, yeyote ambaye amepatikana na kosa la jinai, liwe kubwa au dogo,
ambaye baada ya uchunguzi wa Baraza atabainika kuwa ametenda kosa la kitaaluma.
Aidha Baraza huamua aina za shahada ambazo zitatambuliwa na Baraza kuwa zina
kidhi sifa ya Mmiliki wake kustahili kufanya kazi za kitaalama. Vile vile Baraza lina
Mamlaka ya kimahakama na linaweza kuendesha uchunguzi na kumshitaki
mwanataaluma yeyote ambaye atatuhumiwa kuenenda kinyume na matakwa ya
taaluma au kukiukwa mwongozo wa maadili ambao umewekwa na Baraza.
• Baraza la Wauguzi na Ukunga Tanzania:
Baraza la Wauguzi na Ukunga liliundwa kwa sheria iliyoitwa, ‘Nurses and Midwives
(Registration) Ordinance – Cap 325 ya mwaka 1953’. Sheria hiyo, iliuishwa kwa
sheiria ya ‘Nurses and Midwives (Registration) Act, No. 12’ ya mwaka 1997. Aidha,
sheria hiyo, ilihuishwa mwaka 2010, kwa sheria iitwayo ‘Nursing and Midwifery No. 1
Act, 2010’.
Malengo makuu ya kuundwa kwa Baraza, yalikuwa ni kusimamia na kuwaongoza
wanataaluma, na pia kuhakikisha kuwa jamii inapata huduma nzuri na salama toka kwa
wanataaluma wa uuguzi na ukunga. Baraza lina wajibu wa kuhakikisha kuwa
wanataaluma wanatenda kazi kwa kuzingatia mwenendo na maadili ya kitaaluma.
126

Pia Baraza lina wajibu wa kuweka na kutunza daftari la usajili kwa madaktari, kutoa
onyo au karipio kali au kusimamisha kufanya kazi za kitaaluma au kumfuta katika
daftari la usajili, yeyote ambaye amepatikana na kosa la jinai, liwe kubwa au dogo,
ambaye baada ya uchunguzi wa Baraza atabainika kuwa ametenda kosa la kitaaluma.
Aidha Baraza huamua aina za shahada ambazo zitatambuliwa na Baraza kuwa zina
kidhi sifa ya mmiliki wake kustahili kufanya kazi za kitaalama. Vilevile Baraza lina
mamlaka ya kimahakama na linaweza kuendesha uchunguzi na kumshitaki
mwanataaluma yeyote ambaye atatuhumiwa kuenenda kinyume na matakwa ya
taaluma au kukiuka mwongozo wa maadili ambao umewekwa na Baraza.
Baraza linahakikisha kuwa Watanzania wanapata huduma za uuguzi zenye ubora na
viwango vinavyokubalika ili umma usidhurike na huduma hizo. Baraza linafikia lengo
hilo kwa kusimamia jinsi muuguzi anavyoandaliwa katika mafunzo na hatimaye jinsi
anavyotoa huduma hiyo nchi nzima zikiwemo katika taasisi za serikali, asazi za binafsi
na mashirika ya dini.
Majukumu mengine ya Baraza ni kuweka vigezo vya stadi kuu za uuguzi na ukunga,
usajili na utoaji leseni za uuguzi na ukunga na kusimamia maadili ya uuguzi na ukunga
nchini.
• Baraza la Wafamasia
Baraza la Famasia, limeanzishwa chini ya kifungu cha Sheria ya Famasi Na. 7 ya
mwaka 2002, baada ya kufutwa kwa Sheria ya Dawa na Sumu Na. 1, ya mwaka 1978,
ambayo iliunda Bodi ya Dawa. Lengo kuu la kuundwa kwa Baraza la Famasi, ni kuwa
na Chombo cha kitaaluma, kitakachokuwa na jukumu la kudhibiti na kusimamia
taaluma na maadili ya wanataaluma katika utendaji wa kazi zao kwa ujumla. Pamoja
na jukumu hilo Baraza linawajibika kuwasajili wanataaluma wa kada zote za famasi,
kudhibiti na kuandaa miongozo, kusimamia na kudhibiti maadili ya wanataaluma
katika utendaji kazi za kila siku, kumshauri Waziri wa Afya na Ustawi wa Jamii katika
masuala yanayohusu taaluma ya Famasia na shughuli zote zinazohusiana na huduma za
kitaaluma. Pia Baraza linaweza kufuta na kurejesha jina la mwanataaluma katika
regista pale inapobidi, na kuhakikisha Vyuo vya mafunzo ya Famasia vinavyoanzishwa
na vilivyoko vinakidhi vigezo vinavyotakiwa, na mitaala yao inakidhi haja ya taaluma
inayohitajika.
• Baraza la Usajili wa Wataalamu wa Maabara za Afya
Baraza la Mafundi Sanifu Maabara za Afya, limeanzishwa mwaka 1998; kwa sheria ya
usajili wa Mafundi Sanifu Maabara Namba 11 ya mwaka 1997. Sheria ya mwaka 1977
ilifutwa na sheria ya wataalamu wa maafisa afya Na. 22 ya 2007. Lengo la kuwa na
Baraza hili ni kuboresha huduma za afya kwa njia ya kusajili Mafundi Sanifu Maabara
wote nchini, pamoja na kuona kuwa miiko na maadili ya taaluma ya sayansi ya
maabara inazingatiwa. Pia Baraza linatoa ushauri kuhusiana na mafunzo ya maabara,
kuandaa mitihani ya wataalaam wa maabara kabla ya kusajili na kutoa leseni au kufuta
leseni kwa wataalam wa maabara. Pia Baraza linaandaa viwango vya kuanzisha shule
za maabara, kutoa ushauri kwa Serikali kuhusiana na mafunzo ya maabara na kuandaa
mitihani ya wataalam wa maabara kabla ya kusajili.
• Baraza la Optometria (Macho)
Mwaka 1966 Sheria Na 9 ya kusimamia masuala ya huduma za Optometry ilipitishwa
na Bunge. Kutokana na kukua kwa taaluma hiyo mwaka 2007, Sheria hiyo ya zamani
127

ilifutwa na kupitisha sheria nyingine ijulikanayo kama “Optometry Act No. 12, 2007”
ilipitishwa na Bunge la Jamhuri ya Muungano ya Tanzania.
Baraza linajulikana kama Baraza la Optometria; (Baraza la Wataalamu wa
Kurekebisha Upeo wa Macho Kuona). Baraza lina jukumu la kuhakikisha kanuni,
maadili na miiko ya utendaji kazi inafuatwa na ikibidi hatua za kinidhamu
zinachukuliwa endapo kumetokea ukiukwaji maadili ya kiutendaji. Pia kusajili na
kuwapa leseni za utendaji, kusimamia na kuthibiti kiwango cha utendaji kwa watoa
huduma, kuchunguza malalamiko na kutoa maamuzi juu ya utendaji mbovu.
• Baraza la Tiba Asili na Tiba Mbadala
Baraza la Tiba Asili na Tiba Mbadala lilianzishwa Machi, 2005 kwa mujibu wa sheria
ya Tiba Asili Na 23 ya mwaka 2002. Lengo la kuwa na Baraza hili ni kuboresha
huduma za tiba asili n atiba mbadala kote nchini. Majukumu makuu ya Baraza hili ni
kuangalia, kuratibu, kuboresha, kusimamia, kudhibiti, kuendeleza, kusaidia maendeleo
ya Tiba asili n atiba mbadala na kutekeleza masharti ya sheria.
• Baraza la Usajili wa Wataalamu wa Radiología na Mionzi
Hili ni Baraza jipya lililoanzishwa chini ya sheria ya Wataalam wa Radiolojia Na. 21
ya mwaka 2007 na kuanza kutumika rasmi mwezi Februari, 2009.
Baraza linajukumu la kusajili na kuorodhesha wataalam wa huma ya Radiolojia kama
ilivyoainishwa kwenye sheria ya Wataalam wa Radiolojia. Pia Baraza linasimamia
ubora wa huduma ya radiolojia, kufuta usajili au leseni na kufanya mabadiliko au
kutoa vyeti vingine mbadala ikiwa kuna uthibitisho wa upotevu wa vyeti au leseni.
Serikali kupitia Bunge, ilipitisha Sheria ya kuanzisha Kamisheni ya Mionzi ya Taifa
(National Radiation Comisión) Ambato pamoja na mambo mengine, Kamisheni hii
iliorodhesha wataalamu wa Mionzi wanaotumia Mitambo inayotoa mionzi nchini,
wengi wao wakiwa kutoka Sekta ya Afya.
• Baraza la Usajili wa Maafisa Afya ya Mazingira
Baraza la wataalam wa Afya ya Mazingira nchini, liliundwa baada ya kupitishwa
kwa sheria Na. 20 ya mwaka 2007 (The Environmental Health Practitioners
(Registration) Act No. 20 of 2007)
Majukumu makuu ya Baraza hili ni kumshauri Waziri juu masuala yote yanayohusu
afya ya mazingira, kuingiza sifa za wataalam kwenye regista na kufanya maboresho ya
sifa zilizoongezeka na kurejesha vyeti ambavyo vitakuwa vimepotea au kuharibika,
kutengeneza, kudumisha na kuhamasisha mwendelezo wa maadili ya kiutendaji na
kuchukua hatua za kinidhamu endapo maadili hayo yatakiukwa.
• Bodi ya Ushauri ya Hospitali Binafsi
Bodi hii ilianzishwa rasmi na Sheria Na 26 ya mwaka 1992.
Bodi ya Ushauri ya Hospitali Binafsi ni kitengo chini ya Wizara ya Afya na Ustawi wa
Jamii kinachosajili na kusimamia utoaji wa huduma za Afya zinazotolewa na vituo
binafsi na Mashirika ya Dini.
• Bodi ya Usajili wa Maabara Binafsi
Sheria ya kuratibu huduma za Maabara za Afya Binafsi ilipitishwa na Bunge la
Jamhuri ya Muungano wa Tanzania mwaka 1997. Sheria hii ilianzishwa ili kuboresha
huduma za Maabara kwa lengo la kufanikisha utoaji wa huduma bora za afya nchin.
128

Sheria inazingatia utaratibu wa usajili, kuratibu na kukagua kuona kwamba viwango
vinazingatiwa na kuimarishwa.
Mafanikio ya bodi hii ni pamoja na kusajili Maabara Binafsi zipatazo 400, kusajili
wauzaji mashine na vitendanishi vya Maabara wapatao 98 na kufanya tathmini ya
teknolojia mpya za Maabara za Afya zinazotakiwa kuingizwa nchini
129

14.0 MAENEO YA KUFANYIA KAZI NA MWELEKEO WA BAADAYE
4.1 MAENEO YA KUFANYIA KAZI
• Rasilimali watu
o Upungufu wa wataalam wa kada mbalimbali katika sekta.
o Watumishi wanaopangiwa kazi kutoripoti katika vituo vyao.
o Watumishi wa afya ngazi za halmashauri kutoelewa mamlaka zao za ajira na
nidhamu kulingana na Sheria ya Utumishi wa Umma Na.8 ya mwaka 2002.
o Baadhi ya Halmashauri kutokuomba vibali vya kuajiri kulingana na mahitaji halisi.
• Mafunzo na ajira
o Upungufu wa wataalam wa kada mbalimbali katika sekta.
o Kuongeza idadi ya wanafunzi wanaodahiliwa kukidhi mahitaji ya MMAM
ikilinganishwa na vyuo vya afya vilivyopo.
o Watumishi kuchelewa kujumuishwa katika halmashauri za wilaya.
• Rasilimali fedha
o Upungufu wa Bajeti ya kutekeleza wa kazi zilizopangwa.
o Uhaba wa vitendea kazi.
o Ukosefu wa dawa, vifaa na vifaa tiba vya kutosha.
o Taarifa za Ukaguzi kuchelewa kufanyiwa kazi kwa wakati.
o Baadhi ya Watendaji kutoelewa au kutofuata sheria na kanuni za fedha, ununuzi
pamoja na miongozo mbalimbali ya Serikali.
o Ucheleweshwaji wa fedha kwa ajili ya ununuzi wa vifaa na huduma mbalimbali.
o Upatikanaji wa takwimu sahihi za mahitaji na matumizi ya dawa, vifaa, vifaa tiba na
vitendanishi kuwezesha kuandaa bajeti ya mahitaji sahihi kitaifa.
• Miundombinu
o Uhaba mkubwa wa Ofisi na sehemuya kutunzia vifaa( bohari).
o Miundombinu katika vituo vya kutolea huduma za afya isiyokidhi mahitaji.
o Uchakavu wa miundo mbinu.
• Uongozi na uendeshaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii
o Ugumu kwa baadhi ya watendaji kwenda sambamba na mabadiliko na kuendelea
kufanya kazi kwa mazoea pamoja na kushauriwa namna bora ya kiutendaji.
o Kuongezeka kwa kesi za madai dhidi ya Waziri wa Afya na Ustawi wa Jamii au
Katibu Mkuu.
o Kasi ya Mabadiliko katika Utumishi wa Umma na katika Sekta ya Afya na Ustawi
wa Jamii ambayo uhitaji mabadiliko ya sheria.
o Usimamizi usioridhisha wa watumishi katika vituo vya kutolea huduma za afya vya
umma.
o Kuhamishwa kwa idara ya ustawi wa jamii mara kwa mara kunaathiri utendaji wa
kazi.
• Uelimishaji na upashanaji habari na mawasiliano
o Ucheleweshaji wa taarifa ya mikutano kwa waandishi wa habari toka kwa baadhi ya
idara.
130

o Kutoshiriki kwenye ziara za viongozi kwa ajili ya kutoa taarifa kwa umma pamoja
na kupata uelewa wa masuala mbalimbali ya wizara.
o Baadhi za idara kutoona umuhimu wa kutoa taarifa na kushiriki kwenye vyombo
vya habari pale wanapohitajika kufanya hivyo.
o Wateja kuwa na uelewa mdogo kuhusu Sheria ya Ununuzi wa Umma Namba 21 ya
mwaka 2004 na kanuni zake za mwaka 2005 na kuziona kama kikwazo kwa
upatikanaji wa vifaa na huduma kwa wakati hivyo kusababisha malalamiko.
o Kutoa elimu ya afya kwa wananchi ili kudhibiti na kupunguza magonjwa
yasiyoambukiza zikiwemo ajali hasa za barabarani ambazo zinaelekea kuongezeka
kila wakati na kubadili stailim ya maisha.
o Umma kuelimika juu ya Tiba asili zenye madhara kwa afya.
• Ushirikishwaji wa wadau na wananchi kwa ujumla
o Mwitikio usioridhisha wa walengwa kuhusu mikakati ya kudhibiti magonjwa ya
kuambukiza kama vile UKIMWI, Malaria na Kifua Kikuu.
o Ushirikishwaji mdogo wa jamii katika kupanga, kutekeleza, kufuatilia na
kutathimini masuala ya afya (k.m. huduma za afya ya uzazi na mtoto pamoja na
huduma za kudhibiti magonjwa ya kuambukiza na yasio ya kuambukiza).
o Kuwaunganisha wadau ili kutoa msukumo wa kuiendeleza Tiba Asili na Tiba
Mbadala.
• Taarifa za afya na ustawi wa jamii
o Ukosefu wa Taarifa mbalimbali za sekta (taarifa za Fedha na Utekelezaji) kutoka
mikoani.
• Uzingatiaji wa sera, miongozo, sheria, kanuni, mikakati, mipango, n.k.
o Kasi ndogo ya utekelezaji wa sheria mbalimbali chini ya Wizara.
o Waendeshaji wa vituo binafsi kutotimiza masharti yanayotakiwa katika utoaji wa
huduma za afya.
o Kudhibiti ongezeko la watoa huduma za tiba asili na tiba mbadala wadanganyifu.
• Usawa wa utoaji wa huduma hususan kwa makundi maalumu
o Upatikanaji wa Damu Salama kwa kiasi kinachokidhi mahitaji.
o Kufikisha huduma za Afya ya Kinywa kwa wananchi wote hasa waishio vijijini.
o Sekta binafsi kupeleka huduma zao vijijini.
o Kuongezeka kwa idadi ya watu walio katika makundi maalum.
• Utafiti na matumizi ya matokeo ya tafiti
• TEKNOHAMA
131

4.2 MWELEKEO WA BAADAYE
Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii itaendelea kutekeleza majukumu yake kulingana na
Sera, Mikakati iliyopo kwa kutoa kipaumbele katika maeneo ambayo yamekuwa ni
changamoto na kuendelea kulinda mafanikio yaliyopatikana katika kipindi cha miaka
mitano iliyopita.
Maeneo yatakayotekelezwa ni pamoja na haya yafuatayo:-
Kuimarisha utoaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii, zinazotolewa kwa wananchi
wote, kupitia vituo vya kutolea tiba vya umma na vya sekta binafsi.
(i) Kuratibu ujenzi wa vituo vya kutolea huduma, kuanzia ngazi ya Zahanati, Kituo
cha Afya, Hospitali za ngazi zote. Lengo ni kuwa na: Zahanati katika kila kijiji;
Kituo cha Afya katika kila Kata; Hospitali katkka kila Halmashauri; Hospitali ya
Rufaa kawa kila Mkoa na Maalumu kwa kila Kanda, ikiwemo ya Taifa, kwa kanda
ya Mashariki. Aidha, Serikali itahakikisha kila penye sehemu ya huduma,
panakuwepo na nyumba za watumishi, pamoja na Hosteli za Wataalamu walio
katika mafunzo ya vitendo. Hii itatoa motisha watumishi wa afya kuendelea kutoa
huduma na hasa za dharura wakati wa usiku.
(ii) Kuimarisha usafiri wa wagonjwa, vifaa vya huduma za afya na ustawi wa jamii,
njia za mawasiliano ya simu, “redio call na Internet”, katika ngazi zote za utoaji
wa huduma za afya na ustawi wa jamii, ili kuwezesha upatikanaji wa huduma za
kawaida za dharura za rufaa, zilizo bora, pamoja na upatikanaji wa vifaa vya
kuwawezesha watu wenye ulemavu kumudu maisha ya kila siku.
(iii) Kuhakikisha vituo vyote vinapata dawa muhimu na vifaa vya teknolojia ya kisasa,
ya kuchunguza na kutibu magonjwa ili kuboresha utoaji wa huduma za kinga, tiba
na utengemao.
(iv) Kuimarisha nyenzo, vifaa na Mfumo wa ufuatiliaji na ukaguzi wa Huduma za
Afya na Ustawi wa Jamii, pamoja na upatikanaji wa Taarifa na takwimu za
Uendeshaji ikiwemo ufanyaji tathmini na utafiti, wa huduma za Afya na Ustawi
wa Jamii.
(v) Kuhakikisha kuwa, huduma za Bima ya Afya zinaboreshwa na kuungana na
Mfumo wa Mfuko wa Afya ya Jamii (CHF) na Tiba kwa Kadi (TIKA), ili
ziwafikie Wananchi na kuongeza asilimia za wanachama kutoka 10.7 hadi 30
ifikapo mwaka 2015.
(vi) Kuendeleza jitihada za kujenga uwezo wa ndani wa kutoa huduma ya matibabu ili
kupunguza idadi ya wagonjwa wanaopelekwa nje ya nchi kwa matibabu hususan
kwa maradhi ya moyo, figo, mishipa ya fahamu na saratani.
(vii) Kuboresha huduma za Ustawi wa Jamii.
(viii) Kuimarisha huduma ya matibabu ya wazee nchini kwa kuwapatia vitambulisho na
kuyatungia sheria matibabu yao ya bure ili waweze kutibiwa hivyo katika vituo
vyote vya matibabu bila ya usumbufu wowote.
(ix) Kuimarisha huduma za mama Wajawazito, Watoto Wachanga na Watoto walio
chini ya umri wa miaka mitano, ili kuendelea kupunguza idadi ya vifo vyao kwa
kutoa mafunzo ya huduma ya uzazi wa dharura na kuimarisha huduma za
“EmOC” katika vituo vyote vya afya nchini.
(x) Kuwajengea uwezo na kuimarisha ujuzi wa watumishi wa Sekta ya Afya na
Ustawi wa Jamii, katika ngazi zote za kutolea huduma.
(xi) Kuvijengea uwezo vituo vinavyotoa huduma za afya na Ustawi wa Jamii nchini.
132

(xii) Kuimarisha udhibiti wa magonjwa yanayoambukiza, yasiyoambukiza na yale
yaliyosahaulika.
Kuimarisha huduma za mama wajawazito, watoto wachanga na watoto wenye umri chini ya
miaka mitano, ili kuendelea kupunguza idadi ya vifo:
Lengo ni kupunguza vifo vya watoto wenye umri chini ya mwaka mmoja, kutoka vifo 51
kati ya watoto 1000 wanaozaliwa hai mwaka 2010, hadi kufikia lengo la Milenia la vifo 40
kati ya watoto 1000 watakaozaliwa hai mwaka 2015. Kupunguza vifo vya watoto wenye
umri chini ya miaka mitano kutoka vifo 81 kati ya watoto 1000 wanaozaliwa hai kwa
mwaka 2010, hadi vifo vya watoto 48 kati ya watoto 1000 watakaozaliwa hai katika mwaka
2015 ambalo ni lengo la Milenia. Kupunguza vifo vya akina mama kwa sababu ya ujauzito,
kutoka vifo 578 kati ya akina mama 100,000 waliojifungua watoto hai mwaka 2010, hadi
vifo 133 kati ya akina mama 100,000 watakaojifungua watoto hai katika mwaka 2015 ili
kufikia lengo la Milenia. Katika kutekeleza malengo haya, Serikali itatekeleza yafuatayo:-
i) Itaongeza idadi ya watoa huduma wenye utaalamu na ujuzi wa ngazi ya cheti na
stashahada, na kuwasambaza vituo vya kutolea huduma za afya. Inakadiriwa kuwa
idadi ya wahudumu wa afya wa ngazi mbalimbali hapa nchini kuwa 38,000. Hii ni
asilimia 38 tu ya mahitaji, hivyo kuna upungufu wa asilimia 62. Kumekuwepo na
ongezeko la wahitimu katika vyuo vikuu na vyuo vya uuguzi na sayansi shiriki za
afya hapa nchini kwa 60% kwa mwaka katika miaka mitatu iliyopita. Hii imetokana
na marekebisho ya mitaala, ukarabati wa vyuo, kuanzishwa kwa mafunzo ya masafa
na ongezeko la fedha kugharamia mafunzo ya utarajali na mafunzo ya uzamili.
Ongezeko la wahitimu linatarajiwa kutoka 4,900 kwa mwaka 2010 na kufikia
22,504 kwa mwaka ifikapo mwaka 2015. Idadi ya wahudumu katika sekta ya afya
inatarajiwa kufikia 99,800 ifikapo mwaka 2015 ongezeko la asilimia 163.
ii) Mahitaji ya nafasi za ajira yataongezeka kutoka 5,200 mwaka 2011 na kufikia
14,000 mwaka 2015.
iii) Itaongeza upatikanaji wa dawa muhimu na vifaa maalum na vya kisasa, vya
kujifungulia, vikiwemo vya kuhudumia njia ya hewa na kuleta joto, kwa watoto
wachanga wanaozaliwa, ikiwa ni pamoja na kupambana na dharura mbalimbali
zinazohusiana na wakati wa kujifungua, ikijumuisha upasuaji wa dharura na
upatikanaji wa damu salama.
iv) Itaboresha upatikanaji wa nyenzo muhimu za urakabishi, kinga na tiba na vifaa vya
teknolojia ya kisasa, katika vituo vya kutolea huduma ngazi ya zahanati hadi
hospitali, ikiwa ni pamoja na makao ya watoto wenye mahitaji maalum, na makazi
ya wazee wasiojiweza.
v) Itaongeza upatikanaji wa chanjo zote za watoto zinazotolewa sasa, na pia kuanzisha
matumizi ya chanjo mpya, za kudhibiti magonjwa yanayojitokeza, kama vile kifua,
kuharisha na saratani ya shingo ya kizazi.
vi) Itahakikisha huduma za chanjo ya kichomi, zinawafikia watoto wote kwa urahisi na
bila malipo, ikiwa ni pamoja na wale wanaoishi katika mazingira hatarishi.
133

Kuwajengea uwezo na kuimarisha ujuzi wa watumishi wa sekta ya afya na Ustawi wa
Jamii, katika ngazi zote za kutolea huduma kwa:-
i) Kuongeza idadi ya taaluma zinazofundishwa katika kila Chuo, pamoja na
kuanzisha upya, kwa ngazi za cheti, stashahada, shahada ya juu, uzamili na
uzamivu.
ii) Kuongeza idadi ya wanafunzi wanaodahiliwa kujiunga na vyuo vya Afya na
Ustawi wa Jamii, ndani na nje ya nchi.
iii) Kuendeleza ujenzi na ukarabati wa miundombinu ya vyuo vya Afya na
Ustawi wa Jamii, pamoja na kutumia teknolojia ya kisasa ya kufundishia.
iv) Kuhakikisha kuwa, kuna upatikanaji wa vifaa vya teknolojia ya kisasa vya
kufundishia na kujifunzia, pamoja na kuimarisha maktaba za vyuo vya Afya
na Ustawi wa Jamii, inayojumuisha matumizi ya teknolojia ya kisasa ya
mawasiliano katika Sayansi za Afya na Utibabu.
v) Kuimarisha miundombinu ya uendeshaji wa elimu ya masafa na kuongeza
utumiaji wa teknolojia mpya ya mawasiliano kwa watumishi wa sekta ya
Afya na Ustawi wa Jamii.
vi) Kuhakikisha kuwa, wote wanaohitimu, wanaajiriwa na kusambazwa katika
vituo vya tiba vya Serikali na binafsi, kulingana na mahitaji, na kuweka
mifumo inayohakikisha wanabaki katika vituo vya kutolea huduma.
vii) Kuongeza idadi ya watumishi, na kuboresha ujuzi na taaluma za walimu
katika vyuo vya Afya na Ustawi wa Jamii, vikiwemo vyuo vikuu vyote vya
Sayansi za Afya na Utibabu vinavyotambulika ndani na nje ya nchi.
viii) Kuhakikisha kuwa, kuna vyombo vya usafiri, katika Vituo vyote vya Afya na
Ustawi wa Jamii.
ix) Kuhakikisha kuwa, wataalamu wa Afya na Ustawi wa Jamii, wanajiendeleza
katika taaluma za Afya na Ustawi wa Jamii, kwa ngazi za shahada, uzamili
na uzamivu.
Kuvijengea uwezo vituo vinavyotoa huduma za Afya na Ustawi wa Jamii nchini:
i) Kuendelea kuzipatia hospitali, vituo vya afya, zahanati na vituo vya Ustawi
wa Jamii, dawa na vifaa vya teknolojia ya kisasa, vya kuchunguza magonjwa
na kutibu, na kuimarisha Bohari ya Dawa ya Taifa ili kuboresha usambazaji
wa dawa na vifaa, mpaka ngazi ya zahanati na vituo vya Afya, na katika
makazi, makao na vituo vya watoto.
ii) Kuendelea kuboresha na kupanua huduma za upasuaji mkubwa wa aina zote,
kwa Hospitali za Rufaa, Mikoa na Maalum, ikiwemo, upasuaji ubongo,
mishipa ya fahamu, Moyo, Figo, Kansa, Macho n.k. Huduma hizo
zianzishwe na kutolewa katika hospitali maalum, zilizopo katika Kanda zote.
iii) Kuendelea kuboresha huduma za kinga na Tiba, kwa kutumia vifaa vyenye
teknolojia ya kisasa, na kuboresha huduma za matengenezo kinga ya vifaa na
miundombinu, katika ngazi zote za kutolea huduma.
iv) Kuendeleza na kuboresha huduma za kusafisha damu, kwa wenye matatizo
ya figo na kupanua huduma maalum za tiba, kwa wagonjwa wenye Saratani,
Kisukari, Moyo, Mifupa, Akili na Ajali.
134

v) Kuanzisha huduma za upasuaji kwa wagonjwa walioumia uti wa mgongo,
ubongo na mishipa ya fahamu na pia kuanzisha na kuendesha kituo cha
Mazoezi ya viungo.
vi) Kujenga na kukarabati makao ya watoto wenye mahitaji maalum, makazi ya
wazee wasiojiweza na vyuo vya ufundi stadi vya watu wenye ulemavu.
vii) Kuendelea kusimamia na kuboresha utoaji wa huduma za tiba asili na tiba
mbadala, ikiwemo utafiti na uboreshaji wa dawa zinazotumika.
viii) Kuimarisha ngazi za huduma za Hospitali ngazi ya Halmashauri, Rufaa,
Mkoa na Maalumu za Kanda, zenye Ubingwa wa juu. Hii ni pamoja na
kuanzisha ujenzi wa Hospitali hizo Kanda ya Kati, Kusini na Magharibi.
Kuimarisha udhibiti wa magonjwa yanayoambukiza, yasiyoambukiza, pamoja na yale
yaliyosahaulika:
i) Wizara itaendelea kuweka kipaumbele kutoa uragibishi, na uhamasishaji
wananchi ili waishi maisha bora nay a usalama (life styles) kwa kuzingatia
lishe bora, michezo, usafi wa mwili na mazingira, kinga mbali mbali kwa
magonjwa na kuchukua tahadhari stahili.
ii) Serikali itaendelea kuimarisha huduma za kinga na tiba kwa magonjwa ya
UKIMWI, Kifua Kikuu na Malaria, pamoja na magonjwa yaliyosahaulika
yaani, Minyoo, Kichocho, Matende, Malale, Usubi n.k. Aidha, magonjwa ya
kuhara nayo yatatiliwa mkazo.
iii) Kujumuisha huduma ya utoaji elimu ya afya unasihi, kinga, tiba na
utengamao kwa magonjwa yasiyoambukiza, kama vile kisukari, moyo,
shinikizo la damu, kifafa, pumu, magonjwa ya akili na matumizi ya dawa za
kulevya, katika huduma zilizopo.
iv) Kuimarisha mikakati ya kukinga, kupunguza madhara na kupambana na
dharura zitokanazo na magonjwa ya milipuko, magonjwa mapya, majanga ya
mabadiliko ya tabia nchi na ajali mbalimbali. Pia kuimarisha sehemu ya
huduma za dharura na Wagonjwa Mahututi, kwa Hospitali zote.
v) Kuimarisha huduma za afya na usafi wa mazingira, usimamiaji wa matumizi
ya kemikali na viuatilifu, usafi binafsi na uondoaji wa takamaji na
takangumu, na kuimarisha Maabara ya Mkemia Mkuu.
vi) Kuimarisha huduma za udhibiti wa usalama wa vyakula, dawa na vipodozi,
ili kulinda afya za wananchi, pamoja na kuboresha utumiaji wa vyakula
vyenye lishe, kwa kuimarisha Mamlaka ya Chakula Dawa na Vipodozi na
Taasisi ya Chakula na Lishe.
vii) Kuimarisha uragibishi na uhamasishaji wananchi kuishi maisha bora na
salama, kuhimiza ushiriki kwenye michezo mbalimbali, na kwenye mazoezi
ya mwili na akili.
viii) Kuanzisha vituo vya utafiti wa magonjwa na tiba, kwenye Hospitali zote za
Rufaa, Mikoa na kuimarisha Taasisi ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu
(NIMR) na kuimarisha ushirikiano na taasisi za ndani na nje ya nchi.
135

15.0 HITIMISHO
Licha ya kuongezeka kwa kasi ya idadi ya watu hasa katika kipindi cha miaka 50 ya uhuru,
huduma za afya zilipanuka na kuboreshwa sana ikilinganisha na zaidi ya takriban miaka 70
ya ukoloni kama inavyoonyeshwa kwenye jedwali lifuatavyo kwa kutumia vigezo na
viashiria vya afya.
Jedwali 18: Vigezo na viashiria vya Maendeleo na Mafanikio
Maeneo juu ya Hali ya Afya na Ustawi wa Jamii Mwaka 1961 Mwaka 2010/11
Idadi ya watu 9 mil 44 mil
Idadi ya vituo vya kutolea huduma za afya 1,343 7,336
Idadi ya vitanda 18,832 45,241
Idadi ya makazi ya wazee na wasiojiweza 7 41
Idadi ya mahabusi za watoto 1 6
Idadi ya vyuo vya malezi ya watoto 0 18
Idadi ya vyuo vya watu wenye ulemavu 0 7
Idadi ya vituo vya kulelea watoto wadogo mchana 0 4,600
Idadi ya kiliniki za mama wajawazito 412 4,792
Idadi ya kliniki za watoto 454 4,792
Idadi ya Vyuo Vikuu vya Tiba 0 6
Idadi ya Vyuo vya Watumishi wa Afya - 117
Wastani wa Madaktari wanaohitimu kwa mwaka 50 600
Madaktari Bingwa - 377
Idadi ya Madaktari (pamoja na wa meno) 610 4,649
Madaktari Wasaidizi (AMO & ADO) - 2,317
Idadi ya Waganga wasaidizi (matabibu) 402 6,170
Idadi ya Wauguzi 1,999 26,000
Idadi ya Wafamasia 3 (1964) 822
Idadi ya Mafundi Sanifu Maabara 3 1,500
Idadi ya Maafisa Afya 23 1,500
Idadi ya Maafisa Ustawi wa Jamii 444 (1971) 872
Vifo vya watoto wachanga < umri wa mwezi 1 101/1000 26/1000
Vifo vya watoto < umri mwaka 1 160/1000 51/1000
136

Vifo vya Watoto < umri miaka 5 261/1000 81/1000
Wastani wa Umri wa kuishi wanawake 40 59.3 e
Wastani wa Umri wa kuishi wanaume 35 56.8 e
Chanzo: Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii
Kielelezo: e – Makisio kutoka sensa ya 2002
Bado changamoto ni nyingi ambazo hatua zaidi zinaendelea kuchukuliwa ili kuendelea
kuboresha huduma za afya na ustawi wa jamii. Maeneo makubwa ya changamoto hizo ni
kama ifuatavyo:
• Rasilimali watu
• Mafunzo na ajira
• Rasilimali fedha
• Miundombinu
• Uongozi na uendeshaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii
• Uelimishaji na upashanaji habari na mawasiliano
• Ushirikishwaji wa wadau na wananchi kwa ujumla
• Taarifa za afya na ustawi wa jamii
• Uzingatiaji wa Sera, Miongozo, Sheria, Kanuni, Mikakati, Mipango, n.k.
• Usawa wa utoaji wa huduma hususan kwa makundi maalumu
• Utafiti na matumizi ya matokeo ya tafiti
• TEKNOHAMA
Matarajio ni makubwa ya kuboresha huduma za afya na ustawi wa jamii na kuwa endelevu.
Wizara itaendelea kutumia Sera, Miongozo, Sheria, Mikakati na Mipango yake pamoja na
ya Serikali kwa ujumla na pia ya kimataifa katika kuelekeza na kutekeleza majukumu yake.
Itaendelea kuzingatia malengo inayojiwekea pamoja na malengo ya kitaifa na kimataifa
kuendeleza huduma za afya na ustawi wa jamii.
Baadhi ya vipaumbele katika kuboresha huduma za afya na ustawi wa jamii kwa watanzania
ni pamoja na:
• Kuimarisha utoaji wa huduma za afya na ustawi wa jamii, zinazotolewa kwa wananchi
wote, kupitia vituo vya kutolea tiba vya umma na vya sekta binafsi.
• Kuimarisha huduma za mama wajawazito, watoto wachanga na watoto wenye umri
chini ya miaka mitano, ili kuendelea kupunguza idadi ya vifo.
• Kuwajengea uwezo na kuimarisha ujuzi wa watumishi wa sekta ya afya na Ustawi wa
Jamii, katika ngazi zote za kutolea huduma.
• Kuvijengea uwezo vituo vinavyotoa huduma za Afya na Ustawi wa Jamii nchini.
• Kuimarisha udhibiti wa magonjwa yanayoambukiza, yasiyoambukiza, pamoja na yale
yaliyosahaulika.
*TUMETHUBUTU, TUMEWEZA, TUNAZIDI KUSONGA MBELE*
MUNGU IBARIKI TANZANIA
_______________________________
137

16.0 REJEA
1. The Health Services of Tanganyika: A Report to the Government, Richard M. Titmuss
(Chairman), Brian Abel-Smith, George Macdonald, Arthur W. Williams, Christopher H.
Wood.; 1964.
2. Health Services and Society in Mainland Tanzania, a historical overview ‘tumetoka mbali’ A.J.
Nsekela, A.M. Nhonoli; 1976.
3. The History of Health Care in Tanzania: An exhibition on the development of the health sector
in more than 100 years – Organized by the German Agency for Technical Cooperation (GTZ)
and National Museum of Tanzania, Dar es Salaam, April 2001, Helmut Goergen, Walter
Bruchhausen, Kirsten Kuelker; 2001.
4. Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii: Taarifa ya Makabidhiano ya Ofisi ya Serikali, Katibu
Mkuu, Septemba, 2010.
5. United Republic of Tanzania, National Strategy for Growth and Reduction of Poverty II, MOF
2010.
6. Tanzania Demographic and Health Survey (TDHS),
7. Tanzania HIV and Malaria Indicator Survey (THMIS),
8. Tanzania Service Provision Assessment (TSPA),
9. Tanzania House Hold Survey (THHS),
10. Millennium Development Goal (MDG),
11. Demographic Surveillance System (DSS),
12. Service Availability Mapping (SAM)
13. The United Republic of Tanzania, Ministry of Health and Social Welfare, Annual Health
Statistical Abstract, April 2006
14. Health Services Statistics, MOH 1997.
15. Tanzania Demographic and Health Survey 2010
16. Miaka 10 ya Maendeleo katika Huduma za Idara ya Ustawi wa Jamii na Ujenzi wa Tabia;
Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii (1971).
17. Ijue Idara ya Ustawi wa Jamii; Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii (2010).
18. Taarifa ya mafaniko ya Serikali ya awamu ya tatu; Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii (2010).
19. Taarifa ya utekelezaji wa Ilani ya Uchaguzi 1995 – 2000 na 2000 – 2005; Wizara ya Afya na
Ustawi wa Jamii (2000 ) na (2005).
138

20. United Republic of Tanzania (National Bureau of Statistic and Department of Social Welfare
(2009); Tanzania 2008 disability survey report
21. Comparative study of the assessment of service provision system between public and private
destitute camps in Tanzania – dissertation presented for the attainment of post graduate diploma
in social work; Damas K. Darius (2007).
22. The problem of street children in Africa: An ignored tragedy – A Paper Presented to an
international conference on street children’s Health in East Africa in Dar es Salaam; Dr.
Peter A. Kipoka (2000).
23. Taarifa za utekelezaji za mwaka 2008,2009 na 2010, Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii;
2009, 2010, 2011.
24. Mpango kazi wa taifa wa huduma, ulinzi na matunzo kwa yatima watoto wanaoishi katika
mazingira hatarishi 2007 – 2010; Wizara ya Afya na Ustawi wa Jamii 2006.
25. Ministry of Health and Social Welfare (MoHSW) [Tanzania]. 1997. Micronutrient deficiency
control:Policy guideline for supplementation. Dar es Salaam, Tanzania: MoHSW
26. Ministry of Health and Social Welfare (MoHSW) [Tanzania]. 2003. National Malaria Medium-
term Strategic Plan 2002-2007. Dar es Salaam, Tanzania; MoHSW.
27. Ministry of Health and Social Welfare (MoHSW) [Tanzania]. 2006. National guideline for
malaria diagnosis and treatment 2006. Dar es Salaam, Tanzania; NMCP
28. Ministry of Health and Social Welfare (MoHSW) [Tanzania], Reproductive and Child Health
section. 2008. The national road map strategic plan to accelerate reduction of maternal,
newborn and child deaths in Tanzania, 2008-15. Dar es Salaam, Tanzania; MoHSW.
29. Ministry of Health and Social Welfare (MoHSW) [Tanzania]. 2009. Health Sector Strategic
Plan July, 2009- June 2015. Dar es Salaam, Tanzania; MoHSW.
30. Tanzania Commission for AIDS (TACAIDS), National Bureau of Statistics (NBS), and ORC
Macro, 2005. Tanzania HIV/AIDS Indicator Survey 2003-04. Calverton, Maryland: TACAIDS,
NBS and ORC Macro.
31. Tanzania Food and Nutrion Centre (TFNC). 2004. Prevention and Control of Iodine Deficiency
Disorders in Tanzania. Second National IDD Survey. TFNC Report No. 2002. Dar es Salaam,
Tanzania: TFNC
139