20 mln, które zmieni¹ Sierzno - Kurier Bytowski
20 mln, które zmieni¹ Sierzno - Kurier Bytowski
20 mln, które zmieni¹ Sierzno - Kurier Bytowski
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Kurier</strong> <strong>Bytowski</strong> | 12.08.10 r. | 32 (915)<br />
ROZMAITOŒCI<br />
BYTOWSCY ¯YDZI - ZAPOMNIANA MNIEJSZOŒÆ (CZÊŒÆ I)<br />
Nie pozosta³ wolny od zamieszek<br />
NOC KRYSZTA£OWA<br />
W nocy z 9 na 10 listopada 1938<br />
r. na terenie Niemiec hitlerowscy<br />
bojówkarze na sygna³ Reinharda<br />
Heydricha (1904-1942) zaczêli organizowaæ<br />
antysemickie zamieszki,<br />
które przesz³y do historii<br />
pod nazw¹ Noc Kryszta³owa (z<br />
niemiecka: Kristallnacht). Przyjmuje<br />
siê, ¿e to wydarzenie stanowi³o<br />
pocz¹tek Holocaustu. Ofiar¹<br />
Nocy Kryszta³owej pad³a równie¿<br />
XIX-wieczna bytowska synagoga.<br />
Chocia¿ XIX-wieczna gmina ¿ydowska<br />
w Bytowie by³a stosunkowo<br />
liczna, synagogê przy Synagogenstrasse,<br />
póŸniejszej Mühlenstrasse<br />
(ul. M³yñska), wzniesiono<br />
prawdopodobnie doœæ póŸno, gdy¿<br />
w latach 80. XIX w. wci¹¿ jeszcze<br />
nie by³o ¿adnej informacji potwierdzaj¹cej<br />
jej istnienie. Wiadomo<br />
natomiast, ¿e synagoga zosta-<br />
³a zniszczona w³aœnie podczas<br />
Nocy Kryszta³owej. Budynek najpierw<br />
spalono, a nastêpnie zrównano<br />
z ziemi¹. Dziœ w pobli¿u<br />
miejsca, gdzie sta³a synagoga,<br />
znajduje siê Powiatowy Urz¹d<br />
Pracy. Cmentarz ¿ydowski w Bytowie<br />
za³o¿ony zosta³ na pocz¹tku<br />
XIX w. przy ul. Hieronima Derdowskiego<br />
(ówczesnej Lazarettstrasse),<br />
dok³adniej pomiêdzy ulicami<br />
Derdowskiego a M³yñsk¹.<br />
Fala zapocz¹tkowana Noc¹<br />
Kryszta³ow¹ rozla³a siê na wszystkie<br />
miasta niemieckie, wy³¹czaj¹c<br />
tamtejszych ¯ydów z ¿ycia<br />
spo³eczno-gospodarczego, pozbawiaj¹c<br />
ich równie¿ wszelkiej w³asnoœci<br />
materialnej. Szykany te<br />
dotknê³y równie¿ ¯ydów pomorskich,<br />
z bytowskimi w³¹cznie.<br />
POCZ¥TKI OSIEDLANIA<br />
Cofnijmy siê jednak do czasu<br />
przed Noc¹ Kryszta³ow¹. Pocz¹tki<br />
osiedlania siê w Bytowie i okolicach<br />
ludnoœci ¿ydowskiej<br />
zwi¹zane s¹ z wydaniem w 1728<br />
r. reskryptu królewskiego, który<br />
og³asza³, ¿e w Ksiêstwie Pomorskim<br />
i na terenie bytowsko-lêborskim<br />
mo¿e zamieszkiwaæ jedynie<br />
65 rodzin ¿ydowskich. Jako rodzinê<br />
rozumiano w tym przypadku<br />
równie¿ dwoje najstarszych dzieci<br />
po zawarciu zwi¹zku ma³¿eñskiego,<br />
a tak¿e wdowy i wdowców.<br />
Pierwsza osiedli³a siê w Bytowie<br />
tego samego roku rodzina Philippa<br />
Lazarusa, który p³aci³ za ochronê<br />
pañstwow¹ 17 talarów i<br />
14 groszy. Od 1728 r. w Bytowie i<br />
okolicach notuje siê sta³y wzrost<br />
liczby osób pochodzenia ¿ydowskiego.<br />
Najwiêksz¹ liczbê ¯ydów,<br />
bo a¿ 550, zanotowano w 1889 r.<br />
Jak podaje Andrzej Szutowicz,<br />
po 1840 roku ¯ydzi w Niemczech<br />
cieszyli siê ju¿ prawami obywatelskimi,<br />
co zosta³o usankcjonowane<br />
ustaw¹ z 23 lipca 1847 r.<br />
Kolejne zapisy ca³kowicie zrówna³y<br />
ich równie¿ w prawach politycznych<br />
(ich pe³niê ostatecznie<br />
potwierdzi³a Konstytucja II Rzeszy<br />
z 1871 r.). W Bytowie w I po³.<br />
XIX w. (na mocy ustawy z 1812 r.)<br />
¯ydzi za³o¿yli gminê oraz œwi¹tyniê<br />
i cmentarz, a od 1824 r. swoj¹<br />
szko³ê elementarn¹. Mieœci³a siê<br />
w domu modlitewnym, który po<br />
1847 r. zosta³ przebudowany na<br />
synagogê.<br />
Po 1812 r. coraz wiêcej ¯ydów<br />
przybywa³o do Bytowa, g³ównie z<br />
terenów zubo¿a³ych Prus Zacho-<br />
dnich. Byli wœród nich m.in. kupcy,<br />
szewcy, krawcy, szklarze, drukarze,<br />
urzêdnicy czy handlarze<br />
koñmi. Do gminy ¿ydowskiej w<br />
Bytowie nale¿eli równie¿ ci mieszkaj¹cy<br />
w okolicznych miejscowoœciach,<br />
takich jak: Chotkowo,<br />
Studzienice, Tuchomie, Tuchomko,<br />
No¿yno, Ko³czyg³owy, Niedarzyno,<br />
a tak¿e Trzebiatkowa. W<br />
Niedarzynie mieszka³ miêdzy innymi<br />
Lehman Herbert, a w<br />
Ko³czyg³owach Luis i Rosalia Rosen<br />
z domu Cassel. Rosalia i Luis<br />
Rosenowie prowadzili w Ko³czyg-<br />
³owach zak³ad tkacki, a Max Rosen<br />
restauracjê. W Ko³czyg³owach<br />
mieszka³o ³¹cznie 10 ¯ydów,<br />
którzy nale¿eli do bytowskiej<br />
spo³ecznoœci ¿ydowskiej.<br />
BYTÓW JEDYNYM<br />
SCHRONIENIEM<br />
Pierwszymi urzêdnikami w<br />
gminie ¿ydowskiej po 1812 r. byli<br />
kantor i nauczyciel Heymann<br />
Wolffram oraz nauczyciel Nathan<br />
Lilienthal. Prê¿nie dzia³a³ równie¿<br />
klub kobiet ¿ydowskich pod<br />
kierownictwem Auguste Croner,<br />
¿ony przewodnicz¹cego gminy ¿ydowskiej<br />
Ericha Cronera. W cza-<br />
sie wzmo¿onych dzia³añ anty¿ydowskich,<br />
jakie mia³y miejsce w<br />
latach 80. XIX w. na terenie Prus<br />
Zachodnich oraz Pomorza, Bytów<br />
okaza³ siê byæ jedynym schronieniem<br />
dla przeœladowanych ¯ydów.<br />
Liczba ¿ydowskich mieszkañców<br />
gwa³townie wzros³a i w<br />
roku 1889 wynosi³a 550 osób (ok.<br />
10% miejscowej ludnoœci). Bytów<br />
by³ jednak dla nich wy³¹cznie pewnego<br />
rodzaju stacj¹ przejœciow¹,<br />
któr¹ w nastêpnych latach opuszczali,<br />
przenosz¹c siê przede<br />
wszystkim do du¿ych miast Rze-<br />
szy Niemieckiej. St¹d te¿ 10 lat<br />
póŸniej w Bytowie mieszka³o ju¿<br />
tylko 375 ¯ydów (85 rodzin).<br />
Pod koniec XIX w. w gminie<br />
dzia³a³o kilka organizacji ¿ydowskich,<br />
które zajmowa³y siê m.in.<br />
ochron¹ zdrowia, pogrzebami i<br />
szkolnictwem. Prê¿nie dzia³aj¹c¹<br />
organizacj¹ by³a Gemilus Chassodim,<br />
zajmuj¹ca siê zdrowiem i pogrzebami.<br />
Skupia³a 40 cz³onków,<br />
a przewodnicz¹cym by³ Zygmunt<br />
Jakobs. Nale¿a³o do niej równie¿<br />
dziesiêciu ¯ydów - mieszkañców<br />
Ko³czyg³ów. W tym czasie za³o¿ona<br />
zosta³a te¿ Concordia, organizacja<br />
ds. wykszta³cenia.<br />
ANTYSEMITYZM RÓWNIE¯<br />
U NAS<br />
Bytów nie pozosta³ jednak<br />
ca³kowicie wolny od anty¿ydowskich<br />
zamieszek. W 1900 r. w<br />
mieœcie mia³y miejsce ataki na ludnoœæ<br />
¿ydowsk¹, pozostaj¹ce w<br />
bezpoœrednim zwi¹zku z brutalnym<br />
morderstwem 18-letniego<br />
gimnazjalisty z Chojnic Ernsta<br />
Wintera, którego szcz¹tki znaleziono<br />
rozrzucone w ró¿nych czêœciach<br />
miasta. Kr¹¿y³a plotka, jakoby<br />
morderc¹ by³ ¿ydowski rzeŸ-<br />
nik Adolph Lewy, który w póŸniejszym<br />
okresie zosta³ uniewinniony.<br />
Kantor gminy w Bytowie<br />
po przeczytaniu w gazecie, jakoby<br />
morderc¹ by³ masarz z Chojnic<br />
Gustav Hoffmann, mia³ wyraziæ<br />
radoœæ z faktu, ¿e zbrodni dokona³<br />
jednak chrzeœcijanin. Plotka ta<br />
spowodowa³a wybuch agresji wymierzonej<br />
przeciwko spo³ecznoœci<br />
¿ydowskiej w mieœcie. Zebrany na<br />
rynku t³um spustoszy³ ¿ydowskie<br />
domy i powybija³ szyby w synagodze.<br />
Policja nie by³a w stanie zaprowadziæ<br />
porz¹dku, na pomoc<br />
Na pocz¹tku XIX w. za³o¿ono w Bytowie cmentarz ¿ydowski. Znajdowa³ siê pomiêdzy obecnymi ulicami Derdowskiego a M³yñsk¹.<br />
wezwano zatem ¿andarmeriê.<br />
Kilka osób aresztowano. Do godz.<br />
23.00 ulice opustosza³y, a pocz¹wszy<br />
od nastêpnego dnia wprowadzono<br />
obowi¹zek zamykania lokali<br />
publicznych o godz. <strong>20</strong>.00.<br />
WCI¥¯ SIÊ ZMNIEJSZA£A<br />
Po I wojnie œwiatowej liczba ludnoœci<br />
¿ydowskiej w Bytowie nadal<br />
siê zmniejsza³a, tym bardziej<br />
¿e ci z obywateli ¿ydowskich, którzy<br />
zmuszeni byli do opuszczenia<br />
nale¿¹cych wczeœniej do Niemiec<br />
Prus Zachodnich oraz Poznania,<br />
nie chronili siê jak dawniej w ma-<br />
³ych miasteczkach, lecz zmierzali<br />
bezpoœrednio do du¿ych - przede<br />
wszystkim do Berlina.<br />
Na prze³omie 1923 i 1924 r. liczba<br />
¯ydów mieszkaj¹cych w Bytowie<br />
wynosi³a 150 i wci¹¿ siê<br />
zmniejsza³a, bud¿et gminy jednak<br />
znacznie wzrós³ i w 1926 r.<br />
liczy³ 9,6 tys. marek. Chewra Kadisza<br />
oraz Gemilus Chassodim<br />
zosta³y po³¹czone w jedn¹ organizacjê,<br />
zajmuj¹c¹ siê g³ównie opiek¹<br />
nad chorymi oraz przygotowaniem<br />
pogrzebów, natomiast zadaniem<br />
Israelitischer Frauenverein<br />
by³o wówczas wspieranie ubo-<br />
21<br />
gich, opieka nad dzieæmi, jak równie¿<br />
zapewnienie potrzebuj¹cym<br />
opieki medycznej oraz leków.<br />
DA£O SIÊ ODCZUÆ ZMIANY<br />
W latach 1930-1935 bytowscy<br />
¯ydzi prowadzili równie¿ inn¹<br />
dzia³alnoœæ. Susskind mia³ aptekê,<br />
Dettmar Lewin sklep jubilerski<br />
na rynku, a Salomon Cassel<br />
przy ul. Wojska Polskiego, sklep<br />
modniarski przy ul. Wojska Polskiego<br />
prowadzi³ Hirsch. Równie¿<br />
przy ul. Wojska Polskiego znajdowa³<br />
siê sklep obuwniczy Salomona<br />
Cassela i gabinet stomatologi-<br />
czny dr. Rossenowa. Wielkim uznaniem<br />
cieszy³a siê karczma<br />
Maxa Rosena. Ten ostatni w 1938<br />
r. uda³ siê na emigracjê do Palestyny.<br />
W 1930 r. Bytów liczy³ 9,6 tys.<br />
mieszkañców, wœród których by³o<br />
ju¿ tylko 114 ¯ydów. Trzy lata póŸniej,<br />
po dojœciu Hitlera do w³adzy,<br />
równie¿ w Bytowie da³o siê odczuæ<br />
zmiany, jakie ówczesna w³adza stosowa³a<br />
wobec ¯ydów. Wed³ug danych<br />
pochodz¹cych z 1939 r. spo³ecznoœæ<br />
¿ydowska w Bytowie i okolicznych<br />
miejscowoœciach zmniejszy-<br />
³a siê do 38 osób. Przewa¿ali ludzie<br />
starsi. Tylko jedna osoba nie przekroczy³a<br />
21 roku ¿ycia.<br />
Nale¿y domniemywaæ, ¿e w nastêpnych<br />
miesi¹cach kolejni ¯ydzi<br />
opuœcili Bytów. Pozostali zostali<br />
prawdopodobnie wywiezieni<br />
na wschód transportem w dniu 10<br />
lipca 1942 r. Brak jest jednak listy<br />
osób deportowanych. Zachowa³a<br />
siê jedynie lista dawnych<br />
mieszkañców Bytowa deportowanych<br />
z Berlina w latach<br />
1941-1942. ¯adna z wymienionych<br />
w tabeli osób nie mia³a<br />
szans na prze¿ycie.<br />
Gerard Czaja
Change language