M E D I C U S - Shoqata e Mjekëve Shqiptarë të Maqedonisë-Hipokrati

M E D I C U S
ISSN 1409-6366 UDC 61 Vol · XI (1) · Qershor 2009
PËRMBAJTJE
Fjala Jonë
Etika mjekësore
Punim Burimor Shkencor
Sindromi anemik te artriti reumatoid
Besim Aliu, Hasmije Izairi–Aliu, Remzi Izairi
Krahasimi i tri protokoleve të bazuara në Pantoprazol në trajtimin e të sëmurëve
me ulcerë duodenale
Zaim Gashi, Avni Haziri, Aurora Bakalli
Varësia e absorbancës së Tiomersalit në lidhje me kohën në vaksinën DTP
Merita Kuçuku, Donika Boçari, Besnik Baraj
Problemet shëndetësore të vërejtura në punëtorët e serrave në disa rrethe të
Shqipërisë
Magdalena Cara, Jordan Merkuri, Dorina Ago, Valdete Vorpsi, Etleva Jojic
Некои параметри на липидниот метаболизам кај болни од diabetes mellitus во
Битола
Татјана Блажевска, Валентина Талевска, Билјана Богданова Попов
Obeziteti dhe zakonet e të ngrënit tek studentët e Universitetit të Vlorës në rrethin e
Vlorës, Shqipëri
Yllka Bilushi, Loreta Kuneshka, Llukan Rrumbullaku, Aurela Saliaj
Depresivna simptomatologija vo faza na apstinencija kaj heroinski
zavisnici postateni na detoksikacioni tretman
Aneta Spasovska Trajanovska Danijela Jani~evi}
Punim Profesional
Ndikimi i hipertensionit arterial në shfaqjen e regurgitimit aortal
Aurora Bakalli, Lulzim Kamberi, Rexhep Manaj, Afërdita Bakalli, Ejup Pllana,
Gani Dragusha, Zaim Gashi, Nexhmi Zeqiri
Sëmundja pulmonare obstruktive kronike në punonjësit e industrisë së çelikut
Silvana Bala, Afrim Tabak
Значајноста на промените во доплеровите бранови облици на хепаталните
вени и вена порта кај пациенти со дифузни паренхиматозни заболувањха на
црниот дроб
Петар Аврамовски, Доминика Рајчановска, Изабела Филов

Промена на индексот на замастување (FLI) и индексот на перфузија (DPI) под
терапија со L-Ornithinum–L-Asparicum (Hepa-Merz®) и Simvastatin при моно
и здружена терапија
Жаклина Сервини, Петар Аврамовски, Симеон Силјановски, Изабела Филов,
Доминика Тодоровска – Рајчановска
Порталниот пулсативен индекс како индикатор на десно срцева слабост
Симеон Силјановски, Петар Аврамовски
Definirawe na genetskiot entitet Core Binding Factor akutni mieloblastni
leukemii (CBF-AML), na{a iskustva
Irina Panovska-Stavridis, Arif Qatifi, Martin Ivanovski,
Sawa Trajkova, Lidija ^evreska
Psikotrauma dhe vlerësimi i pasojave të saj ndër gjenerata
Ariel Çomo, Anastas Suli, Gentian Vyshka, Elizana Petrela
Retrospektivna studija na upatnite dijagnozi vo laboratorijata za
elektromiografij
Merita Ismaili-Marku, Emilija Cvetkovska,
Tatjana ^epreganova-^angovska, Fatlume Adili, Vera Petrova
Влианието на семејството врз појавата на адолесцентни кризи кај ученици во
средното техничко училиште “Никола Карев”, Струмица
Ani Ristevska, Vasil Tunev, Zorica Hristomanova
Доброволното здравствено осигурување – дополнителен лост за подобрување
на квалитетот за здравствените услуги
Методије Трајановски
Efikasnost na Tamsulozin vo tretman na ureteralni kalkulusi vo
distalniot ureter, iskustva od eden centar
Sotir Stavridis, Skender Saidi, Josif Janculev, Aleksandar Mickovski
Efektet e Tamsulosinёs nё trajtimin e hiperplazionit beninj tё prostatёs
Skender Saidi, Astrit Saidi, Faredin Xhelili, Arjeta Raufi, Selvije Demiri,
Beti Stojovska
Efekti i motivimit dhe komorbiditetit në kohëzgjatjen dhe shkallën e rehabilitimit te
amputimet traumatike të gjymtyrëve të poshtme
Teuta Osmani-Vllasolli, Hajrije Hundozi, Ardiana Murtezani, Sanije Gashi,
Ariana Kalaveshi
Некои белези на примената на алтернативните и комплементарните методи на
лечење кај група пациенти со мускулоскелетни нарушувања
Розета Милева, Милев Михаил
Vleresimi mikrobik i sallave operatore te Spitalit Ushtarak Qendror Univeristar te
Tiranes
Gjergj Koja
Faktorët predispozues të Pneumonisë Nosokomiale në pacientët që i nënshtrohen
ventilimit mekanik
Alma Cani , Silvana Bala, Loreta Agolli-Karaulli, Epaminonda Fype
Menaxhimi i sëmundjeve kronike të rezidentëve ne Shtëpinë e Pleqve në Prishtinë
Zana Ibraimi, Ardiana Murtezani, Dafina Shishani
Pri~ini za slepilo vo regionot na Strumica
Len~e Maseva, Vasil Tunev, Deniza Stambolieva

Lezioni I pleksusit brahial tek të posalindurit nga aspekti I faktorëve të rrezikut
Teuta Osmani-Vllasolli, Ardiana Murtezani, Lendita Kryeziu, Ariana Kalaveshi,
Sanije Gashi
Prezantim rasti
Tuberozna skleroza kompleks-prikaz na slu~aj
Marija Saboli}-Asenova, Vesna Saboli}-Avramovska, Filip Duma,
Marija Kuturec, Olivera Lekovska, Milan Ristevski, \or|i Damjanovski,
Natalija Angelkova, Rozana Kacarska, Ilija Kirovski
Depresioni simptomatik, dilemat dhe qasjet terapeutike - prezantim rasti
Musli Ferati
Тризомија 18, клинички карактеристики и можности за пренатална
превенција
Анет Папазовска-Черепналковски, Катица Пиперкова, Елена Шукарова
Ангеловска, Снежана Палчевска-Коцевска, Аспазија Софијанова, Наташа
Најдановска-Алулоска, Гордана Илиева
Mbyllja e defekteve të lëkurës
Xhevair Hoxhallari, Gjergji Bizhga
Komplikacionet okulare te sindroma Marfan – dy prezantime rasti familiare
Vilma Mema, Nadon Qafa, Arjeta Grezda, Florian Toti
Vështrim
Medikamentet dhe shtatzënia
Hasmije Izairi–Aliu
Aplikimi i bioteknologjisë në mjekësi
Albina Ademi, Faton Ademi, Beqir Ademi, Fetie Ademi
Деинституционализација–менаџирање во форензичката психијатрија-
интеграциони иницијативи за форензичките сервиси
Валентина Талевска, Тања Блажевска, Снежана Најдовска
Histori
Relaksim
Prezantim libri
Lajme personale
Takime mjekësore
Letër redaksisë
In Memoriam
Udhëzim për autorës
Revistë e Shoqatës së Mjekëve Shqiptarë të Maqedonisë
ISSN 1409-6366
UDC 61
M E D I C U S Betimi i Hipokratit/The Oath of Hippocrates
2009, Vol. XI (1)
Del dy herë në vit Me të hyrë në radhët e anëtarëve të
Kohë pas kohe boton suplement profesionit mjekësor,betohem
Botues/ Publisher: SHMSHM solemnisht se jetën time do ta vë
Adresa e Redaksisë-Editorial Board Addres në shërbim të humanitetit.

Spitali Klinik p.n. 1220 Tetovë Për mësuesit e mi do të kem
Tel. +389 (0)42 321-600 i Kryeredaktorit gjithmonë miradije e respekt të merituar.
Zhiro llogaria: 200-000031528193 Detyrën time do ta ushtroj me
Numri tatimor: 4028999123208 ndërgjegje e dinjitet.
e-mail: shmshm@live.com Brengosja ime më e madhe do të jetë
Web faqja: www.medalb.com shëndeti i pacientit tim.
Kryeredaktori–Editory in Chief Do t‘i ruaj fshehtësitë e atij që mi beson.
Prof. dr sci. Remzi Izairi
Do t‘i ruaj me tërë fuqinë që kam
nderin dhe traditën fisnike të
Redaktorët–Editors profesionit mjekësor.
Prof. dr sci. Sadi Bexheti Kolegët e mi do t‘i kem vëllezër.
Prim. dr Sali Qerimi Në punën time me të sëmurët nuk do të
ndikojë kurrfarë paragjykimi mbi
Koordinator i Redaksisë-Editorial Coordinator përkatësinë fetare, kombëtare,
Prim.dr Flora-Doko Lumani racor, politike a klasore.
Këshilli Redaktues–ditorial Board Jetën e njeriut do ta respektoj
Prof. dr Agim Vela absolutisht,që nga zanafilla e saj.
Mr dr Kadri Haxhihamza Nuk do të lejoj as në rrethana
Prim. dr Ali Dalipi kërcënimi që dija ime mjekësore të
Prim.dr Ejup Limani përdoret në kundërshtim me ligjet e
Prim. dr Osman Sejdini humanizmit.
Prim.dr Lavdrim Sela Këtë betim e jap solemnisht dhe me
Dr Murat Murati vullnet,duke u mbështetur në
Këshilli Botues–Editorial Council nderin tim.
Dr Xhabir Bajrami, Kryetar
Dr Fadil Maliqi, zv/kryetar
Mr dr Islam Besimi
Dr Menduh Jegeni
Dr Betim Dauti
Prim. dr Bexhet Dika
Prim.dr Lulzim Mela
Dr Sadem Elmazi
Lektorimi, radhitja kompjuterike dhe shtypi
Vision+ Gostivar
Medicus shtypet në tirazh: 600 ekzemplarë
Revista shpërndahet falas
CONTENTS
Our Word
Medical ethics
Original Scientific Paper
Anemia syndrome in rheumatoid arthritis
Besim Aliu, Hasmije Izairi–Aliu, Remzi Izairi
Comparisson of theree Pantoprasole basen therapy in treatment of patients with
duodenal ulcer
Zaim Gashi, Avni Haziri, Aurora Bakalli
Dependence of absorbance of Thiomersal in relevance by time in DTP vakcine
Merita Kuçuku, Donika Boçari, Besnik Baraj

Health problems related the greenhouse workers in selected Albanien Cities.
Magdalena Cara, Jordan Merkuri, Dorina Ago, Valdete Vorpsi, Etleva Jojic
Some of the parameters of the lipid metabolism with people who suffer from
diabetes mellitus in Bitola
Tatjana Blazevska, Valentina talevska, Biljana Bogdanova-Popov
Obesity and eating habits among Vlora University students in Vlora district
Albania.
Yllka Bilushi, Loreta Kuneshka, Llukan Rrumbullaku, Aurela Saliaj
Depression in abstinent heroin addicts treated with detoxification treatment
Aneta Spasovska-Trajanovska, Danijela Janicevic
Profesional Paper
The influence of arterial hypertension on occurrence of aortic regurgitation
Aurora Bakalli, Lulzim Kamberi, Rexhep Manaj, Afërdita Bakalli, Ejup Pllana,
Gani Dragusha, Zaim Gashi, Nexhmi Zeqiri
Chronic obstructive pulmonary disease in workers of iron-steel industry
Silvana Bala, Afrim Tabaku
Hepatic vein and portal vein Doppler waveform alteration value in pacient with
diffuse parenchymal liver disease
Petar Avramovski, Dominika Rajchanovska, Izabela Filov
Fatty liver index (FLI) and Doppler perfusion index (DPI) alteration under L-
Ornithinum- L-Asparticum (Hepa-Merz ® ) and simvastatin therapy
Zaklina Servini, Petar Avramovski, Simeon Siljanovski, Izabela Filov,
Dominika Todorovska-Rajchanovska
Portal vein pulsatility index as relevant marker for rigat side heart falure disease
Simeon Siljanovski, Petar Avramovski
Defining the genetic entity core binding factor akute myeloblastic leukemia (CBF-
AML): our experiences
Irina Panovska-Stavridis, Arif Ljatifi, Martin Ivanovski, Sanja Trajkova,
Lidija Cevreska
Psychotrauma and its consecuences through the generations
Ariel Çomo, Anastas Suli, Gentian Vyshka, Elizana Petrela
Retrospective e study to refferalsin electromiographic diagnostics
Merita Ismaili-Marku, Emilija Cvetkovska, Tatjana Cepreganova-Cangovska,
Fatlume Adili, Vera Petrova
The influence of the family on the appearance of adoleshent crises among students
in the secondary Technical School “Nikola Karev”, Strumica
Ani Ristevska, Vasil Tunev, Zorica, Hristomanova
Voluntary health insurance–additional lever for imporving quality of health services
Мetodije Trajanovski
Efficacy of Tasulosin in the treatment of distal-ureteral stones-a single center
experience
Sotir Stavridis, Skender Saidi, Josif Janculev, Aleksandar Mickovski
Effects of Tamsulosin in treatment of Benign Prostatic Hyperplasia
Skender Saidi, Astrit Saidi , Faredin Xhelili , Arjeta Raufi , Selvije Demiri ,
Beti Stojovska

The influence of motivacion and comorbidity on outcome of rehabilitacion in
traumatic lower limb amputations
Teuta Osmani-Vllasolli, Hajrije Hundozi, Ardiana Murtezani, Sanije Gashi,
Ariana Kalaveshi
Some characteristics of the use of alternative and complementary therapeutic
methods in a group of patients suffering from musculoskeletal disorders
Rozeta Mileva, Milev Mihail
Microbial evaluation of surgery rooms in Central University Military Hospital in
Tirana
Gjergj Koja
Predispozing factors for Nosocomial Pneumonia in patients receiving mechanical
ventilation
Alma Cani, Silvana Bala, Loreta Agolli-Karaulli, Epaminonda Fype
Management of chronic disease among nursing home residents in Nursing Home in
Prishtina
Zana Ibraimi, Ardiana Murtezani, Dafina Shishani
The causes of blindness in the regjion of Strumica
Lence Maseva, Vasil Tunev, Deniza Stambolieva
Brachial plexus lesion in a newborn infants related to risk factors
Teuta Osmani-Vllasolli, Ardiana Murtezani, Lendita Kryeziu, Ariana Kalaveshi,
Sanije Gashi
Case Report
Tuberous sclerosis complex ( TSC )- case report
Marija Sabolic-Asenova, Vesna Sabolic Avramovska, Filip Duma, Marija Kuturec,
Olivera Lekovska, Gorgi Damjanovski, Natalija Angelkova, Rozana Kacarska,
Milan Risteski, Ilija Kirovski
Symptomatic depresion, therapeutic dilemas and chalenges - case report
Musli Ferati
Trisomy 18, Clinical Characteristics and Possibilities for Prenatal Prevention
Anet Papazovska-Cherepnalkovski, Katica Piperkova, Elena Sukarova-Angelovska,
Snezhana Palchevska-Kocevska, Aspazija Sofijanova, Natasha Najdanovska-Aluloska,
Gordana Ilieva
Enclosing os skin defects
Xhevair Hoxhallari, Gjergji Bizhga
Ocular complications of Marfan syndrome-Two familial cases reports
Vilma Mema, Nadon Qafa, Arjeta Grezda, Florian Toti
Review
Medications and pregnancy
Hasmije Izairi – Aliu
Application biotechnology in medicine
Albina Ademi, Faton Ademi, Beqir Ademi, Fetie Ademi,
Deinstitutionalisation–menagement in forensic psychiatry-integration initiatives for
forensic services
Valentina Talevska, Tanja Blazevska, Snezana Najdovska
History

Relax
Book presentation
Personal news
Medical meetings
Information
In Memoriam
Letter to editory
Guidelines for authors
AKTUALE / ACTUAL
TRANSPLANTIMI I ZEMRËS
I PARË NGA NJË MJEK SHQIPTAR
Dr Omer Xhemali dhe pacientja D.M, Frankfurt, Gjermani
MEDICUS
Dr Omer Xhemali, MD, lindur më July 4 th , 1970 in Tetovo, Macedonia, me
punë në Deptament of Thoracic & Cardiovascular Surgery, University Hospital, Johann
Wolfgang Goethe University, Theodor-Stern-Kai 7, 60590 Frankfurt am Main, Germany.
e.mail: dzemali@em.uni-frankfurt.de, Phone : +49 172 6152694, me date 23.01.2009,
bëri operacionin e parë, transplantim të zemrës.
―Pacientja D.M. nga Frankfurti, 59 vjeç, me kardiomiopati terminale: Ef 15%; në
vitin 2000 i është bërë një rekonstruim i valvulës mitrale, janë vënë tre bypass-a dhe i
është korriguar një aneurismë e ventrikulit të majtë. Ajo, pos të tjerave, ka pasur dhe një
insuficiencë renale; është pak adipose, dhe ka qenë e paraparë për transplantim gati dy
vjet. Operacionin e kam bërë me date 23.01.2009, dhe ka zgjatur 7 orë. Pacienten e kemi

extubuar të shtunën, dhe ajo është në gjendje shumë të mirë, ka urinim të rregullt; cardiac
output është 7,0 l, cardiac index 3,2 l, gjendja respiratore është në rregull, neurologjia
gjithashtu‖.
Urime.
Sukses i madh për mjekësinë shqiptare.
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Medicus 2009, Vol. XI (1):
FJALA JONË / OUR WORD
ETIKA MJEKËSORE
Remzi Izairi, internist reumatolog
Kryeredaktorë i Revistës ―Medicus‖
Tel. +389 (0)42 321 600 & 070 379 007
e-mail: shmshm@live.com
MEDICUS
Etika ka qenë pjesë integrale e mjekësisë së paku prej kohës së Hipokratit, mjek
grek në shekullin e pestë para erës sonë, i cili merret si themelues i etikës mjekësore.
Është e pabesueshme që, edhe pse themeluesit e etikës së mjekësisë, siç është Hipokrati,
veprat e tyre i kanë botuar para 2000 viteve, profesioni i mjekësisë deri tash nuk ka pasur
një program mësimor të përgjithshëm për ligjërimin e etikës mjekësore. Në Asamblenë e
51-të të Shoqatës Botërore Mjekësore në vitin 1991, ku u mblodhën përfaqësues të
shoqatave mjekësore prej tërë botës, u vendos ”ligjërimi i etikës së mjekësisë dhe të
drejtave të njeriut të përfshihet si kurs i obligueshëm mësimor të fakulteteve të
mjekësisë”.
Çka është etika mjekësore?

Në praktikën mjekësore, pa marrë parasysh veçorinë ose ambientin, disa pyetjeve
dhe situatave është shumë më lehtë t‘u përgjigjemi. Në anën tjetër të spektrit, mund të
ketë pasiguri ose mospajtim të madh lidhur me atë se si të veprohet, sepse të gjitha
pyetjet etike në mjekësi nuk janë njësoj sfiduese.
Pra, çka është në të vërtet etika dhe si u ndihmon ajo mjekëve të ballafaqohen me
çështje të tilla? Thënë thjesht, etika është mësim për moralin – persiatje dhe analizë e
vëmendshme dhe sistematike e vendimeve dhe sjelljes morale, si ato të kaluara, ashtu
edhe të tashmet ose të ardhshmet. Morali është dimension i vlerësimit të vendimmarrjes
dhe sjelljes së njeriut. Gjuha e moralit përfshinë emrat si ―e drejta‖, ―përgjegjësi‖ dhe
―virtyte‖ dhe mbiemrat si ―i mire‖ dhe ―i keq― ose ―i lig‖, ―e saktë‖ dhe ―e gabuar‖, ―i
drejtë― dhe ―i padrejtë‖. Sipas këtyre definicioneve, etika në vend të pare është çështje e
dijenisë, kurse morali është çështje e të vepruarit. Lidhja e tyre e afërt qëndron në
përkujdesjen e etikës të sigurojë kritere të arsyeshme që njerëzit të vendosin ose të sillen
në këtë apo atë mënyrë.
Pasi që etika merret me të gjitha aspektet e sjelljes së njeriut dhe vendimmarrjes,
ajo është një lëmë shumë komplekse, kurse etika mjekësore është degë e etikës e cila
merret me çështjet morale në praktikën mjekësore.
Pse duhet ta mësojmë etikën mjekësore?
Përderisa mjeku është i ditur dhe i aftë në punën e tij praktike, etika nuk është me
rëndësi. Etika mësohet në familje, jo në fakultetin e mjekësisë. Etika mjekësore mësohet
duke shikuar si veprojnë mjekët më në moshë, jo prej librave ose ligjëratave. Këto janë
disa prej arsyeve të përgjithshme që merren si shembuj për të mos i dhënë etikës rolin
kryesor në programin mësimor në fakultetin e mjekësisë. Shkurtimisht, etika është dhe
gjithmonë ka qenë komponentë thelbësore e praktikës mjekësore. Parimet etike, siç janë
respekti për njerëzit, pëlqimi pas informimit paraprak dhe mirëbesimi janë baza e
marrëdhënieve mjek-pacient. Sidoqoftë, përdorimi i këtyre parimeve në praktikë në
situate specifike shpesh është problematik, pasi mjekët, pacientët, anëtarët e familjeve të
tyre dhe personeli tjetër në mbrojtjen shëndetësore mund të mos pajtohen lidhur me atë se
cila është mënyra më e mire për të vepruar në ndonjë situate të caktuar. Mësimi i etikës
ka rëndësi për t‘i dalluar situatat e rënda dhe të ballafaqohemi me ato në mënyrë
racionale dhe parimore. Etika është gjithashtu e rëndësishme në ndërveprimet me
shoqërinë, kolegët dhe për të udhëhequr hulumtime mjekësore.
Profesionalizmi mjekësor, të drejtat e njeriut dhe ligji
Prej Hipokratit rrjedh koncepti i mjekësisë si profesion, ku mjekët japin betim
publik se interesat e pacientëve të tyre do t‘i vënë para interesave të tyre personale. Në
kohën e fundit të drejtat e njeriut kanë ndikuar shumë në etikën mjekësore. Në botën
multi-kulturore me shumë tradita të ndryshme morale, marrëveshjet e rëndësishme për të
drejtat e njeriut kanë krijuar bazë për etikën mjekësore, e cila është e pranueshme përtej
kufijëve kulturorë.
Etika mjekësore është gjithashtu e lidhur ngushtë me ligjin. Në shumë vende të
botës ka ligje, të cilat përcaktojnë se si duhet mjekët të ballafaqohen me çështjet etike në

përkujdesjen për pacientin dhe në hulumtimet. Më tutje, zyrtarët të cilët japin licencat
mund t‘i dënojnë mjekët për shkeljen e etikës. Por, etika dhe ligji nuk janë identik.
Shumë shpesh etika cakton standarde më të larta të sjelljes prej standardeve, të cilat i
cakton ligji dhe, herë pas here, etika kërkon që mjekët të mos i përmbahen ligjit, i cili
kërkon sjellje jo-etike.
Përfundim
Mjekësia është edhe shkencë edhe art. Shkenca merret me atë që mund të vërehet
dhe matet, dhe mjeku kompetent i njeh shenjat e sëmundjes dhe di si ta këthej shëndetin.
Por, mjekësia shkencore ka kufijtë e saj, veçanrisht lidhur me individualitetin e njeriut,
kulturën, fenë, lirinë, të drejtat dhe përgjegjësitë. Arti i mjekësisë përfshin përdorimin e
shkencës mjekësore dhe teknologjisë te pacientët, familjet dhe bashkësitë, ku nuk ka as
dy identike. Pjesa më e madhe e dallimeve mes individëve, familjeve dhe bashkësive
është jo-fiziologjike dhe ajo qëndron në njohjen dhe ballafaqimin me këto dallime ku
artet, studimet klasike dhe shkencat shoqërore, bashkë me etikën, luajnë rolin kryesor. Në
të vërtet, vetë etika është e pasuruar me njohuritë dhe të dhënat prej këtyre degëve.
Qëllimi ynë ishte që të sigurojmë vetëm hyrjen elementare në etikën mjekësore
dhe disa çështjeve kryesore të saj, dhe të japim vlerësimin e nevojshëm, për persiatje të
vazhdueshme lidhur me dimensionin etik dhe, veçanrisht, si të ballafaqohemi me çështjet
etike në të cilat do të hasim gjatë praktikës mjekësore.
LITERATURA
Williams RJ. Doracak i etikës mjekësore. Shkup: Makedonsko lekarsko drushtvo, 2005.
////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
REUMATOLOGJI
SINDROMI ANEMIK TE ARTRITI REUMATOID
Besim Aliu 1 , Hasmije Izairi–Aliu 2 , Remzi Izairi 3
1 Spitali Ushtarak, Shkup
2 Klinika Gjinekologjike, Çair
3 USHT, Fakulteti Shkencave të Mjekësisë, Tetovë

Besim Aliu, mjek internist
Tel. + 389(0)22 627 657 & +389(0)70 622 766
e-mail: interna01@hotmail.com
REZYME: Qëllimi: Në studim prospektiv është hulumtuar shpeshtësia dhe graviditeti i
anemisë si një manifestim i rëndësishëm jashtartikular te të sëmurët me artrit reumatoid
(AR), si dhe korrelacioni i anemisë me aktivitetin dhe kohëzgjatjen e sëmundjes.
Materiali dhe metoda: Janë analizuar 30 të sëmurë me AR, 25 femra dhe 5 meshkuj, me
moshë mesatare 44 vjeç e 6 muaj, që janë mjekuar në mënyrë ambulatore në OSH.
―Interna‖ në Shkup dhe OSH. ―Rheuma‖ në Çegran, në periudhën e viteve 2000-2008.
Diagnoza e AR është vënë në bazë të kritereve diagnostike ARA/ACR të vitit 1987,
kurse diagnoza e sindromit anemik është përcaktuar sipas këtyre kritereve: (a) anemi e
lehtë ose e moderuar, nëse përqëndërimi i Hgb te meshkujt ishte 90-120 g/l, kurse te
femrat 80-110 g/l dhe (b) anemi e shprehur, nëse përqëndërimi i Hgb te meshkujt dhe
femrat ishte nën 70-80 g/l. Rezultatet: Sindromi anemik te të sëmurët me AR është
gjetur te 50% dhe ate: anemi e lehtë ose e moderuar te 80%, kurse e shprehur te 20% të
rasteve. Përfundim: Rezultatet e prezantuara na obligojn një hulumtim të domosdoshëm
dhe kompleks të sindromit anemik te të sëmurët me AR me qëllim të diagnozes dhe
mjekimit adekuat.
Fjalë kyç: Sindromi anemik, artriti reumatoid
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Anemi quhet kur përqëndërimi i hemoglobinës (Hgb) në gjak është nën 140 g/l te
meshkujt ose nën 120 g/l te femrat. Zakonisht, zvogëlimi i përqëndërimit të Hgb përcillet
edhe me zvogëlim të numrit të eritrociteve (Er) dhe të hematokritit (HCT) (1, 2).
Anemitë te inflamacionet kronike, siç është edhe artriti reumatoid (AR), janë të
shpeshta, por, zakonisht nuk u kushtohet rëndësi për shkak të graviditetit të sëmundjes
bazë. Këto anemi mund të shërohen vetë nëse sëmundja bazë që e ka shaktuar aneminë
është e shërueshme (3).
Te AR, pa dallim, afërsisht te të gjithë të sëmurët, konstatohet një anemi e
moderuar normokrome normocitare (4). Shkalla e anemisë te AR varet prej aktivitetit të
sëmundjes dhe ajo përmirësohet vetëm gjatë mjekimit të suksesshëm të sëmundjes bazë
(5).

Te AR, shfaqen dy tipe kryesore të anemisë:
- Tipi parë, korrelon me aktivitetin e sëmundjes, dhe kjo formë e anemisë është
tregues i aktivitetit të AR dhe
- Tipi i dytë, shfaqet si pasojë e humbjes kronike të gjakut në sistemin
gastrointestinal, kryesisht, për shkak të mjekimit kontinual me antiinflamatorë
josteroidë, glukokortikoide, etj.
Te të sëmurët me AR, më rrallë, mund të shfaqen edhe tipe tjera të anemisë, siç
janë: anemia megaloblastike, pernicioze, hemolitike autoimune dhe aplastike (6).
QËLLIMI I PUNIMIT
Ky studim ka për qëllim të hulumtoj shpeshtësinë dhe graviditetin e anemisë si
një manifestim i rëndësishëm jashtartikular te të sëmurët me AR, dhe korrelacionin e
anemisë me aktivitetin dhe kohëzgjatjen e sëmundjes.
MATERIALI DHE METODA
Në punim prospektiv janë analizuar 30 të sëmurë me AR, 25 femra dhe 5
meshkuj, me moshë mesatare 44,6 vjeç, që janë mjekuar në mënyrë ambulatore në OSH.
―Interna‖ në Shkup dhe OSH. ―Rheuma‖ në Çegran, në periudhën e viteve 2000-2008. Të
gjithë të sëmurët i kanë plotësuar kriteret diagnostike ARA/ACR të vitit 1987 (7). Gjatë
trajtimit të AR kujdes i veçantë i është kushtuar sindromit anemik dhe i kemi përcjellë
vlerat e ER, Hgb dhe HCT. Kategorizimi i sindromit anemik është bërë sipas këtyre
kritereve: (a) anemi e lehtë ose e moderuar, nëse përqëndërimi i Hgb te meshkujt ishte
90-120 g/l, kurse te femrat 80-110 g/l dhe (b) anemi e shprehur, nëse përqëndërimi i Hgb
te meshkujt dhe femrat ishte nën 70-80 g/l.
REZULTATET DHE DISKUTIMI
Sindromi anemik në grupën e të sëmurëve tonë të hulumtuar me AR është gjetur
te 15 ose 50% (12 femra dhe 3 meshkuj). Anemia e lehtë ose e moderuar është gjetur te
80%, (10 femra dhe 2 meshkuj, me vlerë mesatare të Hgb 102,68±6,2 g/l), kurse e
shprehur te 20% (2 femra dhe një mashkull, me vlerë mesatare të Hgb 79±0,00 g/l).
Përqindja më e lartë e anemisë së lehtë ose të moderuar në krahasim me aneminë e
shprehur statistikisht është sinjifikante, si te femrat (p

kemi konstatuar rënie të vlerave të Hgb dhe Er, por këto vlera nuk kanë sinjifikancë të
rëndësishme statistikore. Numri i Er prej 3,97±0,33 x 10 12 ka rënë në 3,86±0,35 x 10 12 ,
kurse niveli i Hgb prej 111,20±12,86 g/l ka rënë në 109,62±12,20 g/l (2, 4). Vlera më të
ulta kemi konstatuar te të sëmurët me kohëzgjatje të AR nën 10 vjet, se sa te ata mbi 10
vjet. Te të sëmurët me AR nën 10 vjet vlerat mesatare të Er ishin 3,74±0,15, kurse te të
sëmurët me AR mbi 10 vjet 3,76±0,33. Vlerat mesatare të Hgb te AR nën 10 vjet ishin
99,65±11,10 g/l, kurse te ata mbi 10 vjet 101,±5,9 g/l. Këto rezultate tregojnë se në
grupën e hulumtuar shkaktarët e anemisë janë multifaktorial (1).
PËRFUNDIM
Në bazë të rezultateve tona te të sëmurët me AR mund të konstatojmë se:
1. Sindromi anemik është gjetur te 50% të rasteve dhe ate: te 80% anemi e lehtë
ose e moderuar dhe te 20% anemi e shprehur;
2. Shprehëshmëria e sindromit anemik ështe në korrelacion të drejtpërdrejt me
aktivitetin dhe kohëzgjatjen e AR dhe
3. Rezultatet e prezantuara na obligojn për një hulumtim të domosdoshëm dhe
kompleks të sindromit anemik te të sëmurët me AR me qëllim të diagnozes
dhe mjekimit adekuat.
LITERATURA
1. Hoftbrand AV, Pettit JE.: Essential Haematology, 3 rd ed. Blackwell Scientific
Oxford, 1993.
2. Isselbacher K. Et all.: Harrison‘s Principles of Internal Medicine. 13th ed. Mc
Grow Hill 1994.
3. Stefanoviq S. Hematologija, Zavod za udzbenike Beograd, 1989.
4. Anderson R. Rheumatoid arthritis. Clinical and Laboratory features. Ibid, 161-67.
5. Pilipovic N. Reumatologija. Zavod za udzbenike i nastavna sredstva, Beograd
2000, 310-11.
6. Mitic M. dhe bp.: Anemiski sindrom u reumatoidnom artritiku.
Balneoklimatologija.Niska banja 2004; Vol 28 (2): 94.
7. America College of Rheumatology/Ad Hoc Committee on Clinical Guidelines for
menagement of reumatoid arthritis. Arthritis Rheum. L987; 39:713-22
SUMMARY
ANEMIA SYNDROME IN RHEUMATOID ARTHRITIS
Besim Aliu 1 , Hasmije Izairi–Aliu 2 , Remzi Izairi 3
1 Military Hospital, Skopje
2 Gynecology Clinic, Cair
3 SUT, Nursing Faculty, Tetovë
Goal: In a prospective study, was followed the incidence and the gravity of the
anemia as an important extra-articular manifestation at the patients suffering from

heumatoid arthritis, and also the co-relation of the anemia with the activity and the
duration of the illness. Material and methods: There were analyzed 30 patients with
rheumatoid arthritis, 25 female and 5 male, with average age of 44 years and 6 months,
that have been treated ambulatory in OSH ―Interna‖ in Skopje and OSH ―Rheuma‖ in
Cegran, in the period between 200-2008. The diagnose of rheumatoid arthritis is set in the
base of the diagnostic criteria ARA/ACR of the year 1987, and the diagnose of the
anemic syndrome is set by the following criteria: (a) Light anemia or moderate, if the
concentration of Hgb in males was 90-120g/l, and in females 80-110g/l and (b) Advanced
anemia, if the concentration of Hgb in males and females is lower then 70-80g/l. Results:
The anemic syndrome in the patients suffering from rheumatoid arthritis was found at
50% of the patients: light anemia or moderate was found in 80%, and advanced was
found at 20% of the cases. Conclusions: The presented results demand a complex and
thorough examination of the anemic syndrome in the patients with rheumatoid arthritis
with a goal for exact diagnosis and proper treatment.
Key words: Anemic syndrome, rheumatoid arthritis.
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
GASTROENTEROLOGJI
MEDICUS
KRAHASIMI I TRI PROTOKOLEVE TË BAZUARA NË PANTOPRAZOL NË
TRAJTIMIN E TË SËMURËVE ME ULÇERË DUODENALE
Zaim Gashi 1 , Avni Haziri 1 , Aurora Bakalli 2
1 QKU, Klinika Interne, Reparti Gastroenterologjik, Prishtinë
2 QKU, Klinika Interne, Reparti i Kardiologjisë, Prishtinë
Zaim Gashi, gastroenterohepatolog, magjistër
Lagja Bregu i Diellit 328/III, Prishtinë
Tel: +377 44 222 626
E-mail: dr-zgashi@hotmail.com

REZYME: Qëllimi: Të hulumtohet efikasiteti i tri protokoleve të trefishta të bazuara në
pantoprazol, në shërimin dhe eliminimin e Helicobacter Pylori (HP) nga ulçera.
Materiali dhe metoda: Në këtë studim prospektiv, janë përfshirë 123 të sëmurë me
ulçerë duodenale. Të gjitha grupet janë trajtuar me Pantoprazol 40 mg dy herë në ditë;
grupit të parë i është ordinuar edhe amoksicilina 1.0 gr dy herë në ditë dhe klaritromicina
500 mg dy herë në ditë (protokoli PAC), grupit të dytë metronidazoli 400 mg tri herë në
ditë dhe klaritromicina 500 mg dy herë në ditë (protokoli PMC) dhe grupit të tretë
amoksicilinë 1.0 gr dy herë në ditë dhe metronidazol 400 mg tri herë në ditë (protokoli
PAM). Rezultatet: Rezultati i shërimit me protokolin PAC ka qenë 91%, PMC 90% dhe
PAM 88%. Rezultati i çrrënjosjes me protokolin PAC ishte 91%, PMC 90% dhe PAM
71%. Përfundimi: Protokoli PAC ishte më efektiv se sa protokoli PAM.
Fjalë bosht: terapia e trefishtë, shërimi, çrrënjosja, pantoprazoli, ulçera
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Terapia e trefishtë e bazuar në një inhibitor të pompës protonike (IPP) dhe dy
antimikrobikë aktualisht paraqet terapinë e zgjedhjes për eliminimin e infeksionit me HP
dhe shërimin më të shpejtë të kraterit ulçeroz. Eliminimi, definohet si mungesë e HP nga
mukoza e lukthit, e vërtetuar pas më së paku katër javë, ose edhe më vonë, pas
përfundimit të terapisë eliminuese me antimikrobikë. Kërkesa primare është efikasiteti i
barnave, të cilat për një kohë sa më të shkurtër, me sa më pak efekte anësore dhe më pak
shpenzime, do të bëjnë çrrënjosjen në më tepër se 90 % të rasteve me infeksion me këtë
bakterie (1).
Terapitë bashkëkohore të trefishta kanë në vete një barë antisekretorë të
pazëvendësueshëm, IPP (omeprazoli, lanzoprazoli, pantoprazoli, rabeprazoli) ndërsa
amoksicilina ose klaritromicina plotësohen me metronidazolin (2). Eliminimi i infeksionit
me HP me këtë protokol sillet rreth 85-90 %, ndërkohë që efektet anësore janë të vogla.
Marrja e pantoprazolit përcillet me rritjen e pH-së së ambientit gastrik në mënyrë
sinjifikante, ku sipas shumë autorëve (1,2,3), pH rritet deri në 5.1 me çka krijohen kushte
më të mira për epitelizim më të shpejtë dhe mbyllje të kraterit ulçeroz.. Me zbulimin e
HP, kanë ndryshuar jo vetëm konceptet mbi etiopatogjenezën e sëmundjes ulçeroze
peptike, por edhe konceptet mbi trajtimin e kësaj patologjie (8,12,13,14,15,16,17).
Qëllimet kryesore terapeutike me rastin e trajtimit të sëmundjes ulçeroze janë: humbja e
simptomeve, shërimi i ulçerës, parandalimi i rishfaqjeve dhe i komplikimeve (18,19). Për
këtë qëllim aplikohet terapia e çrrënjosjes për të gjithë të sëmurët me ulçerë peptike me
prani të infeksionit me HP.
Pas përfundimit të terapisë me antimikrobikë në kuadër të skemave, shumë
hulumtues preferojnë të vazhdohet me dhënien e terapisë antisekretore, edhe për 4-6 javë,
deri te shërimi i plotë i ulçerës në lukth ose duoden (3).
Nëse nuk trajtohet, infeksioni me HP do të zgjatë tërë jetën (4), por janë të
mundshme edhe rishfaqjet e këtij infeksioni pas një çrrënjosje të suksesshme.

QËLLIMI I HULUMTIMIT
Në këtë punim janë parashtruar këto qëllime:
Të hulumtohet dhe të krahasohet efikasiteti i tri protokoleve të terapisë së trefishtë
bashkëkohore të bazuar në pantoprazol, në shërimin e ulcerës dhe eliminimin e HP në të
sëmurët me ulcerë duodenale (protokoli numër 1: Pantoprazol, amoksicilinë dhe
klaritromicinë; protokoli numër 2: Pantoprazol, metronidazol dhe klaritromicinë;
protokoli numër 3: Pantoprazol, amoksicilinë dhe metronidazol).
MATERIALI DHE METODAT E PUNËS
Në këtë hulumtim klinik prospektiv, krahasues, manipulativo - terapeutik, i
randomizuar dhe i kontrolluar janë analizuar 123 të sëmurë nga ulçera duodenale, të
hospitalizuar në Klinikën Interne, Reparti i Gastroenterohepatologjisë në Prishtinë.
Duke u nisur nga tri protokolet e bazuara në pantoprazol dhe dy antimikrobikë, janë
formuar tri grupe të të sëmurëve: njëri grup, 42 të sëmurë, është trajtuar me protokolin
PAC, grupi i dytë, 41 të sëmurë, me protokolin PMC dhe grupi i tretë, 40 të sëmurë, me
protokolin PAM.
Diagnoza e sëmundjes është përcaktuar me ekzaminim endoskopik – makroskopik,
është marrë biopsia për CLO test nga mukoza e antrumit për të verifikuar infeksionin me
HP, si dhe është përcaktuar madhësia e ulçerës (nën 15 mm dhe mbi 15 mm). Pas
verifikimit endoskopik të diagnozës së ulçerës duodenale, të infeksionit me HP dhe të
madhësisë së ulçerës, të sëmurët janë alokuar në tri grupe dhe janë nënshtruar tretmanit
në bazë të protokoleve:
Protokoli i parë terapeutik (PAC):
1. Pantoprazol – 2 herë në ditë nga 40 mg
2. Amoksicilinë – 2 herë në ditë nga 1.0 gr
3. Klaritromicinë –2 herë në ditë nga 500 mg
Protokoli i dytë terapeutik (PMC):
1. Pantoprazol – 2 herë në ditë nga 40 mg
2. Metronidazol – 3 herë në ditë nga 400 mg.
3. Klaritromicinë –2 herë në ditë nga 500 mg
Protokoli i tretë terapeutik (PAM):
1. Pantoprazol – 2 herë në ditë nga 40 mg
2. Amoksicilinë – 2 herë në ditë nga 1.0 gr
3. Metronidazol – 3 herë në ditë nga 400 mg.
Të tri protokolet e bazuara në pantoprazol janë aplikuar në kohëzgjatje dy javore.
Në fund të trajtimit të gjithë të sëmurëve sërish u janë evidentuar ankesat e mundshme, që
kanë perzistuar, si dhe efektet anësore të terapisë së aplikuar si: dhimbja abdominale,
vjellja, humbja e oreksit, humbja në peshë dhe gjakderdhja.
Pas trajtimit dy javor, është vazhduar trajtimi për të sëmurët e të gjitha grupeve
me pantoprazol 20 mg një herë në ditë edhe për gjashtë javët e ardhshme, në fund të së
cilës periudhë është përsëritur ekzaminimi endoskopik për të verifikuar statusin e ulçerës
dhe eliminimin e HP. Si shërim endoskopik është konsideruar epitelizimi i plotë i defektit

në murin e duodenit, që do të thotë se më nuk ka ekzistuar as krateri ulçeroz dhe as
erozioni, ndërsa për çrrënjosje është marrë CLO testi negativ, i bërë gjatë endoskopisë
pas 8 javësh nga fillimi i trajtimit.
Kriteret për të marrë pjesë në hulumtim kanë qenë: konstatimi endoskopik i
ulçerës në duoden me diametër 3-20 mm si dhe statusi pozitiv për HP i rezultuar nga
CLO testi.
Kriteret për mospjesëmarrje në hulumtim kanë qenë: të sëmurët me sindromën
Zollinger - Ellison, me sëmundje kronike të zemrës, veshkëve, mëlçisë dhe mushkërive,
të sëmurët të cilët kanë marrë për trajtim ndonjë antimikrobikë dhe/ose antisekretorë,
kortikosteroide, barna antireumatike josteroide në periudhën 3 javore para fillimit të
hulumtimit, të sëmurët e ndjeshëm në barnat e shfrytëzuara, alkoolikët dhe narkomanët,
shtatëzënat dhe gratë në laktacion dhe të sëmurët me moshë më të re se 18 vjeç.
Ekzaminimet endoskopike dhe biopsitë për CLO testet janë realizuar në QKUK, Klinikën
Interne, Repartin e Gastroenterohepatologjisë në Prishtinë. Në kuadër të përpunimit
statistikor dhe analizës, janë përdor metodat e statistikës deskriptive dhe analitike, me
çrast për përpunimin e të dhënave me përqindje është zbërthyer testi t i studentit, ndërsa
për përpunimin e të dhënave si frekuenca χ 2 testi (tabela e kontigjencës 2x2).
REZULTATET
Nga të dhënat demografike rezulton se mosha mesatare e të sëmurëve të
hulumtuar në studimin tonë ka qenë 43.37±10.11 vjeç. Sa i përket strukturës gjinore në
tërësi, 85 ose 69% prej 123 të sëmurëve kanë qenë meshkuj, ndërsa 38 ose 31% femra.
Ndër ankesat më të shprehura në të hulumtuarit tanë me ulçerë duodenale kanë qenë:
dhimbja abdominale në 104 ose 85%, vjellja në 52 ose 42%, mungesa e oreksit në 22 ose
18%, humbja e peshës në 13 ose 11% dhe gjakderdhja nga ulçera në 10 ose 8% të
sëmurë.
Madhësia e ulçerës në të hulumtuarit tanë ka qenë si vijon: në grupin me diametër
nën 15 mm kanë qenë 103 ose 83.74% dhe në grupin me diametër mbi 15 mm 20 ose
16.26% të sëmurë. Sipas lokalizimit, në 69% të rasteve ulçera duodenale ka qenë e
lokalizuar në murin e përparm dhe 31% në murin e pasëm të duodenit.
Rezultatet tona me tri protokolet e bazuara në pantoprazol janë paraqitur në
tabelat 1 dhe 2 si dhe grafikonin 1.
Tabela 1.
Krahasimi i rezultateve të çrrënjosjes së HP me tri protokolet e bazuara në pantoprazol
Lloji i
protokolit
Çrrënjosja
Gjithsej
PO JO
N % N %
PAC 38 91 4 9 42
PMC 37 90 4 10 41
PAM 28 71 12 29 40
Gjithsejt 103 84 20 16 123

Tabela 2.
Krahasimi i rezultateve të shërimit të ulçerës me tri protokolet e bazuara në pantoprazol
Lloji i
protokolit
Shërimi Gjithsej
PO JO
N % N %
PAC 38 91 4 9 42
PMC 37 90 4 10 41
PAM 35 88 5 12 40
Gjithsejt 110 89.7 13 10.3 123
Çrrënjosja me protokolin PAC është arritë në 38 ose 91%, me protokolin PMC në 37
ose 90% dhe me protokolin PAM në 28 ose 71% të të sëmurëve. Ndërsa, shërimi me
protokolin PAC ka qenë në 38 ose 91%, me protokolin PMC në 37 ose 90% dhe me
protokolin PAM në 35 ose 88%.
Grafikoni 1.
Krahasimi i efektit çrrënjosës dhe shërues me protokolet e trefishta
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
PAC PMC PAM
Lloji i protokolit
Çrrënjosja
Shërimi
Pas testimeve statistikore rezulton që nga aspekti i çrrënjosjes së infeksionit me
HP, efektiviteti në mes të protokolit PAC dhe PMC nuk ka dallim sinjifikant statistikor
(p>0.05), përderisa në mes të protokolit PAC dhe PAM ekziston dallim sinjifikant
statistikor (t=2.32> t (0.05; 80)=1.99 dhe p

Nga aspekti i shërimit të ulçerës, në bazë të rezultateve të studimit tonë, nuk
ekziston dallim sinjifikant statistikor në mes të efektivitetit të tri protokoleve të trefishta
(p>0.05).
Nga aspekti i shërimit të ulçerës në raport me madhësinë e saj, rezultatet e
studimit tonë tregohen në tabelën vijuese:
Tabela 2.
Lidhshmëria në mes të shërimit dhe të madhësisë së ulçerës duodenale
Madhësia e
ulçerës
>15 mm
χ 2 (0.05;1)=3.841 dhe p 15 mm
D> 15 mm
D< 15 mm
Terapia e trefishtë me një IPP dhe antimikrobikët amoksicillinë dhe klaritromicinë
për kohën e deritashme ishte një zgjedhje më e mirë për çrrënjosjen e infeksionit me HP
20
103
123

në të sëmurët me ulçerë si terapi e linjës së parë (5, 6). Studimi ynë kishte si pikësynim
të hulumtonj efikasitetin e protokolit të trefishtë të bazuar në pantoprazol me ndërrim të
antimikrobikëve: amoksicilinë, klaritromicinë dhe metronidazol. Efikasiteti i protokoleve
çrrënjosëse për HP tregon ndryshime të mëdha gjeografike dhe regjionale përfshirë këtu
një numër të madhë të faktorëve në mesin e tyre edhe rezistencën në antimikrobikë dhe
llojin e HP (10). Një rritje sinjifikante e rezistencës antimikrobike në klaritromicinë dhe
metronidazol është vërejtur në Turqi dhe disa shtete të tjera (20, 26). Një studim
multicentrik në SHBA ka treguar rezistencë parësore dhe dytësore në klaritromicinë prej
4% - 12.6% në të sëmurët me ulçerë duodenale (20). Kjo rritje e rezistencës në këta
antimikrobikë ka bërë që efikasiteti i protokoleve të trefishta që përmbajnë në vete këta
antimikrobikë të pësojë rënie.
Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë që, në grupin e të sëmurëve me ulçerë
duodenale, të cilët kanë marrë protokolin PAC shërimi është arritur në 91% (38 raste nga
gjithsej 42), ndërsa në grupin e të sëmurëve që kanë marrë protokolin PMC shërimi është
arritë në 90% (37 raste nga gjithsej 41) dhe në grupin e trajtuar me PAM në 88% të
rasteve (35 raste nga gjithsej 40). Pra, nuk ekziston dallim sinjifikant statistikor sa i
përket efektit në mes të tri protokoleve në shërimin e ulçerës duodenale. Në grupin e të
sëmurëve me ulçerë duodenale çrrënjosja me protokolin PAC është arritur në 91% (38
raste nga gjithsej 42), në grupin e trajtuar me PMC në 90% (37 raste nga gjithsej 41) dhe
në grupin e trajtuar me PAM në 71% të rasteve ( 28 raste nga gjithsej 40). Ekziston
dallim sinjifikant statistikor në suksesin e çrrënjosjes së infeksionit me HP në të sëmurët
me ulçerë duodenale që kanë marrë protokolin me PAC në krahasim me ata që kanë
marrë protokolin PAM (p < 0.05). Nga hulumtimi janë larguar 5 ose 4% me ulçerë
duodenale, 3 ose 2.4% për shkak të efekteve anësore të terapisë së trefishtë (vjellje,
barkqitje apo kokdhimbje) si dhe 2 ose 1,6% të rasteve për shkak të refuzimit të
përsëritjes së endoskopisë.
Edhe rezultatet e autorëve të ndryshëm nuk janë të njëjta. Filipec K. me bp. (20)
raporton për efikasitetin e lartë të terapisë së trefishtë PAC dhe PAM në kohëzgjatje prej
10 apo 14 ditësh për 90%. Gjithashtu, Pazzi P.me bp. (21) referon rezultate të ngjashme
me ato të hulumtimit tonë dhe atë prej 92.4% për protokolin PMC njëjavor çrrënjosës dhe
98.5% shërues. Rezultate të ngjashme referon edhe autori Bardhan KD. me bp. (22) për
protokolin PMC 86%. Por, rezultatet e hulumtimit të Bulent S. dhe bp. (23) për
protokolin PAC me efekt çrrënjosës 68%, të autorit Gisbert dhe bp. (24) për protokolin
PAC 78%, PCM 84% janë dukshëm më të ulëta se sa rezultatet e studimit tonë. Autorët e
cekur referojnë rezistencë të HP në klaritromicinë dhe metronidazol, përderisa në trevën
tonë me gjasë ende nuk ka filluar një rezistencë masovike ndaj këtyre antimikrobikëve.
Duhet pasë parasysh se madhësia e ulçerës është faktor me rëndësi që ndikon në
shpejtësinë e shërimit të ulçerës. Këtë e vërteton edhe rezultati i studimit tonë,
posaçërisht në ulçerat me diametër nën 15 mm (p

PËRFUNDIMET
1. Rezultatet në shërimin e ulçerës peptike, në bazë të protokoleve të trefishta të
bazuara në pantoprazol: PAC, PMC dhe PAM, nuk janë me dallim sinjifikant
statistikor (p> 0.05).
2. Rezultatet në eliminimin e HP në të sëmurët me ulçerë duodenale, në mes të
protokoleve PAC dhe PAM, janë me dallim sinjifikant statistikor (t=2.32> t (0.05;
80)=1.99 dhe p 0.05).
3. Madhësia e ulçerës është faktor prediktiv me rëndësi në shërimin më efikas të
ulçerës (p< 0.05).
LITERATURA
1. Muszynski J, Dzierzanowska D, Sieminska J, Bogdanska M, Vogt E. Is
Helicobacter pylori infection a real risk factor for gastric carcinoma? Scand J
Gastroenterol 1995; 30:647-651.
2. Culig J, Pavic D. Helicobacter pylori and azitromicin, Medicus, Zagreb, 1996,
5:55-59.
3. Hosking SW, Lin TKW, Chung SCS et al. Duodenal ulcer healing by
eradication of Helicobacter pylori without anti-acid teratment: randomised
controlled trial. Lancet 1994;343:508-510.
4. Kuipers EJ, Uyterlinde AM, Pena AS, Roosendaal R, Pals G, Nelis GF, Festen
HPM, Meuwissen SGM. Long-term sequelae of Helicobacter pylori gastritis.
Lancet. 1995; 345:1525-1528.
5. Malfertheiner P, Megraud F, O'Morain C, et al.; European Helicobacter pylori
Study Group (EHPSG). Current concepts in the management of Helicobacter
pylori infection-the Maastricht 2-2000 Consensus Report. Aliment Pharmacol
Ther 2002;16:167-80
6. Malfertheiner P, Kirchner T, Kist M, et al.; Advanced Gastric Ulcer Study
Group. Helicobacter pylori eradication and gastric ulcer healing - comparison
of three pantoprazole-based triple therapies. Aliment Pharmacol Ther
2003;17:1125-35
7. Rockal TA, Logan RF, Devlin HB, Northfeld TC. Risk assessment after acute
gastrointestinal haemorrhage. Gut 1996;38:316-321.
8. Misiewicz JJ. The Sydney System: a new classification of gastritis.
Introduction. J Gastroenterol Hepatol 1991;6:207-210.29.Price A. The Sydney
System: histological division. J Gastroenterol Hepatol 1991;6:222-225.
9. Malfertheiner P, Bode G. Helicobacter pylori and the pathogenesis uo
duodenal ulcer disease. Eur J Gastro Hepatology 1993;(Suppl. 1): 1-8.
10. Bianchi Porro G, Parente F, Maconi G, Sangaletti O, Minguzzi M, Vago L.
Behaviour of acid secretion, gastrin release, serum pepsinogjen i and gastric
emptying of liquids over six months from eradication of Helicobacter pylori in
duodenal ulcer patients. A controlled study. Gut 1995; 37: 210-5.

11. Olafsson S, Berstad A. Therapy and diagnostic tests used for Helicobacter
pylori infection in the Scandinavian Countries in 1998. Scand J Gastroenterol
1999; (Suppl.9): 849-855.
12. Katicic M, et al. The teratment of Helicobacter pylori infection with
Omeprazole and combined antibiotic therapy, Medicus, Zagreb,1996, Vol.5
No 1: 37-41.
13. Opacic M, et alia. Helicobacter pylori - Clinical experience in diagnostics and
treatment, Medicus, Zagreb,1996, Vol.5, No 1: 47-50.
14. Lammouliatte H, Cayla R, Zerbib F, Megraud F. Dual therapy vs triple
therapy for helicobacter pylori eradication. Preliminary results of a
randomized double blind trial. Gastroenterology 1994; 106,4(Suppl.2):120.
15. Unge P, Gad A, BackS et al. Local treatment for H.pylori eradication in
duodenal ulcer patients comparing modified and immediated release
amoxicillin tablets. Gastroe nterology 1994; 106:A201.
16. Blago J. et al. Efficasy of Omeprazole and Amoxicillin in eradication of
Helicobacter pylori, Medicus, 1996, Vol.5, No 1: 51-54.
17. Peura D, Graham DY. Helicobacter pylori: consensus reached: Peptic ulcer on
the way to becoming an historic disease. AJG, N8, August 1994.
18. Sipponen P, Hyvarinen H. Role of Helicobacter pylori in the pathogenesis of
gastritis, peptic ulcer and gastric cancer. Scand J Gastroenterology 1993;
(Suppl. 196): 3-6.
19. Malfertheiner P, Bode G. Helicobacter pylori and the pathogenesis uo
duodenal ulcer disease. Eur J Gastro Hepatology 1993;(Suppl. 1): 1-8.
20. Filipec Kanizaj T et al. Helicobacter pylori Eradication Therapy Success
Regarding Different Treatment Period Based on Clarithromycin or
Metronidazole Triple-Therapy Regimens.Helicobacter 2009 Feb; 14(1):29-35.
21. Pazzi P. et al. Short-term low-dose pantoprazole-based triple therapy for cure
of Helicobacter pylori infection in duodenal ulcer patients. Alimentary
Pharmacology & Therapeutics:Volume 12(8)August 1998pp 731-734.
22. Bardhan K. D. et al. Pantoprazole-based 10-day triple therapy is effective in
Helicobacter pylori eradication. Alimentary pharmacology & therapeutics.
1998, vol. 12, n o 2, pp. 185-189.
23. Bulent S. et al. The Efficacy, Safety and Tolerability of Pantoprazole-Based
One-Week Triple Therapy in H. pylori Eradication and Duodenal Ulcer
Healing. Curr Med Res Opin 20 (8):1301-1307, 2004.
24. Gisbert JP et al. Pantoprazole based therapies in Helicobacter pylori
eradication: a systematic review and meta-analysis. Eur J Gastroenterol
Hepatol. 2004; 16(1): 89-99.
25. Opacic M, et alia. Helicobacter pylori - Clinical experience in diagnostics and
treatment, Medicus, Zagreb,1996, Vol.5, No 1: 47-50.
26. Price A. The Sydney System: histological division. J Gastroenterol Hepatol
1991; 6:222-225.
SUMMARY

COMPARISSON OF THREE PANTOPRAZOLE-BASED THERAPY IN
TREATMENT OF PATIENTS WITH DUODENAL ULCER
Zaim Gashi 1 , Avni Haziri 1 , Aurora Bakalli 2
1 UCC, Internal Clinic, Gastroenterology Service, Prishtina
2 UCC, Internal Clinic, Service of Cardiology, Prishtina
Aim: To evaluate effectiveness of three triple pantoprazole-based protocols in
healing and eliminating of H. pylori from duodenal ulcer. Method and Material: In this
prospective study, were included 123 patients with duodenal ulcer. All groups were
treated with Pantoprazole 40 mg twice daily, first group was also treated with amoxicillin
1.0 gr twice daily and clarithromicin 500 mg twice daily (PAC), for second group
metronidazole 400 mg three times daily and clarithromicin 500 mg twice daily was
administered (PMC), and for the third group amoxicillin 1.0 gr twice daily and
metronidazole 400 mg three times per day was given (PAM) for two weeks. Results:
Results of sanation with PAC protocol was 91%, PMC 90% and for PAM 88%. The
eradication results for PAC protocol was 91%, PMC 90% and PAM 71%. Conclusions:
PAC protocol significantly differs in eradication effectiveness compared to PAM
protocol.
Key words: triple therapy, sanation, eradication, pantoprazole, ulcer
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
FARMAKOLOGJI
VARËSIA E ABSORBANCËS SË TIOMERSALIT NË LIDHJE ME KOHËN NË
VAKSINËN DTP
Merita Kuçuku 1 , Donika Boçari 2 , Besnik Baraj 3
1 Qendra Kombetare e Kontrollit të Barnave, Tiranë
2 Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë
3 Fakulteti i Shkencave Natyrore, Tiranë

Merita Kuçuku, MSc.
Rr. ‖Riza Cerova‖ No 2/1 Tirana, Albania
Mobile:00355682991415
e-mail:emkoni@hotmail.com
REZYME: Në këtë punim është studiuar absorbanca e tiomersalit nga koha në vaksinën
DTP. Metoda Spektrofotometrike UV-vis është përdorur për eksperimentet dhe kushtet e
eksperimentit janë përcaktuar në bazë të Planifikimit faktorial. Intervali i kohës së
matjeve u bazua në paqëndrueshmërinë e kripës komplekse ditizon –tiomersal. Koha
minimale ishte 3 min dhe kohët e tjera ishin çdo 10 sekonda. Diapazoni i kohës ishte nga
3 min deri në 3 min e 40 sek. Metoda ka linearitet te mirë për kohën 3 min, ndërsa për
kohën 3 min e 40 sek nuk ka linearitet dhe nuk mund të punohet normalisht.
Fjalë kyç: varësia,grafik,absorbanca,vaksinë,kohë.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Vaksinat janë preparate biologjike që rrisin aftësinë mbrojtëse të organizmit të
njeriut apo qënieve të tjera të gjalla nga sëmundje të ndryshme ngjitëse. Përdorimi i
vaksinave sot po zgjerohet edhe për parandalimin e sëmundjeve jo ngjitëse.
Vaksina është përdorur që në lashtësi si nevojë e njerëzimit për të përballuar
dëmet që shkaktonin sëmundjet.Vaksina për herë të parë është përdorur në shek. XVIII-të
në Azi dhe Europë, nëpërmjet injektimit artificial të shkaktarit të lisë për qëllime
imunizimi.
Jenner zbuloi për herë të parë vaksinën në vitin 1796 duke vaksinuar njerëzit me
virusin e lisë së lopëve(Cow-pox) (1).
Në Shqipëri vaksina virale kundër tërbimit u prodhua për herë të parë në vitin
1924 (2).
Sot objekt studimi në të gjithë botën është prodhimi i vaksinave të ndryshme për
luftimin e kancereve, të HIV dhe të infeksioneve të ndryshme.

Konservantët në vaksina
Konservantët në vaksina janë përbërje që vrasin ose pengojnë rritjen e mikroorganizmave,
veçanërisht të bakterieve dhe të këpurdhave. Ato përdoren në vaksina për të
penguar zhvillimin mikrobik në rastin e ndotjeve aksidentale të vaksinës gjatë shpimit të
përsëritur të vialeve multidozë.
Vaksinat janë të llojeve të ndryshme dhe konservantët zgjidhen në bazë të natyrës
së tyre.
Konservantët e përdorur nuk duhet të jenë toksike.
Një nga konservantët që përdoret në vaksina është tiomersali, i cili është një
komponim organik me veti antibakteriale që përmban Hg.
Kur tiomersali degradohet ose metabolizohet, transformohet në etil merkuri, që
eshte derivat organik i Hg.
Tiomersali është përdorur që në vitin 1930 si një konservant, në produktet
biologjike dhe mjeksore duke përfshirë shumë vaksina.
fig.1 Formula strukturore e thiomersalit
Tiomersali është pluhur kristalin, me një shkëlqim të bardhë në të verdhë, tretet
shumë mirë në ujë, tretet mirë në alkool dhe është i patretshëm në eter. Thiomersali
permban 49.6 % në peshë, Hg.
Ekzistojnë disa sinonime të tiomersalit:Etil [2- merkaptobenzoato (2)-O, Smerkurat
(1-)sodium; Etil(merkaptobenzoat-S)Hg; kripë sodiumi Merkurotiolat; Merfamin;
Mertorgan; Merzonin; etilmerkurtiosalicilat Na; Tiomersal; Kripa Na e acidit etil merkur
tio salicilik; Mertiolat Na; Elicide; Kripa e Na o-(etilmerkurotio) acid benzoik; Na
merzoni; SET; Etilmerkuritiosalicilat Na; thimerosalat; Thimerosol; himersalate;
thiomerosal; o-(etilmerkurtio) benzoat Na; kripa e Na etil (hidrogjen o-merkaptobenzoat)
Hg; Elcide; Etilmerkurotiosalicilat Na; Kripe Na e (2-(karboksifeniltio) etilmerkuri.
Tiomersali përdoret si konservant tek vaksinat e DTP, DT, Td (disa), TT (disa),
Influenza (grip, disa), Pneumococcal Polysaccharide (Pnu-Imune 23).

Tiomersali në vaksina ndodhet në sasi shumë të vogël. Sasia e thiomersalit duhet
të jetë e tillë:
- -të mos e kalojë masën e caktuar sepse jep efekte toksike tek njerëzit që
vaksinohen
- -të mos jetë shumë e vogël, sepse ulet koha e ruajtjes së vaksinës.
Në SHBA sasia e thiomersalit në vaksina të ndryshme të liçensuara, paraqitet si
në tabelen e mëposhtme:
Tabela 1.
Përmbajtja e thiomersalit dhe merkurit në vaksina të ndryshme
Vaksina Emri tregtar Prodhuesi Thiomersal Merkuri(Hg)
Anthrax Anthrax Bioport
0 0
vaccine Corporation
DtaP
DtaP-
HepB-
IPV
Tripedia
Infanrix
Daptacel
Aventis Pasteur
GlaxoSmithKline
Aventis Pasteur
Ltd
< 0.0012%
0
0
< 0.3μg /
0.5ml doze
0
0
Pediatrix GlaxoSmithKline

Yellow
Fever
Hepatiti
B
Y-F-Vax Aventis Pasteur.
Inc
Engerix-b
Recombivax
HB5
Pediatric /
adolescen
Adult(adol.)
Adult(adoles)
GlaxoSmithKline
Merc
0 0

Kripa komplekse që formohet nga bashkëveprimi i ditizonit me tiomersalin është
shumë e paqëndrueshme nga prania e dritës dhe nga nxehtësia (5).
Temperatura dhe ndricimi u mbajtën konstante, ndërsa koha u ndryshua.Vlerat e
absorbancës në varësi të kohës paraqiten në tabelën 2 (6).
REZULTATET E MATJEVE
Tabela 2.
Vlerat e absorbancës së kripës komplekse të tiomersalit nga koha
Përqëndrimi I
thiomersalit
në mg/l
Koha(min)
3` 3`10`` 3`20`` 3`30`` 3`40``
0.625 0.108 0.092 0.086 0.076 0.062
1.25 0.128 0.101 0.09 0.084 0.083
1.875 0.16 0.146 0.125 0.113 0.11
2.5 0.171 0.15 0.138 0.09 0.087

Absorbanca
0.18
0.16
0.14
0.12
0.1
0.08
0.06
0.04
0.02
0.18
0.12
0.06
0
Graf.1.Varësia e absorbancës së shtesave standarte nga koha
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
DISKUTIM
varësia e absorbancës nga koha
3` 3`10`` 3`20`` 3`30`` 3`40``
koha në min
Perqendrimi
Series1 3min.20sek 3+30sek 3+40sek 3min
Graf.2. Krahasimi i lakoreve të kalibrimit në kohë të ndryshme
0.625
1.25
1.875
2.5

Nga llogaritjet del që raporti i vlerës fillestare të absorbancës për kohën 3` dhe
vlerës përfundimtare për kohën 3`40`` për shtesat standarte të mësipërme
ndryshojnë me një vlerë përkatësisht 0.5; 0.6; 0.7 dhe 0.5. Pra ka një ndryshim të
konsiderueshëm të absorbancës nga koha për të njëjtën shtesë standarte, gjë që
tregon se kripa komplekse është e paqëndrueshme.
Në grafikun 1 është shprehur varësia e absorbancës nga koha për nivele të
ndryshme të shtesave standarte. Vlerat më të larta të absorbancës merren në
shtesën 2.5 mg/l, për kohën 3 min.Me kalimin e kohës shohim që vlerat e
absorbancës zvogëlohen.
Nga grafiku 2 shihet që vlerat e absorbancës janë të paqëndrueshme në lidhje me
kohën.
Në kohën 3 min lakorja ka një zonë lineariteti më të mirë se në kohët e tjera. Kjo
tregon që matjet duhet të kryhen pikërisht në këtë kohë.
Me kalimin e kohës,lakoret nuk kanë më karakter linear pra nuk mund të përdoren
për kurba kalibrimi.
.
PËRFUNDIM
Nga matjet eksperimentale rezulton se koha më e mirë për matjet e absorbancës së
tiomersalit me metodën e përdorur është brenda 3 minutave.
Pra kjo lloj metode matjesh është shumë e paqëndrueshme me kalimin e kohës dhe
konkludojmë se, për përcaktimin e tiomersalit në vaksina është mirë që të përdoren
metoda spektrofotometrike standarte.
BIBLIOGRAFIA
1. Krasta Sh, Shehu E. Manual për vaksinat, serumet dhe imunizimin në Shqipëri kundër
sëmundjeve ngjitëse,Tiranë 1982: 14-19.
2. Krasta Sh, Shehu E. Manual për vaksinat, serumet dhe imunizimin në Shqipëri kundër
sëmundjeve ngjitëse, Tiranë 1982: 28-29.
3. Babko A, Pilipenko A. Photometric Analysis, Moscow, 1971: 94.
4. Instituti i Studimeve Shëndetsore të Republikes së Kinës, Shangai 1974: 142.
5. Çullaj A. Sigurimi i Cilësisë dhe Kontrolli i Cilësisë në Analizat Kimike, Tiranë
2002: 10.
6. Hoxha F, Kotro A. Matematikë e zbatuar ,Shblu,Tiranë, 2002: 234-237.
SUMMARY
DEPENDENCE OF ABSORBANCE OF THIOMERSAL IN RELEVANCE BY
TIME IN DTP VACCINE
Merita Kuçuku 1 , Donika Boçari 2 , Besnik Baraj 3
1 National Center of Drugs Control, Tirana, Albania

2 Institute of Public Health, Tirana, Albania
3 Faculty of Natural Sciences, Tirana
In this work was studied the absorbance of thiomersal from time, in DTP vaccine.
The Spectrophotometric UV-vis method was used for experiments and conditions of
experiments were determined in base of Factorial Design. The interval of measurement‘s
time was based on the instability of dithizon thiomersal complex salt. The minimum time
was 3 minutes and other times were every 10 seconds. The range of time was from 3` to
3`40``. The method is linear for the time 3 min, but for the time 3 min 40 sec there is a
bad linearity and can not function normally. This means that method must be modified to
have stable and accurate results.
Key words: dependence, chart, absorbance, vaccine, time.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
AGRIKULTURË
MEDICUS
PROBLEMET SHËNDETËSORE TË VËREJTURA NË PUNËTORËT E
SERRAVE NË DISA RRETHE TË SHQIPËRISË
Magdalena Cara 1 , Jordan Merkuri 1 , Dorina Ago 2 , Valdete Vorpsi 1 , Etleva Jojic 1
1 Fakulteti i Bujqësisë dhe Mjedisit, Universiteti Bujqësor i Tiranës, Shqipëri
2 Instituti i Shëndetit Publik ―Hulo Hajdëri‖, Tiranë, Shqipëri
Magdalena Cara, Kimiste PHD në Kimi
Lagja 17, Rruga Pjeter Hanxhari, Pallati 780, Durres, Shqiperi.
Tel: +355692099264, Fax: +35552232789
E - mail: magdacara@gmail.com

REZYME: Në ditët e sotme pesticidet nuk trajtohen vetëm si produkte që mbrojnë
bimët, por edhe si mjete potenciale që dëmtojnë mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Qëllimi
i punimit: Sasia e pesticideve në vendin tonë është gjithnjë në rritje, përdorimi i tyre
është pa kriter. Ndikimi në shëndet dhe mjedis, bën që të vlerësojmë riskun e tyre dhe të
ndikojmë në parandalimin e ndotjeve nga pesticidet në burim. Materiale dhe metoda:
Në studim janë marrë në konsideratë pesticidet më të përdorura në vendin tonë gjatë
viteve 2004 - 2007. Efektet në shëndet u evidentuan me anën e anketimeve të
përdoruesve në mjedise të mbrojtura. Vlerësimi i riskut është bërë me modelin e
Koeficientit EIQ (Environmental Impact Quotient), [Kovac et al., 1992], i cili përfshin
tre komponentët: fermer, konsumator dhe ekologjik. Konkluzione: Në serra rezulton që
përdoren pesticide me toksicitet të lartë, si psh Methomyl, Etoprophos, etj. të cilët kanë
sjellë çrregullime në shëndet si; dhimbje koke, irritim të syve, vështirësi në frymëmarrje
etj. Kohëzgjatja e tyre ka qenë në varësi të kohës së ekspozimit me këto pesticide.
Fjalë kyç: pesticide, impakt, shëndet, toksicitet, EIQ.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Me gjithë përparimet që ka bërë shkenca në bujqësi, përdorimi i pesticideve
mbetet një nga mjetet më efikase, për kontrollin e parazitëve dhe rritjen e prodhimit
bujqësor. Vendi ynë është akoma larg vlerësimit të riskut që këto pesticide kanë në
shëndet dhe ne mjedis. Studimet për impaktin dhe degradimin e pesticideve, vlerësimin e
niveleve të mbetjeve që shkojnë tek konsumatori etj., në vendin tonë janë akoma në
nivele studimesh spontane. Deri në fund të vitit 2007 në Shqipëri janë të regjistruara për
tu importuar 318 lloje formulimesh të ndryshme pesticidesh (8), që përfaqësojnë lëndë
aktive me veti insekticide 22.9%, fungicide 57%, herbicide 11.4%, nematocite 2.7%, të
tjera 6%. Sipërfaqja e mbjellë në serra është 685 ha, prodhimi i tyre shkon deri në 57 000
ton/vit (8). Përdorimi i pesticideve në këto mjedise vjen duke u rritur (rreth 70% të
përdorimit total të tyre) (8), prandaj vlerësimi i riskut të pesticideve me anën e
modelimeve të impakteve të tyre në shëndet dhe në mjedis, mbetet një aspekt interesant i
punës kërkimore.
MATERIALE DHE METODA
Studimin e kemi realizuar në vitet 2004–2007, në mjedise të mbrojtura, të
kultivuara me perime, në rrethet e Tiranës, Durrësit, Lushnjës, Elbasanit, Shkodrës, etj.
Nëpërmjet monitorimeve, janë hartuar skedat e përdorimit të pesticideve, në
kulturat kryesisht domate e trangull, të mbjella në këto mjedise.
Janë realizuar intervista me mbi 70 fermerë në lidhje me simptomat e shfaqura
gjatë përdorimit të pesticideve dhe kohëzgjatja e ekspozimit të fermerëve, gjatë
përdorimit të tyre.
Për të vlerësuar riskun e tyre në shëndetin e njeriut dhe në mjedis, është përdorur
modeli i përllogaritjes se koeficientit EIQ, sipas këtij ekuacioni: (3).

EIQ
C
5*
DT
DT * P
S P
C * * SY
2
L
3
F * R
S P
3*
D*
2
3*
Z * P
5*
B*
P
DT = toksiciteti në lëkurë, C = toksiciteti kronik, SY = sistemiciteti, F = toksiciteti i peshqve, L = potenciali i shplarjes, R = humbja e
potencialit sipërfaqësor, D = toksiciteti i zogjve, S = gjysëm – jeta në tokë, Z = toksiciteti i bletëve, B = toksiciteti i arthropodëve të
dobishëm, P = gjysëm jeta në sipërfaqen e bimëve.
Ky ekuacion merr në konsideratë të gjitha efektet e dëmshme dhe toksike
pesticideve, të përdorura mbi shëndetin e njeriut dhe mjedis.
REZULTATET
Në mjedise të mbrojtura, gjithnjë e më shumë po përdoren pesticide, që përveç
atyre të cilat janë më të njohura deri më tani, po regjistrohen lëndë aktive (është lënda që
kryen veprimin mbi parazitët) të reja. Grafiku 1, tregon sasitë e disa pesticideve më të
përdorura në mjedise të mbrojtura.
Grafiku 1.
Sasitë e pesticideve të përdorura gjatë vitit 2006.
Nga të dhënat e skedave vërejmë, se sasia e pesticideve të përdorura në mjedise të
mbrojtura është rreth 130 ton në 685 ha sipërfaqe. Norma Evropiane e përdorimit të
pesticideve është 8 kg/ha. Nga përpunimi i skedave të trajtimeve kimike të përdorura në
mjedise të mbrojtura, sipas sezonit, për çdo kulturë, ka rezultuar si më poshtë.
Tabela 1.
Numri i trajtimeve përpunuar nga skedat individuale të serrave sipas qarqeve.
Fungicide Insekticide Nematocide
Qarku Nr. Kg/dy Nr. Kg/dy Nr. Kg/dy
Trajtimeve
Trajtimeve Trajtimeve
Durrës 14 2.1 8 1.1 2 4.4
Tiranë 11 0.74 6 1.26 0.5 1.02
Lushnjë 9 0.9 7 0.6 1 3.7
Krujë 12 1.8 9 0.9 - -
Shkodër 16 2.4 10 1 - -
Elbasan 15 2.2 9 1 2 4.2

- Trajtimet që janë kryer në këto mjedise janë përgjithësisht preventive, prandaj
numri i tyre është i lartë 7-16 trajtime. Në kushtet optimale, një përdorim i
diagnostikuar do të përdoreshin maksimalisht 7 trajtime.
- Vjelja kryhet pa u bërë degradimi i pesticideve, kjo ndodh sidomos tek
insekticidet të cilat aplikohen në produktet e arrira psh. Methomyl, Acetamiprid
me intervale pritshmërie 7-14 ditë.
- Vlerat e EIQ janë të llogaritura në bazë të formulës (3).
Vlera e Përdorimit Fushor e EIQ = EIQ x % l. a. x Doza x Numri i trajtimeve
(l.a. do të thotë pjesa biologjikisht aktive e pesticidit).
Tabela 2.
Disa Vlera të Përdorimeve Fushore të pesticideve në serrat në studim.
Pesticidi
EIQ
L.a.
(%)
Doza
(kg/ha)
Nr.
Trajtim.
(VPF) të
EIQ
Imidacloprid 34.9 0.178 5 10 310.61
Methomyl 30.7 0.9 0.5 10 138.15
Acetamiprid 26.9 0.2 5.0 10 269
Vinclozoline 29.4 0.5 2 3 88.20
Dimetomorph+
Hidroxid Cu
38.1 0.72 2 5 274.32
Carbofuran 50.67 0.5 2 3 152.01
Chlorthalonil 40.1 0.72 2 4 230.98
Ethoprophos 58.8 0.1 100 1 588
Fenamiphos 71.33 0.048 500 1 1712
- Vlera e Përdorimit Fushor të EIQ (VPF te EIQ), për pesticidet e përdorura tregon
një diapazon vlerash nga 88.20 – 1712, me risk të lartë në shëndet i llogaritur si
toksicitet x ekspozim (5). Nga rekomandimet vlerat më të vogla janë vlerat
tregojnë risk më të ulët.
- Nga intervistat e 70 fermerëve që përdorin pesticide në këto mjedise kanë
rezultuar me simptomat e paraqitura në Grafikun 2.
Grafik 2.
Simptomat pas trajtimeve me pesticide.

- Kohëzgjatja e simptomave ishte në 68.2 % të personave në studim, kjo shkon
edhe 48 orë në varësi të toksicitetit të pesticideve të përdorur dhe të kohës së
ekspozimit të tyre; psh irritimi i syve, dhimbja e kokës dhe diaretë zgjasin 2- 48
orë, irritimi i lëkurës dhe të vjellat deri në 24 orë.
-
Fig 1. Punojëset e serrës pasi kanë Fig 2. Insekticidi Methomyl në të njejtat mjedise Fig 3. Amballazhet e pesticideve.
konsumuar ushqime, pijnë kafenë.
- Në 30 % të rasteve, fermerët që merren me trajtimet me pesticide dhe me vjeljen e
prodhimit, konsumojnë duhan gjatë punës.
- Në total 70 % e tyre kanë probleme shëndetësore të ndryshme dhe sidomos me
kujtesën si dhe humbje të ekuilibrit.
- Në 90 % e rasteve, punonjësit e serrës konsumojnë ushqime brenda në serrë.
(Figura 1).
DISKUTIME
Sasia e pesticideve dhe numri i lëndëve aktive të përdorura rrit riskun e ndotjes së
mjedisit si dhe dëmton shëndetin e fermerëve dhe konsumatorëve. Në disa raste numri i
trajtimeve në një cikël shkon deri në 16.
Vërehet që disa lëndëve aktive të përdorura; si nematocidi Fenamiphos me vlerë
të përdorimit fushor të EIQ 1712, po kështu insekticidi Methomyl i cili është tepër toksik
(LD50 = 17) [Jashtëzakonisht i rrezikshëm, ―Shumë helmues] dhe Ethoprophos, Grupi I B
(LD50 = 20 - 200) [Shumë i rrezikshëm ―Shumë helmues‖]. Sipas klasifikimit të EU dhe
vlera e përdorimit fushor të EIQ është 138.15, me trajtime të përsëritura rrit rezistencën e
këtyre paraziteve dhe ul efikasitetin e preparatit për qëllimin e përdorur, por vetitë e tij
toksike për shëndetin mbeten të njëjta.
Nga llogaritja e ekuacionit EIQ për pesticidet e përdorura në këto mjedise, tregon
sa më i lartë të jetë ky koeficient aq më i madh është ndikimi i këtij pesticidi në shëndet
dhe në mjedis (3). Duke pasur parasysh një skemë të caktuar të trajtimeve dhe efektin

mbi parazitin, ne mund të ndërhyjmë duke rekomanduar përdorimet e pesticideve me
ndikim më të ulët mbi shëndet dhe mjedis.
Çrregullimet e shfaqura tek fermerët që punojnë në serrë të konsultuara me
literaturën (6) vijnë nga përdorimi i jo i rregullt i pesticideve. Një rëndësi shumë të
madhe ka edhe përdorimi i mjeteve mbrojtëse gjatë përgatitjes së tretësirave spërkatëse,
gjatë trajtimeve me pesticide, gjatë vjeljes dhe asgjësimit të ambalazheve. Në rritjen e
shkallës së ndotjes një rol të rëndësishëm luajnë edhe mjetet spërkatëse, gjendja teknike
dhe kolaudimi i tyre (1).
Kemi vënë re që ekspozimi nuk është vetëm i personit që merret drejtpërdrejt me
spërkatjen por edhe i punonjësve të tjerë që punojnë në mjedisin që kryhet kjo spërkatje,
po kështu edhe i personave të tjerë të rastësishëm pranë zonës ku bëhet trajtimi. Në
kushtet aktuale që pesticidet aplikohen në vendin tonë do të vlerësonim si imediate
zvogëlimin e përdorimit të pakontrolluar të tyre për të ulur ndotjen që në burim si dhe
domosdoshmërinë e studimit dhe të vlerësimit të cilësive të ushqimit, sepse është
pikërisht cilësia e ushqimeve ajo që ndikon dukshëm në shëndet.
KONKLUZIONE
Në mjedise të mbrojtura përdoren trajtime me ndikim në shëndetin e njeriut,
pesticide me toksicitet akut të lartë: psh. Methomyl. Grupi I A (LD50 = 0 – 20)
Vlera e Përdorimit Fushor të EIQ në skemat e përdorura të trajtimeve në mjedise
të mbrojtura rezulton se edhe një trajtim i vetëm me Fenamifos jep një vlerë 1712
të përdorimit të pesticidit sa trefishi i një nematocidi tjetër. Kjo orienton në
alternativa zëvendësimi.
Modelimi sipas koeficientit EIQ tregon që toksicitetet e larta (vlera të ulta të
LD50) të pesticideve të përdorura kanë sjellë çrregullime në shëndet duke u
ekspozuar gjatë punës me to: dhimbje koke 21 % të rasteve, irritim të syve 16 %,
vështirësi në frymëmarrje (9%), të vjella (7.3 %) etj.
Kohëzgjatja e këtyre çrregullimeve është në varësi të toksicitetit dhe të kohës së
ekspozimit të fermerëve me këto pesticide dhe shkon për irritimin e syve dhe
dhimbjet e kokës deri në 48 orë.
LITERATURA
1. Akesson NB, Yates WE. 1979. Pesticide application, equipment and techniques.
FAO Agric. Serv. Bull. 38.
2. Moss DW, Henderson MB. Tietz Textbook of Clinical Chemistry, Second Edition,
Eds.: Burtis, C.A. and Ashwood, E.R., W.B. Saunders Co. 1994, pp.877-882.
3. Kovach J, Petzoldt C, Degnil J, Tette J. A Method to Measure the Impact of
Pesticides, IPM Program, Cornell University, New York State Agricultural
Experiment Station Geneva, New York. 1992 (up date)
4. California Department of Health Services, Laboratory Services Branch Clinical
Chemistry Section, "Guidelines for Determination of Baseline Level" CCLSO12885.
5. Morgan DP. "Recognition and Management of Pesticide Poisonings" Third Edition,
U.S.E.P.A. -540/9-80-005, January 1982, pp. 1-13.

6. American Conference of Governmental Industrial Hygienists, "Organophosphorus
Cholinesterase Inhibitors" Recommended Biological Exposure Index Documentation,
BEI-131, 1991.
7. World Health Organization: WHO Laboratory Manual for the Examination of Human
Semen and Semen-Cervical Mucus Interaction. 3rd edition. Cambridge University
Press. Cambridge; 1992.
8. Vjetar Statistikor, MBUMK, 2007
SUMMARY
HEALTH PROBLEMS RELATED TO THE GREENHOUSE WORKERS IN
SELECTED ALBANIAN CITIES.
Magdalena Cara 1 , Jordan Merkuri 1 , Dorina Ago 2 , Valdete Vorpsi 1 , Etleva Jojic 1
1 Faculty of Agriculture and Environment, Agriculture University of Tirana,
Albania
2 Institute of Public Health ―Hulo Hajderi‖, Tirana, Albania
Nowadays pesticides does not mention like products that protect the plants, but
and as a like potential things that destroyer the environment and the heath of the human.
Purpose of the work: the number of pesticides in our country this always in the growth,
its use is without criterion. The indication in the health and the environment, it does that
we estimate its risk and to prevent of the pollution in the source. Materials and Method:
In the studies they have considered pesticides but used in our country during the years
2004–2007. The effects in the health have been seen by survey of users in the
greenhouse. The estimation of risk this fact with the model of EIQ (Environment Impact
Quotient) [Kovach et al 1992] what contains three components: the farmer, the
consummator, and the ecological. Conclusions: In the greenhouse they are used
pesticides with toxicity high like Methomyl, Ethoprophos, etc. which have contributed
disorder in the health, like headache, irritation in the eyes, difficulty to breathe etc. Its
time of duration depends of the time of the exhibition with pesticides.
Key word: pesticide, impact, health, toxicity, EIQ.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
EKOLOGJI
НЕКОИ ПАРАМЕТРИ НА ЛИПИДНИОТ МЕТАБОЛИЗАМ
КАЈ БОЛНИ ОД DIABETES MELLITUS ВО БИТОЛА
Tatjana Bla`evska 1 , Валентина Талевска 2 , Билјана Богданова Попов 3
1 ОУ. Д-р. Трифун Пановски, Битола
2 Психијатриска болница, Демир Хисар

3 Универзитет Климент Охридски Битола
Tatjana Bla`evska
Magister po ekologija i заштита na `ivotnata sredina
Ul.Prilepska broj 68 /4. Bitola
Tel- +389 47 223 423 & +389 70 395 010
e-mail msptatjana@yahoo.com
РЕЗИМЕ: Целта на ова истражување е да го испитаме ефектот на diabetes mellitus
(ДМ) врз неколку параметри кои го илустрираат базалниот метаболизам.
Материјал и методи. Како материјал за нашето испитување користевме полна крв
и серум од 20 пациенти со дијагноза ДМ и тоа по 10 од двата пола. Како контрола
служеше крв и серум од 20 здрави луѓе, исто така од двата пола. Резултати и
дискусија. Нивото на вкупните липиди во крвта кај пациентите со ДМ е
сигнификантно повисоко во однос на контролата. Заклучок: концентрацијата на
вкупниот холестерол во серумот, триглицеридите и LDL холестеролот во крвта на
пациентите со ДМ е значајно зголемена во однос на контролната група додека
нивото на HDL, покажува разлика само во половата структура, при што истото е
повисоко кај жените во однос на мажите.
Клучни зборови. Диабетес мелитус, липиден метаболизам
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Мастите се органски соединенија со огромно значење за нормалното
одвивање на биохемиските и физиолошките процеси во живите организми.
Нивната дигестија и ресорпција се одвива во тенкото црево. Во овој дел од
дигестивниот тракт своето каталитичко дејство го изразуваат жолчните киселини
од жолчката и панкреасната липаза поради што мастите се разложуваат на
глицерол и сложени масни киселини. Од главниот лимфен сад ductus thoracicus
мастите поминуваат во крвта. Ваквите масти се транспортираат и се складираат во
телесните депоа кои се наоѓаат во поткожното масно ткивo, оментумот, бубрежната
капсула и др. Покрај овој вид на масти,има и клеточни масти кои се врзани за
протеините и формираат липопротеини. Липопротеините претставуваат структурни
делови на протоплазмата.
Правилниот метаболизам на мастите зависи од повеке фактори, од кои
најважни се :
- нервни фактори. xипоталамусот делува на метаболизмот на мастите
непосредно по нервен пат или преку жлездите, односно преку аденохипофизата.
- ендокрини фактори

раст)
1. инсулин
2. хормоните на аденохипофизата - STH (соматотропен хормон, хормон на
3. гликокортикоидите од кората на надбубрежните жлезди
4. адреналинот
5. хормоните на половите жлезди
6. липопротеид - липазата
7. липотрофни материи - такви се незаситените масни киселини (линолска,
линолеинска и архаидонска), пантотенска киселина, инозитолот, холинот,
метионинот, бетаинот и др. Недостаток на овие материи носи неправилно
користење и неправилна распределба на мастите во организмот и нивно
натрупување во црниот дроб и други органи.
Шeќерна болест
Јагленхидратите се еден од главните составни делови на растенијата и
животните вклучувајќи го и човекот. Нивната функција во организмот е што се
главен енергетски извор.
Регулацијата на гликозата во крвта е многу сложен процес, во кој
учествуваат повеќе фактори. Од посебна важност се инсулинот и глукагонот
(хормони на панкреасот), гликокортикоидите (хормони на надбубрежните жлезди),
соматотропниот и аденокортикотропниот хормон (хормони на хипофизата).
Најважен фактор за појава на дијабетес е недостаток на инсулин. Инсулинот се
лачи во панкреасот, и тоа во неговиот ендокрин дел, кој е составен од т.н.
Лангерхансови островца.
Своето дејство инсулинот го остварува по пат на неколку основни
механизми:
- го зголемува транспортот низ клеточната мембрана, преку активација
активација на системот на аденил циклазата;
- дејствува на синтезата на протеините;
- ја стимулира гликогеногенезата преку процесите на фосфорилација на
гликозата, и нејзино вградување во гликогенот;
- ја инхибира гликонеогенезата и ја стимулира синтезата на протеините;
- спречува липолиза и го намалува нивото на слободните масни киселини во
крвта.
Најкомплексно пореметување на метаболизмот во кое е нарушена
функцијата на ендокриниот панкреас е познато како diabetes mellitus. Се работи за
значајно зголемување на нивото на гликозата во крвта, во комбинација со нарушен
метаболизам на мастите и протеините. Хипергликемијата е предизвикана од
абсолутен или релативен недостаток на инсулин. Апсолутниот недостаток на
инсулин е генетски детерминиран и се јавува во раните години од животот.
Староста, зголемената телесна тежина, неправилната исхрана и стресот се фактори
кои доведуваат до попуштање на целиот систем на гликорегулација и појавa на
инсулин независен дијабетес.

1. Клиничката слика на дијабетесот е карактеристична, но има и случаи каде се
провлекува асимптоматски и може да се утврди само со лабораториски анализи.
- Diabetes Mellitus тип 1 (автоимуна шеќерна болест и идиопатска шеќерна
болест).
- Diabetes Mellitus тип 2
- Нарушена гликозна хомеостаза (нарушена гликоза на гладно и нарушена
glikozna толеранција)
- Гестациска шеќерна болести
- Други специфични типови
ЦЕЛ
Целта на ова истражување е да го испитаме ефектот на ова заболување
врз неколку параметри кои го илустрираат базалниот метаболизам.
МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ
За да ги испитаме ефектите на ова заболување врз неколку параметри, ги
следевме следните параметри:
- концентрација на вкупни липиди во серумот,
- концентрација на триглицериди во серум,
- концентрација на холестерол во серум,
- концентрација на гликоза во крвта,
- концентрација на ХДЛ во серумот и
- концентрација на ЛДЛ во серумот
Како материјал за нашето испитување користевме полна крв и серум и
серум од 20 пациенти со дијагноза ДМ и тоа по 10 од двата пола. Како контрола
служеше крв и серум од 20 здрави луѓе, исто така од двата пола.
1.Определување на вкупните липиди во серумот со колориметриска метода со
ванилин
Принцип: По загревањето на липидите во присуство на концентрирана Н2SО4 и
Н3PО4 и ванилин, се создава розево-црвен комплекс. Истиот е резултат на
реакцијата на ароматичните алдехиди со производите на разградување на
незаситените масни киселини. Интензитетот на добиената боја се мери
колориметриски (зелен филтер), а концентрацијата на липидите се пресметува врз
база на референтниот стандард.
Пресметка вкупни липиди = (А проба / А стандард) – 2.6.
Методата гарантира точност во добиените вреднисти до концентрација 40 г/л
вкупни липиди во испитуваниот материјал,во случај на повисоки вредности
материјалот за анализа се разредува со 0.9% раствор на Nacl.

2.Одредување на холестеролот во серумот
Принцип: Холестеролот се одредува со ензимска хидролиза и оксидација. При тоа
се добива индикатор кинонимин во присуство на водороден пероксид и 4
аминоанипирин. Материјал: Серум
Пресметка:
Холестерол(ммол/л)= (А проба / А стандард)- 5.17. Референтни вредности за
човечкиот серум се до 6.5 ммол/л. Методата гарантира точност во добиените
вредности до концентрација од 19.3 ммол/л холестерол во испитуваниот материјал,
во случај на повисоки вредности материјалот за анализа се разредува со 0.9%
раствор на NaCl
3.Одредување на триглицериди во серумот со ензимска метода
Принцип: Триглицеридите се одредуваат со ензимски колориметриски тест LCF
(Lipid Clearing Faktor); Материал: Серум
Пресметка:
Триглицериди (ммол/л) = (А проба / А стандард) – 2.8
Како нормални вредности на триглицериди во серумот на човекот се сметаат 0.8-
1.92ммол/л. Тестот е линеарен до концентрација на триглицеридите во серумот од
11.4ммол/л.
4.Одредување на гликозата со ензимски колориметриски тест по методата
Glikoza-PAP
Принцип : Гликозата се одредува со ензимска оксидација,во присуство на гликоза
оксидаза. Добиениот Н2О2 реагира со пероксидазата,во присуство на фенол и 4аминофенозан,
формирајќи црвено-виолетов кинонимин.
Материјал : Крв, серум, хепаринизирана плазма, ЕДТА плазма.
Пресметка :
Концентрација на гликоза(мг/дл)=(А проба / А стандард)-100
Концентрација на гликоза(ммол/л)=(А проба/А стандард)-5.55
Нормални вредности на гликозата во серумот се 75-115 мг/дл или 4.2-6.2 ммол/л.
Кога концентрацијата на гликозата во крвта е повисока од 22.2 ммол/л,неопходно е
разредување на серумот со дестилирана вода.
5.Одредување на концентрацијата на HDL-холестеролот во серумот со
фосфоволфрамат и MgCl2
Принцип: За одредување на HDL холестеролот потребно е најпрво да се
фракционираат липопротеините во серумот.Тоа може да се постигне со
ултрацентрифугирање или со електрофореза.Но сепак,најчесто HDL од останатите
липопротеини се одвојуваат со преципитација на LDL и VLDL со полианјони и
бивалентни катјони,при што се добива талог на LDL i VLDL - метал а HDL
останува во супернатантот.
Материјал: Серум
Резултатот на HDL холестеролот треба да се помножи со факторот за разредување
на серумот, 1.12.

Како нормални вредности се сметаат за мажи 0.9-1.2 ммол/л, и за жени 1.16-
1.68ммол/л.
6.Одредување на концентрацијата на LDL холестеролот во серумот
LDL холестеролот не се одредува рутински, туку се пресметува со т.н. Friedwaldova
равенка,а за таа цел се користат податоците за вкупен и HDL холестерол и
триглицеридите. LDL холестеро мг.дл =HDL-(триглицериди/5).
LDL холестерол ммол/л = вкупен холестерол – HDL-(триглецириди/2.2).
Формулата се засновува на фактот дека вкупниот холестерол е еднаков на LDL
холестеролот, VLDL холестеролот и HDL холестеролот, а односот на холестеролот
и триглицеридите во VLDL е околу ¼, па тежинскиот однос е околу 1/5. Ова важи
само до концентрациите од 3.94 ммол/л, и за серуми кои не содржат хиломикрони.
РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА
1. Вкупни липиди во серумот
Од табеларниот приказ јасно се гледа дека нивото на вкупните липиди во
серумот на болнитe е скоро двојно повисоко во однос на контролната група.
Ваквата разлика е високо сигнификантна (А/А,Р < 0.01).
Табела 1.
Концентрација на вкупни липиди (g/l) во серумот на пациенти со ДМ и контролна
групa
Група на испитаници Вкупните липиди (g/l)
A – контрола 6.00 + 0.16
А1 – diabetes mellitus 8.91 + 1.96
Графикон 1.
Концентрација на вкупни липиди (g/l) во серумот на пациенти со ДМ и контролна
група
А-Контрола (н=20)
А1-Д.М. (н=20)А/А1,Р

2.Концентрација на вкупниот холестерол во серумот
Резултатите на нашите испитувања.jасно govorat za сигнификантно
зголемено ниво на холестерол во серумот на болните во однос на контролната
група (Табела 2. А/А1,Р < 001).
Табела 2.
Концентрација на холестерол (ммол/л) во серумот на пациенти со ДМ и контролна
група .
Група на испитаници Холестерол (mmol/l)
A – контрола 4.9 + 0.3
А1 – diabetes mellitus 7.0 + 1.2
Графикон 2.
Концентрација на холестерол (ммол/л) во серумот на пациенти со Д.М. и контролна
група
А-
Контрола (н=20)
А1-Д.М. (н=20) А/А1,Р < 001.
3.Концентрација на триглицериди во серумот
Од табеларниот и графичкиоt приказ се гледа дека нивото на
триглицеридите во серумот на болните со ДМ е скоро двојно повисоко во однос на
тоа e констатирано во контролната група. Ваквата разлика е високо
сигнификантна (А/А1,P < 001). Главната причина за ваквата состојба е
неприсуството на инсулинот, што предизвикува намалена синтеза на масните
киселини и нивна мобилизација во масните депоа. Порад тоа расте концентрацијата
на триглицеридитe вo серумот.
Табела 3.
Концентрација на триглицеридите (ммол/л) во серумот на пациенти со Д.М. и
контролна група.
Група на испитаници Триглицериди (mmol/l)
A – контрола 1.4 + 0.09

А1 – diabetes mellitus 2.3 + 0.9
Графикон 3.
Концентрација на триглицеридите (ммол/л) во серумот на пациенти со Д.М. и
контролна група
А- Контрола (н=20)
А1-Д.М. (н=20) А/А1,Р < .001
4.Концентрација на HDL во серумот
Резултатите на нашите истражувања се прикажани на табела и слика број 5.
Табела 4.
Концентрација на HDL холестерол (ммол/л)во серумот на пациентите со ДМи
здрави луѓе
Група на испитаници HDL - холестерол (mmol/l)
A – контрола женски 1.3 + 0.1
Б – контрола машки 1.1 + 0.1
А1 – diabetes mellitus женски 0.9 + 0.07
B1 – diabetes mellitus машки 0.7 + 0.07
Графикон 4.
Концентрација на HDL холестерол (ммол/л) во серумот на пациентите со ДМ и
здрави луѓе

А-Контрола машки (н=10) А/В, Р .005
Б-Контрола женски(н=10) А/А1,Р .005
А1-Д.М.машки (н=10) А/В1,Р .001
А1-Д.М.женски (н=10)
5.Концентрација на LDL во серумот
Резултатите на нашите истражувања покажуваат дека кај болните со ДМ
концентрацијата на LDL холестеролот е за околу 65% повисока во однос на
контролата (А/А1,Р .001,слика 6).
Табела 6.
Концентрација на LDL холестеролот (ммол/л)во серумот на пациенти со Д.М. и
здрави луѓе
Група на испитаници LDL - холестерол (mmol/l)
A – контрола 3.0 + 0.9
А1 – diabetes mellitus 5.2 + 1.1
Графикон 5.
Концентрација на LDL холестеролот (ммол/л)во серумот на пациенти со Д.М. и
здрави луѓе
А-Контрола (н=20)
А1-Д.М. (н=20) А/А1,Р .001
ЗАКЛУЧОЦИ
Од резултатите добиени при нашите истражувања можеме да ги извлечеме
следните заклучоци:
Нивото на вкупните липиди во крвта кај пациентите со ДМ е сигнификантно
повисоко во однос на контролnата;

концентрацијата на вкупниот холестерол во серумот на пациентите со ДМ е
значајно зголемена во однос на контролната група;
триглицеридите во серумот на пациентите со ДМ се значајно зголемени во
однос на контролната група;
нивото на LDL холестеролот во крвта кај пациентите со ДМ е значајно
повисоко во однос на контролата;
нивото на HDL, независно од тоа дали се работи за заболени со ДМ или за
контролна група луѓе,покажува полова разлика,при што истото е повисоко
кај жените во однос на мажите.
ЛИТЕРАТУРА
1. Safeer RS, Cornell MO. The emerging role of HDL cholesterol. Postgraduate
Medicine, 2000; 108 (7): 87-98.
2. Castelli WP, Garrison RJ, Wilson PW. et al. Incidence of coronary heart disease
andlipoprotein cholesterol levels: Framingham Study. JAMA, 1986; 256(20):
2835-8.
3. Blake GH, Triplett LC. Menagement of Hypercholesterolemia. American Family
Physicians, 1995; 4: 1157-66.
4. Ordovas JM. HDL Genetics: Candidate Genes, Genome Wide Scans and Gene-
Environment Interactions. Cardiovasc Drugs Ther, 2002; 16 (4): 273-81.
5. Berkow R, Fletcher A, Chir B. The Merck Manual of Diagnosis and Therapy, 7th
ed. Rahway, New Jork: Merck Research Laboratories, 1999: 409-12.
6. Garrison RJ, Kannel WB, Feinleib M, Castelli WP, McNamara PM, Padget SJ.
Cigarette smoking and HDL cholesterol: the Framingham Offspring Study.
Atherosclerosis, 1978; 30 (1): 17-25.
7. Gorroll AH, May LA, Mulley AG. Primary Care Medicine. 3th ed. Philadelphia:
Lippincot-Raven Company, 1995; 72- 76; 139-58.
8. Anon. National Institute of Health. National Cholesterol Education Program. The
Third report of the Expert panel on detection, evaluation, and treatment of high
blood cholesterol in adults (ATP III), 2001.
9. Schuitemaker GE, Dinant GJ, van der Pol GA, van Werch JW. Relation between
smoking habits and low-density lipoprotein-cholesterol, high-density lipoproteincholesterol
and triglycerides in a hypercholesterolemic adult cohort, in relation to
gender and age. Clin Exp Med, 2002; 2 (2): 83-8.
10. Hata Y, Nakajima K. Life-style and serum lipids and lipoproteins. J Atheroscler
Thromb, 2000; 7(4): 177-97.
SUMMARY
SOME OF THE PARAMETERS OF THE LIPID METABOLISM WITH PEOPLE
WHO SUFFER FROM DIABETES MELLITUS IN BITOLA
Tatjana Blazeska 1 , Valentina Talevska 2 , Biljana Bogdanova-Popov 3
1 Primary school Dr. Trifun Panovski –Bitola

2 Psyhiatric hospital of Demir Hisar
3 Universty st. Kliment Ohridski - Bitola
Goals: To definite the effect of Diabetes mellitus to some parameters which are
illustrated the basal metabolism. Matherial and methods: In our investigation as a
material we used full blood and serum from 20 patients with diabetes mellitus, we used
10 patients from the both sex. As a control group we used 20 healthy people from the
both sex. Resulsts and discussion: The level of total lipids in blood in patients with
diabetes mellitus was significant high about the control group. The concentration of total
cholesterol in patients serum with diabetes mellitus is significant high about the control
group. The triglycerides in patients serum with diabetes mellitus is significant high about
the control group. The level of LDH cholesterol in patients blood with diabetes mellitus
is significant high about the control group. The level of HDL in examined and in control
group denote the significant difference in both sex (its is high in female than in men).
Key words: Diabetes mellitus, lipid metabolism
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
SHËNDETËSI PUBLIKE
MEDICUS
OBESZITETI DHE ZAKONET E TË NGRËNIT TEK STUDENTËT E
UNIVERSITETIT TË VLORËS NË RRETHIN E VLORËS, SHQIPËRI
Yllka Bilushi 1 , Loreta Kuneshka 2 , Llukan Rrumbullaku 2 , Aurela Saliaj 1
1 Departamenti i Shëndetit Publik, Universiteti i Vlorës, Shqipëri
2 Qendra Spitalore Universitare ‗Nënë Tereza‘, Tirana.
Yllka Bilushi, Master ne Shendetin Publik
Lagjia Pavaresia, rruga Pelivan Leskaj, Vlorë
+355693939478

e-mail: yllanaj@univlora.edu.al
REZYME: Gjatë vitit të fundit është vërejtur një ndryshim në zgjedhjen e ushqimit - nga
dieta tipike mesdhetare, tek ushqimi i shpejtë. Si pasojë mbipesha dhe obeziteti po
vëzhgohen me një ritëm të ndjeshëm rritjeje midis të rinjve. Ky është një studim
deskriptiv, transversal, i realizuar gjatë periudhës janar-qershor 2007, në Universitetin
‗Ismail Qemali‘ të Vlorës. Qëllimi i këtij studimi është të përcaktojë shpërndarjen dhe
shpeshtësinë e mbipeshës dhe obezitetit tek një grup studentësh të anketuar tek
Universiteti i Vlorës, si dhe të rregjimit ushqimor të zbatuar prej tyre. Studimi u realizua
nëpërmjet një pyetësori vet-raportues dhe matjes së parametrave antropometrikë.
Treguesit e masave trupore BMI u llogaritën duke përdorur programin e ―paketës
statistikore për shkencat sociale‖ (version 13.0) për përcatimin e mbipeshës dhe obezitetit
tek studentët, dhe për të klasifikuar preferencat ushqimore të tyre. Pesha dhe gjatësia
mesatare e studentëve pjesmarrës ishte përgjithësisht normale. Bazuar në klasifikimin e
BMI, prevalenca e mbipeshës dhe obezitetit ishin më të shpeshta tek meshkujt sesa tek
femrat. Në të kundërt femrat ishin nën peshë krahasuar me meshkujt. Ndryshimi gjinor
në rregjimin ushqimor të ndjekur është sinjifikativ. Pavarësisht nga përhapja e ulët e
mbipeshës dhe obezitetit tek studentët e Universitetit të studiuar, është e nevojshme
ngritja e një strategjie për ndërhyrje proaktive.
Fjalë kyç: Obezitet, BMI, përqindja e yndyrës trupore, zakonet e të ushqyerit
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Gjatë vitit të fundit është vërejtur një ndryshim në zgjedhjen e ushqimit - nga
dieta tipike mesdhetare, tek ushqimi i shpejtë. Zakonet dietore të të rinjve ndikohen
shumë nga reklamat e fast food (ushqim i shpejtë). Si pasojë mbipesha dhe obeziteti po
vëzhgohen me një ritëm të ndjeshëm rritjeje midis të rinjve.
Obeziteti në kombinim me një mënyrë jetese jo të shëndetshme, siç është
duhanpirja dhe inaktiviteti fizik, mund të shkaktojë rrezikshmëri për sëmundje kronike.
Në këtë këndvështrim njohuritë mbi mënyrën e ushqimit mund të veprojnë si një
tendencë siguruese kundër fast-foodeve. Kështu Universiteti mund të kontribuojë në
mënyrë domethënëse në uljen e prevalencës së obezitetit tek të rinjtë, përmes promocionit
për mënyrën e shëndetshme të ushqimit.
Universitetet mund të formojë një forum ideal me pjesëmarrjen e një numri të
lartë të të rinjve, kjo përmes programeve edukuese të cilat mund të influencojnë
pozitivisht tek mënyra e të ngrënit.
QËLLIMI I STUDIMIT
Qëllimi i këtij studimi është të përcaktojë shpërndarjen dhe shpeshtësinë e
mbipeshës dhe obezitetit tek një grup studentësh të anketuar tek Universiteti i Vlorës si
dhe të rregjimit ushqimor të zbatuar prej tyre, në mënyrë që të ndihmojë edukuesit e

shëndetit të zhvillojnë programe, të cilat të reklamojnë zgjedhje të mira ushqimi dhe
zakone të mira të ngrënies.
MATERIALI DHE METODA
Ky është një studim deskriptiv, transversal, i realizuar gjatë periudhës janarqershor
2007, në Universitetin ―Ismail Qemali‖ të Vlorës (UV). Një grup pune, i përbërë
nga pedagogë mjekë dhe studentë infermierë të trajnuar, testoi 300 studentë të zgjedhur
rastësisht të UV (42% M dhe 58% F), të moshave 20±1.9 vjeç. Studentëve, të cilët ranë
dakort të merrnin pjesë në këtë studim, iu kërkua të jepnin aprovimin për këtë çështje në
bazë të deklaratës së Helsinkit.
Materiali:
Mbledhja e të dhënave u zhvillua në dy faza:
� Në fazën e parë studentëve iu kërkua të plotësonin një pyetësor vet-raportues, që
përfshinte pyetje mbi mënyrat e ushqimit, si dhe përdorimin e pijeve e duhanit.
Pyetësori ishte adoptuar nga një studim i publikuar më parë (1), të cilin autorët e
standartizuan për studentët e UV. Përpara plotësimit të pyetësorit studentët u
informuan për studimin nga një pedagog i UV. Atyre iu dhanë instruksione se si të
mund të plotësonin pyetësorin me vërtetësi.
� Në fazën e dytë u matën parametrat antropometrikë si: gjatësi dhe peshë. Përqindjet e
treguesve truporë u vendosën duke përdorur peshore elektronike, e duke patur
parasysh se luhatjet në gjendjen e hidrimit trupor mund të ndikojnë tek marrja e
rezultateve. Matja e peshës bëhej në mëngjes (të paktën tre orë pas zgjimit) kur
studentët e kishin fshikëzën e urinës bosh, nuk kishin bërë ushtrime apo nuk kishin
ngrënë ose pirë të paktën tre orë para matjeve. Studentëve iu kërkua të fshinin shputat
e këmbëve para se të hipnin në peshore, sepse nëqoftëse nuk i pastronin këmbët
mund të ndikonin në përçueshmëri. Matja e gjatësisë u bë me një vizore metalike.
Studentëve iu kërkua të hiqnin këpucët dhe të poziciononin korrekt kokën (maja e
veshit të ishte në nivel horizontal me bishtin e syrit) për të realizuar një matje sa më të
saktë. Të gjitha matjet e gjatësisë u kryen në mëngjes, kur edhe gjatësia trupore është
më e lartë, krahasuar me pjesën tjetër të ditës.
Metoda e përpunimit statistikor të të dhënave:
Treguesit e masave trupore BMI u llogaritën duke përdorur programin e
―paketës statistikore për shkencat sociale‖ (version 13.0) për përcatimin e mbipeshës dhe
obezitetit tek studentët, dhe për të klasifikuar preferencat ushqimore të tyre.
Sipas parametrave të OBSH gjendja e peshës u klasifikua në katër kategori:
nënpesha (BMI≤18.5) pesha normale (BMI midis 18.5-24.9) mbipesha (BMI midis
25-29.9) dhe obeziteti (BMI≥30).
Normë për përqindjen e nivelit të yndyrnave në trup është konsideruar: 10-20%
për meshkujt dhe 20-30% për femrat.
Analizat statistikore u bënë duke përdorur programin për ―paketën statistikore për
shkencat sociale‖ (versioni 13.0 SPSS,Inc). Analizat e mospërputhshmërisë (anova) u
bënë për ekzaminimin e diferencës të karakteristikave anthropometrike të studentëve.
Rezultatet u shprehën me ±SD (deviacion standart). Parametrat e ndryshueshëm u

analizuan duke përdorur tek studentët t-test, ndërsa analizat e përputhura u transmetuan
për ndryshueshmëri jo parametrike.
Të gjitha vlerat e raportuara P u bënë duke u bazuar tek të dyja fazat e testit dhe u
krahasuan me një nivel domethënës prej 5%. Ndryshimet u konsideruan statistikisht tek
sinjifikanca p

(BMI midis 25- 29.9), **** Obeze (BMI ≥ 30)
Studentët me peshë normale dhe njëkohësisht me përqindje të yndyrnave trupore
normale u gjetën14.4% tek meshkujt dhe 26.7% tek femrat. Studentët meshkuj obezë
kanë një përqindje yndyrnash në trup (24.4%) ata e kanë përqindjen e yndyrës në trup me
të madhe sesa normalja (14.4%). Kurse në kategorinë nënpeshë, studentët femra e kanë të
ulët përqindjen e yndyrës në trup (16.6%) (tab.3).
Table 3.
Niv.peshës
Nënpeshë
Normal
Mbipeshë
Obezë
Student’s percentage body fat by gender
Tab.3 -Perqindja e body fat tek studentet sipas gjinisë
Meshkuj . Femra
Nr.studenteve (means ± SD) Nr.studentve (means ± SD)
3 12.0 ±1.3 29 16.9 ± 2.11
81 14.4 ± 3.13 120 26.7 ± 4.75
37 20.1 ± 1.94 23 39.0 ± 2.25
5 24.4 ± 2.29 2 42.4 ± 1.91
Shënim: Nenpeshe(BMI ≤ 18.5), ** Normal (BMI midis 18.5 – 24.9), *** Mbipeshe
(BMI midis 25- 29.9), **** Obeze (BMI ≥ 30).
Rregjimi ushqimor dhe zakonet e të ushqyerit (tab.4)
Tabela 4
Rregjimi i të ushqyerit dhe zakonet e të ngrënit
PYETJA NIVELI Meshkuj Femra
Total Nr. % Nr. % P
Ju i hani rregullisht Rregullisht 184 85 64.6 99 58.9 >0.05
vaktet e ushqimit? Jo rregullisht 116 46 35.4 70 41.1
Merrni mëngjez? Përditë 95 38 32.3 57 31.5 >0.05
3-4 herë në javë 62 26 19.8 36 21.8
1-2 herë në javë 50 24 18.8 26 15.3
Sa herë merrni diçka
ndërmjet vakteve?
Rrallë 93 39 29.2 54 31.5
1 herë 23 11 8.3 12 15.3 =0.001
2 herë 158 63 47.9 95 56.5
3 herë 75 33 25 42 25
4 herë 44 36 18.8 8 3.2
Sa herë hani
Përditë 159 65 50 94 55.6 >0.05
diçka jashte vaktit? 3-4 herë në javë 61 61 24 37 17.7
Hani vaktet normalisht? 1-2 herë në javë 48 18 13.5 30 17.7
Rrallë 32 17 12.5 15 8.9

Sa herë përdorni
perime ose lakra?
Përditë 91 35 29.2 56 31.5 >0.05
3-4 herë në javë 92 35 27.1 57 33.9
1-2 herë në javë 76 36 27.1 40 23.4
Rrallë 41 22 16.7 19 11.3
Sa herë hani fruta? Përditë 82 38 29.2 44 25.8 >0.05
3-4 herë në ditë 65 26 19.8 39 23.4
1-2 herë në ditë 82 37 28.1 45 26.2
Sa herë hani ushqime të
skuqura?
Sa herë ju hani me
shokë ose me familjen?
Çfarë tipi ushqimi duhet
të hani ju,
dhe mendoni se ka
balanc ushqimor?
Sa e konsumoni
alkoolin?
Rrallë 71 30 22.9 41 24.2
Përditë 57 27 20.8 30 17.7 .0.05
1-2 herë në javë 115 53 40.6 62 36.3
3-4 herë në javë 82 33 25 59 29
Rrallë 46 18 13.5 28 16.9
Përditë 128 56 42.7 72 42.7 >0.05
3-4 herë në javë 102 45 34.4 57 33.9
Rrallë 7 6 4.2 1 0.8
Vetëm mish 26 12 9.4 14 8.1
Vetëm perime 34 11 8.3 23 13.7
Mish, perime dhe
të tjera
224 101 77.1 123 72.6
Të tjera 16 7 5.2 5.6
2-3 herë në javë 53 29 21.9 24 14.5 .0.05
Asnjëherë 76 34 26 50 25
Rrallë 171 70 52.1 101 60.5
A e përdorni duhanin? Pirë
90 44 34.4 46 27.2
rregullisht
30.3%
Ish-pirës 22
7.2%
12 9.4 10 5.6
Asnjëherë 188
62.4%
74 56.3 114 67.2
>0.05
Preferencat e rregjimit ushqimor të studentëve treguan se shumica prej tyre
(61.4%) hanin ushqim rregullisht. Studentet femra treguan mënyrë më të shëndetshmë të
të ushqyerit, krahasuar me studentët meshkuj në lidhje me shpeshtësinë e marrjes së
mëngjesit. 53.3% e studenteve femra raportuan se hanin mëngjes përditë dhe 3-4 herë në
javë krahasuar me 52.1% të studentëve meshkuj. Shumica e studentëve (52.7%)
raportuan së hanin dy vakte në ditë, 56.6% e femrave deklaruan se hanin dy vakte në ditë
krahasuar me 47.9% të meshkujve. Ndryshimi gjinor në rregjimin ushqimor të ndjekur
është sinjifikativ (p0.05). 27.3% e
studentëve raportuan konsumim ditor të frutave. Meshkujt hanë me shumë fruta përditë
krahasuar me femrat përkatësisht (29.2% M dhe 25.8% F).
Konsumimi alkoolik nuk është i shpeshtë tek studentët. 25.3% tek studentët e
studiuar nuk konsumonin alkool dhe shumica e studentëve (57%) raportuan së pinin
alkool rrallë ndërsa 17.2% raportuan së pinin dy deri në tre herë në javë.

Mënyra jo e shëndetshme e të ngrënit u ndikua nga fakti se shumica (57.3%) e
studentëve raportuan së hanin ushqime të skuqura me shumë së tre herë në javë. Femrat
(29 %) raportuan së hanin ushqime të skuqura 3 ose 4 herë në javë krahasur me 33% të
meshkujve.
Konsumimi ditor i vakteve të lehta, përveç vakteve të rregullta ishte më i shpeshtë
të femrat sesa tek meshkujt (55.6% F dhe 50% M). Konsumimi ushqimor ditor me
shoqërinë dhe familjen ishte i shpeshtë tek studentët (42.7%) pa ndryshime gjinie
(p>0.05).
Duhanpirja nuk ishte e shpeshtë tek studentët: 62.4% e studentëve raportuan së
nuk pinin duhan, 7.2% ish duhanpirësa dhe 30.3% janë duhanpirës të rregullt.(p>0.05).
DISKUTIMI
Të dhënat e studimit, treguan se shumica e personave të marrë në studim kishin
një peshë normale. Pesha normale ishte më e shpeshtë tek femrat sesa tek meshkujt.
Studentët me mbipeshë dhe obezitet ishin me të shpeshtë meshkuj sesa femra. Studentët
në kategorinë e peshës normale kishin të njëjta vlera të përqindjes së yndyrnave trupore.
Përhapja e mbipeshës ishte 29.3% tek meshkujt krahasuar me 13.2% tek femrat.
Obeziteti ishte më i shpeshtë tek meshkujt sesa tek femrat në popullatën e
studiuar. Në total 3.9% e meshkujve ishin obezë krahasuar me 1.14% të femrave.
Studentët obezë kishin të njëjta vlera të larta të përqindjes së yndyrnave trupore. Kufiri i
ulët obezitetit tek femrat pritej, se femrat janë më të kujdesshme për gjendjen e tyre të
peshës sesa meshkujt, kjo falë perceptimit të shoqërisë, e cila inkurajon femrat të jenë më
të dobëta. Ky supozim u mbështetet nga fakti së vetëm 2.3% e meshkujve ishin
nënpeshë krahasuar me 16.6% të femrave. Siç shihet figurat e yjeve të filmave dhe
modeleve të revistave të modës kanë një efekt të fortë tek format trupore. Vajzat e UV
shohin format dhe peshën e modeleve të revistave si format ideale që ato duan të kenë.
Vajzat me kaq perceptim të fortë mund të kalojnë deri në çrregullime psikike të të
ngrënit (sëmundjë si bulimia, anoreksia mendore).
Përfundime të njëjta të përhapjes së obezitetit janë raportuar edhe nga studimet e
fundit bashkëkohore. Në një studim të bërë tek 749 studentë (68% F dhe 32% M) anëtarë
të Universitetit Publik të Baskut, përhapja e mbipeshës ishte 25% tek meshkujt dhe
13.9% tek femrat (2). Një studim tjetër drejtoi 989 studentë të mjekësisë (527 M dhe 462
F) nga Universiteti i Kretës raportuan se afërsisht 40% M dhe 23% F kishin
BMI>25kg/m2 (5). Përhapje e lartë e mbipeshës dhe obezitetit u vu re edhe në
Universitetin e Kuvaitit, midis 842 studentë kishte 32% M mbipeshë dhe 8.9% M obezë
(6). Në Emiratet e Bashkuara Arabe një grup vëzhgimi vëzhgoi 300 studentë meshkuj ku
rezultoi se prevalenca e obezitetit ishte 35.7% (7).
Në termin, zakone të të ushqyerit, studentët e UV nuk ndjekin mënyra të
shëndetshme ushqyerjeje. Dieta tipike e studentëve të Universitetit është e pasur me
yndyrna dhe me përmbatje të ulët të frutave dhe perimeve. Studentët zakonisht preferojnë
fast-foodet për prakticitetin dhe shpejtësinë e tyre. Një studim nga Organizata Amerikanë
e Dietologëve dëshmoi së obeziteti dhe mbipesha janë pasoja të fast-foodeve (9). Në
objektivat e njerëzve të shëndetshëm në 2010 do të fokusohet mbipesha dhe obeziteti (9).
Në këtë studim, të dhënat tregojnë se studentët i hanë rregullisht vaktet dhe hanë
mëngjesi përditë ose 3-4 herë në javë. Kemi një sinjifikancë në dallimin gjinor për sa i

përket shpeshtësisë së marrjes së vakteve në grupin e studimit (P=0.001). Konsumimi i
frutave dhe i perimeve është i njëjtë për të dyja gjinitë tek studentët, po ashtu përdorimi i
alkoolit dhe i duhanit. Shumica e studentëve besojnë se ngrënia e mishit, perimeve dhe
frutave do tu sigurojë një dietë të balancuar.
77.1% e meshkujve dhe 72.6% e femrave në këtë studim janë të mendimit se
shumëllojshmëria e ushqimeve është e rëndësishme për të patur një dietë të balancuar
dhe të ushqyeshme. Një studim i bërë në Universitetin e Miduest midis 105 M dhe 181 F,
raportoi se 94.4% e studentëve mendojnë se shumëllojshmëria e ushqimeve është e
rëndësishme për një shëndet të mirë (9). Në një studim tjetër dietë e shëndetshme u
klasifikua një dietë që përfshinte më shumë fruta dhe perime dhe më pak yndyrna (9).
Konsumimi ditor i vakteve u raportua nga shumica e studentëve. Mënyrë jo e
shëndetshme u vu rë në konsumimin e ushqimeve të skuqura. Vakte të shpeshta, dhe
ngrënia e ushqimëve të skuqura mund të ndikojnë për keq në shëndetin e studentëve
dukë u dhënë atyre, energji me bollëk dhe acidë yndyrorë të lartë. Duke rritur njohuritë e
studentëve për ushqimim dhe mënyrat e shëndetshmë të të ngrënit mund të rrisim
menaxhimin e peshës truporë tek studentët dhe pakësimin e mbipeshës dhe obezitetit.
Një studim i përafërt tek studentët e një kolegji amerikan, që dha rezultat në
udhëheqjen e dietave ―Guidë dietore për amerikanët 2005‖ u shfaq në mënyrë pozitive,
lidhur me mënyrat e ngrënies. Personat me tregues normalë, kishin një nivel të lartë
njohurish rreth ushqimit (9). Për këtë, programe të zhvillimit edukues të ushqimit
reklamojnë mënyra të shëndetshme të të ngrënit, të cilat tek studentët duhet të
inkurajohen.
Të dhënat për konsumimin e alkoolit dhe përhapjen e duhanpirjes tek studentët e
Universitetit të Vlorës, janë të limituara. Një studim i mëparshëm i 1980 tek studentët e
Universitet të Tiranës tregojnë se përhapja e pirjes së alkoolit po rritet pas viteve ‘90.
Kufijtë
Të dhënat e këtij studimi janë të kufizuara, të marra në mënyrë të rastësishmë
nga një grup studentësh në një Universitet, i cili mund të mos jetë përfaqsues i të gjithë
studentëve në Shqipëri. Për me tepër studentët e Universitetit të Vlorës janë zakonisht të
standartëve të ulta dhe të mesme socio-ekonomike, nuk kemi një pamje gjithëpërfshirëse
të studentëve po të marim në konsideratë me tepër gjendjen socio-ekonomike.
Sidoqoftë bazuar në informacionin për gjëndjën e peshës, dhe për zakonet e ngrënies tek
studentët e pyetur të një Universiteti i përmbahemi studimit të tanishëm.
PËRFUNDIME
Të dhënat e studimit, treguan se shumica e personave të marrë në studim kishin një
peshë normale. Pesha normale ishte më e shpeshtë tek femrat sesa tek meshkujt.
Studentët me mbipeshë dhe obezitet ishin me të shpeshtë meshkuj sesa femra.
Studentët në kategorinë e peshës normale kishin të njëjta vlera të përqindjes së
yndyrnave trupore. Përhapja e mbipeshës ishte 29.3% tek meshkujt krahasuar me
13.2% tek femrat.
Obeziteti ishte më i shpeshtë tek meshkujt sesa tek femrat në popullatën e studiuar. Në
total 3.9% e meshkujve ishin obezë krahasuar me 1.14% të femrave. Studentët obezë
kishin të njëjta vlera të larta të përqindjes së yndyrnave trupore.

Në termin zakone të të ushqyerit, studentët e UV nuk ndjekin mënyra të shëndetshme
ushqyerjeje. Dieta tipike e studentëve të Universitetit është e pasur me yndyrna dhe
me përmbatje të ulët të frutave dhe perimeve. Studentët zakonisht preferojnë fastfoodet
për prakticitetin dhe shpejtësinë e tyre.
Kemi një sinjifikancë në dallimin gjinor për sa i përket shpeshtësisë së marrjes së
vakteve në grupin e studimit.
77.1% e meshkujve dhe 72.6% e femrave në këtë studim janë të mendimit se
shumëllojshmëria e ushqimeve është e rëndësishme për të patur një dietë të balancuar
dhe të ushqyeshme.
Duke rritur njohuritë e studentëve për ushqimim dhe mënyrat e shëndetshmë të të
ngrënit mund të rrisim menaxhimin e peshës trupore tek studentët dhe pakësimin e
mbipeshës dhe obezitetit.
Pavarësisht nga përhapja e ulët e mbipeshës dhe obezitetit tek studentët e Universitetit
të studiuar, është e nevojshme ngritja e një strategjie për ndërhyrje proaktive. Të rinjtë
mund të përfitojnë nga një program promocional për ushqimimin, në pakësimin e
tendencave për mbipeshë dhe obezitet, veçanërisht tek meshkujt, si dhe të
përmirësojnë mënyrat e ngrënies tek studentët.
REFERENCAT
1. BMI forAdults. [ http://www.nhlbisupport.com/bmi/bmi-m.htm]
2. Field AE, Cheung L, Wolf AM, Herzog DB, Gortmaker SL, Colditz GA.
Exposure to the mass media and weight concerns among girls. Pediatrics 1999,
103(3):E36.
3. Taylor CB, Sharpe T, Shisslak C, Bryson S, Estes LS, Gray N, McKnight KM,
Crago M, Kraemer HC, Killen JD. Factors associated with weight concerns in
adolescent girls. Int J Eat Disord 1998, 24:31–42.
4. Arroyo Izaga M, Rocandio Pablo AM, Ansotegui Alday L, Pasual Apalauza E,
Salces Beti I, Rebato Ochoa E. Diet Quality, Overweight and Obesity in
Universities Students. Nutr Hosp 2006, 21(6):673-679.
5. Bertsias G, Mammas I, Linardakis M, Kafatos A: Overweight and obesity in
relation to cardiovascular disease risk factors among medical students in Crete,
Greece. BMC Public Health 2003, 3:3. E-pub
6. Al-Isa AN: Obesity among Kuwait University students: an explorative study. The
Journal of the Royal Society for the Promotion of Health 1999, 119 (4):223-227.
7. Musaiger AO, Lloyd OL, Al-Neyadi SM, Bener AB: Lifestyle factors associated
with obesity among male university students in the United Arab Emirates.
Nutrition & Food Science 2003, 33(4):145-147.
8. Healthy People 2010. Conference ed. Washington, DC: US Government Printing
Office; 2000: Section 19.
9. Davy S, Benes B, Driskell J. Sex Differences in Dieting Trends, Eating Habits,
and Nutrition Beliefs of a Group of Midwestern College Students. Journal of the
American Dietetic Association 2006, 106(10):1673-1677
10. Wardle J, Haase AM, Steptoe A, Nillapun M, Jonwutiwes K, Bellisle F. Gender
differences in food choice: the contribution of health beliefs and dieting. Ann
Behav Med 2004, 27:107-116.

11. Kolodinsky J, Harvey-Berino JR, Berlin L, Johnson RK, Reynolds TW.
Knowledge of Current Dietary Guidelines and Food Choice by College Students:
Better Eaters Have Higher Knowledge of Dietary Guidance. J Am Diet Assoc
2007, 107:1409-1413.
SUMMARY
OBESITY AND EATING HABITS AMONG VLORA UNIVERSITY STUDENTS
IN VLORA DISTRICT, ALBANIA
Yllka Bilushi 1 , Loreta Kuneshka 2 , Llukan Rrumbullaku 2 , Aurela Saliaj 1
1 Department of Health Sciences, Vlora University, Albania.
2 University Hospital Center ―Mother Theresa‖ Tirana
Background: In the last year was experienced a nutritional transition in food choices
from the typical Mediterranean diet to the fast food pattern. As a consequence, the dietary
habits of young adults have been affected; thus, overweight and obesity have increasingly
been observed among the young. The purpose of this study is to assess the prevalence of
overweight and obesity on a sample of students from the University of Vlora (in Albania) and
to examine their eating habits. Students were asked to fill out a self- reported questionnaire.
Body mass index (BMI) was used to assess students’ weight status. Statistical analyses were
performed using the Statistical Package for Social Sciences software (version 13.0) to
determine overweight and obesity among students and to categorize eating habits. This study
showed that the majority of the students were of normal weight. The prevalence of
overweight and obesity was more common among male students compared to females In
contrast female students were underweight. There was a significant gender difference in the
frequency of meal intake. In spite of the overall low prevalence of overweight and obesity in
the studied sample, results indicate that university students would possibly benefit from a
nutrition and health promotion program to reduce the tendency of overweight and obesity.
Key words: Obesitas, BMI, percentage of body lipids, feeding
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
PSIKIATRI
DEPRESIVNA SIMTOMATOLOGIJA VO FAZA NA APSTINENCIJA
KAJ HEROINSKI ZAVISNICI POSTAVENI NA
DETOKSIKACIONEN TRETMAN
Aneta Spasovska Trajanovska 1 , Danijela Jani~evi} 2
1 Dnevna bolnica za prevencija i tretman na zloupotreba na drogi i drugi
psihoaktivni supstanci, Skopje

2 Klinika za klini~ka biohemija, Skopje
Aneta Spasovska Trajanovska, lekar psihijatar
Ul Kuzman Josifovski Pitu br 30 ¼, Skopje
Tel 070 512-818
e-mail:tolijan@mt.net.mk
REZIME: Po zavr{uvawe na apstinencijalnata kriza kaj mnogu pacienti
(heroinski zavisnici) {to se postaveni na detoksikacioni programi se
pojavuva afektivna nestabilnost od tipot na depresija, koja sostojba e
poznata pod ime Sindrom na anhedonija (SA). Celta na ovaa studija e dase
odredi skorot na depresivnosta pome|u ispituvanite grupi na heropinski
zavisnici. Vo prospektivnata studijata bea vklu~eni 3 grupi na heroinski
zavisnici (prva grupa ja so~inuvaat pacienti koi se nao|aat vtor den vo
tretman i se vo `estoka apstinencijalna kriza,vtorata grupa ja so~inuvaat
pacienti koi se ambulantski javeni i koi se na uli~na upotreba na heroin i
treta grupa stabilni pacienti posle deseti den od detosikacioniot
tretman. Depresivnata sostojba pome|u ispituvanite grupi be{e odreduvana
so Bekovata skala za procena na depresivnosta (Brck Depresy inventiory BDI)
Testiranite razliki vo skorovite na skalata na BDI se statisti~ki
nesignifikantni (p>0,05) vo site ispituvani relacii. Vakvite dobieni
nesignifikantni rezultati najverojatno se dol`at na faktot {to u{te od
samiot po~etok na tretmanot pokraj nevrolepti~nata i benzodiazepinskata
be{e vklu~ena i antidepresivna terapija.
Klu~ni zborovi: heroinska zavisnost, apstinencija, depresija
Medicus 2009, Vol. XI (1):
VOVED
Spored odredeni studii se smeta deka posle zavr{uvawe na
apstinencijalnata kriza kaj mnogu pacienti {to se postaveni na
detoksikacioni programi projavuvaat afektivna labilnost od tipot na
depresija, disforija, anksioznost, nesonica kako i `elba za povtoren vnes
na supstanca a site ovie simtomi se narekuvaat Sindrom na anhedonija (1).

Imeno vo docna faza na apstinencijalna kriza odnosno vo period koga ve}e
imame voved vo stabilizacija se javuva depresija kako subjektiven simtom no
istata se javuva i kako rezultat na padot na kateholaminite koi se
svojstveni za ovaa faza (2).
Etiolo{koto objasnuvawe bi bilo slednovo: pri prekin na vnes na
heroin nema vlijanie vrz Lokus Ceruleus vrz zgolemenata produkcija na
kateholamini poradi {to se bele`i niven pad (3).
Odredeni studii istotaka uka`uvaat deka i serotoninot se namaluva
vo tekot na apstinencijalnata kriza taka da se predpostavuva deka
primenata na odredena antidepresivna terapija ke dovede do nadminuvawe na
ovie sostojbi (4).
CEL
Celta na ovaa studija e da se odredi skorot na depresivnosta pome|u
ispituvanite grupi na heroinski zavisnici kako i da se proceni vlijanieto
na dol`inata na heroinskata zaloupotreba kako i na~inot na heroinskata
aplikacija vrz skorot na depresivnosta kaj apstinenti-stabilni pacienti.
MATERIJAL I METODI
Studijata predstavuva prospektivna studija vo traewe od {est meseci
vo koja bea vklu~eni pacienti, heroinski zavisnici, javeni vo Centarot za
zavisnoti, Kisela Voda, JZU Psihijatriska bolnica " Skopje " - Skopje.
Osnovni kriteriumi za vklu~uvawe na pacientite vo studijata:
Heroinska redovna konsumacija vo traewe od najmalku edna godina
Kriteriumi za isklu~uvawe od studijata:
Serolo{ki potvrden HIV pozivitet, akutni i hroni~ni zaboluvawa,
kako i komorbidni psihoti~ni rastrojstva.
Vo prospektivnata studijata bea vklu~eni 3 grupi na heroinski
zavisni.
Prvata sostavena od 18 ispitanici ja so~inuvaat pacienti koi se
nao|aat vtor den vo detoksikacioniot tretman i se vo `estoka
apstinencijalna kriza (A.K),
vtorata grupa od 16 ispitanici koi se ambulantski javeni i koi se na
uli~na upotreba na heroin (H.Z.)i treta grupa koja ja so~inuvaat 17
heroinski zavisnici vklu~eni vo konvencionalna detoksikaciona programa
(nevrolepti~na, antidepresivna benzodiaeponska; polivitaminska )posle 10
den od terapija -(stabilni) pacienti.
Vo prospektivnata studija osven anamnezata i fizikalniot pregled
bea vr{eni i labaratoriski ispituvawa za odredeuvawe na anti HCV i anti
HIV antitela vo krv kako i kvalitativni analizi vo urina za utvrduvawe na
urinaren metaboliti na heroin. Depresivnata sostojba pome|u ispituvanite
grupi be{e odreduvana so Bekovata skala za procena na depresivnosta (Brck

Depresy inventiory - BDI) koja e pogodna za primena kaj opijatni zavisnici.
So nea se odreduva samo depresivna sostojba no ne se postavuva dijagnoza na
depresija.. Spored ova skala depresijata mo`e da se rangira: 0-9 sostojba bez
depresija; 10-15 blaga depresijvna sostojba; 16-19 blaga do umerena
depresivna sostojba; 20-29 umerena do izrazita depresivna sostojba; 30-63
izrazita depresivnost. Za testirawe na zna~ajnost na razlikata vo
ispituvanite parametri me|u trite ispituvani grupi, bea koristeni
neparametarski metodi: Mann-Whitneu U test, kako i χ 2 test, za dva
primeroci; Za odreduvawe na povrzanosta me|u odredeni parametri od
analiziranite grupi be{e koristena metoda na korelacija (Pearson-ov
koeficient na korelacija).
REZULTATI
Prose~nite skorovi od skalata za depresija, otstapuvawata od niv,
centralnata vrednost (medijanata), kako i najniskite i najvisoki
registrirani skorovi kaj site tri grupi na ispitanici gi demonstrira
tabela 1 i grafikon 1. Re~isi identi~ni prose~ni skorovi za BDI skalata
imaat zavisnicite vo akutna apstinencijalna kriza(A.K.) i na uli~en
heroin (HZ), dodeka prose~niot skor e razli~en, odnosno povisok kaj
zavisnicite vo faza na stabilizacija (stabil).
Tabela 1.
Sredni vrednosti na BDI po grupi
BDI N Mean Median Min. Max. Std.
Dev.
A.K. 18 18.22 17.50 12.00 25.00 3.87
H.Z. 16 18.25 17.50 12.00 28.00 4.91
Stabil. 17 20.35 18.00 12.00 28.00 5.20
A .K.
H.Z
S t abi l .
18,22
18,25
17 18 19 20 21
20,35
mean

Grafikon 1. Raspredelba na vrednostite na BDI po grupi
Distribucijata na ispitanicite spored kvalitetite na depresija, koi
proizleguvaat od skorovite na BDI skalata e prezentirana vo tabela 2a i
grafikon 2a, grafikon 2b i grafikon 2v. Me|u zavisnicite vo silna
apstinencijalna kriza so najgolema frekvencija na javuvawe e blagata do
umerena depresija (13 ispitanici ili 72.2%). Ne e mal brojot i procentot na
ispitanici od ovaa grupa koi spored skorovite na BDI skalata vleguvaat vo
kategorijata “umereno do izrazeno depresivni” – 4 ispitanici ili 22.2%.
Eden ispitanik od ovaa grupa ima blaga depresija. Kaj zavisnicite na uli~en
heroin podednakvo se zastapeni kvalitetite “blaga do umerena depresija” i
“umerena do izrazena depresija” so po 6 (37.5% ) ispitanici. Kaj 1/4 od ovaa
grupa ispitanici registrirana e blaga depresija. Spored BDI skalata vo
izrazena depresija se nao|aat zavisnicite koi se vo faza na stabilizacija,
imeno duri 8 od vkupno 17 ispitanici od ovaa grupa ili 47% imaat umerena
do izrazena depresija, a 7 (41.2%) imaat blaga do umerena depresija. Samo kaj
2 ispitanika depresijata e blaga.
Tabela 2a.
BDI
Zastapenost na vrednostite na BDI po grupi
A.K. H.Z. Stabil.
Broj % Broj % Broj %
1 blago depresivna 1 5.56 4 25.00 2 11.76
2 blaga do umerena
depresija
13 72.22 6 37.50 7 41.18
3 umerena do
izrazita depresija
4 22.22 6 37.50 8 47.06
Vkupno 18 100 14 100 17 100

Grafikon 2a. Raspredelba na ispitanici vo apstinencijalna kriza spored
BDI
Grafikon 2b. Raspredelba na ispitanici heroinski zavisnici spored BDI
Grafikon 2v. Raspredelba na ispitanici (apstinenti) spored BDI .
Testiranite razliki vo skorovite na skalata na BDI se statisti~ki
nesignifikantni (p>0.05) vo site ispituvani relacii (me|u grupata vo jaka
apstinencijalna kriza i grupata zavisnici na uli~en heroin, me|u grupata
vo jaka apstinencijalna kriza i apstinentite, kako i me|u zavisnicite na
uli~en heroin i apstinentite), odnosno mo`eme da zaklu~ime deka ne postoi
zna~ajno otstapuvawe vo depresivnosta pome|u ispituvanite grupi spored
skalata na BDI.
Tabela 2b.
Statisti~ka zna~ajnost na me|ugrupni razliki za vrednosti na BDI
Parametar /
Mann-Whitney U test
BDI
U Z p - level Sig. / N.Sig
A.K / H.Z 148.0 -0.165 0.87 N.Sig,
A.K / stabil. 113.5 -1.53 0.12 N.Sig

Korelacijata, odnosno povrzanosta pome|u dol`inata na heroinska
zavisnost i skorovite od BDI skalata kaj apstinentite, zavisnici koi se
deseti den na detoksikaciona programa ja prika`uva slika 1. Kako {to
mo`e da se zabele`i dvete pojavi imaat ist pravec na promeni,
podolgotrajno zemawe na heroin e prateno so povisoki skorovi na
analiziranata skala, i obratnoto. No, sepak ovaa korelacija i povrzanost e
spored vrednosta na Pearson-oviot koeficient na korelacija od slab
karakter (r = 0.13) i e statisti~ki nesignifikantna (p>0.05).
Slika 1
H.Z / stabil. 89.0 -1.66 0.093 N.Sig.
BDI
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
Cor r elat ion: r = . 12739
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
dol ` i na na heroi nska zavi snost
95% conf idence
Tabela 3 ja prika`uva distribucijata na skorovite od BDI skalata
kaj zavisnicite apstinenti, vo zavisnost od na~inot na zemawe na heroinot.
Najgolem broj na ispitanici od ovaa grupa, pribli`no 60% drogata ja zemaat
preku folija, okolu 35% intravenski i eden ispitanik preku nos. Ne
postojat zna~ajni razliki vo stepenot na depresija i na~inot na aplikacija.
Statisti~ki ne se potvrdi postoewe na povrzanost, odnosno asocijacija me|u
skorovite od BDI skalata so nekoj od na~inite na zemaweto droga (p>0.05).
Tabela 3.
Korelacija me|u na~inot na aplicirawe i vrednostite na BDI kaj
ispitanici-apstinenti
Aplikacija BDI - skala za depresivnost
Blaga
depresija
Blaga do
umerena
Umerena do
seriozna
Vkupno

Br. % Br. % Br. % Br. %
Nos / / 1 5.88 / / 1 5.88
Folija 1 5.88 4 23.53 5 29.41 10 58.82
Intravenski 1 5.88 2 11.76 3 17.65 6 35.29
vkupno 2 11.76 7 41.18 8 47.06 17
Pearson Chi-square = 1.7 df=4 p=0.79
DISKUSIJA
Vo na{ava studija depresivnosta be{e odreduvana preku Beck
Depresión Inventory BDI kaj site ispituvani grupi. Prose~nite skorovi od
skalata za depresiva (BDI skala) se re~isi identi~ni kaj zavisnici vo
akutna apstinencijalna kriza i zavisnici na uli~en heroin dodeka
prose~niot skor e razli~en odnosno povisok kaj zavisnici vo faza na
stabilizacija. No sepak testovnite razliki vo skorovite na skalata na BDI
se statisti~ki nesignifikantni (r>0,05) vo site ispituvani relacii,
odnosno ne postoi zna~ajno otastapuvawe vo depresivnosta me|u
ispituvanite grupi spored skalata na BDI. Za razlika od na{ava studija
kade nemame znatni otstapuvawa vo depresivnata simtomatologija postojat
studii kade depresivnosta e zastapena vo visok procent osobeno koga se
raboti za abstinenti (5, 6). Poradi {to e neophodna dopaminskakateholaminska
receptorna medikamentozna stimulacija pri tretman kaj
heroinski zavisnici - apstinenti (vo docna faza na apstinencijalna kriza)
(6, 7). Odredeni studii koi se zanimavaat so tretmanot na taka nare~ena
sostojba Postwidrawal depresion anhedonija (SH) uka`uvaat na efikasnosta na
terapija so antidepresivi: Desipramin, Triciklicni antidepresivi (7), no istotaka
uka`uvaat i na efikasnosta na Risperidonot (koj be{e primenet i vo na{ava
studija) a ~ija efikasnost se dol`i tokmu na negovata serotonergi~na i
dopaminergi~na aktivnost (8, 9).
Korelacijata odnsno povrzanosta pome|u dol`inata na heroinskata
zavisnost i skorovite na BDI skalata kaj apstinenti, zavisnici koi se
deseti den na detoiksikaciona programa uka`uva deka ovie dve pojavi imaat
ist pravec na promeni, podolgotrajno zemawe na heroin e proprateno so
povisoki skorovi na analiziranata skala i obratno no, sepak ovaa
korelacija i povzanost spored vrednosta na Pearsin- oviot koeficient na
korelacija e od slab karakter (r= 0,13) i e statisti~ki nesignifikantna.
Iako najgolem broj na ispitanici od ovaa grupa pribli`no 65% drogata ja
zemaat preku inhalirawe samo okolu 35% intravenski no sepak ne postoi
zna~ajna razlika vo stepenot na depresivnosta i na~inot na aplikacija.
Statisti~ki ne se potvrdi postoewe na povrzanost, odnsno asocijacija me|u
skorovite na BDI skalata so nekoj od na~inite na zemanjeto so droga
(r>0,05) Person Chi-square=1,7 df=4 p=0,79. No vakvata korelacija ne se
sovpa|a so ostanatite studii (10,11,12) kade kaj pacienti heroinski
zavisnici kaj koi e postignata stabilizacija so istata konvencionalna
terapija (fenotiazini, benzodiazepini, antidepresivi) imeme vnes na
heroin po inhalatoren pat - statisti~ki signifikanten vo odnos na

intravenskiot - {to vsu{nost i prestavuva prediktor faktor (faktor za
uspeh) so ovoj tretman. Ova najverojatno se dol`i na maliot primerok na
ispituvanata grupa od koja nemo`e so sigurnost da se utvrdi statisti~kata
signifikantnost.
ZAKLUЧОК
Statisti~ki nesignifikantni (r>0,05) vo skorovite na skalata na
BDI vo site ispituvani relacii, odnosno ne postoewe na zna~ajno
otastapuvawe vo depresivnosta me|u ispituvanite grupi osobeno so grupata
na stabilni pacienti spored skalata na BDI,najverojatno se dol`i zatoa
{to vo na{ava studija u{te od samiot po~etok osven fenotiazinskata
terapija, benzodiazepinskata be{e vklu~ena i antidepresivna terapija
(Seroxat, Asentra).
Zna~i za da se nadmine pojavata na postapstinencijalniot depresiven
sindrom neophodno e u{te vo samiot po~etok na detoksikacionata programa
da bide vklu~ena antidepresivna terapija.
LITERATURA
1. Krypitisky VE, Burakov MMD, Diadenco MD et all. Effects of citaloprim
treatment of protracted withdrawal (syndrome of anhedonia) inpatents with
heroin addiction. Addictive discorders and their treatment. 2002 may; (1):29-33
2. Branwick DJ, Amstradam JD, Norley PD et all. Dopamine and other
neurotransmiters. Am. J. Psychiatry 2003;160(10):1836-41
3. Nappi G. Lokus coeruleus on integrative station involved in the control of several
vitalo function. Funct. Neurolog 2000; (8):5-25
4. Bulletin HM. Sciences Growing Fix on Addiction. Scientes Research1998;(14)
5. Zaimovic GA, Zambeli A. Neuroendocrine corelates of depression in abstinent
heroin-dependent subjects. Psychiatry Res. 2000;56:221-234.
6. Ktchleen T, Bradu MD and Rajta S. Co- Occuring Mentals and Substabnce Use
Discorders. The neurobiological effekts of chronic stress. Am. J. Psychiatry
2005;162:1983-1993
7. Mauer Re, Schidkraiut JJ, Morin SM et all Opiates, Catecholamines bechavior
and mood. Psuchopharmacology (Berl),1998 apr 11:56(3); 327-33
8. Lehmann F, Lauron P, Amsel R. Treatment of heroin abuse: predictors of
auticame in Canaddian milei. J. Sunsts Abuse Treat.2001;10:85-9
9. Giani8ni AJ. An Approach to drug abuse. Intoxitaion and withdrawal. Am Fam.
Physican 2000;61:2763-74.
10. Zaimovic GA, Zambeli A. Neuroendocrine corelates of depression in abstinent
heroin-dependent subjects. Psychiatry Res. 2000;56:221-234.
11. Ktchleen T, Bradu MD and Rajta S. Co- Occuring Mentals and Substabnce Use
Discorders. The neurobiological effekts of chronic stress. Am. J. Psychiatry
2005;162:1983-1993
12. Mauer Re, Schidkraiut JJ, Morin SM et all Opiates, Catecholamines bechavior
and mood. Psuchopharmacology (Berl), 1998 apr 11:56(3);327-33

SYMMARY
DEPRESSION IN ABSTINENT HEROIN ADDICTS TREATET WITH
DETOXIFICATION TRETMENT
Aneta Spasovska-Trajanovska 1 , Danijela Janicevic 2
1 Day hospital for treatment and prevention of drug abuse, Skopje
2 Clinic of biochemistry, Medical Faculty, Skopje
Introduction: Soon after termination of withdrawal, many detoxified heroin
addiction patients experience affective instability (i.e. depression, dysphoria, anxiety)
insomnia and craving for opiates. Previously the authors have described these symptoms
as the syndrome of anhedonia (SA). The Aim of this study is to compare na score of
depression between groups of heroin addicts. Materials and methods: the present study
included 3 groups of heroin abusers (The fist groups consisted patients who were in
detoxification treatment with major withdrawal syndrome, the second group consisted
street heroin abusers and the third group consisted patients who were in detoxification
treatment after ten days - patients in abstinence. We evaluated the depression between
groups by Beck depression inventory (BDI). Results: statistical significance was not
found between Beck Depression Inventory scores in the examination groups (p>0, 05).
Conclusion: we got the statistical insignificance in this study because in the start od the
study we treated the patients with benzodiazepines, nevroleptic but and by antidepressan
therapy.
Key words: heroin abuse, apstinentio, depression
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM PROFESIONAL/ PROFESIONAL PAPER KARDIOLOGJI
MEDICUS
NDIKIMI I HIPERTENSIONIT ARTERIAL NË SHFAQJEN E REGURGITIMIT
AORTAL
Aurora Bakalli 1 , Lulzim Kamberi 1 , Rexhep Manaj 1 , Afërdita Bakalli 2 , Ejup Pllana 1 ,
Gani Dragusha 1 , Zaim Gashi 1 , Nexhmi Zeqiri 1
QKUK, Prishtinë
1 Klinika Interne, Shërbimi i Kardiologjisë
2 Klinika e Oftalmologjisë

Aurora Bakalli, mjek internist
Rr. Gazmend Zajmi nr.23. 10000 Prishtinë, Kosovë
Tel. ++377 44 151 111
e-mail: abakalli@hotmail.com
REZYME: Hiperetnsioni arterial është shkaktarë i shfaqjes së shumë sëmundjeve
kardiovaskulare. Dilatimi i rrënjës së aortës është mekanizmi kryesor patofiziologjik për
shfaqjen e regurgitimit aortal në shumë sëmundje, ndërkaq hipertensioni arterial mund të
ndikojë në mënyrë direkte në shfaqjen e regurgitimit aortal. Në punim janë përfshirë 84
pacientë, 54 me hipertension arterial dhe 30, të grupit kontrollues, pa shtypje të lartë të
gjakut. Matjet e aortës në ekokardiografinë dy dimensionale treguan se mestarja e
dimensioneve në anulusin dhe bulbin e aortës si dhe junkcionin sinotubular gjithmonë
ishin më të mëdha te grupi me hipertension se sa te grupi kontrollues (27.82 ± 3.89 mm
krahasuar me 23.6 ± 3.45 mm; 34.02 ± 4.65 kr. 31.4 ± 4.69 mm; 30.07 ± 3.51 kr. 28.51 ±
2.91). Regurgitimi aortal te hipertenzivët u gjet te 38.89%, kurse te normotensivët te
10% (p=0.03). Hipertensioni arterial te rastet pa regurgitimit aortal ka zgjatur 7.42 ± 5.95
vite, kurse te ata me regurgitim të rëndë 14.3 ± 6.03 vite. Konkluzion: hipertensioni
arterial ndikon në madhësinë e rrënjës së aortës dhe shfaqjen e regurgitimit aortal.
Kohëzgjatja e hipertensionit arterial ndikon në shfaqjen e shkallëve më të rënda të
regurgitimit aortal.
Fjalë kyç: hipertensioni arterial, regurgitimi aortal, rrënja e aortës.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Hiperetnsioni arterial është shkaktarë i shumë sëmundjeve kardiovaskulare në
moshën e re, nëpërmes përshpejtimit të procesit të arterosklerozës. Komplikimet
vaskulare të hipertensionit arterial, në përgjithësi, mund të konsiderohen si ―hipertensive‖
apo ―aterosklerotike‖. Komplikemet ―hipertensive‖ të hipertensionit arterial si: iktusi
cerebrovaskular hemorragjik (ICV), insuficienca kongjestive kardiake, disekcioni i
aortës varen drejtpërdrejt nga naltësia e tensionit arterial dhe këta mund të prevenohen
nëse hipertensioni është i kontrolluar. Ndërkaq komplikimet ―aterosklerotike‖ të

hipertensionit arterial, si sëmundja koronare, ICV iskemik, sëmundjet periferike
vaskulare kanë shkaktarë të shumfishtë dhe vetëm ulja e tensionit arterial nuk ndikon në
këto sëmundje (1).
Dilatimi i rrënjës së aortës është mekanizmi kryesor patofiziologjik për shfaqjen e
regurgitimit aortal në shumë sëmundje, duke përfshirë këtu sindromën Marfan,
bikuspidinë e aortës dhe te një numër të madh pacientësh pa anomali valvulare (2, 3).
Shumë studime sugjerojnë se hipertensioni arterial ndikon në mënyrë direkte në shfaqjen
e regurgitimit aortal për shkak të zgjërimit të rrënjës së aortës (4, 5, 6).
QËLLIMI I PUNIMIT
Qëllimi i këtij punimi është vlerësimi i ndikimit të hipertensionit arterial në
madhësinë e rrënjës së aortës, shfaqjen e regurgitimit aortal dhe ndikimin e kohëzgjatjes
së hipertensionit arterial dhe moshës në prezencën e regurgitimit aortal dhe shkallën e tij.
MATERIALI DHE METODA
Në punim janë përfshirë 84 pacientë, prej të cilëve 54 me hipertension arterial (me
vlera të tensionit arterial >140/90 mmHg) dhe 30, të grupit kontrollues, pa shtypje të lartë
të gjakut. Ky punim prospektive është realizuar në QKUK, në Klinikën Interne dhe
Klinikën e Oftalmologjisë, në periudhën Shtator 2006 - Dhjetor 2006.
Te të gjithë pacientët është marrë anamneza, është regjistruar kohëzgja e
hipertensionit arterial, vlerat maksimale, barërat me të cilat është trajtuar, sëmundja e
sheqerit, pirja e duhanit, aksidentet cerebro-vaskular, sëmundje iskemike të zemrës,
sëmundje valvulare reumatizmale.
Tensioni arterial është matur me anë të sfingomanometrit në pozitë ulur.
Matjet ekokardiografia, me ekokardiograf komercial, të tipit Philips ie33, janë
realizuar nga pamja gjatësore para-sternale, në M-mode, duke u mbështetur në
rekomandimet e Shoqatës Amerikane të Ekokardiografisë. Rëndësi e veçantë u është
kushtuar dimensioneve të rrënjës së aortë me ekokardiografi dy dimensionale. Matjet e
aortës janë bërë në diastolë, në pamjen para sternale gjatësore, në tri nivele: 1. Anulusin
aortal; 2. Diametrin maksimal të sinuseve të Valsavës dhe 3. junkcionin sinotubular
(Figura 1). Prezenca dhe shkalla e regurgitimit aortal është përcaktuar me Doppler
pulsativ, kontinuel dhe kolor-doppler.

Figura 1.
Analiza statistikore
Të gjitha mesataret janë paraqitur si mesatare ± devijimi standard apo si
fraksione. Krahasimi në mes të variablave parametrike është bërë me anë të t-testit dybishtor
ndërsa për variablat jo parametrike është përdorur χ 2 testi. Për t‘u bërë krahasimi i
më shumë se dy grupeve është përdorur analiza e variancës (ANOVA test). Për të gjitha
testet, vlera p

Gjinia (F) 37/54 20/30 0.94
TA** sistolik (mmHg) 165 ± 12.45 115 ± 3.35 p

Bulbusi aortal 34.02 ± 4.65 31.4 ± 4.69 0.01
Junkcioni sino-tubular 30.07 ± 3.51 28.51 ± 2.91 0.04
Tek pacientët e grupit të parë, hipertenzivë, regurgitimi aortal i gradës së parë
ishte prezent në 8 ose 14.8%, i gradës së dytë te 10 ose 18.5% dhe i gradës së tretë te 3
ose 5.5%. Ndërkaq te 30 rastet normotenzivë, regurgitimi aortal ishte prezent në vetëm 3
prej tyre dhe në që të tri rastet ishte regurgitim aortal i gradës së parë (Figura 2).
Regurgitimi aortal i gradës së katërt nuk ishte i pranishëm te asnjë i sëmurë.
Figura 2.
Shpeshtësia e shfaqjes së regurgitimit aortal te pacientët hipertenzivë dhe te
normotenzivët
Perqindja e regurgitimit aortal
20.0%
18.0%
16.0%
14.0%
12.0%
10.0%
8.0%
6.0%
4.0%
2.0%
0.0%
Shpeshtësia e regurgitimit aortal te hipertensivët dhe
normotensivët
P=0.58
P=0.02
P=0.2
RA gr.1 RA gr.2 RA gr.3 RA gr.4
Hypertensivet
Normotensivet
Te pacientët e grupit të parë kohëzghatja e hipertensionit arterial ka qenë më e
gjatë te pacientët që kanë regurgitim aortal (RA) dhe atë: pacientët me RA të gradës së
parë kanë pasur mesatarisht 9.81 ± 7.77 vite hipertension arterial, të gradës së dytë 10.8
± 7.68 vite, të gradës së tretë 14.3 ± 6.03 vite, ndërsa pacientët hipertenzivë pa regurgitim
aortal kanë vuajtur nga hipertensioni arterial për 7.42 ± 5.95 vite. Edhe përkundër rritjes
progresive të kohëzgjatjes së hipertensionit arterial nga nën-grupi i pacientëve pa
regurgitim aortal deri te ata me regurgitim aortal të gradës së tretë, analiza statistikore e
variancës nuk ka treguar dallim sinjifikant në mes këtyre katër nën grupeve. Në mostrën
tonë ndikimi i moshës së pacientëve në shfaqjen e regurgitimit aortal te të sëmurët
hipertenzivë nuk është treguar të jetë faktor përgjegjës (Tabela 3).
Tabela 3

Ndikimi i kohëzgjatjes së hipertensionit arterial dhe moshës së pacientëve në
regurgitimin aortal
/ Pacientët pa
Mesatarja e
kohëzgjat. së
HTA* (v**)
Mesatarja e
moshës
(v**)
RA*** (33)
Pacientët me
RA gr.1 (8)
Pacientët me
RA gr.2 (10)
Pacientët me
RA gr.3 (3)
p vlera
7.42 ± 5.95 9.81 ± 7.77 10.8 ± 7.68 14.3 ± 6.03 0.21
60.51 ± 9.25 66.87 ± 3.94 63.6 ± 7.06 66.33 ± 6.35 0.18
*HTA- Hipertensioni arterial; **v- vite; ***RA- Regurgitim aortal.
DISKUTIMI
Rezultatet e hulumtimit tonë tregojnë se dimensionet e rrënjës së aortë janë më
të mëdha te pacientët që vuajnë nga hipertensioni arterial se sa te personat normotenzivë.
Kjo e dhënë e jona përputhet me të dhënat e disa autorëve të tjerë ( 5,7), edhe pse në këtë
drejtim ka edhe autorë të cilët nuk kanë gjetur ndonjë korrelacion në mes të hipertensionit
arterial dhe dimensioneve të rrënjës së aortës (8). Kim dhe bp. në studimin e tyre, ku
kishin përfshirë 110 pacientë hipertenzivë dhe 110 normotenzivë, gjetën se te pacientët
hipertenzivë dimensionet e aortës ishin të rritura në mënyrë sinjifikante vetëm në nivelin
e junkcionit sino—tubular dhe aortës ascendente (5). Tell dhe bp., nga ana tjetër kanë
gjetur korrelacion vetëm në mes të tensionit arterial diastolik dhe dimensioneve
ekokardiografike të aortës (10).
Regurgitimi aortal te pacientët tonë hipertenzivë ka qenë dukshëm më i pranishëm
se sa te normotenzivët, gjë që përputhet edhe me të dhënat nga studime tjera ( 5,9). Efekti
hemodinamik më i madh i dilatimit të aortës vjen në shprehje nga dilatimi i pjesëve më
distale të rrënjës së aortës, ku për shkak të rritjes së dimensioneve dhe mos mundësisë së
fletëzave aortale ta përcjellin këtë rritje shfaqet regurgitimi aortal (11). Limitim i këtij
studimi është numri relativisht i vogël i pacientëve.
KONKLUZIONE
Hipertensioni arterial ndikon në madhësinë e rrënjës së aortës si dhe në shfaqjen e
regurgitimit aortal. Pacientët të cilët vuajnë një kohë më të gjatë nga hipertensioni arterial
kanë gjasa më të mëdha për të pasur regurgitim aortal. Kohëzgjatja e hipertensionit
arterial duket se ndikon edhe në lajmërimin e shkallëve më të rënda të regurgitimit aortal.

Studimi duhet të vazhdohet në të ardhmen duke rritur mostrën si dhe duke
përcjellur pacientët hipertenzivë me regurgitim aortal, në kuptim të veprimit të terapisë
antihipertenzive në ecurinë e shkallës së regurgitimit aortal dhe dimensioneve të aortës.
REFERENCAT
1. Braunwald E, ed. Heart disease: a textbook of cardiovascular medicine. 5th ed.
Philadelphia: Saunders, 1997.
2. Enriquez-Sarano M, Tajik AJ. Clinical practice: aortic regurgitation. N Engl J
Med 2004;351: 1539-46.
3. Guiney TE, Davies MJ, Parker DJ, Leech GJ, Leatham A. The aetiology and
course of isolated severe aortic regurgitation: a clinical, pathological, and
echocardiographic study. Br Heart J. 1987;58:358-368.
4. Howard BV, Lee ET, Yeh JL, et al. Hypertension in adult American Indians: the
Strong Heart Study. Hypertension. 1996;28:256–264.
5. Kim M, Roman MJ, Cavallini MC, Schwartz JE, Pickering TG, Devereux RB.
Effect of hypertension on aortic root size and prevalence of aortic regurgitation.
Hypertension. 1996;28:47–52.
6. Singh JP, Evans JC, Levy D, Larson MG, Freed LA, Fuller DL, Lehman B,
Benjamin EJ. Prevalence and clinical determinants of mitral, tricuspid, and aortic
regurgitation (the Framingham Heart Study) [published correction appears in Am
J Cardiol. 1999;84:1143]. Am J Cardiol. 1999;83:897–902.
7. Hahn RT, Roman MJ, Mogtader AH, Devereux RB. Association of aortic dilation
with regurgitant, stenotic and functionally normal bicuspid aortic valves. J Am
Coll Cardiol. 1992;19:283–288.
8. Palmieri V, Bella JN, Arnett DK, Roman MJ, Oberman A, Kitzman DW, Hopkins
PN, Paranicas M, Rao DC, Devereux RB. Aortic root dilatation at sinuses of
valsalva and aortic regurgitation in hypertensive and normotensive subjects: the
Hypertension Genetic Epidemiology Network Study. Hypertension. 2001; 37:
1229–1235.
9. Roman MJ, Devereux RB, Niles NW, Hochreiter C, Kligfield P, Sato N, Spitzer
MC, Borer JS. Aortic root dilatation as a cause of isolated, severe aortic
regurgitation. Ann Intern Med. 1987;106:800-807
10. Tell GS, Rutan GH, Kronmal RA, Bild DE, Polak JF, Wong ND, Borhani NO.
Correlates of blood pressure in community-dwelling older adults. Hypertension.
1994;23:59-67.
11. Seder JD, Burke JF, Pauletto FJ. Prevalence of aortic regurgitation by color flow
Doppler in relation to aortic root size. J Am Soc Echocardiogr. 1990;3:316-319.
SUMMARY
THE INFLUENCE OF ARTERIAL HYPERTENSION ON OCCURRENCE OF
AORTIC REGURGITATION
Aurora Bakalli 1 , Lulzim Kamberi 1 , Rexhep Manaj 1 , Afërdita Bakalli 2 , Ejup Pllana 1 ,
Gani Dragusha 1 , Zaim Gashi 1 , Nexhmi Zeqiri 1
QKUK, Prishtinë

1 Internal Clinic, Service of Cardiology
2 Clinic of Ophtalmology
Arterial hypertension is the cause of many cardiovascular diseases. Dilation of
aortic root is the main pathophysiologic mechanism for occurrence of aortic regurgitation
in many diseases, whereas high blood pressure may have a direct impact in the presence
of aortic regurgitation. In this study were included 84 patients, 54 with high blood
pressure and 30 subjects of the control group, without arterial hypertension. Aortic
measurements on two dimensional echocardiography showed that average dimensions of
aortic annulus, aortic bulb and sino-tubular junction were always larger in hypertensive
group as compared to the control group (27.82 ± 3.89 mm compared to 23.6 ± 3.45 mm;
34.02 ± 4.65 vs. 31.4 ± 4.69 mm; 30.07 ± 3.51 vs. 28.51 ± 2.91). Aortic regurgitation was
found in 38.89% of hypertensive patients, while in 10% of normotensive subjects
(p=0.03). Patients with arterial hypertension without aortic regurgitation have suffered
from high blood pressure for 7.42 ± 5.95 years, whereas those with severe aortic
regurgitation for 14.3 ± 6.03 years. CONCLUSION: arterial hypertension has an impact
on aortic root size and on the occurrence of aortic regurgitation. Arterial hypertension
duration influences on occurrence of more severe forms of aortic regurgitation.
Key words: arterial hypertension, aortic regurgitation, aortic root.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM PROFESIONAL/ PROFESIONAL PAPER PULMOLOGJI
MEDICUS
SEMUNDJA PULMONARE OBSTRUKTIVE KRONIKE NE PUNONJESIT E
INDUSTRISE SE ÇELIKUT
Silvana Bala 1 , Afrim Tabaku 2
1 Spitali Universitar i Sëmundjeve të Mushkërive, Tiranë
2 Instituti Shëndetit Publik, Tiranë

Silvana Bala, MD PhD
Rr.Mujo Ulqinaku nr.7 Tirane
Tel. 00355 4 22 402 65 & ++ 355 68 20 30 905
e.mail: silvanabala@yahoo.co.uk
REZYME: Punëtorët e ndërmarrjeve të prodhimit të çelikut në vendet në zhvillim shpesh
ekspozohen ndaj përqendrimeve të larta të pluhurave dhe avujve të cilat prekin
funksionin pulmonar. Ështe kryer një studim ndërseksional me qëllim që të vihet në dukje
ndonjë marrëdhenie e mundshme ndërmjet ndotjes së ajrit të vendeve të punës dhe
mundësisë së zhvillimit të sëmundjes pulmonare obstruktive kronike (SPOK). Gjatë
studimit është përdorur një pyetësor, i bazuar në pyetesorin e Shoqatës Amerikane të
Sëmundjeve të Kraharorit, për grumbullimin e të dhënave për histori të shkuara të
sëmundjeve pulmonare, simptomat respiratore të tanishme, mbi gjendjen e duhanpirjes,
gjendjen social ekonomike, si dhe variable të tjera. Gjithashtu, ne kemi kryer matje të
funksioneve pulmonare, si dhe matje të ndotësve të ajrit të vendeve të punës për grimca
në pezulli, grimca të respirueshme, dhe dioksid squfuri. Të dhënat e përftuara gjatë këtij
studimi hedhin dritë mbi faktin se ekziston një korrelacion i fortë ndërmjet ndotjes së ajrit
të vendeve të punës dhe mundësisë së zhvillimit të sëmundjes pulmonare obstruktive
kronike në punëtorët e ekspozuar.
Fjalë kyç: SPOK, duhanpirja, ekspozimi profesional, paketa/vit
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Sëmundja pulmonare obstruktive kronike (SPOK) ka qënë dhe është një problem
social serioz për arsye të shfaqies së saj të shpeshtë, kursit të saj latent dhe kronik,
rezistencës ndaj mjekimit dhe si pasojë të humbjeve ekonomike. Në etiologjinë e
sëmundjes pulmonare obstruktive kronike ndikojnë faktorët endogjenë (gjendjet
alergjike, çrregullime të traktit trakeobronkial, ndryshimet morfollogjike të pemës
bronkiale dhe disfunksione të faktorëve imunologjike) dhe faktorët ekzogjenë (infeksione
virale të pemës bronkiale, pirja e duhanit, ndotësit e mjediseve të vendit të punës me
lëndë kimike irrituese, faktorët social-ekonomike, ndotja e ajrit atmosferik, efektet
mekanike dhe termike veprimet sinergjike të stimulatoreve alergjike dhe lëndëve kimike
irrituese dhe klima (1, 2, 3, 4, 5, 6).
Të dhënat e kërkimeve të shumta shkencore të tipit ndërseksional tregojnë se
lëndët e dëmshme në ajrin e mjediseve të punës përbëjnë faktorë të rëndësishëm në
etiologjinë e shfaqjes së sëmundjeve pulmonare respiratore kronike (7, 8). Studimet
kohorte të kryera (9, 10, 11, 12), flasin për një rënie të shpejtë të funksionit ventilues në
subjektet e ekspozuara profesionalisht.
Në industrinë e prodhimit të çelikut punëtoret ekspozohen ndaj ndotësve të ajrit
në vendin e punës, të cilat përmbajnë lëndë kimike irrituese (dioksid squfuri, monoksid

karboni dhe pluhura), si dhe ndaj ndryshimit të temperaturave dhe korenteve të ajrit
(5,13, 14, 15).
Ekspozimi profesional ndaj pluhurave dhe lëndëve të tjera kimike mund të
shkaktojë SPOK kur ai është i lartë ose kohëgjatë, sidomos në industrinë e rëndë dhe
miniera. Këto ekspozime mund të shkaktojnë SPOK në mënyrë të pavarur nga
duhanpirja, ndërsa risku është kryesisht më i lartë në prani të veprimit të njëkohshem të
duhanpirjes.
QËLLIMI I PUNIMIT
Qëllimi i këtij punimi ka qenë vënia në dukje e lidhjes ndërmjet ndotjes së ajrit të
vendit të punës dhe mundësisë së shfaqies së sëmundjes pulmonare obstruktive kronike
në këta punëtorë.
MATERIALI DHE METODA
Një studim i tipit ndërseksional është kryer në Ndërmarrjen e Prodhimit dhe të
Përpunimit të Çelikut. Gjatë studimit është vlerësuar ndotja e ajrit të mjediseve të punës
me dioksid squfuri, lëndë totale në pezulli dhe pluhura të respirueshëm (PM10). Mostrat e
ajrit janë marrë në nivelin e zonës së frymëmarrjes së punëtorëve, në të gjitha hallkat e
procesit teknologjik të prodhimit dhe të përpunimit.
Krahas marrjes dhe analizimit të mostrave të ajrit janë kryer edhe provat
respiratore në 300 punëtorë të kësaj ndërmarrje, ndërsa si grup kontrolli kemi marrë stafin
administrativ të ndërmarrjes të përbërë nga 26 persona. Gjithashtu, jane mbledhur të
dhëna mbi kushtet e punës, sëmundshmërinë respiratore dhe simptomat respiratore si
kollë kronike, flegëm kronike, atake të frymëmarrjes me gulcime ose fërshëllima të pa
shoqëruara me dhembje kraharori, dispne në sforcime si dhe për gjendjen e duhanpirjes,
sasinë e cigareve të konsumuara në ditë, duke plotësuar për çdo punëtor nga një pyetësor
të bazuar në pyetësorin e Shoqatës Amerikane të Sëmundjeve të Kraharorit.
Analizat e ajrit për dioksid squfuri janë kryer me një aparat digjital që bazohet në
ndjeshmërinë e sensorëve selektive për dioksidin e squfurit, lëndët totale në pezulli janë
përcaktuar me metodën gravimetrike ndërsa pluhuri i respirueshëm (PM10) është
përcaktuar me metodën gravimetrike të kaskadë impaktorit.
Aparati i provave respiratore është standardizuar para çdo serie matjesh sipas
procedurave standarde duke përdorur një shiringë 3 L.
REZULTATET
Në pasqyrën e mëposhtme paraqiten të dhënat e përfituara përsa i përket
marrëdhënieve ndotje e ajrit të mjediseve të punës dhe riskut për shfaqjes së SPOK-ut
Pasqyra 1
Ndërmarjet
Lidhja ndërmjet ndotjes së ajrit të vendeve të punës me riskun e
zhvillimit të SPOK-ut
Numri
Risku
C.I. 95 %

punëtorëve relativ
Prodhimi çelikut 166 5.51 3.98 – 6. 73
Përpunimi çelikit 134 2.09 1.71 – 2.95
Vlerat e larta të riskut relativ janë tregues të një lidhje të fortë ndërjmet ndotjes së
ajrit të këtyre mjediseve dhe mundësisë së shfaqjes së SPOK-ut.
Prevalenca e simptomave paraqitet në pasqyrën 2, ndërsa të dhënat për
prevalencën e
paraqiten
SPOK-ut
në
pasqyrën 3
Prevalenca ne %
Pasqyra 2
Prevalenca e
simptomave
Prevalenca e simptomave lëviz në kufijë të gjërë ku më të spikatura janë ato të
kollës dhe të flegmës kronike
Pasqyra 3
Ndërmarjet
Të dhëna mbi prevalencën e SPOK-ut
Numri i
punëtorëve
S P O K- u
Raste Prevalenca
ne %
Prodhimi çelikut 183 47 25.68
Përpunimi çelikut 143 29 20.28
Prevalenca e SPOK-ut në punëtorët e çelikut, e dalë nga të dhënat e këtij studimi
konsiderohet e lartë.
Gjatë studimit të kryer ne jemi ndalur edhe në prevalencën e SPOK-ut lidhur me
ndotjen e ajrit të vendeve të punës, e cila paraqiten në pasqyrat 4 dhe 5.
Pasqyra 4
Simptomat
Prodhimi i
çelikut
Kollë kronike 40.09 39.50
Flegëm kronike 33.87 46.30
Wheezing dhe fërshëllima 20.21 18.80
Atake të frymëmarrjes 13.15 13.90
Dispne në sforcime 32.79 37.00
Përpunimi i
çelikut
Prevalenca e SPOK-ut sipas vendeve të punës në

Pasqyra 5
punëtorët e prodhimit të çelikut
Vendet e punës Numri
punëtoreve
S P O K
Raste Prevalenca ne %
Punëtore në shkrirje
59 25 42.37
Punëtorë pranë furrës 24 6 25.00
Punëtorë në derdhje 22 4 18.18
Punëtorë larg furrës 61 10 16.39
Administrata 17 2 11.76
Ndërmarja në përgjithësi 183 47 25.68
Prevalenca e SPOK sipas vendeve të punës në
punëtorët e përpunimit të çelikut
Vendet e punës
SPOK
Numri i
punëtorëve Rastet Prevalenca ne %
Punëtorë pranë furrës 22 6 27.27
Petëzues 46 8 17.39
Punëtorë larg furrës 23 4 17.39
Oficina 43 10 23.25
Administrata 9 1 11.11
Ndërmarja në përgjithësi 143 29 20.28
Nga dy pasqyrat e mësipërme konstatohet një lidhje e fortë ndërmjet ndotjes së
ajrit të vendeve të punës dhe prevalencës së SPOK-ut
Në këtë punim ne kemi analizuar edhe lidhjen ndërmjet prevalencës së SPOK-ut
dhe moshës së punëtorëve, të dhënat e të cilave jepen në pasqyrat 6 dhe 7.
Pasqyra 6
Prevalenca e SPOK-ut sipas grup moshës së punëtorëve të prodhimit të çelikut
Grup moshat
në vjeç
Numri i
punëtorëve
SPOK

Pasqyra 7
Raste %
20 – 30 12 2 16.66
31 – 40 46 11 23.91
41 – 50 95 25 26.31
Mbi 50 30 9 30.00
Prevalenca e SPOK-ut sipas grup moshës të punëtorëve të përpunimit të çelikut
Grup moshat
në vjeç
Numri i
punëtorëve
SPOK -u
Raste Prevalenca
20 – 30 6 1 16.66 %
31 – 40 29 6 20.69%
41 – 50 81 16 19.75%
Mbi 50 27 6 22.22%
Është një fakt i njohur se SPOK-u ka lidhje të ngushtë me duhanpirjen. Të dhënat
mbi vesin e duhanpirjes paraqiten në pasqyrën 8, kurse të dhënat për lidhjen ndërmjet
duhanpirjes dhe prevalencës së SPOK-ut paraqiten në pasqyrën 9.
Pasqyra 8
Gjendja e duhanpirjes
Figura 1
Nr.
NDERMARRJET
VESI I DUHANPIRJES
Jo duhanpirës Ex duhanpirës Duhanpirës
1. Prodhimi i çelikut 41. 53 % 12.57 % 45.90 %
2. Përpunimi i çelikut 47.55 % 11. 19 % 41.26 %
Përllogaritjet për konsumin e duhanit në paketa/vit paraqiten në figurat 1 dhe 2.

Figura 2
Pasqyra 9
Prevalenca e SPOK-ut në vartësi të gjendjes
së duhanpirjes
Prevalenca sipas gjendjes se duhanpirjes
Ndërmarjet
Jo duhanpirës
Nr. Rast %
e
Ex duhanpirës
Nr. Raste %
Duhanpirës aktuale
Nr. Raste %
Prodhimi çelikut 76 17 22.3 23 5 21.74 84 25 29.7
6
6
Përpunimi çelikut 68 8 11.7 16 4 18.75 59 18 30.5
6
1
Në pasqyrën 10 paraqitet përmbledhja e rezultateve të studimit përsa i përket
stadeve të SPOK-ut

3
Pasqyra 10
STADET E SPOK-ut
Graviteti i paraqitjes së SPOK-ut në punëtorët
e industrisë së çelikut
Stadi 0 Në risk
Stadi 1 SPOK i lehtë
Stadi 2 SPOK i moderuar
Stadi 3 SPOK i rëndë
Stadi 4 SPOK shumë i rëndë
N D E R M A R RJ A
PRODHIMI I
ÇELIKUT
16 (8. 74 %)
3 (1.63 %)
30 (16.39 %)
11 ( 6.01 %)
3 (1.63 %)
PERPUNIMI I
ÇELIKUT
11 (7.69 %)
1 (0.69 %)
25 (17.48 %)
3 ( 2.09 %)
0 ( 0.00 %)
Shihet qartë se në këta punëtorë predominon stadi i moderuar i SPOK-ut, por në
risk për zhvillimin e tij është një përqindje e konsiderueshme e tyre.
DISKUTIMI
Për të vërtetuar lidhjen ndërmjet ndotjes së ajrit të mjediseve të punës me riskun e
ndikimit në gjendjen shëndetësore të punëtorëve ne kemi përdorur metodën e vlerësimit
të riskut relativ. Vlerat e përftuara të riskut relativ dhe intervalet e konfidencës së tyre
janë tregues shumë domethënës të pranisë së një lidhjeje të qendrueshme ndërmjet
ndotjes së ajrit të vendeve të punës dhe mundësisë së shfaqjes së sëmundjes pulmonare
obstruktive kronike.
Të dhënat mbi ndotjen e ajrit të vendeve të punës tregojnë se parametrat e
analizuar rezultuan mbi nivelet e referencës së rekomanduara nga organizmat
ndërkombëtare (16, 17). Kështu nivelet e grimcave të respirueshme rezultuan nga 1.05 –
10.5 mg/m 3 në prodhimin e çelikut, nivelet e lëndëve në pezulli janë luhatur nga 2.4 –
25.5 mg/m 3 , ndërsa nivelet e dioksidit të squfurit luhaten nga 2.67 – 18.69 mg/m 3 në
prodhimin e çelikut dhe nga 2.67 – 8 mg/m 3 në njësinë e përpunimit të çelikut. Këto
përqendrime të lëndëve të dëmshme janë mbi normat ndërkombëtare dhe kanë ndikimin e
tyre në dëmtimin e organizmit të njeriut, sidomos të mushkërive ku këto lëndë veprojnë
(18).
Efekti i veprimit të ndotësve të mjedisit të punës në gjendjen shëndetësore të
punëtorëve duket qartë në rezultatet e provave respiratore. Duke u bazuar në vlerat e
FEV1 dhe të raportit FEV1/FVC të përftuara nga studimi ynë, rezulton se prevalenca e
sëmundjes pulmonare obstruktive kronike të jetë respektivisht 25.68 dhe 20.28%.
Të dhënat për prevalencën e SPOK-ut në punëtorët pas stratifikimit sipas niveleve
të ndotjes flasin qartë se prevalenca më e madhe e SPOK-ut është konstatuar në punëtorët
e shkrirjes të prodhimit të çelikut me 42.37%, ku edhe niveli i ekspozimit është më i
lartë, kurse prevalenca me e ulët është konstatuar në punëtorët e lëndës së pare me
16.39%, ndërsa në njësinë e përpunimit të çelikut prevalenca më e madhe e SPOK-ut

është konstatuar në punëtorët pranë furrës me 27.27% dhe me e ulëta në punëtorët larg
furrës me 17.39%. Këto të dhëna konfirmohen edhe nga autorë të tjerë në publikimet e
tyre shkencore (19, 20, 21, 22, 23).
Është një fakt i njohur dhe i vërtetuar në shumë studime shkencore, se duhani
është një konfondues shumë i fuqishëm në rastin e studimeve të sëmundjeve pulmonare
obstruktive kronike dhe të bronkitit kronik (2, 24, 25).
Nga pasqyra 8 shihet, se duhanpirësit përbëjnë grupin më të madh të këtyre
punëtorëve. Siç shihet edhe nga dy paraqitjet grafike këta punëtorë klasifikohen si
duhanpirës të mëdhenj ku 48 – 55% e tyre konsumojnë mbi 20 paketa/vit. Shihet qartë se
edhe personat jo duhanpirës kanë një prevalencë të lartë të SPOK-ut, që është disa herë
më e madhe se e popullatës në përgjithësi. Sipas mendimit tone, kjo i detyrohet
ekspozimit ndaj pluhurave, gazeve dhe avujve në vendin e punës.
Në pasqyrën 9 shihet qartë se prevalenca e sëmundjes pulmonare obstruktive
kronike në punëtorët duhanpirës është më e lartë se në ato jo duhanpirës dhe ex
duhanpirës. Këto vlera të larta mund të shpjegohen me faktin se ekspozimi profesional
vepron si agjent shkaktues i SPOK-ut në mënyrë të pavarur nga duhanpirja, pra këto
punëtorë janë të ekspozuar ndaj ndotësve të vendeve të punës, ashtu edhe ndaj tymit të
duhanit.
Këto të dhëna flasin qartë se në punëtorët që pijnë duhan risku relativ është shumë
i lartë, dhe si rrjedhojë risku për shfaqjen e SPOK-ut është më i lartë se ata që nuk pijnë
duhan (26, 27, 15, 25).
Në zhvillimin e SPOK-ut një rol të rëndësishëm luan edhe mosha. Të dhënat për
strukturën moshore dhe prevalencën e SPOK-ut të paraqitura në pasqyrat 6 dhe 7 flasin
qartë se në punëtorët me moshë mbi 50 vjeç kanë prevalencën më të lartë të SPOK-ut,
përkatësisht 30 dhe 22%, ndërsa në personat me moshë 20 – 30 vjeç kjo prevalencë është
më e ulët.
Siç shihet nga pasqyra 2 prevalencën më të madhe e zë kolla kronike me 40 dhe
39.5% respektivisht, flegma kronike me 33.87 dhe 46.3%, dispnea në sforcime me 32 dhe
37%, ndërsa prevalenca më e ulët konstatohet në ataket e frymëmarrjes me nga rreth
13%. Gjetjet tona, përsa i përket prevalecës së simptomave, pajtohen me të dhënat e
publikuara në revistat e ndryshme shkencore që trajtojnë këtë problem (28, 4, 11, 29).
Në rastet kur vlerësojmë efektet e ekspozimit në funksionet pulmonare është e
rëndësishme të merren në konsideratë kohëzgjatja e ekspozimit. Ekspozimi kumulues
ndaj pluhurave dhe vitet e punës në objekte specifike gjithmonë shoqërohet me një ulje të
FEV1.
Studime të ndryshme (1, 3, 5, 10, 7, 21, 26) kanë vlerësuar efektet e ekspozimit
në vendet e punës në shfaqjen e SPOK-ut dhe kanë arritur në përfundimin se një pjesë e
ngarkesës totale të SPOK-ut është shkaktuar nga ekspozimi profesional, përveç atij të
shkaktuar nga duhanpirja. Gjetjet tona mbështesin faktin se ekziston një lidhje ndërmjet
SPOK-ut dhe ekspozimeve profesionale.
Përsa i përket gravidetit të SPOK-ut, nga pasyra 10 duket qartë se predominon
SPOK-u i moderuar me rreth 17% në të dy njësite, por edhe stadet e tjerë të tij janë të
rëndësishëm dhe shërbimi shëndetësor duhet t‘i kushtojë një kujdes të veçantë. Kështu
me SPOK të stadit të rëndë kanë rezultuar 6% të punëtorëve të shkrirjes dhe 2% të atyre
të përpunimit. Të tërheq vëmendjen fakti se një përqindje e lartë e punëtorëve janë në
stadin në risk. Është detyrë e stafit inxhinjeroteknik dhe e administratës së ndërmarrjes që

të marrë masat e duhura për të ulur shkallën e ekspozimit të punëtorëve me qëllim që të
mbrojnë shëndetin e tyre.
Duke pasur parasysh faktin që konstatuam një risk relativ të lartë jemi të
mendimit se prevalenca e lartë e sëmundjes pulmonare obstruktive kronike në punëtorët e
prodhimit dhe të përpunimit të çelikut i dedikohet veprimit të tërësisë së ndotësve të
marrë në kompleks.
PËRFUNDIM
1.Risku per zhvillimin e SPOK-ut në punëtorët e industrisë së prodhimit dhe të
përpunimit të çelikut është i lartë.
2. Prevalenca e SPOK-ut, që rezulton nga ky studim, luhatet nga 20 - 26%
3. Është konstatuar një lidhje e fortë ndërmjet shkallës së ekspozimit të punëtorëve dhe
prevalencës së SPOK-ut.
4. Duke pasur parasysh se edhe në personat jo duhanpirës prevalenca e SPOK-ut është e
lartë, për mendimin tonë në këtë lloj industrie ndotja e ajrit të vendeve të punës përbën
një faktor madhor për shfaqjen e SPOK-ut në punëtorët e ekspozuar.
5. Ndotja e ajrit të vendeve të punës dhe duhanpirja veprojnë në mënyrë të pavarur në
shfaqjen e SPOK-ut.
6. Prevalenca e simptomave luhatet në kufinj të gjëre ku prevalenca më e madhe i përket
kollës dhe flegmës kronike.
7. Ne kemi konstatuar një lidhje të rasteve me SPOK në varësi të kohëzgjatjes së
ekspozimit, vesit të duhanpirjes dhe moshës së subjekteve.
8. Në këto punëtorë predominon stadi i moderuar i SPOK-ut, por vlen të theksohet fakti
se në risk për zhvillimin e tij është një përqindje e konsideruar e punëtorëve.
9. Personeli mjekësor i ndërmarrjes duhet t'i kushtojë një kujdes të veçantë këtyre
punëtorëve dhe t'i propozojë administratës së ndërmarrjes marrjen e masave
higjenosanitare për përmirësimin e procesit teknologjik të prodhimit dhe përpunimit të
çelikut.
REFERENCAT
1. Husman K, Koskenvuo M, Kaprio J, Terho EO, Vohlonen I
Role of environment in the development of chronic bronchitis. Eur J Respir
Dis Suppl 1987;152:57-63
2. Joder P, Wust W, Buhlmann AA. Silikose, chroniche bronchitis und
rauchen gewahnheiten. Schweis Med Wochenschr 1976 Feb 21; 106(8): 239-44
3. Hunting KL, Welsh LS. Occupational exposure to dust and lung disease among
sheet metal workers. Br J Ind Med 1993 May: 50 (5): 432-42
4. Corhay et al. Bronchial responsiveness in active steelworkers Eur Respir J 1998
Feb; 11 (2): 272-7
5. Kolarzyk E, Stepniewski M, Zapolska I. Occurrence of pulmonary diseases in
steel mill workers Int J Occup Med Environ Health 2000;13(2):103-12

6. Sessa T, Vecchione C, Mole R, Javicoli N, Liotti F, Gazzerro F, Licenziati A.
Epidemiologia della bronchite cronica in operai delle industrie metalurgiche
Med Lav 1978 Jul-Aug;69(4):514-29
7. Becklake MR. Chronic airflow limitations: its relationships to work in dusty
occupations.Chest 1985, 88, 605 – 617
8. Kyzanowski M, Kaufmann F, The relation of respiratory symptoms and
ventilatory function to moderate exposure in a general population. Results
from the French PAARC study of 16000 adults. Int.J. Epidemiol.1988,17,397–
406
9. Kauffmann F, Drouet D, Lelouch J, Brille D, Occupational exposure and 12 –year
spirometric changes among Paris area workers. Br J Ind Med 1982, 39, 221– 232
10 Mengesha YA, Bekele A.Relative chronic effects of different occupational dusts
On respiratory indices and health of workers in three Ethiopian factories Am J Ind
Med 1998 Oct;34(4):373-80
11. Garshick E, Schenker MB, Dosman JA Occupationally induced airways
obstruction. Med Clin North Am 1996 Jul;80(4):851-78
12. Bogadi-Sare A.Respiratory disorders in stainless steel workers Arh Hig Rada
Toksikol 1990 Sep;41(3):249-55
13. Dinkova K, Tzaneva L. Disturbance of respiratory system in workers in smelter
plants. Cent Eur J Public Health 2000 Nov;8(4):236-7
14. Zmirou D, Deloraine A, Balducci F, Boudet C, Dechenaux J. Health effects costs
of particulate air pollution. J Occup Environ Med 1999 Oct;41(10):847-56
15. Sulotto F et al. Danno respiratoria e esposizzione al metallo di un grupo di 68
saldatori industriali. Med Lav 1989 Maggio – Giugno; 80(3): 202-10
16. ACGIH Threshold limit value 2000
17. WHO Environmental Health Criteria 1999, 213
18. Bollinelli et Al. Industrial factors in the etiology of obstructive respiratory
diseases. Implications for prevention (Abstract) Rev Fr Mal Respir 1983; 11(4):
383-96
19. Meijer E, Grobbee DE, Heederik DJ. Health surveillance for occupational chronic
obstructive pulmonary disease. J Occup Environ Med 2001 May;43(5):444-50
20. Sobaszek A, Boulenguez C, Frimat P, Robin H, Haguenoer JM, Edme JL.
Acute respiratory effects of exposure to stainless steel and mild steel welding
fumes. J Occup Environ Med 2000 Sep;42(9):923-31
21. Banks DE, Shah AA, Lopez M, Wang ML. Chest illnesses and the decline of
FEV1 in steelworkers. J Occup Environ. Med 1999 Dec;41(12):1085-90
22. Karava R, Hernberg S, Koskela RS, Luoma K. Prevalence of pneumoconiosis
And chronic bronchitis in foundry workers.Scand J Work Environ Health 1976;2
Supp1:64-72
23. Smithurst BA, Williams GM. A study of chronic bronchitis in Brisbane in two
groups of workers: the effects of cigarette smoking, pollution and industrial
exposure on the disease.Public Health 1976 May;90(4):149-56
24. Jedrychowski W. The influence of smoking and chronic bronchitis on total lung
capacity (TLC)measured in a population of factory workers. Med Lav 1976
May- Jun;67(3):234-9
25. Higgins et al. Smoking, socioeconomic status and chronic respiratory disease.

Am Rev Respir Dis 1977 Sep; 116(3): 403-10
26. Scotti PG, Arossa W, Bugiani M, Nicoli E. Chronic bronchitis in the iron and
Stele industry: prevalence study. Med Lav 1989 Mar-Apr;80(2):123-31
27. Gennaro V, Baser ME, Costantini M, Merlo F, Robutti P, Tockman MS.
Effects of smoking and occupational exposures on pulmonary function
impairment in Italian shipyard workers. Med Lav 1993 Mar-Apr;84(2):121-32
28. Montnemery P, Bengtsson P, Elliot A, Lindholm LH, Nyberg P, Lofdahl CG.
Prevalence of obstructive lung diseases and respiratory symptoms in relation to
living environment and socio-economic group.Respir Med 2001 Sep;95(9):744-2
29. Groth M, Lyngenbo O. Respiratory symptoms in Danish welders. Scand J Soc
Med 1989; 17(4): 271-6
SUMMARY
CHRONIC OBSTRUCTIVE PULMONARY DISEASE (COPD) IN WORKERS
OF IRON-STEEL INDUSTRY
Silvana Bala 1 , Afrim Tabaku 2
1 University Hospital for Lung Disease, Tirana, Albania
2 Public Health Institute, Tirana Albania
Iron-steel industry workers in developing countries are often exposed to high
concentrations of dusts and fumes that affect pulmonary function. A cross – sectional
study was carried out in order to find any possible relation between air pollution of
occupational area and COPD. This study comprised the filling of a questionnaire based
on the American Thoracic Society questionnaire for collecting data on smoking and
socioeconomic status, past history of pulmonary diseases, current respiratory symptoms,
education, and other variables, measurement of dynamic pulmonary function, as well as
the assessment of occupational area air pollution for particulate matter, sulfur dioxide,
and total suspended matter. The obtained data have shown there exists a well-established
relation between the occupational area air pollution and the possibility of developing
chronic obstructive pulmonary disease in workers.
Key words: COPD, smoking habits, occupational exposure, pack/year
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER HEPATOLOGJI
ЗНАЧАЈНОСТА НА ПРОМЕНИТЕ ВО ДОПЛЕРОВИТЕ БРАНОВИ
ОБЛИЦИ НА ХЕПАТАЛНИТЕ ВЕНИ И ВЕНА ПОРТA КАЈ ПАЦИЕНТИ СО
ДИФУЗНИ ПАРЕНХИМАТОЗНИ ЗАБОЛУВАЊА НА ЦРНИОТ ДРОБ

Петар Аврамовски 1 , Доминика Рајчановска 1 , Изабела Филов 2
1 ЈЗУ, Клиничка болница ―Д-р Т. Пановски― , Битола
2 ЈЗУ, Психијатриска болница Демир Хисар
Петар Аврамовски, лекар интернист, примариус
Ул. Иван Милутиновиќ бр.37/4-26 Битола
Тел: 070 207 187
e-mail: avramovski@gmail.com
РЕЗИМЕ: Целта на студијата е да се регистрираат промените во спектарот на
хепаталните и порталната вена кај пациенти со дифузно паренхиматозно
заболување на црниот дроб и кај здрави испитаници. Испитани се 240 пациенти,
145 машки и 95 женски, од 27 до 65 години, со просечна старост од 47, 5 години.
Спектрална анализа на хепаталните вени и вена порта направена е со
ехотомографот Toshiba SSA-340A, во ехотомографскиот кабинет, Клиничка
болница - Битола. Бројот на незаболени пациенти со спектрални промени изнесува
11 (14%), а на заболени 68 (86%). Нормален спектар имале 67% од испитаниците, а
21 (36,2%) пациенти со промени во спектарот на порталната вена биле без
докажано заболување, а со докажано 37 (63,8%). Промените во спектарот на
хепаталните вени е од големо значење како скрининг метода за откривање на
дифузни паренхиматозни заболување на црниот дроб.
Клучни зборови: Хепатални вени, Портална вена, Доплер, Дифузни паренхимни
заболувања.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Доплер ангиодинографијата овозможува регистрирање на брановите
облици на крвотокот низ крвните садови на различни органи.
Хепаталните вени на здрав паренхим имаат карактеристичен бранов облик:
трифазен бран со две фази на хепатофугален крвоток во корелација со
предкоморниот и коморниот пулсен бран и кратка фаза на ретрограден

(хепатопетален проток) предизвикана од зголемениот притисок во десната
предкомора за време на систола (1, 3, 4).
Порталниот проток се прикажува како монофазен хепатопетален проток над
базната линија со мала пулсна модулација, манифестна како лесна бифазност на
бранот (2).
Одредени патолошки состојби и заболувања на црниот дроб, како што се:
зголемени трансаминази, хепатитис Ц, стеатоза, фиброза, цироза, малигни и
метастатски заболувања, доведуваат до промени во детерминираниот бранов
модел, поради промени во густината на паренхимот која се реперкутира врз
крвните садови (3, 4). Губењето на краткиот ретрограден проток, промена на
изгледот на брановиот модел во бифазен или монофазен, се само дел од
карактеристичните изгледи на брановиот спектар на хепаталните вени кои се одраз
на зголемената паренхимна густина на црниот дроб (3, 4). Промените на зголемена
паренхимна густина имаат одраз и во детерминираниот модел на порталната вена,
чиј бран може да заземе монофазен, бифазен, полифазен, или аплатиран облик, со
или без промени во насоката на проточниот волумен (под или над базната линија)
(2).
Не е исклучено влијанието на срцевиот циклус, кое при одредени срцеви
заболувања, може да даде значајни промени во фазноста и амплитудите на
детереминираниот бранов модел, како на порталниот венски систем, така и на
системот на хепаталните вени (2, 5). Тоа е причината поради која болните со
срцеви заболувања се исклучени од студијата.
ЦЕЛ НА ТРУДОТ
Целта на трудот е да се регистрираат промените во спектарот на
хепаталните вени и промените во спектарот на порталната вена, што подразбира:
регистрирање на секоја промена по однос на морфолошкиот изглед, промената во
амплитудата, фрекфенцијата и насоката на крвотокот, како и времетраењето на
сигналот добиен од Доплеровиот шифт.
Добиените промени да се постават во корелација со соодветното
паренхиматозно заболување при кое се регистрирани, претходно докажано со
некоја од релевантните имејџинг техники или да се исклучи дифузно
паренхиматозно заболување на црниот дроб.
МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ
Студијата е изведена во Клиничка болница „Д-р Трифун Пановски― -
Битола, на Интерно одделение, во Ехотомографскиот кабинет, во соработка со
одделот за Радиологија. Испитувањето е извршено со помош на Доплер
ехотомографскиот апарат Toshiba SSA-340A, со конвексна Доплер
мултифрекфентна сонда поставена на резонатна фрекфенција од 3,5MHz.
Испитани sе 240 пациенти, 145 машки и 95 женски, од 27 до 65 години, со
просечна старост од 47,5 години, во период од една година. Пациентите кои sе
вклучени во студијата, беа амбулантски и хоспитални болни, Клиничка Болница,
Интерно одделение - Битола, како би имале увид во комплетната нивна историја на

заболувањата. Испитувањето беше направено во неприсилен експириум, на ниво на
десната и левата хепатална вена, на 4 cm од бифуркацијата на v.cava, а резултатите
беа корелирани. Примерок волумен од порталниот крвоток добивме на ниво на 2cm
од бифуркацијата на порталната вена.
Забележаните промени во спектарот ги опишавме како: бифазни, трифазни,
без ретрограден бран, аплатирани и монофазни, со флуктуација нe поголема од
15% од амплитудата на самиот бран. Сите трифазни криви ги карактеризиравме во
групата на нормални, додека останатите припаднаа кон групата на патолошко
изменети бранови форми (некои од брановите форми се видливи на табелите со
резултати) .
Пациентите со промени во референтниот модел на спектарот од
ангиодинограмот за соодветниот крвен сад (хепаталните вени или порталната вена)
беа дополнително иследувани со една од релевантните имејџинг техники, со цел да
се потврди или исклучи некое од дифузните паренхиматозно заболувања: стеатоза,
фиброза, цироза, малигни неоплазии и метастази и т.н. (2, 6, 8).
РЕЗУЛТАТИ
На табелата 1 се прикажани резултатите за добиените спектри од
хепаталните вени, а на табелата 2 резултати за порталниот спектар.
Резултати од ангиодинограмот на хепаталните вени:
Бројот на пациенти со нормален изглед на кривата, кој не отстапува од
референтниот модел на крива на хепаталните вени со трофазен пулсен запис,
изнесува 161 или 67% од вкупниот број на пациенти.
Табела 1.
Резултати од испитувањето на спектарот на хепаталните вени.
Останатиот процент од 33% или вкупно 79 пациенти, имаат видоизменети
криви кои одстапуваат од нормалниот детерминиран модел на спектарот на
хепаталните вени, поради монофазност, аплатираност, бифазност или ретрограден
ток во спектарот на ангиодинограмот. Заболување е докажано кај 68 пациенти или

86% од вкупниот број (79) на пациенти со наод на видоизменети криви на
спектарот. Не е дијагностициран ниту еден вид на паренхиматозно заболување кај
11 пациенти или 14% од вкупниот број на пациенти, иако имаат промени во
детерминираниот модел на крвоток за хепаталните вени.
Резултати од ангиодинограмот на порталната вена:
Нормален портален проток по фаза, амплитуда и брзина имаат 75,8% (182)
испитаници. Останатите 24,2% (58) имале видоизменети криви на спектарот на
v.portae. Промените кои биле регистрирани се однесувале на промена на правецот
на крвотокот, ретрограден крвоток под базната линија, или негова алтерација
повремено над и повремено под базната линија, аплатираност и изгубена фазност.
Табела 2.
Резултати од испитувањето на спектарот на порталната вена.
Не е дијагностицирано паренхиматозно заболување на црниот дроб кај
36,2% од испитаниците или 21 пациент и покрај наодот за промени во спектарот на
порталната вена. Паренхиматозни заболувања со електромагнетна резонанса или
компјутеризирана томографија се докажаа кај 37 испитаници со промени во
спектарот на v.portae или кај 63,8% од вкупно 58 пациенти со промени во
спектарот.

Слика 1 - Колор Доплер ангиодинограм на протокот на хепаталните вени при
хепатална стаза (зголемени амплитуди на трифазниот пулсен запис).
Дистрибуцијата на застапеноста на одреден тип на хепатални
паренхиматозни заболувања, докажана со една од дополнителните релевантни
имејџинг техники, изгледа вака: алкохолни цирози 26, вирусен хепатитис 6, не
алкохолен стеатозен хепатитис 16, стеатозен хепатитис 8, билијарна цироза 5,
метастатски црн дроб 4 и 3 хемангиоми.
ДИСКУСИЈА
Иако често не се практикува рутински да се испитува крвотокот на
хепаталните вени, покрај протоколарното испитување на крвотокот на порталната
вена и хепаталната артерија, верувам дека употребеното дополнително време за
овој вид на испитување, не е непотребно потрошено време (2, 3). Некогаш е
доволно само да се постави прозорчето за „примерок на волумен― и веднаш да се
регистрира видот на спектарот: дали е бифазен, монофазен, аплатиран, со високи
или ниски амплитуди, реверзен или едноставно нормален, односно трифазен. Тоа
нека биде појдовна точка во испитувањето и момент на одлука: - Дали
дополнително да се задржиме на мерење и анализа на крвотокот или едноставно,
крвотокот е со нормален пулсен запис?
Во нашата студија, а споредено со резултатите од слични студии, гледаме
дека не се така чести случаевите да видоизменет спектар на крвотокот на
хепаталните вени, резултира без паренхиматозно заболување. Според нашите
добиени резултати, а компарирани со студиите на еминентни автори (Bolondi L. и
Andrew A), повеќе од шест пати е поголема можноста променетиот спектрален
модел на хепаталните вени да е резултат на дифузно паренхиматозно заболување
на црниот дроб, отколку можноста да не постои заболување.
Земајќи ги во предвид резултатите од промените во спектарот на порталната
вена, гледаме дека кај нив е помал процентот на докажано заболување, во споредба
на процентот на докажаните заболување при анализа на спектарот од хепаталните
вени. Овај податок може да не доведе до погрешно размислување дека
ангиодинографијата на порталната вена дава посиромашни податоци за
црнодробите заболувања од податоците добиени од спектарот на хепаталните вени.
Вистината е, дека во случајов се работи само за морфолошка, скрининг процена на
брановиот облик на двата венски системи на црниот дроб, каде не се вршат
дополнителни мерења на брзините и проточните волумени, кои секако дека ја
зголемуваат точноста на испитувањето.
Затоа пак, процентот на наоди со нормални криви во спектарот (на
хепаталните вени и на порталната вена) е со приближни вредности. Со тоа се
истакнува значењето на нормалниот изглед на спектарот кај двата венски системи,
за да се исклучи постоењето на дифузно паренхиматозно заболување.
Иако се дадени бројните вредности на одредени паренхиматозни
заболувања, само како преглед, овај податок и не е од некоја важност зошто
прикажаната студија не ги корелира добиените резултати со одреден тип на

паренхиматозно заболување на црниот дроб, туку само го потврдува или исклучува
неговото постоење (6, 7, 8).
ЗАКЛУЧОЦИ
Од претходно изнесените резултати можеме да ги донесеме следните
заклучоци:
o Голем е бројот и процентот на пациенти со промени во референтниот
модел на спектарот на хепаталните вени кај кои е докажано дифузно
паренхиматозно заболување на црниот дроб.
o Мал е бројот и процентот на пациенти без дијагностицирано
заболување кои и покрај тоа што се здрави имаат промени во
спектарот на хепаталните вени.
o Повеќе пати е поголем бројот на пациенти со докажани
паренхиматозни заболувања на црниот дроб (при променет спектар
на хепаталните вени) отколку бројот на пациенти кај кои не е
утврдено заболување.
o Помала е разликата помеѓу докажаните паренхимни заболувања и
пациентите без заболување на црниот дроб, при верифицирани
промени во порталниот спектар, отколку истата разлика при
верифицирани промени во спектарот на хепаталните вени.
Од горенаведените заклучоци прoизлегува краен заклучок дека промената
на брановите облици во спектарот на хепаталните вени е од големо значење како
скрининг метода за диференцирање на постоење или непостоење на дифузно
паренхиматозно заболување. Улогата на промената на брановиот облик на
спектарот добиен од порталниот проток е помала, но не и неважна.
ПРЕПОРАКИ
Имајќи ги во предвид споменатите заклучоци и толкувањата при
дискусијата, ја предлагам визуализацијата на брановите облици на системот на
црнодробни вени (портална и хепатална), а особено на хепаталните вени, како
скрининг метода.
На тој начин брзо и ефикасно ќе дознаеме колкава е можноста за
постоењето на дифузно паренхиматозно заболување, и дали Доплер
ехотомограсфкиот преглед треба да се продлабочи или не, со сите дополнителни
мерења на брзини, амплитуди, протоци, пресметување на индекси и т.н.
Секако дека искуството на Доплер ехотомографистот ќе биде пресудно, со
едноставна визуализација на спектарот на протокот низ одреден крвен сад, без
мерење на амплитудите на бранот, да може да се донесе одлука за постоење на
одредено заболување на црниот дроб.
ЛИТЕРАТУРА
1. Pedersen ЈF, Dakhil AZ, Jensen DB. Abnormal hepatic vein Doppler
waveform in patients without liver disease. The British Journal of
Radiology, 78 (2005) 242-244 DOI: 10.1259/bjr/15227254

2. Görg C, Riera-Knorrenschild J, Dietrich J. Color Doppler ultrasound flow
patterns in the portal venous system. British Journal of Radiology 75
(2002), 919-929 © 2002
3. Herbay A, Frieleing T, Haussinger D.Assotiation between duplex Doppler
sonographic flow in right vein and various liver disease. J Clin Ultrasound
2001; 29: 25-30
4. Bolondi L, Bassi SL, Gaiani S et al. Liver cirrhosis: changes of Doppler
waveform of hepatic veins. Radiology 1991; 178: 513-516
5. Andrew A. Pellett, Edmund KK. The Doppler Velocity Waveform,
Echocardiography, volume 23, issue 6, 528-530.
6. Colli A, Cocciolo M, Riva C. et al. Abnormalities of Doppler waveform of
the hepatic veins in patients with chronic liver disease: correlation with
histologic findings. AJR Am JRoentgenol 1994;162:833
7. Rabinovic N, Navot N. The relationship between respiration, pressure and
flow distribution in the vena cava and portal and hepatic veins. Surg
Ginekol Obstet 1980, 155, 757-761.
8. M Barakat. Non-pulsatile hepatic and portal vein waveforms in patients
with liver cirrhosis: concordant and discordant relationships. British
Journal of Radiology (2004) 77, 547-550 © 2004 doi:
10.1259/bjr/19413822
SUMMARY
HEPATIC VEIN AND PORTAL VEIN DOPPLER WAVEFORM ALTERATION
VALUE IN PATIENT WITH DIFFUSE PARENCHYMAL LIVER DISEASE
Petar Avramovski 1 , Dominika Rajchanovska 1 , Izabela Filov 2
1 Clinical Hospital – Bitola
2 Neuropsychiatry Hospital – Demir Hisar
The aim of the study is to register hepatic vein and portal vein spectral changes at
patients with diffuse parenchymal liver disease and at healthy objects. All 240 patients,
(145 male and 95 female), from 27 to 65 years old, with mean age of 47,5 years were
examined. The hepatic vein and portal vein spectral analysis was made wit ultrasound
machine Toshiba SSA-340A, in Echotomographic cabinet, Clinical Hospital – Bitola.
The number of healthy objects with spectral changes is 11 (14%), but number of diseased
objects is 68 (86). Normal specter had 67% of objects, but 21 (36,2) objects with portal
vein spectral changes were not approved and with approved disease were 37 (63,8). The
hepatic vein spectral changes have a grate diagnostic value in diffuse parenchymal liver
disease, like screening method.
Key words: Hepatic vein, Portal vein, Doppler, Diffuse parenchymal disease.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER HEPATOLOGJI
MEDICUS
ПРОМЕНА НА ИНДЕКСОТ НА ЗАМАСТУВАЊЕ (FLI) И ИНДЕКСОТ НА
ПЕРФУЗИЈА (DPI) ПОД ТЕРАПИЈА СО L-ORNITHINUM – L-ASPARTICUM
И SIMVASTATIN ПРИ МОНО И ЗДРУЖЕНА ТЕРАПИЈА
Жаклина Сервини 1 , Петар Аврамовски 1 , Симеон Силјановски 1 , Изабела Филов 2 ,
Доминика Тодоровска – Рајчановска 1
1 ЈЗУ, Клиничка болница ―Д-р Т. Пановски― , Битола
2 ЈЗУ, Психијатриска болница, Демир Хисар
Жаклина Сервини, лекар интернист, магистер
Ул. Партизанска б.б., Битола
Тел: 075 427 870
e-mail: zservini@yahoo.com
РЕЗИМЕ: Во нашата студија се испитани вкупно 40 пациенти, 24 машки и 16
женски, од 31 до 65 год., со просечна старост од 43,7 год. и стеатоза на црниот
дроб: и тоа, 30 пациенти лечени во болнички услови, Клиничка болница „Д-р
Трифун Пановски― – Битола, Интерно одделение, а останатите 10 пациенти во
амбулантски услови, Гастроентеролошка амбуланта при Клиничка болница -
Битола. Цел: Целта на студијата е да го утврди намалувањето на Доплер
ехотомографските параметри-Doppler Perfusion Index (DPI), како и индексите
добиени од лабораториските параметри-Fatty Liver Index (FLI) при стеатоза на
црниот дроб која е третирана со терапија на L-ornithinum - L-asparticum (Hepa
Merz ® ). Во текот на двомесечно испитување беа лечени вкупно 40 пациенти со
стеатоза на црниот дроб, континуирано третирани со L-ornithinum - L-asparticum
(Hepa Merz ® ). Контролната група беше составена исто така од 40 пациенти кои
имаа стеатозни промени на црниот дроб, зголемени триглицериди и зголемена
трансаминазна активност, но се третирани со simvastatin (tabl. Cholipam ® ) à 20mg.

Групата која беше третирана со монотерапија, за првиот месец резултира со пад на
индексот на перфузија од 0,31 (0,26 ± 0,12) на 0,27 ± 0,2. Кај пациентите со
зголемен BMI имавме значително повисок DPI (p=0,003). Пациентите третирани со
дополнителна терапија со L-ornithinum - L-asparticum за истиот временски период,
добија пад на DPI индексот на 0,23 ± 0,2. Консеквентно и вредностите на FLI
резултираа со пад на вредноста. Според тоа, степенот на замастување на црниот
дроб може успешно да биде квантифициран со вредностите на DPI и FLI, како
релевантни маркери во континуираното следење на хемодинамските и
биохуморалните параметри при стеатоза на црниот дроб, како и континуирано
набљудување на нивната промена во текот на различни видови на терапија и
воочување на разликите во терапијата.
Клучни зборови: DPI, FLI, Колор Доплер дуплекс, стеатоза
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Масната инфилтрација доведува до ехотомографски промени кои се
манифестираат со дифузно зголемување на црниот дроб, зголемена рефлективност
на паренхимот и со отежната визуализација на длабоките слоеви. Можно е само
квалитативно да се опише степенот на стеатозата во неколку градации:
инципиентна, лесна, умерена, напредната, средно-тешка и тешка. За нумеричка
проценување на степенот на стеатоза, постои индекс кој го вклучува променетиот
крвоток и биохемиските параметри како одраз на неговата функција (1,6).
Индексот на замастување на црниот дроб FLI, претставува неименуван број добиен
со математичка пресметка од одредени параметри: трансаминазна активност (AST),
триглицериди (TG) и индекс на перфузија на црниот дроб DPI , а е зададен со
релацијата (1,2,5)
FLI
( 1,
03 AST)
( 0,
152 TG)
( 49,
75 DPI )
Формула 1.
Кога ќе се внесат факторите за конверзија за адаптација на системот на
единици кои се користи во нашите лаборатории, формулата ќе го добие крајниот
изглед (1,3):
FLI
( 0,
0618 AST)
( 13,
82 TG)
( 49,
75 DPI )
Формула 1а.
Максималната дозволена вредност на индексот на замастување FLI, кога во
формулата ќе се внесат и искалкулираат референтните вредности за
AST=370nkta/L, TG=2,3mmol/L и DPI=0,19 изнесува за FLI=64,11.
Индексот на перфузија на црниот дроб DPI се добива со мерење на
хепаталниот артериски проточен волумен - Hepatic Artery Flow Volume (HAFV) и
мерење на порталниот проточен волумен - Portal Vein Flow Volume (PVFV)(1,2).

HAFV
DPI
PVFV HAFV
Формула 2.
Табела 1.
Различни варијации на порталниот и хепаталниот крвоток кои го одредуваат
индексот на перфузија DPI.
Хепатален Портален крвоток Перфузионен
крвоток HAFV PVFV Индекс DPI
Здрав волонтер 385mL/min 1625mL/min 0,19
Steatosis gr.1 390mL/min 1467mL/min 0,21
Steatosis gr.2 396mL/min 1324mL/min 0,23
Steatosis gr.3 415m/min 1235mL/min 0,25
За да се изрази вредноста на брзината на проток (cm/s) во волуменски
проток (cm 3 /s) или mL/min потребно е да се измери и земе во предвид напречниот
пресек на крвниот сад. Конверзијата е зададена со релацијата:
ЦЕЛ НА ТРУДОТ
F
vol
V
mean
d
2
формула 3.
Fvol = flow volume, проточен волумен (mL/min)
Vmean = средна брзина на проток (cm/s)
d = напречен пресек на крвниот сад (cm)
= Лудолфов број
Целта на трудот е да прикаже ефектот од:
Примената на лекот L-ornithinum - L-asparticum (Hepa Merz ® ) врз
лекувањето на стеатоза на црниот дроб како дополнителна терапија во неговата
здружената терапија со Simvastatin (Tabl. Cholipam ® à 20mg) прикажана како пад
на индексот на перфузија DPI, а со тоа и со консеквентен пад на индексот на
замастување FLI и да се прикаже вредноста на измерените индекси FLI и DPI како
релевантни маркери во одразувањето на степенот наа стеатозата.
МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ
2
60

Испитани се 40 пациенти, 24 машки и 16 женски, од 31 до 65 год, со
просечна старост од 43,7 години, со стеатоза на црниот дроб: 30 пациенти лечени
во болнички услови, Клиничка болница „Д-р Трифун Пановски― – Битола, Интерно
одделение и 10 пациенти лечени во амбулантски услови, Гастроентеролошка
амбуланта при Клиничка болница - Битола. Сите пациенти кои се вклучени во
испитувањето имаа прекумерна телесна тежина и BMI не помал од 30 kg/m 2 . Кај
пациентите редовно се контролирани трансаминазната активност, холестеролот и
триглицеридите. Пациентите се следени во период од два месеци. За цело време се
третирани со L-ornithinum - L-asparticum (Hepa Merz ® ), ампуларна терапија кај
хоспиталните болни во почетокот на лекувањето, а потоа преминаа на перорална
терапија, а амбулантските болни на перорална терапија. Во зависност од
проценетиот степен на стеатозните промени, дозите на ампуларната терапија се
движеа од 2x1 до 3x2 ампули од 5g/10mL во изотоничен раствор на NaCl 0,9% или
перорално со 2x1 кесичка од 5g (активен 3g).
Сл.1 Референтни вредности на порталниот крвоток
Сл.2 Полифазен, хипердинамичен портален крвоток како резултат на стеатозно
променет црн дроб.

Контролната група која содржеше 40 пациенти, 20 машки и 20 женски, при
старост од 30 до 62 години и просечна старост од 41,2 години, со стеатозни
промени на црниот дроб, високи вредности на трансаминазната активност и
триглицеридите, беше третирана само со simvastatin (Tabl. Cholipam ® à 20mg).
Испитуваната група беше на истата терапија и додатна терапија со пропишани дози
на L-ornithinum-L-asparticum (Hepa Merz ® ). Дозите беа прилагодени според
вредностите на лабораториските наоди.
Испитувањето е вршено со Доплер ехотомографот Toshiba SSA 340-A.
Користена е дуплекс Доплер сонографија со спектрална анализа на сигналот за да
се добијат брзините на проток низ хепаталната артерија и порталната вена (слика 1
и 2).
РЕЗУЛТАТИ
Добиените резултати од брзините на протокот беа внесени во формулата 3
и беше добиена вредност за проточниот волумен FV. Индексот на перфузија беше
пресметан според равенството 2. Резултатите беа одредени со мерки на централна
тенденција и варијабилност. За одредување на сигнификантност помеѓу
параметрите добиени од контролната група третирана со моно терапија и групата
третирана со двојна терапија, беа користени тестови за независни примероци (t- test
for independent samples, Breakdown one-way ANOVA ) кај симетричните и Kruskal-
Wallis тестот кај податоците со асиметрична дистрибуција.
Добиените лабораториски резултати од трансаминазната активност и
триглицеридите беа заменети во формулата 1.
Реф.ерентна
Вредност
на DPI
DPI пред
терапија
DPI при
терапија со
Cholipam
(I месец)
DPI при
терапија со
Cholipam и
Hepa Merz
(I месец)
DPI при
терапија со
Cholipam
(II месец)
DPI при
терапија со
Cholipam и
Hepa Merz
(II месец)
0,19 0,31 0,29 0,28 0,27 0,25
0,19 0,30 0,27 0,26 0,25 0,24
0,19 0,33 0,29 0,26 0,26 0,25
0,19 0,29 0,28 0,26 0,26 0,23
0,19 0,27 0,25 0,24 0,23 0,20
0,19 0,30 0,28 0,26 0,25 0,23
Таб.2 Табеларен приказ на дистрибуција на DPI во зависност од терапијата

DPI
0,4
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
Минимални и Максимални вредности на DPI
1 2
1-min 2-max
Контролна група
Пред терапија
Моно терапија со
Cholipam
Cholipam + Hepa Merz
Граф.1 Минимални и максимални вредности на DPI
0,4
0,35
0,3
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
1 2 3 4 5 6
Пред терапија
Cholipam 1 месец
Cholipam + HepaMerz
1месец
Cholipam 2 месец
Cholipam + Hepa Merz 2
месец
Граф.2 Варијација на вредноста на DPI под монотерапија со simvastatin (Tabl.
Cholipam ® à 20mg) и здружена терапија на simvastatin (Tabl. Cholipam ® à 20mg) и
L-ornithinum-L-asparticum (Hepa Merz ® ) во период од 2 месеци.
Сигнификантност помеѓу добиените резултати е искажана преку
P < 0.0001 и r 2 = 0.80.

ДИСКУСИЈА
Fatty Liver Index
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
1 2
I месец II месец
реферетна
вредност
FLI пред терапија
FLI под терапија
Cholipam
FLI со Cholipam и
Hepa Merz
Граф.3 Промена на FLI под моно и здружена терапија за 2 месеци
Вредностите за индексот на перфузија DPI кај здравите испитаници се
помали од вредностите на DPI кај групите со стеатоза, без разлика каков вид на
терапија примаат и во кој месец од терапијата.
При третман со монотерапија со хиполипемици од групата на симвастатини,
доаѓа до мало подобрување во крвотокот на црниот дроб кое е прикажано како пад
на индексот на перфузија и негово функционално подобрување во лабораториските
иследувања, кое доведува до пад на индексот на замастување FLI. Подобрувањето е
манифестно преку овие два индекси и уште поизразено е после вториот месец од
терапијата со хиполипемици.
Третманот со двојна терапија покажа уште поизразен ефект, манифестен
како дополнителен пад на индексот на перфузија DPI и индексот на замастеност
FLI, чиј ефект дополнително се зголемува во наредниот месец.
Пациентите со прекумерна телесна тежина имаа значајно повисок DPI.
Пациентите третирана со дополнителна терапија L-ornithinum - L-asparticum (Hepa
Merz ® ) за истиот временски период, добиваат дополнителен пад на DPI индексот
во споредба со пациентите под моно терапија. Консеквентно и вредностите на
индексот на замастување FLI резултираат со значаен пад после истата терапија.
Вредноста на FLI е секогаш помала кај испитаниците од контролната група.
Се зголемува кај испитаниците со стеатоза поради високите вредности на
трансаминазната активност и триглицеридите, како и самите промени во крвотокот
на црниот дроб изразени преку DPI. Потоа, како доаѓа до намалување на
триглицеридите под терапија со симвастатини и како се менува вредноста на DPI,
така доаѓа до намалување на FLI под дејство на терапијата. Овај ефект е уште
поизразен: пад на триглицеридите, промена на крвотокот и DPI, доколку пациентие
се подвргнуваат на комбинирана двојна терапија.

ЗАКЛУЧОЦИ
1. Вредностите за DPI и FLI се секогаш помали кај контролната група на
здрави испитаници, без стеатозни промени на црниот дроб.
2. Континуирано опаѓаат минималните и максималните вредностите на
индексот на перфузија гледајќи од периодот пред терапија, преку
периодот со моно терапија и кон периодот со двојна терапија, кај
испитаниците со стеатозни промени.
3. Континуирано и во поголема мера опаѓаат вредностите на индексот на
перфузија под двојна терапија, отколку при моно терапија, одејќи од
почетокот на терапијата, преку првиот кон вториот месец со терапија, кај
испитаницте со стеатозни промени.
4. Континуирано опаѓаат вредностите на FLI , кај испитаниците со
стеатозни промени, гледајќи од почетокот на терапијата, под третман на
моно, а потоа на двојна терапија, како при крајот на првиот, така и при
крајот на вториот месец од терапијата. Имајќи ги во предвид
споменатите заклучоци, констатираме дека степенот на замастување на
црниот дроб може успешно да биде квантифициран со вредностите на
DPI и FLI, затоа што во себе ги интегрира хемодинамските параметри на
крвотокот и хуморалните параметри на биохемиските иследување. Затоа
индексите DPI и FLI се релевантни маркери при континуирано
набљудување на пациенти со стеатоза на црниот дроб и при нивно
утврдување на ефектот од терапијата.
5. Очигледен и значајно сигнификантен е ефектот на здружената терапија
на simvastatin (Tabl. Cholipam ® ) со L-ornithinum-L-asparticum (Hepa
Merz ® ) манифестни во зголемената редукцијата на вредностите на
индексот на перфузија DPI и индексот на замастување на црниот дроб
FLI, во споредба со помалку изразениот пад на истите индекси при
монотерапија.
ПРЕПОРАКИ
Сл.3 Слика на применетата ампула на Hepa Merz ® од 5g/10mL

Применливоста на методата е во тоа што со репетирани мерења на Доплер
васкуларните параметри и нивно експресионирање преку DPI и со внесување на
биохуморалните вредности во индексот FLI, во секое време може да се направи
staging (разлика во степенот) на замастување на црниот дроб, кое е попрецизно од
испитувањата со класичната B-mode ехотомографија.
Имајќи ја методата пред себе, може да се примени во текот на разни
иследувања, при испитување на ефектот на нови или клинички докажани лекови
кои влијаат на стеатозата, уште пред промените да бидат видливи со класичната
ехотомографија или лабораториските иследувања.
ЛИТЕРАТУРА
1. Alexandra vH,, Thomas F, Dieter H, Association between duplex Doppler
sonographic flow pattern in right hepatic vein and various liver diseases. Journal
of Clinical Ultrasound Volume 29 Issue 1, Pages 25 – 30
2. Aubin B, Denys A, Lafortune M, Dery R. Focal Sparting of Liver Parenchyma
Steatosis. J Ultasound Medicine Feb; 14:77-80 1995
3. Kakkos S K, Yarmenitis S D, Tsmandas AC. Fatty liver in obesity: Relation to
Doppler perfusion index measurement of the liver. Scandinavian journal of
gastroenterology ISSN 0036-5521
4. Li-Ping Liu, Bao-Wei Dong, Xiao-Ling Yu et al. Analysis of Focal Spared Areas
in Fatty Liver Using Color Doppler Imaging and Contrast-Enhanced Microvessel
Display Sonography. J Ultrasound Med 27:387-394 • 0278-429
5. Miyagawa S, Makuuchi M. Liver intraoperative ultrasound of superficial
structures. Edinburg 1995, pp 395-402
6. Schneider AR, Teuber G, Caspary WF. Noninvasive assessment of liver
steatosis, fibrosis and inflammation in chronic hepatitis C virus infection. PMID:
16343065 PubMed
7. Tiribelli C, Bedogni G, Bellentani S. et al. The Fatty Liver Index: A Simple and
Accurate Predictor of Hepatic Steatosis in the General Population, BMC
Gastroenterology, ISSN: 1471-230X.
8. http://www.medscape.com/viewpublication/21020_about
SUMMARY
FATTY LIVER INDEX (FLI) AND DOPPLER PERFUSION INDEX (DPI)
ALTERATION UNDER L-ORNITHINUM- L-ASPARTICUM (HEPA-MERZ ® )
AND SIMVASTATIN THERAPY
Zaklina Servini 1 , Petar Avramovski 1 , Simeon Siljanovski 1 , Izabela Filov 2 ,
1 Dominika Todorovska Rajchanovska
1 Clinical Hospital – Bitola
2 Neuropsychiatric Hospital – Demir Hisar

In our study were estimate together 40 patients (24 male et 16 female, from 31 to
65 year age, with mean age of 43, 7) with liver steatosis: that mean 30 patients examined
in hospital (Clinical Hospital ―D-r Trifun Panovski‖, Bitola, Department of Internal
medicine), and the rest of them were examined ambulatory (Gastroenterological
ambulance in Clinical Hospital – Bitola). The aim of the study is to represent decrease of
Doppler ultrasound parameters Doppler Perfusion Index (DPI) and laboratories analysis
indexes - Fatty Liver Index (FLI) during treatment of liver steatosis by L-ornitin – L-
asparticum (Hepa Merz ® ). We estimate 40 objects with fatty liver continuity treated by
L-ornitin–L-asparticum (Hepa Merz ® ) during two months study. The control group
content 40 object too, with fatty changes and increase of triglycerides and increase of
amintransferases activity. This group was treated only by simvastatin (Tabl.Cholipam®)
a 20 mg. This group who was treated with monotherapy during first month, had
decreased of perfusion index from 0, 31(0, 26±0, 12) to 0, 27±0,2. Patients with BMI
elevation have more increased DPI (p=0, 03). The patients treated with adjuvant therapy
of L-ornitin-L-asparrticum during the same period results with decrease of DPI index to
0, 23±0, 2. The same results we get consecutive with FLI decreased value. After all, the
degree of liver steatosis is successfully in quantification by DPI and FLI, as relevant
markers for monitoring of homodynamic and biochemical parameters in liver steatosis
and monitoring during different types of medical treatment and records the different
effects of medical therapy.
Key words: DPI, FLI, Color Doppler Duplex, Steatosis.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER RADIOLOGJI
ПОРТАЛНИОТ ПУЛСАТИВЕН ИНДЕКС КАКО ИНДИКАТОР НА ДЕСНО
СРЦЕВА СЛАБОСТ
Симеон Силјановски 1 , Петар Аврамовски 1
1 ЈЗУ, Клиничка болница ―Д-р Т. Пановски― , Битола
Симеон Силјановски, лекар неурорадиолог
Ул. 12 Кладенци бр 14, Битола
Тел: 070 235 350

e-mail: simeonsiljanovski@yahoo.com
РЕЗИМЕ Целта на трудот е да се утврдат промените на хемодинамските
параметри кои настануваат кај десно срцева слабост. Со Доплер ехотомографија
беа испитани 60 пациенти, 34 мажи и 26 жени, на возраст од 52 до 78 години, со
просечна старост од 65,5 години, кај кои се формирани три субгрупи според
тежината на срцевата слабост и 35 здрави испитаници, 16 мажи и 19 жени на
возраст од 25 до 52 години, со просечна старост од 39,5 години. Беа добиени
следните резултати: Vmax=19,3±3,8cm/s; Vmin=11,3±3,7cm/s и PI=0,41±0,09 кај
контролната група и : Vmax1=15±2,1cm/s cm/s; Vmin1=11±1,9cm/s и PI1=0,3±0,09 за
првата, Vmax2=13±2,4cm/s cm/s; Vmin2=10±1,3cm/s и PI2=0,26±0,07 за втората и
Vmax3=10±2,2cm/s cm/s; Vmin3=8±1,5cm/s и PI3=0,22±0,05 за третата субгрупа. Со
напредувањето на тежината на болеста беше забележано континуирано
зголемување на сите Доплер васкуларни параметри и пулсативниот индекс како
најмеродавен параметар. Мерењето на пулсативниот индекс е значаен индикатор за
дијагностицирање и процена на стадиумот на десно срцева слабост.
Клучни зборови: пулсативен индекс, портална вена, Доплер, срцева слабост.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Конгестивната десно срцева слабост го зголемува притисокот во долната
шуплива вена и хепаталните вени. Овој вид на срцева слабост има реперкусија и на
порталната вена, со индиректно пренесување на пулсациите (1,3,9). Индексот кој ја
искажува пулсативноста на брановите форми во функција на времето се вика
пулсативен индекс (PI = pulsatility index) (2,4,5).
Неговата вредност е зададена со релацијата:
V max V min
PI
Vmean
формула 1
и представува количник од разликата на максималната и минималната брзина на
проток низ v.portae и нејзината средна брзина. Пулсативноста е пропорционална на
висината на васкуларниот отпор.
Карактеристиките на порталниот крвоток во состојба на десно срцева
конгестивна срцева слабост се: редуциран портален крвоток, хепатофугален
крвоток и зголемена вредност на пулсативниот индекс. Лево срцевата слабост не
дава промени во PI на порталната вена (5, 7). Спектарот на порталниот крвоток
може да биде, бифазен, монофазен и платовиден. Според брзината разликуваме
нормален, хипердинамичен и забавен крвоток.
Доплер ехотомографијата е неинвазивна метода за мерење на брзината на
проточниот волумен на v.portae. Поаѓајќи од фактот дека промените во притисокот
на десната комора на срцето се одразуваат на пулсативноста на вена порта, се

поставува прашањето дали тие промени можат да се регистрираат со помош на
оваа метода?
ЦЕЛ НА ТРУДОТ
Да се утврдат промените на хемодинамските Доплер параметри кои
настануваат поради влијанието на десна конгестивна срцева слабост. Тоа
подразбира:
1. да се измери максималната брзина на порталниот проток;
2. да се измери минималната брзина на порталниот проток;
3. Да се пресмета нивната разлика и средната брзина на проток низ порталната
вена и
4. Да се пресмета пулсативниот индекс.
МАТЕРИАЛ И МЕТОДИ
Во студијата се вклучени 60 пациенти, 34 мажи и 26 жени на возраст од 52
до 78 години, со просечна старост од 65,5 години. Пациентите беа селектирани
според тежината на заболувањето во три групи според NYHA, а секоја група
содржеше по 20 пациенти. Поради карактерот и тежината на студијата, срцевите
болни кои припаѓаат на NYHA 4, не беа вклучени во студијата (3,6).
За да се утврдат референтните брзини на проток низ порталната вена, во
студијата беа вклучени 35 здрави испитаници (16 мажи и 19 жени на возраст од 25
до 52 години со просечна старост од 39,5 години).
Испитувањето беше вршено во Клиничка болница – Битола, на Интерно
одделение и Одделот за радиологија, со помош на ултразвучниот апарат Siemens
Versa pro и Toshiba SSA 340A. Беа измерени максималнитe и минималните брзини
на порталниот проток кај здравите испитаници. Беше пресметана средната брзина
на проток и индексот на пулсативност. Истите мерења беа извршени кај секоја од
трите субгрупи со различен степен на срцева слабост. Дескриптивна процена на
симптомите и класификација на заболените беше направена од кардиолог.
Мерењата беа вршени на гладно, за да се избегне влијанието на оброкот врз
протокот на порталната вена. Користена беше колор Доплер ехотомографија со
спектрална анализа на сигналот, абдоминална конвексна сонда со променлива
резонантна фрекфенција од 3 до 7 MHz, при агол на инсонација од 45°.

РЕЗУЛТАТИ
Сл. 1 – Редуциран портален крвоток со брзина од 9cm/s.
Резултатите се прикажани преку пресметувањата со следните статистички
анализи: за пресметување на средната вредност е користена метода на мерки на
централна тенденција и мерки на варијабилитет. Разликите помеѓу вредностите на
PI се пресметани со помош на Kruskal–Wallis и Mann–Whitney тестовите. Разликите
2
во дистрибуцијата се анализирани со тест. Утврдена е статистички голема
значајна разлика < 0,05.
Добиени се следните резултати: просечните вредности и стандардната
девијација: -за контролната група: Vmax=19,3±3,8cm/s; Vmin=11,3±3,7cm/s и
PI=0,41±0,09.
- за првата субгрупа: Vmax1=15±2,1cm/s cm/s; Vmin1=11±1,9cm/s и PI1=0,3±0,09.
- за втората субгрупа: Vmax2=13±2,4cm/s cm/s; Vmin2=10±1,3cm/s и PI2=0,26±0,07.
- за третата субгрупа: Vmax3=10±2,2cm/s cm/s; Vmin3=8±1,5cm/s и PI3=0,22±0,05, за
максималниот и минималниот проток и пулсативниот индекс, кај контролната и
секоја од субгрупите, респективно.
Резултатите кои се добиени со мерењето на протоците кај контролната група
на испитаници се прикажани на табела 1. Прикажани се максималните и
минималните референтни брзини на проток и пулсативниот индекс.

Табела 1. Максималните и минималните референтни брзини и
пулсативниот индекс кај здрави испитаници.
Резултатите за вредноста на PI кај трите субгрупи според NYHA
класификацијата ги добивме со внесување на измерените вредности во формулата
1. Тоа се просечните вредности на максималните и минималните брзини добиени
од секоја субгрупа.
Табела 2. Вредностите на DPI според припадноста на NYHA групите
Соодносот на резултатите помеѓу максималните и минималните средни
брзини во субгрупите и вредностите на пулсативниот индекс кај различните NYHA
групи, во споредба со резултатите добиени од здравите испитаници во контролната
група се прикажани на дијаграм 1.

Дијаграм 1. – Компаративен приказ на резултатите Vmax, Vmin и PI, добиени од
контролната и испитуваните групи.
ДИСКУСИЈА
Според резултатите кои се добиени за пулсативниот индекс (PI) на
порталната вена, забележавме дека вредноста на пулсативниот индекс, во споредба
на истата кај контролната група, се намалуваа кај испитаниците од субгрупите со
десно срцева слабост. Намалувањето беше скоро линеарно, гледајќи од
контролната кон првата, втората и кон третата субгрупа.
Вредностите за максималната портална струјна брзина (Vmax) кои се
измерени, исто така покажуваа намалување на нивната вредност, гледајќи од
контролната група кон субгрупите (диаграм 1). Резултатите за минималната брзина
(Vmin), покажуваа лесно одстапување од закономерноста која беше забележана кај
резултатите за DPI и Vmax. Трендот на континуитет при опаѓањето беше нарушен
при споредувањето на резултатите од контролната група и NYHA 1 групата, каде
наместо пад, забележавме лесно покачување на минималната брзина на протокот на
порталната вена. Малата вредност на резултатот за ―p‖ зборува дека постои голема
статистички значајна разлика, која не беше значајна кај резултатите кои беа
добиени при споредбата на Vmin од контролната и првата субгрупа.
Анализирајќи ги и резултатите за средната брзина на проток (Vmean),
забележавме дека вредноста на средната брзина се намалува, при споредба со
резултатите за среднита брзина кои беа добиени од контролната група (табела 2).
Во текот на испитувањето беше забележано дека со напредувањето на
срцевата слабост, се видоизменува и морфолошкиот облик на спектарот на
порталниот крвоток: амплитудите на бранот се намалуваат и кривата на бранот се
зарамнува, аплатира, така да, кај најнапредните случаи имаше случаи на промена
на насоката на крвотокот (проток под базната линија).
ЗАКЛУЧОЦИ

1. Континуирано се намалува вредноста на пулсативниот индекс на порталната
вена, гледајќи од контролната кон трите субгрупи.
2. Континуирано се намалува вредноста на максималната струјна брзина на
порталната вена, гледајќи од контролната кон трите субгрупи.
3. Се намалува вредноста на минималната струјна брзина на порталната вена
споредено кај контролната група со втората и третата субгрупа.
4. Континуирано се намалува вредноста на средната брзина на порталната
вена, гледајќи од контролната кон трите субгрупи.
Со оглед на претходно донесените заклучоци, можеме да донесеме еден
дефинитивен заклучок дека:
Со тек на напредувањето на тежината на десно срцевата слабост доаѓа до
намалување на минималната, максималната и средната брзина на порталниот
проток како и до намалување на вредноста на пулсативниот индекс.
Вредноста на пулсативниот индекс е важен доплер ехотомографски параметар
за дијагностицирање и утврдување на стадиумот на болните со срцева слабост.
ПРЕПОРАКИ
Реалниот одраз на зголемувањето на Доплер васкуларните параметри
Vmean, Vmax и Vmin, а со особена важност на PI како мерка на венската
пулсативност и степенот на зарамнување на кривата од порталниот спектар, може
да се користи како дијагностички маркер за дијагностицирање на болеста и
утврдување на нејзиниот стадиум. Нејзината неинвазивност, повторливот и
едноставност, како и нејзините резултати, ја оправдуваат нејзината примена.
Методата нека биде само скрининг метода во кабинетот на абдоминална доплер
ехотомографија, каде после забележаните промени на протокот и изгледот на
кривата, ехотомографистот ќе го упати пациентот за Доплер ехокардиографска
евалвација.
ЛИТЕРАТУРА
1. Barakat M. Portal vein pulsatility and spectral width changes in
patients with heart failure. The British Journal of Radiology, 75 (2002), 417–421
2. Cheng-Yen Shih, Sien-Sing Yang, Jui-Ting Hu et al.: Portal vein pulsatility index
is a more important indicator than congestion index in the clinical evaluation of
right heart function. World J Gastroenterol 2006 February 7;12(5):768-771
3. Catalano D, Caruso G, DiFazzio S. et al.: Portal vein pulsatility ratio and heart
failure. J Clin Ultrasound 1998;26:27–31.
4. Gallix BP, Taourel P, Dauzat M et al.: Flow pulsatility in the portal venous
system: a study of Doppler sonography in healthy adults. AJR 1997;169:141–4.
5. Hurst JW, Morris DC, Alexander RW. The use of the New York Heart
Association's classification of cardiovascular disease as part of the patient's
complete Problem List. Clin Cardiol. 1999 Jun;22(6):385-90.
6. Lin GS, Spratt RS. Hemodynamic imaging with pulsatility-index and resistiveindex
color Doppler US. Radiology, Vol 204, 870-873, Copyright © 2003

7. Zielinsky P, Antonio L, Piccoli Jr, Teixeira L. et al.: Pulmonary vein pulsatility
index. Arq. Bras. Cardiol. vol.81 no.6 São Paulo Dec. 2003
8. Sharma NC. Color Duplex Evaluation Of Flow Pulsatility In Portal Vein In
Healthy Adults and J Radiol Imag 2006 16:4:785-787
SUMMARY
PORTAL VEIN PULSATILITY INDEX AS RELEVANT MARKER FOR RIGHT
SIDE HEART FAILURE DISEASE
Simeon Siljanovski 1 , Petar Avramovski 1
1 Clinical Hospital – Bitola
The aim of the study was estimate hemodynamics parameters during right side
heart failure by Doppler. We estimate 60 patients, 34 male and 26 female, from 52 to 78
years age, with mean age of 65,5 years, classified in three subgroup because of them
heart failure stadium and 35 healthy objects, 16 male and 19 female, from 25 to 52 years
age, with mean age of 39,5 years. We got these results: Vmax=19,3±3,8cm/s;
Vmin=11,3±3,7cm/s and PI=0,41±0,09 at control group, but : Vmax1=15±2,1cm/s cm/s;
Vmin1=11±1,9cm/s and PI1=0,3±0,09 at first, Vmax2=13±2,4cm/s cm/s;
Vmin2=10±1,3cm/s and PI2=0,26±0,07 at second and Vmax3=10±2,2cm/s cm/s;
Vmin3=8±1,5cm/s и PI3=0,22±0,05 at third subgroup. We saw continuingly raising on
all Doppler vascular parameters during escalating of the disease, especially at pulsatility
index. The pulsatility index estimate is a relevant marker for right side disease diagnosing
and staging.
Key words: pulsatility index, portal vein, Doppler, heart failure.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER HEMATOLOGJI
DEFINIRAWE NA GENETSKIOT ENTITET CORE BINDING
FACTOR AKUTNI MIELOBLASTNI LEUKEMII (CBF-AML):
NA[I ISKUSTVA
Irina Panovska-Stavridis 1 , Arif Qatifi 1 , Martin Ivanovski 1 ,
Sawa Trajkova 1 , Lidija ^evreska 1
1 Univerzitetska Klinika za hematologija, Skopje

Irina Panovska-Stavridis
Univerzitetska Klinika za hematologija
Vodwanska 17, 1000 Skopje, R.Makedonija
Tel: +389 2 3 147 782
Faks:+ 389 2 3 111 749
E-mail:dr_irina@yahoo.com
REZIME: Vo ovoj trud gi prezentirame inicijalnite rezultati od
voveduvaweto na multimodalniot dijagnosti~ki pristap, sostaven od
specifi~ni hematolo{ki, imunolo{ki i molekularni analizi vo
dijagnostikata na pacientite so akutni leukemii, dizajniran so cel da
ovozmo`i definiraweto na specifi~ni prognosti~ki entiteti na akutni
leukemii, odnosno ‖Core binding factor‖ akutni mieloblastni leukemii
(CBF-AML). Vo studijata se vklu~eni 76 pacienti so akutna leukemija,
dijagnosticirani na Univerzitetskata Klinikata za hematologija, Skopje.
Kaj 64 pacienti e postavena dijagnoza na AML, a kaj 10(15,6%) od niv so
molekularni analizi so real time kvantitativna-polimeraza veri`na
reakcija (RQ-PCR) se potvrdi prisustvoto na fuzionite transkripti
AML1/ETO i CBF /MYH11. Utvrdenata incidenca na CBF-AML vo na{ata
studija se sovpa|a so o~ekuvanite rezultati od literaturata {to uka`uva
deka primenetiot mulitimodalen dijagnosti~ki pristap za akutnite
leukemii go podobruva dijagnosticiraweto na ovaa grupa na bolesti i
ovozmo`uva definirawe na genetski eniteti na AML so specifi~na
prognoza i nivna optimalna klini~ka startifikacija vo terapiskite
protokoli.
Klu~ni zborovi: akutna mieloblastna leukemija (AML), real time
kvantitativna-polimeraza veri`na reakcija (RQ-PCR), Core binding factor
(CBF, AML1/ETO, CBF /MYH11.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
VOVED

Genetskite alteracii se prisutni i se pri~ina za site akutni
leukemii. Abnormalnosti vo kariotipot se detektiraat kaj 55% od AML, kaj
okolu 60-80% B-ALL i kaj 35-60% na T-ALL. Kariotipskite abnormalnosti
imaat centralna uloga vo sovremenata klasifikacija i prognostika na
akutnite leukemii. Identifikuvani se specifi~ni genetski entiteti na
akutni leukemii koi se razlikuvaat po prognozata na bolesta i terapiskiot
pristap(1, 2, 3).
Dvete naj~esti citogenetski abnormalnosti kaj AML se rekurentnata
translokacija t(8,21) i inverzijata na 16 hromozom, inv(16) (1, 2). Se
sre}avaat kaj okolu 15% adultni AML, a incidencata im varira vo zavisnot
od vozrasta na pacientot. Kaj onie pomladi od 50 godini iznesuva okolu 20%,
a nad ovaa starosna granica e samo 6%. Ovie genetski abnormalnosti na
molekularno nivo se karakteriziraat so prekini vo genetskiot kod na
podedinicite na ‖core binding factor‖ (CBF) i rezultiraat so formirawe na
novi fuzioni geni AML1/ETO i CBF /MYH11, koi kodiraat fuzioni
transkripti koi ja naru{uvaat normalnata transkripcija vo kletkata i
posledovatelno ja suprimiraat normalnata diferencijacija na
hematopoetskite kletki (4, 5). Core binding factor (CBF) e kompleks od
transkripcioni faktori koi se vrzuvaat za DNK i se esencijalni za
regulirawe na genite koi u~estvuvaat vo normalnata hematopoeza, odnosno
ja reguliraat mieloidnata i limfoidnata diferencijacija i maturacija (3).
Rezultatite od klini~kite studii poka`uvaat deka pacientite so
CBF-AML imaat relativno povolna prognoza, odnosno mo`nost za
postignuvawe na kompletna remisija kaj >80% od pacientite i dolgotrajno 5
godi{no pre`ivuvawe bez bolest kaj 50%do 60% od pacientite (6).
Laboratoriskioto i klini~koto iskustvo uka`uva deka
potencijalnoto objasnuvawe za podobrata prognoza na pacientite so CBF-
AML se dol`i na dozno-zavisniot odgovor na tretmanot so ARA-C kaj ovie
pacienti. Doka`ano e deka kaj CBF-AML, sporedeno so ostanatite
entiteti na AML, blastnite kletki imaat zgolemena senzitivnost na ARA-
C, iako mehanizmot koi stoi pozadi ova seu{te e nepoznat. Maksimalnata
terapiska dobivka kaj CBF-AML se gleda samo kaj pacientite tretirani so
visoki dozi na ARA-C so {to e promenet i konceptot za primena na
alogenata transplantacija vo prvata remisija kaj ovoj genetski entitet na
AML (7). Od ova proizleguva potrebata za incijalno dijagnosticirawe na
abnormalnostite vo CBF so {to se obezbeduva individualiziran terapiski
pristap baziran na prognosti~kata stratifikacija na pacientot, {to
prestavuva i motiv za izrabotka na ovaa studija (7).
Vo ovoj trud gi prezentirame inicijalnite rezultati od voveduvaweto na
multimodalniot dijagnosti~ki pristap, sostaven od specifi~ni
hematolo{ki, imunolo{ki i molekularni analizi vo dijagnostikata na
pacientite so CBF-AML.
CEL NA TRUDOT

Cel na na{ata studija e da vovede metod za definirawe na ovoj
genetski enitet na AML so {to }e se ovozmo`i optimalna klini~ka
stratifikacija vo terapiskite protokoli na ovie pacienti.
MATERIJAL I METODI
Studijata e postavena kako prospektivna studija i vo nea se vklu~eni
76 posledovatelni pacienti, dijagnosticirani kako akutna leukemija na
Univerzitetskata Klinikata za hematologija. Srednata vozrast na
pacientite e 52,2 godini (opseg 16 do 80 godini). Dijagnozata kaj sekoj
pacient e postavena so pomo{ na standardni morfolo{ki i citohemiski
analizi na aspirati od koskenata srcevina spored kriteriumite na
Francusko-amerikansko-britanskata (FAB) studiska grupa i potvrdena so
imunolo{ki studii so proto~en citometar vo primeroci od periferna
krv/ili koskena srcevina spored preporakite na Evropskata grupa za
imunolo{ka klasifikacija na leukemiite (EGIL) i Britanskiot komitet
za standardi vo hematologijata(BCSH)(8). Morfolo{kite i citohemiskite
analizi na malignite kletki se izveduvaa vo koskeni aspirati oboeni po
metodot May Gruenwald Giemza (MGG) i mieloperoksidaza(POX),
nespecifi~na esteraza(EST) i PAS. Procentot na pozitivni kletki za
sekoe boewe poodelno, se analizira{e vo nad 200 neeritroidni kletki (8).
Imunolo{kite analizi se sostoea vo multiparametarska
imunofenotipizacija so proto~en citometar vo primeroci od polna krv
i/ili koskena srcevina, prethodno tretirani so rastvor za lizirawe na
eritoricitite (BD-Biosciensies, San Jose.CA. USA).
Imunofenotipizacijata se izveduva{e so proto~en citometar
CyAnADP (DAKO-Cytomation) na Institutot za Imunobiologija i humana
genetika, Medicinski fakultet, Skopje. Dobienite rezultati gi
analiziravme so poseben kompjuterski softver (Summit-Cytomation,
koristej}i ja CD 45 gejting strategijata (8).
Sekoj testiran primerok od koskena srcevina sodr`e{e pove}e od
20% blastni kletki (najgolem broj imaa >50% blasti). Primeroci od
pacientite so AML bea evaluirani za prisustvo na fuzionite traskripti
AML1/ETO i CBF /MYH11 so molekularnata analiza ‖Real time‖
kvantitativna - polimeraza veri`na reakcija (RQ-PCR) (9).
Izdvojuvaweto na mononuklearnite kletki, izoliraweto na RNK i
sintezata na komplementarnata DNK (kDNK) se izveduva{e spored
standardnite protokoli za za rabota vo Centarot za bio-molekularni nauki,
pri Farmacevtskiot fakultet, Skopje. RQ-PCR analizata se izveduva{e
vo smesa so vkupen volumen od 25µl od koi 5µl bea kDNK(ekvivalent na
100ng na RNK) (7), 12.5µl TaqMan Universal Master Mix (Applied Biosystems,
Foster City, CA, USA), 300nM prajmeri i 200nM TaqMan probi. Paralelno so
fuzioniot genski transkript amplificiravme i kontrolen genski
transkript, so cel korekcija na varijaciite vo kvalitetot i kvantitetot na
RNK. Kako kontrola go koristevme Abelson (ABL) genot, ~ie nivo na

God
.
ekspresija ne se razlikuva kaj zdravite kontroli i pacientite so leukemija.
Koristevme prajmeri spored preporakite vo literaturata. Pri
komparativnata analiza na podatoci, pragot na detekcija (Ct), be{e postaven
na 0.05 vo eksponencijalnata faza na krivite. Vakviot prag e voobi~aen naod
takanare~enite ‗creeping curves‘ (lizga~ki krivi) koi retko se pojavuvaat kaj
negativnite kontroli (9).
REZULTATI
Vo period od edna godina 76 pacienti so akutna leukemija bea
hospitalizirani na Univerzitetskata Klinika za hematologija, Skopje. Vrz
osnova na morfolo{kite, citohemiskite i imunolo{kite analizi kaj 64
pacienti be{e postavena dijagnoza na AML, 11 bea dijagnosticirani kako
akutna limfoblastna leukemija, a eden pacient kako bifenotipska akutna
leukemija. Analizite so metdot RQ-PCR poka`aa prisustvo na fuzioniot
transkript AML1/ETO kaj 3 (4, 7) pacienti, a na fuzioniot transkript
CBF /MYH11 kaj 7 (10, 9) pacienti. Zna~i vkupno 10 (15,6%) ispitanici od
na{ata serija bea definirani kako CBF-AML. Pozna~ajnite klini~ki i
laboratoriski karakteristiki na ovie pacienti se dadeni na Tabela 1.
Tabela1
Pol Hb
g/d
l
Lex10 9
/l
Karakteristiki na pacientite so CBF-AML
Tr
x10 9 /l
1 66 @ 8.2 3,5 19 55 M4 POX+;EST+
2 27 @ 8.3 74 27 90 M2 POX++
EST+
3 32 M 101 22,9 148 49 M2 POX+;EST+
4 64 M 5.3 80 158 98 M4 POX+;
EST++
5 40 M 140 8,1 3 85 M5 POX+;EST+
6 57 @ 94 1,8 37 0 MDS-
RAEB-T/
AML-
Bl(%) AML Citohemija Imunofenotip na blastna
kletka
M4Eo
POX+/- EST+/-
PAS+/-
7 43 @ 67 8,2 38 50 M4 POX+;
EST++
8 52 M 3.8 10-8 75 39 M2 POX++;
Auer
9 17 @ 71 6,4 16 73 M2 POX++;
EST+/-,
rods
HLA-DR + CD34- CD 117+ CD 15- CD
14+ CD 13+
CD 33+ CD 2- CD 7+ CD 19- CD
10- CD 56+ MPO+ TdT-
HLA-DR + CD34- CD 117+ CD 15- CD
14+ CD 13+
CD 33+ CD +- CD 7+ CD 19- CD
10- CD 56- MPO+ TdT+;Lyz+
HLA-DR+ CD 34- CD 117+ CD 15+
CD 14- CD 13+ CD 33+ CD 2- CD 7-
CD 19- CD 10- CD 56+MPO+ TdT-
HLA-DR+ CD 34- CD 117+ CD 15+
CD 14+ CD 13+ CD 33+ CD 2-
CD 7+ CD 19- CD 10- CD 56-MPO+
TdT- Lyz+
HLA-DR+ CD 34- CD 117+ CD
15+ CD 14+ CD 13+ CD 33+ CD 2- CD
7- CD 19- CD 10- CD 56-MPO+ TdT-
Lyz+
HLA-DR+ CD 34- CD 117+ CD
15+ CD 14- CD 13+ CD 33+ CD 2+- CD
7- CD 19- CD 10- CD 56-MPO+ TdT
HLA-DR+ CD 34- CD 117+ CD
15+ CD 14- CD 13+ CD 33+ CD 2+- CD
7- CD 19- CD 10- CD 56-MPO+ TdT-
Lyz+
HLA-DR+ D 34+ CD 117+ CD 15+
CD 14- CD 13+ CD 33+ CD 2- CD
7+ CD 19- CD 10- CD 56-MPO+
HLA-DR+ D 34+ CD 117+ CD 15+
CD 14- CD 13+ CD 33+ CD 2- CD 7-
Transkript
CBF /MYH11
CBF /MYH11
CBF /MYH11
CBF /MYH11
CBF /MYH11
CBF /MYH11
CBF /MYH11
AML1/ETO
AML1/ETO

PAS +/-
10 56 M 90 11 135 21 M1 POX++
CD 19- CD 10- CD 56-MPO+ TdT+
HLA-DR+ ;CD19; CD 34+ CD 117+
CD 15- CD 14- CD 13+ CD 33+ CD
10- CD 56-MPO+ TdT-
*Vrednosti pri inicijalnata prezentacija na bolesta (dijagnosticirawe)
Pacientite so AML bea tretirani so protokolite na EORTC za
AML, odnosno so induckiona terapija so Ara-C, Daunorubicin +/- Etopisid (3).
Statisti~kata analiza za opfatenosta so terapiskite protokoli na
pacentite so CBFAML sprema site ostanati AML poka`a homogenost vo
pogled na ovoj parametar, p>0,05. (X 2 test). Razlikata vo brojot na
indukcionite remsiii i pre`ivuvaweto pome|u pacientite so CBF-AML i
site ostanati AML e dadena na Grafikon 1. 79% od pacientite so CBF-AML
pre`ivuvaat 4 meseci vo sporedba so ostanatite AML pacienti od koi samo
50% pre`ivuvaat 4 meseci. Razlikata e statisti~ki signifikantna (Log-
Rank Test) (p = 0,04218).
Grafikon 1
Prikaz na Kaplan-Meier-ova kriva vo odnos na CBFAML i ostanatite AML
Cumulative Proportion Surviving
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
DISKUSIJA
Cumulative Proportion Surviving (Kaplan-Meier)
Complete Censored
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Time
ost anat i AML
CBFAML
AML1/ETO

Maksimalnata terapiska dobivka i povolnata prognoza kaj
pacientite so CBF-AML osobeno se evidentira vo seriite na pacientite
tretirani so standardna postremisiona terapija sostavena od multipni
ciklusi na visoki dozi ARA-C(1,5). Alogenata transplantacija na mati~ni
hematopoetski kletki (alo-TMHK) e najefikasniot antileukemi~en
tretman. No, pra{aweto kade treba da se primeni e sekoga{ otvoreno.
Najgolemata prednost na ovaa procedura e imunolo{ki posreduvaniot graft
sproti leukemija efekt na transplantiranite kletki koi go namaluvaat
zna~ajno rizikot od relaps i go prodol`uvaat periodot na pre`ivuvawe bez
bolest. Sepak golema e cenata, kako ekonomska taka i klini~kata, povrzana
so prefrlawe na pacientite od standardna hemoterapija na alo-TMHK (4, 5).
Zgolemeniot mortalitet (koj se dvi`i pome|u 10 do 40%) i morbiditet koja
se javuva kako rezultat na komplikaciite vrzani so transplantacijata, kako
{to se te{kite oportunistiki infekcii i graft sproti leukemija bolesta,
mo`e da gi poni{tat kompletno pridobivkite od namaluvaweto na rizikot
od relapsot (6). Kaj entitetite na AML koi imaat citogenetski
karakteristiki asocirani so povolna prognoza, kako {to se CBF-AML i se
nao|aat vo prva remisija na bolesta postojat izdr`ani argumenti alo-
TMHK i avtolognata transplantacija da ne se primenat kako
konsolidaciona terapija. Kaj CBF-AML rizikot za relaps se dvi`i pome|u
35 do 40% i rezultatite od randomiziranite studii ne poka`uvaat nikava
pridobivka za pacientite so CBF-AML koi se opfateni so ovoj terapiski
pristap vo prvata remisija, sporedeno samo so primena na standardnata
hemoterapija (7). Prednostite koi gi nudi alo-TMHK kaj ovaa grupa na
pacienti izbalansirani so rizikot koj go nosi intervencijata ne
poka`uvaat nikava prednost za ovoj terapiski modalitet vo odnos na
standardnata hemoterapija. Mo`nosta za izlekuvawe na pacientite so CBF-
AML samo so intenzivna hemoterapija e dovolen argument tie da se
po{tedat od toksi~nosta na kosolidirawe so transplantacija vo prvata
hematolo{ka remisija(3,4,5,6,7). Osnova na sovremeniot koncept za
individualizirawe na terapiskiot pristap kon pacientite so AML e
evaluacija na pacientite za prisustvo na brojnite identifikuvani
molekularni markeri i definirawe na gentetski prognosti~ki i terapiski
entiteti na akutna leukemija. Odredeni morfolo{kite i citohemiskite
ispituvawa na koskenata srcevina kaj pacientite so AML mo`e da
indiciraat CBF-AML, no ne se dovolni za potvrda na dijagnozata. Isto
taka, leukemija asociraniot imunofenotip ~estopati e visoko specifi~en
za CBF-AML; t(8;21) e asocirana so koekspresija na CD19(4,6), {to be{e
potvrdeno i kaj eden pacient od na{ata serija na ispitanici, a poretko se
sre}ava i koekspresija na CD56(4,6); isto taka evidentiarna kaj eden na{
pacient. Morfologijata na slu~aite na AML definirani so inv (16) e
specifi~na i asocirana so prisustvo na varijabilno koli~estvo na
eozinofili vo site stadiumi na maturacija vo koskenata srcevina, no
nekoga{ nivniot broj e i pod 5% (5). Vo na{ata studija kaj 3 (42,7%) ima{e
nazna~ena eozinofilija vo koskeniot aspirat.

Sigurna potvrda za postavuvawe na dijagnoza na CBF-AML e
detekcija na genetskite markeri na ovie bolesti. Klasi~nite ciotogenetski
analizi ne ovozmo`uvaat to~no i precizno definirawe na site slu~ai na
CBF-AML. Na primer, so ovoj tip na analizi, inv(16) mo`e da se previdi,
bidej}i prestavuva mnogu suptilna promena (5). Isto taka, rezultatite od
literaturata uka`uvaat deka kaj del od pacientite koi imaat morfologija
koja sugerira prisustvo na t(8;21), mo`e da se pozitivni za AML1/ETO
transkriptot, a citogenetski da se negativni za translokacijata t(8;21) (6).
Molekularnata evaluacija za prisustvoto na transkriptite AML1/ETO i
CBF /MYH11 e suveren metod za dijagnosticirawe na CBF-AML (5).
Vo na{ata studija so pomo{ na molekularniot metod RQ-PCR 10
(15,6%) pacienti bea dijagnosticirani kako CBF-AML. Podatokot deka
incidencata na AML1/ETO se dvi`i okolu 5-12%, a incidencata na
CBF /MYH11 od 10-12%, sporedeno so na{ite rezultati ja potvrduva
senzitivnosta na primenetiot esej vo na{ata studija (3). Kaplan-Meier-ovata
kriva na paceintite so CBF-AML vo na{ata poka`uva statisti~ki
signifikantno podobro pre`ivuvawe na ovaa grupa pacienti, sporedeno so
ostanatite AML.
Rezultatite od pove}e longitudinalni studii uka`uvaat deka
detekcija na nivoto na transkriptite kaj CBF-AML vo tekot na tretmanot
e zna~aen prognosti~ki faktor za pre`ivuvaweto na pacientite i igra
uloga pri donesuvaweto na odluka za ponatamo{niot tek na lekuvaweto. Cel
na sovremenata terapiska strategija za AML e postignuvawe i odr`uvawe na
molekularna remisija, {to e ve}e postignato kaj eden pacient vklu~eni vo
na{ata studija(1,2,5).
Na{ite rezultati indiciraat deka mulitmodalniot dijagnosti~ki
pristap za AML prika`an vo na{ata studija ovozmo`uva precizna genetska
rizik stratifikacija na pacientite so AML i individualizirawe na
terapiskiot pristap za sekoj pacient.
REFERENCI
1. Ko~ova M. Citogenetski ispituvawa vo dijagnozata, klasifikacijata,
sledeweto i terapijata na leukemiite.God Zb Med Fak 1984;30(2):233-238.
2. Ko~ova M. Zna~eweto na hromozomskite aberacii za dijagnozata,
klasifikacijata, evaluacijata na terapijata i prognozata na akutnite
leukemii. Mak Med Pregled 1989;3-4:87-89.
3. Speck NA, Gilliland DG. Core-binding factors in haematopoiesis and leukaemia.
Nat Rev Cancer 2002; 2:502–513.
4. Udayakumar AM, Alkindi S, Pathare AV, Raeburn JA. Complex t(8;13;21)
(q22;q14;q22)-a novel variant of t(8;21) in a patient with acute myeloid leukemia
(AML-M2). Arch Med Res 2008; 39:252–256.
5. Monma F, Nishii K, Shiga J, et al. Detection of the CBFB/MYH11 fusion gene in de
novo acute myeloid leukemia (AML): a single-institution study of 224 Japanese
AML patients. Leuk Res 2007; 31:471–476

6. Gamerdinger U, Teigler-Schlegel A, Pils S, et al. Cryptic chromosomal aberrations
leading to an AML1/ETO rearrangement are frequently caused by small insertions.
Genes Chromosomes Cancer 2003; 36:261–272.
7. Mrozeka K, Marcuccia G, Paschka P, and. Bloomfield CD. Advances in molecular
genetics and treatment of core-bindingfactor acute myeloid leukemia. Current
Opinion in Oncology 2008; 20:711–718
8. Panovska-Stavridis I, Cevreska L, Trajkova S, et al. Preliminary Results of
Introducing the Method Multiparameter Flow Cytometry in Patients with Acute
Leukemia in the Republic of Macedonia. Maced J Med Sci. 2008; 1(2):36-43.
9. Beillard E, Pallisgaard N, van der Velden VHJ, Bi W, Dee R, van der Schoot E,
Delabesse E, Macintyre E, Gottardi E, Saglio G, Watzinger F, Lion T, van Dongen
JJM, Hokland P, Gabert J. Evaluation of candidate control genes for diagnosis and
residual disease detection in leukemic patients using RQ-PCR – a Europe against
cancer program. Leukemia (2003) 17, 2474–2486.
SUMMARY
DEFINING THE GENETIC ENTITY CORE BINDING FACTOR ACUTE
MYELOBLASTIC LEUKEMIAS (CBF-AML): OUR EXPERIENCES
Irina Panovska-Stavridis 1 , Arif Ljatifi 1 , Martin Ivanovski 1 , Sanja Trajkova 1 ,
Lidija Cevreska 1
University Clinic of Haematology Skopje
In this paper we present the initial results of the introducing of the multimodal
diagnostic approach comprise of specific hematological, immunological and molecular
analyses aimed to define specific prognostic entities of acute leuekemias ―Core binding
factor‖ acute myeloid leukemias (CBF-AML). A total of 76 patients with acute leukemia
who were diagnosed at the University Clinic of Hematology-Skopje were included in our
study. The AML was established in 64 patients. In 10(15,6%) patients the presence of the
fusion transcripts AML1/ETO and CBF /MYH11 was confirmed by using Real time
quantitative polymerase chain reaction (RQ-PCR). Our initial results are consistent with
literature data and indicate that our applied multimodal diagnostic approach improved the
diagnosis of those specific genetic entities of AML and allows individual clinical
stratification in treatment protocols of the patients.
Key words: ―Core binding factor‖ (CBF), acute myeloid leukemias (AML), Real time
quantitative polymerase chain reaction (RQ-PCR), AML1/ETO /MYH11.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER PSIKIATRI
MEDICUS
PSIKOTRAUMA DHE VLERËSIMI I PASOJAVE TË SAJ NDËR GJENERATA
Ariel Çomo 1 , Anastas Suli 1 , Gentian Vyshka 2 , Elizana Petrela 3
1 Klinika Universitare e Psikiatrisë, QSU ―Nënë Tereza‖, Tiranë
2 Seksioni i Fiziologjisë, Fakulteti i Mjekësisë, UT
3 Departamenti i Shëndetit Publik, Fakulteti i Mjekësisë, UT
Ariel Çomo MD
Rr. E Dibrës 371, Tiranë
Tel. ++355 682099720
e-mail. acomo_2000@yahoo.com
REZYME: Çrregullimi posttraumatik i stresit u studiua në një grup fëmijësh pasardhës
të familjeve të traumatizuara nga regjimi komunist. Rezultatet sugjerojnë që situata
emocionale e fëmijëve mund të influencohet nga simptomatologjia e prindërve të tyre.
Fëmijët që rrjedhin prej familjeve të cilat iu kanë mbijetuar torturës, mund të përbëjnë një
grup me risk të lartë. Brenda këtij grupi mund të studiohen diferencat ndërpersonale kah
influencimi ose jo prej faktorëve të riskut, të cilët çojnë në shfaqjen e ÇSPT ose jo.
Studime më të detajuara duhen bërë për të skanuar nëngrupe, si psh. të përbëra vetëm nga
djem ose vetëm nga vajza, ose duke krahasuar familjet të cilat kanë vuajtur burgime me
familjet e internuara.
Fjalë kyç: Çrregullimi i stresit post-traumatik, psikotrauma, faktorët stresorë, tortura,
keqtrajtimi
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE

Bindja e përgjithshme e psikologëve dhe psikiatërve është që shëndeti psikologjik
nuk mund të mos sfidohet nga goditje sistematike dhe të njëpasnjëshme të cilat kanë qenë
të pranishme përgjatë vijës historike zhvillimore të individit dhe/ose shoqërisë. Rasti i
traumave masive sociale në shoqërinë shqiptare – si pasojë e sistemit politik gjatë
pesëdhjetë viteve që pasuan Luftën II Botërore – i përket asaj që autorja Terr (3, 4) e
përkufizon në TIPIN E DYTË të traumas, e cila përfaqësohet pikërisht nga ‗goditje të
jashtme të forta, të tejzgjatura apo të përsëritura‘ të cilat shpesh rezultojnë në
çrregullime të personalitetit.
Është e mundur që mbi një përfundim të tillë të hipotezohet se ekspozimi i
përsëritur dhe i tejzgjatur në kohë ndaj ngjarjeve ekstreme si: shtypja, konfliktet e
armatosura, dhuna e organizuar, dhuna urbane dhe krimi, dhuna në familje, etj. të ketë
kontribuar në ndryshime të thella të karakterit dhe natyrës së individit në shoqërinë
shqiptare. Kjo bëhet edhe më shqetësuese nëse merret parasysh se ndryshime të tilla si
rezultat i traumës dhe stresit traumatik të vazhduar dhe të shumëfishtë janë edhe më të
thella tek fëmijët, dhe se ato mund të rezultojnë në probleme të rënda të personalitetit
madje para moshës 5 vjeçare (3).
Gjithsesi problemi i stresit dhe traumës në Shqipëri mbetet një fushë e patrajtuar
gjerë si në drejtim të shpeshtësisë së ngjarjeve stresante e traumatike ashtu edhe në atë të
pasojave që rezultojnë prej tyre.
Konceptet teorike të traumës dhe stresit
Koncepti i traumës
Sipas Fjalorit të Websterit, cituar nga E. Montgomery (1998), fjala ‗traumë‘
përdoret si për reagimet fizike dhe për ato psikologjike: ―a. një dëmtim (si plagë) e indeve
të gjalla të shkaktuar nga një agjent i jashtëm, b. një gjendje e çrregulluar psikike ose
sjellore që vjen nga një stres mendor apo emocional apo një dëmtim fizik”, ashtu edhe
për agjentin që e shkakton “një agjent, forcë, apo mekanizëm që shkakton traumë‖.
Ky kuptim i dyfishtë përfshin njëfarë konfuzioni, pasi i përdorur kështu, koncepti
i takon si reagimit edhe faktorit nxitës, dhe shpesh nuk përcaktohet qartë se cilit i
referohet. Në këtë kontekst, termi traumë i referohet vetëm reagimeve psikologjike që
vijnë nga ngjarjet e dhunshme, ndërkohë që agjenti i jashtëm sapo tregohet se shkakton
traumë etiketohet si traumatik (7).
Sipas Manualit Diagnostik dhe Statistikor të Çrregullimeve Mendore, Volumi IV
(1), specifikimi i Çrregullimit të Stresit Post-Traumatik është: një stresor traumatik
ekziston nëse një individ përjeton ose është dëshmitar direkt i një ngjarjeje që përfshin
vdekjen apo dëmtime serioze aktuale apo të nënkuptuara, ose kërcënime të tjera ndaj
integritetit të tij fizik.
Në një përcaktim më të gjerë të ―traumës psikike‖, Lenore Terr thekson se trauma
shfaqet kur ―një goditje ose seri goditjesh të papritura, të menjëhershme, të
papërballueshme, intense emocionale e sulmojnë personin nga jashtë‖ (3, 4). Terr shkon
më tej duke vënë theksin në rolin e ndjenjës së pandihmës gjatë përvojës, një ndjenjë e të
qenurit krejtësisht i paaftë për të ndikuar mbi situatën që do ta shpjerë në traumatizim.
Megjithëse përcaktimi i Terr lejon përfshirjen e ngjarjeve që nuk janë
domosdoshmërisht të kufizuara në kërcënimin apo dëmtimin trupor, ajo e diferencon
―traumën‖ nga ―streset e jetës‖. Sipas Terr ―…streset e jetës nuk janë traumë

psikologjike. Stresi ndryshon nga një përvojë e vetme e papërballueshme apo një seri
ngjarjesh të tmerrshme. Stresi duhet të pritet gjatë një fillit të zakonshëm të jetës. Ngjarjet
traumatike jo.‖ (3, 4, 5). Kjo sepse trauma kërkon një numër përbërësish, si shfaqjen e
menjëhershme e të paparashikuar, ndjenjat e pandihmës dhe një ngjarje apo seri ngjarjesh
të jashtëzakonshme dhe atipike.
Thelbi i traumës duket se lidhet me faktin se ngjarja shprish në mënyrë
domethënëse funksionimin e individit, pavarësisht nga fakti nëse njerëz të tjerë nga jashtë
mund të mos e shohin situatën si traumatike.
Përpjekjet për të kuptuar traumën bëhen edhe më të ndërlikuara kur e sheh atë në
një perspektivë zhvillimi (9, 11). Psh, në aplikimin e perspektivës së zhvillimit në
konceptimin e ofruar nga Janoff-Bulman (4, 12), ngrihen pyetjet se si mund të ndikojë
niveli i zhvillimit në aftësinë e individit për të kuptuar se besimet bazë të tij/saj për botën
janë sfiduar. Nuk është aspak e papritshme që trauma mund të përjetohet mjaft ndryshe
në varësi të nivelit të zhvillimit të individit dhe aftësisë së barabartë për të procesuar
ngjarjen. Psh, foshnjet varen nga kujdestarët për të nxjerrë një kuptim të situatave që
përfshijnë pasigurinë dhe risqet (2, 10). Fëmijët parashkollorë fillojnë t‘i përgjigjen
sinjaleve mjedisore dhe të përpiqen të kërkojnë mbështetje nga figurat kujdestare (2, 8,
9). Në vitet e shkollës, fëmijët bëhen më pak të varur nga sinjalet e kujdestarëve dhe më
të pavarur në vlerësimet e tyre të kërcënimeve. Në adoleshencë, siguria më e madhe në
vlerësimet e kërcënimit, si edhe niveli më i lartë i të kuptuarit të pasojave të kërcënimit
janë të dukshme (7, 11).
Ngjarjet traumatike mund të ndikojnë zhvillimin emocional, konjitiv dhe moral të
fëmijës sepse ndikojnë vetë-perceptimin si edhe pritshmëritë që fëmija ka për veten e të
tjerët (―modeli i brendshëm funksional‖ i fëmijës) (4, 6).
Çrregullimi i Stresit Post-Traumatik
Koncepti i ÇSPT është zhvilluar mbi studimet me veteranë vietnamezë, dhe është
përfshirë në DSM-III (1) në vitin 1980 si një diagnozë psikiatrike. Gjatë kohës që
konsiderohej si një kategori diagnostikuese, ÇSPT është parë si çrregullim tek të rriturit,
pra i pazbatueshëm për të kuptuar përgjigjet e fëmijëve ndaj stresit. Kryesisht me anë të
punës së hershme të Terr (2, 3, 5, 11), me viktima të traumatizuara, simptomat e veçanta
të stresit post-traumatik në fëmijëri u identifikuan dhe u përfshinë në DSM-III-R (1), dhe
më tej u ripunuan e u përfshinë në DSM-IV (1).
Problemet post-traumatike të zhvillimit
Kur fëmijët i ekspozohen ngjarjeve traumatike procesi i zhvillimit pëson një
goditje dhe ata përjetojnë vështirësi të menjëhershme e të mëvonshme në përballjen me
detyrat e fazave të zhvillimit (11).
Pohohet se fëmijët nuk ndikohen në mënyrë pasive, por i përpunojnë përvojat e
tyre duke i brendësuar në një kontekst tashmë të formuar social (12). Konceptimi social i
dhunës ka rëndësi parësore për të kuptuar pasojat afatgjata të përjetimit të dhunës (3, 9).
Tortura si trauma ekstreme
Të persekutuarit politikë në Shqipëri përfaqësojnë një grup njerëzish të cilët kanë
vuajtur forma të ndryshme të torturës gjatë periudhës së diktaturës komuniste të vendosur
pas Luftës II Botërore. Të dhënat zyrtare flasin për rreth 43.000 individë të përfshirë në

procese persekutimi politik. Personat që konsideroheshin të rrezikshëm politikisht
dënoheshin me vdekje, burgoseshin, internoheshin ose diskriminoheshin me metoda të
shumëllojta. Familjarët e të dënuarve me vdekje apo e të dënuarve me burgim
zhvendoseshin në fshatrat më të largëta, detyroheshin të punonin në bujqësi ose në
miniera, shpeshherë nën vëzhgimin e policisë.
Një literaturë e gjerë na ofron sugjerimin se traumatizimi i prindërve mund të ketë
ndikim të rëndësishëm në krijimin e simptomave të lidhura me përjetimet traumatike të
një fëmijë.
Studime të mira tregojnë një vulnerabilitet (mundësi për t‘u ndikuar) në rritje,
incidencë më të lartë të Çrregullimit të pas Traumës (PTSD) dhe psikopatologji të tjera te
fëmijët e rritur të të mbijetuarve kur përballen me stresin ose me situata të rënda që
kërcënojnë jetën. Disa tregojnë një mundësi më të madhe për shfaqjen e depresionit,
ankthit dhe sjelljeve të keqadaptuara, të tilla siç mund të jetë çrregullimi i sjelljes,
problemeve që kanë të bëjnë me personalitetin, maturitet jo i plotë, varësi e tepruar dhe
probleme me aftësinë e menaxhimit të situatave prej tyre.
STUDIMI YNË
Studimi i kryer është hapi i parë në ndihmë të këtij grupi vulnerabël
pasardhësish të ish të përndjekurve politikë të periudhës së komunizmit.
Qëllimi i studimit ishte të mblidhte të dhëna rreth vështirësive emocionale të
fëmijëve të të mbijetuarve të torturës gjatë diktaturës 50-vjeçare në Shqipëri.
Qëllimet e studimit ishin të identifikonin:
- Shkallën e traumatizimit te të mbijetuarit e torturës dhe shqetësimet e tyre
psikologjike.
- Nëse ka ndonjë lidhje midis shkallës së traumatizimit prindëror dhe vështirësive
emocionale të fëmijëve të tyre të ndikuara nga simptomat e prindërve të tyre.
Në studim u vlerësua traumatizimi prindëror. Interesi ynë u fokusua në
përcaktimin nëse fëmijët e të mbijetuarve të torturës do të ishin më të predispozuar për të
zhvilluar PTSD në situata apo ngjarje stresante.
METODA
Ky është një studim krahasimor transversal ndërmjet dy grupeve të dy gjeneratave të
ndryshme: individë që kanë perjetuar traumë ekstreme dhe fëmijë të tyre.
Pjesëmarrësit në studim u përzgjodhën nga një listë paraprake pjesëmarrësish
potencialë (1236 persona) të identifikuar prej listës zyrtare të ish të përndjekurve politikë
në Shqipëri (rreth 43000) pas përdorimit të kritereve: - (a) burgim/internim pas 1970-tes,
dhe (b) në momentin e burgim/internimit jo më të vjetër se 30 vjeç, (c) ka aktualisht të
paktën 1 fëmijë të moshës nën 18 vjeç.
Grupi i pjesëmarrësve potencialë përfshiu 489 persona prej të cilëve u kontaktuan në
mënyrë rastësore personat prej të cilëve u morr miratimi i përfshirjes në studim deri në
plotësimin e numrit 150. Vetëm 12 persona nuk pranuan të merrnin pjesë, 6 prej të cilëve
për arsye shëndetësore të lidhur me ta ose një person familjeje.

Në total numri i personave të përfshirë në analizë ishte 149 (respektivisht për
gjeneratën e pare dhe të dytë) pasi vetëm të dhënat e vetëm 1 familjeje nuk mund të
përdoreshin për shkak plotësimi.
Instrumentat
Për prindërit
Synonin të mblidhnin të dhëna mbi:
- lloji dhe historia e traumës
- simptomatologjia e lidhur me PTSD
- cilësia e jetës dhe përceptimi mbi veten
Protokolli i pyetësorëve të përdorur përfshinte: Pyetësori Intervistues Preliminar 1.1
(RCT-2003), Shkalla e vlerësimit të Ambientit Familjar (FES), WHO-QOL (versioni i
shkurtuar), Shkalla Diagnostike e Stresit Traumatik (PSDS).
Karakteristikat e detajuara psikometrike të këtyre instrumentave janë përmendur
gjetiu (2).
Për gjeneratën e dytë (fëmijë - adoleshentë)
Synonin të mblidhnin të dhëna mbi:
- ngjarjet e tyre traumatike
- reagimet emocionale
Instrumentat e përdorur ishin UCLA PTSD Index (për DSM-IV), FES (form R) dhe
STAIC. Karakteristikat e detajuara psikometrike të këtyre instrumentave janë përmendur
gjetiu (2).
Analiza e të dhënave
Në përshkrim variablash është dhënë ‗mean‘ dhe deviacionet standarte. Korelacionet
kanë vënë në punë koeficientët Kendall e Spearman. Për variablat kategorike – teste x 2 .
Vlefshmëria statistikore në nivel 95%. Analiza statistikore është bërë në SPSS.
REZULTATET
Përshkrimi i grupit të prindërve
Në këtë studim grupi u përbë nga 149 individë, me një mesatare moshe 51,5 vite;
grupi u predominua nga meshkujt (64%) krahasuar me femrat (36%).
Shkallët e cilësisë së perceptuar të jetës (QOL – quality of life) dhe cilësisë së jetës
bazuar mbi shëndetin (Health related to QOL) u aplikuan tek të gjithë pjesëtarët e grupit
në studim. U vu re se 38 (25.5%) e prindërve të grupit të studimit paraqisnin një cilësi
jete të keqe; 7,35% e tyre kishin një funksionim social të varfër; 3,35% e tyre kishin një
funksionim psikologjikisht të dëmtuar dhe 2,68% referuan një funksionim fizik dhe
mjedisor të mangët dhe/ose të pamjaftueshëm.

Në drejtim të traumës së vuajtur prej grupit të prindërve, predominon ajo e torturës.
Kështu psh. 66% e individëve referon se kanë qenë goditur drejtpërdrejt me mjete të forta
në kokë. Në grupin e studimit të prindërve 66% rezultuan të kishin qenë burgosur gjatë
periudhës së komunizmit, ndërsa 46% e totalit kishin qenë internuar (një nëngrup i
mbivendosur këtupari ka vuajtur si burgosjen ashtu edhe internimin).
Përpos kësaj u studiuan edhe ngjarjes mjedisore traumatike; tortura u referua në 98%
të pjesëtarëve të grupit studimor të prindërve, por 80% e tyre referuan edhe ‗prani në një
zonë luftimesh apo përfshirje direkte në shkëmbim zjarri‘.
Ndërmjet personave që referuan një ngjarje traumatike, 93% e tyre referuan ta kishin
përjetuar këtë ngjarje më shumë se pesë vjet të shkuara; vetëm 2% e tyre e sugjeruan
shfaqjen e ngjarjes traumatike në gjashtë muajt e shkuara.
Simptomat e ri-përjetimit të ngjarjes traumatike: ‗Mendime të këqija a shqetësuese
lidhur me goditjen e marrë‘ në 44% të personave; ‗Ëndrra të këqija apo makthe që lidhen
me traumën‘ në 5%.
Simptoma të shmangies: ‗Shmangia e bisedës apo e diskutimit lidhur me ngjarjen‘ në
6% të personave, ‗Paaftësia për të kujtuar tërësisht ngjarjen‘ në 6%, ‗Mpirje emocionale‘
në 7% të tyre.
Simptoma të vigjilencës së alteruar: ‗Irritueshmëri‘ në 6%, ‗vështirësi në përqëndrim‘
në 7% etj. (shih grafikun më poshtë).
Korrelimet
Rezultoi të kishte një korrelim sinjifikant ndërmjet simptomave disociative dhe
simptomatologjisë së PTSD (post-traumatic stress disorder) apo të ÇSPT (çrregullimit të
stresit post-traumatik) me një p = 0,029.
Korrelim sinjifikant rezultoi të kishte edhe ndërmjet QOL (Cilësisë Së Jetës) dhe
ÇSPT, me një koeficient korrelimi të Kendall = 0,014.

Ne u përpoqëm të kuptonim me cila formë torture parathonte më shumë
zhvillimin e ÇSPT (faktor prediktiv).
Rezultoi që ndërmjet të gjitha formave të torturës fizike, korrelime sinjifikante
ndërmjet kësaj forme të caktuar dhe pranisë së ÇSPT kishte:
1- varja nga këmbët (p=0,017)
2- izolimi në një qeli për më shumë se tre ditë (p=0,043)
3- abuzimi seksual (p=0,023)
Përshkrimi i grupit të fëmijëve
Në studim u përfshinë 149 fëmijë të ish-të persekutuarve politikë (të burgosur ose të
internuar). 127 ishin adoleshentë (18 meshkuj dhe 109 femra) dhe 22 fëmijë (14 meshkuj
dhe 8 femra).
Në grafikun e mësipërm paraqiten raportet në shpërndarjen e seksit tek nëngrupet me
ose pa (Po dhe Jo) PTSD.
Ngjarjet stresante të referuara nga adoleshentët pasardhës të ish-të persekutuarve
politikë ishin: ‗Prania në një vend ku luftohet‘ 80%; ‗Shikimi i një vrasjeje‘ 56%;
‗Shikimi i drejtpërdrejtë i keqtrajtimit që po i bëhet një anëtari të familjes‘ 34%; ‗Rrahja
e rëndë brenda në shtëpi‘ 21% e tyre, si dhe disa situata të tjera të referuara me një
frekuencë më të ulët.
Ngjarjet më stresante të referuara nga fëmijët kishin të bënin me: ‗Prania në një vend
ku luftohet‘ 71%; ‗Përfshirja në një aksident të rëndë‘ 62%; ‗Dëgjimi mbi vdekjen apo
plagosjen e dikujt tjetër‘ 57% etj.
Pajtuar me shkallën e përdorur nga Frederick dhe Pynoos në Indeksimin e
Reagueshmërisë për ÇSPT (Reaction Index in UCLA [University Centre Los Angeles]
PTSD – 4, 5, 8) u kategorizuan se vuanin nga ÇSPT:
a. 83 e pasardhësve adoleshentë (65%) rezultuan me ÇSPT formë
klinikisht e plotë; prej tyre 81% ishin femra dhe 19% meshkuj
b. 12 adoleshentë u klasifikuan me ÇSPT jo të plotë [të pjesshëm]

DISKUTIM
c. 2 fëmijë u kategorizuan me ÇSPT formë klinikisht të plotë; 18 të
tjerë me formë të pjesshme.
Ky studim është përpjekja e parë për vlerësimin e ekspozimit ndaj traumës dhe
zhvillimit të PTSD në një grup specifik – ish të përndjekurit dhe të mbijetuarit e traumës
si dhe ndikimi i traumës te fëmijët e tyre.
Në fillim morrëm grupin e të internuarve politikë si një grup kontrolli krahasimi
dhe menduam që janë dy grupe të ndryshme. Por gjatë analizës së parë u vu re që edhe
midis këtij grupi kishte torturë, kështu që u detyruam t‘i bashkojmë të dy grupët në një të
vetëm.
Popullata e marrë në studim raportoi një numër të lartë ngjarjesh traumatike, duke
përfshirë këtu edhe metodat e torturës.
Siç u vu re nga rezultatet tortura ishte e përhapur më një përqindje të madhe në
grupin e prindërve. Format më të përhapura të saj ishin tortura fizike e shoqëruar me
torturën psikologjike, prej të cilave më e zakonshmja ishte të qënit apo observimi i
torturës se një familjari.
Nga ky studim doli se kur janë të kombinuara tortura fizike, abuzimi seksual dhe
tortura psiklogjike, mundësia për t‘u zhvilluar PTSD (për prindërit) është më e madhe.
Pasojat psikologjike të rezultuara te prindërit, në një shoqëri pas diktaturës, e
bëjnë të vështirë për të dalluar qartë midis pasojave të torturës vetëm gjatë burgosjes apo
internimit dhe pasojave të të ashtuquajturës ‗luftë e ‗97‘ më vete apo stresorëve të
ndryshëm në një gjendje pas lufte.
Rezultatet tregojnë për nivel të lartë të PTSD te prindërit me simptoma të
ndryshme të ripërjetimit, shmangies dhe stimulimit.
Nga këto rezultate del se ish të persekutuarit vuajnë nga frikëra të ndryshme, kanë
një prirje depresive dhe frenim në jetën shoqërore dhe funksionimin e tyre të
përgjithshëm. Ata prindër që paraqesin simptoma të PTSD e perceptojnë cilësinë e jetës
negativisht.
Fëmijët e ish të persekutuarve paraqitën paqëndrueshmëri emocionale ose
simptoma somatike. Faktorët prindërorë të tillë si simptomat e PTSD ndikonin shumë në
prirjen e fëmijëve të tyre për të zhvilluar PTSD.
Ishte interesante të shihej midis fëmijëve vulnerabiliteti i vajzave në krahasim me
djemtë për të zhvilluar PTSD.
Të dhënat e studimit tonë tregojnë vulnerabilitet në rritje të fëmijëve për të
zhvilluar PTSD kur ata përballen me situata apo me ngjarje stresante dhe i tillë ishte
lidhja midis zhvillimit të PTSD dhe përjetimit të një aksidenti me makinë.
Prindërit dhe fëmijët e tyre referuan apo sollën në studim përjetimin e ngjarjes më
të rëndësishme që ka ndodhur vitet e fundit ‗luftën‘, e cila mund të shpjegohet me
situatën e vështirë politike të krijuar në Shqipëri dhe ‗përdorimin e lirë të armëve‘ gjatë
kësaj periudhe, e ashtuquajtur ‗lufta e vitit 1997‘.
KONKLUZIONE

REFERENCAT
Gjendja emocionale e fëmijëve mund të ndikohet fuqimisht nga simptomat e
prindërve të tyre.
S‘andejmi del e qartë nevoja e ndihmës për këtë grup fëmijësh, për të
përmirësuar vështirësitë emocionale dhe ato të sjelljes, apo simptomat e
PTSD.
Fëmijët e të mbijetuarve të torturës mund të jenë një grup me rrezik të lartë,
brenda të cilit ne mund të eksplorojmë diferencat individuale që kanë të bëjnë
me faktorët e rrezikut për të zhvilluar PTSD.
Ekzaminime të mëtejshme janë të nevojshme ndër nëngrupet, si p.sh. midis
vajzave dhe djemve, midis atyre që kanë qenë në burg dhe atyre që kanë qenë
në internim, dhe një grupi kontrolli ‗të shëndoshë‘.
1. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fourth edition (DSM-IV),
American Psychiatric Association, 1994
2. ARCT, ARCT History of Establishment‘ – Rehabilitation No. 1, Tirana 2003.
3. Dent, O. F., Tennant, C. C. & Goulston, K, J (1987). Precursors of depression in
World War II veterans 40 years after the war. Journal of Nervous and Mental
Disorders 175, 486-490.
4. Last, U. Kein, H. Impact of Parental Holocaust Traumatization on Offsprings‘
Reports of Parental Child-Rearing Practices. Journal of Youth and Adolescence
1984; 13:267-283.
5. Needs Assessment and Memorisation, ARCT/RCT Project, 1999-2001, Tirana.
6. Rakoff, V., Sigal, J.J., & Epstein, N. (1976). Children and families of
concentration camp survivors. Canada's Mental Health, 14, 24-26.
7. Rosenheck, R. & Nathan, P. (1985). Secondary traumatization in the children of
Vietnam veterans with posttraumatic stress disorder. Hospital and Community
Psychiatry, 36, 538-539.
8. Sigal, J.J., Weinfeld, G. (1985). Control of aggression in adult children of
survivors of the Nazi persecution. Journal of Abnormal Psychology, 94, 556-564.
9. Solomon, Z., Kotler, M., Mikulincer, M. (1988). Combat-related posttraumatic
stress disorder among second-generation Holocaust survivors: Preliminary
findings. American Journal of Psychiatry, 145, 865-868.
10. Yehuda R., J. S., M Wainberg, K Binder-Brynes, T Duvdevani "Vulnerability to
posttraumatic stress disorder in adult offspring of Holocaust survivors." American
Journal of Psychiatry, 155, 1998a, 1163-1171.
11. Zeiss, R. A. & Dickman, H. R. (1989). PTSD 40 years later. Journal of Clinical
Psychology 45, 80-87.
12. WHOQOL Group. Development of the World Health Organization WHOQOL
BREF quality of life assessment. The WHOQOL Group. Psych. Med. 1998;
28:551-8.
SUMMARY

PSYCHOTRAUMA AND ITS CONSEQUENCES
THROUGH THE GENERATIONS
Ariel Çomo 1 , Anastas Suli 1 , Gentian Vyshka 2 , Elizana Petrela 3
1 Clinic of Psychiatry, UHC ―Mother Theresa‖, Tirana
2 Departamen of Fiziology, Medical Faculty, UHC, Tirana
3 Departament of Public Health, Medical Faculty, UHC, Tirana
Posttraumatic stress disorder (PTSD) in a group of youngsters descending from
traumatized families has been examined in the present study. The results suggest that the
emotional situation of the children might be influenced from the symptoms their parents
are suffering and exposing. The children descending from families that survived
situations of torture might be a highly risked group, within which we can explore inter
individual differences in being influenced from the risk factors that are connected with
the presence or not of PTSD. Further studies are necessary to scan subgroups, girls and
boys for example, comparing the families whose parents have been imprisoned with the
families whose parents have been internally displaced
Key words: Post-traumatic stress disorder (PTSD), psychotrauma, environmental
stressors, torture, ill-treatment
e-mail:
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER NEUROLOGJI
MEDICUS
RETROSPEKTIVNA STUDIJA NA UPATNITE DIJAGNOZI VO
LABORATORIJATA ZA ELEKTROMIOGRAFIJA
Mерита Ismajli-Marku 1 , Emilija Cvetkovska 1 , Tatjana ^epreganova-
^angovska 1 , Fatlume Adili 1 , Vera Petrova 1
1 JZU Univerzitetska klinika za nevrologija, Skopje

Mерита Ismajli-Marku, lekar, nevrolog
Ul. Metodija mitevski, 12/1/13, Skopje
Tel. 075370596
e-mail: meritam@t-home.mk
e-mail: tinamarkoni@yahoo.com
REЗИМЕ: Voved: Na oddelot za klini~ka nevrofiziologija pri
Univerzitetskata klinika za nevrologija-Skopje, sekojdnevno se
registriraat odreden broj na elektromiografski (EMG) ispituvawa kaj
pacienti koi nemaat znaci i simptomi za poremetuvawe na periferniot
nerven sistem (PNS) ili se so pogre{na i neadekvatna upatna dijagnoza.
Takvite neopravdani upatuvawa za EMG evaluacija ne go podobruvaat
menaxiraweto so pacientite i neretko se optovaruvawe za medicinskiot
personal i samata laboratorija. Cel: Da se napravi analiza na naj~estite
dijagnozi na upateni pacienti za EMG ispituvawe. Materijal i metodi:
Analizirani se site ispitanici koi se prateni vo elektromiografskata
laboratorija pri Univerzitetskata klinikata za nevrologija, Skopje, vo
prvite 6 meseci od 2008 godina. Vo studijata se vklu~eni 491 pacient, od koi
254 ma`i (51,73%) i 237 `eni (48,27%). Vozrasta na pacientite e vo {irok
interval, najmladiot pacient e doen~e na vozrast od 6 meseci, a najstariot
83 godi{en ~ovek. Pacientite vo na{ata laboratotija se upatuvani od
strana na nevrolozi, ortopedi, otorinolaringolozi, nevrohirurzi,
pedijatri, kako i od strana na op{ti lekari. Rezultati: Potvrda na
upatnite dijagnozi po EMG evaluacija e prisatna kaj najgolem del na
upatenite pacienti ili kaj 335 pacienti (68,08%). Bez upatna dijagnoza se 19
pacienti (3,89%), a so upatna dijagnoza i normalen naod na EMG se 62
pacienti (12,68%). Definitivna dijagnoza razli~na od upatnata e najdena kaj
75 pacienti (15,34%). Kaj najgolem broj od pacientite se prisatni
radikularni 232 (49%) i kompresivni nevropatii 46 (9%). Kaj ostanatite
pacienti utvrdeni se miopatii 21 (4%), miastenija gravis 7 (1%),
poliradikulonevriti 31 (6%) i ostanatite mononevropatii (facialen i
ulnaren nerv) 24 (5%), polinevropatii se 37 pacienti (7%), lezija na
centralen motoren nevron 4 (1%), organski tremor 12 (2%) i normalni 77
(16%). Zaklu~ok: Najgolem broj od ispitanicite se so dijagnoza na
radikulopatii, potoa so polinevropatii od razli~na etiologija, kako i
karpal tunel sindrom so drugite mononevropatiji. Odreden broj na
ispitanici 77 (16%) ima normalen naod pri EMG ispituvaweto.
Klu~ni zborovi: upatni dijagnozi, elektromiografija (EMG)
Medicus 2009, Vol. XI (1):
VOVED

Elektromiografskata tehnika (EMG) pretstavuva pro{iruvawe na
optimalnata klini~ka egzaminacija na bolniot. Dava dragoceni podatoci za
funkcionalnata sostojba na nevromuskulniot aparat odnosno negovite
sostavni delovi: muskulot, nevromuskulnata plo~a, perifernite nervi,
nervnite koreni i motorenata kletka na predniot rog na rbetniot mozok (1).
EMG tehnikata realizirana na aparatot se bazira na dodatok od
dvojni amplifikatori na akciskite muskulni potencijali i katodna cevka
so osciloskop. So pomo{ na iglesti ili povr{inski elektrodi se
odveduvaat ekstracelularno akciskite motorni potencijali (AMP) od
muskulot koj e predmet na ispituvaweto i ovaa informacija ja
transmitiraat do amplifikatorot (2). Na osciloskopot se dobivaat AMP
vo vid na iskrivuvawe na izoelektri~nata linija. Impulsite, isto taka,
mo`at da bidat transformirani vo zvu~ni signali so pomo{ na
visokokvaliteten zvu~nik. So pomo{ na EMG metodot mo`eme da napravime
registracija na AMP vo kontrakcija ili da se prika`e akcijata na
motornite edinici (3). Najva`nite to~ki vo elektrodijagnostikata se EMG
i mereweto na brzinata na sproveduvawe na perifernite nervi (ENG) (4).
Kako prodol`uvawe na nevrolo{kiot pregled, EMG-to kako metoda
ne treba da ja zameni detalno zemenata anamneza i nevrolo{kiot pregled.
Pregledot go odreduva mestoto na lezijata so distribucija na slabosta,
senzitivnite ispadi i promenite vo refleksite. So miografija i
nevrografija, osven distribucijata, se odreduva akutnosta ili hroni~nosta
na procesot i patofiziolo{kiot mehanizam (aksonalna ili
demielinizatorna lezija).
EMG-to e biten element vo evaluacijata na pacientot so bolest na
periferniot nerven sistem (PNS) i toa za:
postavuvaweto na to~nata dijagnoza, dokolku postoi nesigurnost
okolu lokalizacijata pri klini~kiot pregled;
menaxiraweto so bolesta, dokolku se planira hirur{ka dekompresija
na nervot poradi lokalizacijata i te`inata na kompresijata;
klini~kata prognoza, dokolku se odreduva stepenot na lezija na
periferniot nerv, akutnosta ili hroni~nosta na bolesta (staro/novo;
dinami~ka /stati~ka patofiziologija).
Pred sekoe upatuvawe na EMG, sekoj lekar treba da gi ima vo predvid
slednive pra{awa:
1. Ako ne mo`e da se definira lezijata spored nevrolo{kiot pregлед
(klini~kite znaci i simptomi) a na toj na~in nevrofioziologot }e se
obide da ja precizira lezijata, toga{ zo{to voop{to se upatuva na
EMG evaluacija?
2. Ako mo`e so sigurnost da se lokalizira lezijata so nevrolo{kiot
pregled (sprema клиничките znaci i simptomi) dali }e se dobivaat
dopolnitelni korisni informacii od vr{ewe na testot (5).
CEL NA TRUDOT

Da se napravi analiza na naj~estite dijagnozi na upateni pacienti za
EMG ispituvawe.
MATERIJAL I METODI
Trudot pretstavuva retrospektivna, deskriptivna, epidemiolo{ka
studija za site upateni pacienti za EMG vo tekot na prvite 6 meseci na 2008
godina vo laboratorijata za elektromiografija pri Univerzitetskata
klinika za nevrologija, Skopje, so cel da se napravi evaluacija na
periferniot nerven sistem, za pacienti preprateni za evaluacija na
bolesti na periferniot nerven sistem.
REZULTATI
Vkupniot broj na ispitanici vklu~eni vo studijata e 491, od koi 254
ma`i (51,73%) i 237 (48,27%) `eni, so prose~na vozrast od 47,43±15, 35 godini.
Analizata na definitivnite dijagnozi, po izvr{enata EMG
evaluacija, poka`uva deka najzastapeni se radikularnite sindromi (vo koi
se vklu~eni cervikalni i lumbalni radikulopatii) ili 49%, potoa
polinevropatii od razli~na etiologija (naj~esto dijabeti~na i etili~na)
vklu~uvaj}i i poliradikulonevritis (akutna inflamatorna
demielinizatorna nevropatija - AIDP i hroni~na inflamatorna
demielinizatorna nevropatija - HIDP) ili 13%, pa miopatii (vrodeni,
inflamatorni i dr.) zaedno so miastenija gravis ili 9%, kako i
kompresivnite nervopatii podeleni vo grupa na karpal tunel sindrom i
ostanatite mononevropatii (so razli~na etiologija) vo koja se vklu~eni n.
ulnaris, n. facialis i drugi ili 10%. Za potencirawe e deka normalen EMG
naod imaat 16% od ispitanicite, kako i deka 1% od ispitanicite se so
lezija na centralen motoren nevron.
7%
2%
1%
5%
6%
16%
1%
4%
9%
Grafikon 1: Definitivni dijagnozi po EMG evaluacija
Legenda-radikularni sindromi (RS); karpal tunel sindrom (CTS);
miopatija (M); miastenija gravis (MG); poliradikulonevritis
(PRN); mononevropatija (MNP); polinevropatija (PNP); centralen
motoren nevron (CMN); tremor (OT); normalen naod (Norm)
49%
RS
CTS
M
MG
PRN
MNP
PNP
CMN
OT
Norm

Be{e napravena i analizata na definitivnite dijagnozi pri EMG
ispituvaweto spored polovata pripadnost za sekoja bolest poedine~no. Se
zabele`uva deka postoi skoro podednakva zastapenost na ma{kiot i
`enskiot pol kaj radikularnite sindromi kako i kaj normalnite EMG naodi,
pogolema zastapenost na `enskiot pol kaj karpal tunel sindromot i
miopatiite, a pogolema zastapenost na ma`ite vo grupata na
polinevropatii, poliradikulonevritis i tremor.
Norm
OT
CMN
PNP
MNP
PRN
MG
M
CTS
RS
0 50 100 150 200 250
M
F

Grafikon 2: Definitivni dijagnozi po EMG evaluacija, polova
distribuvija
Legenda-radikularni sindromi (RS); karpal tunel sindrom (CTS);
miopatija (M); miastenija gravis (MG); poliradikulonevritis
(PRN); mononevropatija (MNP); polinevropatija (PNP); centralen
motoren nevron (CMN); tremor (OT); normalen naod (Norm)
Kaj ispitanicite kaj koi e postavena definitivna dijagnoza, napravena e i
analiza spored vozrasta, pa ottuka:
- pod 40 godini se 141 ili 28, 71%;
- od 41-50 godini se 122 ili 24, 84%;
- od 51- 60 godini se 131 ili 26, 68% i
- od 61 do 70 godini se 70 ili 16, 7%.
- пoveќe od 70 godini se 27 ili 5, 49%
14%
27%
5%
25%
29%
Grafikon 3: Definitivni dijagnozi, vozrasna distribucija
Vo grafikon 4 e prika`ana distribucijata na najzastepenite bolesti
pri EMG evaluacijata i nivno pojavuvawe vo odredena vozrasna grupa.
Radikularnite sindromi se skoro vo ist broj zastapeni vo populacija od 40
do 60 godini, so pik incidenca na 50 godi{na vozrast. Mononevropatiite od
razli~na etiologija, vo koja spa|a i karpal tunel sindromot, se zastapeni vo
vozrasnata grupa od 51-60 godini, kako i vo grupata od 41-50 godini.
Miopatii i miastenija gravis se prisutni vo pomladata populacija t. e. pod
40 godini, a polinevropatija se javuva vo grupata od 41-50 godini i vo ista
merka kaj populacijata od 50 do70 godini. Od grafikonot se zabele`uva jasna
distribucija na organski tremor kaj dve vozrasni grupi: od 41-50 godini i vo
vozrasna grupa postari od 60 godii, kako i otsutnost na istata vo
populacijata pomlada od 40 godini.
Normalen EMG naod e najzastapen vo mladata populacija, so trend na
opa|awe so porast na vozrasta.
70

70
60
50
40
30
20
10
0
Grafikon 5: Definitivni dijagozi predstaveni vo vozrasni grupi
Legenda-radikularni sindromi (RS); karpal tunel sindrom (CTS);
miopatija (M); miastenija gravis (MG); poliradikulonevritis
(PRN); mononevropatija (MNP); polinevropatija (PNP); centralen
motoren nevron (CMN); tremor (OT); normalen naod (Norm)
DISKUSIJA
70
Naj~esti upatni dijanozi za EMG evaluacija se radikikularni
sindromi. Epidemiolo{ka studija na Radhakrishnan et all, vo traewe od 14
godini, poka`a pik incidenca na cervikalnite radikulopatii na vozrast od
50-54 godini (6). Analizata na na{ite podatoci poka`a pik incidenca na 51-
60 godi{na vozrast.
Lumbosakralnata radikulopatija e na~estata dijagnoza postavena od
strana na nevrolozite i tokmu ovie pacienti se naj~esto upatuvani za EMG
ispituvawe. Precizni epidemiolo{ki podatoci nema, no se misli deka
prevalencata se dvi`i od 3-5%, so podednakva zastapena kaj dvata pola (7).
Vo na{ata studija, karpal tunel sindrom najgolema incidenca ima kaj
vozrasnite grupi od 41-50 godini (12 pacienti ili 9,83%) i 51-60 godini (19
pacienti ili 19,5%), so soodnos `eni-ma`i 2:1, so pik vozrast na pojavuvawe
na 50 godini. Vo 19 godi{nata studija na Stevens et all. i Padua et all. najdena e
sli~na incidenca za vozrasta (8, 9).
Miopatii i miastenija gravis se zastapeni pod 40 godi{na vozrast.
Sredna vozrast za `eni e 34. 9 godini za `enskata populacija, {to korelira
so naodot vo studijata na Kalb et all. Toj vo svojata studija objavuvaat deka pik
incidenca za miastenija gravis e vo tretata dekada za `eni i sedmata dekada
za ma`i (10). Na{ite ispitanici so miastenija gravis spa|at vo vozrasnata
grupata pod 40 godini, no ne e registriran porast vo postarata vozrasna
grupa.
Martyn i Hughes potenciraat deka polinevropatijata vo op{ta
populacija e zastapena od 2,4% do 8% vo povozrasna populacija, i toa kako
RS
CTS
M
MG
PRN
MNP
PNP
CMN
OT
Norm

distalna simetri~na nevropatija (11). Vo Pitsburg studijata, najzastapena
forma na nevropatija e dijabeti~nata nevropatija, bez polova razlika, so
zastapenost od 18% vo 18-29 godi{na vozrast i 58% nad 30 godi{na vozrast
(12). Na{ite rezutati poka`uavat najgolema zastapenost na nevropatii vo
vozrasnata grupa od 41-50 godini (13,11%), i vo vozrasnata grupa od 51-70
godini (8, 45%). Pojava na poliradikulevriti od tipot na AIDP i CIDP : 15-
35 eden pik te 50-75 drugiot pik , sredna vozrast 40 godini vo studija na
Dionne et al so incidenca od 2-12% (13). Na{ite rezultati poka`uvaat ista
incidenca vo trite vozrasni grupi zaedno ( od 41 do 70 ) godini koja e 6,81%.
Normalen EMG naodot imaat 77 pacienti (16%) {to sugerira deka e
potrebna i po`elna podetalna i poprecizna egzaminacija i evaluacija na
pacientite, pred nivno upatuvawe za EMG analiza. Pri analizata na
vozrasta kaj definitivnite dijagnozi, kaj pomladite vozrasni grupi vo
najgolem del se registrira ureden naod (32% ispitanici pod 40 godini). So
porast na vozrasta, procentot se namaluva.
EMG-to ne treba da se koristi kako skrining metoda za bolesti na
periferniot nerven sistem i pred prepratuvawe treba detalno da se
razmisli dali e potrebno pacientot da se preprati na ova analiza.
ZAKLU^OK
Od na{ata studija, mo`e da se zaklu~i deka najzastapeni dijagnozi vo
na{a laboratorija se radikulopatijata 49%, potoa polinevropatijata 7% pa
karpal tunel sindrom (9%) i ostanatite mononevropatii 5%. Za
potencirawe e deka normalen EMG naod se sretnuva kaj 16% od
ispitanicite, koi zaedno so ispitanicite bez upatna dijagnoza
predstavuvaat seriozna brojka na nepotrebni EMG ispituvawa.
Podatocite dobieni od na{ata studija mo`at da poslu`at kako
po~etna to~ka za etablirawe na standardi i protokoli za upatuvawe vo EMG
laboratorijata, {to }e dovede do:
- namaluvawe na brojot na pacientite;
- pogolem kvalitet na ispituvaweto i
- skratuvawe na lista na ~ekawe.
LITERATURA:
1. Brown WF, Bolton CF, Aminoff MJ. Neuromuscular Function and Disease: Basic,
Clinical, and Electrodiagnostic Aspects . Philadelphia, Pa: WB Saunders Co.; 2002
2. Kimura J. Electrodiagnosis in disease of nerve and muscle, 3rd ed.Oxford University
Press 2001.
3. Daube JR. The description of motor unit potentials in electromyography. Neurology
1978; 28-83
4. American Association of Electrodiagnostic Medicine. Glossary of terms in
electrodiagnostic medicine. Muscle Nerve. 2001;Suppl 10:S1-50
5. Fuller G. How to get the most out of nerve conduction studies and
electromyography. Journal of Neurology neurosurgery and psychiatry.2005; 76:ii41-

1146
6. Radhakrishnan K, Litchy WJ, O'Fallon WM, Kurland LT. Epidemiology of cervical
radiculopathy. A population-based study from Rochester, Minnesota, 1976 through
1990. Brain. Apr 1994;117(pt 2):325-35
7. Tarulli AW, Raynor EM. Lumbosacral radiculopathy. Neurol Clin. May 2007; 25
(2): 387-405
8. Stevens at al. Carpal tunnel syndrome in Rochester, Minnesota 1961 to 1980.
Neurology. 1988 Jan ;38 (1):134-8.
9. Padua, L.; Aprile, I.; Caliandro, P.; Tonali, P.; for the Gruppo Italiano Studio
Sindrome Tunnel Carpale; Epidemiology. 12(3):369, May 2001.
10. Kalb B, Matell G, Pirskanen R, et al; Epidemiology of myasthenia gravis: a
population-based study in Stockholm, Sweden. Neuroepidemiology. 2002 Sep-
Oct;21(5):221-5.
11. Martyn C, Hughes R. Epidemiology of peripheral neuropathy. J Neurol Neurosurg
Psychiatry. 1997 Apr ;62 (4):310-8
12. Maser R, Becker D, Drash A, Ellis D, Kuller L: Pittsburgh Epidemiology of Diabetes
Complications Study. Measuring diabetic neuropathy follow-up study result.
Diabetes Care, Vol 15, Issue 4 525-527
13. Dionne, A; Nicolle, M W; Hahn, A F : Journal of the Peripheral Nervous System.
Clinical and electrophusiologycal parameters distinguishing acute and chronic
inflammatory neuropathies. Journal of the Peripheral Nervous System. 13(2):166-
167, June 20082008.
SUMMARY
RETROSPECTIVE STUDY TO REFFERALS IN ELECTROMIOGRAPHIC
DIAGNOSTICS
Merita Ismaili-Marku, Emilija Cvetkovska, Tatjana Cepreganova-Cangovska,
Fatlume Adili, Vera Petrova
PHI, University Clinic of Neurology, Skopje
Introduction: Clinical neurophysiology department have observed a number of
examines referred to electromyography (EMG) laboratory without symptoms or signs of
the peripheral nervous system, disorder or with the wrong and inadequate diagnose on
referral. Such referrals do not improve patient management, and only burden examines
and laboratory personal. The aim of the present study was to check the appropriateness of
referrals to EMG, look for reasons for these problems and suggest possible improvement.
Data on examines, diagnoses, and electro diagnostic findings were evaluated using
statistical parameters. Material and methods: 491 patients, 254 man (51, 73%) and 237
(48, 28%) women were included. The age was a wide range: the youngest patient was 6
month old and 83 years the oldest. From the database of the Clinic of neurology,
neurophysiology department in Skopje all the patients where evaluated in EMG
laboratory for the period of six months. The patients are referred to our laboratory from
neurologists, orthopedists, otorinolaringologists, neurosurgeons, GP and pediatricians.
Results: Neurological diagnosis was provided in most of the referrals 335 ( 68,08%).
Without referral diagnose 19 patients (3.89%), with a referral diagnose and the normal
result 62 patients (12, 68%). Definitive diagnose different from referral was found in 75

patients (15,34%). Radicular lessions had 232 (49%) patients and 46 (9%) compressive
neuropathies (CTS). Others include myopathies 21 (4%), myasthenia gravis 7 (1%),
poliradiculopathies 31 (6%) and other mononeuropathies (facials, ulnaris) 24 (5%),
polyneuropathies in 37 patients (7%), central motor neuron disease in 4 (1%), tremor in
12 (2%) and normal findings in 77 patients( 16%). Conclusion: The data shows that the
largest number of diagnoses is radiculopathies, then polyneuropathies of different
etiology and carpal tunnel syndrome with other mononeuropathies . A certain number of
evaluation turns out to be with normal findings.
Key words: retrospective, refererrals, electromiography
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI SHKOLLORE
VLIJANIETO NA SEMEJSTVOTO VRZ POJAVATA NA
ADOLESCENTNI KRIZI KAJ ЧЕНИЦИ ВО СРЕДНОТО ТЕХНИЧКО
УЧИЛИШТЕ “NИКОЛА KАРЕВ” – SТРУМИЦА
Ani Ristevska 1 , Vasil Tunev 2 , Zorica Hristomanova 2
JZU Zdravstven dom Strumica,
1 Slu`ba za zdravstvena za{tita na deca i mladi
JZU Op{ta bolnica Strumica
2 Slu`ba za psihijatrija
Ani Ristevska,
Specialist po {kolska medicina
Ul. Leninova 14-2/2 2400 Strumica,
Tel. 034-321-310, & 071-205-267.
e-mail: vasebungurdziev@yahoo.com
РЕЗИМЕ: Voved: Adolescencijata e `ivoten period me|u detstvoto i
vozrasniot period koj opfa}a okolu deset godini biolo{ko, psiholo{ko i
socijalno sozrevawe. Od biolo{ki aspekt, adolesencijata zapo~nuva so

eproduktivni sposobnosti, a zavr{uva so zabavuvawe na fizi~kiot razvoj.
Od psiholo{ki aspekt, adolescentot e individua vo preoden period megu
dete i vozrasen, a od socijalen aspekt toa e period na naso~uvawe i izbor na
idna profesija, edukacija za odredena profesija, kako i period na
nezavisnost od roditelite. Adolescentnoto ras~istuvawe so avtoritetite
neminovno ra|a sudiri so roditelite i so nastavnicite. Cel: Celta na ova
istra`uvawe e da se utvrdi vlijanieto na semejstvoto vrz pojava na
adolescentni krizi kaj u~enici vo srednoto tehni~ko u~ili{te” Nikola
Karev” vo Strumica vo period od 2005 - 2007 godina. Material i metodi: Vo
istra`uvaweto se opfateni vkupno 280 ispitanici na vozrast od 15 godini
od dvata pola, a bea sledeni tri godini. Pri istra`uvaweto po
sprovedenite sistematski pregledi be{e koristen specijalno kreiran
anketen pra{alnik za samoizvestuvawe sproveden dva pati, vo 1-ta i 3-ta
godina od nivnoto obrazovanie. Po analiza na rezultatite dobieni od
pra{alnikot, od 90 u~enici koi poteknuvaat od semejstva kade postoi nekoj
problem, izdvoen e primerok od 30 adolescentni vo adolescentna kriza.
Poradi specifi~nite karakteristiki na adolescentite vo adolescentna
kriza: povle~enost, anksioznost, konfliktnost i dr. koristevme
deskriptivni metodi so statist~ka obrabotka na podatoci kako
opsrervacija, nestrukturirano intervju i slobodni asocijacii. Rzultati:
Adolescenti vo adolescentna kriza 16 (ili 53.3 %) se ma{ki, a 14 (ili
46.7%) se `enski. Konfliktnite semejni odnosi kako pri~ina se sre}avaat
kaj 17 (56.7%) ispitanici, bolest kaj roditelite se sre}ava kaj 8 (26.6%) od
ispitanicite i promena na sostavot na semejstvoto kaj 5 ispitanici (16.7%).
Zaklu~ok: Stepenot na izrazenosta na adolescentnite krizi na na{ite
prostori e ogromen i bara mobilizacija na site potencijali na dru{tvenata
zaednica so stru~ni lica koi preventivno i edukativno }e pomognat vo
pravilniot tretman na adolescentnite krizi. Se potvrdi golemoto vlijanie
na semejstvoto vrz razvojnite promeni na adolescentite i pojavata na
adolescentni krizi.
Klu~ni zborovi: adolescentna kriza, semejstvo
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Sovremenite koncepti adolescencijata ja tretiraat kako posebna faza
vo razvojot na mladata li~nost koja prakti~no opfa}a cela decenija od
`ivotniot ciklus. Toa e specifi~en `ivoten period vo koj se slu~uvaat
zna~ajni biolo{ki, psiholo{ki i socijalni promeni. Mladite istovremeno
se odnesuvaat i kako vozrasni i kako deca, a nivnoto slo`eno prilagoduvawe
e proizvod na dva vida faktori: .
A. Fizi~ki promeni koi gi prati zabrzan rast i seksualen razvoj;
B. Pritisok od strana na semejstvoto i kulturnata grupa.

Adolescentot ne sozreva ~ekorej}i dosledno napred, tuku ~as napred, ~as
nazad {to e posledica na zgolemenata anksioznost. Vistinskiot i realen
`ivot pretstavuva nepoznata, nejasna i neizdiferencirana opasnost.
Poradi toa {to postojat razliki vo adolescencijata vo odnos na nejziniot
kraj izvr{ena e podelba na pove}e periodi so cel da se istaknat site nejzini
karakteristiki:
1.Rana adolescencija- od 10 do 13–ta godina koja se karakterizira so
vistinska erupcija na heteropolovo interesirawe i gradewe na polovoto
odnesuvawe.Konfliktite karakteristi~ni za ovoj stepen na razvoj
doveduvaat do napnatost, nesigurnost i strav kaj adolescentot.
2.Sredna adolescencija opfa}a vozrast od 14 do 16-ta godina a se
karakterizira so emotivnaseparacija od roditelite,eksperimentirawe vo
heteropolovite aktivnosti, steknuvawe sopstveni iskustva i dostignuvawe
definitivni konturi na polov identitet.Poloviot identitet e stepen na
~uvstvuvawe na ma{kosta ili `enstvenosta na odredena li~nost i po~nuva
da se formira vo semejniot krug. Promenata vo sostavot na semejstvoto,
na~inot na `iveewe vo ramkite na semejstvoto i ispome{anite psiholo{ki
ulogi na roditelite go ote`nuvaat procesot na sozrevawe na mladata
li~nost.
3.Docna adolescencija ili period od 17 do 19–ta godina koga adolescentot go
formira svojot identitet i gi razviva dru{tvenite i moralnite normi na
odnesuvawe. Mladata li~nost kako rezultat na procesot na formirawe na
svojot identitet se do`ivuva sebesi kako nezavisna li~nost, svesna za
svojata telesna sostojba, polova zrelost, drugite lu|e i odnosot kon tie lu|e.
Mnogu adolescenti ne mo`at da se pronajdat sebesi vo periodot na
adolescencijata koga od deca treba da stanat vozrasni li~nosti, pa
posegnuvaat po alkohol, droga i prodol`uvaat da `iveat so site svoi
nerazre{eni konflikti doveduvaj}i se vo adolescentna kriza.
Kako naj~esto sre}avani vo praksa i institucionalno tretirani
adolescentni krizi se slednite:
- mentalna anoreksija, ~ij po~etok e vrzan so `elbata da se „oslabne”,
a paralelno so sî pomaloto zemawe na hrana se javuvaat vidlivi ~uvstvitelni
promeni kako ramnodu{nost, depresivnost i zgolemena pla~livost,
agresivnost i otvoreno neprijatelstvo kon roditelite.
- zavisnost od narkotici - ~est problem karakteristi~en za
adolescentniot period vo momentot na frustrira~ki odnosi so
objektivnata stvarnost narkomanite ~esto regrediraat vo infantilni
oblici na zadovoluvawe na emocionalnite potrebi i vo toj slu~aj drogata e
dobrodojdena, predizvikuvaj}i prekin so realnosta, a vlez vo svetot na
fantaziite i meditiraweto.
- kriza na identitet, koja naj~esto se javuva vo kasnata adolescencija
koga po~nuva da slabee nadzorot i kontrolata od strana na roditelite, a
mladite se obiduvaat da se oddvojat od nivniot vrednosen sistem i na~in na
`iveewe, da ostvarat nezavisnost i stanat li~nosti za sebe. Klini~ka
osobenost na poremetuvaweto na identitetot se razli~nite sostojbi na
regresivno odnesuvawe koi gi pratat brojni nespecifi~ni simptomi kako

{to se: strav, razdrazlivost, depresivnost, ~esti promeni vo
raspolo`enieto, suicidalni misli pa i obidi, poremetuvawe vo
odnesuvaweto ili impulsivno odnesuvawe.
- kriza na separacija, proizleguva od samoto barawe, adolescentot da
mora i treba da ja izbere svojata profesija t.e. da go prodol`i svoeto
{koluvawe, ponekoga{ i vo drugo mesto. Kaj adolescenti koi ne mo`at da se
prilagodat na novite uslovi na `ivot vo druga sredina, na novite
interpersonalni odnosi i nov sistem na vrednosti, potrebata od za{tita i
zavisnost e premnogu izrazena i kako posledica na toa se javuvaat sostojbi
na napnatost, sklonost kon konflikti, seksualni ispadi, upotreba na
alkohol i droga pa i obidi za suicid.
- kriza na prilagoduvawe, nesposobnost mladata li~nost da gi re{ava
konfliktite kako vo procesot na aktuelnoto prilagoduvawe taka i onie koi
se reaktivirani i pripa|aat na prethodnite stepeni na razvoj.
Poremetuvaweto e prateno so nespecifi~ni psihijatriski simptomi: strav,
depresija, poremetuvawa vo sonot i ishranata, psihosomatski reakcii.
Dosega{nata praksa vo odnos na faktorite koi se identifikuvani
kako mo`ni pri~ini za pojava na adolescentni krizi kaj mladite individui
ni potvrduva deka najzastapena i pova`na pri~ina e semejstvoto so site svoi
karakteristiki:
CEL
1. Konfliktni semejni odnosi;
2. Razvod;
3. Semejstvo so eden roditel;
4. Otsustvo na roditelite:
5. Hendikepiran ~len vo semejstvoto;
6. Lo{i socio-ekonomski uslovi.
Celta na ova istra`uvawe e da se utvrdi vlijanieto na semejstvoto vrz
pojavata na adolscentni krizi kaj u~enici vo srednoto tehni~ko u~ili{te
“Nikola Karev” vo Strumica vo periodot 2005 - 2007 god.
ISPITANICI I METODI
Vo istra`uvaweto se opfateni vkupno 280 ispitanici - u~enici vo
srednoto tehni~ko u~ili{te “Nikola Karev” vo Strumica na vozrast od 15
godini od dvata pola pri {to 180 bea ma{ki , a 100 `enski koi bea sledeni
vo tekot na tri godini 2005 -2007god..Po sprovedenite sistematski pregledi
vo “Slu`bata za zdravstvena za{tita na deca i mladi” , sproveden e
specijalno kreiran anketen pra{alnik za samoizvestuvawe vo sorabotka so
u~ili{en psiholog koj sodr`e{e 35 pra{awa i be{e sostaven od dva dela :
op{t del i del za semejstvoto so site svoi karakteristiki.Pra{alnikot e
sproveden vo dva pati , vo 1-ta i 3-ta godina na obrazovanieto.Po dobienite
rezultati od pra{alnikot, od 280 u~enici 90 poteknuvaat od semejstva kade

postoi nekoj problem,a od niv izdoen e primerok od 30 adolescenti kaj koi
semejstvoto e glavna pri~ina za adolescentnata kriza.Semejnata struktura
t.e. semejnite odnosi vo koi rastele i se razvivale adolescentite ni be{e
edna od pova`nite oblasti pri istra`uvaweto, a koe ni go nametna i samoto
istra`uvawe t.e. strukturata na semejstvata i nivnite odnosi so
ispituvanite adolescenti, kako rezultat na {to bea kontaktirani
semejstvata na adolescentite vo adolescentna kriza vo tekot na celoto
istra`uvawe.
Pri istra`uvaweto, poradi specifi~nite karakteristiki na
adolescentite vo adolescentna kriza ( povle~enost, nesigurnost, ~uvstvo na
taga, konfliktnost ) kako i zaradi specifi~nosta na pri~inite koi dovele
do pojava na adolescentna kriza vo sorabotka so psiholog od Slu`bata za
psihijatrija gi koristevme slednite deskriptivni metodi :opservacijata,
nestrukturiranoto intervju i slobodni asocijacii. Opservacijata ni
ovozmo`i nabquduvawe na odnesuvaweto na sekoj ispitanikot vo tekot na
istra`uvaweto, razgovorot so nas kao i negovoto odnesuvawe kon ostanatite
ispitanici. Nestrukturiranoto intervju kako tehnika go koristevme zatoa
{to ovozmo`uva podobro zapoznavawe so ispitanicite i nivnite
semejstva,ostvaruvawe na neposreden kontakt, klini~kata sodr`ina e
pobogata i pozna~ajna i ovozmo`uva razjasnuvawe na nekoi problemi. I
intervjuto i opservacijata go ovozmo`uvaaat tekot na iska`uvawe na
mislite i pretstavite kaj ispitanicite, nivno povrzuvawe, odnosno
asocijacija. Vo tekot na ragovorot na ispitanicite im be{e dozvoleno da se
iska`at za seto ona {to gi opteretuva i pritoa be{e pratena asocijacijata
na nivnite misli i pretstavi.
REZULTATI
Analiza na karakteristikite na adolescenti vo adolescentna kriza vo odnos
na polot
Tabela 1
red.br. pol broj na adolescenti vo adolescentna kriza %
1. ma{ki 16 53.3
2. `enski 14 46.7
Vkupno 30 100.0
Od Tabelata broj 1 vo koja se vneseni podatocite za polot na
ispitanicite jasno mo`e da sogledame deka “adolescentna kriza” ne se
javuva pove}e ili pomalku kaj eden od polovite, pa zaklu~uvame deka site
adolescenti bez razlika na toa dali se ma{ki ili `enski podednakvo se
izlo`eni i podlo`ni na adolescentna kriza. Od dobienite rezultati
sogleduvame deka adolescenti vo adolescentna kriza 16 (53.3%) se ma{ki
nasproti 14 (46.7%) se `enski.

Analiza na faktorot semejstvo so site svoi karakteristiki kako pova`na
pri~ina za pojava na adolescentna kriza
Tabela 2
Faktori za pojava na
adolescetna kriza
Broj na
adolescenti
1.Konflitni semejni
odnosi
2.Bolest kaj roditelite
17
56.7
3.Promena vo sostavot na
8
26.6
semejstvoto
5
16.7
Vkupno 30 100.0
Analiziraj}i go faktorot semejstvo so site svoi karakteristiki gi
dobivme slednite rezultati: Kaj (56.7%) ili 17 ispitanici od vkupno 30
kako pri~ina za nivnite pote{kotii se sre}avaat konfliktnite semejni
odnosi. Pred semejstvoto se postavuva zada~a da nau~i da go prifati
odvojuvaweto i nezavisnosta na adolescentot, da najde vistinska merka na
trpelivost za barawata koi toj pred niv gi postavuva kako vo pogled na
nezavisnosta, taka i vo pogled na trpelivost kon nastapite na
neprijatelstvo.
Vo grupata na faktorot konfliktni semejni odnosi kako prva
pri~ina vo na{eto istra`uvawe kaj 10 ispitanici (33.3 %) se javuva
li~nosta na roditelite. Roditelite se razlikuvaat po svoite motivaci za
roditelstvo, kako i po svoite sva}awa za vospitituvawe na decata. Kaj
adolescenti vo adolescentna kriza sre}avame agresivni tipovi na roditeli,
osobeno tatkoto kako rezultat na {to i samiot adolescent po pat na
poistovetuvawe so nego stanuva agresiven kako i protektivniot odnos na
roditelite kon adolescentot {to e izvor na konflikti kon mladata
li~nost. Kaj 5 (16.7 %) ispitanici od vkupno 17, kako pri~ina za nivnite
pote{kotii se naveduva omrazata kon nivnite bra}a i sestri {to e
posledica na neadekvatniot odnos na nivnite roditeli kaj niv i bra}ata i
sestrite. Vo konfliktni semejni odnosi kako pri~ina se vbrojuva i na~inot
na komunikacija vo semejstvoto vo smisla na napnatost i nesoglasuvawe me|u
roditelite kaj 2 (6.6 %) ispitanici od vkupno 17.
Vo vtorata grupa na pri~ini kaj 8 (26.6 %) ispitanici se sretnuva
bolest kaj roditelite. Vo prilog na ova uka`uva podatokot od istr`uvaweto
deka 5 (16.7 %) ispitanici poteknuvaat od semejstva kade roditelot e
alkoholi~ar, 2 (6.6 %) ispitanici se od semejstva kade obata roditela se so
naru{eno mentalno zdravje i 1 (3.3 %) e od semejstvo kade eden od roditelite
e so naru{eno mentalno zdravje.Vo tretata grupa za pojava na adolescentna
%

kriza e promenata na sostavot na semejstvoto koja se sre}ava kaj 5 (16.7 %)
ispitanici, pri {to vrz osnova na dobienite rezultati 3 (10.0 %)
poteknuvaat od semejstva so razvedeni roditeli, a 2 (6.7 %) od semejstva ~ij
sostav e izmenet zaradi smrt na eden roditel.
DISKUSIJA
Vrz osnova na iznesenite konstatacii za vlijanieto na semejstvoto
vrz pojavata na adolescentnite krizi zaklu~uvame deka semejstvoto e
najva`niot faktor vo razvojot na deteto, mladata li~nost.
Zaklu~ivme deka adolescentna kriza skoro podednakvo se javuva kako
kaj ma{kiot del od populacijata taka i kaj `enskiot {to zna~i deka
adolescenti bez razlika na polot podednakvo se izlo`eni i podlo`ni na
adolescentna kriza. Od dosega{nite soznanija na psiholozite i
psihijatrite koi rabotat na ovaa problematika isto ne dobivme podatok koj
bi zboruval za pogolema zastapenost na adolescentna kriza kaj eden od
polovite.
Semejstvoto e sekako najzastapena i pova`na pri~ina koja doveduva do
adolescentna kriza i koja ima golemo vlijanie vrz razvojot na dolescentot,
pristapot na roditelite kon nego i negovite promeni i problemi. Od
odnosot na roditelite }e zavisi dali adolescentot, adolescentniot period
}e go pomine bez pogolemi pote{kotii ili pak }e zapadne vo kriza ~ij ishod
mo`e da bide nepovolen kako za adolescentot taka i za negovoto semejstvo,
bidej}i adolescentna kriza e vsu{nost kriza na semejstvoto.
ZAKLU^OK
Smetam deka tokmu nedovolnata informiranost na roditelite za
karakteristikite na adolescentite, nivnite problemi vo toj vulnerabilen
period ili pak preokupiranosta na roditelite so sopstvenite
profesionalni, li~ni problemi ja ostavaat zbunetata adolescentna li~nost
bez neophodna roditelska pomo{ i qubov. Stepenot na izrazenosta na
adolescentnite krizi na na{ite prostori manifestirano so narkomanijata,
alkoholizmot, socijalnata patologija e ogromen i bara mobilizacija na site
potencijali na dru{tvenata zaednica so stru~ni lica koi pred se
preventivno i edukativno }e pomognat vo razvojot na adolescentot, a so
svoite stru~ni znaewa }e mo`at da razgrani~at adolescentna kriza kako
fiziolo{ka pojava od bolest koja bara poseben tretman.
LИТЕРАТУРА
1. Marković V P. (1995) – „Adolescentna kriza‖ Beograd: Beletra.
2. Stanulović - Kapor N. (1988) – „Na putu ka odraslosti‖ Beograd: Zavod za
udzbenike i nastavna sredstva
3. Kecmanović D. (1983) – „Psihijatrija‖ Beograd-Zagreb‖ Medicinska kniga

4. Keramit~ieva R. (1996) – „Psihologija vo obrazovanieto i
vospitanieto” Skopje: Prosvetno delo
5. Sokolovska-Taka{manova T. (1998) – „Kognitivniot razvoj i slikata
za sebe vo periodot na adolescencijata” Skopje: Grafohartija
6.. Чadlovski G. , Filipovska A. , Belevska D. ( 2004 ) - Medicinska
Psihologija - Skopje : Prosvetno delo
7 Чadlovski G. i sor. ( 2004 ) - Psihijatriski tom 1 - Skopje :
Prosvetno delo
8. American Psychiatric Press, inc. Waschington, DC , London, 1995
9. WHO.Action for adolescent helth : Recommendation from WHO / UNFPA /
UNICEF Joint Study Group. World Health Organization, Geneva, 2004.
10. WHO. Departmen of Child and Adolescent Helth and Development.
Broadening the horizon : Balancing protection and risk for adolescent.
World Health Organization, Geneva, 2002.
11. Eu Teach. European Training in Effective Adolescent Care and Health.
University losanne, Summer School. Training Kit, 2006.
SUMMARY
THE INFLUENCE OF THE FAMILY ON THE APPEARANCE OF
ADOLESCENT CRISES AMONG STUDENTS IN THE SECONDARY
TECHNICAL SCHOOL “NIKOLA KAREV” – STRUMICA
Ani Ristevska 1 , Vasil Tunev 2 , Zorica Hristomanova 2
1 Health Protection service of children and youth as a part of the Public Health Institution
"Health Centre" Strumica
2 Unit of psychiatry as a part of the Public Health Institution "General Hospital" Strumica
Adolescence is the period of life between childhood and adulthood which covers
about ten years of biological, psychological and social growth.From a biological point of
view, adolescence starts with the development of reproductive capabilities, and ends
with the detainment of physical development.From a psychological point of view, the
adolescent is an individual in a transitional period between a child and an adult, whereas
from a socijal point of view this is a period of vocational orientation and choice of the
future profession, education for a certain profession, as well as a period of increased
independense from parents.The adolescen‘t dealing with authorities inevitably creates
conflicts with parents and teachers. Aim: The aim of this research is to determine the
influence of family on the appearance of adolescent crises among students in the
Secondary Technical School ―Nikola Karev‖ in Strumica within the period 2005 – 2007.
Material and methods : A total number of 280 subjects at the age of 15 from both sexes
were included in the research and were monitored for three years.A specially created
questionnaire for self – notifying was used in the research after the conducted systematic
medical check – ups.This questionnaire was carried out twice, in the firts and in the third
year of the students‘ education.After the analysis of the results from questionnaire, a
sample of 30 adolescents in adolescent crisis was selected out of 90 students coming from

families which have certain problems.Due to the specific characteristics of the
adolescents in adolescent crisis , such as seclusion, anxiety, confrontation etc. We used
descriptive methods with statistical data processing such as observation, unstructured
interview and free associations. Results: Out of the total number of adolescents in
adolescent crisis, 16(53.3%) are male, whereas 14(46.7%) are female.The
confrontational family relations are the reason for appearance of the adolescent crisis
found in 17(56.7%) subjects, parents‘ illness is the reason found in 8(26.6%) of the
subjects, and family change is the reason found in 5(16.7%)subjects. Conclusion: The
degree of appearance of adolescent crises in our area is considerabile and requires
mobilization of all the potentials of the social community with the help of experts who
will contribute preventively and educationally to the proper treatment of adolescent
crises.It has been confirmed that family considerably influences the development changes
of adolescents as well as the appearance of adolescent crises.
Key words: adolescent crisis, family
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI PUBLIKE
ДОБРОВОЛНОТО ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ –
ДОПОЛНИТЕЛЕН ЛОСТ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА КВАЛИТЕТОТ НА
ЗДРАВСТВЕНИТЕ УСЛУГИ
Методије Трајановски 1
1 Факултет за јавно здравје
Медицински универзитет, Софија
Методија Трајановски, лекар, асистент
Факултет за јавно здравје
Медицински Универзитет, Софија
тел. 02/3125-310 моб. 075/223-224

факс: 02/3123-353
E-mail: dr_trajanoski@yahoo.co.uk
РЕЗИМЕ: Покрај фактот што членството во Фондот за Здравствено Осигурување
на Македонија (ФЗОМ) е во основа задолжително, постои проценка дека некои
лица во Македонија немаат здравствено осигурување. Се смета дека поголемиот
број од овие луѓе спаѓаат во групата со повисоки примања, можеби и
самовработени кои се ―само-осигурани‖ и тогаш плаќаат за здравствени услуги на
давателите директно од свои средства (од сопствен џеб). Покрај тоа што законот
предвидува право на достапност на граѓаните до широк спектар на здравствени
услуги, населението се чини смета дека овие овластувања се тешко остварливи.
Луѓето имаат значителен удел на сопствени средства во целокупните здравствени
трошоци. Ова плаќање од џеб завзема форма на: партиципација, неофицијално
плаќање, плаќање за услуги кои се наведени во статутарно пропишаниот основен
пакет на услуги, меѓутоа не се на располагање или услуги кои се надвор од
постоечкиот основен пакет на услуги. Според информациите кои се претставени во
Табела 1 и 2, комбинираниот трошок на ФЗОМ и сопствени средства за
здравствена заштита се приближно 18,2 милијарди денари од кои средствата од џеб
се 25%, кој процент е прилично висок во споредба со поголемиот број на Европски
земји.
Клучни зборови: Здравствено осигурување, плаќања од сопствен џеб, здравствени
услуги, неофицијално плаќање, доброволно здравствено осигурување.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
ВОВЕД
Основен механизам на организациската промена на здравството во
Република Македонија е создавањето на национален систем за здравствено
осигурување. Во приодот кон остварување на таа промена е установено дека со
задолжителното здравствено осигурување ќе може да се опфати само определен
основен дел од здравствените потреби. На тој начин ќе создаде типиче ајсберг на
незадоволените здравствени потреби на населението (1).
Во создадената ситуација, целосната задоволеност на здравствените потреби
на целото население ќе биде можно при услови на плурализам на здравствените
услуги преку гарантирање на ефективно партнерство помеѓу задолжителното и
доброволното здравствено осигурување, како рамноправни елементи на една
системска целина (16).
Ефективно доброволно здравствено осигурување може да има само при
присуство на динамично проучување на пациентите (тековна здравствена состојба,
очекувања, желби и побарувања на здравствени услуги, нивното задоволство од
квалитетот на пружените здравствени услуги) (13).
Создавањето на фондови за доброволно здравствено осигурување ги
вклучува следниве елементи:
� лекување на осигурените лица;

� покривање на трошоците за лекување на осигурените лица;
� парично обештетување при времена неработоспособност; и
� некои други можни плаќања, на пример за превентивна дејност.
Поимот ―доброволно здравствено осигурување‖ ја одразува можноста на
граѓаните да учествуваат слободно – по свој избор, во формирањето на здравствено
осигурителните фондови и нивното право да си го определат по свој избор пакетот
на здравствени услуги, за кој што ќе бидат осигурени (12). Познато е дека клучниот
збор за разбирање на суштината и перспективите на доброволното здравствено
осигурување е избор. Во условите на нашата држава, можноста за избор ќе биде
решавачка и најголема предност на системот за доброволно здравствено
осигурување (2).
Изборот значи присуство на трите помеѓу себе поврзани и зависни еден од
друг фактори:
� алтернативи;
� конкуренција и
� природна контрола врз квалитетот.
Во нашето општество кое се уште се демократизира, допрва ќе треба да се
зголемува улогата на можностите за избор т.е. избор на здравствени услуги, избор
на лекар и здравствена установа и т.н. Притоа, не станува збор само за избор, тука
за избор на здравствени услуги со висок квалитет (9).
Во овој аспект, создавањето на монополски (задолжителен) здравствено
осигурителн фонд, само по себе си е извесна бариера за адекватна здравствена
реформа од современ тип. Заедно со тоа, проблем претставува и отсуството на
доволно раширени и долгорочни стратегии – концепции за развој на здравственото
осигурителната дејност во нашава држава, како една системска целина (6).
ЦЕЛ
Целта на нашето истражување е да се покаже дека населението од нашата
држава е изложено на реални дополнителни плаќања во здравствениот систем, и
дека со реактивирање на постоечкиот втор столб за доброволно здравствено
осигурување, кој патем не е во функција (7), законски би се регулирале тие
дополнитени плаќања од една страна, а друга би се намалил ризикот од
непредвидени трошоци на самото население (8).
АНАЛИЗА
Анализата на податоците од Табела 1 и Табела 2 укажува на потрошувачка
на ФЗОМ во 2006 година во висина од 13.8 милијарди денари (6664 денари по
глава) за здравствени услуги, а повраток на средства во висина на само 513
милиони денари (252 денари по глава) или како приходи од партиципација (види
Табела 2, 3, 4).
Табела 1

Здравствени расходи на ФЗОМ
РАСХОДИ НА ФЗОМ МЗТ (2006) % ФЗОМ (2006) %
Примарна заштита 5,464,000,000 41% 4,588,600,000 33.4%
Специјалистичкоконсултативна
заштита 2,836,200,000 20.6%
Стоматолошка заштита 496,000,000 4%
Болничка нега вклучително и
лекови 5,000,000,000 37% 5,865,900,000 42.7%
Вонболнички лекови 1,989,000,000 15%
Протези и помагала 237,000,000 2% 264,000,000 1.9%
Лекување во странство 164,250,374 1.2%
Други здравствени услуги 19,500,000 0.1%
Вкупен здравствен расход на
ФЗОМ 13,345,000,000 100% 13,738,450,374 100.0%
Извори: МЗТ – Македонско здравство во транзиција (2006 година), Европска Опсерваторија
(податоци од 2004 година)
Забелешка: Расходите документирани погоре ги исклучуваат боледување и ФЗОМ администрација
Според Табелите 1 и 2, лицата преку партиципација моментално
допринесуваат со сума во висина од само 3,8 % од вкупниот буџет на ФЗОМ.
ФЗОМ троши 13,3 милијарди денари (6412 денари по глава) додека луѓето преку
партиципација трошат 513 милиони денари.
Табела 2
Приходи на ФЗОМ
Приходи Денари %
Доприноси од вработените за здравствено
осигурување 8,981,800,000 58.9%
Партиципација 513,100,000 3.4%
Средства од фонд за пензиско и инвалидско
осигурување 3,417,100,000 22.4%
Доприноси од невработени 2,062,500,000 13.5%
Други 274,900,000 1.8%
Вкупни приходи на ФЗОМ 15,249,400,000 100.0%
Извор: ФЗОМ
Во 2005 година се спроведе истражување за потрошувачката во
домаќинствата со кое се анкетираше случајно избран репрезентативен примерок на
лица во Македонија за вообичаените трошоци во домаќинствата. Сознанијата од
здравствените расходи од анкетата се прикажани во Табела 3.
Табела 3
Истражување за потрошувачката во домаќинствата

ЛИЧНИ ТРОШОЦИ (2005 По лице % Вкупно население
година)
во денари
во денари
Вкупна потрошувачка за 2,469 100 5,028,994,995
здравствени услуги
Лекови и помагала 1758 71 3,580,791,090
Вонболнички услуги 558 23 1,136,565,090
Болнички услуги 153 6 311,638,815
Извор: Годишен статистички извештај за 2006 година
Според горенаведените сознанија, населението (2.036.855 жители) во
Македонија троши вкупно 5 милијарди денари во самофинансирање (директно од
џеб) која сума пресметана по глава е во износ од 2470 денари. Меѓутоа, бидејќи
оваа сума веќе вклучува и 513 милиони во партиципација, дополнителниот трошок
за здравствена заштита која се плаќа од џеб е 4,5 милијарди денари која сума е
приближно 2217 денари по глава годишно (5).
Табелата упатува на фактот дека поголемиот дел од самофинансирањето во
здравствената заштита се средства во висина од 3581 милиони денари (71%) кои се
трошат на лекови и помагала. Ова е релативно висока сума кога ќе се спореди со
она што го финансира Фондот за истите ставки (11).
Следниот поголем трошок на средства од сопствен џеб е за вонболничка
заштита кој е во висина од 1137 милиони денари или 20% од сумата која ја троши
ФЗОМ за истата ставка на заштита (недостаток на податоци ја отежнува поделбата
помеѓу трошоците за општи лекари и специјалистичка вонболничка зашита).
Во 2007 година ние спроведовме истражување за можностите на
здравственото осигурување во Република Македонија. Анонимно беа анкетирани
2352 лица, од кои 537 беа лекари, 640 медицински персонал (сестри, акушерки,
техничари, лаборанти и др.), 496 пациенти, а 680 беа немецински персонал
(правници, економисти, социолози, психолози и др.). Преку методот на експертска
оценка беа интервјуирани вкупно 59 лица, од кои 42 менаџери (на здравствени
домови, општи болници, приватни болници и универзитетски клиники), како и 17
експерти од областа на јавното здравство. Пациентите беа избрани со намера –
анкетиран беше секој пациент кој престојувал во здравствената установа најмалку
10 дена. Истражувањето беше реализирано во работните денови во деветмесечен
период – од 07 мај 2007г. до 19 фебруари 2008г., и тоа во сите градови и скоро во
сите здравствени установи во Република Македоиија.
Резултатите од истражувањето во делот на доброволното здравствено
осигурување се прикажани во Табела 4, Табела 5 и Табела 6. Добиените резултати
само ги надополнуваат сознанијата од предходното истражување, така што се
добива права слика за можностите на здравственото осигурување во нашата држава
(10).
Имено во Табела 4, јасно се гледа подготвеноста на населението за
доброволното здравствено осигурување, каде што дури 73,3% од анкетираните се
изјасниле позитивно за прифаќање на ваков тип на осигурување. Високиот процент
се должи на подготвеноста на населението за споделување и осигурување на
ризикот од непредвидени трошоци за здравствените услуги.

Табела 4
Подготвеноста на населението за доброволното здравствено осигурување
Следниот показател е поврзан со мислењето на целокупното население (без
оглед дали се богати или сиромашни), за можноста за користење на доброволното
здравствено осигурување. Во Табела 5 се одсликува тенденцијата која ни покажува
дека тие кои што се спремни да платат повеќе за своето здравје, би можеле да го
прават тоа на еден по соодветен, т.е. законски начин преку доброволното
здравствено осигурување. Тоа мислење го искажале 51,52% од вкупно
анкетираните, додека кај лекарите тоа изнесува 67,63% што покажува дека начинот
на работа, финансирање и исплаќање преку здравственото осигурување (било да е
задолжително или доброволно), би ја подобрил состојбата на нашиот здравствен
систем (9).
Табела 5
Можноста за користење на доброволното здравствено осигурување

Целта и суштината на истражувањето се потврдува со оценката на
интервјуираните експерти од областа на јавното здравство претставено на Табела 6,
за потребата од доброволно здравствено осигурување, кое недостасува во нашиот
здравствен систем.
Табела 6
Неопходноста од активирање на добровоното здравствено осигурување
Според истражувањето за потрошувачката во домаќинствата, плаќањето од
џеб за болничка нега е релативно мало во споредба со остатокот од приватниот

трошок за здравствена заштита, иако таа сума достигнува до околу 1474 денари по
прием 1 .
ЗАКЛУЧОК
Заклучокот од горенаведеното истражување е дека луѓето имат значителен
удел на сопствени средства во целокупните здравствени трошоци (2). Ова плаќање
од џеб завзема форма на: партиципација, неофицијално плаќање, плаќање за услуги
кои се наведени во статутарно пропишаниот основен пакет на услуги, меѓутоа не се
на располагање или услуги кои се надвор од постоечкиот основен пакет на услуги
(10).
Според информациите кои се претставени во Табела 1 и 2, комбинираниот
трошок на ФЗОМ и сопствени средства за здравствена заштита се приближно 18,2
милијарди денари од кои средствата од џеб се 25%, кој процент е прилично висок
во споредба со поголемиот број на Европски земји (15).
Слободниот доброволен (незадолжителен) избор на здравствено
осигурителен фонд, во принцип може да има редица предности во споредба со
задолжителните здравствено осигурителни (14):
� се создава поширока основа за заедничка доверба и ангажман помеѓу
фондот и во него осигурените лица;
� има можност за смена на фондот од страна на осигурениците, на еден или
друг начин;
� помал бирократски апарат и поопуштен процес на менаџирање;
� се создава веројатноста за повисок квалитет на добиваните здравствени
услуги, поради можноста за конкуренција помеѓу различните фондови (оваа
можност недостасува кај монополскиот задолжителен здравствено
осигурителен фонд);
ЛИТЕРАТУРА
1. Борисов В, Воденичаров Ц. Реалности на здравната реформа. С., 2000, 46 с.
2. Воденичаров Ц, Борисов В, Гладилов С, Чамов К, Кръшков Д. Модел за
ефективно развитие на българското здравеопазване, Здравен мениджмънт,
№2, 5-14, София, 2003 г.
3. Годишен извештај на ФЗОМ за 2005г.
4. Годишен извештај на ФЗОМ за 2006г.
5. Годишен статистички извештај за 2006г.
6. Донев Д. Концепт за перспективниот развој на здравството во Р. Македонија
до 2000 година, Скопје, 1995
7. Закон за здравствено осигурување на РМ, сл.весник на РМ 96/2000
8. Закон за осигурување, сл.весник на РМ 49/1997
9. Трајаноски М, Лазаревик В, Доброволното здравно осигуряване –
възможност за ползване на допълнителни здравни услуги извън обхвата на
1 311 милион на сопствени средства за 211 000 приеми

задължителното осигуряване, Здравен мениджмънт, Том 8, брой 6, София,
2008.
10. Трајаноски М, Лазаревик В, Спиркоски В, Основния пакет от здравни
услуги и допълнителните възможности за развитие на здравното
осигуряване в Македония, Здравен мениджмънт, Том 8, брой 5, София,
2008;
11. Трајаноски М, Лазаревик В, Пазаърт в здравеопазвенето – Цени и
ценообразуване в здравеопазвенето, Здравен мениджмънт, Том 7, брой 4,
София, 2007;
12. Besley, T., Hall, J. and Preston, I. (2006) The demand for private health
insurance: do waiting lists matter?, Journal of Public Economics, 72, 155-181.
13. Donev, D. Health Insurance System in the Republic of Macedonia, Croatian
Medical Journal, Zagreb, 1999
14. Donev D, Bjegovic V, editors. Health Systems and their evidence based
development. A handbook for teachers, reseachers and health pofessionals. Lage:
Hans Jacobs, 2004: 302-23.
15. Mossialos E, Dixon A, Figueras J, and Kutzin J. (Eds.) (2002) Funding health
care: options for Europe, Open University Press, Buckingham.
16. Тrajanoski M, Michailova L, Reorganizing the healthcare system, 6 th International
Congress of Medical Sciences for students & young doctors, Sofia, 2007.
SUMMARY
VOLUNTARY HEALTH INSURANCE – ADDITIONAL LEVER FOR
IMPROVING QUALITY OF HEALTH SERVICES
Мetodije Trajanovski 1
1 Faculty of Public Health
Medical University, Sofia,
Despite the fact that membership of HIF is in essence mandatory, it is estimated
that some people in Macedonia do not have health insurance. It is thought that many of
these people are in the higher income group, perhaps self employed, who ‗self insure‘ and
pay for healthcare directly to providers out-of-pocket. Despite the law which stipulates
the right of the population to a broad range of healthcare benefits, the community seems
to be of the view that in practice, these entitlements are difficult to access. People
contribute a quite significant proportion to healthcare costs through out-of-pocket
payments. These out-of-pocket payments take the form of co-payments, unofficial
payments, payments for services that are listed in the statutory package but are not
available, or services that are outside the existing benefits package. According to the
information presented in Tables 1 and 2 therefore, the combined HIF and out-of-pocket
expenditure on healthcare therefore is approximately MKD18.2 billion of which, the outof
pocket expenditure is some 25%, which is a relatively high figure when compared to
most western European countries. The right direction of the health reforms is to find the

possibility of additional accumulation of funds through legalization of the additional
health insurance fee.
Key words: Health insurance, out-of-pocket payments, health services, unofficial
payments, voluntary health insurance.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER UROLOGJI
MEDICUS
EFFICACY OF TAMSULOSIN IN THE TREATMENT OF DISTAL-URETERAL
STONES; A SINGLE-CENTER EXPERIENCE
Sotir Stavridis 1 , Skender Saidi 1 , Josif Janculev 1 , Aleksandar Mickovski 1
1 Clinic of Urology, Medical faculty Skopje, Skopje, Macedonia
Sotir Stavridis, MD, MSc
Bihacka 3/2-7, 1000 Skopje,
Tel: + 389 70 248707
Fax: + 389 2 3147233
e-mail: stavridiss@yahoo.com
RESUME: Aim: Evaluation of the role of tamsulosin in the medical therapy of
symptomatic lower third ureteral stones and its influence on stone expulson. Material
and Methods: The study enrolled 50 patients with symptomatic lower third ureteral
stones 5-10 mm in diameter. In this prospective study, the patients randomly divided into
two groups. Group 1 (25 patients) received tamsulosin (0.4 mg daily) while group 2 (25
patients) received placebo and acted as controls. All patients were diagnosed with x-rays
and ultrasonography of the kidneys, ureters, and bladder and intravenous urography. All
patients received the same analgesic regimen. The number of colic episodes, lower
urinary tract symptoms, analgesic dosages and the number of days required for
spontaneous passage of the stones were compared. Results: Expulsion was observed in
18 of 25 patients in group 1 (72%), and 12 of 25 in group 2 (48%). The average expulsion
time for groups 1 and 2 were 5.9 and 10.2 days, respectively. Additional need for
analgesics and the number of colic episodes rate was twice higher in the group 2 than in

group 1. Adverse effects from the drug therapy were seen in 1 patient in group 1 (4%)
while 3 (12%) patients in the group 2 were submitted to ureteral stenting due to recurrent
colic. Conclusions: Medical treatment with tamsulosin showed to be safe and effective
represented by the better stone expulsion rate and reduced expulsion time, as well as the
lesser need for analgesics. This conservative approach should be considered as an option
in the management of uncomplicated lower third ureteral stones after first pain
manifestation.
Key words: Tamsulosin, distal ureteral stones, expulsion, therapy
Medicus 2009, Vol. XI (1):
INTRODUCTION
Urolithiasis is a disease that affects approximately 8% to 15% of the population in
Europe and North America and renal colic represents the most common condition
observed by the urologist in the outpatient department and the emergency units (1). The
frequency of this disease tends to increase in the western countries. Among all ureteral
stones, 70% are found in the lower third of the ureter (2). The efficacy of minimallyinvasive
procedures such as extracorporeal shockwave lithotripsy (SWL) and
ureteroscopy has been proven by few studies (3, 4). Still, the spontaneous passage of the
stone evades the pain, and the risk and cost of surgery. Spontaneous expulsion can occur
in 25-53% of cases having a distal ureteral stone ranged from 5 to 10 mm in size (3).
There are several factors thought to influence the spontaneous passage of ureteral stones,
such as their size, configuration and location, smooth muscle spasm, submucosal edema
and ureteral anatomy (5, 6). When a spontaneous passage of ureteral stones is expected,
conservative treatment can be used. It comprises good hydration, analgesics and antiinflammatory
agents to reduce submucosal edema and spasm of the ureter. However, this
treatment may not always be sufficient, especially for intramural ureteral stones, where
smooth muscle tonus is more evident (7).
Recently, use of the watchful waiting approach has been extended by using
pharmacologic therapy to reduce symptoms and facilitate stone expulsion (8, 9, 10).
The role of medical expulsive therapy in the treatment of stones in the distal third
of the ureter remains unclear. Alpha-1-receptors ( 1R) are the most abundant adrenergic
receptors in the ureteral smooth muscle cells. The blockade of these receptors by a
specific antagonist inhibits basal tone, peristaltic activity and ureteral contractions (11,
12, 13). These receptors have been divided into four groups, with the 1D-R type being
found mostly in the intramural ureter (14). Based on these findings selective 1A/ 1Dadrenoreceptors
antagonist tamsulosin have been tested in different trials (9, 15, 16) in
the treatment of distal ureteral stones and obtained encouraging results.
The current study was performed to evaluate the effects of the addition of
tamsulosin to our standard therapy for the treatment of distal ureteral stones. In the stone
migration process, the sympathetic nervous system modulates ureteral activity, as
demonstrated by the presence of adrenergic receptors in the ureter (17) In addition, the -
adrenergic antagonists are able to inhibit basal tone and peristaltic frequency, dilating the
ureteral lumen and facilitating stone passage (18). Some investigators have reported

efficacy of pharmacologic therapies in increasing ureteral stone expulsion and reducing
total analgesic use (15,19).
AIM
To perform a study to evaluate the clinical role of 1A- 1D-specific antagonists
in the medical expulsive therapy of symptomatic lower third ureteral stones.
MATERIAL AND METHODS
This prospective study was performed at the University Clinic of Urology in
Skopje for a period of twelve months, from 01.01 to 31.12.2008. Fifty patients were
enrolled in the study. The inclusive parameters were: stone diameter less than 10 mm,
radiopaque stone visualized in the distal ureter on a plain x-ray of the kidney, ureters and
bladder (KUB), beginning of first renal colic within 6 hours. Exclusive parameters were
any previous surgical or conservative therapy for renal and ureteral stones as well as any
previous pelvic surgery or irradiation, presence of urinary system infection, radiolucency
stones, hypotension.
Before the treatment all patients were evaluated with KUB and a urinary tract
ultrasonography. Stone size was recorded for each patient. The treatment was fully
explained to patients.
Biochemical and hematological evaluation of the patients were obtained before
the treatment. Also, complete urine analyses were performed before, during and after
treatment. Patients were randomly divided into 2 groups. The 25 patients in the Group 1
received tamsulosin (0.4 mg daily) while the 25 patients in group 2 received placebo.
Tamsulosin was recommended to be taken after breakfast in the morning with a lot of
fluid. The medication was given for up to 30 days. All patients were given symptomatic
therapy with injections of 100 mg ketoprofenum and trospium chloride 20 mg, twice a
day. Every additional need for analgesics was noted. There were no differences between
the groups with respect to age, sex distribution, or stone size (Table 1). They were
required to consume a minimum of 2 liters of water daily. For more adequate detection of
the spontaneous passage of the stones, patients were directed to filter their urine, and
those who had passed their stones were asked to stop all the medications. Every patient
was controlled with KUB plus urinary ultrasonography every week. The number of pain
episodes, total ketoprofenum and trospium dosage, time of the spontaneous passage of
the calculi and side effects of the medications were also noted. In patients who could not
experience spontaneous passage of the calculi ureteroscopy and extracorporeal shock
wave lithotripsy (ESWL) treatments were started. Statistical analysis were performed
with ANOVA, the Pearson chi-square test using the parameters of stone size, expulsion
rate, time to expulsion, amount of analgesic compound and pain episodes.
RESULTS
The stone expulsion rate was 72% (18 of 25 patients) in group 1 and 48% (12 of
25) in group 2 with a mean expulsion time of 5.9±1.8 and 10.2 ± 3.1 days, respectively
(Fig. 1). Group 1 showed a statistically advantage in respect of both expulsion rate

(P=0.01) and expulsion time (P=0.005). There was not any significant difference in the
mean stone size found in either group between patients who were and those who where
not stone free (6.1±1.3 and 6.3±1.4 mm, respectively; P>0.05). No difference was
observed in the distribution of expulsion by sex (P>0.05). The need for additional
analgesics and the number of colic episodes rate was as twice as higher in the group 2
than in group 1 (fig 2). Tramadol 50 mg was administered when there was additional
need for analgesics.
The only adverse effect from the tamsulosin therapy was transient hypotension
and was seen in 1 patient in group 1 (4%). However it did not resulted in treatment
discontinuation. Due to recurrent colic, 3 patients in the group 2 (12%) were submitted to
ureteral stenting. The patients from the whole study (7 in group 1 and 13 in group 2) who
were not stone free after the 30 days of follow-up were treated successfully with
ureteroscopy.
Table 1.
Demographic data of the two groups
Group 1 (n=25) Group 2 (n=25)
Mean age±SD (years) 42.2±11.1 43.1±9.9
male:female ratio 14:11 15:10
Mean stone size±SD (mm) 6.1±1.3 6.3±1.4
Fig. 1:
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Expulsion rate and mean expulsion time
colic episodes (n) additional analgesics (mg x 100)
Group 1 Group 2

Fig. 2:
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Fig. 3:
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Expulsion rate and mean expulsion time
expulsion rate (%) mean expulsion time (days)
Group 1 Group 2
Expulsion rate and mean expulsion time
colic episodes (n) additional analgesics (mg x 100)
Group 1 Group 2

DISCUSSION
Spontaneous passage of ureteral stones definitely depends on the stone size and
site, the anatomical structure of the inner ureter and a previous history of spontaneous
expulsion, which are undeniable factors (4, 20, 21). The factors favorable for stone
retention are spasm, edema and ureteral infection (10). When thinking of medicament
conservative therapy we should prevent the factors favorable for stone retention and
control the pain until stone expulsion so even if there are not any current specific
guidelines, the concomitant administration of spasmolytic drugs, antiedemics and
antibiotics is recommended by several groups (8, 10, 22).
Alpha1-Adrenergic blockers increase the ratio of spontaneous passage of the
distal ureteral stones 72% vs. 48% in the control group. Its use decreases in colic
frequency, analgesic dosage and the absence of side effects are seen as the additional
advantages.
Minimally invasive therapies such as ESWL and ureteroscopy have been widely
introduced for the treatment of ureteral stones during the last 2 decades. The efficacy of
these treatments has been provided by several studies. However, although such
procedures are rather effective, they are not free of risk or inconveniences and are quite
expensive (3). On the other hand, even simple watchful waiting approach can result in
complications such as urinary tract infection or hydronephrosis, and can affect renal
function. The probability of spontaneous passage of the ureteral proximal end stones less
than 5 mm in diameter is 85%, and observation is recommended for those stones (3,,4).
When the obstruction of the kidney is complete, the first signs of kidney damage appear
in 3 to 4 weeks. Therefore the spontaneous passage of the stones can be waited on for 4
weeks as we did in our study (2). The number of pain episodes and analgesic dosage have
also decreased significantly with this medical treatment. No advantage over the control
group with respect to the time to the spontaneous passage of the stones could be detected.
Age, sex and stone localization do not affect the spontaneous passage of the stones.
Our study showed a potentially important role of tamsulosin for conservative
medical therapy of stones in the distal third of the ureter, preferring pharmacological
indications rather than endoscopic treatments for the solution of this problem. Medical
expulsive therapy should be considered for all patients with ureteral stones who are
candidates for observation and present at the outpatient department after the first renal
colic. Many clinical and laboratory evidence have shown that medical expulsive therapy
improves stone passage rates, decreases stone expulsion times, and reduces the need for
analgesic therapy, hospitalization, and surgery in well selected patients. Tamsulosin may
be more effective when used in combination with a corticosteroid, but as we showed in
our study it is also effective if used as single drug therapy. The nonselective adrenergic
alpha blockers should also be effective with higher rate of adverse effects predominantly
hypotension. Increased understanding of ureteral physiology will allow for future
development of medical expulsive therapies in terms of start and duration of the therapy
as well as the appropriate dosage.
CONCLUSION

The use of tamsulosin and alpha-1 adrenergic blockers in general, increases the
rate of spontaneous passage of distal ureteral stones. It is related with decreased use of
analgesics, smaller rate of renal/ureteral colic, shorter period of hospitalization and
avoiding of more invasive treatment options. Our data support its use in the conservative
treatment of urinary stones in the distal ureter.
REFERENCES:
1. Pak Y. Kidney stones. Lancet 1998; 351:1797-1801
2. Menon M, Parulkar G, Drach W: Urinary lithiasis: etiology, diagnosis and
medical management. In: Campbell‘s Urology, 7th ed. 1998: W. B. Saunders Co.,
vol. 3, p. 2702
3. Segura W, Preminger G, Assimos M, et al. Ureteral stones: clinical guidelines
panel summary report on the management of ureteral calculi. J Urol 1997;
158:/1915-1921.
4. Miller F, Kane J. Time to stone passage for observed ureteral calculi: A guide for
patient education. J Urol 1999; 162:688–691.
5. Coll M, Varanelli J, Smith C. Relationship of spontaneous passage of ureteral
calculi to stone size and location as revealed by unenhanced helical CT. AJR Am
J Roentgenol 2002;/178:/101.
6. Roberts W, Cadeddu A, Micali S, et al. Ureteral stricture formation after removal
of impacted calculi. J Urol 1998;/159:/723.
7. Kupeli B, Irkilata L, Gurocak S, et al. Does tamsulosin enhance lower ureteral
stone clearance with or without shock wave lithotripsy?Urology 2004;/64:1111-5.
8. Borghi L, Meschi T, Amato F, et al. Nifedipine and methylprednisolone in
facilitating ureteral stone passage: A randomized, double blind, placebo
controlled study. J Urol 1994;152:1095–1098.
9. Cervenakov I, Fillo J, Mardiak J. Speedy elimination of ureterolithiasis in lower
part of ureters with the alpha 1 blockers-tamsulosin. Int J Urol Nephrol 2002;
34:25–29.
10. Porpiglia F, Destefanis P, Fiori C, et al. Effectiveness of nifedipine and
deflazacort in the management of distal ureteral stones. Urology 2000;56:579–
583.
11. Dellabella M, Milanese G, Muzzonigro G. Randomized trial of the efficacy of
tamsulosin, nifedipine and phloroglucinol in medical expulsive therapy for distal
ureteral calculi. J Urol 2005;/174:/167-72.
12. Obara K, Takeda M, Shimura H, et al. Alpha-1 adrenoreceptors subtypes in the
human ureter: characterization by RT-PCR and in situ hybridization. J Urol 1996;/
155 (Suppl):/472A.
13. Morita T, Wada I, Saeki H, et al. Ureteral urine transport: changes in bolus
volume, peristaltic frequency, intramural pressure and volume of flow resulting
from autonomic drugs. J Urol 1987;/137:/132.
14. Sigala S, Dellabella M, Milanese G, et al. Alpha-1 adrenoreceptor subtype in men
with juxtavesical ureters: molecular and pharamacological characterization. Eur
Urol 2004;/3 (Suppl):/119.

15. Dellabella M, Milanese G, Muzzonigro G. Efficacy of tamsulosin in the medical
management of juxtavesical ureteral stones. J Urol 2003;/170:/2202-2205.
16. Porpiglia F, Ghignone G, Fiori C, et al. Nifedipine versus tamsulosin for the
management of lower ureteral stones. J Urol 2004;/172:/568-71.
17. Latifpour J, Morita T, O‘Hollaren B, et al. Characterization of autonomic
receptors in neonatal urinary tract smooth muscle. Dev Pharm Ther 1989;13:1–10.
18. Richarson D, Donatucci F, Page O, et al. Pharmacology of tamsulosin: Saturation
binding isotherms and competition analysis using cloned alpha 1-adrenergic
receptors subtypes. Prostate 1997;33:55–59.
19. Porpiglia F, Destefanis P, Fiori C, et al. Role of adjunctive medical therapy with
nifedipine and deflazacort after extracorporeal shock wave lithotripsy of ureteral
stones. Urology 2002;59:835–838.
20. Ueno A, Kawamura T, Ogawa A. et al. Relation of spontaneous passage of
ureteral calculi to size. Urology 1977, 10:544
21. Whitfield N. The management of ureteric stones. Part II: therapy. BJU Int 1999,
84: 916.
22. Cooper T, Stack M, Cooper P. Intensive medical management of ureteral calculi.
Urology 2000, 56: 575.
REZIME
EFIKASNOST NA TAMSULOZIN VO TRETMAN NA URETERALNI
KALKULUSI VO DISTALEN URETER; ISKUSTVA OD EDEN
CENTAR
Sotir Stavridis 1 , Skender Saidi 1 , Josif Janculev 1 , Aleksandar Mickovski 1
1 Univerzitetska klinika za urologija, Medicinski fakultet Skopje,
Skopje, Makedonija
Cel: Odreduvawe na ulogata na tamsulozin vo medikamentoznata
terapija na simptomatskite kalkulusi vo distalen ureter i vlijanie na
nivnoto isfrlawe. Material i Metodi: Studijata opfati 50 pacienti so
simptomatski ureteralen kalkulus vo distalniot ureter so dijametar
pome|u 5 i 10 mm. Pacientite vo ovaa prospektivna studija bea
randomizirano podeleni vo dve grupi. Pacientite vo grupata 1 (25 pacienti)
primaa tamsulozin (0.4 mg na den) dodeka onie vo grupata 2 (25 pacienti)
primaa placebo i pretstavuvaa kontrola. Kaj site pacienti prethodno bea
naprveni nativna rentgen grafija i ultrasonografija na urinarniot trakt
kako i intravenska urografija. Site pacienti dobivaa podednakov
analgezi~ki protokol. Bea komparirani i analizirani brojot na renalni
koliki, dopolnitelnata potreba od analgetici, brojot na pacienti koi
spontano gi isfrlija kalkulusite i brojot na denovi do spontana
eliminacija na istite. Rezultati: Spontana eliminacija e zabele`ana kaj 18
od 25 pacienti vo grupata 1 (72%), i 12 od 25 vo grupata 2 (48%). Srednoto
vreme do eliminacija vo grupata 1 i 2 iznesuva{e 5.9 i 10.2 dena
posledovatelno. Potrebata za dopolitelni analgetici be{e dva pati
pogolema vo kontrolnata grupa sporedeno so rabotnata. Kaj 1 (4%) pacient
od grupata eden e zabele`an nesakan efekt od medikamentoznata terapija
dodeka kaj 3 (12%) pacienti vo grupata 2 be{e indicirano ureteralno

stentirawe zaradi rekurentni renalni koliki. Zaklu~ok:
Medikamentozniot tretman so tamsulozin se poka`a kako bezbeden i
efikasen modus za tretman na ureteralni kalkulusi vo distalniot ureter.
Toj doprinesuva za pogolem procent na spontana eliminacija na kalkulusite
za pokratok period, istovremeno so namalena upotreba na analgetici.
Vakviot konzervativen pristap kon tretmanot na ovaa urolo{ka patologija
mo`e da pretstavuva dobra opcija za tretman na nekomplicirana kalkuloza
vo distalnata tretina na ureterot posle prvata manifestacija na bolkata.
Klu~ni zborovi: Tamsulozin, kalkulus vo distalen ureter, ekspulzija,
terapija
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER UROLOGJI
EFFECTS OF TAMSULOSIN IN TREATMENT OF BENIGN PROSTATIC
HYPERPLASIA
Skender Saidi 1 , Astrit Saidi 2, Faredin Xhelili 3, Arjeta Raufi 3, Selvije Demiri 4,
Beti Stojovska 5
1 The University Clinic of Urology, Skopje, Macedonia
2 Clinical hospital in Tetovo, Macedonia
3 PMP ―Vitalis-AS‖, Tetovo, Macedonia
4 PMP ‖Dr. Selvije‖, Tetovo, Macedonia
5 The University Clinic of Radiology, Skopje, Macedonia
Skender Saidi, mjek urolog
St. Boro Vulic N=70, Tetovo
Phone:+ 389 70 251279
E-mail: skendersaidi@yahoo.com.
RESUME: Objective: To asses the voiding and storage difficulties at patients with
Benign Prostatic Hyperplasia (BPH) prior to, and during a one and three month treatment
with 0.4mg Tamsulosin. Material and methods: Between January 2006 and June 2007 a
total of 102 patients were evaluated. 22 among them formed a control group treated with
placebo, whereas 80 were a study group treated with Tamsulosin. Evaluated parameters

were International Prostate Score System (IPSS) questionnaire, Digital Rectal
Examinations (DRE), Serum Total Prostate specific antigen (tPSA), Transrectal (TR) and
Transabdominal (TA) Ultrasound (US) and by Uroflowmetry units as Maximal urinary
flow rate (Qmax), Average flow rate (Qave). Results: Study group shows decline of PVR
for 12 ml (16.4%), whereas Qmax and Qave and IPSS were improved in average 2.1
(27%), 1.03 (21.5%) ml/sec. and 3.5 point (16.4%). In control group shows opposite
trends, increase of PVR for 0.4 ml(1.4%) whereas Qave and IPSS show trends for decline
0.1 ml/sec (1.6%) respectively 0.18 points (1.6). Conclusion: Tamsulosin 0.4 mg daily is
safe, well-tolerated and improves the symptoms and urinary flow rate in BPH patients.
Key words: Benign prostatic hyperplasia, Alpha blockers, Tamsulosin.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
INTRODUCTION
BPH is a progressive disorder that affects more than 50% of men aged >50 years
and 90% of men than they reach 80 years of age (1). The enlargement of periurethral
gland results in urinary symptoms and voiding dysfunctions (2). Since 20 years ago there
were two treatment modalities: surgery and watchful waiting. Parallel to technological
advancement, several treatments for BPH have been developed.
Alpha blockers have revolutionized the approach to treatment of lower urinary
tract symptoms in the last decade. Alpha 1-adrenoreceptors are found in large
concentrations in bladder neck, prostate gland, prostatic capsule and proximal urethra (3).
Alpha-1 adrenoreceptors antagonists have demonstrated efficacy in improving both
urinary flow rates and symptoms at patients with BPH (4). However, these classes of
medications can have a significant decrease effect on systemic blood pressure (5).
Donohoe et al found that 75% of their patients receiving Terazosin or Doxazosin had
mostly central nervous system side effects such as mild degrees of headache, somnolence
and nausea (6). The development of a specific ά1A-antagonist with less homodynamic
perturbation subsequently came about with Tamsulosin (7). Tamsulosine was brought to
market as the first subtype selective alpha 1 antagonist and was supported by binding
studies, which showed that the tenfold was approximately more selective for the alpha 1A
versus alpha 1B subtype ( 8,9).
AIM
The goal of this study is to asses objectively the improvement of the voiding and
storage difficulties at patients suffering from Benign Prostatic Hyperplasia (BPH) prior
to, and during a one and three month treatment with alpha 1-blocker using a dose of one
capsule of 0.4 mg Tamsulosin daily after meal.
MATERIAL AND METHODS
This study is a randomized and placebo controlled trial. A total of 102 patients
(80 Tamsulosin and 22 placebo group), with an average age of 65.37+7.06 (46 to 77)
years. Anamnestic data were justified by the application of IPSS questionnaire than were

evaluated with DRE, by laboratory methods as tPSA , TRUS and TAUS (in cases
suspicious for cancer), as well as Bladder Outlet Obstruction (BOO) with Uroflowmetry
units as Maximal flow rate (Qmax), Average flow rate (Qave) and assessment of PVR
with TAUS.
Exclusion criteria were as following: tPSA>4 ng/ml., Qmax >15 ml/sec., IPSS
score above 20, renal and heart insufficiency, myocardial infarction and cerebrovascular
accident. Also excluded patients with bladder infections, bladder stones or diverticula‘s.
Tamsulosin were administered at dose 0.4 mg a single time, after meal.
The demographic and baseline characteristics for age, prostate volume, IPSS,
Qmax, Qave of the patients are presented in Table 1. There were no significant
differences between the two groups in any baseline parameters.
The baseline characteristics of the patients in both groups and differences in
subjective changes between the baseline and treatment periods were analyzed using
Student‘s t-test. Inter and inter-group differences were evaluated using analysis of
variance (ANOVA) and percentage. All statistical analysis was performed using SPSS
12.0 (SPSS, Chicago, IL, USA). Statistical differences were considered significant at
p

Study
group
Control
group
Diastolic pressure
RESULTS
(mmHg)
102
80.18+6.2
(60-100)
83.86+9.8
(80.0-100.0)
60.0-100.0
There were no significant difference in systolic and diastolic blood pressure after one and
three month of treatment compared to baseline. The total IPSS after one to three months
of treatment had decreased in average 3.53 point/25.6% (p

Difference
DISCUSSION
-1.23% 0.39% -1.6% 3.05% 8.01% 11.40%
The presented study is the first of our knowledge in the region. The results of this
study confirmed the efficacy of Tamsulosin at patients with BPH. The significant
decrease of IPSS score for 3.5 (25.6%) respectively 5.01 (36.5%) is very important in our
opinion. This finding was clinically and statistically significant at the difference more
than 25% (p

9. Roehrborn CG, Siami P, Barkin J et al. Influence of Baseline Parameters on Changes
in International Prostate Symptom Score with Dutasteride, Tamsulosin, and
Combination Therapy among Men with Symptomatic Benign Prostatic Hyperplasia
and an Enlarged Prostate: 2-Year Data from the CombAT Study. Eur Urol. 2009;
55(2):461-471.
10. Djoko R, Doddy MS, Suwandi S et al. Efficacy and safety of tamsulosin
hydrochloriode compared to doxazosin in the treatment of Indonesian patients with
lower urinary tract symptoms due to benign prostatic hyperplasia. J Urol 2006;
13:1405-1409.
11. Milani S, Djavan B. Lower urinary tract symptoms suggestive of benign prostatic
hyperplasia: latest update on alpha 1-adrenoceptor antagonsists. BJU Int. 2005;
95:29-36.
12. Lepor H. Alpha blockers for the treatment of benign prostatic hyperplasia. Rev Urol.
2007; 9(4):181-90.
13. Kosugi S, Ikemoto I, Furuta A et al. A comparative study assessing clinical effects of
naftopidil and tamsulosin hydrochloride on benign prostatic hyperplasia with
overactive bladder. Nippon Hinyokika Gakkai Zasshi. 2007; 98(5):691-9.
REZYME
EFEKTET E TAMSULOSINËS NË TRAJTIMIN E HIPERPLASIONIT BENINJ
TË PROSTATËS
Skender Saidi 1 , Astrit Saidi 2, Faredin Xhelili 3, Arjeta Raufi 3, Selvije Demiri 4,
Beti Stojovska 5
1 Klinika Univerzitare e Urologjisё, Shkup, R e Maqedonisё
2 Spitali klinik, Tetovё, R. e Maqedonisё
3 OPSH ―Vitalis-AS‖, Tetovё, R e Maqedonisё
4 OPSH ‖Dr. Selvije‖, Tetovё, R e Maqedonisё
5 Klinika Univerzitare e Radiologjisё, Shkup, R e Maqedonisё
Qёllimi i studimit: Tё evaluojё pengesat e kolektimit dhe tё urinimit te pacientёt
me hiperplazion beninj tё prostatёs pas trajtimit njё dhe tre mujor me njё kapsulё 0.4 mg
Tamsulosinё. Materiali dhe metodat: Nё periudhёn Janar 2006 - Qershor 2007 janё
evaluuar 102 pacientё. Nё grupin e studiuar janё 80 pacientё që janë trajtuar me
Tamsulosinё, kurse në grupin e kontrollit 22 pacientё me placebo. Parametrat e evaluuar
janё: pyetёsori ndёrkombёtar (IPSS), ekzaminimi digjitorektal, tPSA, ultrasonografia
transabdominale apo transrektale dhe elementet e urofloumetrisё si curili maksimal dhe
mesatar. Rezultatet: Nё grupin e studjuar ёshtё vёrejtur zvogёlim i sasisё sё urinёs
reziduale pёr 12 ml (16.43%), ndërsa ёshtё vёrejtur rritje e curilit maksimal pёr 2,1
ml/sec (27%), curilit mesatar 1.03 ml/sec (21.5%) dhe pёrmirёsim tё IPSS ‗‘Scor‘‘–it pёr
3.53 pikё (16.43%). Nё grupin e kontrollit u vёrejtёn tendenca tё kundёrta, rritje tё sasisё
sё urinёs reziduale pёr 0.4 ml (1.44%). Gjersa curili mesatar dhe IPSS kanё treguar
tendenca tё zvogёlimit 0.1 ml/sec (1.65%) respektivisht 0.18 pikё(1.65). Konkludim:

Terapia me Tamsulosinё 0.4 mg nё ditё ёshtё e sigurtë, tolerohet mirë dhe i pёrmirёson
simptomat dhe vlerat e curilit te pacientёt me BPH.
Fjalё kyç: Hiperplasioni beninj i prostatёs, Alfa blokatorёt, Tamsulosina
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER FIZIATRI
EFEKTI I MOTIVIMIT DHE KOMORBIDITETIT NË KOHËZGJATJEN DHE
SHKALLËN E REHABILITIMIT TE AMPUTIMET TRAUMATIKE TË
GJYMTYRËVE TË POSHTME
Teuta Osmani-Vllasolli 1 , Hajrije Hundozi 1 , Ardiana Murtezani 1 , Sanije Gashi 2 ,
Ariana Kalaveshi 2
1 QKUK, Klinika e Mjekësisë Fizikale me Rehabilitim, Prishtinë
Qendra Nacional Orto Protetike, Prishtinë
2 Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike, Prishtinë
Teuta Osmani-Vllasolli, mjek fiziatër, magjistër
Rr. Dibrës 23, Aktash I, Prishtinë
Tel. ++38138/222100 & ++37744 234619
e-mail: tuti_o@yahoo.co.uk
REZYMЕ: Amputimi nuk paraqet vetëm humbje të një pjese të trupit, por rezulton edhe
me influencë të madhe në psikën e të sëmurit, që përfshinë çdo moshë. Gjithashtu, edhe
rehabilitimi i personave të cilët i janë nënshtruar amputimit si pasojë e traumas, ndryshon
prej atyre si pasojë të sëmundjes. Qëllimi i punimit: Qëllimi i këtij punimi, ishte që të
analizojmë influencën e faktorëve si motivimi dhe komorbiditeti, në kohëzgjatjen dhe
shkallën e rehabilitimit te amputimet traumatike të gjymtyrëve të poshtme, si pasojë e
lëndimit me armë zjarri. Materiali dhe metoda e punës: Në hulumtim është përdorur
metoda retrospektive dhe analitike, e tipit case-study. Në studim janë të kyçur 101 raste
me amputim traumatik të gjymtyrëve të poshtme, të cilët janë rehabilituar në ―QNOP‖, në
periudhën kohore korrik 1999 - qershor 2001. Rezultatet: Bashkëpunimi i të sëmurëve
me amputim gjegjësisht motivimi i tyre për reintegrim psikosocial është treguar si një

prediktor me ndikim të madh në kohëzgjatjen e rehabilitimit për p=0.0004 dhe në
shkallën e rehabilitimit për (x 2 =12.89, p

1. Të paraqesim rolin e motivimit, gjegjësisht gjendjes psikike në kohëzgjatjen dhe
shkallën e rehabilitimit dhe
2. Të analizojmë ndikimin e sëmundjeve tjera shoqëruese të të sëmurit me amputim të
gjymtyrëve të poshtme, në kohëzgjatjen dhe shkallën e rehabilitimit.
MATERIALI DHE METODA
Pacientët
Në studim janë të kyçur 101 raste me diagnozë të amputimit të gjymtyrëve të
poshtme, të bazuar në Terminologjinë Procedurale Mjekësore Aktuale: kodi për amputim
të gjymtyrëve të poshtme. Në punim janë përfshirë vetëm të sëmurët me amputim të
gjymtyrëve të poshtme, si pasojë e lëndimit me armë të zjarrit, dhe të cilët ishin në
rehabilitim mjekësor në periudhën kohore, korrik 1999 – qershor 2001, në Qendrën
Nacionale Orto Protetike - ―QNOP‖ në Prishtinë. Gjithashtu, në këtë studim janë kyçur
vetëm rastet të cilët ka qenë e mundur të përcillen së paku për 6 muaj, pas përfundimit të
trajnimit me protezë provizore.
Procedurat dhe metodat
Hulumtimi është retrospektiv dhe analitik, i tipit case-study. Analiza është bërë në
drejtim të ndikimit të prediktorëve në determinatet e një rehabilitimi mjekësor gjegjësisht
në kohëzgjatjen dhe shkallën e rehabilitimit.
Për analizë më të saktë të kohëzgjatjes dhe shkallës së rehabilitimit, janë formuar
grupe sa më homogjene, duke e marrur si kriter llojin e amputimit.
Për vlerësimin e shkallës së rehabilitimit janë formuar katër grupe krahasuese,
duke u bazuar në formularin e parashtruar nga Handicap International, lidhur me
vlerësimin e rehabilitimit mjekësor gjegjësisht protetimit, të të sëmurëve me amputim të
gjymtyrëve të poshtme, si pasojë e lëndimit me armë të zjarrit. Më pastaj, është bërë dhe
modifikimi i saj në bazë të suksesit të arritur të rasteve tona, në tri shkallë të rehabilitimi.
I – Të ecurit normal, të cilët i përmbushin në tërësi parametrat që e
karakterizojnë të ecurit normal apo të cilët kishin ndonjë devijim të lehtë nga të
ecurit korrekt, por të cilët tërërsisht ishin të pavarur nga ortozat;
II – Të ecurit pjesërisht të varur nga ortozat - ortozat i përdorin në kushte
klimatike dhe terrene të vështira dhe
III – Të ecurit e varur nga ortozat - vazhdimisht i përdorin ortozat, në kushte
brenda dhe jashtashtëpiake
Roli i motivimit, në rehabilitimin e të sëmurëve me amputim të gjymtyrëve të
poshtme, është analizuar sipas tri modaliteteve:
i motivuar – kur pacienti ishte i gatshëm për bashkëpunim, kishte vullnet dhe
vetbesim, dhe rrallëherë ankohej për protezën e tij;
pjesërisht i motivuar – kur më pak bashkëpunonte, tregonte brengosje,
ndonjëherë vetkeqardhje, shpesh ankohej për protezën e tij;
jo i motivuar – kur i sëmuri me amputim nuk ishte i gatshëm për bashkëpunim,
shprehte emocione të ndryshme si frikë, apati apo edhe anksiozë, hidhërim, ishte i
pakënaqur edhe me ekuipin rehabilitues dhe protezën e tij.

Për paraqitjen e ndikimit të komorbiditetit, është bërë ndarja në këto modalitete
(sëmundjet që më së shumti prezentonin në rastet tona): hipertensioni arterial; diabeti;
lëndim të syrit; të tjera-pengesa në të dëgjuar, sëmundje të sistemit respirator, sistemit
urinar dhe pa sëmundje.
Përpunimi statistikor
Testimet statistikore të përdorura në këtë studim, ishin indeksi i strukturës,
mesatarja aritmetike (MEAN), devijimi standard, gabimi standard. Për një analizë më të
thuktë, është bërë analiza e lidhmërisë së motivimit sipas grupeve, në raport me
kohëzgjatjen e rehabilitimit, ku është përdorur testi One Way ANOVA, ndërmjet
modaliteteve Po ndaj Jo dhe Pjesërisht ndaj Jo. Është aplikuar edhe Chi-quadrat testi për
të analizuar motivimin sipas modaliteteve: Po+Pjesërisht me Jo, në lidhmëri me llojin e
amputimit, ndaj shkallës së rehabilitimit. Gjithashtu Chi-quadrat testi është aplikuar për
të analizuar lidhmërinë eventuale ndërmjet komorbiditetit dhe shkallës së rehabilitimit,
derisa influenca e komorbiditetit në kohëzgjatjen e rehabilitimit është analizuar me testin
e korrelacionit linear.
REZULTATET
Meqë për një rehabilitim të suksesshëm dhe më të shpejtë është me rëndësi
bashkëpunimi i të sëmurëve, gjë që varet edhe nga motivimi i tyre, në veçanti është bërë
analiza e motivimit, si prediktor. Nga kjo analizë është fituar sinjifikancë e rëndësishme
satistikore për p=0.084 vetëm tek amputimet e nëngjurit, që kishte bërë të kuptohet se
motivimi është një faktor me rëndësi që ndikon në kohëzgjatjen e rehabilitimit, por
megjithatë, lloji i amputimit është paraqitur si faktor më relevant. Që d.m.th. se
kohëzgjatja e rehabilitimit është e përafërt te amputimet bilaterale dhe te amputimet e
mbigjurit, pavarsisht prej asaj se a ishin të motivuar apo jo. Nga tabela poashtu, është e
mundur të shihet se me rastin e analizës së ndikimit të motivimit për rastet në përgjithësi,
është fituar sinjifikancë për p=0.0004.
Tabela 1.
Kohëzgjatja e rehabilitimit sipas motivimit në lidhmëri me llojin e amputimit
Total
Motivimi
Jo
Bilaterale
n=6
63.8 ± 32.4
n=2
92.5 ± 46.0
Amputimet
Unilaterale
Mbigjuri Nëngjuri Syme
n=26
46.5 ± 13.4
n=9
53.7 ± 19.4
n=66
32.0 ±
10.6
n=3
10.7 ±
3.2
n=14
37.6 ±
11.5 -
Total
n=101
37.0 ± 16.5
n=25
47.8 ± 22.9
One way
ANOVA
F=19.67
p

Po
Pjesërisht
One Way
ANOVA
n=1
50.0
n=3
49.36 ±
18.5
F=6.183
p=0.1512
n=9
43.6 ± 5.5
n=8
41.9 ± 7.1
F=2.269
p=0.1261
n=29
30.4 ±
10.9
n=3
10.7 ±
3.2
n=23
30.7 ± 8.8 -
F=2.577
p=0.084 -
n=42
32.3 ± 12.6
F=11.6
p=0.0045
n=34 F=8.1
35.0 ± 11.2
F=8.393
p=0.0015
p=0.0004 -
Në tabelën 2. është paraqitur distribuimi struktural i rasteve me amputim të
gjymtyrëve të poshtme, sipas llojit të amputimit në raport me modalitetet e motivimit.
Lidhmëria e motivimit me shkallën e rehabilitimit është paraqitur tek rastet në
përgjithësi, ku është fituar sinjifikancë e rëndësishme statistikore për p

Pas testimit të bërë, nuk është fituar korrelacion i konsiderueshëm r=0.16, p>0.05,
çka nënkupton se komorbiditeti nuk është paraqitur si prediktor me influencë të
rëndësishme, në kohëzgjatjen e rehabilitimit (Tabela 3).
Tabela 3.
Kohëzgjatja e rehabilitimit në lidhmëri me komorbiditetin
Komorbiditeti
Hiper- lëndimi
Kohëzgjatja tensioni Diabeti i Tjera nuk ka Gjithsej
arterial syrit
0-9 2 2
10-19 1 7 8
20-29 1 1 12 14
30-39 3 2 7 2 26 40
40-49 1 2 3 13 19
50-59 1 2 1 4 8
60+ 1 1 2 6 10
Gjith- N 6 6 11 8 70 101
sej % 5.94 5.94 10.89 7.92 69.31 100.00
Korelacioni ME/PA sëmundje
tjera r=0.16 P>0.05
Derisa reperkutimi i komorbiditetit në suksesin definitiv të rehabilitimit,
gjegjësisht në shkallën e rehabilitimt ishte relevant, bazuar në rezultatin e fituar,
x 2 =11.55, p

I
II
1 1 6 40 48
2 1 2 6 21 32
III
3 4 3 2 9 21
Gjith- N 6 6 11 8 70 101
sej % 5.94 5.94 10.89 7.92 69.31 100.00
DISKUTIMI
Me sëmundje/pa
sëmundje X 2 =11.55 P

sinjifikancë të rëndësishme statistikore. Kështu, mund të kuptohet se motivimi i të
sëmurit me amputim të gjymtyrëve të poshtme është faktor i rëndësishëm për një
rehabilitim të shkallës më të lartë, gjegjësisht për aftësim të shfrytëzimit më të mirë të
protezës gjatë aktiviteteve të përditshme jetësore, pra mundëson një reintegrim më të
plotë social.
Mosha e shtyer, sëmundja shoqëruese dhe bashkëpunimi i dobët, janë faktor
prognostik për një sukses të dobët të rehabilitimit (7). Ngjashëm me rezultatet tona edhe
autorët (4) kanë prezentuar motilitet të ulët me korelacion pozitiv tek të sëmurët me
amputim me disponim depresiv, të pakënaqur me jetën, me nivel të ulët të aktiviteteve
sociale, me ndjenjë të fortë të prezencës së të metës estetike dhe me vlerësim se jeta
familjare, sociale do të ishte më e mirë sikurse mos t‘iu kishte ndodhur amputimi. Derisa
korelacion negativ është gjetur r=-0.26,p

ehabilitimit, derisa në kohëzgjatjen e rehabilitimit nuk patën influencë të
konsiderueshme.
LITERATURA
1. Muminagic S. War Amputation. Sahin Pasic, Sarajevo, 1997.
2. Horvatin B, Uloga psihickih odbrambenih mehanizama u rehabilitaciji
amputiranih, Protetika donjih ekstremiteta, Savetovanje Bled, 1972, 189-191.
3. Mandic V. Medicinski aspekti rehabilitacije kod amputacije donjih
ekstermiteta, Protetika donjih ekstremiteta, Savetovanje Bled, 1972, 7 - 16.
4. Ostojic L, Ostojic Z, Rupcic E, Punda-Basic M. Intermediate rehabilitation
outcome in below-knee amputations:descriptive study comparing war-related
with other cases of amputation. Croat Med J 2001 Oct: 42(5):535-8.
5. Neuman Z. Amputacije donjh ekstremiteta – psihosocijalni i drustveni
aspekat, Protetika donjih ekstremiteta, Savetovanje Bled, 1972, 181 – 187.
6. Horvatin B, Uloga psihickih odbrambenih mehanizama u rehabilitaciji
amputiranih, Protetika donjih ekstremiteta, Savetovanje Bled, 1972, 189-191.
7. Gerhards F, Florin I, Knapp Th. The impact of medical, reeducational, and
psychological variables on rehabilitation outcome in amputees, Int. J. Rehab.
Research, 1984, 7 (4),379-388.
8. Pernot HF, de Wite LP, Lindeman E, Cluitmans J. Daily functioning of the
lower extremity amputee: an overview of the literature, Clin Rehabil 1997
May; 11(2): 93-106.
9. Pohjolainen T, Alaranta H. Predictive factors ability after lower-limb
amputation, Ann Chir Gynaecol 1991;80(1):36-9.
10. Muecke L,Shekar S, Dwyer D, Israel E, Flynn JPG, Functional screening of
lower-limb amputees: a role in predicting rehabilitation outcome, Arch Phy
Med Rehabil Vol 73, September 1992:851-58.
11. Johnson VJ, Kondziela S, Gottschalk F. Pre and post-amputation mobility, of
trans-tibial amputee:correlation to medical problems, age and mortality,
Prosthet Orthot Int, 1995 Dec, 19(3): 159-64.
SUMMARY
THE INFLUENCE OF MOTIVATION AND COMORBIDITY ON OUTCOME
OF REHABILITATION IN TRAUMATIC LOWER LIMB AMPUTATIONS
Teuta Osmani-Vllasolli 1 , Hajrije Hundozi 1 , Ardiana Murtezani 1 , Ariana Kalaveshi 2 ,
Sanije Gashi 2
1 UCCK, Clinic of Physical Therapy and Rehabilitation, Prishtina
National OrthoProtetic Center, Prishtina
2 Public Health Institute, Prishtina

Amputation is not only a loss of a body part, but it has a great impact on a patient
psychology, no matter of age. Medical rehabilitation is different for the amputees who
had undergone the amputation because of the trauma, with amputees who had undergone
the amputation because of the morbidity. The aim: The aim of this study is to analyze the
influence of motivation and comorbidity, on duration of rehabilitation and outcome of
rehabilitation. Methods: In this study we use the retrospective and analytic methods, case
– study type, where are included 101 patients with traumatic lower limb amputation,
which have been treated in ―NOPC‖, in Prishtina, in a period of time: July 1999 – June
2001. Results:The motivation and the cooperation of the patient showed as the important
factor with the great influence on the duration of rehabilitation p=0.0004 and on the
outcome of rehabilitation(x 2 =12.89, p

e- mail: rozeta.mileva@gmail.com
RESUME: Introduction: Alternative and complementary medicine techniques are
frequently used by patients for treating their disorders. Objectives of our study were to
get data on the alternative medicine methods use in a group of 180 ambulatory
outpatients suffering from musculoskeletal disorders, sociodemographic characteristics of
user of these therapies and communication between users and their doctors. Methods: In
our study, 180 adult out-patients suffering from musculoskeletal disorders were
interviewed considering alternative and complementary medicine use. A special
questionnaire was designed for collecting the data. Inclusion criteria were age above 18
years, presence of musculoskeletal complaints and ability of the patient to answer the
questionnaire on his own. Results: The results showed that 134 patients (74.4%) of the
interviewed used alternative and complementary therapy for treating their
musculoskeletal complaints. We did not find a statistically significant association
between patients` gender and use of these methods. On the other hand, married patients
and those with higher level of education used alternative and complementary methods
significantly more commonly. We found that 82 patients (61,2%) have self-reported the
use of alternative measures to their doctor. Most commonly used therapies were massage,
chiropractic and acupuncture as well as local herbal therapy (ointments containing herbal
extracts). Discussion and conclusion: Different alternative and complementary medicine
techniques are used among patients suffering from musculoskeletal disorders. Pain and
chronicity of the disorders seem to be important factors for use of alternative medicinal
methods. Apart from the benefits that these methods give to patients, there are certain
risks and precaution is necessary especially when certain techniques applied. The
communication between doctors and their patients is very important and helps to reduce
these risks and maximize the benefits for the patient.
Key words: alternative, complementary, medicine, use, musculoskeletal disorders
Medicus 2009, Vol. XI (1):
INTRODUTION
Numerous studies conducted in different parts of the world (Europe, Australia, the
United States) show the high prevalence of use of alternative and complementary
medicine [1-3].
The seven categories of alternative medicine, as established by the Office of
Alternative Medicine of the National Institute of Health in the United States are: mindbody
interventions, bioelectromagnetic therapies, alternative systems of medical practice,
manual healing methods, pharmacologic and biologic treatments, herbal medicine, and
diet and nutrition [4-6] .
Some principles in alternative medicine are consistent with physiological
principles of conventional medicine and others are independent healing systems. A
survey among the general population in the UK estimated that 10% of the population has
used some alternative medical method in 2003 [1] . A survey conducted among 120
patients in Skopje on the use of herbal medicine, showed that 57, 5% of the patients in
the study have used one or more herbal products [7] . Some studies investigate the

influence of different demographic characteristics on the use of complementary and
alternative methods in patients. The results of these studies give data for the prevalence
and types of most commonly used therapies as well as data for particular reasons for
which patients use these therapies [8-10] . Moreover, some studies investigated the
characteristics of alternative and complementary therapy use in patients suffering from
particular disorder [11-13] .
Data for the use of alternative and complementary medicine among patients
suffering from musculoskeletal disorders in Skopje is limited.
Objectives of this study were to get initial data on the use of alternative medicine
in a group of outpatients suffering from musculoskeletal disorders, health problems that
led them to use it, sociodemographic characteristics of user of alternative medicine and
communication between users and their doctor.
AIM
Objectives of our study were to get data on the alternative medicine methods use
in a group of 180 ambulatory outpatients suffering from musculoskeletal disorders,
sociodemographic characteristics of user of these therapies and communication between
users and their doctors.
METHODS
We interviewed 180 patients suffering from musculoskeletal disorders for
alternative and complementary medicine use. A special questionnaire was designed for
collecting the data. The questionnaire contained 2 parts. The first part was filled by all
patients and it contained questions for demographic and socioeconomic characteristics of
the patients as well as questions if alternative and complementary medicine were used for
treating their musculoskeletal disorders. Those patients that claimed to be users of these
methods filled in the second part of the questionnaire. The second part contained
questions for type of alternative medicine used, reasons for referring to those therapies
and if they have informed their physician for being users.
Inclusion criteria were age above 18, presence of a musculoskeletal disorder and
ability of the patient to answer the questions. Non-inclusion criteria were age below 18
and inability to participate in the interview. Based on the collected data, we formed 2
groups- users and non-users of alternative and complementary medicine. We used
Statistica for Windows 7 to perform the statistics.
RESULTS
Our study included 180 patients from which 78 were females and 102 males. The
patients were aged from 18 to 82. Most commonly reported disorders were degenerative
rheumatic disorders (spondylosis, single joint arthrosis including gonarthrosis and discus
hernia) from which 146 patients suffered, followed by acute sport or occupational injuries
(20 patients) and musculoskeletal complaints due to Parkinson`s disease (14 patients).
Pain and limitation of movements were the most important complaints for asking medical
help. The results of our study showed that 134 patients (74, 4%) have used some type of
alternative or complementary medicine for treatment of the existing musculoskeletal
complaint and 46 patients (25, 6%) claimed to be non users of those methods. Most

commonly used methods were massage, chiropractic, and acupuncture as well as local
herbal therapy (herbal extract ointments). We found no statistically significant
association between the gender and use of alternative and complementary therapy (Table
1).
Table 1.
Association between patients` gender and use of alternative and complementary
therapy
Gender Users Non-users Total x 2 =0.001
Female 58 20 78
Male 76 26 102
Total 134 46 180
p=0.97
p>0.05
On the other hand, we found a strong statistically significant association between
the marital status and use of these therapies. Married patients referred to alternative and
complementary medicine much more commonly then single ones (under "single" we
included the patients that were never married, those that were divorced and widowed)
(Table 2).
Table 2.
Association between patients` marital status and use of alternative and
complementary therapy
Marital status Users Non-users Total
married 98 15 113
Single (divorced and
widowed included)
36 31 67
Total 134 46 180
x 2 =24.068
p0.05
We asked the users if they have informed their physician about the use of
alternative and complementary therapy. Our results showed that 82 patients (61,2%) have

informed their doctor for use of alternative and complementary therapy and the rest 52
patients (38.8%) have not disclosed that information to their doctor (Table 4).
Table 4.
Disclosure of the information for use of alternative and complementary therapy to
the doctor
DISCUSSION
Disclosure of the information for use of
alternative and complementary therapy to the doctor
Users
Yes 82
No 52
Total 134
Our study showed that 134 patients (74.4%) of the patients interviewed used some
kind of alternative or complementary measure for treating existing musculoskeletal
disorders. Murray and Shephard (1993) [14] found that 43 percent of the patients sampled
had used manipulative treatment, including osteopathy, massage, chiropractic, and
acupuncture. Pain, specifically when it involves the back, is the most common condition
for which alternative medicine therapies were sought. In the study conducted by
Eisenberg DM et al, (1993) [15] , 20% of the patients used unconventional therapy for back
problems and 29% due to arthritis and sprains or strains. Furthermore, the study by
Moore J et al, (1985) [16] confirmed that the most common reason for use of alternative
therapy by patients in London is pain (45% of the interviewed), followed by stress,
depression and fatigue.
In general, studies show that the conditions for which people seek alternative care
seem to have one common denominator - they are chronic. It does not appear, however,
that patients are abandoning conventional medicine. In fact, many studies have shown
that patients who use alternative methods also continue to use traditional medicine [15] [17] .
The results of our study showed that massage, chiropractic, acupuncture and local
herbal therapy were most commonly used methods among patients suffering from
musculoskeletal disorders. The results of similar studies also showed that chiropractic,
herbal therapy and food supplements are among the most commonly used alternative
measures [11] [13] .
Although there are studies showing the therapeutic efficacy of alternative therapy,
there are risks and unwanted effects associated with their use. Most commonly, severe
unwanted effects occur as a result of spinal manipulations. There is a risk of transmitting
infection in cases where not sterile needles were used. The most problematic
contraindication of acupuncture is the presence of a cardiac pacemaker when electrical
stimulation on needles is indicated. There is a traditional contraindication to using
acupuncture in the first trimester of pregnancy and certain points to be avoided thereafter.
Some of the forbidden points are anatomically related to the uterus, and some are
powerful autonomic switches, so caution is reasonable [18] .

Unwanted effects in local herbal therapy use are allergic reactions. The
communication between doctors and their patients is very important and helps to reduce
these risks and maximize the benefits for the patient.
REFERENCES
1. Thomas, K., Coleman, P (2004). Use of complementary or alternative medicine in
a general population in Great Britain. Results from the National Omnibus survey.
Journal of Publc Health, 26(2):152-157.
2. Harris, P. & Rees, R. (2000). The prevalence of complementary and alternative medicine
use among the general population: a systematic review of the literature. Complement
Ther Med, 8:88–96.
3. Featherstone, C., Godden, D., Gault, C., Emslie, M., Took-Zozaya, M. (2003).
Prevalence Study of Concurrent Use of Complementary and Alternative Medicine in
Patients Attending Primary Care Services in Scotland. Am J Public Health, 93(7): 1080–
1082.
4. Gordon, J.S. (1996). Alternative medicine and the family physician. Am Fam Physician,
54:2205-12.
5. Borkan, J., Neher J.O., Anson, O., Smoker, B. (1994). Referrals for alternative therapies.
J Fam Pract, 39:545-50.
6. Neher, J.O., Borkan, J.M. (1994). A clinical approach to alternative medicine. Arch Fam
Med, 3:859-61.
7. Mileva, R., Ivanovska-Zafirova, B., Pavlovska, I., Bitovska, I., Bogdanovska, A. (2007).
Epidemiological characteristics of herbal products use in a group of patients from Skopje.
Physioacta, 1: 71-77.
8. Chao, M.T., Wade, C., Kronenberg, F., Kalmuss, D., Cushman, L.F. (2006). Women`s
Reasons for Complementary and Alternative Medicine Use: Racial/Ethnic Differences.
The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 12(8): 719-720.
9. Cushman, L.F., Factor-Litvak, P., Kronenberg, F., Wade, C., Firester, L. (1999). Use of
Complementary and Alternative Medicine among African-American and Hispanic
Women in New York City. J Am Med Womens Assoc, 54 (4): 193-195.
10. Factor-Litvak, P., Cushman, L.F., Kronenberg, F., Wade, C., Kalmuss, D. (2001). Use of
complementary and alternative medicine among women in New York City: a pilot study.
J Altern Complement Med, 7(6):659-66.
11. Boon, H., Westlake, K., Stewart, M et al (2003). Use of complementary/alternative
medicine by men diagnosed with prostate cancer: prevalence and characteristics.
Urology, 62(5):849-53.
12. Eng, J., Ramsum, D., Verhoef, M., Guns, E., Davison, J., Gallagher, R. (2003). A
population-based survey of complementary and alternative medicine use in men recently
diagnosed with prostate cancer. Integr Cancer Ther; 2(3):212-6.
13. McEachrane-Gross, F.P., Liebschutz, J.M., Berlowitz, D. (2006). Use of Selected
Complementary and Alternative Medicine (CAM) Treatments in Veterans with Cancer or
Chronic Pain: A Cross-sectional Survey. BMC Complement Altern Med, 6:34.
14. Murray, J., Shepherd, S. (1993). Alternative or additional medicine? An exploratory
study in general practice. Soc Sci Med, 37:983-8.
15. Eisenberg DM, Kessler RC, Foster C, Norlock FE, Calkins DR, Delbanco TL (1993).
Unconventional medicine in the United States. Prevalence, costs, and patterns of use. N
Engl J Med;328:246-52.

16. Moore, J., Phipps, K., Marcer, D., Lewith, G. (1985). Why do people seek treatment by
alternative medicine? Brit Med J Clin Res Ed, 290:28-9.
17. Lloyd, P., Lupton, D., Wiesner, D., Hasleton, S. (1993). Choosing alternative therapy: an
exploratory study of sociodemographic characteristics and motives of patients resident in
Sydney. Aust J Public Health, 17:135-44.
18. Rapson, L.M., Banner, R. (2008). Geriatrics Aging, 11(2):93-97.
РЕЗИМЕ
НЕКОИ БЕЛЕЗИ НА ПРИМЕНАТА НА АЛТЕРНАТИВНИТЕ И
КОМПЛЕМЕНТАРНИТЕ МЕТОДИ НА ЛЕЧЕЊЕ КАЈ ГРУПА ПАЦИЕНТИ
СО МУСКУЛОСКЕЛЕТНИ НАРУШУВАЊА
Розета Милева 1 , Милев Михаил 2
1 Алкалоид АД-Скопје
2 ПЗУ ―Тутунски Медика‖
Вовед: Алтернативните и комплементарните методи на лечење често се
применуваат при лекување кај пациентите кои боледуваат од мускулоскелетни
нарушувања. Цел: Цели на нашата студија беа добивање на податоци за примената
на алтернативните медицински методи во група од 180 амбулантски пациенти, кои
се јавија на преглед поради мускулоскелетни тегоби, утврдување на
социодемографските карактеристики на корисниците на алтернативните тераписки
мерки и протокот на информација при комуникацијата за примена на оваа терапија
меѓу корисниците и нивните лекари. Методи: Во испитувањето беа вклучени 180
пациенти кои боледуваа од мускулоскелетни нарушувања. Испитаниците беа
интервјуирани за примената на алтернативните и комплементарните методи при
лекување на тегобите од заболувањата. За собирање на податоците беше
дизајниран посебен прашалник. Критериуми за вклучување беа возраст над 18
години, присуство на мускулоскелетни нарушувања кај пациентот и способност на
пациентот самостојно да одговори на Прашалникот. Резултати: Испитувањето
покажа дека 134 пациенти (74.4%) од испитаниците во нашето истражување
применуваат алтернативна и комплементарните методи за лекување на
мускулоскелетните тегоби. При тоа не најдовме статистички значајна поврзаност
помеѓу полот на пациентите и примената на споменатите методи. Од друга страна,
пациентите во брак и оние со повисок степен на едукација значајно почесто ги
применуваа алтернативните и комплементарните методи на лекување. Од
корисниците на алтернативна терапија во нашето испитување, 82 пациенти (61,2%)
самостојно го информирале својот лекар дека применуваат алтернативни методи.
Најчесто применувани беа масажата, хиропатијата и акупунтурата како и локалната
хербална терапија (масти со хербални екстракти). Дискусија и заклучок: Меѓу
пациентите кои боледуваат од мускулоскелетни нарушувања се применуваат разни
алтернативните и комплементарните методи на лечење. Болката и хроницитетот на
состојбата се значајни фактори за примена на алтернативните медицински мерки.
Освен користа која овие методи ја имаат за пациентот, постојат и одредени ризици,

па потребно е превземање на одредени мерки на претпазливост, особено при
примена на одредени техники. Комуникацијата меѓу докторите и нивните пациенти
се многу битни и помагаат да се намалат овие ризици и да се зголеми користа за
пациентот од примената на овие методи.
Клучни зборови: алтернативна, комплементарна, медицина, примена,
мускулоскелетни нарушувања.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONA/ PROFESIONAL PAPER INFEKTOLOGJI
VLERËSIMI MIKROBIK I SALLAVE OPERATORE TË SPITALIT
USHTARAK QENDROR UNIVERSITAR TË TIRANËS
Gjergj Koja 1
1 Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë
Gjergj Koja, mjek infeksionist
Lagja 11, Bulevardi Kryesor, Pallati 250, Durrës, Shqipëri
Tel. 00355692053117
e-mail: gjergjikoja@yahoo.com
REZYME: Infeksionet spitalore të shkaktuara nga bakteret gramnegative (70-80% e
rasteve) dhe nga bakteret grampozitive (rreth 20%) mbeten shqetësuese përsa i përket
dëmtimit të shëndetit të pacientit të shtruar në spital. Pikërisht për këtë arsye, studimi
mëposhtëm evidenton rolin kryesor të laboratorit mikrobiologjik në identifikimin me
saktësi, të qendrueshëm dhe të shpejtë të shkaktarëve të infeksioneve spitalore dhe në
rastin konkret, të infeksioneve në sallat operatore të Spitalit Qëndror Ushtarak Universitar
të Tiranës. Studimi u krye në periudhën Nëntor-Dhjetor 2008. Qëllimi i ekzaminimeve të
evidentuara në këtë studim është njohja e ngarkesës së pergjithshme mikrobike në ajrin
dhe në pajisjet mjekësore të sallave operatore të këtij spitali si një indikator i proceseve të
dezinfektimit dhe streilizimit të kryera sipas standarteve të punës së përditëshme.
Ekzaminimet e ajrit të kryera me metodën e sedimentimit me aparatin RCS përdoren

mostra të cilat u morrën në 5 salla operatore, 2 salla operatore të Repartit të Ortopedisë si
edhe në ambientet e Urgjencës dhe Reanimacionit. Nga ekzaminimi i 107 mostrave u
evidentuan edhe mikroorganizmat prezent në ambientet e mësiperme. Studimi tregoi se
për shkak të rëndesisë që kanë infeksionet nozokomiale, Laboratori Mikrobiologjik është
përgjegjës për identifikimin e hershem të mikrobeve me karakteristika fenotipike të njejta
dhe mjaft patogjene.
Fjalë Kyç: infeksion spitalor (nozokomial), ngarkesë mikrobike, laborator
mikrobiologjik, baktere gramnegative dhe grampozitive, sallë operatore, dezinfektim,
sterilizim, mostër ajri.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Infeksionet spitalore janë infeksione që fitohen si rezultat i shtrimit në spital. Këto
zgjasin qëndrimin dhe rrisin koston. Vetëm ne SHBA llogaritet qe 5% e pacienteve të
shtruar në spitale pësojne një infeksion te ri, pra 2 milion infeksione spitalore ne vit me
një kosto vjetore afro 2 miliard dollarë.
Mbi 2/3 e infeksioneve spitalore shkaktohen nga baktere gram negative, ndërsa
me pak se 20 % e infeksioneve spitalore shkaktohen nga ato gram pozitiv. Viruset jane
deri 4% shkaktare të këtyre infeksioneve.
Duke vlerësuar pikërisht gravitetin dhe problematikën e këtyre infeksioneve ne
shëndet dhe kosto, evidentohet edhe rëndësia që merr laboratori i mikrobiologjisë në
zbulimin, mbikqyrjen, trajtimin, kontrollin dhe parandalimin e këtyre infeksioneve
spitalore sëmundje shkaktues.
FAKTE TË NJOHURA
Detyra kryesore e laboratorit të mikrobiologjisë është identifikimi me saktësi, i
qëndrueshëm dhe i shpejtë i faktorëve përgjegjës infektues të pacienteve në spitale në
bazë të niveleve të mostrave dhe të studiojë modelet e tyre të rezistencës
antimikrobakteriale. Cilësia e rezultateve të laboratorit është e lidhur në menyre direkte
me cilësine e mostrave klinike të siguruara. Mostrat të cilat nuk janë të mbledhura dhe të
transportuara në menyrën e duhur mund të çojnë në rezultate çorientuese (1).
Laboratori i mikrobiologjise është një sistem i shpejtë në paralajmërimin për
infeksione sëmundje shkaktues. Mbikqyrja e bazuar në laborator është një pjesë esenciale
në vëzhgimin e gjerë spitalor në marrëveshje me vëzhgimin e bazuar në njësite e
pacienteve dhe në vendqëndrime specifike të infeksioneve (gjaku, zona kirurgjikale).
Mbikqyrja e rregullt e infeksioneve nozokomiale perfshin rishqyrtimet ditore të
rezultateve mikrobiologjike dhe në raporte periodike të dokumenteve mikrobiologjikë.
Laboratori mikrobiologjik është gjithashtu një sistem roje në lidhje me identifikimin e
kontaminimeve apo edhe të kolonive bakteriale të sallave operatore të spitaleve, të
sallave të lindjeve në spitalet obstetrikale apo edhe të reparteve të urgjencë-pranimeve në
spitalet e të gjitha niveleve. Këto kontaminime apo koloni përbëjnë një diagnozë të

pakundërshtueshme të infeksioneve spitalore që i kushtojne rëndë shëndetit të pacientit
dhe shtrenjtë kostos së spitaleve.
QËLLIMI I STUDIMIT
Qëllimi i ekzaminimeve ishte që të njihej ngarkesa e përgjithshme mikrobike në
ajrin e sallave operatore si një tregues indirekt i proceseve të dezinfektimit e sterilizimit,
të kryera me metodat dhe mënyrat sipas njohurive dhe përvojës së vetë personelit
mjekësor, pra, në përputhje me standartet e punës se përditshme qe kryhet ne këto salla
operatore.
MATERIALI DHE METODA:
Ekzaminimet u morën në të gjitha ambientet e sallave duke përfshirë 5 salla
operatore të Spitalit Ushtarak Qëndror Universitar, 2 salla operatorë të Repartit të
Ortopedisë, ne sallën aseptike të Urgjencës dhe në Reanimacion. Ekzaminimet janë bërë
në mëngjes, pasi sallat ishin larë e dezinfektuar një ditë para, të gatshme për operacion.
Ekzaminimet e ajrit u kryen me metodën e sedimentimit me aparatin R.C.S
(reuter-centrifugal-sampler) i cili tregon shkallën e kontaminimit të ambientit me anën e
sasisë së partikulave që bien mbi pjatat rodak në terrenin agar-gjak, saboro, ku masat e
lejuara janë 100-500mikrobe/1m 3 ajër.
Ekzaminimet e siperfaqeve u kryen me metodën standarte të pjatave rodak në
terrenin T.S.A (triptikaze-soje-agar) dhe bujon të thjeshtë ku masat e lejuara janë 500-
1000 mikrobe/100cm 2 .
Ekzaminimet e maskave, qarqeve të tubave të intubimit, të aspirimit, u kryen me
bujon të thjeshtë, inkubimi në 370C dhe kalimi në terrenet Agar-gjak, D.C, M.C .
Gjithsej u morën 107 mostra, ku 18 mostra i përkisnin Repartit të Urgjencës, 8
mostra Repartit të Reanimacionit, 55 mostra sallave të Kirurgjisë, 26 mostra sallave të
Repartit Ortopedik.
REZULTATET
Rezultatet e ekzaminimeve të përfshira në këtë studim paraqiten si më poshtë (1):
a. Ekzaminime Mikrobiologjike te Sallës 6.
1. ajri ne qendër te sallës 3 koloni
2. ajri pranë dritares 12 koloni
3. ajri tek dera 5 koloni
4. ajri mbi aparatin e narkozës kontaminim
5. sip.mbi aparatin e narkozës kontaminim
6. qarku i aspiratorit kontaminim i rende
7. qarku i tubit te narkozës neg
8. maska kontaminim
9. maska neg
10 llamba operatore kontaminim
11 pllakë muri neg

12 dysheme kontaminim
13 parvaz dritare neg
14 dysheme poshtë shtratit operator kontaminim
15 sip. mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim i rende
16 mbi çarçafin që brënda ka paketën sterile 5 koloni
17 ambuja kontaminim i rende
b. Salla Operatore Nr.7 - Neurokirurgjia.
1. ajri mbi shtratin operator 10 koloni
2. ajri pranë derës 14 koloni
3. ajri pranë dritares 45 koloni
4. ajri mbi tavolinën e medikamenteve 23 koloni
5. sip.mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim
6. qarku i tubit të aspiratorit kontaminim
7. dysheme neg
8. mbi aparatin e narkozës kontaminim
9. mbi çarçafin steril, tek tavolina
(ku brenda është paketa sterile) kontaminim
10. llampa operatore kontaminim
c. Salla Operatore Nr 2 - Kirurgjia e Përgjithshme
1. ajri mbi shtratin operator 40 koloni
2. ajri pranë derës 114 koloni
3. ajri pranë dritares 85 koloni
4. ajri mbi tavolinën e medikamenteve 73 koloni
5. sip.mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim
6. dysheme poshtë shtratit operator kontaminim
7. dysheme poshtë tavolinës neg
8. mbi aparatin e narkozës kontaminim
9. mbi çarçafin steril, tek tavolina
(ku brenda është paketa sterile) kontaminim
10 pllakë muri neg
11 llampa operatore kontaminim
12 pllakë muri neg
13 shtrati operator neg
14 krahu i shtratit operator neg
d. Salla Operatore Nr 1 Kirurgjia e Përgjithshme.
1. sip.mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim
2. dysheme poshtë shtratit operator neg
3. dysheme poshtë tavolinës neg
4. mbi aparatin e narkozës kontaminim
5. mbi çarçafin steril, tek tavolina
(ku brenda është paketa sterile) kontaminim

6. pllake muri kontaminim
7. llamba operatore kontaminim
8. pllake muri kontaminim
9. shtrati operator neg
10 krahu i shtratit operator neg
12 ajri mbi shtratin operator 30 koloni
12 ajri tek cepi lart i sallës 45 koloni
13 ajri pranë derës 87 koloni
14 ajri mbi aparatin e narkozës 76 koloni
e. Ekzaminime Mikrobiologjike në Reanimacion.
1. ajri ne dhomën me të sëmure ( 1 ) 321 koloni
2. ajri ne dhomën me të sëmure ( 2 ) 186 koloni
3. ajri ne dhomën me të sëmure ( 3 ) 234 koloni
4. ajri ne hyrje të dhomës 453 koloni
5. ajri ne dhomën bosh ( 1 ) 5 koloni
6. ajri ne dhomën bosh ( 2 ) 2 koloni
7. qarku i tubit të narkozës E.Coli
8. qarku i tubit të aspiratorit E.Coli + Pseudomonas
f. Ekzaminime Mikrobiologjike ne Sallat e Ortopedisë ( A )
1. ajri në qendër te sallës 30 koloni + Kërpudha Penicilium
2. ajri pranë dritares 42 koloni + Kërpudha Penicilium
3. ajri tek dera 5 koloni + Kërpudha scapularopsis
4. ajri mbi aparatin e narkozës Aspergylus
5. sip. mbi aparatin e narkozës kontaminim i rende
6. maska kontaminim
7. llamba operatore kontaminim i rende
8. pllakë muri neg
9. dysheme kontaminim
10. dritare kontaminim
11. dysheme nën shtratin operator kontaminim
12. sip. mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim
13. dysheme tek dera kontaminim i rende
g. Salla Ortopedisë ( B )
1. ajri në qendër te sallës 23 koloni + Kërpudha Scapularopsis
2. ajri pranë dritares 12 koloni + Kërpudha Penicilium
3. ajri tek dera 56 koloni + Kërpudha Scapularopsis
4. ajri mbi aparatin e narkozës 20 koloni + Kërpudha Penicilium
5. sip. mbi aparatin e narkozës kontaminim i rende
6. maska kontaminim
7. llampa operatore neg

8. pllake muri neg
9. dysheme kontaminim
10 parvaz dritareje kontaminim
11 dysheme poshtë shtratit operator kontaminim
12 sip. mbi tavolinën e medikamenteve kontaminim
13 mbi shtratin operator neg
h. Ekzaminime Mikrobiologjike në Urgjencë në Sallën Aseptike.
1. qarku i tubit të aspiratorit E.Coli + Pseudomonas
2. qarku i tubit të narkozës E.Coli + Pseudomonas
3. maska ( 1 ) E.Coli
4. maska ( 2 ) E.Coli
5. mbi shtratin operator neg
6. krahu i shtratit operator neg
7. dysheme poshtë shtratit kontaminim i rëndë
8. llamba operatore kontaminim
9. pllakë muri neg
10. pllakë muri neg
11. mbi tavoline medikamentesh kontaminim
12. mbi aparatin e narkozës kontaminim i rëndë
13. brenda në sirtar kontaminim
14. dysheme poshtë tavolinës neg
15. dysheme tek dera kontaminim
16. ajri ne qendër te sallës se aseptike 7 koloni
17. ajri pranë derës 24 koloni
18. ajri pranë dritares 45 koloni
19. ambuja E.Coli
i. Ekzaminime Mikrobiologjike në Personelin e Sallës (hundë, gryke)
Drita Guçaj instrumentare Staph.aureus-hunde
Shpresa Yrsheku ndihmës-anestezistë Staph.aureus-hunde
Flutura Balla ndihmes-anestezistë neg
Alma Mucaj instrumentare neg
Mexhide Mataj instrumentare neg
Luiza Rama sanitare neg
Nga 107 mostrat u evidentuan:
Në ajrin e të dy sallave të Ortopedisë u izoluan Kërpudha të tipit Penicilium ,
kërpudha të tipit Scapularopsis dhe Aspergylus.
Në Reanimacion, në të dy qarqet e tubave të aparatit aspirator dhe të atij të
narkozës u konstatua me Pseudomonas dhe E. Coli.
Ne sallën aseptike te Urgjencës ne maskën mbi aparat narkoze u izolua E. Coli, në
qarqet e tubave të aparatit të aspiratorit dhe në qarqet e tubave te narkozës u izoluan
E.Coli dhe Pseudomonas, e cila vjen si rezultat i mungesës së këtyre qarqeve, te cilat nuk
janë një përdorimesh, por lahen dhe dezinfektohen me dezinfektantë.

DISKUTIMI
Ekzaminimet, siç paraqiten edhe në këtë studim, morën në Spitalin Ushtarak
Qëndror Universitar të Tiranës, një sërë mostrash mikrobiologjike në ambientet e sallave
operatore, në sipërfaqe, në orendi, në solucione duke ndaluar edhe në tubat e intubimit
dhe në ato të aspirimit, në aerosterilin si edhe në cistinat sterile.
Drejtimet e punës:
1. Sondazhe mbi qarkullimin e mikrobeve patogjene në sallat operatore.
2. Ekzaminime mikrobiologjike në repartin e Reanimacionit.
3. Ekzaminime mikrobiologjike në Urgjencë.
4. Ekzaminime në sallat e operacionit në Ortopedi.
5. Ekzaminime mikrobiologjike të qarqeve të intubimit, të aspirimit dhe të
1. tubave të oksigjenit.
6. Ekzaminime të personelit për prani mikroorganizmash në hundë dhe në grykë.
PERFUNDIM
Stafi i laboratorit mikrobiologjik duhet të implementojë kontrolle cilësie të
brendshme dhe të jashtme dhe të marrë pjesë në trajnimin dhe formimin e vazhdueshëm
për të gjetur fenotipe të reja të panjohura të rezistencës. Cilësia e mbledhjeve të specieve
dhe transportit duhet të garantohet në bashkëpunim me stafin e klinikës dhe me
infermieret, përmes seminareve dhe manualeve të procedurave. Regjistrimet në laborator
janë një burim i rëndësishëm i informacionit mikrobiologjik për KKI (Komiteti i
Kontrollit të Infeksioneve në Spitale).
Ruajtja dhe analiza e të dhënave të laboratorit zakonisht është e kompjuterizuar.
Për laboratorët me burime të kufizuara për zhvillim të data-base mikrobiologjik, programi
WHONET për ruajtjen dhe analizën e të dhënave mikrobiologjike nga Organizata
Botërore e Shëndetësisë është një mjet i rëndësishëm që është pa pagesë dhe mund të
përshtatet me nevojat e çdo laboratori.
Laboratori mikrobiologjisë është përgjegjës për shpërndarjen e rezultateve
mikrobiologjike. Të gjithë rezultatet e laboratorit duhet t‘i raportohen klinikave sa më
shpejt. Rezultatet që mund të tregojnë një çrregullim nozokomial të rëndësishëm si në
rastin e studimit të mësipërm, duhet të raportohet në KKI. Rezultatet që tregojnë për
prezenca mikro organizmash të cilat kanë implikime të rëndësishme në shëndetin publik
të pacientëve, duhet t‘i nënshtrohen analizave për rishikime të protokollit të mjekimit si
edhe t‘i nënshtrohen raportimeve në institucionet përkatëse.
Laboratori mikrobiologjik është përgjegjës për kapjen e herëshme të grupeve të
mikrorganizmave me karakteristika fenotipike të njëjta. Studimet laboratorike dhe
epidemiologjike të çrregullimeve të pritëshme duhet të drejtohen në paralel. Gjatë
çrregullimeve laboratori mikrobiologjik bashkëpunon me KKI, për të zgjedhur mostrat që
do të mblidhen. Në disa situata, duhet të merren në konsideratë edhe kolonitë e mbartësve
të ndryshëm, sidomos kur bëhet fjalë për prezencë mikrobike tek personeli mjekësor i
spitalit. Të gjithë investigimet e çrregullimeve duhet të bëhen në kohën e duhur.

Inspektimet e mbikqyrjes të personelit të spitalit dhe mjedisit nuk duhet të bëhen në
mënyre rutine, por duhet të konsiderohen kur janë të nevojshme për t‘iu drejtuar situatave
specifike.
Të dhënat mbi rezistencën antimikrobike duhet të jenë të disponueshme për stafin
mjekësor të paktën çdo vit. Këto të dhëna duhet të përmblidhen për çdo pavion ose
specialitet klinik dhe sipas llojit të infeksionit ose tipit patogjen. Këto të dhëna janë të
dobishme për gjenerimin e udhëzimeve të trajtimit spitalor të cilët janë të dobishme në
situata ku terapia empirike shpesh jepet përpara se rezultatet mikrobiologjike të jenë të
disponueshme.
REKOMANDIM
Duke u nisur nga rezultatet e studimit të mësiperm, për të siguruar një nivel të
pranueshëm të sterilitetit në ambientet e sallave operatore si dhe në ambientet e reparteve
të urgjencës dhe reanimacionit, që përbën një domosdoshmëri për të parandaluar
infeksionet sekondare spitalore, kërkohet domosdoshmërisht:
1. Të bëhet dezinfektimi i sallës operatore duke përfshirë:
- dezinfektimin fillestar (çdo mëngjes para fillimit te operacioneve dhe pas
mbarimit të çdo operacioni).
- dezinfektimin përfundimtar (në fund të ditës).
- dezinfektimi i përgjithshëm (një here ne muaj me formalinë)
2. Përdorimi i llampave germicide.
3. Përdorimi i solucioneve dezinfektuese që kanë efekt të përshtatshëm për dyshemetë,
instrumentet, orenditë, për furçat e kirurgeve, për larjen e duarve te kirurgeve, për
lavamanët etj.
4. Perdorimi i dezinfektantëve që kanë një kohe ekspozimi jo më shume se 10-15 minuta.
5. Përdorimi i dezinfektantëve në përqëndrimin e duhur.
6. Qarqet e tubave të intubimit e aspirimit të lahen dhe të dezinfektohen me dezinfektant.
7. Trajnimi i personelit me të dhenat e Udhëzuesit mbi dezinfektimin dhe sterilizimin.
BIBLIOGRAFIA
1. McGowan J, Weinstein RA. The role of the laboratory in control of nosocomial
infection. In Bennet JV and Brachman PS editors. Hospital infections, Fourth
edition. Philadelphia, PA: Lippincott-Raven; 1998: 143-164.
2. Ministria e Shëndetesise, Instituti i Shëndetit Publik. Të dhëna mbi përmbajtjen
mikrobike të sallave operatore në spitale të ndryshme të vendit. Tiranë, 2008.
3. McGowan J, Weinstein RA. The role of the laboratory in control of nosocomial
infection. In Bennet JV and Brachman PS editors. Hospital infections, Fourth
edition. Philadelphia, PA: Lippincott-Raven; 1998: 143-164.

4. Pfaller MA. Herwalt LA. The clinical microbiology laboratory and infection
control: emerging pathogens, antimicrobial resistance and new technology. Clin
Infect Dis 1997; 25:858-870.
5. Wilson MP, Spencer RC. Laboratory role in the management of hospital acquired
infections. J Hosp Infection 1999; 42: 1-6.
6. Ministria e Shendetesise, Instituti i Shendetit Publik. Te dhena mbi permbajtjen
mikrobike te sallave operatore ne spitale te ndryshme te vendit. Tirane 2008.
SUMMARY
MICROBIAL EVALUATION OF SURGERY ROOMS IN CENTRAL
UNIVERSITY MILITARY HOSPITAL IN TIRANA
Gjergj Koja 1
1 Institution of Public Health, Tirana
Hospital Infections that are of hospital origine such as operating rooms,
emergency rooms or the hospital wards, represent now a big and increased trouble for the
public health institutions. Both types of hospital infections caused by gram-positive
bacterium (70-80% of the cases) and gram negative bacterium (20% of the cases) remain
grave. Because of these reasons this scientific study bear witness to the main and
important role of the microbiology laboratory regarding the accurate and rapid
identification of the etiology of the nosocomial infections and, in this concrete issue, in
the operating rooms of the Central Military University Hospital of Tirana. The aim of the
examinations of this study is to make known the quantity of the germs in the air of the
operating rooms and emergency rooms of this hospital. As an indicator of sterilization
and disinfection processes that are carried out according to the standards of the daily
clinical work. The examinations, provided according to the RCS (reuter-centrifugalsampler)
method, used air specimen taken by the five operating rooms, 2 orthopedic
operating rooms and emergency room. The examination of 107 air specimen
demonstrated the presence of the micro organisms present in this environment. Because
of the importance of the nosocomial infections, the microbiology laboratory is the
responsible authority that makes possible the early identification of the microorganisms
with the same or similar phenotypic characteristics. It is necessary to use the disinfection
at the beginning and in the end of a working day in the hospital as well as the use of
germicide lamps and the professional training of the medical personal of the hospitals.
Key Words: hospital infection (nosocomial infection), microbiology laboratory, gram
positive bacterium, gram negative bacterium, operating room, air specimen, disinfection,
sterilization.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONA/ PROFESIONAL PAPERANESTEZI-PULMOLOGJI

FAKTORËT PREDISPOZUES TË PNEUMONISË NOSOKOMIALE NË
PACIENTËT QË I NËNSHTROHEN VENTILIMIT MEKANIK
Alma Cani ¹, Silvana Bala² ,Loreta Agolli-Karaulli², Epaminonda Fype¹
Spitali Universitar i Sëmundjeve te Mushkërive ―Shefqet Ndroqi‖
Tiranë, Shqipëri
¹Reparti i Terapisë Intensive Pulmonare
² Klinika e Pneumologjise
Alma Cani,
mjeke anesteziste–reanimatore dhe pneumologe
Rruga ―Gjergj Fishta‖Kulla nr 2 Ap nr 4
Njësia bashkiake nr 10, Tiranë, Shqipëri
Tel: + 355 69 24 38 365
e. mail: aca@abissnet.com.al
REZYME: Pneumonia Nosokomiale (PN) është shkak madhor i zhvillimit të sepsisit,
insuficiencës multiorganore dhe vdekjeve në pacientët me infeksione hospitalore të
fituara. Prezenca e tubit endotrakeal ul forcat imune të traktit respirator dhe favorizon
invadimin në rrugët ajrore dhe infeksionet pulmonare. Qëllimi i studimit: Të përcaktojë
incidencën e PN në pacientët që i nënshtrohen ventilimit mekanik dhe të përcaktojë
faktorët predispozues të PN pas trakeostomisë. Materiali dhe metoda: Një studim
retrospektiv në 135 pacientët që i janë nënshtruar ventilimit mekanik në Repartin e
Terapise Intensive Pulmonare dhe Kirurgjikale, periudhe kohore 2005-2006. Rezultatet
Rastet që u morrën në studim ishin 135 pacientë nga të cilët, 95 burra dhe 40 gra, me
moshë mesatare 64.0 ± 14.6 vjeç pa PN dhe 64.5±13 vjeç me PN (p 0.86). Pacientët
me PN ishin 35 (25%) nga 135 të sëmurët që u morën në studim. Konkluzion.
Trakeostomia është një faktor predispozues për PN. Kryerja paraprake e
fibrobronkoskopisë para trakeostomisë e ul icidencën e PN. Për këtë është e
rëndësishme bërja e analizave mikrobiologjike për të përcaktuar natyrën e infeksionit.
Fillimi i antibiotikëve të përshtatshëm ka një efekshtmëri në mbijetesën.
Fjalë kyç : Ventilim mekanik, pneumonia nosokomiale, trakeostomia

Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Pacientët me insuficiencë respiratore akute janë të predispozuar të bëjnë PN
sepse ato kanë nevojë të futen në respiracion të drejtuar (metoda invazive) në ventilim
mekanik (1,5). Patogeneza e pneumonive të fituara nga respiratori ndodh për dy arsye të
rëndësishme : pushtimi bakterial i traktit aerodigjestive dhe aspirimit të sekrecioneve
të kontaminuara në rrugët e poshtme ajrore. Prezenca e PN pas kryerjes të trakeostomisë
shoqërohet me hipertermi, invadim bronkial, gjatë kësaj procedure dhe vazhdimësisë
me qetësues pas kësaj procedure (2,7). Diagnoza e pneumonive bazohet zakonisht nga
prezenca e një përkeqësimi të ri të infiltratit pulmonar në imazhin radiologjik dhe prania
e etheve, (temperaturës > 38°C), leukocitozës>10.000 cell/µl dhe sputumit purulent (3,9).
Pacientët me insuficiencë respiratore akute janë të predispozuar të bëjnë PN sepse ato
kanë nevojë të futen në respiracion te drejtuar (metoda invazive) në ventilim mekanik
(12,14). Disa parime janë të vlefshme për zgjedhjen e fillimit te mjekimit. Njohja dhe
identifikimi i patogjenëve përgjegjes të infeksionit, kohëzgjatja në spital, përdorimi i
antibiotikëve të mëparshëm, informacionin e fituar nga ekzaminimi direkt i sekrecioneve
pulmonare (6,7,9,10).
QËLLIMI I STUDIMIT
Të përcaktojë incidencën e PN në pacientët që i nënshtrohen ventilimit mekanik
dhe të përcaktojë faktorët predispozues të PN pas trakeostomisë.
MATERIALI DHE METODA
Një studim retrospektiv në 135 pacientët që i janë nënshtruar ventilimit mekanik
gjatë periudhës kohore 2005-2006, që janë mjekuar në Repartin e Terapisë Intensive
Pulmonare dhe Kirurgjikale, të moshave mbi 18 vjeç, të dy sekseve, me anamnezë si
fumatorë, me Sëmundje Pulmonare Obstruktive Kronike (SPOK), pra me indikacion për
ventilim mekanik, me vlerësim me pikë (APACHE II)(11). Radiografitë e pulmoneve p-a
bilaterale janë kryer çdo ditë.
Fibrobronkoskopia (FBS) është kryer brënda 24 orëve pas diagnozës klinike të
pneumonisë që është suspektuar kur pacientët përmbushin të paktën tri nga kriteret e
mëposhtëme: temperaturë ≥ 38.5 o C; sekrecione mukopurulente leukocitozë (≥
12,000/mm3) dhe një imazh të ri progresiv ose persistent (>24h ) në rëntgen të
pulmoneve. Gjithashtu, janë bërë me FBS lavazh bronkoalveolar. Janë përjashtuar nga
studimi pacientët me dëmtime akute pulmonare, edemë pulmonare, pacientë me HIV,
pacientë që janë me kemioterapi me citostatikë, pacientë më të vegjël se 18 vjeç.
PËRPUNIMI STATISTIKOR
Të dhënat janë shprehje e mesatares ±derivacionin standart. Analiza univariate
është kryer duke përdorur Chi square për kategorizimin e variableve, testin e studentit për

variable të shpërndarë normalisht. Analiza multivariate është realizuar duke përdorur
teknikën e regresionit logjistik. Të gjithë variablet janë përfshirë duke përdorur dy
kategori (0=mungon, 1= e pranishme ). P < 0.05 është konsideruar sinjifikative.
REZULTATET
Rastet që u morrën në studim ishin 135 pacientë nga të cilët, 95 burra dhe 40 gra,
me moshë mesatare 64.0 ± 14.6 vjeç pa PN dhe 64.5±13 vjeç me PN (p 0.86).
Tabela 1. tregon karakteristikat e 35 pacientëve klinikisht të suspektuar për
pneumoni pas trakeostomisë.
Tabela 1.
VARIABLET
Karakteristikat e pacientëve të marrë në studim
( Nr 100)
Numri ipacintëve
pa PN
( Nr35)
Nr i pacientëve
me PN
Mosha 64.0±14.6 64.5±13 0.86
Sex(M) 67 28 0.14
Sex( F ) 33 7
SPOK% 55(55.0) 27(77.1) < 0.03
Riakutizim i
SPOK -ut
32(32.0) 14(28.6)
Crregullime
26(26.0) 5(14.3)
neurologjike
Pneumoni 22(22.0) 10(28.6)
Të tjera 20(20.0) 6(17)
SPOK=Semundje Pulmonare Obstruktive Kronike
Tabela 2. tregon përdorimin e qetësuesve (nr=39) (p

Qetësuesit 39(59.0) 25(71.4) 0.19
Kohëzgjatja e 5.8±8.1 8.9±10.1 0.07
qëndrimit ne TI
Kohëzgjatja ne
VM
17.4±14.0 19.2±11.2 0.47
Riintubimet 47(47.0) 22(62.8) 0.1
Mesatarja
kohëzgjatjes me
antibiotikë
e 13.0±10.8 14.6±10.8 0.47
Pas trakeostomisë 0.9±2.5 4.1±6.3
0.001
kohëzgjatja ditë
TI= Terapia Intensive ,VM= Ventilim Mekanik
Tabela 3
VARIABLET
Hypertermi>38 ˚ C
Kohëzgjatja me
qetësues
OR
6.69
4.25
Regresioni logjistikë
95% CI
18.1- 25.0
1.64-11.07
P
0.001
0.005
Analiza e regresionit logjistik është bërë për të vlerësuar efektet e disa faktorëve
në rezultatet. Prezenca e hipertermisë > 38˚ C OR 6.69 CI 95% (18.1- 25.0) dhe
kohëzgjatja me qetësues OR 4.25 CI 95% (1.64-11.07). Këta dy variable kanë ndikim në
ecurinë e PN.
DISKUTIMI
Ndikimi i vërtetë i PN në pacientët që i nënshtrohen ventilimit mekanik nuk
është i lehtë të përcaktohet për shkak se faktorët etiologjikë që shkaktojnë pneumoni
ose agresiviteti i sëmundjes, gjithashtu predispozon pacientët për rritje të mortalitetit.
Në këtë studim ne kemi kryer analizën multivariate dhe analizën e regresionit.
Logjistik. Megjithëse ne nuk kemi përcaktuar ndikimin e PN në mortalitetin e pacientëve
studimi jonë bën evident një lidhje të fuqishme midis faktorëve predispozues për PN dhe
rrezikut të mortalitetit. Në fakt prezenca Acute Respiratory Distress Syndrome (ARDS)
dhe Multi Organ Failure (MOF); Insuficiencës Multiorganore (IM) ishin mjaft
përcaktuese në rezultatet tona. Këto rezultate janë krahasuar me autorë të tjerë nga
literatura duke përdorur studimin case –control (4,8,12) ose analizën cohort multivariate
(6,7,9,10). Megjithatë të tjerë studiues kanë kryer lidhjen midis PN dhe mortalitetit (8),
veçanërisht kur pneumonia është shkaktuar nga multirezistenca ndaj antibiotikëve (4,5,6).
Timsit et al. (13,14) së fundi zbuluan që pneumonitë e fituara nga ventilimi mekanik gjatë
kryerjes të lavazhit bronnkial nuk kishin ndikim në faktorët prognostik. Në studimin tonë
ne kemi përzgjedhur pacientët që i janë nënshtruar ventilimit mekanik >48 ore dhe kemi

përdorur kritere specifike për të përcaktuar PN me qëllim të përjashtojmë nga studimi
pacientët pa pneumoni. Përcaktimi i pneumonive është diçka arbirtrare dhe shumë
episode mund të klasifikohen propabilisht si pneumoni sipas udhëzuesve të Kolegjit
Amerikan të Chest Physician Guidelines (11,12), por në opinionin tonë vlerësimi i
përcaktimit të episodeve në veçanti përbën një faktor të rëndësishem. Nga ana tjetër
analiza e ndikimit të mortalitetit është përcaktuar sipas Simplified Acute Physiology
Score (SAP) në pneumonitë e diagnostikuara dhe janë studiuar faktorët predispozues në
mortalitet duke krahasuar me mortalitetin aktual. Sipas kësaj, incidenca e PN në Repartin
e Terapisë Intensive në pacientët Simplified Acute Physiology Score (SAPS) ishte
50% (13,14), ndërsa në studimin tonë ishte 25%. Një aspekt tjetër i rëndesishëm në
studimin tonë është që këta pacientë marrin antibiotikë menjëherë pas kryerjes të lavazhit
bronkoalveolar pa pritur përgjigjen e rezultateve mikrobiologjike.
KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
1. Trakeostomia është një faktor predispozues për shfaqjen e PN dhe kërkon një
vëmendje të veçantë për parandalimin e këtij komplikacioni.
2. Kryerja paraprake e fibrobronkoskopisë para trakeostomisë ul icidencën e PN.
3. Pëdorimi i metodave jo invazive me pressure support (presion pozitiv) ul
incidencën e PN
4. Trakeostomia duhet të shoqërohet me egzaminime periodike mikrobiologjike me
qëllim diagnostikimin e hershëm të këtyre infeksioneve.
5. Terapia me antibiotikë të përshtatshëm për pacientët me invadim bronkial dhe
ethe ne kohën e trakeostomisë mund te ulë shfaqjen e PN.
6. Trajtimi antimikrobial i pneumonive të fituara nga ventilatori është një problem
kompleks. Për këtë mendoj se është e rëndësishme bërja e analizave
mikrobiologjike për të përcaktuar natyrën e infeksionit. Fillimi i antibiotikëve të
përshtatshëm ka një efekshtmëri të madhe në mbijetesën; kryesisht përdorimi i
Ceporinave të gjeneratës së II dhe të III (Cefuroxim ,Ceftazidim); Monobaktamët
(Aztreonam); Carbapenemët (Imipenem, Meropenem); Ureidopenicilinat
(Piperacilinë, Meslocilinë); Ceporinat e gjeneratës së IV (Cefepim,Cefpirome).
REFERENCAT
1. Kollef MH. The prevention of ventilator – associated pneumonia .JAMA1999.
340:628-633
2. Memish ZA, Cuningham G, Oni GA . The incidence and risk factors of
ventilator associated pneumonia in Riyadh hospital. Infect Control Hospit
Epidemiol 2000. 21:271-273
3. Anrews C, Smith JD. Diagnosis of nosocomial bacterial pneumonia in ARDS
Chest 2001; 82 :254 -258
4. Hijon J, Figliolini C, Combes A et al: Role of serial routine microbiologic culture
results in the initial management of ventilator associated pneumonia. Am J Respir
Crit Care Med 2002; 165:41-46

5. Langer M, Mosconi P, Cigada M, Mandelli M. The Intensive Care Unit Group of
Infection Control .Long–term respiratory support and risk of pneumonia in
critically ill patients Am Rev Respir Dis 1989 ; 302-305
6. Craven DE, Kunches LM, Lichtenberg DA et al: Nosocomial infection and
fatality in medical and surgery in intensive care unit patients. Arch Intern Med
1988 ,146 : 1161 – 1168
7. Torres A, Aznar R, Gatell JM et al.: Incidence, risk, and prognosis factors of
nosocomial pneumonia in mechanically ventilated patients. Am Rev Resp Dis
1990, 142 : 253 -528
8. Papazian L, Bregeon F, Thrion X et al .: Nosocomial Pneumonia and mortality
among patients in intensive care units. JAMA 1996, 275 :866-869
9. Borderon E, Leprince A, Gueveler C, Borderon JC: The diagnostic value of
quantitative bacteriology in tracheal aspirates compared to lung biopsy (in
French) Rev Fr Mal Respir 1981; 9;229-239
10. McCabe WR ,Jackons GC: Gram negative bakteremia : etilogy and etilogy.
Arch Intern Med 1962, 110: 847-864
SUMMARY
PREDISPOZING FACTORS FOR NOSOCOMIAL IN PATIENST RECEIVING
MECHANICAL VENTILATION
Alma Cani 1 , Silvana Bala 2 ,Loreta Agolli-Karaulli 2 , Epaminonda Fype 1
Lung Diseases University Hospital Center ―Shefqet Ndroqi‖
Tirana, Albania
1 Lung Diseases Intensive Care Unit
2 Clinic of Pulmology
Nosocomial Pneumonia (NP) is the leading cause of the development of sepsis,
multiple organ failure and death among patients with hospital acquired infections. The
presence of an endotracheal tube impairs natural defences of the respiratory tract and
favours airways colonisation and lung infection. Ventilated associated pneumonia is the
most common infectious complications that occurs in Acute Respiratory Failure. Our
study focused on risk factors associated with development of Nosocomial Pneumonia in
intensive care unit patients. Aim o study: To determine the incidence of NP in the
patients undergoing mechanical ventilation and to determine the predisposing factors of
NP after tracheostomy. Materials andmethods: A retrospective study in 135 patients
undergoing mechanical ventilation. During the study period (2005-2006). The study is
conducted in the surgical and medical intensive care unit. Results. The study population
consisted on 135 patients, 95 men, and 40 women with a mean age of 64.0 ± 14.6
years.without NP; 64.5±13years with NP with NP(p0.86). Pneumonia was the final
diagnosis 35 patients (25% ) of the 135 patients. Conclusion. Thraceostomy is
predisposing factor for NP. Using fibrobroncoscopy before doing thraceostomy decrease
incidence of NP. Is important doing the microbiol ological analyzis for determine the
diagnose of infections. The accuracy of initial antibiotic has a great impact on survival.

Key words : mechanical ventilation, nosocomial pneumonia, thraceostomy
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONA/ PROFESIONAL PAPER FARMACI
MENAXHIMI I SËMUNDJEVE KRONIKE TË REZIDENTËVE NË SHTËPINË
E PLEQVE NË PRISHTINË
Zana Ibraimi 1 , Ardiana Murtezani 2 , Dafina Shishani 1
1 Universiteti Shteteror i Tetoves, Tetove,
2 Klinika e Mjekesise Fizikale me Rehabilitim-Prishtine
Zana Ibraimi, farmaciste, asistent
Bulevardi Bill Klinton, Bl 3, Hyrja 3, Nr 28, Prishtinë
Tel: 038/223-384 mob: 049/230-231
e-mail: zibraimi@yahoo.com
REZYME: Hyrje. Plakja përfaqëson një periudhë jetësore kur egzistojnë shumë humbje:
humbja e mobilitetit të pacientit, produktivitetit, dobishmërisë, pamjes trupore, zvogëlimi
i kohës së mbetur të jetës, shëndetit, të ardhurave dhe statusit. Qëllimi. Qëllimi i këtij
punimi është ta analizojë distribuimin e redidentëve të shtëpisë së pleqve sipas gjinisë,
moshës dhe kombësisë dhe të determinojë prevalencën dhe trajtimin e sëmundjeve
kronike. Materiali dhe metoda. Të dhënat për këtë punim janë marr në Shtëpinë e
pleqve në Prishtinë. Në mënyrë prospektive, gjatë periudhës korrik 2008- dhjetor2008,
janë analizuar parametrat për rezidentët e shtëpisë së pleqve në Prishtinë. Rezultatet.
Sëmundjet kronike më të shpeshta ishin ato të sistemit kardiovaskular, dhe prej tyre më i
shpeshtë hipertensioni arterial(HTA). Opcionet trajtuese për HTA janë antihipertenzivët.
Në shtëpinë e pleqve në Prishtinë, më së shumti është përdorur Enalaprili. Përfundimi.
Me rritjen e aktivitetit fizik, edukimin shëndetësor, redukimin e peshës, shmangien e
duhanit prevenohet morbiditeti dhe mortaliteti nga HTA. Konsulltimet e vazhdueshme

me farmacistin klinik paraqesin metodë efektive të rishikimit të barnave për rezidentët e
shtëpisë së pleqve.
Fjalë kyçe: : barnat, pleqtë, sëmundjet kronike
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Plakja përfaqëson një periudhë jetësore kur egzistojnë shumë humbje: humbja e
mobilitetit të pacientit, produktivitetit, dobishmërisë, pamjes trupore, zvogëlimi i kohës
së mbetur të jetës, shëndetit, të ardhurave dhe statusit (1).
Rezidentët e vjetër në Shtëpinë e Pleqve janë shpesh të dobët fizikisht dhe kanë
probleme degjenerative progresive. Ata marrin shumë barëna dhe janë në rrezik të lartë
nga efektet anësore të barënave (4). Mjeku i përgjithshëm nuk i rishikon shumicën e
barënave që i marrin rezidentët në Shtëpinë e Pleqve. Farmacisti klinik ka mundësi dhe
mjete që ta bëjë rishikimin e administrimit të barënave dhe më pas t‘i jep sugjerimet, të
cilat zakonisht janë të pranueshme. Farmacisti shpesh rekomandon ndryshime të
rëndësishme të barënave për rezidentët e shtëpisë së pleqve, të cilat pranohen mirë nga
ata si edhe implementohen nga mjekët e tyre (4).
Sipas autorit Wegg, 70% e personave mbi moshën 65 vjeçare kane ndonjë lloj të
sëmundjes kronike. Tre sëmundjet kryesore për personat e moshuar janë: (1) sëmundjet e
zemrës, (2) problemet me të pamurit dhe (3) artroza (16).
Barnat psikotrope dallohen nga hipnotikët dhe nga depresorët e tjerë të SNQ,
ngase edhe në doza të mëdha nuk ushtrojnë veprim anestetik, megjithëse deri në një masë
shkaktojnë njëfarë letargjie. Diazepami bënë pjesë në grupin e anksiolitikëve
benzodiazepinikë, të cilët përdoren për përmirësimin e përkohshëm të ankthit të rëndë.
Barnat që veprojnë në sistemin kardiovaskular janë: glikozidet kardiotonike,
antiaritmikët, antihipertenzivët, vazodilatatorët, vazokonstriktorët dhe
antiateroskleretikët. Enalaprili hyn në grupin e barnave antihipertensivë.
QËLLIMI I PUNIMIT
Punimi ka për qëllim që ta paraqetë:
1. Distribuimin e rezidentëve të Shtëpisë së Pleqve sipas gjinisë, moshës dhe
kombësisë.
2. Të determinojë prevalencën e sëmundjeve kronike dhe
3. Ta caktojë barin më të shpeshtë të përdorur.
MATERIALI DHE METODAT
Të dhënat për këtë punim janë marr në Shtëpinë e Pleqve në Prishtinë. Në mënyrë
prospektive, në përcjellje 6 mujore, gjatë periudhës korrik 2008- dhjetor2008, janë
analizuar parametrat për rezidentët e shtëpisë së pleqve në Prishtinë. Në studim janë
kyçur të gjithë rezidentët.

Sëmundjet kronike janë konfirmuar me ekzaminim fizikal, duke përfshirë edhe analizat e
gjakut, me radiografi (me osteofite të lehta deri në mesatare dhe ngushtim të hapësirës
nyjetore, fraktura,) dhe ekzaminime invazive internistike.
REZULTATET
Tabela 1. Karakteristika e pergjithshme te rezidenteve ne shtepine e pleqve
Gjinia
Total
n ( % )
89 ( 100.0 )
F 43 ( 48.3 )
M 46 ( 51.7 )
Mosha - grupi (viti)
40-49 1 ( 1.1 )
50-59 15 ( 16.9 )
60-69 19 ( 21.3 )
70-79 38 ( 42.7 )
80-89 14 ( 15.7 )
90+ 2 ( 2.2 )
Mean ± SD 70.8 ± 10.6
Rank 43 - 100
Nationaliteti
Shqiptare 71 ( 79.8 )
Serb 15 ( 16.9 )
Bosnian 3 ( 3.4 )
Te residentët e Shtëpisë së Pleqve është prezantuar struktura, gjegjësisht
pjesëmarrja gjinore. Nga kjo analizë është vërejtur se gjinia mashkullore është me
strukturë dominante krahasuar me gjininë femrore (51.7% vs 48,3%). Gjithashtu, nga kjo
analizë vërehet se mosha mesatare te grupi trajtues është 70.8 ± 10.6. Sa i përket
nacionalitetit, ai shqiptarë është dominant, 71% e rasteve.
Në tabelën 2 janë paraqitur barnat e marra nga rezidentët e Shtëpisë së Pleqve në
Prishtinë. Prej barnave që më tepër janë përdorur në Shtëpinë e Pleqve në Prishtinë
dallojmë dy grupe: barnat psikotrope dhe barnat që veprojnë në sistemin kardiovaskular.
Barnat, të cilat më së paku janë përdorur në Shtëpinë e Pleqve në Prishtinë janë:
Doksiciklina, që merr pjesë në grupin e tetraciklinave (antibiotik) dhe Atorvastatina, që
përdoret në hiperkolesterolemi primare.

BARNAT
PSIKOTROPE
DEMETRIN
AMITRIPTILIN
DIAZEPAM
TIORIDAZINË
SULPIRID
HALOPERIDOL
PROMAZINE
FLUOXETIN
ALPRAZOLAM
BROMAZEPAM
KLORPROMAZINË
KLOZAPINË
Tabela 2. Barnat e marra nga rezidentët e shtëpisë së pleqve në Prishtinë
LEVOMEPROMAZINË

DIURETIKËT
ANTIDIABETIKËT
KARDIOTONIKËT
ANTIEPILEPTIKË
T
ANTIHISTAMINIKET
H2 BLLOKATORE
ANTIREUMATIKË
T
FUROSEMID
FENOBARBITON
RANITIDINA
DIKLOFEN
GLIBENKLAMID
METOPROLOL
SPIRONOLAKTON
KARBAMAZEPINË
FAMOTIDINA
IBUPROFEN
METFORMINA
LISINOPRIL
HIDROKLORTIAZID
IBUCILIN
TONOCARDIN
ENALAPRIL
Tabela 3.
INDOMETACIN
MANIZOL
CORTIAZEM
NIMESULID
ANTENOLOL
KAPTOPRIL
VERAPAMIL
NIFEDIPINË
AMLODIPIN
KO-DERGOKRINË
DILTIAZEM
Sëmundjet kronike sipas sistemeve
ANTIASTMATIKET
LAKSATIVËT
FRENUESIT E
POMPES
PROTONIKE
OMEPRAZOL
ANTISPAZMODIK
ËT
ANTIKOLESTERO
LEMIKET
Semundjet N %
Total 89 100.0
Semundjet endokrine 9 10.1
METILDOPA
AMIODRON
NITROGLICERIN
DILATREND
PENTOKSIFILINË
LOMETAZID
ANTIBIOTIKËT
SALBUTAMOL
BISAKODIL
ATORVASTATINË
DIKSICIKLIN
BUTIL BROMUR
HIOSCINE
LANSOPRAZOL
AMINOFILINA
PORTOLAC
VITAMINAT
MUKOLITIKËT
KORTIKOSTEROIDE
T
ANTIHISTAMINEI
KET
ANTI
PARKINSONIOKË
T
BIPERIDEN
ANALGJEZIKËT
DEXAMETAZON
SULFAT FERROR
KARBOCISTEINË
CINARIZINA
Ac. ACETIL
SALICILIK
AC.ASCORBIK
AMBROKSOLI
KO-BENELDOPA
PARACETAMOL
CALCIUM
B-COMLEX

Diabeti 8 9.0
Struma 1 1.1
Semundjet mentale dhe te sjelljes 43 48.3
RPM 13 14.6
Psychosis 11 12.4
Sy psychoorganicum 9 10.1
Crregullimet e disponimit 4 4.5
Pseudoneuroastenia 5 5.6
Dementia senilis 3 3.4
Semundjet e sistemit nervor 18 20.2
Hemiparesis 7 7.9
Epilepsi 6 6.7
Parapareze 3 3.4
Sklerosis multiplex 1 1.1
Parkinson 1 1.1
Semundjet e syrit 6 6.7
Katarakta 6 6.7
Semundjet e SKV 68 76.4
HTA 34 38.2
Miokardiopathia 24 27.0
Sy.vasospasticum 10 11.2
Semundjet e sistemit respirator 32 36.0
Bronkit 22 24.7
Bronkiektazi 8 9.0
Emfizema 2 2.2
Semundjet e sistemit digjestiv 17 19.1
Gastritis 11 12.4
Opstipacion 3 3.4
Noduli hemoroidalis 1 1.1
Holecistitis 2 2.2
Semundjet e SMS dhe indit lidhor 27 30.3
Gonartroza 9 10.1
Coxarthroza 3 3.4
Sy lumbale 8 9.0
Sy cervikale 5 5.6
Artroza T/C 2 2.2
Artroza H/S 1 1.1
Lëndimet-frakturat 17 19.1
Shuplaka 3 3.4
Radi 6 6.7
Femoris 4 4.5
T/C 3 3.4
Cruris 1 1.1

Nga tabela 3 vijmë në përfundim se sëmundjet kronike më të shpeshta të
rezidentët e shtëpisë së pleqve në Prishtinë ishin: sëmundjet e sistemit kardiovaskular,
76,4%, sëmundjet mentale dhe të sjelljes, 48,3% dhe sëmundjet e sistemit respirator,
36.0%. Rangu i sëmundjeve sipas sistemeve është paraqitur në graf.1.
Në graf. 2 është paraqitur rangu i sëmundjeve më të shpeshta kronike, HTA
(38,2%), miocardiopathia (27.0%) dhe bronkiti (24,7%).
Graf. 1. Rangu i sëmundjeve kronike sipas sistemeve
80.0
70.0
60.0
50.0
% 40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
76.4
48.3
36.0
30.3
20.2
SKV SMS SSR SOM SSN SST LF SE Ssy
Graf. 2. Rangu i semundjeve me te shpeshta kronike
19.1
19.1
10.1
6.7

%
45.0
40.0
35.0
30.0
25.0
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
38.2
HTA
Miokardiopathia
DISKUTIMI
27.0
Bronkit
24.7
RPM
14.6
Psychosis
12.4
Gastritis
12.4
Sy.vasospasticum
Sy psychoorganicum
11.2
10.1
Gonartroza
10.1
diabeti
9.0
Bronkiektazi
9.0
Sy lumbale
9.0
Hemiparesis
7.9
Epilepsi
6.7
Katarakta
6.7
Fractura radi
Pseudoneuroastenia
6.7
5.6
Sy cervikale
Mosha mesatare te rezidentët e Shtëpisë së Pleqve në Prishtinë ishte 70.8 ± 10.6.
Rezidentët ishin shumë të vjetër (mosha mesatare 85) dhe në përgjithësi të sëmurë dhe
fizikisht të dobët, me tendencë pët tu rrëzuar dhe shkallë të lartë të vdekshmërisë (8).
Sëmundjet mentale dhe të sjelljes te grupi trajtues i yni janë mjaft frekuente
(48,3%). Të dhënat tona përputhen me të dhëna nga literatura.
Disa përbërës të rëndësishëm kognitiv mendohet se janë të ndikuar nga mosha.
Ata janë memorja, të mësuarit, afektet dhe gjykimet (16). Humbja e plotë e memories
është karakteristikë klasike e demencionit. Demecioni paraqet paaftësinë kognitive të
pacientit të moshuar dhe është njëri nga shkaqet udhëheqëse të paaftësisë. Prevalenca e
demencionit rritet me moshën. Vlerësimet për të sëmurë nga ndonjë paaftësi kognitive të
cilësdo shkallë te ata mbi moshën 65 vjeçare është 5%, gjersa për të moshuarit mbi 75
vjeçare është 20% (16).
Humbja e memories në shumë raste ndërlidhet me simptomatologjinë depresive.
Të dhënat statistikore për prevalencën e depresionit janë të ndryshme. Shumë persona të
moshuar përballen me simptome depresive dhe statistikat janë shumë sinjifikante (nga 5
deri 65% e popullatës së moshuar).
Te rezidentët e Shtëpisë së Pleqve në Prishtinë frakturat janë mjaft të shpeshta
(19,1%).
5.6

Frakturat osteoporotike mbesin problem sinjifikant në mesin e rezidentëve të
Shtëpisë së Pleqve. Osteoporoza ka prevalencë të lartë në këtë popullatë, me 50%
mashkuj dhe 64-90% femra (3).
89 pleq, rezident në një shtëpi të pleqve, në një lagje të Hong Kongut diagnozë
kryesore kishin SKOP. Gjendja e mirë psikike, si një faktorë me rëndësi në rehabilitimin
e sëmundjeve kronike është lënë anash në literaturë. Duke e ndihmuar stafin e Shtëpisë së
Pleqve në kujdesin e pacientëve me SKPO përmes vizitave të përbashkëta e përmirëson
gjendjen psikike të pleqve (5).
Prej 89 rezidentëve të Shtëpisë së Pleqve në Prishtinë, 11 (12,4%) kishin ulcerë
peptike. Prevalenca e ulcerës peptike në mesin e rezidentëve të Shtëpisë së Pleqve
shtrihet prej 7-23%. Ulcera peptike në Shtëpinë e Pleqve është problem i shpeshtë me
morbiditet dhe mortalitet sinjifikant. Terapia për ulcerë peptike është e shtrenjtë dhe e
prolonguar (6).
Dhimbja është problem i shpeshtë në mesin e pleqve. Dhimbja ditore është
raportuar në 46% të rezidentëve të Shtëpisë së Pleqve në Prishtinë. Personat që kanë
dhimbje kishin edhe vështirësi në aktivitetet e përditshme ditore dhe disponim. Atyre u
janë përshkruar analgjetik dhe barënat antiinflamatore josteroide. Te 93% të rezidentëve
dhimbja eshte kronike. 68% prej tyre kishin dhimbje me notën 4 (të vlerësuar me
shkallën numerike analoge). Te 3% e rezidentëve janë përshkruar opioide. Kur janë
përshkruar analgjetikët ata janë ―marrë‖ vetëm sipas nevojës. Në shumicën e rezidentëve
dhimbja interferohet në aktivitetet ditore dhe disponim. 60% e rezidentëve besonin se
dhimbja është pjesë e pleqërisë, derisa 70% thonin se ata asnjëherë nuk e kanë raportuar
dhimbjen (7).
Bashkëpunimi i mjekut me ekipin multidisiplinar të Shtëpisë së Pleqve është
esencial për prevencë dhe terapi (6).
PERFUNDIMI
Në bazë të materialit të përpunuar dhe analizës së rezulatateve të fituara kemi nxjerr këto
përfundime:
1. Gjinia mashkullore është me strukturë dominante krahasuar me gjininë femrore.
Grupmosha më e prezentuar është 70-79 vjecare me 43%. Sa i përket
nacionalitetit, ai shqiptarë është dominant, 71%.
2. Sëmundjet kronike më të shpeshta të rezidentët e shtëpisë së pleqve në Prishtinë
ishin: sëmundjet e sistemit kardiovaskular, 76,4%, sëmundjet mentale dhe të
sjelljes, 48,3% dhe sëmundjet e sistemit respirator, 36.0%.
3. Dallojmë dy grupe të barnave që më tepër janë përdorur: barnat psikotrope dhe
barnat që veprojnë në sistemin kardiovaskular. Në shtëpinë e pleqve në Prishtinë,
më së shumti është përdorur Enalaprili.
Falënderimet
E falënderojmë stafin menaxhues dhe rezidentët e Shtëpie së Pleqve për
bashkëpunimin e tyre në realizimin e këtij punimi. E falenderojmë doktoreshën Anita
Vrajolli, për ndihmën e dhëne që ky punim të jetë sa më i suksesshëm.

LITERATURA
1. DeLisa JA. Rehabilitation Medicine. Principles and Practice, second edition.J.B.
Lippincot, Philadelphia, 1988; 783
2. Jonsson A, Bernhoft I, Bernhardsson K, Jonsson PV. Retrospective analysis of
health variables in a Reykjavik nursing home 1983-2002. Department of
Geriatrics, Iceland University Hospital, Landakoti, Reykjavik, Iceland.
Laeknabladid.2005 Feb: 91(2):153-60
3. Colon-Emeric C, et all. Prevalence and Predictors of Osteoporosis Treatment in
Nursing Home Residents with Known Osteoporosis or Recent Fracture. Duke
University Medical Center, Durham, 2007.
4. Zermansky AG et all. Clinical medication review by a pharmacist of elderly
people living in care homes-randomised controlled trial. Pharmacy Practice and
Medicines Management Group, School of Healthcare,Baines Wing, University
of Leeds, UK. Age and Ageing 2006: 35: 586-591
5. Lee DT, Lee IF, Mackenzie AE, Ho RN. Effects of a care protocol on care
outcomes in older nursing home patients with chronic obstructive pulmonary
disease. Department of Nursing, Faculty of Medicine, The Chinese University
of Hong Kong, China.(PubMed)
6. Smith DM. Pressure ulcers in the nursing home. Veterans Affairs Medical
Center, Indianapolis, USA. (PubMed)
7. Boerlage AA, van Dijk M, Stronks DL, de Wit R, van der Rijt CC. Pain
prevalence and characteristics in three Dutch residential homes. Pain Expertise
Center, Rotterdam, The Netherlands. .(PubMed)
8. Won A, Lapane K, Gambassi G, Bernabei R, Mor V, Lipsitz LA. Correlates
and Management of non-malignant pain in the nursing home. Hebrew
Rehabilitation Center for Aged and Harvard Medical School, Boston, USA.
9. Cheng HY. Assessing the quality of evidence from randomized, controlled drug
and nutritional supplement trials conducted among nursing home residents
between 1968 and 2004. Division of Geriatric Medicine and Geriatrics,
Columbia University, New York, USA.
10. Hosia-Randell HM, Muurinen SM, Pitkala KH. Exposure to potentially
inappropriate drugs and drug-drug interactions in elderly nursing home
residents in Helsinki, Finland. Research & Development Unit for Medical
Education. Drugs Aging, 2008: 25(8): 683-92
11. Dominguez LJ, Bevilacqua M, Dibella G, Barbagallo M. Diagnosing and
managing thyroid disease in the nursing home. Geriatric Unit, Institute of
Internal Medicine and Geriatrics, University of Palermo, Italy. J Am Med Dir
Assoc. 2008 Jan: 9(1): 9-17
12. Verrue CL et all. Pharmacist‘s interventions for optimization of medication use
in nursing homes. Pharmaceutical Care Unit, Faculty of Pharmaceutical
Sciences, Ghent University, Belgium. Drugs Aging 2009:26(1):37-49
13. Schmidt IK, Claeson CB, Westerholm B, Nilsson LG. Physician and staff
assessments of drug interventions and outcomes in Swedish nursing homes.
14. Rollason V, Vogt N. Reduction of polypharmacy in the elderly: a systematic
review of the role of the pharmacist. Division of Clinical Pharmacology and
Toxicology, University Hospital, Geneva, Switzerland. Drugs aging,
2003:20(11): 817-32

15. Gurwitz JH, Soumerai SB, Avorn J. Improving medication prescribing and
utilization in the nursing home. Beth Israel Hospital, Boston, Massachusetts. J
Am Geriatr Soc. 1990 May: 38(5): 542-52
16. Lewis CB, Bottomley JM. Geriatric Physical Therapy, A Clinical Aproach.
George Washington University, Washington DC, USA, 1994
SUMMARY
MENAGEMENT OF CHRONIC DISEASE AMONG NURSING HOME
RESIDENTS IN NURSING HOME IN PRISHTINA
Zana Ibraimi 1 , Ardiana Murtezani 2 , Dafina Sulejmani 1
1 Tetova State University-Tetova
2 Physical Medicine and Rehabilitation Clinic-Prishtina
Introduction: Aging represents the period of life in which many limitations occur:
limited patient mobility, decreased productivity, benefit, body shape, life expectancy,
health deprivation, limited incomes and social status. Goals: The goal of this study is to
analyze nursing home residents‘ distribution based on gender, age, nationality, and to
determine the prevalence and treatment of chronic disease. Materials and Methods:
All the data for this study is obtained from the Prishtina Nursing Home. Prospective
method is utilized, tracking the records for the total of 6 months from July – December
2008 and analyzing the determined residents‘ parameters at the Prishtina Nursing Home.
Results: The most frequent chronic problem is the cardiovascular group of disease,
particularly Arterial Hypertension. Treatment options for Arterial Hypertension are
antihypertensive drugs. From this group the most frequently used drug is Enalapril.
Conclusion: Increased physical activity, health education, weight decrease, smoking
cessation, can reduce morbidity and mortality rate from Cardiovascular Diseases.
Effective method of drug review for the Nursing Home residents is the continuous
consultation with Clinical Pharmacologist.
Key words: drugs, older people, chronic disease
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER OFTALMOLOGJI
PRI^INI ZA SLEPILO VO REGIONOT NA STRUMICA
Len~e Maseva 1 , Vasil Tunev 2 , Deniza Stambolieva 3
1 O~no oddelenie, Op{ta Bolnica, Strumica
2 Zavod za zdravstvena za{tita, Strumica
3 Oddel za transfuziologija, Op{ta Bolnica, Strumica

Len~e Maseva, lekar oftalmolog
Janko Cvetinov br.17 Strumica
Tel. 034/344-212 Mob. 070/445577
e-mail: saso_masev@yahoo.com
REZIME: Ovoj trud pretstavuva prv izve{taj od ovaa oblast za
Strumi~kiot region. Brojot na slepite lica zapo~nuva da se registrira so
osnovaweto na O~nata slu`ba vo ovoj region i so formiraweto na
Zdru`enieto na slepi lica na Strumica (1965 g.). Od vkupnoto naselenie na
regionot Strumica koe broi 92 625 `iteli, vkupno 91 lice se registrirani
kako slepi. Toa zna~i deka ima 0.98 slepi lica na 1000 `iteli. Vo 30% od
slu~aite, pojavata na slepilo e pred 20 godi{na vozrast, dodeka vo 32% e
pomegu 50 i 70 godi{na vozrast. Pove}eto od slepite lica, i toa vo 58,24% se
nad 50 godi{na vozrast, dodeka samo 9,89% od slepite lica se pod 18 godi{na
vozrast. Kako pri~ini za slepilo, kongenitalno-hereditarnite bolesti se
na prvo mesto so 31%, potoa sledat infekciite so 16,48%, trauma i
katarakta so 14,2%, glaukomot so 10,9% itn. Topografski, naj~esto zafaten e
n.optikus, a po nego e uvea i retina.
Klu~ni zborovi: slepilo, pri~ini, etiologija i topografija
Medicus 2009, Vol. XI (1):
VOVED
Funkcijata na vidot pretstavuva osnoven na~in na percepcija na
nadvore{niot svet i mu ovozmo`uva na ~ovekot da bide socijalno bitie.
Gubitokot na vidot so sebe nosi niza na pote{kotii od psiholo{kosocijalno-ekonomski
karakter. So ogled na va`nosta na vidot za `ivotot i
rabotata, gubitokot na vidot pretstavuva poseben i te`ok vid na
invaliditet, koj od slepite luge bara posebni napori, dobra voqa,
istrajnost, a od op{testvoto - razbirawe i golemi finansiski vlo`uvawa za
da se ubla`i vakvata invalidnost.
Pod slepilo se podrazbira potpolno otsustvo na vidnata funkcija na
dvete o~i. Pritoa ne otsustvuva samo percepcijata na formata i bojata na
predmetite, tuku i osetot na svetlost. Vakvoto slepilo se vika potpolno
ili medicinsko slepilo, za razlika od prakti~no slepilo, kaj koe postoi
namaluvawe na vidot do taa merka da liceto ne mo`e da vr{i rabota vo

pove}eto dejnosti, a vo mnogu slu~ai mu e onevozmo`en samostojniot `ivot i
dvi`ewe.
Vo svetot ne postoi edinstvena definicija za prakti~no slepilo i vo
mnogu zemji kriteriumite za negovo odreduvawe se razli~ni: vo Anglija 3/60,
vo {vajcarija 1/60-1/30, vo Germanija 1/25, SAD 20/200. Generalno, mo`e da se
izedna~at onie koi se potpolno slepi so onie koi imaat preostanato ne{to
od vidot (ne pove}e od 1/60) i so ~ija pomo{ mo`e da rabotat samo
avtomatizirani i poluavtomatizirani raboti, odnosno toa se prakti~no
slepi luge. Od onie koi imaat normalna centralna ostrina na vidot, se
razlikuvaat onie so poslab vid i onie koi se mnogu slabovidni. O~igledno e
deka vakvite razgrani~uvawa se mnogu nejasni i zaradi toa kriteriumite vo
razli~ni zemji se razli~ni.
Sojuzot na slepite vo Makedonija vo svoeto ~lenstvo gi prima
licata koi imaat na podobroto oko ostrina na vidot pomala od 0,1 so
korekcija, kako i licata so bilo koja ostrina na vidot, no so stesneto vidno
pole pod 20 stepeni. Va`no e da se napomene deka so gubitokot na dvete o~i,
potpoln gubitok na vidot na dvete o~i ili golemo smaluvawe na vidnata
ostrina na podobroto oko (pomala od 0,05), rabotnata sposobnost se namaluva
za 100%.
Statisti~kite podatoci za slepiloto vo svetot se mnogu varijabilni,
{to e razbirlivo so ogled na nepostoeweto na edinstveni i usoglaseni
kriteriumi pri odreduvawe na slepiloto.
Sprema podatocite na Svetska zdravstvena organizacija od 2002
godina, brojot na slepite vo svetot iznesuva preku 32 milioni luge ili 0,6%
od svetskata populacija se totalno slepi.
So cel na profilakti~no dejstvuvawe i aktivno le~ewe na
zaboluvawata i povredite koi doveduvaat do slepilo, od lekarot
oftalmolog se bara da go prati trendot na negov porast ili opagawe,
rasprostranetost i pri~ini za negova pojava. Vo uslovi na se pobrza
industrijalizacija na op{testvoto, funkcionalnata sposobnost na vidnite
organi e mnogu va`na komponenta pri izborot na idnata profesija. Za
nejzina procenka, se slu`ime so t.n. Bonardel-Laugierovi re{etki za
ispituvawe na vidnata funkcija i centralnata ostrina na vidot,
prepora~ani od SZO.
Inaku centralna ostrina na vidot e sposobnosta na okoto da vidi dve
to~ki odvoeno, a da se najmalku oddale~eni edna od druga (t.e. toa e izraz na
kvalitetot na centralniot ili makularniot vid). Ostanatiot vid nadvor od
makulata, na preostanatata mre`nica prestavuva periferen vid.
CEL NA TRUDOT
Celta na napravenata retrospektivna studija e da se prika`e
zastapenosta na slepiloto na teritorijata na Strumica, kako i pri~inite
za toa i negovata topografija.
MATERIJAL I METODI

Analizata na slepite lica vo Strumica e retrospektivna i e
napravena vrz osnova na Registerot na evidencija na Zdru`enieto na slepi
lica vo Strumica.
Zdru`enieto na slepi lica vo Strumica se formiralo vo 1965 godina
i slepite lica se registrirale vrz osnova na popolneti kartoni od lekar
oftalmolog. Nivniot broj vo Registarot variral maksimum do 133 lica, no
vo poslednite nekolku godini brojot na registrirani slepi lica se namalil
zaradi smrt na odredeni ~lenovi, efikasna medicinska rehabilitacija, a
nekoi lica voop{to ne se prijavile za evidencija poradi starost i
iznemo{tenost.
Vo momentot, vo Registerot na Zdru`enieto bea registrirani i
evidentirani 91 slepo lice (0,98%0), od koi 53 bea ma`i (58,24%) i 38 bea
`eni (41,75%) - so prose~na starost od 52,2 godini. Ovoj broj ja vklu~uva
op{tata usvoena makedonska norma deka slepi lica se smetaat onie so vid
pomal od 0,10 na podobroto oko.
Vo na{ata analiza, podelbata na slepi lica be{e napravena vrz
osnova na:
1. Pol
2. Nacionalnost
3. Starost
4. Vreme na nastanuvawe
5. Etiologija i
6. Topografija
REZULTATI
Na teritorijata na Strumica `iveat 92 625 `iteli, od koi 47 059
ma`i a 45 566 se `eni (po posledniot popis na naselenieto od 2002 godina).
Po nacionalnost - Makedonci se 85 374 (92%), Romi – 6344 (7%), Srbi, Vlasi
i drugi- 907 (1%).
Od vkupniot broj na slepi lica koj iznesuva 91, 53 bea ma`i (58,24%), a
38 bea `eni (41,75%), so prose~na starost od 52,2 godini.
Grafikon 1.
Polova distribucija na slepite lica

Od vkupniot broj na slepi lica koj iznesuva 91, 86 bea Makedonci
(94,5%), 4 bea Romi (4,39%) i 1 lice be{e Srbin (1,09%).
Grafikon 2.
38
Polova distribucija na slepite lica
53
Etni~ka distribucija na slepite lica
Etni~ka distribucija na slepite lica
4 1
86
Ma`i
@eni
Makedonci
Romi
Srbi

Tabela 1.
Prikaz na vozrasnata struktura na slepite lica
Godini 0 - 6 7 - 18 19 - 49 50 – 69 70 -
Ma`i 1 3 17 20 12
@eni 1 4 12 14 7
Vkupno
%
Grafikon 1.
35
30
25
20
15
10
5
0
2
(2,19%)
7
(7,6%)
29 (31,86%) 34
(37,36%)
Prikaz na vozrasnata struktura na slepite lica
1 1 2
3 4
Od tabela br.1 se gleda slednoto:
Vozrasna struktura na slepite lica
7
17
12
0 - 6 7-- 18 19 - 49 50 - 69 70 --
29
19
(20,87%)
najgolem broj na slepi lica bea na vozrast od 50-69 godini:
vkupno 34 (37,36%) od koi ma`i 20, a `eni bea 14;
sledat onie na vozrast od 19 -49 godini: vkupno 29 (31%) od koi
ma`i 17, a `eni bea 12;
sledat onie so vozrast nad 70 godini: vkupno 19(20,87%), od koi
12 ma`i, a `eni bea 7;
20
14
34
12
7
19
Ma`i
@eni
Vkupno

Tabela 2.
sledat onie na vozrast od 7 - 18 godini: vkupno 7 (7,6%) od koi 3
ma`i i 4 `eni;
najmal broj na slepi bea na vozrast od 0-6 godini: vkupno 2
(2,19%) od koi 1 ma{ko i 1 `ensko.
Vreme na nastanuvawe na slepiloto
Godini 0 - 6 7 - 18 19 - 49 50 - 69 70 -
Ma`i 6 10 9 15 13
@eni 4 11 5 14 4
Vkupno 10
10,9%
Grafikon 3.
30
25
20
15
10
5
0
6 4
10 10 11
21
23,07%
14
15,38%
29
31,8%
Vreme na nastanuvawe na slepiloto
Vreme na nastanuvawe na slepiloto
21
9
Od tabela 2 mo`e da se vidi deka slepiloto nastanalo:
5
14
15 14
0 - 6 7-- 18 19 - 49 50 - 69 70 --
17
18,68%
- na vozrast od 50 - 69 godini vozrast: vkupno kaj 29 lica
(31,8%) od koi 15 bea ma`i i 14 bea `eni;
- na vozrast od 7 - 18 godini vozrast: vkupno kaj 21 lice
(23,07%) od koi 10 bea ma`i i 11 bea `eni;
29
13
4
17
Ma`i
@eni
Vkupno

- na vozrast od 70 godinni nagore: vkupno 17 lica
(18,68%), od koi 13 bea ma`i i 4 bea `eni;
- na vozrast od 19-49 godini: vkupno 14(15,38%) od koi 9
bea ma`i i 5 bea `eni;
- na vozrast od 0 - 6 godini : vkupno kaj 10 lica (10,9%) od
koi 6 ma{ki i 4 `enski;
Od navedenite rezultati se zaklu~uva deka slepiloto vo 34% od
slu~aite, se javilo vo mladata vozrast od 0 - 18 godini, a na vtoro mesto, so
31,8% se javilo na vozrast od 50 - 69 godini.
Tabela 3.
Grafikon 4.
Etiologija na slepiloto vo regionot na Strumica
Dijagnoza Ma`i @eni Vkupno
Infekcii 9 6 15
Trauma 8 5 13
Kongenit.
zaboluv.
13 16 29
Op{ti
zaboluvawa
2 2 4
Glaucoma 6 4 10
Katarakta 10 3 13
Refrakc.
anomalii
3 2 5
Nepoznato 2 0 2
Etiologija na slepiloto vo reginot na Strumica

10
Etiolo{kiot faktor se razgleduva{e kaj sekoj slu~aj, so golema
rigoroznost, bidej}i be{e mnogu te{ko retrogradno da se odredi
istiot, zatoa {to pogolem broj od slepite lica oslepele vo ranata
mladost. Spored tabela 3 mo`e da se zaklu~i deka naj~esti pri~ini za
nastanuvawe na slepilo, bile slednite:
1. kongenitalno-hereditarni zaboluvawa: 29 (31%)
2. infekcii: 15 (16,48%)
3. trauma: 13 (14,2%)
4. katarakta: 13 (14,2%)
5. glaukom :10 (10,9%)
6. refrakcioni anomalii: 5 (5,5%)
7. op{ti zaboluvawa: 4 (4,39%)
8. nepoznato: 2 (2,2%)
Tabela 4.
Topografija na slepiloto vo regionot na Strumica
O~no
jabolko
13
4
5 2
Le}a Ro`nica Uvea
Retina
Etiologija na slepiloto
O~en
nerv
Staklesto
telo
Refrakcioni
anomalii
Ma`i 6 5 6 11 18 3 4
@eni 1 4 6 8 12 3 4
Vkupno 7 9 12 19 30 6 8
29
15
13
Infekcii
Trauma
Kongenital
Op{ti zaboluv.
Glaukom
Katarakta
Refrakcii
Nepoznato

Grafikon 4.
Topografija na slepiloto vo regionot na Strumica
Pri analiza na topografskata lokalizacija, be{e zemena onaa
lokacija koja primarno stradala i bila osnovna pri~ina za nastanuvawe na
slepiloto, a na koja podocna se nadovrzale i drugi promeni na ostanatite
delovi od okoto. Od tabela 4 mo`e da se zabele`i deka kaj najgolem broj na
slepi lica, stradal:
DISKUSIJA
30
6
8
Topografija na slepiloto
7
1. o~niot nerv(n. opticus): vkupno 30 (32,96%)
2. uvea i retina: vkupno 19 (20,8%)
3. le}a: vkupno 12 (13,18%)
4. ro`nica: 9 (9,98%)
5. refrakcioni anomalii: 8 (8,79%)
6. o~no jabolko: 7 (7,69%)
7. staklesto telo: 6 (6,59%)
Pri~inite za slepiloto se razli~ni i zatoa pristapot vo
dijagnosticiraweto i le~eweto na o~nite zaboluvawa, traumi i anomalii
treba da e multidisciplinaren.
Vo prika`anata studija brojot na registriranite slepi lica iznesuva
91, odnosno 0,98%0 {to se vklopuva vo Evropskiot prosek.
19
9
12
O~no jabolko
Le}a
Ro`nica
Uvea i retina
O~en nerv
Staklesto telo
Refrakcioni
anomalii

Od navedite rezultati, se zabele`uva deka najgolem procent od
registriranite slepi lica se Makedonci (94,5%), {to e vo korelacija so
normalnata etni~ka distribucija na vkupnoto naselenie vo regionot.
Vo odnos na polovata zastapenost, se zabele`uva predominacija na
ma`ite (58,24%) vo odnos na `enite (41,75%).
Od navedenite rezultati za vozrasnata struktura na slepite lica, se
gleda deka zastapenosta na slepiloto e pomestena kon postara vozrast (nad
50 godini, vkupno 53 lica-58,24%). Mladata populacija e pomalku atakuvana,
brojot na slepite lica pod 18 godini e vkupno 9(9,89%).
Od navedenite rezultati za vremeto koga nastanalo slepiloto, se
zaklu~uva deka slepiloto vo najgolem broj od slu~aite (34%), se javilo vo
mladata vozrast od 0 - 18 godini, a najretka bila negovata pojava na vozrast
od 19-49 godini (15,38%). Pogolemiot broj na slepi lica kaj vozrasnata
grupa, mo`ebi se dol`i na faktot {to del od niv odbivaat operativno
lekuvawe poradi starost, iznemo{tenost, slaba finansiska mo},
neinformiranost, oddale~enost na ustanovata koja bi mo`ela da ja tretira
patologijata {to dovela do trajno slepilo (nadvor od dr`avata), i sl.
Kongenitalno-hereditarnite zaboluvawa so zastapenost od 31% se na
prvo mesto po na{ite analizi, kako predizvikuva~i na slepilo vo na{iot
region. So svojata impozantna brojka, zaslu`uvaat posebno vnimanie. Toa se
voglavno slednite zaboluvawa:
- tapeto-retinalna degeneracija
- kongenitalen glaukom
- kongenitalna katarakta
- degeneracija na makula lutea
- mikroftalmus
- miopija
Ova ne naveduva na zaklu~ok deka posebno vnimanie treba da se
posveti na ovoj problem so eden multidisciplinaren pristap, vklu~uvaj}i ja
tesnata sorabotka na oftalmolog, geneti~ar i pedijatar.
Infekciite so zastapenost od 16,48%, se na vtoro mesto kako naj~esti
predizvikuva~i na slepilo vo na{iot region. Toa e voglavno rezultat na:
- TBC keratokonjunktivit
- herpeti~en keratouveitis
- vari~ela
Na treto mesto kako predizvikuva~ na slepilo se kataraktata so
14,2% i traumata so 14,2%.
Glaukomot zavzema visoko mesto kako pri~initel za slepiloto so
zastapenost od 10,9%. Vo ovaa grupa e vklu~en i sekundarniot glaukom, koj
iznesuva 50%(od prethodno iznesenite 10,9%). Iskustvoto od na{ata praksa
ja nametnuva:
1. Potrebata od prevzemawe efikasni preventivni merki so koi }e
se
spre~i negoviot fatalen tek i
2. Soodvetna edukacija vo semejstvata kade ima zaboleni od glaukom.

Od prika`anite rezultati za topografijata na slepiloto se gleda deka
naj~esto strada n.opticus (so promenite predizvikani od primarniot,
sekundarniot i kongenitalniot glaukom).
ZAKLU^OCI
Brojot na slepite lica vo Strumica se namaluva so osnovawe na
Oftalmolo{kata slu`ba vo na{iot region, po~nuvaj}i od 1965 god. Od
vkupno 92625 `iteli, 91 lice e registrirano vo Registerot na Zdru`enieto
na slepi lica vo Strumica, {to iznesuva 0,98%.
Slepiloto e najzastapeno kaj Makedoncite so 94,5%.
Polovata distribucija poka`uva dominacija na ma`ite so 58,24%.
Najgolem broj na slepi lica se nad 50 godi{na vozrast - 58%, a
najmalku e atakuvana mladata populacija od 0-18 godini so 9,89%.
Slepiloto naj~esto e predizvikano od kongenitalno - hereditarnite
zaboluvawa (31%).
Topografski naj~esto e atakuvan n.opticus (32,96%).
PREPORAKA
Potrebno e dobra kadrovska, prostorna i tehni~ka opremenost na
Oftalmolo{kata slu`ba na nacionalno i lokalno nivo so cel navremeno
prevencija, otkrivawe i le~ewe na site mo`ni potencijalni pri~ini za
nastanuvawe na slepilo. Posebno vnimanie, so ogled na ~estotata, treba da
se obrne na kongenitalno-hereditarnite zaboluvawa, da se otkrivaat
familiite vo koi ima nositeli na patolo{ki geni i prenatalno da se
sovetuvaat i predupreduvaat za eventualno mo`no zaboluvawe na nivnoto
potomstvo. Od osobena va`nost e potrebata od pogolemo anga`irawe na site
op{testveno-politi~ki subjekti vo izgotvuvawe na programa za
resocijalizacija na slepite lica i nivno aktivno vklu~uvawe vo site sferi
od `ivotot, a za {to e potrebna i soodvetna finansiska podr{ka.
LITERATURA
1. Cvetkovic D, Kontic Dz, Sencanic-Hentova P.: Glaukom, dijagnoza i lecenje,
1996
2. Blagojevic M, Milkovic M, Stanojevic A: Bolesti makule, 1994
3. Sourdille G P, Stankovic I, Marsac G. Bull S.O. de France, 1,25, 1973
4. Stankovic I: Problemi i uzroci slepila, S.S.J., Beograd, 1992
5. Pavisic Z.: Oft. Jug., ref., Vrnjacka Banja, 1989
6. Gligo D.: Medicinska enciklopedija, Zagreb, 9, 108, 2000
7. Stankovic I. i sar.: Acta ophtalm. Jug., vol v, 3-4, 1992
8. Izvestai od JZU ZZZ – Strumica, 2000-2007
9. Registar na evidencija na Zdruzenieto na slepi lica vo Strumica, 2008
10. Kresimir C, Agbaba M, Bradamante Z. Oftalmologija. Zagreb 2000

SUMMARY
THE CAUSES OF BLINDNESS IN THE REGION OF STRUMICA
Lence Maseva 1 , Vasil Tunev 2 , Deniza Stambolieva 3
1 Department of Oftalmology,General Hospital, Strumica
2 Institut of Public Health-Strumica
3 Department of Transfusion medicine, General Hospital, Strumica
This is the first report on this subject from the region of Strumica. The number of
blind persons has been started with registration after establishing the Ophthalmologic
department in this region and the Association of blind persons in Strumica.(year: 1965)
From the total population in the region of Strumica with 92 625 inhabitants, 91 are
registered blind persons. It means that there are 0.98 blind persons per 1000 inhabitants.
In over 30% of cases the onset of blindness is before the age of 20, while 32% occur
between 50 and 70 years of age. The majority of blind persons, that is 58,24%, are over
the age of 50, while only 9,89% of blind persons are under the age 18 years. Among the
causes of blindness, congenital-hereditary disease comes first with 31%, followed by
infection with 16,48%, trauma and cataract with 14,2%, glaucoma with 10,9%, etc. So
far as topography is concerned the most commonly affected is the optic nerve, next to it
the uvea and retina.
Key words: Blindness, cause, etiology, topography
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER FIZIATRI
LEZIONI I PLEKSUSIT BRAHIAL TE TË POSALINDURIT NGA
ASPEKTI I FAKTORËVE TË RREZIKUT
Teuta Osmani-Vllasolli 1 , Ardiana Murtezani 1 , Lendita Kryeziu 2 , Ariana Kalaveshi 3 ,
Sanije Gashi 3
QKUK, Prishtinë
1 Klinika e Mjekësisë Fizikale me Rehabilitim, Prishtinë
2 Prishtinë; Klinka Gjinekologjike dhe Obstetrike, Prishtinë
3 Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike, Prishtinë

Teuta Osmani-Vllasolli, mjek fiziatër, magjistër
Rr. Dibrës 23, Aktash I, Prishtinë
Tel. ++38138/222100 & ++37744 234619
e-mail: tuti_o@yahoo.co.uk
REZYME: Lezioni i pleksusit brahial te të posalindurit definohet si paralizë apo parezë
flakcide e gjymtyrës së epërme, kryesisht, si pasojë e tërheqjes së pleksusit brahial gjatë
lindjes. Qëllimi i punimit: Të përcaktohet incidenca e rasteve me dëmtim të pleksusit
brahial dhe të prezantohen faktorët, të cilët mund të jenë shkaktar të lezionit të pleksusit
brahial, tek të posalindurit. Materiali dhe metodat: Në hulumtim janë kyçur 99 të
posalindur, me dëmtim të pleksusit brahial, të lindur gjatë katër viteve, Janar 2005 -
Dhjetor 2008. Për analizë të rasteve janë shfrytëzuar dosjet e nënave dhe të posalindurve
të Repartit të Obstetrikës dhe të Neonatologjisë, në Klinikën Gjinekologjike dhe
Obstetrike, në Prishtinë. Hulumtimi është retrospektiv, me komponetën deskriptive dhe
analitike. Rezultatet: Incidenca e rasteve me dëmtim të pleksusit brahial, ishte 2,3 në
1000 të posalindur gjallë. Dëmtimet e pleksusit brahial ishin më të shpeshta në anën e
djathtë dhe atë me një sinjifikancë të rëndësishme statistikore x 2 -11.8, p

ezi i supeve, për shkak të vështërsisë në dalje nga kanali i lindjes të pjesës së përparme
të supit. Por lëndimi ndodh edhe te lindjet me prezentim podalik (1).
Dëmtimi ndodh në nivel të rrënjëve nervore C5-C7 dhe Th1. Incidenca e dëmtimit
të pleksusit brahial variron ndërmjet 1-4 të posalindur gjallë në 1000 të posalindur gjallë
(5). Incidenca rangohet prej 0.38 deri në 3 për 1000 të posalindur gjallë, në shtetet e
zhvilluara (1). Dallimi në incidencë mund të jetë në varshmëri nga lloji i kujdesit
obstetrik, nga mesataraja e peshës së lindjes të posalindurve në regjione të ndryshme
gjeografike (1). Gjendje të cilat gjithashtu mund të ndërlidhen me dëmtimin e pleksusit
brahial tek të posalindurit, mund të jenë: thyerja e klavikullës, e humerusit (1) si dhe
asfiksioni i frytit (4).
Për vlerësim të gjendjes së të posalindurit, menjëherë pas lindjes, përdoret Apgar
testi i cili bazohet në 5 elemente: ngjyrën e lëkurës, frekuencën e zemrës, frymëmarrjen,
tonusin muskular dhe reflekset, ku vlera më e lartë është 10 (më së shumti nga 2 pikë i
takojnë secilit element) (6).
Edhepse shumica e dëmtimeve janë tranzitore dhe me rikthim të plotë të
funksionit në 70-92% të rasteve, ca raste janë me paaftësi të zgjatur apo mbesin me
paaftësi të përhershme, gjë që mund të shpie deri te hapja e proceseve gjyqësore (1).
QËLLIMI I PUNIMIT
Të prezantohet incidenca e rasteve me dëmtim të pleksusit brahial, tek të
posalindurit gjallë dhe të përcaktohen faktorët të cilët mund të jenë shkaktar të lezionit të
pleksusit brahial, në Klinikën Gjinekolgjike dhe Obstetrike, në Prishtinë, ku kryhen lindje
gati nga e gjithë Republika e Kosovës.
MATERIALI DHE METODAT
Pacientët
Në hulumtim janë kyçur 99 të posalindur, me dëmtim të pleksusit brahial, të
lindur gjatë katër viteve, Janar 2005 - Dhjetor 2008. Për analizë të rasteve është
shfrytëzuar dokumentacioni mjekësor i nënave dhe i të posalindurve të Repartit të
Obstetrikës dhe të Neonatologjisë, në Klinikën Gjinekologjike dhe Obstetrike, në
Prishtinë.
Procedura dhe metodat
Hulumtimi është retrospektiv, me komponetën deskriptive dhe analitike.
Të dhënat e regjistruara lidhen me:
a. nënën: mosha e nënës, sëmundjet dhe komplikimet gjatë shtatzanisë, numrin e
shtatzanive, kohëzgjatja e shtatzanisë, lëngu amniotik i gjelbër.
Sëmundjet gjatë shtatzanisë - të paraqitura tek nënat e përfshira në hulumtimin
ishin: diabetes mellitus, infeksionet e traktit urinar, hipertensioni arterial, anemia.
Komplikimet gjatë shtatzanisë - PIH syndroma – Pregnancy Induced
Hypertension.
Shtatzani e zgjatur – kohëzgjatja e shtatzanisë mbi 42 javë gjestative.
b. të posalindurin: gjinia dhe ana e përfshirë në dëmtim të pleksusit brahial, pjesa
prezentuese e frytit, Apgar-testi në 1 min. dhe 5 min., lidhja e kordonit umbilikal rreth

qafës, asfiksioni perinatal, pesha trupore, hiperbilirubinemia dhe hipoksia e të
posalindurit pas lindjes, si dhe lëndtimet tjera përcjellëse të të posalindurit.
Me peshë të rritur trupore gjegjësisht i posalindur hipertrofik, konsiderohet i
posalinduri me peshë mbi 4500 gram, por ne kemi konsideruar me peshë të rritur trupore
të posalindurin mbi 4000 gram, duke u bazuar në hulumtimet e autorëve të cilët kanë
analizuar të posalindurit me dëmtim të pleksusuit brahial.
Me peshë të vogël trupore konsidehet i posalinduri me percentila nën 10, në
raport me javën gjestative të lindjes, e cila llogaritet duke u bazuar në diagramin e
paraqitur për klasifikimin e të posalindurve (të dy gjinitë) sipas peshës dhe moshës
gjestative (16).
c. aktin e lindjes: forma e lindjes (lindje e stimuluar apo spontane), llojin e lindjes
(me vakum ekstraktor, prerje cezarike, sipas Smeli Weit dhe Bracht), kohëzgjatjen e
lindjes (lindje e zgjatur) dhe shoulder dystocia.
Lindje të zgjatur - kohëzgjatja e aktit të lindjes mbi 12 orë.
Përpunimi statistikor
Në hulumtim është përdorur testi i indeksi të strukturës për prezantim të
incidencës së rasteve me dëmtim të pleksusit brahial, distribuimin e dëmtimit sipas anës
së përfshirë dhe gjinisë, si dhe faktorëve të rrezikut amnorë, neonatal, të aktit të lindjes
dhe të dëmtimeve përcjellëse të të posalindurit.
Me anë të Chi-quadrat testit është bërë analiza e relevancës së dominimit sipas
anës me dëmtim të pleksusit brahial dhe sipas gjinisë.
REZULTATET
Në hulumtim janë analizuar 99 ose 0.23% raste prej 42272 të posalindur gjallë,
me diagnozë të parezës së pleksusit brahial gjegjësisht me incidencë prej 2,3 në 1000 të
posalindur gjallë.
Nga tab.1 shohet se dëmtimet e pleksusit brahial ishin më të shpeshta në anën e
djathtë me një sinjifikancë të rëndësishme statistikore x 2 -11.8, p

Në tab. 2 janë prezentuar faktorët e rrezikut për dëmtim të pleksusit brakial.
Faktorët amënor, shtatzania e shumëfiishtë është gjetur te 56 ose 56.6% dhe lëngu
amniotik i gjelbër te 38.4%.
Nga faktorët neonatal të rrezikut peshë e madhe trupore është regjistruar te 47.5%,
kurse kordoni umbilikal rreth qafës te 25.3% të rasteve.
Lindja e stimuluar si shkaktar u regjistruar te 54 raste me lesion të pleksusit
brachial. Lëndimi më i shpeshtë përcjellës tek këta të posalindur ishte thyerja e klavikulës
në 41,4% të rasteve.
Tabela 2.
Struktura e të posalindurve me dëmtim të pleksusit brahial, sipas
faktorëve të rrezikut
Faktorët
amnorë
Faktorët
neonatal
Faktorët e
aktit të
lindjes
Lëndimet
shoqëruese
Faktorët e rrezikut N (%)
Mosha e nënës mbi 35 vjet 11 (11.1)
Primipara mbi moshën 30 vjeçe 3 (3.0)
Shtatzani e shumëfishtë 56 (56.6)
Sëmundjet gjatë shtatzanisë 33 (33.3)
Komplikimet gjatë shtatzanisë 9 (9.1)
Shtatzani e zgjatur 4 (4.0)
Lëngu amniotik mekonial 38 (38.4)
Pesha trupore e madhe 47 (47.5)
Pesha trupore e vogel 1 (1.0)
Prezentimi podalik 4 (4.0)
Prezentimi me këmbë 3 (3.0)
Kordoni umbilikal rreth qafës 25 (25.3)
Asfiksioni i të posalindurit 13 (13.1)
Hiperbilirubinemia 7 (7.1)
Hipoglikemia 5 (5.1)
Lindje e zgjatur 9 (9.1)
Lindje spontane 43 (43.4)
Lindje e stimuluar 54 (54.5)
Lindje me vakum ekstraktor 9 (9.1)
Lindje me preje cezarike 1 (1.0)
Lindje sipas Smeli-Weit 3 (3.0)
Lindje sipas Bracht 4 (4.0)
Shoulder dystocia 2 (2.0)
Thyerja e klavikulës 41 (41.4)
Caput succedaneum 13 (13.1)
Cephalhaematoma 4 (4.0)
Thyerja e humerusit 2 (2.0)
Hematoma në fytyrë 6 (6.1)

Në tabelën 3 si faktor rreziku i parezës së pleksusit brakial pesha e madhe trupore u gjet
te 75.7%, dhe ate te fëmijët me peshë mbi 3500 gram. Mesatarja e peshës trupore të
posalindurve me dëmtim të pleksusit brahial, të përfshirë në pnimin tonë, ishte 3950 ±
612.1.
Tabela 3.
Struktura e të posalindurve me dëmtim të pleksusit brachial, sipas peshës trupore
Grup-pesha ( gram ) N (%)
1501-2000 1 (1.0)
2001-2500 1 (1.0)
2501-3000 6 (6.1)
3001-3500 16 (16.2)
3501-4000 28 (28.3)
4001-4500 30 (30.3)
4501-5000 14 (14.1)
5000+ 3 (3.0)
Mesatarja ± DS 3950 ± 612.1
Rangu 1600 - 5100
Te këta të posalindur edhe Apgar testi ishte me vlerë relativisht të ultë, në
minutën e parë 6.0 ± 1.7 dhe në minutën e pestë 7.5 ± 1.1.
DISKUTIMI
Dëmtimi i pleksusit brahial tek të posalindurit, paraqet një komplikim të
shtatzanisë dhe të aktit të lindjes, incidenca e të cilit ka mbetur e njejtë, për shumë
dekada. Një numër i madh i faktorëve të rrezikut kontribojnë në shfaqjen e dëmtimit të
pleksusit brahial, por ende etiologjia mbetet e pasqjaruar në tërësi (1).
Ne si profesionist të cilët e kemi barrën kryesore në rehabilitimin e këtyre
fëmijëve, shpesh ballafaqohemi me pengesa të shumta në punën tonë, në rradhë të parë
për shkak se kemi të bëjmë me të sëmurë të një kategorie më të ndieshme të popullatës.
Prandaj, hulumtimin tonë e drejtuam, në kuptim të analizës së faktorëve etiologjik më të
shpeshtë, të dëmtimit të pleksusit brahial, tek të posalindurit e lindur gjallë, në Klinikën
Gjinekologjike dhe Obstetrike, në Prishtinë, që eventualisht të mund të shqyrtojmë
mundësinë e parandalimit të tyre.
Gjatë punës tonë kemi hasur në vështërsi në kuptim të dhënave jo të mjaftueshme,
në dokumentacionin mjekësor të të posalindurve apo të nënave të tyre (si të peshës
trupore të nënës, përmasave anatomike të pelvikut të nënës).
Incidenca e rasteve me dëmtim të pleksusit brahial, tek ne është 2,3 në 1000 të
posalindur gjalllë.

Sipas autorëve polak (2,3) incidenca e rasteve është 0.35-5 raste në 1000 të lindur
të gjallë, ngjashëm me atë të autorëve italian (13) 5/1000, derisa sipas autorëve të punimit
nga Britania e Madhe (11) incidenca e rasteve ësht 0.42 për 1000 të posalindur gjallë.
Sipas autorëve grek (1) incidenca e rasteve ësht 0.38-3 për 1000 fëmijë të lindur gjallë, në
shtete të zhvilluara.
Ky rangim aq i gjërë mund të jetë si pasojë e dallimit ndërmjet popullatës së
ndryshme të analizuar, ku mesatarja e peshës trupore të të posalindurve (njëri prej
faktorëve kryesor të rrezikut), të regjioneve të ndryshme gjeografike, është e ndryshme.
Poashtu, edhe përmirësimi i teknikave obstetrike mund të ndikoj në incidencë më të ultë
të dëmtimit (1).
Por, pavarsisht nga avansimet në teknologji, ky raport i dëmtimit ka mbetur i
njejtë. Kjo gjë mund të jetë si pasojë e rritjes së mesatarës së peshës trupore (7) që
reflektohet nga përmirësimi i kujdesit prenatal si dhe nga shfaqja e paparashikuehsme e
gjendjes së quajtur si shoulder dystocia, që nënkupton ngujimin e pjesës së përparme të
supit të frytit nën simfizën pubike të nënës, kur veç koka ka dalur nga kanali i lindjes (8).
Te rastet tona ana e djathtë ishte më e përfshirë në lëndim, që përkon me të
dhënat e punimit (4), derisa gjinia mashkullore poashtu është më e përfshirë sesa ajo
femrore, gjë që ndoshta mund të shpjegohet me atë se, fryti i gjinisë mashkullore arrinë
masë (peshë dhe gjatësi) intrauterine më të madhe trupore.
Faktorët e rrezikut për dëmtim të pleksusit brahial sipas autorit Dimitros (1) mund
të ndahen në tri kategori: amnorë, neonatal dhe të aktit të lindjes.
Një ndarje të tillë e kemi bërë edhe ne në hulumtimin tonë, gjatë analizës së
faktorëve të rrezikut, ku nga faktorët amnorë - shtatzania e shumëfisht dhe lëngu
amniotik i gjelbër u paraqitën si faktor me prezentim më të shpeshtë.
Shtatzania e shumëfishtë gjithashtu është prezentuar si faktor rreziku në
hulumtimet e autorëve (1,2,3,4,9,10).
Faktorët si diabeti mellit dhe obeziteti i nënës janë faktorë me relevancë edhe më
të madhe sipas autorëve (1,2,3,10,12) të cilat gjendje ndërlidhen pastaj me peshë të
madhe trupore të frytit. Meqë në punimin tonë në mesin e nënave ishin vetëm 2 raste me
diabet mellit (ne ato i paraqitëm së bashku me sëmundjet tjera të nënës gjatë shtatzanisë),
nuk t‘i përshkruhej ndonjë rol i rëndësishëm, derisa analizën e peshës trupore të nënës si
faktor eventual rreziku, për shkak të dhënave të mangëta, nuk na ishte bërë e mundur që
ta analizonim.
Lidhur me lëngun amniotik të gjelbër, nuk kemi të dhëna konkrete nga autorët
tjerë, por ne supozuam se kjo lidhmëri ndoshta mund të shpjegohet me asfiksinë
intrauterine të frytit, duke u bazuar në atë se asfiksia perinatale sipas autorit Polovina (4)
u paraqit si faktor rreziku me strukturë të lartë te të posalindurit, me diagnozë të dëmtimit
të pleksusit brahial.
Pesha e madhe trupore u paraqit si faktor me prezentim më të lartë tek rastet tona,
në kuadër të kategorisë së faktorëve neonatal. Edhe gjendjet tjera si kordoni umbilikal
rreth qafës dhe asfiksioni i frytit, kishin prezentim të lartë, tek rastet e përfshira në
punimin tonë.
Pesha e madhe trupore është faktor me distribuim struktural shumë të lartë, dhe
njëri nga faktorët kryesor për shfaqjen e dëmtimit të pleksusit
brahial(1,2,3,4,5,9,10,11,12,13).

Kordoni umbilikal rreth qafës dhe asfiksioni perinatal u paraqit si faktor me një
strukturë të relativisht të lartë me 25,3% gjegjësisht 13.1%, gjendje këto që janë me
strukturë të ngjashme, sikurse tek punimi i autores kroate (4).
Tek faktorët e rrezikut të kategorisë sipas aktit të lindjes, lindja e zgjatur ishte me
një prezentim të lartë, tek rastet tona. Por ne nuk kishim të dhëna lidhur me atë se gjatë
cilës fazë lindja kishte ngecje gjatë aktit të lindjes, meqë sipas autorëve që janë marrur
me studimin e faktorëve të rrezikut (1,2,3,5,10) ) , ngecjen në fazën e dytë të lindjes (më
tepër se 60 minuta) e kanë përcaktuar si faktor rreziku, përgjegjës, për dëmtimin e
pleksusit brahial. Ne të dhënat lidhur me këtë fazë nuk mund t‘i siguronim për të gjitha
lindjet e evidentuara si të zgjatura, përpos në disa raste tek të cilët është aplikuar vakum
ekstraktori, ku njëherit është bërë arsyetimi se ai është aplikuar për shkak të stazës në
fazën e ekspulzionit të frytit. Prandaj, me lindje të zgjatur llogaritëm të gjitha lindjet mbi
12 orë, duke u bazuar në studimin e autorëve (5), te punimi i të cilëve prej 3118 të
lindurve gjallë, 26 (0.83%) lindje janë me kohëzgjatje mbi 12 orë, derisa te autorja kroate
(4) ) me 5.44%.
Kur përcaktuam strukturën e dëmtimit sipas formës së menagjimit të lindjes,
konstatuam se lindja e stimuluar është prezente në 54.5% të rasteve, por dëmtimi i
pleksusit brahial me strukturë të lartë u paraqit edhe te rastet me lindje spontane. Sipas
llojit të lindjes - Vakum ekstraktori prezenton në 9,1% të rasteve, derisa lindjet sipas
Smeli-Weit dhe Bracht-it, tek prezentimet podalike dhe me këmbë të frytit, sipas
prezentimit janë në 100% të rasteve që nënkupton se po aq lindje sa ishin sipas këtyre dy
llojeve të lindjes, Bracht-it (3 raste) dhe Smeli-Weit-it (4 raste), të gjitha përfunduan me
dëmtim të pleksusit brachial.
Shoulder dystocia si një faktor me relevancë të lartë sipas shumë autorëve të cilët
analizuan faktorët e rrezikut, derisa bazuar në të dhënat nga dokumentacioni mjekësor i
rasteve tona, kjo gjendje është e konstatuar vetëm në dy raste.
Lindja e stimuluar është prezentuar si faktor rreziku edhe te punimi i autorëve
grek (1), si edhe ajo me vakum ekstraktor apo me forceps (1,2,3,4,5,10,11). Derisa
sholder dystocia si komplikim i paparashikueshëm i aktit të lindjes paraqitet si një prej
faktorëve kryesor, shkaktar i dëmtimit të pleksusit brahial, së bashku me peshën e madhe
trupore të frytit (1,2,3,5,10,11).
Lëndimi më i shpeshtë përcjellës është thyerja e klavikulës tek rastet e përfshira
në hulumtimin tonë. Prezantim të ngjashëm kanë dhënë edhe autorët grek dhe kroat në
punimet e tyre (1,14).
Meqë edhe sipas shumë studimeve faktori kryesor pëgjegjës, për dëmtim të
pleksusit brahial është pesha e madhe trupore, në veçanti kemi prezantuar strukturën e
rasteve sipas peshës trupore, ku 4/5 e të posalindurve gjallë, me dëmtim të pleksusit
brahial kanë peshë trupore më të madhe se 3500 gram. Poashtu një analizë të ngjashme
kanë bërë edhe autorët (4,5), ku strukturë më e lartë poashtu u fitua tek të posalindurit,
mbi 3500 gram.
Apgar-testi është me një skore relativisht të ultë kur dihet se njëra prej
elementeve vlerësuese është sistemi nervor gjegjësisht reflekset, por njëherit mund të jetë
edhe si pasojë e asfiksionit intrauterin dhe perinatal (13.1%) të rasteve të përfshira në
punimin tonë. Edhe autorët grek (1) përshkruan Apgar testin si të ultë te këta fëmijë.
PËRFUNDIMI

Shtatzania e shumëfishtë, pesha e madhe trupore e frytit, lindja e stimuluar dhe e
kombinuar me lindje instrumentale (vakum ekstarktor), e sidomos lindjet sipas Smeli-
Weit dhe Bracht, te prezantimet me pelvik gjegjësisht këmbë të frytit, janë faktorë me
potencial të lartë të rrezikut, për dëmtim të pleksusit brahial.
Ndonëse shumë nga faktorët e rrezikut, janë të paparashikueshëm dhe jopreventabil,
megjithatë te rastet kur akusheri orientimisht, ka të dhëna për faktorët e rrezikut (amnore
apo neonatale) ato mnund të jenë me vlerë të madhe për të, në kuptim të përzgjedhjes së
formës dhe llojit, të aktit të lindjes.
LITERATURA
1. Zafeiriou D, Psychogiou K. Obstetrical brachial plexus plasy, Pediatric
Neurology, 2008; 38: 235-242
2. Gosk J, Rutowski R. Obstretical brachial plexus plasy – etiopathogenesis, risk
factors, prevention, prognosis, Ginekol Pol. 2004 Oct; 75(10): 814-20.
3. Gosk J, Rutowski R. Analysis of risk factors for perinatal brachial plexus plasy,
Ginekol Pol. 2005 Apr; 76(4): 270-6.
4. Stojcević-Polovina M. Risk factors in infants with paresis of the brachial plexus.
Acta Med Iugosl. 1986; 40(1): 3-14.
5. Wolf H, Hoeksma A, Oei L.S, Bleeker P O. Obstetric brachial plexus injury: risk
factors related to recovery, European Journal of Obstetric&Gynecology and
Reproductive Biology 2000; 88:133-138.
6. Zergolern Lj i sur. Pediatria 1, IK Naprijed, Zagreb,1994.
7. Department of Health. NHS maternity statistics, England:1989-90 to 1994-95.
Statistical Bulletin 1997/98. London: Department of Health1997.
8. Dodds SD, Wolfe SW, Perinatal brachial plexus plasy. Curr Opin Pediatr, 2000
Feb; 12:40-7.
9. Sjoberg I, Erichs K, Bjerre I. Cause and effect of obstetric(neonatal) brachial
plexus plasy, Acta Pediatrica, 2008 Jan, Vol. 77 Issue 3, 357-364.
10. Camus M, Vauthier D, Lefebvre G, Veron P, Darbois Y. Retrospective study of
33 cases of obstetric paralysis of the brachial plexus, J Gynecol Obstet Biol
Reprod (Paris), 1988 ;17(2) : 220-8.
11. Evans-Jones G, Kay S P J, Weindling A M, cranny G, Ward A, Bradshaw A,
Hernon C. Congenital brachial plasy: incidence, causes and outcome in the United
Kingdom and Republic of Ireland, Archives of Disease in Childhood Fetal and
Neonatal, 2003; 88: 185
12. Gudmundsson S, Henningsson A Ch, Lindqvist P. Correlation of birth injury with
maternal height and birthweight, BJOG: an International Journal of Obsteric and
Gynecology, 2004 Dec, Vol 112 Issue 6, 764-767.
13. Mami C, Manganaro R, Paolata A, Lo Monaco I, Gemelli M. Brachial plexus
paralysis: its incidence, predisposing factors and outcome, Minerva Ginecol, 1997
May; 49(5);203-6.
14. Jelic A, Marin L, Pracny M, Jelic N. Fractures of the clavicle in neonates, Lijec
Vjesn. 1992 Jan-Apr; 114(1-4):32-5.

15. Mardesic D. i sur. Pediatria, Skolska knjiga, Zagreb,2003.
16. Battalgia FC, Lubchenco LO. A practical classification of newborn infants by
weight and gestational age. Pediatr. 1967, 71: 159-163.
SUMMARY
BRACHIAL PLEXSUS LESION IN A NEWBORN INFANTS RELATED TO
RISK FACTORS
Teuta Osmani-Vllasolli 1 , Ardiana Murtezani 1 , Lendita Kryeziu 2 ,
Ariana Kalaveshi 3 , Sanije Gashi 3
UCCK
1 Clinic of Physical Medicine and Rehabilitation, Prishtina
2 Clinic of Gynecology and Obstetry, Pristina
3 Public Health National Institute, Prishtina
Lesion of brachial plexus in a newborn infants, is defined as a flaccid paresis or
paralysis of an upper extremity, due to traumatic stretching of the brachial plexus,
received at birth. The aim: The aim of the study is to ascertain the incidence of the
brachial plexus lesions at live births, and to present the factors which might cause the
lesion of the brachial plexus. Methods: In this study were included 99 newborn infants,
with brachial plexus lesion, borne during January 2005 – December 2008. To analyze our
cases, we have use the case files of mothers and newborn infants, of the Obstetric and
Neonatology Departments, at the Gynecologic and Obstetric Clinic, in Prishtina. The
study is retrospective, with descriptive and analytic component. Results: The incidence
of our cases with brachial plexus lesion was 2.3 live newborn infants in 1000 live
newborn infants. The right side of brachial plexus lesion was more frequent, with an
important statistical significance x 2 -11.8, p

Marija Saboli}-Asenova 1 , Vesna Saboli}-Avramovska 2 , Filip Duma 2 ,
Marija Kuturec 2 , Olivera Lekovska 2 , Milan Ristevski 3 , \or|i Damjanovski 3 ,
Natalija Angelkova 2 , Rozana Kacarska 2
Ilija Kirovski 2
1 JZU Zdravstven dom Skopje, Skopje
2 Univerzitetska klinika za detski bolesti, Skopje
3 JZU Institut za radiologija, Skopje
Marija Saboli}-Asenova, lekar pedijatar
Ivan Kozarov 16, Skopje, R. Makedonija
Tel. ++389.70.341342
e-mail: vlasinam@unet.com.mk
REZIME: Tuberozna Skleroza kompleks (TSK) e retko, avtosomno
dominantno, multisistemsko zaboluvawe (koe predizvikuva rast na benigni
tumori vo mozokot i drugi vitalni organi kako srceto, bubrezite, belite
drobovi i ko`ata). TSK se manifestira so epilepti~ni napadi, mentalna
retardacija, problemi vo odnesuvaweto, ko`ni, bubre`ni i belodrobni
lezii. Bolesta e predizvikana od mutacija na dva gena TSC1 i TSC2.
Somnenie za TSK mo`e da bide postaveno prenatalno so ultrasonografski
pregled i naod na srcev rabdomiom na plodot. Srcevite rabdomiomi
nastanuvaat in utero i istite regrediraat vo tek na prvata godina od
`ivotot. Prika`an e slu~aj na devoj~e kaj koe vo tek na poslednite meseci
od bremenosta ultrasonografski bil viden srcev rabdomiom, sled {to
bremenosta proteknala uredno. Na 6 mese~na vozrast zabele`ani se
epilepti~ni napadi. Napadite se uspe{no tretirani so Valproi~na
kiselina i Vigabatrin. Vrz baza na klini~kata slika, neuroimixing naodite
i ispolnuvawe na dijagnosti~kite kriterii za TSK, potvrdena e dijagnozata
na bolesta ~ie somnenie be{e postaveno prenatalno.
Klu~ni zborovi: Tuberozna skleroza kompleks, TSC1, TSC2 geni, srcev
rabdomiom, Valproi~na kiselina, Vigabatrin
Medicus 2009, Vol. XI (1):
VOVED

Tuberoznata skleroza (TSK) e retko, multisistemsko, genetski
determinirano zaboluvawe so incidenca od 1 na 6.000-15.400. Bolesta za prv
pat e nare~ena TS vo 1880 godina od strana na Bourneville. Bolesta se
prenesuva po avtosomno dominanten pat pri {to edna tretina od slu~aite se
familni, a ostatokot se rezultat na novi mutacii. Bolesta e predizvikana
od mutacija na dva gena, TSC1 i TSC2 (1,2 ). TSC1 genot e lociran na
hromozomot 9q34.3 i e odgovoren za sinteza na hamartin 130-kd proteín a
TSC2 genot e lociran na 16p13.3 hromozom i e odgovoren za sinteza na
tuberin, 200-kd proteína (3). Ovie proteini deluvaat kako tumor raste~ki
supresori i se odgovorni za kleto~na migracija, proliferacija i
diferencijacija. Deregulacija na organogenezata rezultira so rast na
benigni tumori vo mozokot i drugite vitalni organi. TSK se manifestara
so epilepti~ni napadi kaj 90% od pacientite so po~etok na istite pred
vtorata godina, mentalna retardacija, problemi vo odnesuvaweto, ko`ni
lezii, o~ni promeni, i zasegawe na drugi organi kako srceto, bubregot,
belite drobovi (4,5,6,7). Dijagnozata se postavuva vrz baza na TSK
kriteriumite za dijagnoza na bolesta koi kriteriumi se revidirani 2004
godina (8,9). Tie opfa}aat prisastvo na majorni i minorni znaci na bolesta.
Za definitivna dijagnoza potrebno e prisastvo na dva majorni znaka ili
eden majoren i dva minorni znaka. Za sega ne postoi tretman na bolesta.
Tretmanot e simptomatski.
PRIKAZ NA SLUЧAJ
S.G {est meseci staro `ensko dete, e treto dete vo semejstvo na
relativno mladi i zdravi roditeli ~ii semejstva ne se optovareni so
zaboluvawa od interes. Na fetalna ultrasonografija vo tek na posledniot
trimester od bremenosta viden e srcev rabdomiom sled {to bremenosta e
prodol`ena. Peri i postnatalniot period bile uredni kako i rodilnata
te`ina i dol`ina. Psihomotorniot razvoj bil normalen. Na vozrast od {est
meseci za prv pat se zabele`ani napadi, fokalni so sekundarna
generalizacija i spazmi zaradi {to e i hospitalizirana. Pri pregled
zabele`ana e lesna hipotonija na telesna osovina so lesna piramidna
simptomatologija na dolnite ekstremiteti i nekolku hipopigmentacii po
ko`ata. Napravenite laboratoriski isleduvawa se so ureden naod. Na EEGto
prisatni visokovoltirani spori branovi vrz desnata hemisvera so
tendencija za bihemisveralna prezentacija vo f-t-p regii( Fig. 1).

Figura 1. Prisatni visokovoltirani spori branovi vrz desnata hemisvera
so tendencija za bihemisveralna prezentacija vo f-t-p regi KT na mozok
videni kalcificirani subependimalni tuberi periventrikularno i 1.
Na napraveniot KT na mozok videni kalcificirani
subependimalni tuberi periventrikularno (Fig.2), a na MRI prisatni
pove}e kortikalni tuberi vo frontalnata od koi eden pogolem desno i
temporalnata regija (Fig. 3).
Figura 2. KT na mozok - Golem kalcificiran tuber desno frontalno i
kalcificirani subependimalni tuberi periventrikularno

Figura 3. MRI prisatni pove}e kortikalni tuberi. Vo frontalnata regija
desno prisaten pogolem tuber i pove}e tuberi bilateralno vo temporalnata
regija
Pri ultrasonografskiot pregled na srce videna mala tu formacija na
zidot na leviot ventrikul bez znaci za obstrukcija suspektna za
rabdomiolipom. Retinogram i genetska analiza ne bea realizirani. Vrz baza
na klini~kata slika, neuroimixing naodite i ispolnuvawe na
dijagnosti~kite kriterii za TSK postavena dijagnoza na bolesta. Zapo~nat
tretman so Valproati i Vigabatrin pri {to postignata redukcija i
kontrola na napadite.
DISKUSIJA
TSK e nasledno, multisistemsko zaboluvawe, koe se prezentira so
razli~na klini~ka slika zaradi zasegnatosta na mnogu sistemi i rastot na
multipni benigni tumori na mozokot, bubrezite, srceto i ko`ata (7).
Detekcija so pomo{ na ultrasonografija na srcevite rabdomiomi e mo`na
pome|u 21 i 34 gestaciska nedela i nivniot naod korelira vo 95% od slu~aite
so TSK (10). Vo ponovo vreme se detektiraat i mozo~nite lezii, pome|u 31 i
32 gestaciska nedela so pomo{ na ultrasonografija i MRI (10,11,13,15).
Srcevite lezii spontano regrediraat vo tek na prvata godina {to ne e
slu~aj so mozo~nite lezii koj rastat vo broj i golemina i koreliraat so
napadi, mentalna retardacija i problemi vo odnesuvaweto ( 14). Seriite na
deca so prenatalno dijagnosticirani srcevi i mozo~ni lezii se mali
(11,12,13,16). So ogled da dosega ne postoi tretman na TSK i voglavno
prognozata e lo{a te{ko i odgovorno e pra{aweto da se prekine ili ne

emenosta. Razli~ni se mislewata i za frekvencata na mentalna
retardacija kaj dvata genotipa. Pove}eto od studiite sugeriraat da
pacientite so TSK1 imaat polesen nevrolo{ki fenotip vo odnos na onie so
TSK 2 (18). Prenatalna genetska dijagnoza na TSK e mo`na. Analizata na
obata gena e dolga, skapa i samo vo 80% od slu~aite so TSK se detektira
mutacija. Prenatalna dijagnoza treba da bide sprovedena kaj aficirani
semejstva so poznata mutacija za da se detektira dali eden asimptomatski
fetus e aficiran ( 19).
ZAKLUЧOK
Pacientite so TSK treba da imaat multidisciplinaren pristap so
ogled da se raboti za multisistemsko zaboluvawe a se so cel rana detekcija
na bolesta. Genetsko testirawe za otkrivawe na TSK mutaciite e mo`no, a
genetska konsultacija e neophodna pri planirawe na sekoja naredna
bremenost so ogled na mo`nosta za prenatalna dijagnoza na bolesta.
LITERATURA
1. van Slegtenhorst M, de Hoogt R, Hermans C, Nellist M, Janssen B, Verhoef S. et
al. Identification of the tuberous sclerosis gene TSC1 on chromosome 9q34
Science 1997 Aug 8;277(5327):805
2. The European Chromosome 16 tuberous Sclerosis consortium. Identification and
characterization of the tuberous sclerosis gene on chromosome 16. Cell 1993;75
(7);1305-15
3. Lamb RF, Roy C, Diefenbach TJ, Vinters HV, Johnson MW, Jay DG, Hall A.
The TSC1 tumour suppressor hamartin regulates cell adhesion through ERM
proteins and the GTPase Rho. Nat Cell Biol 2000 May;2(5):281-7
4. Webb DW, Fryer AE, Osborne JP, Morbidity associatedwith tuberous sclerosis: a
population study, Dev Med Child Neurol 1996;38(2):146-55
5. Webb DW, Fryer AE, Osborne JP. On the incidence of fits and mental
retardation in tuberous sclerosis. J Med Genet 1991;28(6):395-7
6. Curatolo P, Verdechio M, Bombardieri R. Tuberous sclerosis complex: a review
of neurological aspects. Eur J Pediatric Neurol, 2002;6(1):15-23
7. Rosser T, Panigraphy A, Mc Clintock W. The diverse clinical manifestations of
tuberous sclerosis complex; a review. Semin Pediatr Neurol 2006;13(1)27-3
8. Roach ES, Gomez MR, Northrup H. Tuberous sclerosis complex consensus
conference: revised clinical diagnostic criteria. J Child neurol 1988;13(12):624-8
9. Grieb S, Kruse R, Bruch-Gerharz D, Reifenberger J. Tuberous sclerosis:
Diagnostic criteria and new treatment approaches. Hantarzt, 2008 Oct, 59(10):
774-6
10. Smythe JF, Dyck JD, Smallhorn JF, Freedom RM. Natural history of cardiac
rhabdomyoma in infancy and childhood. Am J Cardiol 1990;66 (17): 1247-9
11. Axt-Fliender R, Qush H, Hendrik HJ, Ertan K, Lindiger A, Mausle R et al.
Prenatal diagnosis of cerebral lesion and multiple intracardiac rhabdomyomas in
fetus with tuberous sclerosis. J Ultrasound Med 2001;20(1):63-7

12. Chen CP, Liu Yp, Huang JK, Chang TY, Chen MR, Chiu Nc, et al. Contribution
of ultrafast magnetic resonance imaging in prenatal diagnosis of sonographically
undetected cerebral tuberous sclerosis associated with cardiac rhabdomyomas.
Prenatal Diagn 2005;25(6):523-4
13. Czechowski J, Langille El, Varady E. Intracardiac tumor and brain lesion in
tuberous sclerosis. A case report of antenatal diagnosis by ultrasonography. Acta
Radiol. 2000;41(4);371-4
14. Fesslova V, Villa L, Rizzuti T, Mastrangelo M, Mosca F, Natural history and long
term outcome of cardiac rhabdomyomas detected prenatally. Prenat diagn
2004;24(4):241-8
15. Tworetzky W, Mc Elhinney DB, Magrossian R, Moon-Grady AJ, Sallee D,
Goldmuntz E et al. Association between cardiac tumours and tuberous sclerosis in
the fetus and neonate.Am J Cardiol 2003;92(4):487-9
16. Wortmann SB, Reimer A, Creemers JWT, Mullaart RA. Prenatal diagnosis of
cerebral lesion in tuberous sclerosis complex (TSC). Case report and review of
literature Eur J Ped Neurol 2008;12(2):123-6
17. Jozwiak S, Domanska-Pakiela D, Kwiatkowski DJ, Kotulska K. Multiple cardiac
rhabdomyomas as a sole symptom of tuberous sclerosis complex: case report with
molecular confirmation. J Child Neurol. 2005 Dec;20(12):988- Lamb RF; Roy C;.
18. Dabora SL, Jozwiak S, Franz DN, Roberts PS, Nieto A, Chung J, et al. Mutational
analysis in cohort of 224 tuberous sclerosis patients indicates increased severity of
TSC2, compared with TSC1, disease in multiple organs. Am J Hum
Genet2001;68(1):64-80 Epub 2000 Cecember 8.
SUMMARY
TUBEROUS SCLEROSIS COMPLEX (TSC) – CASE REPORT
Marija Sabolic-Asenova 1 , Vesna Sabolic Avramovska 2 , Filip Duma 2 , Marija Kuturec 2 ,
Olivera Lekovska 2 , Gorgi Damjanovski 3 , Natalija Angelkova 2 , Rozana Kacarska 2 ,
Milan Risteski 3 , Ilija Kirovski 2
1 Health center Skopje, Skopje
2 University Children hospital, Medical Faculty, Skopje
3 Radiology Institute, Medical Faculty, Skopje
Tuberous sclerosis (TSC) is rare, autosomal dominant, multi-system disorder (that
couses benign tumours to grow in the brain and on other vital organs such as heart, eyes,
kidney, lung and skin ). TSC is manifested by seizures, developmental delay, behaviour
problems, skin lesions, lung and kidney disesase. Mutation of 2 genes TSC1 and TSC2,
have been determined as cause of TSC. The diagnosis of TSC is suspected at fetal
ultrasound on the discovery of cardiac rhabdomyomas (CRs). CRs typically develop in
utero and undergo spontaneous regression during first years of life. We reported one case
with TSC with first ultrasound detection of cardiac rhabdomyomas. The pregnancy was
continued and the child was developing well during first 6 months. When she was 6
month old, seizures started and were successfully treated with Valproic acid (VPA) and

Vigabatrin (VGB). The diagnosis was confirmed with clinical manifestation, CT and
MRI findings
Key words: Tuberous sclerosis complex, TSC1, TSC2 genes, Cardiac rhabdomyoma,
Valproic acid, Vigabatrin
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PREZANTIM RASTI / CASE REPORTPSIKIATRI
DEPRESIONI SIMPTOMATIK, DILEMAT DHE QASJET TERAPEUTIKE
PREZANTIM RASTI
Musli Ferati 1
1 Reparti Psikiatrik, Spitali Klinik, Tetovë
Musli Ferati, psikiatër
Spitali Klinik, Tetovë
Tel. +389 71 224 132
e-mail: drferati@yahoo.com
REZYME: Sindomi depresiv paraqet një problem aktual shëndetsor me që gjidhnjë e më
tepër rritet frekuenca dhe format rezistente terapeutike. Ndërkaq, depresioni simptomatik
vështireson qasjet diagnostiko-terapeutike ngase shfaqet në formë të maskuar dhe është
një sindrom përcjellëse e ndonjë sëmundje somatike. Përveç kësaj, depresionet
simptomatike shpesh mbeten si çrregullime të paqarta psikofizike të cilat me të madhe
dëmtojnë edhe integritetin social të individit. Në prezantimin tone kemi dhënë disa
sekuenca të suksesshme terapeutike të një pacienti 54 vjeçar me infarkt të zemrës, i cili
krahas tretmanit kardiologjik për tre muaj është trajtuar edhe me terapi antidepresive. Ky
rast tregon që çdo sëmundje serioze somatike në vehte ngërthen edhe elementet
depresive, ngase siç e dimë në thelb çdo çrregullim depresiv si element kyç ka ndjenjën e
humjes. Së këndejmi edhe konstatimi deduktiv se pacienti me shëndet të çrregulluar ka
njëkohësisht të cenuar integritetin psikosocial.

Fjalë kyç: depresioni simptomatik, qasjet terapeutike, ndjenja e humbjes, çrregullimet
somatike.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Simptomatolegjia depresive sa vine e po bëhet një problem i mprehtë klinik duke
ngarkuar me të madhe kujdesin e përgjithshëm shëndetësor (2, 3, 4, 10). Kur bëhet fjalë
për depresionin simptomatik, si simptomë përcjellëse e çdo entiteti serioz organik, para
vetes na paraqitet një vështirësi e madhe diagnostiko-terapeutike, meqë e njëjta në të
shumtën e rasteve zhvillohet dhe evoluon në formë të maskuar apo me fenomenologji
atipike depresive (5, 7, 10). Do të përpiqemi që me pershkrimin e një rasti tonë klinik, të
dëshmojmë se tretmani antidepresiv ka efekt pozitiv në prognozën e entitetit primar
somatik (5, 11). Në punën e përditëshme mjekët shumë pak i kushtojnë kujdes këtij fakti
dobiprurës, edhepse dihet se çdo pacient paraqet një kompleks integral biopsikosocial (7,
8).
ANAMNEZA PSIKIATRIKE
Bëhet fjalë për një burr 54 vjeçar (M.I.), i martuar, baba i tre fëmijëve, tregtar me
profesion, i cili pas 6 muajve të infarktit në zemër bie në një gjendje të rënduar
psikosomatike. Ankesa kryesore shëndetësore e tij ishte crregullimi depresiv me tiparet e
një ndjenje të zemërimit, humbjes së vulnetit për punë dhe jetë, ideve te mosrespektimit
dhe molisjes totale psikofizike. Me sygjerimin e kushëririt të vet të parë i njëjti paraqitet
në kontrollë tek psikiatri. Menjherë i ordinojmë terapi antidepresive (Tbl. Asentra a 50
mg S. 1X1). Vetëm pas një muaji terapi antidepresive pacienti fillon të këndellet duke u
çliruar nga shtrëngimet e veta të padurueshme subjektive psikofizike. Pas tre muajsh
tretmani antidepresiv i njëjti fillon dalëngadalë të ndjehet më i disponueshëm, për tu bërë
kësisoj më aktiv në obligimet e veta të përditshme familjare dhe profesionale. Gjendja e
tij e kënaqëshme psikosomatike edhe pas 6 muajsh tretmani kontinual kardiologjik dhe
psikiatrik vazhdon të jetë e kënaqëshme. Të njëjtat konstatime i kemi argumentuar me
Skalen Globale të Funkcionimit (GAF-Scale) e cila për tre kontrollime sukcesive
sistematike i kishte këto vlera respektive: 28, 56, 73 (5, 6) .
DISKUTIMI DHE PËRFUNDIMI
Rasti i sip sipërpërmendur, gjithsesi nuk është i izoluar në praktikën tonë
mjekësore, edhepse është i rallë numri i pacientëve jopsikiatrik që kërkojnë tretman të
njëkohësishëm psikiatrik (7, 8, 9). Para se ta arsyetojmë nevojën e një tretmani psikiatrik
të pacientëve me çregullime serioze somatike do të rikujtojmë të dhënën substanciale mbi
entitetet depresive tek të cilat në thelb mbisundon ndjenja e humbjes së diçkaje shumë të
vlevshme (3, 4, 8, 10). Rrjedhimisht tek personi i sëmurë kemi humbjen e shëndetit me

konsekuenca dëmtuese në funkcionimin e përgjithshëm psikofizik dhe atë social, duke
kompletuar kështu fenomenologjinë shkatëruese depresive (5, 8). Kjo fenomenologji në
nomenklaturën psikiatrike emërtohet si çrregullim organik depresiv (F 06.32). Sa për
rehabilitim profesional do të kisha përfunduar me konstatimin që sindomi depresiv
poqese nuk mjekohet në mënyrë adekuate për pasojë ka komplikime të rënda në
shëndetin e pacientit (4, 9, 11).
LITERATURA
1. Abramson LY, Metalsky Gl, Ally LB. Hopelessnes depression; A Theory-based subtype.
Psychological Review, 96: 358-372. 1998.
2. Anderson CA, Horowitz LM, French RD. Attribional style of lonely and depressed
people. Journal of Personality and Social Psychology 45: 127-136, 2003.
3. Baldwin RC. Depresive illnes. Oxford university Press (2005).
4. Beck AT. Depression. Clinical, experimenta and theoritica aspects. New York $ Row.
5. Cadlovski G. Klinicka Psikofarmakologija, Skopje, 2003.
6. Kalember P, Heminberg V. Folnegovic-Smalc. Ocjenske Ljestvice kod Bipolarnog
poremecaja 161-165: Bipolarni Afektivni Poremecaj; HPD. Zagreb 2007.
7. Oken D. Psychosomatic Medicine: The Psychosomatic Aproach, Psychosomatic
Disorders, Psychiatric disorders with somatic symptomatology 169-177. A Clinical
Manual of Psychiatry. Elsevier/North Holland inc. 2002.
8. Pango Y. Psikoterapi e Njohjes dhe sjelles, l3SP. Tirane,2004.
9. Parimet e Mjeksise Interne. Pjesa ll Universiteti i Tiranes, Fakulteti i Mjekësise 2002.
10. Totlischild A. Biology of depression. Med. Clin. North Am. 77, 1998.
11. Vaskoni M. Psikologjia: historia, metodat, objektivat. Botimet Toena, Tirane 2004.
SUMMARY
SYMPTOMATIC DEPRESSION THERAPEUTIC DILEMAS AND
CHALENGES – CASE REPORT
Musli Ferati 1
1 Psychiatric Departement, Clinical Hospital Tetove
Depresive syndrom grow up a very topical health problem both of its frequency
and its therapeutic resistency. Symptomatic depression on the other side appear a difficult
problem because is on disguise form and is concomitant element of every serious somatic
disorders. As this one it rest as nonrecognize on time with many psychophysical
consequences and social deprivation of illness person as well. Our case report is for one
54 male witth myocardial infarct, who after 3 month antidepersive medication at his
psychiatrist have to improvement his health state. At same time the patient was in
cardiologic therapy. This example indicate that every serious somatic disorders implicate
depresive fenomenology because in essence of any depression is feelling of loss. It
ought to emphasis the fact that the patient with damaged health, besides somatics
difficulties has a psychosocial deprivation.

Key words: Symptomatic depression, therapeutics approach, feeling of loss, somatics
disorders.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
PREZANTIM RASTI / CASE REPORT NEONATOLOGJI
TRISOMY 18, CLINICAL CHARACTERISTICS AND POSSIBILITIES FOR
PRENATAL PREVENTION – CASE REPORTS
Anet Papazovska-Cherepnalkovski 1 , Katica Piperkova 1 , Elena Sukarova-Angelovska 2 ,
Snezhana Palchevska-Kocevska 1 , Aspazija Sofijanova 3 , Natasha Najdanovska-Aluloska 1 ,
Gordana Ilieva 2
1 Department of Neonatology, University Pediatric Clinic, Medical Faculty, Skopje,
Republic of Macedonia
2 Department of Endocrinology and Genetics, University Pediatric Clinic, Medical
Faculty, Skopje, Republic of Macedonia
3 Intensive Care Unit, University Pediatric Clinic, Medical Faculty, Skopje, Republic of
Macedonia
Anet Papazovska - Cherepnalkovski, MD, Ms.sci, pediatrician
Ul. 11 Oktomvri 125/4-19, 1000 Skopje
Tel. 02/ 3221 687, & +389 2 3147 717, & +389 70 239 838
e-mail: anet@freemail.com.mk
RESUME:Trisomy 18 is the second most common autosomal trisomy in liveborn infants
characterized by various severe congenital malformations, growth retardation as well as
high rate of infant mortality. Here we present two cases of trisomy 18 from our clinical
practice with an emphasis on their clinical characteristics. These two cases have similar
family history, being first children from uneventful pregnancies in families of young
parents. Clinical features and postnatal survival in both cases vary significantly. Some of

the common features in both cases are: growth restriction, congenital heart defect, low-set
ears, short neck, and retrognatia. The cases presented here represent a reminder for the
clinicians in terms of appropriate prenatal diagnosis as well as increased awareness of
this condition and adequate treatment in the early neonatal period.
Key words: trisomy 18, clinical characteristics, prenatal diagnosis
Medicus 2009, Vol. XI (1):
INTRODUCTION
Trisomy 18 is the second most common autosomal trisomy in newborns with an
estimated birth prevalence of 1 in 3000 to 1 in 8000 (1, 2, 3). Congenital heart and central
nervous system defects are frequently present and are common underlying causes of
death in these patients (2, 3, 4). The spectrum of associated anomalies includes:
horseshoe kidneys, esophageal atresia, clenched hands, rocker bottom feet, low set or
malformed ears, facial clefts, as well as growth retardation (3, 5). The life span of the
majority of patients is less than 1 year (6); the median survival age varies between 4
days 5 and 5 months 4 with only 1% of the children that survive until their 10th birthday
(5). Advances in ultrasound prenatal diagnosis have greatly improved the possibility for
early detection of congenital anomalies, leading to improvement of perinatal care and
giving the opportunity for pregnancy termination in the cases of lethal disorders (7, 8, 9).
In this paper we describe two cases of trisomy 18 from our clinical practice with
an emphasis on their clinical characteristics and we give a brief overview on the
possibilities for effective prenatal prevention.
CASE 1
The patient was delivered at term (40 wg), after an uneventful pregnancy
terminated by cesarean section, as a first child in a family of young parents. The mother,
being a primagravida at the age of 27 years was not advised to a prenatal screening for
fetal aneuploidies. The child was born severely growth retarded; the birth weight was
2500 g, the birth length 50 cm and the head circumference 33 cm. A moderate perinatal
asphyxia was present at birth (Apgar score 4/8). After initial stabilization he was referred
to our Department at the age of 2 days for further diagnostic workup and treatment under
a developed clinical picture of respiratory distress. At admission, the child was cyanotic,
dehydrated, with pronounced tachycardia, tachypnea, grunting and costal retractions,
systolic murmur of 2/6 o was present as well as hepatomegaly of 3 cm. The dysmorphic
profile included: dry and chapped, ichtyosiform skin with hirsutism distributed on the
forehead, back and extremities, microcephaly, widely opened posterior fontanel, antimongoloid
set eyes and eyebrows, bulging eye bulbs with ptosis and edema of the
palpebrae, upturned nose with a sharp root and a sharp nasal ridge, microretrognathia,
high arched palate, gingival hypertrophy, short philtrum, low-set ears, soft auriculae,
malformed and posterior rotated right ear, short and webbed neck (Figure 1), widely
spaced nipples, edema of the hands and feet with joint contractures (arthrogryposis),
underdeveloped nails, clenched short hands with bilateral simian crease, short fingers,

flexion deformity of the toes, with the left 4 th toe placed beneath the 3 th toe and the right
5 th toe placed beneath the 4 th (Figure 2. A, B). A congenital heart disease was suspected
based on the apparent systolic murmur and the enlarged cardiac shadow on the chest
radiogram. Doppler echocardiography confirmed a complex congenital heart disease
consisting of the following components: bicuspid aortic valve, aortic valve stenosis,
coarctation of the aorta, pulmonary valve stenosis, patent ductus arteriosus, atrial septal
defect, M.Ebstain. Ultrasonographic screening for other organ malformations (kidneys,
central nervous system) was negative. Cytogenetic analysis was performed on peripheral
blood lymphocytes, using standard G banding technique (banding resolution of 400
bands, average number of observed metaphase preparations, 50). Kariotype identified
trisomy 18. The initial cardio-respiratory insufficiency was overcome by oxygen support
as well as antihypertensive and diuretic therapeutic measures. However, the child
developed a clinical picture of early neonatal sepsis, that was evident both clinically
(decreased food tolerance, episodes of apnea) and biochemically (increased leucocytes
and C-reactive protein level, decreased platelets, secondary anemia). He was placed,
according to an established protocol, on a double antibiotic regimen with a third
generation cephalosporin and an aminoglicoside in duration of 2 weeks. Fluid and
electrolyte balance was precisely maintained. In the last few days pneumonia developed
that led to cardio-respiratory failure and lethal outcome at the age of 1 month.
Figure 1. Photograph of a male infant with trysomy 18, aged 19 days. Facial dysmorphic
features are noticeable.
A. B.

Figure 2. Several of the common anomalies in trisomy 18. A. Right foot, plantar view.
Unusual position of the 5 th toe beneath the 4 th . B. Clenched hands with a simian crease.
CASE 2
The patient was delivered at term (40 wg) by a cesarean section due to a breech
position and fetal distress, after a normal pregnancy. Prenatal diagnosis was again
omitted due to the young parental age. The child was born severely growth retarded; the
birth weight was 2450 g and the birth length was 44 cm. A moderate perinatal asphyxia
was present at birth (Apgar score 4/8). She was transferred to the Intensive Care Unit at
the age of 2 days for further diagnostic workup and treatment under a clinical picture of
respiratory failure, suspected sepsis and edema of the extremities. Initial diagnostic
workup included chest radiogram (Figure 3) and echocardiography; the child was
diagnosed to have left sided pulmonary athelectasis and a very complex congenital
cardiopathy-AV (atrioventricular) canal, single ventricle, single AV valve, transposition
of the great vessels, pulmonary hypertension. The dysmorphic profile included the
following features: narrow orbital fissures, triangular face, wide and prominent forehead,
low-set ears, short nasal ridge, small mouth (microstomia), retrognathia, small malformed
ears, hypoplastic mamillae, camptodactily. Ultrasonography of the central nervous
system showed 2 nd degree intracranial hemorrhage with periventricular leucomalation, a
chorioid plexus cyst as well as dilated posterior cranial fossa at the level of cistern magna
(Figure 4). Therapeutic measures included oxygen, double antibiotic treatment,
maintenance of fluid and electrolyte balance, and a total parenteral nutrition. However,
the general condition worsened promptly, the prolonged periods of apnea and
bradiacardia led to a terminal cardiorespiratory insufficiency and a lethal outcome in 4 th
day of life. Cytogenetic analysis confirmed trisomy 18 post mortem.
Figure 3. Chest radiogram of a female infant with trysomy 18, aged 2 days. Left sided
pulmonary athelectasis is noticeable with a preserved pulmonary transparency on the
right.

Figure 4. Trisomy 18, ultrasonography of the central nervous system at the age of 3 days
showing 2 nd degree intracranial hemorrhage with periventricular leucomalation, a
chorioid plexus cyst and dilated posterior cranial fossa at the level of cistern magna.
DISCUSSION
The reported prevalence of trisomy 18 varies greatly and reflects the way in
which data are collected (2, 6). The postnatal survival depends on the level and intensity
of care provided with prolonged median survival times when intensive care measures and
intensive cardiac management (pharmacological intervention for ductal patency and
palliative or corrective surgery for congenital heart defects) is applied (4. 10, 11). These
data of improved survival, through neonatal intensive treatment, are helpful for clinicians
to offer the best information on treatment options to families of patients with trisomy 18
(4). In our two cases different strategies are applied. In Case 1, after the initial
stabilization, the parents were advised on the possibility for cardiac surgery intervention,
but the parents opted to withhold from operation, therefore conservative care was
provided until death. In Case 2, although intensive care measures were provided, longer
survival was compromised due to the complexity of the cardiopathy and the severity of
the condition. These two cases have similar family history, being first children from
wanted and followed up pregnancies in families of young parents with no apparent
pregnancy complications. In the first trimester, two serum markers can be tested for
prenatal screening of aneuploidies: pregnancy-associated plasma protein-A, a large
glycoprotein tetramer, and free beta-human chorionic gonadotropin (beta-hCG), 1 of the
2 subunits of the glycoprotein hormone Hcg (12, 13, 14). The multiple marker
combination in the second trimester with the highest screening performance is alphafetoprotein
(AFP), unconjugated estriol (uE3), human chorionic gonadotropin (hCG), and
inhibin A, together with maternal age (so-called quad marker test) (15). It is found that
first trimester screening protocols for Down syndrome (nuchal translucency combined
with biochemical markers) can detect the majority of non-Down syndrome aneuploidies,
with a detection rate of 78% with even a higher rate of detection when second trimester
markers are applied (13). However, in both our cases prenatal diagnosis (first or second
trimester biochemical screening and/or amniocentesis) was not offered to the parents due
to the young maternal age. Fetal echocardiography can reliably detect congenital heart
disease as early as 12 weeks gestation, at the time of of nuchal translucency measurement

(7, 9). Congenital heart disease is found in up to 95% of patients with trisomy 18 (2, 9).
Although ultrasonography is broadly applied during pregnancy, the percentage of
detection of congenital cardiopathies is still low in our country. In a recent domestic
epidemiologic study performed none of the 44 prospectively followed up cases of
congenital cardiopathies was prenataly suspected so have a congenital heart defect (16).
If a reverse approach is applied, whenever a congenital cardiopathy is diagnosed on fetal
ultrasonography, chromosomal anomaly has to be excluded by amniocentesis due to the
high proportion of associated findings (17). Both cases in the present study had common
trisomy 18 with a kariotype 47, XY+18 in the first case and 47, XX+18 in case 2.
Nevertheless, clinical features in both cases varied significantly. Some of the common
features in both cases were: growth restriction, congenital heart defect, low-set ears, short
neck, and retrognatia. The cases presented here represent a reminder for the clinician in
terms of appropriate prenatal diagnosis and genetic counseling. Increased awareness of
this condition is also necessary in the early neonatal period, due to its variable clinical
expression and serious course and outcome.
CONCLUSION
Fetal ultrasonography screening should be able to identify most cases of trisomy
18 with detectable congenital heart defects and prompt further diagnostic workup
(amniocentesis and kariotype) even in a non-risk population (mother

8. Goc B, Walencka Z, Wloch A, Wojciechowska E, Wiecek-Wlodarska D,
Krzystolik-Ladzinska J, Bober K, Oewietlinski J. Trisomy 18 in neonates:
prenatal diagnosis, clinical features, therapeutic dilemmas and outcome. J Appl
Genet 2006; 47(2):165–170
9. Moyano D, Huggon IC, Allan LD. Fetal echocardiography in trisomy 18. Arch.
Dis. Child. Fetal Neonatal Ed. 2005;90:F520-F522
10. Effectiveness of cardiac surgery in trisomies 13 and 18 (from the Pediatric
Cardiac Care Consortium). Am J Cardiol. 2004;93(6):801-803
11. Kaneko Y, Kobayashi J, Yamamoto Y, Yoda H, Kanetaka Y, Nakajima Y, Endo
D, Tsuchiya K, Sato H, Kawakami T. Intensive cardiac management in patients
with trisomy 13 or trisomy 18. Am J Med Genet A. 2008;146A(11):1372-1380.
12. Brizot ML, Snijders RJ, Butler J, Bersinger NA, Nicolaides KH. Maternal serum
hCG and fetal nuchal translucency thickness for the prediction of fetal trisomies
in the first trimester of pregnancy. Br J Obstet Gynaecol. 1995;102(2):127-132.
13. Breathnach FM, Malone FD, Lambert-Messerlian G, Cuckle HS, Porter TF,
Nyberg DA, Comstock CH, Saade GR, Berkowitz RL, Klugman S, Dugoff L,
Craigo SD, Timor-Tritsch IE, Carr SR, Wolfe HM, Tripp T, Bianchi DW,
D'Alton ME. First and Second Trimester Evaluation of Risk (FASTER) Research
Consortium. First- and second-trimester screening: detection of aneuploidies other
than Down syndrome. Obstet Gynecol. 2007;110(3):651-657.
14. Canick JA, Kellner LH. First trimester screening for aneuploidy: serum
biochemical markers. Semin Perinatol. 1999;23(5):359-368.
15. Canick JA, MacRae AR. Second trimester serum markers. Semin Perinatol.
2005;29(4):203-208.
16. Krstevska Blazevska S. Prevalence of congenital cardiopathies in the republic of
Macedonia from year 2002-2006 in children aged one year. Master degree thesis,
2008.
17. Tennstedt C, Chaoui R, Körner H, Dietel M. Spectrum of congenital heart defects
and extracardiac malformations associated with chromosomal abnormalities:
results of a seven year necropsy study. Heart 1999;82:34-39
РЕЗИМЕ
ТРИЗОМИЈА 18, КЛИНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И МОЖНОСТ ЗА
ПРЕНАТАЛНА ПРЕВЕНЦИЈА – ПРИКАЗ НА СЛУЧАЕВИ
Анет Папазовска Черепналковски 1 , Катица Пиперкова 1 , Елена Шукарова
Ангеловска 2 , Снежана Палчевска Коцевска 1 , Аспазија Софијанова 3 , Наташа
Најдановска Алулоска 1 , Гордана Илиева 2
1 Оддел за неонатологија
2 Оддел за ендокринологија и генетика
3 Оддел за интензивна нега и терапија

Универзитетска Клиника за детски болести, Медицински факултет, Скопје,
Република Македонија
Тризомија 18 е втора по зачестеност автозомна тризомија кај живородени
која се карактеризира со разновидни и тешки вродени малформации, успорен раст
и висока стапка на новороденечки морталитет. Во трудот се презентирани два
случаи на тризомија 18 од нашата клиничка пракса со акцент на нивните клинички
карактеристики. Овие случаи имаат слична фамилијарна историја како први деца
од бремености без особености во семејства на млади родители. Клиничките
карактеристики и постнаталното преживување кај двата случаи значајно се
разликуваат. Некои од заедничките клинички карактеристики на двата случаи се:
ретардација на растот, конгенитална срцева мана, ниско поставени уши, краток
врат и ретрогнатија. Случаите кои се презентирани тука претставуваат потсетување
за клиничарите во смисол на соодветна пренатална дијагноза, како и зголемена
свесност за оваа состојба и соодветен третман во раниот неонатален период.
Клучни зборови: тризомија 18, клинички карактеристики, пренатална дијагноза
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PREZANTIM RASTI / CASE REPORT OTORINOLARINGOLOGJI
MBYLLJA E DEFEKTEVE TE LEKURES
( Disa raste klinike pas heqjes së tumoreve të regjionit nazal dhe skalpit)
Xhevair Hoxhallari 1 , Gjergji Bizhga 2
1 Shërbimi ORL. QSU ―Nënë Tereza―, Tiranë, Shqipëri
2 Shërbimi ORL Spitali Ushtarak, Tiranë, Shqipëri
Xhevair Hoxhallari, mjek otorinolaringolog
Rr. Ish Zona Industriale, Lagja nr.1. Pogradec, Shqipëri
e-mail: xhevair_hoxhallari@yahoo.com
MEDICUS

REZYME: Në këtë punim trajtohen disa nga principet kryesore që duhen patur parasysh
në lidhje me flapet dhe graftet e lëkurës në regionin kokë qafë. Paraqiten 6 raste me
karcinoma të lëkurës në regionin e apeksit nazal, me moshë nga 65-80 vjeç, në të cilat
është bërë mbulimi i defektit të krijuar pas interventit me flap frontal që është përpunuar
duke futur pedunkulin e tij nën lëkurën e mbetur të regionit nazal dhe duke shkurtuar
kohën e shërimit në krahasim me pedunkulin e zakonshëm i cili lihet në sipërfaqe dhe që
bën të domosdoshme një ndërhyrje të dytë pas 2-3 javësh. Rezultatet tona kanë qënë
mjaft të mira. Rasti tjetër është një i sëmurë me një tumor shumë të madh të tipit
mezenkimal të vendosur në regionin parieto-oksipital me përmasa 11x12 cm gjerësi, dhe
8-9 cm lartësi. Defekti i krijuar pas heqjes së tumorit në kufij të shëndoshë është mbuluar
më lëkurë të marrë nga regjioni abdominal. Rezultati ka qënë i kënaqshëm.
Fjalë kyç: Defekt i lëkurës, Flap, Graft.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Trajtimi i defekteve të lëkurës mund të jetë që nga vendosja e disa suturave deri
në rekonstruksione që mund të kërkojnë disa procedura apo disa muaj.
Defekte të tilla mund të jenë për pasojë të traumave të ndryshme si dhe si pasojë e
kirurgjisë për heqjen e tumoreve.
Skalpi është pjesa më ekstreme e trupit dhe si e tillë ajo është e ekspozuar ndaj
traumave.
Nga ana tjetër duke qënë një regjion i pa mbuluar nga rrobat ai është i ekspozuar
ndaj rrezeve të diellit dhe djegjeve nga lëndë të ndryshme që mund të bien në këtë region.
Skalpi është gjithashtu një regjion që mund të preket shpesh nga tumore beninjë
dhe malinjë. Për të marrë një vendim të drejtë për shërimin sa më të shpejtë të pacientit
është e domozdoshme njohja e mirë e anatomisë, e evolucionit të defektit dhe faktorve që
ndikojnë në rigjenerimin e tij.
Planifikimi i interventit është shumë i rëndësishëm duke patur parasysh se çdo
zgjidhje është individuale.
Kirurgu duhet të njohë mirë elementët anatomikë të skalpit.
Skalp është quajtur regjioni anatomik që kufizohet anteriorisht nga vija
supraorbitale dhe posteriorisht nga linea nukale superiore.
Indi i butë në këtë region përbëhet nga 5 shtresa: shtresa kutane, subkutane,
shtresa aponeurotike (galea), indi areolar dhe epikraniumi.
Kutisi është mbështetur mbi shtresën subkutane e cila është e pasur me enë gjaku.
Galea është në thelb një tendin membranoz i cili lidh shtresën muskulare të regionit
frontal më atë të regionit oksipital duke përbërë shtresën superficiale të sistemit
muskuloaponeurotik të skalpit.
Galea është klinikisht një shtresë shumë e rëndësishme sidomos kur ajo dëmtohet
sepse forcat antagoniste midis muskujve oksipitale dhe frontale largojnë buzët e plagës,
nëqoftë se galea mbetet intakt retraksioni i lëkurës është mjaft i kufizuar.

Nën lëkurë është shtresa e indit areolar. Kjo shtresë realizon një liri lëvizjeje
midis shtresës aponeurotike dhe perikraniumit si dhe është një pikë ndarjeje gjatë
traumës.
Perikraniumi përbëhet nga ind konjuktiv i fiksuar ngushtë me kockat e kraniumit
nëpërmjet fibrave të Shrapney.
Lateralisht perikraniumi ndahet në dy shtresa; në fascien e muskulit temporal dhe
në perikraniumin e kockës temporale, duke e futur në mes muskulin temporal dhe duke u
fiksuar në harkun zigomatik.
Furnizimi me gjak i skalpit realizohet nga pesë çifte arteriesh; nga dy degë të
arteries oftalmike që vijnë nga a. carotis interna: a. supra troklearis dhe a. supra orbitale
dhe carotis externa jep 3 cifte arteriesh : a. superficiale temporale, a. postaurikulare dhe
a. oksipitale.
Këto vaza shtrihen në shtresën subkutane ngjitur me galean dhe kanë një kontribut
minimal në shtresën perikraniale. Perikraniumi ushqehet nga a.meningea media dhe
qarkullimi intrakranial.
QELLIMI.
Tema ka për qëllim të paraqesë disa nga principet kryesore që duhen patur parasysh
në lidhje me flapet dhe graftet e lëkurës në regionin kokë qafë.
MATERIALI DHE METODA.
Në këtë punim paraqiten 6 raste me karcinoma të lëkurës në regjionin e apeksit
nazal, me moshë nga 65-80 vjeç, në të cilat është bërë mbulimi i defektit të krijuar pas
interventit, me flap frontal që është përpunuar duke futur pedunkulin nën lëkurën e
mbetur të regionit nazal dhe duke shkurtuar kohën e shërimit në krahasim me pedunkulin
e zakonshëm i cili lihet në sipërfaqe.
Hunda është një kompleks osteokartilaginoz që përbën një porcion rigjid të
organizmit por të mbeshtjellë me një lëkurë që mund të preparohet pa shumë vështirësi.
Rekonstruksioni i hundës kërkon një kujdes të veçantë për shkak të skeletit rigjid që
ndodhet nën lëkurë, i cili vështirëson mbylljen primare të defekteve të cilat shpeshherë
mund të jenë edhe të vogla.
Ndryshimi në rastet tona ka të bëjë me flapin medial frontal, i cili përdoret shpesh
për të mbuluar defektet e konsiderueshme të apeksit nazal. Ky flap bazohet mbi arterien
supratrokleare dhe kalon në disa faza:
1. Flapi duhet të parashikohet të merret në anën e kundërt të defektit duke
përfshirë në brëndësinë e tij art.supratrokleare. Duhet patur kujdes të matet
gjatësia për të sigururar një mbulim të plotë dhe pa tërheqje.
2. Flapi incizohet duke përfshirë muskujt nën planin e galeas për të siguruar një
vaskularizim adekuat të tij.
3. Flapi preparohet dhe transpozicionohet medialisht për të mbuluar defektin.
4. Pjesa distale e flapit që do të suturohet mbi defektin mund të zhvishet nga
muskujt dhe shtresa adipoze para se të suturohet.
5. Defekti sekondar frontal suturohet.

6. Pas 2-3 jave pritet pedunkuli. Koha e shërimit shkon mbi 1 muaj.
7. Suturohet pjesa e mbetur e pedunkulit duke mbyllur plotësisht defektin.
(Fig.1)
Fig.1
Ndryshimi në punimin tonë ka të bëjë me pedunkulin e flapit.
1. Flapi pregatitet duke respektuar kriteret e mësipërme.
2. Pedunkulit i hiqet shtresa e kutisit duke ruajtur me rigorozitet subkutisin dhe futet
nën shtresën e lëkurës së shëndoshë që shtrihet midis defektit dhe bazës së
pedunkulit.
3. Bëhet suturimi i lëkurës mbi defektin.
4. Hiqen suturat në ditën e 10.
Në këtë mënyrë shkurtohet koha e shërimit (10-12 ditë) dhe i sëmuri nuk ka
nevojë për një ndërhyrje të dytë.
Rastet tona:
1. I sëmuri A.C 72 vjeç, me dignozë Carcinoma
bazocelulare e diferencuar mirë.
Pamja para operacionit.

Gjatë operacionit
Në përfundim të intereventit. Në ditën e 10 pas heqjes së suturave.

E sëmura Sh. B. 71 vjeç me diagnozë Carcinoma bazoceluare. Pamja para interventit.
Pamja një muaj pas interventit.
Kemi patur edhe 4 raste të tjera të cilët kanë qënë me të njëjtën diagnozë dhe janë
trajtuar me të njëjtën mënyrë. Përfundimi ka qënë mjaft i mirë për të gjitha rastet dhe
shërimi i plotë është realizuar për 10-15 ditë, nga 30-35 ditë që do të kishte qënë me
mbylljen me flapin e zakonshëm.
Rasti tjetër është një i sëmurë me një tumor të madh të tipit mezenkimal të
vendosur në regjionin parieto-oksipital me përmasa 11x12 cm gjerësi, dhe 8-9 cm lartësi.
I sëmuri I.H 35 vjeç. Pamja para interventit.
Në CT-scan rezulton përfshirje e indeve të buta pa prekje të perikraniumit dhe
kockës.
Në ekzaminimin histopatologjik rezulton tumor i tipit mezenkimal probabilisht
fibromë.

Defekti i krijuar pas heqjes së tumorit në kufij të shëndoshë, është mbuluar më lëkurë
të marrë nga regioni abdominal. Rezultati ka qënë i kënaqshëm.
Pamje pas heqjes së tumorit. Lëkurë e parashikuar për mbylljen e defektit,marrë nga
regioni abdominal.
Prekupimi jonë ishte mbyllja e defektit pas heqjes së tumorit. Mbulimi me flap ishte i pa
mundur për shkak të madhësisë së tij. U vendos të mbulohet me graft të marrë nga lëkura
abdominale.
Pamje në fund të interventit.
DISKUTIMI
Për defektet e vogla mbyllja primare është opsioni më i mirë. Defektet më të
vogla se 3 cm diametër mund të mbyllen teknikisht me sukses por kjo varet edhe nga
vendndodhja.
Defektet më të mëdha mund të mbyllen me përdorimin e flapeve ose grafteve të
lëkurës.
Flapet rrotulluese.
Janë më rezultativët në mbylljen e defekteve të vogla dhe të mesme. Ato mund të
merren në nivelin subkutan ose plus galean.
Çdo flap lokal merret në nivelin e arteries që e furnizon. Mbulimi është i sigurt.
Flapet rrotulluese mund të jenë uni ose bilateral, si dhe kanë forma të ndryshme të
cilat kombinojnë tërheqjen dhe rrotullimin e lëkurës.
Kirurgu duhet të planifikojë një incizion që e kalon 4-6 herë diametrin e plagës.
Incizioni nuk duhet të bëhet përpendikularisht me vazat e lëkurës.
Graftet.
Sjellin një mbyllje efektive të defekteve dhe janë të mundur në një sërë situatash.
Para shfaqjes së grafteve mbyllja e defekteve në rreth 15-20% të defekteve të
skalpit ka qënë e pamundur.

Fillimisht është përdorur omentumi i cili në kohën e sotme është abandonuar pasi
kërkon një procedurë abdominale. Por prej asaj kohe janë përdorur lloje të ndryshme
graftesh për mbylljen e defekteve.
Kur kocka është e ekspozuar mund të mbulohet me një flap rrotullues të
perikraniumit dhe mbi këtë shtrat mund të vendoset grafti.
Kirurgu duhet të marrë parasysh një sërë faktorësh për të ndërtuar planin e
operacionit.
Identifikimi i elementeve anatomikë të dëmtuar.
Madhësia e defektit
Thellësia e defektit
Buzët e plagës
Nga ana tjetër duhet bërë një vlerësim i pacientit në lidhje me sëmundjet e
ndryshme si diabeti, çrregullimi vaskulare, përdorimi i imunosupresorëve, përdorimi i
kortizonikëve etj. të cilat ulin shumë mundësinë e shërimit dhe rrisin probabilitetin e
infeksionit - vatrat osteomielitike të calvarias bëjnë që shpesh të dështojnë flapet apo
graftet.
PERFUNDIMET
Një kirurg i talentuar që merret me rekonstruksionin e lëkurës e di që nuk ekziston
një metodë e thjeshtë e përdorur për të gjitha defektet. Në përgjithësi çdo defekt është i
veçantë për çdo pacient.
Grafti kërkon një vaskularizim të mirë të shtratit të plagës dhe nuk mund të
aplikohet mbi kockë. Perikraniumi intakt është i mjaftueshëm për të ushqyer graftin.
Shtrati i plagës nuk duhet të ketë vatra nekrotike, nuk duhet të ketë vaza të hapura
që krijojnë mundësinë e hematomës dhe kompromentojnë suksesin.
Në përgjithësi grafti prodhon një rezultat të varfër kozmetik, në ngjyrën e lëkurës
dhe trashësinë e saj, sidomos në pjesën me flokë të skalpit, i krahasuar me flapin lokal i
cili ka një epërsi të padiskutueshme kozmetike.
Grafti kërkon një periudhë shërimi minimumi 1-2 muaj për të cilën duhet të
pregatitet pacienti.
E ardhmja e rekonstruksioneve të skalpit mendohet të jetë futja e matriksit të
kolagenit dhe glukosaminoglikans mbi një shtresë silikoni për të ndihmuar shërimin.
Mbushja përbëhet nga një shtresë polisilikoni poroz.
Një membranë gjysëm e përshkueshme silikoni kontrollon uljen e avullimit të ujit
dhe kjo stimulon një mbulesë fleksibile aderente mbi sipërfaqen e plagës. Matriksi
kolagen-glukosaminoglikans krijon një shtrat për invazionin cellular dhe zhvillimin e
kapilarëve.
LITERATURA
1. Azzolini A, Riberti C, Cavalca D: Skin expansion in head and neck reconstructive
surgery. Plast Reconstr Surg 1992 Nov; 90(5): 799-807.
2. Baker SR, Johnson TM, Nelson BR: Technical aspects of prolonged scalp
expansion. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1994 Apr; 120(4): 431-6.

3. Borah GL, Hidalgo DA, Wey PD: Reconstruction of extensive scalp defects with
rectus free flaps. Ann Plast Surg 1995 Mar; 34(3): 281-5; discussion 285-7.
4. Borah GL, Chick LR: Island scalp flap for superior forehead reconstruction. Plast
Reconstr Surg 1990 Apr; 85(4): 606-10.
5. Calobrace MB, Downey SE: Calvarial deformity and remodeling following
prolonged scalp expansion in a child. Ann Plast Surg 1997 Aug; 39(2): 186-9.
6. Chicarilli ZN, Ariyan S, Cuono CB: Single-stage repair of complex scalp and
cranial defects with the free radial forearm flap. Plast Reconstr Surg 1986 Apr;
77(4): 577-85.
7. Ebihara H, Maruyama Y: Free abdominal flaps: variations in design and
application to soft tissue defects of the head. J Reconstr Microsurg 1989 Jul; 5(3):
193-201.
8. Feierabend TC, Bindra RN: Injuries causing major loss of scalp. Plast Reconstr
Surg 1985 Aug; 76(2): 189-94.
9. Furnas H, Lineaweaver WC, Alpert BS, Buncke HJ: Scalp reconstruction by
microvascular free tissue transfer. Ann Plast Surg 1990 May; 24(5): 431-44.
10. Hallock GG: Long-term superiority of composite versus muscle-only free flaps
for skull coverage. annals of plastic surgery 2004; 52: 507-511.
11. Kobienia BJ, Migliori M, Schubert W: Preexpanded radial forearm free flap to the
scalp. Ann Plast Surg 1996 Dec; 37(6): 629-32.
12. Kroll SS, Margolis R: Scalp flap rotation with primary donor site closure. Ann
Plast Surg 1993 May; 30(5): 452-5.
13. Lai CS, Lin SD, Chou CK, Tsai CW: The subgalea-periosteal turnover flap for
reconstruction of scalp defects. Ann Plast Surg 1993 Mar; 30(3): 267-71.
14. Lee B, Bickel K, Levin S: Microsurgical reconstruction of extensive scalp defects.
J Reconstr Microsurg 1999 May; 15(4): 255-62; discussion 263-4.
15. Marathe US, Sniezek JC: Use of the vacuum-assisted closure device in enhancing
closure of a massive skull defect. Laryngoscope 2004; 114: 961-964.
16. McLean DH, Buncke HJ Jr: Autotransplant of omentum to a large scalp defect,
with microsurgical revascularization. Plast Reconstr Surg 1972 Mar; 49(3): 268-
74.
17. Moelleken BR, Mathes SJ, Cann CE, et al: Long-term effects of tissue expansion
on cranial and skeletal bone development in neonatal miniature swine: clinical
findings and histomorphometric correlates. Plast Reconstr Surg 1990 Nov; 86(5):
825-34.
SUMMARY
CLOSING OF SKIN DEFECTS.
( Some clinical cases after removing of tumors in the region of the nose and scalp)
Xhevair Hoxhallari 1 , Gjergji Bizhga 2
1 O.R.L. Service in Q.S.U. ―Nënë Tereza―, Tirana, Albania
2 O.R.L. Service Military Hospital, Tirana, Albania

In this study we have treated some of the main principles that are to be taken into
consideration having to do with flaps and grafts of the skin in the region headneck. Six
cases of skin carcinoma of the skin in the region of nasal apex at the age of 65-80 years
old are presented, in which there has been a closure of the defect caused after
intervention, with frontal flap which is refined by putting its peduncle under the remained
part of the skin of nasal region and by reducing the healing time in comparison with the
normal peduncle which is left on the surface and which makes possible and essential a
second intervention after 2-3 weeks. Our results have been very good. The other case is
a patient with a very large tumour of mesenchymal type placed in the parietal-occipital
region with measurements 11x12 wide and 8-9cm high.The created defect after the
removal of the tumour in normal borders has been closed with skin taken from the
abdominal region. The result has been very satisfactory.
Key words: Skin defect, flap, graft.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PREZANTIM RASTI / CASE REPORT OFTALMOLOGJI
OCULAR COMPLICATIONS OF MARFAN SYNDROME
(Two familial cases reports)
MEDICUS
Vilma Mema 1 , Nadon Qafa 1 , Arjeta Grezda 1 , Florian Toti 2
1 Service of Ophthalmology, University Hospital Centre ,―Mother Theresa‖,
Tirana, Albania
2 Service of Endocrinology & Metabolic diseases, University Hospital Centre ―Mother
Theresa‖, Tirana, Albania
Vilma Mema
Service of Ophthalmology
University Hospital Centre ―Mother Theresa‖
370, Rruga e Dibres
1001 Tirana/Albania
E-mail: vilmaoculus@yahoo.com

RESUME
Background: Marfan's Syndrome has been reported to occur in 8 to 10 per 100.000 of
population/year. Ocular features of this syndrome have been extensively reported. We
report two patients of the same family with miscellaneous complications of this
syndrome. Case presentation: Two sisters with Marfan‘s Syndrome were examinated in
our clinic. They revealed several ocular complications as bilateral spontaneous complete
posterior lens dislocation, total rhegmatogenous retinal detachment, secondary glaucoma,
etc. Surgical and conservative treatment was applied to these patients with relative
successful results. They were also referred to cardiologist for further examinations.
Conclusions: Ocular complications are commonly found in Marfan‘s Syndrome.
Anyway such complications as total rhegmatogenous retinal detachment, secondary
glaucoma, etc need prompt and energetic treatment to minimize severe visual loss in
these patients.
Key words: Marfan Syndrome, ocular complications, bilateral spontaneous lens
dislocation, retinal detachment, secondary glaucoma, intervention, visual loss.
Medicus 2009, Vol. XI (1):
BACKGROUND
Marfan's Syndrome has been reported to occur in 8 to 10 per 100.000 of
population/year (1). Ocular features of this syndrome have been extensively reporter (2).
Ectopia lentis, the most common ocular feature, occurs in 70 to 80 % of cases (3, 4, 5, 6,
7). Isolated reports of spontaneous complete posterior luxation lying over the retina, or
producing secondary complications like glaucoma or uveitis exist in literature (7).
However, bilateral posterior dislocation is a rare fature (4).
In this presentation we report two familial cases (sisters) of established Marfan's
Syndrome with bilateral spontaneous posterior lens dislocation, total rhegmatogenous
retinal detachment, secondary glaucoma, etc.
CASE PRESENTATION I
A 32 year old female (L.K.) presented in our clinic with acute painless visual loss
in the right eye of two days duration and chronic pain in the left eye. On systemic
examination she had skeletal abnormalities (long, thin extremities), arachnodactly and
high-arched palate; findings consistent with diagnosis of Marfan's Syndrome (Figure 1 ab).
Ocular examination revealed in the right eye a visual acuity of hand movement (no
correction) and 3/20 (sph.+4.5 D; cyl.+1.75 X 170°) in the left eye. Intraocular pressure
was OD = 13 mm Hg and OS = 36 mm Hg. According to the anamnesis, she had
glaucoma surgery (?!) (Trabeculectomy and basal iridectomy) when she was 18 years old
and reported to us that her little sister has visual disturbances too.
Figure 1 Here …

Figure 1 a- Skeletal abnormalities (long, thin extremities).
Figure 1 b- Arachnodactly in the same patient.
Fundus evaluation showed bilateral spontaneous posterior lens dislocation
associated with total rhegmatogenous retinal detachment in the right eye (Figure 2 a-b).
Ultrasonography of the right eye revealed spikes consistent with a total
rhegmatogenous retinal detachement and a posterior dislocated lens (Figure 2 c).
Figure 2 Here ... (from left to right)
Figure 2 a- The lack of the lens.
Figure 2 b- Fundoscopic view of total rhegmatogenous retinal detachment.
Figure 2 c- Ultrasound examination of the right eye – Retinal detachment and presumed lens
material in the vitreous cavity.
The patient underwent successful retinal detachment surgery (PPV + SOI) in the
right eye and had visual acuity of 4/20, (+6.5 D/+1.00 X 10°) at 6 months follow up
(Figure 3 a-b). She had also antiglaucomatous therapy for the left eye, but with poor
results (presence of vitreous in the anterior chamber). She was referred to a cardiologist
and she had a complete check up and future following up plan.

Figure 3 Here ...
Figure 3 a- Right eye fundoscopic view 6 months after surgery.
Figure 3 b- Ultrasound examination of the same eye.
CASE PRESENTATION II
Her little sister (24 yrs old) came to our clinic after we called her. She had had no
ophthalmic examinations in the past (!!!). She complained for blurred vision in both eyes.
On systemic examination she also had skeletal abnormalities (long, thin extremities),
arachnodactly and high-arched palate; findings consistent with diagnosis of Marfan's
Syndrome.
Ocular examination revealed in the right eye a visual acuity of 6/20 (sph.+6.5)
and 6/20 (sph. + 8.5 D) in the left eye. Intraocular pressure was 17.3 mm Hg both eyes.
Fundus evaluation showed bilateral spontaneous posterior lens dislocation associated
with retinal thinning and degeneration but no tears (Figure 4-5).
Figure 4 Here ...
Figure 4 a- Right eye, the lack of the lens.
Figure 4 b- Fundoscopic view of the same eye.

The case management was:
� Both eyes corrected (spectacles)
� Close follow up to detect possibly future ocular complications (glaucoma, retinal
detachment, etc)
� Referred to cardiologist for evaluation.
Figure 5 Here ...
CONCLUSIONS
Figure 5 a- Left eye, the lack of the lens.
Figure 5 b- Fundoscopic view of the same eye.
Ocular complications are commonly found in Marfan‘s Syndrome. Among them
complete bilateral spontaneous posterior lens dislocation is a rare complication (8).
Posterior dislocation may be silent and rarely causes glaucoma or uveitis (9). Also
vitreous changes are well described in Marfan's Syndrome (10). Commonly observed
changes are liquefaction of the gel and posterior vitreous detachment (PVD). Presence of
fluid vitreous in the anterior chamber and PVD in our cases are in agreement with the
above description. Posterior dislocation of lens could have been augmented by the
disruption of anterior hyaloids face resulting in loss of support. Usually these cases tend
to have more severe vitreous and retinal pathologies.
Such complications as total rhegmatogenous retinal detachment, secondary
glaucoma, etc, need prompt and energetic treatment to minimize severe visual loss in
these patients.
Finally, we must emphasize the need (and duty) to refer the patients with
Marfan‘s Syndrome to cardiologic evaluation in order to decrease the morbidity and
mortality due to cardio-vascular complications (aorta aneurysm, mitral insufficiency, etc.)
REFERENCES
1. Harrison principles of internal medicine - 15 Edition 2001; 351-352.
2. Nelson LB, Maumence IH: Ectopia Lentis, Surv Ophthalmol 1982; 27:143-160
3. Feilder AR: Dislocated lenses: Paediatric Ophthalmolgy, Current aspects, Edited
by K. Wybar & D. Taylor. Marcel Dekkel Inc. Publ., Ch. 17, 1983; 169-170

4. Hindle NW, Crawford JS: Dislocation of the lens in Marfan's syndrome Can J
Ophthalmol 196; 94:128-134
5. Jarret WH Jr. Dislocations of the lense. A study of 166 hospitalised cases. Arch
Ophthalmol 1967; 78: 289-296
6. Maumenee IH: The eye in Marfan Syndrome. Trans Am Ophthalmol Soc
1981;79:684-733
7. Pyeritz RE, McKusick VA The Marfan Syndrome: Diagnosis & Management
New Engl J Med, 1979; 300: 772-777
8. Cross HE & Jensen A.D.: Ocular mainfestations in Marfan's syndrome and
homocystinuria. Am J Opthalmol. 1973;75:405
9. Croxwatto JO, Laobardi, A, Malbream ES: Phacotoxic endopthalmities with
Posterior dislocation lens in Marfan's Syndrome Ophthalmologica 1986;193: 23-
26
10. Schepens CL: Retinal Detachment and Allied Disease. Vol. 2, 1983 W.B
Saunders Co. Ch. 28, 1983;653
REZYME
KOMPLIKACIONET OKULARE TE SINDROMA MARFAN
(Dy prezantime rasti familjare)
Vilma Mema 1 , Nadon Qafa 1 , Arjeta Ggrezda 1 , Florian Toti 2
Qendra Spitalore Universitare ―Nënë Tereza‖,
1 Shërbimi i Okulistikës, Tiranë, Albania.
Hyrje: Sindromi Marfan është raportuar të ketë një incidencë 8-10 raste të reja
për 100.000 banorë në vit. Prekjet e syve nga ky sindrom janë të njohura gjerësisht. Ne
po paraqesim dy pacientë, pjesëtarë të të njëjtës familje, me komplikacione të ndryshme
okulare të këtij sindromi. Prezantimi i rasteve: Dy motra me sindromën Marfan u
ekzaminuan në klinikën tonë. Ato paraqitën komplikacione të ndryshme okulare si
zhvendosja posteriore bilaterale spontane e kristalinit, shkolitje retinale regmatogene
totale, glaucoma sekondare, etj. Pacientet u trajtuan në mënyrë konservative dhe
kirurgjikale, me rezultate relativisht të suksesshme. Konkluzioni: Komplikacionet
okulare janë të zakonshme në Sindromin Marfan. Gjithsesi komplikacione si shkolitja
retinale regmatogene totale, glaukoma sekondare, etj. kërkojnë një trajtim të shpejtë dhe
energjik, për të minimizuar uljet e rënda të shikimit në këta pacientë.
Fjalë kyç: Sindromi Marfan, shkolitje retinale regmatogene totale, glaucoma sekondare,
zhvendosja posteriore bilaterale spontane e kristalinit.
STATEMENT
I, the undersigned Vilma MEMA, give this statement to certify that the submitted article
OCULAR COMPLICATIONS OF MARFAN SYNDROME (Two familial cases
reports) is not under consideration by any other journal, except HIPPOKRATIA, or
published previously.

I hereby that all the co-authors have seen and agreed with the contents of the manuscript.
With respect
Dr. Vilma MEMA
Tirana on 1 st December 2008
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
VËSHTRIM / REVIEW GJINEKOLOGJI
MEDIKAMENTET DHE SHTATZËNIA
- Medicina e bazuar në fakte -
Hasmije Izairi–Aliu 1
1 Spitali Gjinekologjik – Akusherik, Çair
Hasmije Izairi–Aliu, mjek gjinekolog–akusher
Spitali Gjinekologjik – Akusherik, Çair
Tel.+389(0)22 627-657 & +389(0)70 829 666
e-mail:preventiva21@yahoo.com
Pothuaj çdo gjë që hyn në organizmin e nënës, arrin edhe në embrion,
respektivisht në fetus. Në 8 javët e para të formimit të organizmit të ri, ai quhet embrion;
në pjesën e mbetur të shtatzënisë quhet fetus. Substancat që mund ta dëmtojnë fetusin
quhen teratogjene, në të cilat numërohen disa medikamente, droga dhe agjentë infektues.
Medikamentet
Barnat mund të jenë toksikë si për embrionin, ashtu edhe për fetusin, sidomos në
kohën e shtatzënisë së hershme. Ato mund të shkaktojnë një sere defektesh të lindura,
varësisht nga sasia që është marrë, kur është marrë dhe për sa kohë.
Medikamentet më të zakonshme që e dëmtojnë fetusin janë:
Aspirina shkakton gjakderdhje;

Antibiotikët shkaktojnë problem në frymëmarrje dhe shurdhim;
Kontraceptivët shkaktojnë defekte të gjymtyrëve dhe të meta në organet gjinore;
Acutane ose Retina-A shkakton defekte në fytyrë dhe zemër;
Barnat kundër kancerit shkaktojnë vdekjen e fetusit.
Drogat
Drogat, si kokaina, heroina, barbiturate dhe amfetaminat mund të shkaktojnë
deformime trupore, dhe lindjen e fëmijës së vdekur. Këto, dhe drogat e tjera, si
marihuana, PCR, LSD, si dhe drogat inhalatore, shkaktojnë edhe një numër të madh
problemesh tjera tek i porsalinduri.
Efektet e marrjes së drogave gjatë shtatzënisë janë:
Lindja e parakohëshme;
Pesha e vogël në lindje;
Truri dhe sistemi nervor i pazhvilluar;
Të meta gjinore dhe urinare;
Varësia nga droga dhe simptomat e varësisë;
Konvulsionet;
Problemet e frymëmarrjes;
Vonesat në zhvillim;
Problemet në sjellje;
Problemet gjatë lindjes
Dhe, jo vetëm kaq, ekzistojnë edhe shumë substance tjera kimike që janë të
dëmshme për fetusin.
Pirja e duhanit
Duhani e dëmton shumë fetusin. Nëse një femër pi duhan në kohën kur ajo është
shtatzënë, edhe fetusi pi njëkohësisht. Femrat shtatzëna që pine duhan kanë rrezik më të
madh për lindjen e fëmijëve me të meta, lindjen e fëmijëve të vdekur, gjakderdhje nga
vagjina, lindje të parakohshme dhe komplikime gjatë aktit të lindjes. Fëmijët e nënave që
pinë duhan shpesh kanë peshë më të vogël se normalja, çka mund të rezultojë me
problem në sjellje, intelegjencë më të ulët, aftësi më të dobëta motorike dhe çrregullimet
e ndërlidhura me lëvizjet.
Alkooli
Konsumimi i alkoolit i shton gjasat që femra të ketë abort spontan, ose të ketë
lindje të parakohshme. Alkooli mund të shkaktojë një sere problemesh fizike, mendore
dhe të sjelljes, që quhen sindroma alkoolike fetale.
Defektet e mundshme të alkoolit janë:
Varësi nga alkooli;
Vonesat në rritje para dhe pas lindjes;
Truri dhe sistemi nervor i pazhvilluar;
Jonormalitetet e fytyrës, sidomos ato të syve;
Problemet e zemrës;
Prapambetja mendore;

Infeksionet
Iritimi dhe hiperaktiviteti;
Pengesat në të mësuar.
Edhe infeksionet e ndryshme mund ta dëmtojnë fetusin.
Rubeola (fruthi) mund të çojë në lindje të fëmijës me të meta fizike dhe mendore.
Femra duhet të imunizohet kundër rubeolës, para se të mbetet shtatzënë.
Streptokokat e grupit B mund të jenë fatal për të porsalindurit. Femrat shtatzëna
duhet të kontrollohen për praninë e streptokokave të grupit B, dhe gjatë aktit të lindjes,
fëmijës mund t‘i injektohen antibiotikë.
Sëmundjet ngjitëse seksuale, mund të shkaktojnë verbim të porsalindurit. Herpesi
mund të shkaktojë dëmtimin e trurit. Përmes placentas, femrat me infeksion HIV, mund
ta bartin virusin deri te fetusi.
MEDIKAMENTET NË GJINEKOLOGJI DHE AKUSHERI
Në vazhdim e paraqesim regjistrin e barnave që përdoren në gjinekologji dhe
akusheri; jo të gjithë janë të regjistruar në Republikën e Maqedonisë.
A. BARNAT ANTIFUNGALE
Clotrimazole, derivat i imidazolit; preparatet e gatshme janë:
Canesten® 1 (Bayer), vagjinalete 0,5 g dhe krem 2% klotrimazol.
Canesten® 3 (Bayer Pharma) ,vagjinaleta 0,2% klotrimazol.
Canesten® 3/ Canesten Comb (Bayewr Pharma), vagjinaleta 0,2 g, krem 1%
klotrimazol.
Kansen® (Zdravlje), vagjinaleta 0,2 g, krem 2% klotrimazol.
Econazol, derivat i imidazolit; preparat i gatshëm është:
Ecalin® (Jaka 80), vagitorii 150 mg, krem 1% ekonazol
Metronidazole, derivat i imidazolit; preparatet e gatshme janë:
Flagyl® (Alkaloid) tabletra 250 mg, 400 mg, vagjinaleta 500 mg metronidazol.
Orvagyl® (Galenika), tableta 250 mg, 400 mg, tretje për infusion 500 mg/l00 ml
metronidazol.
Efloran® (krka), tablet 400 mg metronidazol
Arilin Rapid® (Dr Wolf Gmb HuCo, Areneimittel), vagitorii l00 mg
metronidazol.
Miconazole, derivat i imidazolit; preparatet e gatshme janë:
Daktarin® (Krka), 20 mg/1g mikonazol.
Daktinol® (Galenika), krem 2% mikonazol
Rojazol® (Belupo), krem 2%, vagitorii 20 mg mikonazol.
Gyno-Daktarin® (Krka), vagitorii 200 mg mikonazol.
Ketoconazole, derivat i imidazolit; preparatet e gatshme janë:
Rekonazol® (Replekfarm), tablet 200 mg, krem 2%, tretje 2% ketokonazol.
Cezolin® (Remedia), tablet 200 mg ketrokonazol.
Oronazol® (Krka), tablet 200 mg, krem 20 mg/g ketokonazol.

Ketokonazole alkaloid® (Alkaloid), tretje 20 mg/ml ketokonazol.
Flukonazole, derivate i triazolit; preparatet e gatshme janë:
Dimycon® (Alkaloid), kapsula 50 mg, 150 mg, tretje 2 mg/ml flukonazon.
Diflazon® (Krka), kapsula 50 mg, 100 mg, 150 mg, 200 mg, tretje 2 mg/ml
flukonazol.
Difluzol® (Replekfarm), kapsula 50 mg, 100 mg, 150 mg, 200 mg flukonazol.
Flukonazol® (Jugoremedia), kapsula 50 mg, 100 mg, 150 mg flukonazol.
Nystatin, antibiotik, fungicid dhe fungistatik, fitohet prej Strptomyces noursei;
preparatet e gatshëm janë:
Nistatin® (Pliva, Hemofarm, Jaka 80). Pluhur për përgatitje të suspensionit
100.000 IE/ml, zndyrë 100.000 IE/ g nistatin
Nistatin+Oksitetracyclin, antimikotik dhe antibiotic kundër kandidës,
trichomonasit, florës së përzier dhe bakterieve. Preparat i gatshëm:
Geonistin® (Pliva), vagjinalete 100.000 IE nistatin + 0,1 g oksitetraciklin.
Nystatin+Neomycin+Polymyxin B, antimikotik kundër Candida albicans,
Trichomonas vaginalis dhe bakterieve piogjene. Preparat i gatshëm:
Polygynax® (Innothera, Chozy), vagitorii 100.000 EI Nistatin + 35.000 IE
Neomicin + 35.000 IE Polimiksin B.
B. ANTISEPTIKËT NË GJINEKOLOGJI DHE AKUSHERI
Povidone iodine, polivinilpolidon dhe jod; preparatet e gatshme janë:
Betadine® (Alkaloid), vagitorii 200 mg povidon jod.
Povidon jod® (Jaka 80), vagitorii 200 mg povidon jod.
Policresulen, product I kondenzuar i acidit metakrezol sulfonik dhe
formaldehidit; preparat i gatshëm është:
Albothyl® (Altana Pharma), ovula vagjinale 90 mg, tretje 36% polikrezulen.
C. UTEROTONIKËT DHE UTEROSTIPTIKËT
Gemeprost, analog i prostaglandinëve; preparat i gatshëm është:
Gemeprost, pesar l mg gemeprost.
Misoprostol, analog i prostaglandins PgE; preparat i gatshëm është:
Misoprostol, tablet ose pesar 1 mg misoprostol.
Mifepristone, derivate norsteroid; preparat i gatshëm është:
Mifegyne® (Exelgyn), tablet 200 mg mifepristone.
Methylergometrin, derivate gjysëmsintetik i ergometrinës (Secale cornutum);
preparatet e gatshme janë:
Methylergometrin (Hemofarm), ampula 0,2 mg/ml, tretje 0,2 mg/ml
metilergometrin.
Ergotyl® (Lek), amnpula 0,2 mg/ml, tretje 0,2 mg/ml metilergometrin.
Oxytocin, hormon peptid; preparat i gatshëm është:
Syntocinon® (Novartis), ampula 5 UI/ml, spray për hundë 40 UI/ ml sintocinon.
Ç. TOKOLITIKËT (UTERORELAKSANTËT)

Hexoprenaline, derivat i dihidroksi feniletanolit; preparat i gatshëm është:
Gynipral® (Alkaloid), tablet 0,5 mg, ampula 0,01 mg/2 ml heksoprenalin.
Ritodrin, derivate I hidroksi fenilpropanolit; preparate të gatshme janë:
Pre-Par®, ampula 50 mg/ml ritodrin
Yutopar®, tablet 10 mg, ampula 10 mg ritodrin
Salbutamol, derivate i saligeninëve; preparat i gatshëm është:
Ventolin® (A ǔ H), ampula 0,5 mg, tablet 2 mg solbutamol
Terbutaline, derivate i rezorcinolit; preparat i gatshëm është:
Bricanyl® (astra Zeneca), ampula 0,5 mg, tablet 2,5 mg terbutalin.
D. INHIBITORËT E PROLAKTINËS
Bromocriptin, derivate i ergokriptinës, alkaloid i Secale cornutum; preparate të
gatshme janë:
Bromocriptin (Nihfi), tablet 2,5 mg bromokriptin
Bromergon® (Lek), tablet 2,5 mg bromokriptin
DH. PREPARATET KONTRACEPTIVE
Ethinilestradiol + levonorgestrel, estrogjen dhe gestagjen; preparate të gatshme
janë:
Microgynova 30® (Schering), drazhe etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel
0,15 mg.
Stediril® (Wyeth), drazhe etinilestradiol 0,05 mg+ levonorgestrel 0,5 mg.
Stediril-D® (Wyeth), drazhe etinilestradiol 0,05 mg+ levonorgestrel 0,25 mg.
Stediril-M® (Wyeth), drazhe etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel 0,15 mg.
Tri Stediril® (Krka), 6 drazhe kafe etinilestradiol 0,03 mg + levonorgestrel 0,05
mg, 5 drazhe të bardha etinilestradiol 0,04 mg + levonorgestrel 0,075 mg, 10 drazhe të
verdha etinilestradiol 0,03 mg+ levonorgestrel 0,125 mg.
Ethiliestradiol + Gestoden, doza të vogla të estrogjen dhe gestagjen; preparate
të gatshme:
Logest® (Schering), drazhe etilestradiol 0,02 mg + gestoden 0,075 mg.
Mirelle® (Schering), drazhe etilestradiol 0,015 mg + gestoden 0,06 mg.
Ethiliestradiol + Deso-gestrel, estrogjen dhe gestagjen; preparat i gatshëm janë:
Mercilon®, tableta etinilestradiol 0,02 mg + dezogestrel 0,15 mg (Organon).
është:
Ethinilestradiol + Nor-gestamat, estrogjen dhe gestagjen, preparat i gatshëm
Cilest® (Cilag), tableta etinilestradiol 0,35mg + norgestimat 0,25 mg.
Medroxyprogesteron, derivat i progesteronit; preparat i gatshëm është:
Depo-Provera® (PharmaciaUpionh, Alkaloid), ampula 150 mg/ml, 1.000 mg/6,7
ml, 500 mg/3,3 ml medroksiprogesteron.
Levonorgestrel, gestagjen, preparate të gatshme janë:

Levonelle® (Schering), tableta 0,75 mg levonorgestrel.
Nor-Levo® (Krka), tableta 0,75 mg levonorgestrel.
Mirena® (Schering), levonorgestrel 52 mg.
Noretisteron, gestagjen, preparate të gatshëm janë:
Primolut-Nor® (Schering), tableta 5 mg noretisteron.
Noretisterat® (Schering), ampula 200 mg/ml noretisteron.
Dydrogesterone, gestagjen; preparat i gatshëm është:
Dabroston® (Belupo), tableta l0 mg didrogesteron.
Desogestrel, hormon gestagjen; preparat i gatshëm është:
Cerazette® (Organon), tableta o,75 mg dezogestrel.
Nonoxinol, derivat i hidroksi polioksilenit; preparate të gatshëm: janë
Duragel® (SSL), gel 2% nonoksinol.
Ortho Creme® (Jansen-Cilag), krem 2% nonoksinol me propilen gliko.
Delfen® (Jansen-Cilag), shkumë 12.5% nonoksinol me propilen glikol, cetil
alkool dhe hidroksibenzoat.
E. STIMULATORËT E OVULACIONIT
Folitropin alfa, FSH human rekominant (rechFSH); preparat i gatshëm është:
Gonal F®, (serono), ampula 75 UI folitropin alfa.
Human menopausal gonadotropin, HMG në raport FSH:LH 1:1; preparat të
gatshëm janë:
Humegon® (N.V Organon), ampula 75 UI/75 UI gonadotropin human
menopausal.
Menopur® (Ferring GmbH), ampula 75 UI/75 UI gonadotropin human
menopausal.
Human chorionic gonadotropin (HCG), gonadotropin human horionik i fituar
nga urina e grave shtatzëna; preparat të gatshëm janë:
Pregnyl® (Organon), ampula 1.500 IE, 5000 IE gonadotropin human horionik
Ovidrel® (Serano S.p.a), ampula 0,250 mg gonadotropin huma horionik
Clomifen, derivate i difenil vinil fenoksitrietilamin; preparate të gatshme janë:
Klomifen (Belupo), tablet 50 mg klomifen
Clomifen (Remedica), tablet 50 mg klomifen
F. TERAPIA SUPSTITUCIONALE
Estradiol+Cyproterone, estrogjen + antiandrogjen; preparate të gatshme janë:
Climen® (Schering), drazhe 2 mg estradiol + 1 mg ciproteron
Diane 35® (Schering), drazhe 2 mg etinilestradiol + 0,035 mg ciproteron
Estradiol + northindrone, estrogjen + noretindron; preparate të gatshme janë:
Activelle® (Novo Nordisk), tableta 1 mg estradiol + 0,5 mg noretindron
Kliogest® (Novo Nordisk), tableta 2 mg estradiol + 1 mg noretindron

Estradiol + norethisterone, estrogjen + progestagjen, preparate të gatshme janë:
Trisequens® (Novo Nordisk), tablet 1 mg estradiol + 1 mg noretisteron
Trisequens forte® (Novo Nordisk), tablet 2 mg estradiol + 1 mg noretisteron
Kliane® (Schering), tableta 2 mg estradiol + 1 mg noretisteron
Estradiol hemihydrate, estrogjen gjysëmsintetik; preparate të gatshme janë:
Climara® (Schering), flaster për lëkurën prej 12,5 cm 2 me 3,82 mg estradiol
Climara forte® (Schering), flaster për lëkurën prej 25 cm 2 me 7.8 mg estradiol
LITERATURA
1. Farmakoterapiski priračnik za lekari, farmacevti i stomatolozi. Ministerstvo za
zdravstvo na Republika Makedonija, Biro za lekovi 2006; 361-397.
2. Alan JM, Sadja G, Ralf CB. Në Marcus AK. Interna medicina, savremena
diagnostika i lečenje, Beograd 1991: 625-693.
3. Lucas S, Nancy GC, William MK. Shëndeti riprodhues dhe parandalimi i
shtatzënisë, ALB-MED. Prishtinë 2006: 48-50.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
VËSHTRIM / REVIEW GJENETIKË
APLIKIMI I BIOTEKNOLOGJISË NË MJEKËSI
Albina Ademi 1 , Faton Ademi 2 , Beqir Ademi 3 , Fetie Ademi 2 ,
1 USHT , Departamenti i Biologjise, Moduli Biokimi, Tetovë
2 Shtëpia e Shëndetit, Tetovë
3 Spitali Klinik, Reparti për Sëmundjet e Brendshme, Tetovë
4 Organizata Private Shendetesore "Dr Fetie", Tetovë
Albina Ademi, mjeke
Rr. Lenin nr. 85 Tetove, 070425982
e-mail: albinaademi@hotmail.com

REZYME: Bioteknologjia ka aplikim të gjërë. Viteve të fundit, bioteknologjia me
hapa të shpejtë evoluon, veçanërisht me metodat e reja të ADN analizës, dhe kuptimin më
të mirë të gjenomit tonë. Në terapinë gjenike verzioni normal i gjeneve bartet në
gjenomin e pacientit i cili përmban gjenin jofunksional, që mundeson mjekimin e plotë
nga sëmundje të ndryshme me karakter trashëgues. Fatkeqësisht, ekziston edhe ana e
errët e bioteknologjisë. Janë paraqitur dilema të shumta etike.
Fjalë kyç: bioteknologjia, rekombinimi i ADN, inzhenjeringu gjenetik, terapia gjenike
Medicus 2009, Vol. XI (1):
HYRJE
Bioteknologjia moderne paraqet aplikimin e aktiviteteve të ndryshme biologjike
dhe bazohet në manipulimin e ADN ku shkenctarët modifikojn gjene të caktuara dhe i
bartin në organizma të ndryshëm.
Bioteknologjia ka gjetur aplikim të gjerë në mjekësi, forenzike, farmaci, industri,
bujqësi dhe është shpresëdhënëse në zgjidhjen e shumë problemeve deri tash të
pazgjidhura.
Definicioni i Federatës Europiane për Bioteknologjine:‖ Bioteknologjia i lidh
njohuritë natyrore dhe njohuritë inzhenjerike që të mundësohet aplikimi i produkteve në
organizma të gjallë, qeliza dhe pjesët e qelizës që janë të rëndësishme për mireqenien e
njerëzimit‖.
Metodat kryesore
Klonimi molekular - u mundëson shkenctarëve të fitojnë kopje të shumëfishta të
gjenit të dëshiruar. Bazohet në teknikën e rekombinimit të ADN-së që në fakt paraqet
bazën e inzhenjeringut gjenetik. Shkenctarët kanë fituar aftësi që në menyrë precise të
integrojnë vargje të ADN që u takojnë organizmave të ndryshëm të llojit të njejtë ose bile
edhe llojeve të ndryshme biologjike.
Kalon nëpër 4 etapa:
• 1.Prerja e fragmentit të dëshiruar te ADN prej moleculës së ADN-së të donatorit
me ndihmën e enzimeve specifike: ENDONUKLEAZA RESTRIKTIVE.
• 2.Bashkangjitja e fragmentit të fituar te ADN me molekulën e ADN-së që ka
aftesinë e replikimit(vector për klonim). Molekula hibride e ADN-së, e fituar me
bashkimin e fragmentit të ADN-së me vektorin(psh.ADN virusale), quhet
molekula e rekombinuar e ADN-së. Bashkimi i fragmentit të ADN-së me vektorin
bëhet me ndihmën e enzimit ADN-LIGAZA
• 3.Futja e molecules se rekombinuar te ADN qe ka aftesine e replikimit ne qelizen
e amvisit,enzimet e te cilit sigurojne replikimin e ADN
• 4.Identifikimi I qelizes se amvisit,ne te cilet gjendet fragmenti I AND (Fig.1).

Principet e analizes SOUTHERN BLOTTING
Metoda gjate se ciles fragmentet e ndara te ADN ne menyre elektroforetike barten
prej xhelit ne membrane dhe detektohen permes hibridizimit me proven specifike
(Sowthern Blotting). Parimi themelor i kesaj metode bazohet ne detektimin
hibridizues te fraksioneve specifike te ADN-ve te ndara permes elektroforezes.
Ne vend qe te barten ne xhel (qe eshte jopraktike dhe joefikase per shkak te
trashesise se tij dhe poreve mikroskopike), shiritat e ndare te ADN, permes
elektroforezes barten dhe lidhen ne siperfaqe te membranes prej nitroceluloze ose
najlloni. Membranat e ketilla kane kapacitet te larte per lidhjen e makromolekulave,
dhe procedurat e metutjeshme hibridizuese zhvillohen ne siperfaqe membranore, qe
eshte shume efikase.
Reaksioni vargor-polimerizues – PCR
Zbulimi i reaksionit vargor polimerizues (PCR) shkaktoi revolucion te vertete ne
biologjine molekulare. Reaksioni PCR perdoret per amplifikimin e regjioneve te
ADN prej nje sasie shume te vogel fillestare ADN-je te materialit biologjik te
analizuar. ADN e amplifikuar me tutje perdoret per analiza te ndryshme molekularegjenike,
siç eshte detektimi i mutacioneve gjenike dhe polimorfizmi, si dhe
identifikimi i agjenseve mikrobiologjik. Amplifikimi PCR eshte nje mjet molecular i
pazevendesueshem per studimin e nje numri te madh te semundjeve hereditare,
neoplazmave, semundjeve infektive, kurse aplikohet edhe ne mjekesine ligjore.
Gjate reaksionit PCR behen ndryshime ciklike te temperatures ne epruvetat
reaksionale ne intervale te caktuara kohore edhe ate me perseritje te tre hapave
reaksional:
1. denatyrimi i molekules se ADN-se dyzinxhireshe me rritjen e
temperatures ne rreth 95 o C, me çrast shkeputen lidhjet hidrogjenore
ndermjet vargjeve komplementare nga molekula dyzinxhireshe e ADN
2. anilimi (hibridizimi) i prajmereve me sekuencat komplementare te dy
zinxhireve te ndare te ADN, dhe
3. polimerizimi, gjegjesisht vazhdimi i skajit 3‘ ne secilin prej prajmereve
oligonukleotid te aniluar me ADN polimerazen stabile

•
ADN-biblioteka
Figura 1
Qëllimi kryesor i teknologjisë së rekombinimit të ADN është që të klonohet
fragmenti i caktuar i gjenomit për të cilin është i interesuar shkenctari. Pasi gjenet
paraqesin pjesë shumë të vogla të kromozomit, mënyra e vetme të izolohen gjene të
caktuara është fragmentimi i gjenomit të plotë të ndonjë organizmi me enzimet
restriktive. Në këtë mënyrë fitohet numer i madh i fragmenteve të ndryshme. Secili prej
këtyre fragmenteve integrohet në vektorin për klonim dhe kështu fitohet‖biblioteka e
gjenomit‖ për organizma të veçante.
APLIKIMI I BIOTEKNOLOGJISË NË MJEKËSI
• Diagnostikimi i sëmundjeve - ADN teknologjia ka mundësuar zbulimin e testeve
për detektimin e bartesve te sëmundjeve trashëguese recesive si dhe individëve te
prekur nga sëmundjet trashëguese.
• Anemi me qeliza drepanore (Drepanocitoza) - I sulmon kryesisht afroamerikanet.
Paraqitet si pasoje e ndryshimit të gjenit për beta-globinin, ku acidi glutaminik
(normal) zëvendësohet me valininin (patologjik) dhe kështu ndryshohet
konformacioni i vargut beta.
• Molekulat e ndryshuara të hemoglobinës interreagojn njera më tjetren, lidhen dhe
ndertojn strukturë në formë te shkopthit që e deformon Er dhe i jep formën e

draprit. Sëmundja klinikisht manifestohet me dobesim, dhimbje trupore, dëmtim
të organeve parenkimatoze, etj.
• Diagnostifikimi i gjenit abnormal detektohet me SOUTHERN BLOTTING test.
Me anë të këtij testi vërehen ndryshimet si vijojne: gjatë mutacionit, vendi
restriktiv për enzimin Mst II është i shkatruar dhe te gjeni me anemi me qeliza
drapore fitohet një trake me madhesi 1.3 kb, ndërsa gjeni normal ka 2 traka me
madhësi 1.1 kb dhe 0.2 kb.
• Morbus Huntington - paraqet çrregullim neuro-degjenerativ me karakter
trashëgues dominant. Ne krahun e shkurt te kromozomit 4 gjendet gjeni per M.
Huntington. Gjeni përmban triplet të nukleotideve CAG që vazhdimisht
përsëriten. Te çrregullimet neuro-degjenerative zakonisht ka 39 triplete që
përsëriten dhe kjo manifestohet klinikisht me Demence dikundi rreth moshës 70
vjeçare. Simptomet e para te kësaj sëmundje ndjehen që në moshën 66 vjeçare. Te
personat që përseriten 50 triplete simptomet e Demences paraqiten shumë heret
përafërsisht në moshën 27 vjeçare. Klinikisht sëmundja manifestohet me humbjen
e aftësive intelektuale, me humbjen e memorjes, agnozia, apraksia, aleksija,
agrafija, dezorientim në kohë dhe hapsirë, apatia (humbja e interesimit për kujdes
ndaj vetëvetes dhe rrethit), lëvizje të pakontrolluara të muskujve, çrregullim në të
ecur, gëlltitje dhe kështu shkon në drejtim të shkatrimit psiko-fizik deri në fund të
jetës.
• Mënyra më e thjeshtë e diagnoses të kësaj sëmundje është amplifikimi i regjionit
që përmban triplete që përsëriten dhe vlerësimi i numrit të tripleteve CAG. Si
material mund të përdoret gjaku periferik, ndërsa për diagnozën prenatale
përdoret ADN e qelizave të lëngut amnional ose qelizat e vileve choriale.
• Distrofia muskulore – Dishen - paraqet sëmundje recesive e lidhur me
kromozomin X. Fenotipi paraqet vdekjen e muskuvje. Shenjat e para janë pasiguri
në ecje (luhatja, lëkundje), vështirësi gjatë ngjitjes shkallëve dhe tendencë për tu
penguar. Redh vitit të 10 të jetës pacientët nuk mundet të ecin aspak dhe jane të
detyruar të shfrytëzojnë karrocën e invalidëve. Sëmundja përparon, pacienti lidhët
për shtrati dhe më shpesh vdes para moshës 20 vjeçare, sepse në fazën e fundit të
kësaj sëmundje degjenerohet plotësisht muskuli i zemres (cardiopathy dilatative)
dhe muskulatura respiratore (mm.intercostales). Mutacioni në gjenin për distrofi
(më së shpeshti delecioni) mund të detektohet me PCR (polymerase chain
reaction) – multiplex. për analizë më detale shfrytëzohet Southern blotting.
• Hemofilia – prej sëmundjeve që barten përmes gjeneve te X-kromozomit më së
pari është zbuluar hemofilia. Hemofilia paraqitet si pasojë e mungesës së fibrinit,
që çonë deri te çrregullimi i procesit të koagullimit të gjakut. Sëmundja
kontrollohet nga 2 gjene të X-kromozomit, të cilët e rregullojnë sintezën e
faktorëve të koagullimit. Hemofilija e tipit A shkaktohet si pasojë e mungesës së
globulinit antihemofilik (AHG), ndërsa hemofilija e tipit B paraqitet si rezultat i
mungesës së tromboplastinës. Rreth 80% e pacientëve këtë sëmundje kanë
hemofili të tipit A që mjekohet me dhënjen e AHG me tranfuzion. Hemofilia A
shkaktohet më rrallë me delecion, ndërsa në rastet më të shpeshta me inversion.
Për delektim shfrytezohet Southern Blotting që zbulon inversionin dhe PCR
delecion. Per detektim të hemofilisë B shfrytezohet PCR.

• Fibroza kistike është çrregullim autosom recesiv. Aleli normal e kodon proteinin
membranor që funksionon në transportin e Cl ne mes qelizave të caktuara dhe
lëngut jashtaqelizor. Keto kanale transportuese mungojnë ose janë jofunksionale
tek fëmijet që i kanë trasheguar alelet defekte. Si pasojë çon deri te rritja e
koncentrimit të Cl në lëngun jashtaqelizor. Semundja karakterizohet me
dendësimin e mukusit dhe lëngu në rrugët respiratore dendësohet dhe bëhet
viskoz dhe nuk mund të drenohet. Çrregullime të ngjashme ndodhin në sekretimin
e lëngut të zorrëve dhe lëngut pankreatik. Prandaj absorbimi i materjeve ushqyese
në nivel të zorrëve çrregullohet. Për shkak te shtimit të lëngut viskos të ngjitshëm
në rrugët respiratore zvoglohet ventilimi dhe shkëmbimi i gazrave me çka
formohet një ushqimore e përshtatshme për M.O. që klinikisht manifestohen me
bronkite të shpeshta. Nëse nuk merren masa këto fëmijë nuk mund ta arrijnë
ditlindjen e 5. Mjekimi është me antibiotik dhe me pastrimin mekanik të mukusit
siç janë masazha, pozita të veçanta për drenim natyral, sekretolitik etj. që
dukshëm e zgjasin jetën. Diagnoza mbështetet në detektimin e gjenit defekt që
gjindet ne kromozomin e 7 me PCR (polymerase chain reaction).
• Detektimi i HIV- AIDS paraqet sindromin e imunodeficiencës së fituar
dhe tani për tani është sëmundje e pashërueshme që manifestohet me simptome të
infeksioneve oportuniste për shkak të rënies së imunitetit të përgjithshëm.
Sëmundja nuk ka simptome karakteristike. Për zbulimin e sëmundjes
shfrytëzohen testet (ELISA test dhe WESTERN BLLOT). Këto teste për një kohë
të shkurtë vërtetojn prezencën e virusit ose antitrupave që formohen ndaj
antigjenëve të virusit. Përparesia e PCR si metode direkte në diagnozën e AIDS
qëndron në detektimin e sëmundjes ne fazat më të hershme kur ende nuk janë
sintetizuar antitrupat, si dhe tek të posalindurit (ku me teknikat imunologjike nuk
është i mundur diferencimi i antitrupave të nënës prej antitrupave të fëmiut).
PRODUKTET FARMACEUTIKE
Para zhvillimit të ADN teknologjisë, insulina që shfrytezohej në mjekimin e
diabetit përfitohej nga pankreasi i derrit. Bëhej purifikimi i plotë por prapseprap
ndonjëherë janë paraqitur reaksione alergjike te pacientët. Falë metodës së
bioteknologjisë sot shfrytezohen M.O. për sintezën e insulinës prej gjeneve të insulinës
humane. Ky gjen integrohet në bakterie në forme të ndryshuar, pa intronin. Produkti është
i pastër dhe mundësia për kontaminim biologjik është e vogël.
PROTEINA SEMUNDJA
Insulina Diabetes Melitus
Somatotropina Ngecja ne rritje
Faktori VIII Hemofilia A
Faktori IX Hemofilia B
Tissue activator plasminogen Infarkti i miokardit
Vaksinat Hepatiti B, Malarja

Tjetër produkt i rëndësishëm farmaceutik që fitohet me teknologjin e
inzhenjeringut gjenetike që në mjekësi përdoret tek infarkti akut i miokardit me sukses
është produkti TPA (Tissue plasminogen activator). Ky produkt bën trombolizën në nivel
të arterieve koronare.
TERAPIA GJENIKE
Paraqet zëvendësimin e gjenit jofunksional me gjen funksional. Gjeni funksional
klonohet dhe integrohet në gjenomin e retrovirusit. Retroviruset që shfrytëzohen në
terapinë gjenike paraprakisht u është kufizuar aftesia per replikim autonom dhe nuk mund
të shkaktojnë efekte të padëshirueshëm (infeksione). Virusi i modifikuar e integron
gjenomin e tij në gjenomin e amvisit dhe kultivohet verzioni i shëndoshë i gjenit. Këto
qeliza kështu të ndryshuara kthehen përseri në organizmin e pacientit.
Shembull për integrim të gjenomit të modifikuar mund të përmendet rasti i
Anderson dhe Blez që kanë mjekuar një sëmundje të rrallë trashëguese SCID (deficienca
e rëndë e kombinuar imunologjike). Ata kanë marë leukocitet e vajzës së sëmurë, i kanë
infektuar me retroviruse me gjenin ADA dhe të njejtat me anë të transfuzionit i kanë
kthyer në trupin e vajzës. Kanë vërejtur se terapia gjenike ka filluar të funksionoj me
suksese. Dhe është manifestuar me trefishimin e numrit të leukociteve të vajzës së
sëmurë. IG e pacientes dukshëm jane shtuar dhe kane arritur vlerat e ¼ të sasisë së ADA
proteinit të një njeriu normal. Ana negative e leukociteve të modifikuar gjenetikisht është
ajo se leukocitet e modifikuara funksionojnë disa muaj dhe pas kësaj terapia duhej të
përseritet.
Që efektet e terapisë gjenike të jenë të përjetshme qelizat që e kanë pranuar alelin
normal duhet të posedojnë aftesinë e ndarjes gjatë jetës së pacientit. Si qeliza të tilla
primare munden me qenë qelizat e palcës kockore dhe qelizat burimore (stem cells) (Fig.
2).
Sa i përket ADN teknologjisë ekzistojnë edhe dilemma etike,‖Ato janë paradokse
të forcës dhe humanitetit: mundesitë e shkencës dhe teknikës janë të mëdha, si dhe
dilemat e njerëzve në aplikimin e tyre. Shkenca sot më teper i irriton dhe shqetëson
njerëzit se sa qe i qeteson‖

PËRFUNDIMI
Figura 2
Bioteknologjia eshte shpresedhenese ne detektimin e hershem dhe mjekimin
kauzal te nje numri te konsideruar te semundjeve me defekte gjenetike, qe gjer tani nuk
ka pas as mundesi teorike ne nderhyrje dhe ne sherim te ketyre semundje te
lartepermendura. Si mjek mbetemi me shprese qe te filloj aplikimi praktik i ketyre
njohurive teorike sa me shpejte dhe t‘ju dal ne ndihme nje numri te konsideruar te
pacienteve qe gjer me tani jane pa prevenim dhe pa mjekim adekuat kauzal.
Shpresojme…
LITERATURA
1. www.scribd.com/doc/4031305/Biotehnologija
2. www.pbf.hr/hr/studij/biotehnologija
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Biotechnology
4. Mardesic D. Pedijatrija. Skolska knjiga. Zagreb, 1999: 803-10
5. Panov S, Beadini N, Beadini Sh, Iseni G.: Praktikum i Biologjisë Molekulare.
Tetovë, 2007: 31-40
6. Radojcic B.: Neurologija. Beograd, 1995: 178-80
SUMMARY
APPLICATION OF BIOTECHNOLOGY IN MEDICINE
Albina Ademi 1 , Faton Ademi 2 , Beqir Ademi 3 , Fetie Ademi 4 ,

1 State University of Tetova, Department of Biology, Modul: Biochemistry, Tetovo
2 Health organisation, Tetovo
3 Clinical Hospital, Department of internal diseases, Tetovo
4 Private Health Organisation "Dr Fetie", Tetovo
Biotechnology has many applications. Recent years biotechnology is rapidly
evolving, especially with development of new methods for DNA analysis, and better
understanding of our genome. In gene therapy we can insert normal version of
nonfunctional gene into genome of patient and permanently cure some genetic disorders.
Biotechnology has found a wide application in medicine, forenzic, pharmacy, industry,
farmery and it is very hopeful on solving a lot of problems unsolved until now.
Key words: Biotechnology, DNA recombination, genetic engineering, gene therapy
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
VËSHTRIM / REVIEW PSIKIATRI
MEDICUS
ДЕИНСТИТУЦИОНАЛИЗАЦИЈА - МЕНАЏИРАЊЕ ВО ФОРЕНЗИЧКАТА
ПСИХИЈАТРИЈА
Валентина Талевска 1 , Тања Блажевска 2 , Снежана Најдовска 2
1 Psihijatriska bolnica, Demir Hisar
1 О.У.Трифун Пановски, Битола
Valentina Talevska, лекар психијатар, магистар
Ul.Prilepska broj 55 A /17 Bitol

Tel.++38970 207 350, ++38976 425 470, ++38947 226 201
e-mail:talevskav@yahoo.com.mk
РЕЗИМЕ: ЦЕЛ: Деинституализација, затворање на менталните болнички кревети
и воведување на иницијативи кои ги имплементираат ментано здравствените
реформи во втората половина на овој век, се цел на ова истражување.
Есенциалноста, квалитетот на интервенциите, задоволување на прикладните
потреби на корисниците, опсежност, интеграционост, неограниченост, пружање на
помош и одговорност, се меѓу другите, клучните концепти што го прават ментално
здравствениот систем да работи и да ги задоволува прикладните потреби на
корисниците. Сиромашната презентација на ментално здравствените реформни
служби се често дадени како причина за порастот на демандите за форензичко
психијатриските сервиси и сигурниот пораст на менталните пациенти во
затворските системи. Во овој текст, додатните причини се доста напредни за да го
објаснат порастот на форензичката психијатрија, како што е експанзија на типовите
на ―психијатриска одбрана‖ во предворјето на законот, загриженост на народот за
виолентното однесување обележано како ментална болест, менаџмент во
заедницата за paraphilia, развој на ризичната стапка за методологиите и халото
(одблесокот) на суперспецијализацијата. Следниот резултат од овие развојни етапи
е тоа дека пациентите кои го достигнаа степенот на ―форензички пациенти‖ влегоа
во ментално здравственото гето со мала поврзаност или интеграција со генерално
ментално здравствен систем. Форензичката етикетираност порасна како стигма и
опаѓањето на поволните прилики за реинтеграција и целосна социјална обнова.
Текстот укажува на водечка улога за враќање на овие трендови. Тоа е единствената
вистина за оваа интеграција на форензички психијатри и форензичките системи во
генерален ток на менталното здравје, па можеме да очекуваме да го ограничат
порастот на форензичката психијатрија и исполнување на подобра интеграција на
форензичките пациенти во заедницата.
Клучни зборови: Форензичка психијатрија, деинституционализација
Medicus 2009, Vol. XI (1):
Деинституционализација во светот
За деинституализација како најсовремен тек на реформските процеси се
пишувало и ќе се пишува. На оваа тема се направени истражувања од група на
автори кои укажуваат на тоа дека овие иницијативи ни ја даваат причината за
пораст на форензичко психијатриските сервиси (1). Реалниот проблем ги следи
социјалните структури во заедницата. До сега пациентите беа превенирани во
системи кои беа институционализирани (во рамките на психијатриските болници) .
На подруго ниво, во некои јурисдикции, направени се најголемите деманти
за пронаоѓање на подобри третмани за лекување и задржување на стабилноста на
форензичките пациенти како и пронаоѓање на регуларни ментално здравствени
сервиси. Дотогаш пациентите се лекуваа во затворени институции (ментални
болници) или во затвор. Сепарација завзема место помеѓу двете секции што може
да биде единствен систем за заштита на ментално болните. Развојот на

форензичката психијатрија ни дава информации помеѓу менталните сервиси и
генералните ментални здравствени системи( менталните болници) (2).
Поле на форензичка психијатрија
Полето на форензичката психијатрија има долга историја , нејзиниот пораст
е доста брз, а инволвирањето на менталните болести кои се граничат со
криминална одговорност, беше анализирано од група автори . Литературата за
пораст на менталните болести и криминалитетот како и криминалната одговорност
пораснаа значително. Така, има голем број на публикации за криминална
психопатологија почнувајки од првата половина на овој век кои зборуваа за
психоанализата, неурозите и сексуалните первезии , описи на психопатологијата на
криминалното однесување, , кои се развиваат во формирање на најнови публикации
за оваа област (3)
Пациентите со ментани болести често беа извршители на кривични дела.
Тоа беа пациенти со парцијални и темпорални мозочни промени, потоа пациенти со
трауми во детството или синдроми на промени во меморијата (4) или случаеви на
интоксикација со дрога, алкохол или случаеви со психогени дисоцијативни
растројства или автоматизми (5). Порастот во бројот и типовите на психијатриската
одбрана и високата релеванца дадена во евиденциите, ги поттикна менталните
професионалци да размислат за квалитетот на научните и етичките стандарди во
форензичките клиники (6,7,8,9).
Форензичката психијатрија, како единствена наука која се бави со високо
ризични пациенти, пројавува брз развој и брз пораст на експертизата, во
менаџментот и науката за виолентното однесување.
Виолентно однесување кај психијатриски болести
Менталните (психијатриските) болести и виолентното однесување имаат
голема важност во форензичката психијатрија и имаат потреба за негова
практизација. Доста публицирана е областа на парафилија. Доста многу е
публицирано за позитивните проспекти за третман на сексуалните напади.
Повеќето од овие терапевтски истражувања се направени во затворите. Од тука и
дебатата за ваквите пациенти да бидат лекувани во психијатриски болници (10).
Употребата на најновите и најсилните андрогени лекови во лекување на овие
болести сеуште немаат потребна важност и не дадоа потребен лечебен ефект (11).
Од тука се јавија многу деманти околу реинституализација на парафилиите, т.е.
хоспитализацијата на ваквите пациенти во психијатриски форензички установи по
завршувањето на мерката безбедност-затворска казна (12).
Процена на ризикот на стапката на виолентно однесување
За проценувањето на ризикот на стапката на виолентно однесување и
криминалитет се потребни добро специјализирани психијатри и специјализирани
психолози, кои со примена на психолошките тестирања и прегледи би ја процениле
стапката на ризик од повторен рецидив на веќе постоечките криминалци со
ментални болести (13).

Во 70 до 90% од испитаниците со криминално однесување и ментални
болести, се евидентирани позитивни вредности на психијатриските скали што одат
во прилог на појава на виолентно однесување кај овие пациенти.
Форензичките психијатри се должни да посветат целосно внимание на
психијатриските пациенти (не површен преглед или преглед во пет минути), па да
пропуштат рецидив на хомоцид или друг криминален акт .
Овие истражување за разбирање на менаџментот на човечкото однесување
беа веќе високо критизирани на етичка, социјална и научна основа (14,15).
Но многу психијатри сеуште размислуваат конзервативно, за
дијагностицирање и добивање на одговор за предикција на виолентниот ризик и
менаџмент .
Субспецијализации
Повеќето психијатри ја претпочитаат одлуката за деинституализација на
форензичките пациенти во интеграциони ментално здравствени системи. Во овие
системи пациентите се третирани од високо специјализирани тимови каде би се
редуцирала стигматизацијата на истите. Стигматизацијата на форензичките
пациенти го отежнува нивниот живот. За тоа е потребна долга и напорна работа со
овие психијатриски пациенти од високо специјализирани стручни тимови .
Интеграциони иницијативи за форензички сервиси
За заживување (16) на менталните реформи во светот, се служиме со примерот
на здравствените реформи во Онтарио, Канада, кои прогласија седум принципи за
комплетна реструктуризација на менталните здравствени системи, од хоспиталните
кревети до формирање на основата на овие центри во заедницата, формирање на
можности за рехабилитација и повторно откривање со вклучување на можност за
нивна одбрана во судски цели, промоција, превенција и подобрување на
менталното здравје во заедницата:
1. Корискинкот ќе биде во центрите зе ментално здравје;
2. Сервисите му нудат на корисникот пораст на квалитетот на животот;
3. Изборот на корисникот ќе биде подобрен додека условите во сервисите
одат по својот природен ток;
4. Сервисите ќе бидат споени и кординирани така да корисникот ќе има
можност лесно да премине од еден дел од системот во друг;
5. Сервисите ќе се базираат на најдобрите искуства ;
6. Менталните сервиси ќе бидат фондирани и ќе продолжат да бидат
заштитени;
7. Во ментално здравствените сервиси ќе има континуирани
инвестиции/реинвестиции за спроведување на ментално здравствените
реформи и порастот на капацитетот на ментално здравствениот систем.
Додека на површината овие принципи појавуваат селф-евиденција, недоволна
е јасноста за принципите и целите на претходните захвати во ментално
здравствените реформи, каде покрај финансиските занемарувања, кои ги осудуваат
овие захвати на грешка има и причина за поголемо влошување на менталната
болест. Претходните захвати зададоа удар само со очевидни грешки на
постоечкиот систем, со занемарување на потребата од рехабилитација на

корисниците со што ги успоруваа и чекорите кои беа потребни (бараат) за успешен
развој на другите социјални потреби како што се адекватно сместување и
рекреација. На кратко, корисниците мораат да бидат спремни со сите поткрепи
потребни за потполно оздравување и повторно поставување во социјалната
структура на заедницата.
Знаејќи доста добро дека тоа беше имплементација која беше доста погрешна,
група автори (17) ги установија имплементационите цели на новиот систем со
детали за суштината на ментално здравствените сервиси и поткрепите:
1. Спремни се со опсежните сервиси на континуиран развој за
задоволување на прикладните потреби на клиентите и основање на
најдобри искуства;
2. Добро се интегрирани со здравствените и социјални сервиси и пружаат
јасен континиум со спремност за заштита на корисниците;
3. Организирани се и координирани базирани на ‖нивото на потребните‖
структури, така што корисниците имаат успех во сервисите за
задоволување на нивните прикладни и надобри потреби;
4. Здружени се со другите сервиси и поткрепени со одредени географски
области;
5. Ваквите сервисни истражувања се адекватни за задоволување на
прикладните потреби на индивидуите со сериозни ментални болести кои
имаат мултипли сервисни потреби;
6. Пружаат чист систем и сервисна одговорност низ развојот на експлицит
на операционите цели и перформансните индикатори;
7. Симплифицирани се и пружаат чиста помош за задоволување на
прикладните потреби на корисниците.
Есенциалноста, квалитетот на интервенциите, задоволување на прикладните
потреби на корисниците, опсежност, интеграционост, неограниченост, пружање на
помош и одговорност, се меѓу другите, клучните концепти што го прават системот
да работи и да ги задоволува прикладните потреби на корисниците.
Од овие перспективи може да се претпостави дека концептуалноста,
организационоста, административноста и финансиите, форензичката психијатрија
неможе да биде систем независен од главниот ток на генералниот ментално
здравствен систем, а најдобро би бил субсистем. Доколку е ова прифатено од
корисниците на ментално здравје, би се обезбедил интегративен, тотален систем .
Мора да се прифати дека нема многу разлика меѓу регуларните психијатриски
пациенти и форензичките пациенти, и дека со рехабилитационите истражувања
форензичките пациенти ќе ги имаат истите можности за реадаптација и
реинтеграција како и останатитре регуларни психијатриски пациенти. Мора да
бидат прифатени модификациите на две социјални перспективи. Првата е дека не
секое абнормално однесување, аберација, перверзија или криминално однесување
се ментална болест зависна од третман и рехабилитација од модерно ориентирани
ментално здравствен системи, второ, форензичките специјалисти би требало да ја
користат својата професија и своето знаење да биде поприфатливо со останатите
ментално здравствени работници (18).
Овие услови се исполнети во Онтарио, Канада.Сите овие точки се спроведени
од моментот кога ,лицето е фатено од страна на полицијата и упатено до

психијатар, се до неговото потполно излекување или понатамошно лекување на
неговите рецидиви.
Добро обучените тимови за третман на пациентите во заедницата (19) како и
менаџирањето со најтешките пациенти во заедницата наместо нивни третман во
хоспитала, би биле тренирани во стапката и менаџментот на виолентното
однесување помеѓу нивните пациенти . Со овие центри и сервиси, на менталните
болни им е дадена нова шанса да се лекуваат во системи за лекување на менталнио
здравје во заедницата намнесто лекување во форензички установи, со што се
редуцира стапката на напади од страна на пациентите и потребата од воведување
на повеќе кревети во форензичките болници. Тука е и улогата на ментално
здравствените работници (20) чија улога се разликува од улогата во форензичките
болници, а е да се формира мост меѓу легалните и генералните ментално
здравствени системи. Форензичките психијатри би станале едукациски
истражувачи за остатокот од ментално здравствениот персонал, и експертизата на
форензичките психијатри да постане позната и на поголем број од работниците,
кои би помогнале во менмаџментот на форензичките пациенти. Лесен и директен
контакт помеѓу регуларниот ментално здравствен систем и мобилните форензички
тимови во зедницата ќе му бидат еден вид храна на развојот на овој систем и модел
за зашита на пациентите, каде корисниците се менаџирани со двата базични
сервиси и со работниците кои учествуваат во примарната ментално здравствена
заштита и консултантите. Со овој начин на консултација форензичките психијатри
постанаа учители и супервизори од помалку богатите со знаење свои колеги во вој
систем. Така ние би очекувале пораст на форензичките психијатри и подобра
интеграција на форензичките пациенти во заедницата.
ЛИТЕРАТУРА
1. Konrad N. Prisons as new asylums. Curr Opin Psychiatry. 2002;15:583–587.
2. Arboleda-Flórez, J. Treatment and care of the mentally abnormal offender. In:
Henn F, Sartorius N, Helmchen H, et al., editors. Contemporary psychiatry. Vol.
1. Berlin: Springer; 2001. pp. 303–314.
3. Rosner R. , editor. Principles and practice of forensic psychiatry. New York:
Chapman and Hall; 2001.
4. Briere J. Conte J. Self-reported amnesia for abuse in adults molested as children. J
Traumatic Stress. 1993;6:21–31.
5. Arboleda-Flórez J. Curr Opin Psychiatry. On automatism. 2002;15:569–576.
6. Coles EM. Veiel HOF. Expert testimony and pseudo-science: how mental health
professionals are taking over the courtroom. Int J Law Psychiatry. 2001;24:607–
625.
7. Arboleda-Flórez, J. Deynaka, C. Forensic psychiatric evidence. Toronto:
Butterworths; 1999.
8. Arboleda-Flórez, J. Forensic psychiatry: success and failure of the mental health
system in Canada. Ottawa: Brief submitted to the House of Commons Standing
Committee on Justice and Human Rights; 2002.
9. Stuart H. Violence and mental illness: an overview. World Psychiatry.
2003;2:121–124.

10. Sahota K. Chesterman P. Mentally ill sex offenders in a regional secure unit. II:
Cognitions, perceptions, and fantasies. J Forens Psychiatry. 1998;9:161–172.
11. Grossman LS. Martis B. Fitchner CG. Are sex offenders treatable? A research
overview. Psychiatr Serv. 1999;50:349–361.
12. Travin, S. Sex offenders: diagnostic assessment, treatment and related issues. In:
Rosner R. , editor. Principles and practice of forensic psychiatry. New York:
Chapman and Hall; 2001. pp. 528–534.
13. Quinsey, VL. Harris, GT. Rice, ME., et al. Violent offenders: appraising and
managing risk. Washington: American Psychological Association; 1998.
14. Price R. On the risks of risk prediction. J Forens Psychiatry. 1997;8:1–4.
15. Litwack TR. Actuarial versus clinical assessments of dangerousness. Psychol
Publ Policy Law. 2001;2:409–443.
16. Government of Ontario. Making it happen - operational framework for the
delivery of mental health services and supports. Toronto: Queen's Printer for
Ontario; 1999.
17. Government of Ontario. Making it happen - implementation plan for mental
health reform. Toronto: Queen's Printer for Ontario; 1999.
18. Deane MW. Steadman HJ. Borum R, et al. Emerging partnerships between mental
health and law enforcement. Psychiatr Serv. 1999;50:99–101.
19. Marshall M. Lockwood A. Assertive community treatment for people with severe
mental disorders. The Cochrane Library. 1999;1:1–11.
20. Chung MC. Cumella S. Wensley J, et al. A follow-up study of mentally
disordered offenders after a court diversion scheme: six-month and one-year
comparison. Med Sci Law. 1999;39:31–37.
SUMMARY
DEINSTITUTIONALISATION - MENAGEMENT IN FORENSIC PSYCHIATRY
1 Psychiatric Hospital in Demir Hisar
HO. ―Trifun Panovski‖, Bitola
In essence, quality of interventions, tailoring to needs, comprehensiveness,
integration, seamlessness, accessibility and accountability are, among others, the key
concepts to make the system work and be responsive to the needs of the patient. Poorly
implemented mental health reform policies are often given as reasons for the growth in
demands for forensic psychiatric services and the steady increase of mental patients in
prison systems. However, in this paper, additional reasons are advanced to explain the
growth of forensic psychiatry, such as an expansion in the types of "psychiatric defences"
in courts of law; public concerns about violent behaviour attributed to the mentally ill; the
community management of paraphilias, especially pedophilia; the development of risk
assessment methodologies and the halo of super-specialization. The next result of these
developments is that patients who receive a label of "forensic" enter into a mental health
ghetto with little connectivity or integration with the general mental health system. The
forensic label increases the stigma and decreases opportunities for reintegration and full
social recovery. The paper provides guidelines to reverse these trends. It is only through

this integration of forensic psychiatrists and the forensic system into the general stream of
mental health that we can expect to curb the growth of forensic psychiatry and achieve
better reintegration of forensic patients into society.
Key words: Forensic psychiatry, deinstitutionalisation
LAUREATËT / LAUREATS
ÇMIMI NOBEL PËR FIZIOLOGJI DHE MEDICINË PËR VITIN 2008
Harald zur Hausen
Gjermani
MEDICUS
Çmimin Nobël në fushën e mjekësisë e merr këtë vit shkencëtari gjerman Harald
zur Hausen. Komiteti i Çmimit Nobël e vlerësoi kështu 72 vjeçarin për punën e tij në
dëshmimin e virusit human papilloma (HPV) si shkaktarë të kancerit të qafës së mitrës.
Zur Hausen ka drejtuar për 20 vjet me radhë Qendrën për Studimin e Kancerit në
Hajdelberg.
Çmimin Nobël, Harald zur Hausen e ndan me dy francezët, Francoise Barré-
Sinoussi dhe Luc Montagnier. Këta të dy kanë zbuluar në vitet e tetëdhjetë virusin HIV.
HISTORI / HISTORY
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
MEDICUS

A E DINI SE?
Kortizonin e izoluan EC. Kendall, PhS. Hench dhe T. Reichstein (1878)
Luminalin e sintetizoj A. Hauptmann (1913); në praktikë e futi H. Hörlein (1916)
Morfinën nga opiumi e izoluan F. Wilhelm dhe A. Serturner (1806)
Nitroglicerinën në mjekësi e futi ThL. Brunton (1867)
Noradrenalinën e sintetizoj F. Stolz (1904), kurse e izoloi HJ. Blaschke (1942)
Novokainën e sintetizoj A. Einhorn (1904)
Penicilinën e zbuloi A. Fleming (1928), kurse e izoluan HW. Florey dhe EB. Chain
(1940)
Progesteronin e zbuloj GW. Corner (1929)
Radiumin e zbuluan Maria dhe Pierre Curie (1898)
Acidin salicilik e futi në përdorim G. Sée (1870), kurse e sintetizoj H. Kolbe (1873)
Serotoninën e zbuloj V. Esparmer (1940)
Hormonet steroide i zbuluan RK. Callow dhe FG.Young (1936)
Sulfonamidet i zbuloj dhe i futi në përdorim G. Domagk (1935)
Teobrominën e izoloi P.G. Voskresenskij (1832)
Teofilinën e izoloj A. Kossel (1888).
Testosteronin e izoloj A. Butenandt (1934)
Tiroksinën e izoloj E,C. Kendall (1914, kurse e sintetizuan CR. Harington dhe G.
Barger (1927)
Vitaminën A e zbuluan EW.Mc Collum dhe M. Davis (1913)
Vitaminën Bl e izoluan B. Conrad, P.Jansen dhe WH. Donath (1926), kurse e
sintetizuan R. Williams dhe JK. Cline (1936)
Vitaminën B2 e izoluan Ph. Elinger dhe W. Koschara (1934)
Vitaminën B6 e izoloi A. Szentgyörgyi (1934)
Vitaminën C e zbuloi A. Windaus (1927), e izoloi A. Szentgyörgyi (1928), kurse e
sintetizoj T. Reinchstein (1933)
Vitaminën D e zbuloi A. Windaus (1932)
Vitaminën E zbuluan H.Mc Lean Evans dhe KS. Bishop (1922), e izoluan H.Mc Lean
Evans, OH. Emerson (1923), kurse e sintetizoj P.Karrer (1928)
Vitaminën F. e zbuloi GO.Burr dhe M. Burr (1930), e izoluan H.Mc Lean Evans, S.
Lepkovsky, EA.Murphy (1934)
Vitaminën K e zbuloi dhe e izoloi H.Dem (1929)
Vitaminën P e zbuluan S. Rusznyak dhe A. Szentgyörgyi (1936), e izoluan C. Wawra
dhe L.Webb (1942).
Hidrogjenin e zbuloi H. Cavendish (1766).
(Vazhdon në numrin e ardhshëm)
RELAKSIM / RELAX
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
MEDICUS

Etika mjekësore cakton standarde më të larta të sjelljes prej standardeve, të cilat i
cakton ligji dhe, herë pas here, kërkon që mjekët të mos i përmbahen ligjit, i cili
kërkon sjellje joetike.
Fig. 1. Skalp i kohës së Neolitit i trepanuar
Pjesën e ashtit të trepanuar njeriu parahistorik e mbante si hajmali
për mjekimin e të njëjtës sëmundje. Kalusi i formuar tregon se njeriu parahistorik e ka
mbijetuar trepanacionin e bërë me gurë ose vegël primitive
Fig. 2. Dokumenti më i vjetër mjekësorë - Babiloni
Pllaka e argjilë, 2-3 mijë vjet p.e.s. e gjetur në Kujunxhik.
Biblioteka e mbretit Asurbanipal, shekulli VII p.e.s.
Receta dhe udhëzime për mjekimin e sëmundjeve
Përgatiti: Prof dr sci. Remzi Izairi
Provoni dijën Tuaj!
1. Kush e zbuloj “virusin filtrues” të Tërbimit (Lyssa, Rabies)?
2. Kush e zbuloj “Salmonella Dibra?
PREZANTIM LIBRI / BOOK PRESENTATION
MEDICUS

REGJISTRI I BARNAVE
Doli nga shtypi Regjistri i barnave, botim i parë në gjuhën shqipe në trevat
shqiptare; libri ka 432 faqe; botoi Shtypshkronja ―Evropa 92‖, Koçan; tirazhi 1.500.
Falë entuziazmit të të punësuarve shqiptarë në Byronë e Barnave në Ministrinë e
Shëndetësisë të R. së Maqedonisë u bë përkthimi i këtij libri nga gjuha maqedonase.
Është ky një botim profesional që i përmban të gjitha informacionet më të rëndësishme
për barnat e regjistruara në R. e Maqedonisë. Barnat e prezantuar në këtë regjistër janë
një dëshmi se këto preparate i kanë kaluar të gjitha procedurat ligjore dhe profesionale të
kontrollit të cilësisë dhe efikasitetit.
Organizimi i të dhënave në këtë regjistër është bërë në pesë nivele: pjesa e pari i
përmban barnat e regjistruara në R. e Maqedonisë, me emër të mbrojtur, sipas radhitjes
alfabetike, dhe informacioneve kryesore që e identifikojnë barin, mënyrën e dozimit dhe
përshkrimin e barnave; pjesa e dytë e përmban listën e barnave sipas klasifikimit
anatomik-terapeutik-kimik; pjesa e tretë e përmban listën e barnave sipas emrit gjenerik;
pjesa e katërt e përmban listën e barnave sipas prodhuesve, ndërsa pjesa e pestë paraqet
një pasqyrë të barnave sipas nëngrupeve farmakoterapeutike. Në këtë regjistër janë
përfshirë edhe çmimet e unifikuara të barnave.
Mendojmë se ky regjistër praktik do të jetë një ndihmesë e madhe për të gjithë
mjekët, stomatologët dhe farmacistët në punën e tyre të përditshme.
PREZANTIM LIBRI / BOOK PRESENTATION
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
MEDICUS

Dr. sci. Agron M. Rexhepi
DORACAK ANTROPOLOGJIK
Doli nga shtypi doracaku i parë antropologjik në gjuhën shqipe, në tirazh 500
copë, botuar nga NS Kolegji UES Eurosporti, shtypi ―Mozaiku‖ Podujevë. Autor i
doracakut është dr sci. Agron M. Rexhepi, ndërsa recenzentë janë Prof. dr Behlul
Brestovci dhe dr sci. Abedin Bahtiri.
Informatat që i përmban ky Doracak janë të prezantuara në 18 foto, 21 tabelë dhe
12 grafikone.
Përmbajtja e doracakut ndahet në dy pjesë:
Pjesa edukative – permes tekstit dhe fotove përshkruhet mënyra e matjes së disa
ndryshoreve morfometrike të trupit dhe
Pjesa informative – përmes tabelave dhe grafikoneve janë prezantuar vlerat
orientuese të 9 variablave morfometrike të trupit dhe 4 variablave fiziologjike, të
matura në entitete kosovare të gjinisë dhe grupmoshës së ndryshme (nga mosha 7
deri në 19 vjeçare).
Vlerat antropometrike të prezantuara në këtë doracak janë marrur nga matjet që janë
bërë në 2531 entitete kosovare (719 femra dhe 1812 meshkuj). Matjet për fëmijët e
moshës 7-10 vjeçare janë bërë në periudhën kohore 1996-1997, ndërsa moshat tjera (11-
19 vjeçare) në periudhën kohore 2001-2005. Përveç vlerave orientuese që janë

prezantuar për entitetet e matura, në këtë doracak përmes metodës transverzale është
llogaritur rritja, respektivisht ndryshimi i variablave të matura nga mosha në moshë.
Variablat e matura morfometrike të trupit: pesha trupore, lartësia trupore, gjatësia e
dorës, gjatësia e këmbës, gjerësia biakromiale, gjerësia bikristale, diametri i bërrylit,
diametri i gjunit dhe diametri talokrural.
Variablat e matura fiziologjike: frekuenca e zemrës në minut, tensioni sistolik,
tensioni diastolik dhe frekuenca e frymëkëmbimit në minut.
Të dhënat e prezantuara në këtë doracak mund të shërbejnë si vlera orientuese
krahasuese për profesor të kulturës fizike, mjekë, apo hulumtues tjerë.
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
PREZANTIM LIBRI / BOOK PRESENTATION
INTERPRETIMI I EKG-së
Dr Dale Dubin.....një kurs interaktiv!
MEDICUS
Është një libër klasik ndërkombëtar për më shumë se tridhjetë e pesë vjet, libri më
i shitur mjekësor i llojit të vet. Ai ëhtë shtypur në mbi 46 botime në gjuhë të huja, të cilat
janë të pranishme nëpërmjet botuesve në shumë shtete. Meqense libri plotësohet
vazhdimisht, po ashtu është edhe libri më i ri mjekësor i EKG-së si dhe libri më i pëlqyer
në botë.
Formatimi i thjesht i librit dhe ilustrimet me ngjyra në secilën faqe, garantojnë
kuptimin e shpejtë; sonte e lexon dhe të nesërmen e zbaton dijën e fituar, me besim të
plotë. Një kapitull i tërë mund të kalohet dhe të përvetësohet vetëm gjatë një seance të
shkurtër leximi.
Në procesin e të mësuarit të interpretimit të EKG-së, lexuesi arrin një kuptim të
thellë të fiziologjisë së zemrës. Theksi duhet të vihet tek të KUPTUARIT e jo tek mësimi
përmendsh, në mënyrë që lexuesit të marrin me shpejtësi një dije praktike, jetëgjatë,
sepse “Të kuptuarit është çelsi i dijes së përhershme”.
Pajisni vetveten me shkathtësi diagnostike, të cilat shpëtojnë jetën e shumë
njerëzve.
Ka libra që i blini vetëm për një provim....por ky është referenca që do ta përdorni
përjetë.

Përgatitja teknike e shkëlqyeshme. Shtypi: DinoGraf, Ferizaj, Kosovë.
Shqipërues: Dr Adnan Emini dhe Dr Mirushe Emini. ALB-MED, 2008
Përgatiti: Prof dr sci. Remzi Izairi
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
LAJME PERSONALE / PERSONAL NEWS
DOKTOR I SHKENCAVE MJEKËSORE
Ass. dr sci. Nexhbedin Karemani, internist
Dr.sci. Nexhbedin Z. Karemani, specialist i mjekësisë interne, me datë
16.01.2009 në Fakultetin e Mjekësisë në Universitetin e Tiranës, me sukses e mbrojti
temën e doktoraturës me titull : ‖Vlerësimi i faktorëve socialo mjekësorë që ndikojnë në
HTA në Tetovë dhe rrethinë‖ përpara komisionit shkencor në përbërje Prof. dr sci.
Bajram Hysa, Prof. dr sci. Skender Skenderaj, Prof. dr sci. Genc Burazeli, Prof. Dr sci.
Xheladin Ceka dhe Prof. Dr sci. Tahir Hysa.
Autori në tezën doktoranturës me titull: ‖Vlerësimi i faktorëve socialo
mjekësorë që ndikojnë në hipertensionin arterial në Tetovë dhe rrethinë‖ me qëllim të
përftimit të informacioneve për situatën epidemiologjike të hipertensionit arterial, ka

studiua prevalencën dhe faktorët e rrezikut në popullatën adulte, masat për mjekimin
adekuat dhe në veçanti parandalimin e kësaj sëmundjeje në popullatën shqiptare të
Republikës së Maqedonisë.
Autori, pas analizave të gjithanëshme ka konkluduar se hipertension arterial është
një problem i madhor shëndetësor në popullatën shqiptare të Republikës së Maqedonisë
dhe propozon fokusimin e studimeve në statusin social-ekonomik dhe konvencional dhe,
sidomos, në parandalimin e kësaj sëmundjeje të rëndë.
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
MEDICUS
TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS
SIMPOZIUM PËR HIPERTENSIONIN ARTERIAL
KUMANOVË 2008
Çaste nga Simpoziumi për hipertensionin arterial,
Kumanovë, 24. X. 2008
Më 24 Tetor, 2008, në Kumanovë, u mbajt Simpozium për hipertensionin arterial,
me karakter mbarrëshqiptar, në organizim të Shoqatës së Mjekëve Shqiptarë të
Maqedonisë. Në këtë manifestim morrën pjesë mjekë nga Shqipëria, Kosova, Mali Zi,
Turqia dhe Maqedonia. Simpoziumi u mbajte në Hotelin ―Lav‖ në Kumanovë.
Takimin e shpalli të hapur Kryetari i Shoqatës së Mjekëve Shqiptarë të
Maqedonisë Prof. dr Remi Izairi. Kryetari i Shoqatës i përshëndeti të pranishmit, u
dëshiroi mirëseardhje dhe qëndrim të këndshëm në Kumanovë. Në fjalën përshëndetëse
kryetari i shoqatës e potencoi rëndësinë dhe qëllimet e mbajtjes së këtyre takimeve. Të

pranishmit i përshëndeti dhe u dëshiroi mirëseardhje Kryetari i Shoqatës - Dega
Kumanovë, dr Fadil Maliqi. Në fjalën e Tij ai tha se sot Kumanova krenohet pasi është
nikoqir i këtij tubimi shkencor me vlerë dhe peshë të madhe mbarëkombëtare. Takimin e
përshëndeti Kryetari i Shoqatës së Mjekëve Maqedonas Prof dr Jovan Tofoski dhe
Kryetari i Odës së Mjekëve të Maqedonisë Prof dr Vlladimir Borozanov. Takimin e
përshëndeti dr Gani Karamanaga nga Ulqini, Mali Zi, dr sci. Selami Sylejmani nga
Prizreni, Kosovë dhe Prof. dr Agim Shehi nga Tirana, Shqipëri.
Pjesa profesionale e takimit u zhvillua në tri salla. Temë kryesore ishte
hipertensioni arterial, kurse temat tjera ishin të lira, nga të gjitha fushat e mjekësisë.
Pas çdo seance u zhvillua diskutim me pyetje dhe përgjigje mjaftë interesante.
Punimet e kumtuara, gjithsej 99, janë botuar në librin e përmbledhjes së
punimeve. Libri i punimeve përmban 286 faqe dhe zgjoi interesim të madh te mjekët
pjesëmarrës.
Takimi ishte i akredituar në Odën e Mjekëve të Maqedonisë dhe në Shoqatën e
Mjekëve Maqedonas dhe pjesëmarrësit morrën certifikatë të boduar.
Realizimi teknik ishte i nivelit më të lartë dhe me këtë rast e falënderojmë
sponzorin gjeneral, Kompaninë Farmaceutike ―Alkaloid‖ dhe dr.Lulzim Adilin nga
Kompania Farmaceutike Novo Nordisk..
Në holin e Hotelit ―Lav‖ u mbajt ekspozitë e industrive farmaceutike dhe e
literaturës mjekësore.
Për nder të pjesëmarrësve dhe mysafirëve në Hotelin ―Lav‖ në Kumanovë u
shtrua darkë solemne.
Me kaq përfundoi dhe u mbyll Simpoziumi për hipertensionin arterial.
Kumanovë, 24. 10. 2008 Përgatiti: Dr Hasmije Izairi–Aliu
TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS
Mr sci. dr Kadri Haxhihamza
MEDICUS
Me 30 dhe 31 Tetor 2008 në Paris u mbajt konferenca Evropiane në nivel
ministrorë e emëruar ―Lufta Kundër sëmundjes së Alchajmerit dhe sëmundjeve
përcjellëse‖. Në te morri pjesë edhe delegacioni i Maqedonisë i nominuar nga Ministri i

Shëndetësisë, në përbërje: dr. Roza Kërsteska dhe dr Kadri Haxhihamza, që të dy të
punësuar në Spitalin Psikiatrik ―Shkup‖. Të pranishëm ishin më se 300 pjesëmarës.
Pjesa zyrtare filloi më 30.10.2008 në ora 11.00 me prezentimet e:
� Roselyne BACHELOT-NARQUIN, Ministre e Shëndetësisë, Rinisë dhe Sportit e
njëkohësisht edhe udhëheqës i Sektorit për Asocime Evropiane të Francës;
� Valérie LETARD, Sekretar Shtetëror i Solifaritetit Social pranë Ministrisë për
Punë të Francës;
� Henry BRODATY, Profesor i Shëndetit Mental të Moshës së Përparuar në
Universitetin e Velsit të Ri Jugor, Australi;
� Jan Henry T. OLSEN, ish Ministër i Peshkatarisë i Norvegjisë dhe Laila LANES,
gazetare dhe bashkëshorte e tij;
� Marc WORTMANN, Drejtor Ekzekutiv i Shoqatës Ndërkombëtare për
Sëmundjen e Alchajmerit.
Pas drekës, në të cilën në mënyrë joformale u këmbyen mendime dhe eksperienca
ndërmjet delegacioneve të ndryshme, Konferenca vazhdoi me sesione të ndara.
Dr Kadri Haxhihamza morri pjesë në sesionin e titulluar „Përfitimi i shkathtësive
specifike dhe adaptimi i profesioneve‖. Në këtë sesion morrën pjesë përfaqësuses nga
Franca, Britania e Madhe, Gjermania, Suedia dhe Italia. Të parashtruara ishin
eksperiencat e shteteve evropiane në organizimin e shërbimeve për ndihmë të sëmurëve
nga sëmundja e Alchajmerit. Akcent i posaçëm ishte i vendosur mbi pyetjet:
� Ku është më e mirë përkujdesja për pacientat të sëmurë nga sëmundja e
Alchajmerit: në shtëpinë e tyre apo në institucione të specializuara?
� Çfarë shkathëtësish duhet të posedojnë (dhe të mësojnë) personat që përkujdesen
për këto të sëmurë?
� Ku munden të mësohen këto shkathëtësi? etj.
Dr Roza Krsteska morri pjesë në sesionin e emëruar „Këmbimi i eksperianceva
dhe krijimi i platformës së përbashkët për përkujdessjen ndaj të sëmurëve‖. Koordinator i
këtij sesioni ishte Sube Banerjee, këshilltar për psikogeriatri pranë Ministrisë së
Shëndetësisë të Britanisë së Madhe. Në sesion morrën pjesë edhe ekspertë nga
Gjermania, Franca dhe SHBA.
Konkluza e përgjithshme e sesionit (por edhe e Konferencës) ishte se shtetet e
Komunitetit Europian (por edhe shtetet tjera) duhet të pregadisin strategji për luftë kundër
sëmundjes së Alchajmerit dhe demencave tjera konform së cilës mundet të trajtohet ne
mënyrë adekuate nga ana e Ministrisë për Shëndetësi dhe institucioneve tjera përkatëse.
Qeveritë e shteteve të Komunitetit Evropian kanë sjellur dokumente të shumëta, plane
aksionale si dhe iniciativa lidhur me përkujdesjen për njerëzit e moshuar edhe me
demencat, ndërsa e njejta kërkohet edhe nga pjesëtarët e ardhëshëm të Komunitetit
Evropian.
Dita e parë e punës mbaroi me darkë në anijen e cila lundronte përgjatë lumit
Sena. Edhe kjo pjesë joformale e Konferencës u shfrytëzua nga delegacioni i Maqedonisë
për realizimin e kontakteve profesionale: u arritë marrëveshje për bashkpunim me
delegacionin e Bullgarisë rreth themelimit të organizacionit nacional „Alchajmer Europ‖
dhe bashkangjitjes asociacionit evropian.
Dita e dytë ishte e dedikuar ndërtimit të qëndrimeve të përbashkëta rreth strategjive të
ardhëshme për përkujdesjen dhe mjekimin e pacientëve të sëmurë nga sëmundja e Alchajmerit.
Me prezentimet e tyre morën pjesë:

� Florence LUSTMAN, inspector general financiar, Komiteti Drejtues i Planit për
Alchajmer, Franca: Raport përmbledhës nga sesinet paralele;
� Françoise GROSSETETE, anëtare e Parlamentit Evropian, Alianca Europiane
kundër Alchajmerit.
Sesioni i fundit i konferencës ishte i dedikuar diskusionit të ministrave gjatë të
cilave ishin të cekura rezultatet si dhe planet e ardhshme për luftën kundër sëmundjes së
Alchajmerit. Me diskusionet e tyre morrën pjesë ministrat nga Franca, Gjermania,
Sllovenia, Suedia dhe Malta.
Konferencën e përmbylli Presidenti i Francës Nikolla Sarkozi, më 31.10. rreth
drekës, me një fjalim emotiv. Ai e potencoi angazhimin e Francës, si kryesues aktual i
BE-së, në luftën kundër sëmundjes së Alchajmerit, pjesë e cilit angazhim ishte edhe kjo
Konferencë.
Organizimi i Konferencës ishte shembullorë në pjesën zyrtare, por edhe në ate
jozyrtare. Materjalet nga Konferenca ishin të përgatitura në nivel të lartë profesional.
Pas kthimit nga Parisi, pasuan prezantime të pikave kryesore të Konferencës para
kolegjiumit profesional të Spitalit Psikiarik ―Shkup‖ si dhe të Klimikës Psikiatrike me
qëllim që problemit të trajtimit të pacientëve me këtë sëmundje t‘i ipet jehonë më e
madhe, sëpaku në rrethin e profesionalëve që merren me te.
Shpresojmë që këto aktivitete do të ndihmojnë të zgjojnë kërshërinë e opinionit të
gjërë e posaçërisht atij profesional sepse, përfundimisht, të gjithë plakemi, apo jo?
Shkup, 25.11.2008
Pregatitën
Prim. dr Roza Krsteska, mr. sci.
Dr Kadri Haxhihamza, mr. sci.
TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS
MEDICUS
Më 21 Nëntor, 2008, në Hotelin ―lirak‖ në Tetovë, në organizim të SHMSHM
Dega e Tetovës, nën Patronatin e Kompanisë Farmaceutike Boehringer Ingelhajm nga
Gjermania, u mbajt ligjëratë me temë ― Terapia e përzgjedhur antimikrobiale moderne‖.
Ligjërues ishin:
1. Prof dr Remzi Izairi me temën ―Anti-inflamatorët jostroid dhe përparësistë e
Movalisit‖,
2. Prim. Dr Islam Besimi me temën ―Mjekimi i Sëmundjes pulmonare
obstruktive kronike‖ dhe
3. Dr Vlatka Turanjanin Popovska, me temën ―Risi në programin e Kompanisë
Farmaceutike Boehringer Ingelhajm‖.
Në këtë takim profesional morrën pjesë një numër i madh i mjekëve të ftuar.
Pas ligjëratave u zhvillua diskutim me pyetje dhe përgjigje mjaftë interesante.
Takimi ishte i akredituar në Odën e Mjekëve të Maqedonisë dhe pjesëmarrësit
morrën certifikatë të boduar. Realizimi teknik ishte i nivelit më të lartë.

Për nder të pjesëmarrësve dhe mysafirëve në Hotelin ―Lirak‖ në Tetovë u shtrua
koktej-drekë solemne.
Tetovë, 21. 10. 2008 Përgatiti: Prof dr sci. Remzi Izairi
TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS
SIMPOZIUM
ULQIN – SHKODËR 2008
MEDICUS
Në Simpoziumin Ulqin – Shkodër që u mbajtë në Ulqin me datë 26 dhe 27
Dhjetror 2008, me punime morrën pjesë edhe mjekë shqiptarë nga R. e Maqedonisë:
Prof. dr Remzi Izairi, Prim. dr Flora Doko-Lumani, dr Musli Ferati, dr Menduh Jegeni,
Prim. dr Ilmi Mehmedi, dr Ilber Besimi, Prim. dr Islam Besimi, dr Florin Besimi, dr
Ermir Ramadani, dr Ferid Muharemi, dr Mair Iseini, Mr dr Arben Taravar, dr Arben
Karpuzi, dr Nehat Baftjari, dr Sali Sejdiu, dr Shpresa Baftjari, dr Neset Uzeiri, dr Besa
Islami-Pocesta, dr Arta Islami, dr Shenasi Jusufi dhe dr Bashkim Ismaili
Punimet e autorëve shqiptarë nga R. e Maqedonisë zgjuan interesim të madh.
Përgatiti: Prof dr Remzi Izairi
MEDICUS

TAKIME MJEKËSORE / MEDICAL MEETINGS
SEMINAR I TELEMJEKËSISË
Mr sci. dr Kadri Haxhihamza
Në rjedhën e seminarit të parë (Prishtinë, 2000) dhe atij të dytë (Tiranë, 2006) në
Shkup, më 6 dhe 7 shkurt 2009, u mbajt Seminari i tretë i Telemjekësisë dhe eshëndetësisë.
Seminari ishte nën patronatin e përbashkët të ministrisë për shëndetësi të RM dhe
fondacionit Spitali ndërkombëtar virtual elektronik nga SHBA.
Në Seminar morën pjesë më se 280 pjesëmarës: mjek, infermiere, psikologë,
jurista, studentë të mjekësisë, etj.
Seminarin e hapi Ministri i shëndetësisë dr Bujar Osmani. Në fjalën e tij ai ceku
se avancimi teknologjik është krucial për reformat në shëndetësi, ashtu që shëndetësia të
mos ngecë në këto kohëra të rënda ekonomike.
Pas tij fjalën e mori prof. Rifat Latifi, profesor i kirurgjisë në Universitetin e
Arizonës (SHBA) dhe Kryetar i Bordit Drejtues i Fondacionit Spitali Ndërkombëtarë
Virtual Elektronik. Në fjalën e tij ai u fokusua në mundësitë që telemjekësia i jep shteteve
në zhvillim posaçërisht në sferën e transferit të ekspertizës nga jasht deri te institucionet
dhe punonjësit tonë shëndetësorë.
Në fjalën e tij përshëndetëse z.Tomas Navratil, zavendës i ambasadorit të SHBAve
në Maqedoni shprehu kënaqësinë e tij me bashkëpunimin ndërmjet institucioneve të
Maqedonisë dhe të SHBA-ve.

Që telemjekësia mundet të bëhet realiteti ynë së shpejti na bindi lidhja
telemjekësore ndërmjet Hotelit Holiday Inn ku mbaheshte seminari dhe Spitalit të
Tetovës: prof. Latifi dhe dr Ilber Besimi diskutuan një rast kirurgjik dhe këmbyen
mendimet e tyre rreth mjekimit të mëtutjeshëm të pacientes në fjalë.
Në rrjedhën e mëtutjeshm pasuan ligjeratat e parapara me programin e Seminarit.
Ligjeruesit ishin nga Evropa (Norvegji, Gjermani, Holandë) dhe SHBA. Disa nga
ligjeratat ishin të dhëna me ndihmë të lidhjes telemjekësore me SHBA.
Seminari mbaroi me ndarjen solemne të certifikateve për pjesëmarrje
participantëve në të. Duhet të ceket se ky Seminar ishte i sertifikuar edhe te Oda dhe
Shoqata e Mjekëve për poene të edukimit të vazhdueshëm, të nevojshëm për procesin e
licencimit.
Të shpresojmë që interesi i jashtzakonshëm i punëtorëve në shëndetësi për këtë
Seminar do të jetë një sihariq i mirë për fazën e dytë të projektit: formimin e rrjetit
telemjekësor duke i lidhur gjashtë qendra (spitale) regjionale me qendrën në Shkup, që
parashifet të realizohet deri në fund të vitit 2009.
Pregatiti : Mr sci. Dr Kadri Haxhihamza,
Koordinatori Nacional për Telemjekësi dhe e-shëndetësi
ABSOLVENTIADA MJEKËSORE
MEDICUS
Dr Adem Disha, Dibër
Në pamundësi që unë këtë prezantim ta lexoj përpara të pranishmëve në Hotelin
"lliria" në Prishtinë në mbrëmjen e festimit të 30-vjetorit të absolventijadës të gjeneratës
së V, në datën 31.V.2008, tekstin e publikoj në tërësi në revistën mjekësore që del në
Kosovë ―Praxis Medicus‖ pa mos ndryshuar asnjë pikë e presje. Mirëpo, tani mbasi që

evista mjeksore ―Praxis Medicus‖, momentalisht nuk funksionon, prandaj besoj se të
njejtin efekt do ta ketë ky tekst, e do ta përmbushë atë që unë nuk munda ta prezantoj me
gojë para të pranishëmve ne Hotelin ―Ilirija‖ në Prishtinë, kështu që e publikoj në
―Medicus‖ që është funksionale në Maqedoni dhe tani e citoj:
Të nderuara doktoresha dhe doktorë, zonja dhe zotërinj, me rastin e kremtimit të
absolventiadës të gjeneratës së 5-të, ku bëj pjesë edhe unë, Ju përshëndes nga zemra të
gjithë që ndodhen sonte këtu, pra ditë e shtunë, 31.V.2008, a veçanërisht të respektuarit
profesorët dhe profesoreshat tanë, të cilët me mundin dhe djersën e tyre na mësuan që ne
sot të jemi doktorë dhe doktoresha.
Po ashtu, i përshëndes nga zemra ish kolegët, studentë e sot mjekë, si dhe të gjithë
të pranishmit të tjerë.
Është shumë normale dhe e natyrshme, që me kalimin e 30 vjetëve të shpërndarjes
tonë dhe të mos takimit më me njëri tjetrin, kanë ndodhur edhe shumë ndryshime në mes
nesh, prandaj mendoj se neve edhe mund të kujtohemi, por mundet që edhe të mos
kujtohemi, pra të mos njihemi njëri me tjetrin. Mu për këtë arsye më lejoni që unë të
prezantohem sonte këtu para jush. Unë, jam dr. Adem Sh. L. Disha nga Dibra.
Këtu jam së bashku edhe me dibranin tjetër dr Petrit Melën, i cili ka ardhur nga
SHBA, enkas për këtë solemnitet të sotshëm.
Pra, unë vij nga Dibra e Madhe e nëntë maleve, nga Dibra kreshnike, nga Dibra
heroike, nga Dibra fisnike, nga Dibra besnike, nga Dibra bujare, nga Dibra legjendare,
nga Dibra përparimtare, nga Dibra krenare, nga Dibra e shumëçkahit.
Në gjeneratën tonë të Fakultetit të Mjekësisë këtu në Prishtinë, kemi pasur nderin
që nga Dibra e jonë të jemi vetëm tre absolventë, që tash më jemi doktorë. Të tre
absolventët e dikurshëm dëshiroj që t'i prezantoj: dr. Adem Sh. L. Disha, dr. Petrit Mela
dhe dr. Lejla Agolli, që jetojmë, punojmë e veprojmë në tre vende të ndryshme, kurse
tani unë personalisht, të gjithë stafit të Dekanatit të Fakultetit të Mjekësisë në Prishtinë
dhe organizatorëve veçanërisht, u falënderohem shumë përzemërsisht duke filluar prej
Dekanit, prodekanët e në veçanti Prof. Dr. Myrvete Paçaradën - prodekane aktuale e
Fakultetit të Mjekësisë në Prishtinë, që e kanë organizuar këtë mbrëmje madhështore, si
dhe për ftesën që më kanë bërë mua personalisht. E jo, sikurse paraardhësit e tyre, që
kanë qenë në Dekanatin e Fakultetit të Mjekësisë në Prishtinë përplot 25 vjet, dhe
asnjëherë nuk e panë të udhës e të arsyeshme që përveç të tjerëve që i kanë ftuar, të më
ftonin edhe mua ndonjëherë në të tilla manifestimesh, ose në ndonjë tjetër të ngjashme,
kur janë mbajtur ose organizuar nga organizatorët të ndryshëm, si psh. për 5 vjetorin, 10
vjetorin, 15 vjetorin, 20 vjetorin, si dhe për 25 vjetorin e absolventiadave. Por gjithmonë,
them unë se vetëm në rast se janë organizuar përvjetorë dhe manifestime të këtilla,
mirëpo në rast se nuk janë organizuar asnjëherë më parë të tilla manifestimesh dhe
përvjetorësh që i kam përmendur më lartë, atëherë, unë tërhiqem dhe distancohem duke
kërkuar falje për krejt këtë që e theksova më lartë në lidhje me përvjetorët. Pasi që,
sikurse edhe vetë juve e shiqoni, të gjithë që jeni prezent sonte këtu, se për mua kjo është
ftesa e parë që më bëhet pas 30 vjetësh në mbrëmje dhe në një manifestime të këtilla.
Jam, tepër i emocionuar dhe i gëzuar që sonte gjendem këtu, në Prishtinë, në Kryeqytetin

e Shtetit më të Ri në Botë, pra, në Kosovë. Në mesin e ish profesorëve dhe ish kolegëve
të mi studentë, për këtë akt solemn, shënimin dhe përkujtimin e 30 vjetorit të gjeneratës
së 5-të) të Fakultetit të Mjekësisë në Prishtinë.
Qenka tepër interesante dhe gëzim, kur ndryshimet që kanë ndodhur në pamjet dhe
fytyrat tona, arrijtëm që t'i përjetojmë dhe me kësi rastesh t'i shënojmë në mënyrë më
solemne. Që me siguri te çdo njëri prej nesh, do të na mbesin si mbresë kaq madhështore
t'i përshëndes nga zemra të gjithë profesorët tanë që me mundin dhe kontributin e tyre,
sikurse edhe katër gjeneratave të tjera para nesh, po edhe gjeneratës tonë, pra gjeneratës
së pestë, si edhe shumë e shumë gjeneratave të tjera pas nesh, na mësuan, dhe ne u
diplomuam. Këtu bëhet fjalë për të gjithë ata profesorë, pedagogë tanë të nderuar, të
Fakultetit të Mjekësisë pranë Universitetit të Prishtinës në Republikën e Kosovës, edhe
atë duke filluar prej themelimit të këtij Fakulteti, Institucioni shumë të lartë dhe shumë të
mirëfilltë, të rëndësishëm e të ndritur, e deri në ditët e sotshme kur edhe ja ne po e
festojmë, kremtojmë sonte, 30 vjetorin e absolventiadës, duke dëshiruar që edhe në
vazhdimësi të ekzistojë e të jetojë ky institucion për jetë të jetëve së bashku edhe me
popullin Shqiptar në Republikën e Kosovës të lirë, demokratike e të pavarur si edhe kurrë
e asnjëherë, pra kurën e kurës të mos shuhet, por, përkundrazi me forca sa më të mëdha e
të sigurta të ecën e të ecën përpara drejt sukseseve edhe më të mëdha se deri tani, të cilët
profesorë unë personalisht dhe përzemërsisht i nderoj, i respektoj, i uroj, i përgëzoj duke
i'u thëne një faleminderim shumë të madh.
Tani do t'i përshëndes të gjithë profesorët dhe profesoreshat, duke filluar që nga
Dekani i atëhershëm i gjeneratës tonë, pra, i gjeneratës së 5-të e teposhtë, deri në fund;
dmth. pra, prej te:
1) Prof. Dr. Gazmend Shaqiri,- profesor i kirurgjisë vaskulare, njëherit
edhe Dekan;
2) Prof. Dr. Ymer Koçinaj, profesor i internes, kardiologjisë, njëherit edhe
Prodekan;
3) Prof. Dr. Hysen Ukmata, profesor i internes, endokrinologjisë;
4) Prof. Dr. Jusuf Rexhepi, profesor i internes, kardiologjisë;
5) Prof. Dr. Abdullatif Fusha, profesor i internes;
6) Prof. Dr. Shaban Geci, profesor i internes, hematologjisë;
7) Prof. Dr. Remzi Izairi, profesor i internes, reumatologjisë;
8) Prof. Dr. Mazllum Belegu, proferos i transfuziologjisë
9) Prof Dr. Shefqet Berisha, profesor i internes, nefrologjisë;
10) Prof Dr. Engjëll Lumezi, profesor i fiziologjisë;
11) Prof. Dr. Bardhi Çako, nga Tirana, profesor i histologjisë dhe
embriologjisë;
12) Prof. Dr. Gjergj Minga nga Tirana, profesor i biokimisë
13) Prof. Dr. Alush Gashi, profesor i anatomisë;
14) Prof. Dr. Sadi Bexheti, profesor i anatomisë;
15) Prof. Dr. Agim Vela, profesor i anatomisë;
16) Prof. Dr. Osman Imami, profesor i mikrobiollogjisë - parazitologjisë
dhe virusollogjisë mjekësore;
17) Prof. Dr. Fatiri Gorica nga Tirana, profesoreshë e mikrobiollogjisëparazitollogjisë
dhe virusollogjisë mjekësore;
18) Prof. Dr. Musa Haxhiu, profesor i fispatollogjisë;

19) Prof. Dr. Bexhet Canhasi, profesor i fispatollogjisë;
20) Prof. Dr. Pollumb Bitri nga Tirana, profesor i anatomisë patologjike;
21) Prof. Dr. Shyqiri Subashi nga Tirana, profesor i anatomisë
patologjike;
22) Prof. Dr. Hashim Maloku, profesor i anatomisë patologjike;
23) Prof. Dr. Eshtref Biçaku, profesor i rentgenologjisë;
24) Prof. Sali Maqedonci, profesor i gjuhës dhe letërsisë angleze;
25) Prof. Shukrije Syla, profesoreshë e gjuhës dhe letërsisë angleze;
26) Prim. Dr. Spec. Daut Mustafa, profesor i pneumoftiziologjisë;
27) Prof. Dr. Irfan Spahiu, profesor i pneumofiziologjisë;
28) Prof. Dr. Petrit Kokalari nga Tirana, profesor i farmakologjisë;
29) Prof. Dr. Mr. Spec. Mentor Sh. Disha - profesor i farmakologjisë;
30) Prof. Dr. Kajmak Gazideda, profesor i infektologjisë;
31) Prof. Dr. Muharem Kutllovci, profesor i infektologjisë;
32) Prof. Dr. Simë Dobreci, profesor i dermatovenerologjisë;
33) Prof. Dr. Muhedin Salihamixhiq, profesor i neuropsikiatrisë dhe
psikologjisë mjekësore;
34) Prof. Dr.Abdurahman Ramaxhiku, profesor i neuropsikiatrisë dhe
psikologjisë mjekësore;
35) Prof. Dr. Ali Zatriqi, profesor i kirurgjisë;
36) Prof Dr. Muharem Gashi, profesor i kirurgjisë
37) Prof. Dr. Zejnel Kelmendi, profesor i kirurgjisë
38) Prof. Dr. Sami Beqiri, profesor i kirurgjisë;
39) Prof. Dr. Riza Binishi, profesor i kirurgjisë;
40) Prof. Dr. Hajredin Ukella, profesor i kirurgjisë;
41) Prof. Dr. Agron Pustina,profesor i kirurgjisë ortopedike dhe
traumatollogjike;
42) Prof. Dr. Bujar Bukoshi, profesor i kirurgjisë - urollogjisë
43) Prof. Dr. Jashar Dula, profesor i kirurgjisë maksilofaciale
44) Prof. Dr. Enver Baraku, profesor i mjekësisë sociale dhe statistikës
45) Prof. Dr. Sehadete Doko – Mekuli, profesoreshë e gjinekologjisë -
opstretikës;
46) Prof. Dr. Xhemail Ameti, profesor i gjinekollogjisë - opstretikës;
47) Prof. Dr. Selim Krasniqi, profesor i gjinekollogjisë - opstretikës;
48) Prof. Dr. Emine Gashi, profesoreshë e gjinekollogjisë - opstretikës;
49) Prof. Dr. Binak Kastrati, profesor i gjinekollogjisë - opstretikës;
50) Prof. Dr. Izedin Osmani, profesor i pediatrisë;
51) Prof. Dr. Fehmi Henci, profesor i pediatrisë;
52) Prof. Dr. Zef Gjoni, profesor i pediatrisë;
53) Prof. Dr. Qamil Haxhiu, profesor i oftalmologjisë;
54) Prof. Dr. Avni Mati, profesor i oftalmologjisë;
55) Prof. Dr. Orhan Kubati, profesor i oftalmologjisë;
56) Prof. Dr. Talat Pallaska, profesor i otorinolaringollogjisë;
57) Prof. Dr. Besim Sllamniku, profesor i otorinolaringollogjisë;
58) Prof. Dr. Refik Ramku, profesor i otorinolaringollogjisë;
59) Prof. Dr. Hamza Memi nga Tirana, profesor i higjienës;

60) Prof. Dr. Mehmet Begraca, profesor i mjekësisë së punës
61) Prof. Dr. Fadil Batalli, profesor i mjekësisë ligjore dhe kriminalistikës.
Kurse, tani për të gjithë ata profesorë dhe profesoresha që nuk i kam përmendur
më lartë kërkoj falje, sepse jo që nuk kam dashur t‘i përmendur, por që për këtë periudhë
30-vjeçare që kanë kaluar, është shumë normale që edhe i kam harruar emrat dhe
mbiemrat e tyre.
Ndërsa tani, atyre profesorëve e ndoshta edhe ndonjë kolegë i joni, ish student,
që nuk jeton më, përkujtoj duke ju shprehur mirënjohje si dhe le të prehen në parajsë.
Ndonëse fjalët që përdoren në raste solemne tingëllojnë si të detyruara, por, më
besoni se ky solemnitet bashkërisht edhe me kënaqësinë, më kanë shkaktuar edhe
obligimin po edhe respektin për të gjithë ata profesorë dhe profesoresha, që me punën e
tyre të palodhshme na kanë mësuar, duke nxjerrë në dritë kuadro të mirëfillta, doktorë
dhe doktoresha, prandaj edhe ju falënderohem shumë. Është edhe një moment tjetër i
veçantë dhe shumë i rëndësishëm që përkon me këto momente, kur ne, 30-vjetorin e
absolventiadës e shënojmë dhe e festojmë në Kosovën Republikë dhe shtet në vehte dhe
të pavarur. Në Kosovën e ëndërruar dhe të dëshiruar me vite e vite si dhe decenie e
decenie të tëra. Në Kosovën e lirë, në Kosovën e sakrificave të jetës të të gjithë atyre që u
flijuan prej te Gjergj Kastrioti Skënderbeu, e deri te legjendari Adem Jashari, si dhe të
gjithë të tjerët që e dhanë jetën dhe u bënë heronj të Republikës së Kosovës. Kosovës së
lirë, që me heroizëm, me demonstrata, kryengritje, burgosje dhe më në fund me luftë
arritëm këtë ditë që sot ne ta shohim në të vërtetë dhe në realitet - Kosovën Republikë, të
lirë dhe Demokratike.
Të gjithë atyre që ranë për Kosovën, ju qoftë lavdia e përjetshme, si dhe le të
prehen në parajsë duke ju thënë se ju jemi mirënjohës për jetë të jetëve, ndërsa ne që të
gjithë Shqiptarët kudo që ndodhemi në mbarë rruzullin tokësor e gëzofshim Kosovën
Republikë të lire dhe të pavarur demokratike.
Me falënderimin nga të gjithë Dibranët ish studentë të Universitetit të Prishtinës,
jo vetëm të shkencave mjekësore, që sot janë mjekë, stomatollogë dhe magjistra të
farmacisë, por edhe nga ata studentë dhe studente Dibranë që sot janë ekonomistë të
diplomuar, juristë të diplomuar, profesorë dhe inxhinierë të diplomuar etj., për
gatishmërinë që Kosova e asaj kohe tregoi ndaj nesh si studentë, duke na trajtuar si
Shqiptarë, bile-bile ndonjëherë kemi qenë të privilegjuar edhe më shumë se sa studentët
Kosovarë, në dhënien e mundësive për të studiuar dhe për të mbaruar studimet, pra, për të
diplomuar nëpër fakultetet, si dhe nëpër shkollat e larta të ndryshme të Universitetit të
Prishtinës. .
Si dhe për në fund fare, ju thërras të gjithëve që jeni sonte këtu prezent të rastit,
t‘i ngrejmë gotat, duke ju dëshiruar çdo të mirë në jetën tuaj të përgjithshme. Gëzuar.
Nga kolegu i juaj
Dr Adem Sh. L. Disha, mjek i praktikës së përgjithshme
Dibër
Tel. 00389-46-832-258
MEDICUS
________________________________________________________________________

NGA AKTIVITETET E SHMSHM

POST FESTUM
Kremtimi i Ditës Botërore të Shëndetësisë, 7 Prill, 2009
Për nder të Ditës Botërore të Shëndetësisë, Kryesia Qendrore e Shoqatës së
Mjekëve Shqiptarë të Maqedonisë dhe Kryesia e Degës së Kërçovës, në Restorantin
―Arabela‖, në Kërçovë, organizuan manifestim rasti dhe shtruan darkë solemne për të
gjithë anëtarët e vet.
Për nder të Ditës Botërore të Shëndetësisë fjalë rasti mbajti Kryetari i SHMSHM -
Dega Kërçovë dr Xhabir Bajrami.
Me këtë rast, Kryetari i Shoqatës, Prof. dr Remzi Izairi, në emër të Kryesisë
Qendrore të SHMSHM, mjekëve më të dalluar, për kontributin e dhënë profesional dhe
shkencor, u ndau mirënjohje.
Për kontribut humanitar – profesional
Dr Atilla Rexhepi, kardiolog, Tetovë
Dr Ilber Besimi, kirurg, Tetovë
Dr Baki Azizi, specialist i mjekësisë së përgjithshme, Tetovë
Dr Qazim Sejfuli, specialist otorinolaringolog, Tetovë
Dr Sulejman Emini, specialist i mjekësisë sportive, Tetovë
Dr Isa Rustemi, pediatër neonatolog, Tetovë
Dr Nuhi Jusufi, internist, Kumanovë
Dr Bedri Veliu, specialist i higjienës dhe ekologjisë shëndetësore, Kumanovë
Dr Fatmir Asani, specialist i mjekësisë së përgjithshme, Kumanovë
Dr Eljasa Aliu, otorinolaringolog, Kumanovë
Dr Mizafer Ziba, radiolog, Strugë
Dr Sami Mena, internist, Strugë
Dr Pembe Murtishi, mjeke familjare, Strugë
Dr Atlije Tika, mjeke e praktikës së përgjithshme, Kërçovë
Dr Xhevdet Ukalli, mjek i praktikës së përgjithshme, Kërçovë
Dr Blerim Çupi, mjek i praktikës së përgjithshme, Kërçovë
Dr Xhabir Bajrami, pediatër, Kërçovë
Dr Hajdar Saliu, pediatër, Gostivar
Dr Fatmir Kaprolli, ortoped, Gostivar
Dr Garip Hasipi, otorinolaringolog, Gostivar
Dr Hamzi Zendeli, mjek i praktikës së përgjithshme, Gostivar
Dr Jamin Hajdari, gjinekolog, Gostivar
Dr Hasmije Izairi – Aliu, gjinekologe, Shkup
Dr Sefian Ferati Belçishta, mjeke familjare, Shkup
Dr Artan Dika, kirurg, Shkup
Dr Burak Shabani, mjek i praktikës së përgjithshme, Shkup
Dr Adem Disha, mjek i praktikës së përgjithshme, Dibër
Dr Ylber Kokale, pediatër, Dibër
Dr Afrim Maqellara, specialist i mjekësisë së punës, Dibër
Dr Veip Osmani, rëntgenolog, Resnjë
Për merita të veçanta
Prof. dr Ferid Murad, Nobelist, Whiting, Indiana, SHBA

Dr. Omer Xhemali, kardiokirurg, Gjermani
Prof. dr Shpëtim Telegrafi, radiolog, New York, SHBA
Prof. dr Rifat Latifi, kirurg, Arizonë, SHBA
Veteranët e mjekësisë shqiptare
Dr Mamut Bajraktari, pediatër, Tetovë
Dr.Hasan Hasani, pediatër, Kumanovë
Dr.Adi Xhumkar, pneumoftiziolog, Strugë
Post mortum
Dr.Fetar Reçi, pediatër, Strugë
Dr Elmaze Selmani, gjinekolog, Gostivar
Dr Imer Imeri, specialist i mjekësisë së përgjithshme, Gostivar
Donatorëve
Alkaloid, Shkup
Swis farm, Shkup
Komuna Kumanovë, Kumanovë
Komuna Zajaz, Zajaz
Komuna Osllomej, Osllomej
Liti Farm, Kërçovë
Qendra Spitalore
Instituti Nefrologjisë, Strugë
Kryesia Qendrore e SHMSHM e falënderon Këshillin Organizativ të SHMSHM -
Dega Kërçovë dhe Kryetarin dr Xhabir Bajrami për organizimin e mrekullueshëm të
këtij manifestimi.
Kërçovë, 7 Prill, 2009
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
LAJMËRIM PRELIMINAR / PRELIMINARY INFORMATION
SIMPOZIUM
a) Syndromi aksion-depresiv
b) Tema të lira / Free topis
MEDICUS

INFORMATA TË PËRGJITHSHME / GENERAL INFORMATION
Simpoziumi për sindromin aksiozo-depresiv do të mbahet më 23 dhe 24 Tetor, 2009, në
Pallatin e Kulturës në Tetovë.
PROGRAMI SHKENCOR / SCIENTIFIC PROGRAMME
Do të fillojë të Premten në ora 9.30 h më 23 Tetor, 2009 dhe do të përfundojë ditën e
Shtunë në ora 13.00 h më 24 Tetor, 2009.
Koha e prezantimit të referatit është e kufizuar deri në 10 minuta.
Punimet do të prezantohen me video projektor: CD ose flash
Është paraparë edhe poster prezantimi.
Abstraktet e pranuara do të botohen në librin ―Përmbledhje e abstrakteve ‖.
Një autor mund të jetë bartës vetëm i një punimi, ndërsa bashkautor në tri punime.
Është paraparë kotizim prej 20 €.
GJUHËT ZYRTARE / OOFFICIAL LANGUAGE
Shqip, maqedonisht dhe anglisht.
PROGRAM PLOTËSUES / SUPLEMENTARY PROGRAMME
Gjatë Simpoziumit do të zhvillohen manifestime përcjellëse: promovime, tryeza, work
shop, ekspozitë e produkteve farmaceutike nga vendit dhe jashtë.
AFATI I DORËZIMIT / DEADLINE
15 Shtator, 2009
15 September, 2009
ADRESA / ADDRESS
Prof. dr sci. Remzi Izairi
1237 Çegran
Tel. +389 (0) 42 321 600
Mob. +389 (0)70 379 007
e-mail: shmshm@live.com
UDHËZIME PËR PËRGATITJEN E ABSTRAKTIT DHE TË POSTERIT
1. Abstrakti, shqip, maqedonisht ose anglisht, duhet të përmbajë:
- titullin e punimit;
- emrin dhe mbiemrin e autorit dhe të bashkautorëve (më shumë 5);
- emrin e institucionit dhe vendin ku është bërë punimi;
- tekstin përmbledhës ku përfshihen: qëllimi, metodat, rezultatet dhe përfundimi;
- fjalë kyç: 2–5 fjalë ose fraza;
Vëllimi i abstraktit nuk duhet të kalojë më shumë se 400 fjalë.
2. Poster prezantimi duhet të përgatitet në formatin e letrës A4 ose në hamer me
madhësinë e shkronjave 20 dhe 10 mm. Vëllimi i posterit me të gjitha shtesat nuk
duhet të kalojë më tepër se 6 faqe.
Posteri duhet të përmbajë:

- titullin e punimit;
- emrin dhe mbiemrin e autorit dhe të bashkautorëve (më shumë 5);
- emrin e institucionit dhe vendin ku është bërë punimi;
- hyrje;
- materiali dhe metodat;
- rezultatet (dhe diskutimi);
- përfundimi dhe
- literatura.
Abstrakti botohet në gjuhën shqipe, maqedone ose angleze. Autori, abstraktin e
lektoruar, duhet ta dërgojë me postë elektronike, në e-mail: shmshm@live.com
Abstrakti të shtypet në kompjutor, programi ―Word for Windows‖, me shkronja Times
New Roman, me madhësi 12, me 1,5 lines, me margjinë përreth 4 cm, jo më tepër se 30
rreshta dhe 60 shenja në rend.
REAGIME
I nderuari Prof. Remzi,
Në fillim ju lutem t‘Ju përshendes. Quhem Edi Sterjo, jam nga Shqipëria, rrethi i Korçës.
Në Maqedoni kam mbaruar Fakultetin e Mjekësisë dhe tash punoj në Spitalin Special për
Kardiokirurgji si mjek i përgjithëshem. Gjithmon i lexoj njoftimet dhe aktevitet Tuaja
dhe Ju uroj edhe në të ardhmen të vazhdoni kështu. Dëshiroj edhe unë të bëhem pjesë e
akteviteteve Tuaja.
Besoj se këtë e-mail do ta lexoni dhe po të keni mundësi dhe po të dëshironi do më jepni
disa informacione për aktivitet Tuaja dhe kushtet që të marrë pjesë ne aktivitete
mjekësore.
Edi Sterjo MD, Korçë, Shqipëri
Kontakt tel 075 23 83 84
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari profesor,
Morra e-mail-in dhe shprehë edhe një herë mirënjohjen time të lartë për kujdesin dhe
respektin që po tregoni profesor i nderuar. Me dëshirë vëllazërore dhe kolegjiale për
shëndet dhe punë të suksesshme profesionale dhe shkencore njëkohesisht!.
Shihemi në Simpoziumin që do të mbahet me 24.10.2008 në Kumanovë.
Prane jush Dr Musli Ferati! Tetovë
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Prof Remzi (Izairi),
Përmes një e-maili në lidhje me simposiumin për hipertension që do të mbahet në
Kumanovë gjeta faqen e shoqatës së mjekëve shqiptarë të Maqedonisë të cilën e udheheqni
Ju. Ju përgëzojë për punën dhe aktivitetin që po zhvilloni.
Une jam një ish student i Juaji e që tashpërtash jam ne Universitetin e Jenës në Gjermani.
Para disa vitesh disa nga shkencëtaret dhe ekspertët shqiptarë me veprim në diasporë kemi

formuar Alb-Shkencen (për me tepër shihni www.alb-shkenca.org). Insituti ka 8 seksione
(njëri nga ta është edhe ai i mjekësisë). Jemi regjistruar si insitut në Tiranë dhe Prishtinë.
Së fundi është formuar edhe dega gjeografike e Maqedonisë të cilën e kryeson Prof Zeqirja
Neziri. Deri tani kemi mbajtur tri takime vjetore me karakter shkencor (i fundit sapo u
mbajtë në Tiranë, Shtator 2008). Tani jemi duke shqyrtuar mundësinë e mbajtjes së takimit
të ardhshem në Maqedoni.
Meqenëse numri i mjekëve nga Maqedonia, të anëtarësur në institutin tonë është fare i
vogël, Ju kisha lutur juve që përmes shoqatës suaj t‘i informoni kolegët e çdo drejtimi per
mundësinë e anëtarësimit në Institutin Alb-Shkenca.
Për informata shtesë mos hezitoni të kontaktoni Prof. Zeqirjan ose mua.
Përshëndetje miqësore
Dr.Dr.med Naim Shabani
Universitätsfrauenklinik
Friedrich schiller Universität
Jena, Deutschland
-------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Prof. Remzi,
Desha edhe nje here te Ju pergezoj per Simpoziumin e mbajtur ne Kumanove duke Ju
deshiruar suksese edhe ne te ardhmen.
Me kete rast desha te shpreh mendimin tim e te shkruaj per disa verejtje. Qellimi i
Simpoziumit natyrisht se eshte takimi, shkembimi i njohurive e pervojave dhe argetimi
mes mjekeve nga te gjitha anet, me theks te posaçem te trojeve gjithe shqiptare. Si edhe e
dini, me qellimet me te sinqerat e me te mira, ky nuk ishte viti i pare i pjesmarrjes sime
dhe kolegeve nga Kosova. Pergatitjet per nje prezentim te nje pune, sado e vogel ose ne
dukje te pare e parendesishme, profesionalo/shkencore kane qene me jave te tera
perkunder angazhimeve te perditshme qe i kemi. Prandaj edhe prezentimi i kesaj, sipas
mendimit tim, do te duhej te kishte ose merrte nje forme finalizimi (kurorezimi). Gje qe
mua dhe kolegeve te mi te cilet prezentuan punen tone nuk iu mundesua. Prezentimi im
ishte komercial, i rezervuar ne termin prej 15 minuta ne program, per te cilin une nuk
morra me teper se 9 minuta ne teresi, duke mos permendur nderprerjen ne fillim. Por per
kete pres qe te reagoj Kompania farmaceutike pergjegjse.
Me shprese se ne Simpoziumet e ardhme do te kemi mundesi e hapesire qe ne menyre
komode, gjithmone duke rrespektuar kohen e rezervuar, te prezantojme punimet e
pikepamjet tona,
Me nderime,
Dr Dardan Koçinaj, Prishtinë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pocituvan Prof. D-r Remzi,
Na moe golemo zadovolstvo go primiv denes primerokot od najnoviot broj na Medicus.
Prijatno bev iznenaden so bogatata sodrzina, kvalitetot na hartijata i pecatot, kako i
kvalitetot na naucnite sodrzini koi uspeav da gi procitam. Navistina se izraduvav sto bev
posteden od mnogugodisnoto cekanje, dali i koga ke izleze trudot, pa dali ke me

preskoknat vo ovaj broj ili ke nema mesto ...i site drugi maki, sto se slucuvaa porano, a
sega se zaborav.
Vi posakuvam napredok na spisanieto i so zelba za natamosna sorabotka i blagodarnost
Ve pozdravuvam.
PS.
Sega znam kade da gi objavam moite naucni trudovi i nesebicno ke Ve preporacuvam
kako najelitno indeksirano spisanie za Medicina.
Prijatna vecer.
Primarius
D-r Avramovski Petar, internist
ul.Ivan Milutinovik br. 37/4-26, 7000 Bitola, Makedonija
tel. +389 47 222 264
gsm: +389 70 207 187
fax: +389 47 253 435
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuar Prof. Remzi Izairi
Ju falenderoj per organizimin e shkelqyer te simpoziumit ne Kumanove.
Ishte kenaqesi per mua pjesemarrja dhe paraqitja e temes ―Sindromi i kembeve te
shqetësuara‖.
Me nderime
Gentian Vyshka
Klinika e Neurologjise
QSUT Nene Tereza, Tiranë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Me nderime profesori im i dashur,
Ju falenderoroj për pritjen dhe organizimin e simpoziumit. Prezentimi im nga kryesuesi i
seances, morri disa komplimente që më shton besimin për të përgatitur punime edhe më
të mira.
Besoj se do të bashkëpunojmë edhe në të ardhmen.
Të gjithë të mirat ju deshiron:
Mr.sci.dr.Isuf Bajrami, Prishtinë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Te nderuar, po ua dergoj te perkthyer letren nga Perihan Torun, Stamboll, Turqi.
I nderuar Prof. Remzi Izairi
Do te doja t‘ju falenderoja qe me dhate mundesine te flisja ne simposiumin e organizuar
nga Shoqata e Mjekeve Shqiptarë te Maqedonise dhe per mikpritjen tuaj.
Edhe pse komisioni i organizimit kishte veshtiresi per shkak te nderthurjes se programit 2
ditor ne nje ditor, ishte nje eksperience e mire per mua, veçanerishtë per lidhjet dhe
bashkepunimet me pjesemarres tjere.

Ne te ardhmen, do te isha e kenaqur po te mund t‘i ndihmoja doktoret shqiptar ne
aktivitetet e kerkimeve shkencore. Ata mund te me shkruajne per cdo ceshtje qe
mendojne se mund t‘ju ndihmoj ne: ptorun@hotmail.com,
Pershendetje,
Perihan Torun, Turqi
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Prof. Remzi!
Ju pergezoj per organizimin dhe mbarevajtjen e simpoziumit. Disa here ju pashe, po ishit
te zene, duke biseduar me kolege ose ne ndonje prej sesioneve, andaj meta pa u takuar me
ju.
Profesor, isha e interesuar, nese ka mundesi, ta kem te botuar ndonje punim me Revisten
Medicus. Nuk po e di se ne çfare forme, do te ishte me mire, si punim profesional,
prezantim rasti apo si veshtrim. Edhe a kishte pasur mundesi te jete i botuar punimi im i
Simpoziumit te vitit te kaluar, qe eshte mbajtur ne Tetove, nese jo nuk ka problem, do ta
dergoj ndonje punim tjeter. Sidoqoftë, kisha pasur deshire te informohem deri kur mund
ta dergoj punimin dhe si shkone e tere ajo procedure. Mbes me shprese qe do ta kem
ndihmen dhe mbeshtetjen e Juaj Profesor.
Me nderime,
Mirlinda Kubati-Ajeti, Prishtinë,
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari profesor Remzi,
Edhe një herë Ju sjellim përshëndetje dhe falëmenderime nga Ulqini lidhur me
organizimin e shkylqyar të Simpoziumit të mjekëve shqiptarë të Maqedonisë në
Kumanovë.
Prim. dr Gani Karamanaga
Ulqin, Mali Zi
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuar z. Prof. Remzi!
Ju pergezoj per Simpozionin e Kumanoves qe u mbajt ne daten 24/10/2008. Vleresoj
shume punen Tuaj dhe te kolegeve qe u morren me pergatitjen dhe organizimin. Ju lutem
Prof. Izairi, do doja te isha e abonuar ne revisten tuaj dhe te mbanim kontakt te
vazhdueshem.
Me respekt,
Dr. Orledia Bare,
Kardiologe, ne Sherbimin e Mjeksise Interne, QSUT, Tiranë
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuar profesor Remzi.
I morra të dy Medicus-at dhe përsëri u befasova për të mirë. Që kënaqësia ime të jetë
edhe më e madhe e morra përmbëledhjen e punimeve të vitit 1995 që u mbajtë në Banjat
e Dibrës, e krahasova edhe punimien tim të atëhershëm dhe këte të fundit. No coment!

Do të thonin ata që flasin anglisht. EVOLUCION maramendës dhe krejt kjo duke ju
falenderu Juve zoti profesor. Ju uroj shëndet të mirë që edhe gjatë kohë të na befasoni me
vepra të tilla madhështore. Mos lejoni që të Ju gjunjëzojnë devijantët dhe shpifsat e
pandershëm. Shqiptarët përpos traditave të mira qe i kanë, ata janë të njohur edhe si......
të shkëlqyer; .........të zellshëm ziliqar… Këte e vërejta gjatë simpoziumit për
hipertensionin arterial që u mbajtë në Kumanovë. Bojkotim i hapur i një margaritari në
trojet Shqiptare, tendencë për ngjyrosje politike, tendenca lokaliste, tendenca për t‘i
dhënë ngjyra familijare dhe çka jo! ZOTI qoftë me ata dhe le t‘ ua zbusi zemrën se në
zemrat e tyre ridhte shumë vrerë.
Me respekt të posaçëm:
Primarius Agim Zeqiri dr med.
Gostivar, Maqedoni
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Prof. Remzi,
Ne radhe te pare desheroj te Ju falenderoj, ne emrin tim dhe specialisteve te tjere, per
gjithshka bete per "mireqenien tone" gjate diteve te qendrimit ne Kumanove.
Une ju pergezoj, qe megjithe problemet qe Ju kishin dale, nderkohe kryet nje Seminar
shkencor, duke realizuar gjithshka te domosdoshme.
Koleget e mij Ju falenderojne perzemersisht.
Se fundmi duke Ju uruar shendet dhe familjes tuaj me shpresen e takimeve te tjera,
tashme ne Tirane.
Me respekt te veçante,
Prof. Ass. dr. Agim Shehi
Tiranë, Shqipëri
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
I dashur Profesor Remzi,
Së pari Ju percjell përshëndetjet e mia të përzemërta dhe përfitoj nga rasti t'Ju falënderoj
për gjithë mikpritjen dhe respektin që i dhatë gjithë delegacionit të Shqipërisë dhe mua në
veçanti gjatë Simpoziumit Ndërkombëtar të organizuar në Kumanovë. Duke evidentuar
faktin që takime të tilla shkencore janë shumë të rëndësishme për perfeksionimin e
kualitetit shkencor por edhe të miqësisë mes nesh. Jam i binudr që shumë shpejt do të
takohemi sërish së bashku.
Punë të mbare e konsideratë të larta,
Dr.Gjergji Koja
Tiranë, Shqipëri
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Shumë i nderuar profesor,
Në radhë të parë dua t'ju përgezoj për aktivitetin në Kumanovë, ishte me të vërtetë një
aktivitet i një cilësie shumë të lartë dhe shumë bashkëkohor. Shpresoj që ky bashkepunim
të vazhdojë dhe në të ardhmen.

Do desha të dija nëse Revista Juaj Medicus është e përvitshme, pra vetëm kur
organizohet aktivitet apo botohet më shpesh, pasi jam e interesuar të paraqes një punim
shumë bashkëkohor mbi melanomat?
Ju falëminderit,
Me respekte dr. Monika Fida, Tiranë, Shqipëri
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari profesor!
Ju informoj se nuk kam dijeni per kete ‖komision‖ e as per ndikimin e tij, por mundem te
Ju tregoj kete: kur une e paraqita temen time te magjistratures (pranvere 2006) i
bashkangjita edhe punimet qe (deriatehere) ishin te botuara ne ‖Medicus‖ dhe ata ishin te
pranuara pa asfar komenti. Kolegia ime Lile Kiteva (e cila ma kerkoi informaten mbi
indeksimin e ‖Medicus‖-it) me tha se per punimin e doktoratures se saj e ka paraqitur
(ndermjet tjerash) edhe punimin e botuar ne ―Medicus‖ dhe ne menyre eksplicite ka
pyetur se a do te pranohet dhe ka marur pergjigje eksplicite pozitive (kjo, me sa e di, ka
ndodhur muajin e kaluar). Nuk dyshoj aspak se ‖komisione‖ te ndryshme kane qene dhe
jane ‖aktive‖ ne veprimet e tyre antishqiptare por mendoj se situata shkon ne favor tonin,
ahtu qe ndalja e botimit te ‖Medicus‖-it nuk vjen parasysh: ditet me te mira (mos te them
me te shendritshme) jana para tij!
.
Ne fund do te kisha dashur te Ju pershendes me lutje qe edhe tani, si cdo here, t‘i
perballoni problemet per hirë te shkences shqipetare dhe per hater te mjekeve shqiptarë
ne Maqedoni (dhe gjetiu) te cilet i keni me vete ne lufte per shkencen shqipetare.
Nuk jeni dhe nuk do te jeni vetem!
Dr Kadri Haxhihamza, Shkup
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pocituvani prof Remzi,
Vi se obrajkam za edna informacija!
Dobiv informacija (ne znam dali e tocna) od kolegite koi dosega imaa objavuvano trudovi
vo Medicus deka nema da vazat trudovite, a nekoi rekoa deka dosegasnite ke vazat a
narednite nema. Koja e vistinata? Bi Ve molel da mi kazite zosto? Imam namera da
objavam uste eden trud koj mi nedostiga za podnesokot za doktorat.
Za kvalitetot na vasite recenzii, sum se uveril i samiot jas licno. Kako?
Ednostavno, zedov eden MMP i vidov deka trudot vo koj i samiot sum koavtor e barem za
edno skalilo podolu od trudot sto jas samiot go isprativ do vas, ne sporeduvav so drugi
trudovi tuku samo so moj avtorski i koavtorski poradi kolegijalnost.
Trudovite vo Medicus (zboruvam za moite) se daelku poopsezni, porazraboteni i sustinski,
razrabotuvaat posovremeni tematiki od trudot vo koj sum koavtor jas, kako i drugite
trudovi.
Kako i da e, kvalitetot ke se izleze sam na videlina, nikoj ne moze da "zatvori" spisanie koe
e najmalku ramo do ramo so drugo spisanie, ili barem malku na povisoko nivo. Zlobata,
zavistot i stravot treba da se nadminata, a da zavladee kolegijalnosta i pravdata.
Naukata nikoj ne moze da ja zapre, se sto e opstruirano ke si najde sporeden pat i pak ke
dojde do celta.

Se slozuvam da bidete uste postrogi ako treba so recenziite,
Siguren sum deka ima mnogu moi istomislenici i deka na patoto na uspehot i vistinata ne
moze nikoj da zastane.
Prijaten den...
Prim. Dr Avramovski Petar, specialist Internist
ul.Ivan Milutinovik br. 37/4-26, 7000 Bitola, R. Makedonija
tel. +389 47 222 264
gsm: +389 70 207 187
fax: +389 47 253 435
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Urime i nderuari Profesor Remzi,
Mendoj që recensioni elektronik është e arritur më e madhe për Medicusin dhe për
shoqatën e mjekëve shqiptarë të Maqedonisë.
I nderuari Profesor kjo është meritë EKSLUZIVE E JUAJA. Edhe një herë URIME,
Përshëndetje të sinqerta,
Ass. Mr dr Arben Taravari, Shkup
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Zoti kryeredaktor,
Jam një mjeke pedagoge në Fakultetin e Mjekësisë, ku mbuloj lenden e
pneumoftiziatrisë. Kam kryer një studim për efektet e ekspozimit në mundësinë e
shfaqjes së sëmundjes pulmonare obstruktive kronike në punëtoret e prodhimit dhe të
përpunimit të çelikut. Kohët e fundit jam njohur me revistën tuaj dhe të them të drejtën
më pëlqeu shumë përmbajtja dhe trajtimi i materialeve, prandaj vendosa që këtë punim ta
dërgoj në revistën tuaj. Punimin e kam përpunuar sipas kërkesave tuaja dhe do t'u isha
shumë mirënjohëse nëse do ta pranoni për botim në numrim më të afërtë të revistës.
Bashkengjitur po ju dërgoj materialin e përgatitur
Me respekt
Silvana Bala, Tiranë, Shqipëri
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Zdravo i dobra vecer,
Pocituvan profesore,
Najnapred da vi izrecam mali pofalbi za spisanieto, v race go imam Oktomvriskiot broj i
mnogu mi se dopadna.
Smetajki deka rabotata treba da si ja zavrsam porano celosno se angazirav okolu
recenzijata.
Materijata mi bese poznata i ne bese tesko da gi razberam tekstualnite sodrzini.
Mr sci dr Petko Mitrevski, Bitola
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Profesor!
Para se të shpreh falënderimet dhe kënaqësin time te madhe ndaj kujdesit dhe sjelljes
Tuaj perkushtuese ndaj anetareve të shoqatës sonë profesionale më lejoni që t‘ ju dëshiroj

shëndet dhe punë të frytshme profesionale dhe mbarëkombëtare njekohesisht.
Me respekt Dr Musli Ferati, Tetovë
Tetove ,04.03.2009
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari profesor Remzi,
Dje u takova me Ministrin dhe ja permenda problemin me ―Medicus‖-in duke kerkuar
takim per Ju dhe kryetaret e Shoqates se Mjekeve dhe te Dhomes se Mjekeve: pergjejgja
ishte se takimi do te caktohet sa me shpejt ndersa per daten do te jem i informuar nga
protokoli. Por, sipas informatave qe i kam (e besoj qe i keni edhe Juve) ky problem
(sepaku per momentin) eshte menjanuar: prodekania Vesela Maleva e ka vene kete pyetje
ne votim ne Keshillin e Profesoreve te Fakultetit te Mjekesise dhe ka qene e refuzuar
ashtu qe Medicus-i mbetet i pranuar ne Fakultetin e Mjekesise ne Shkup.
Per detajet tjera do te Ju informoj kur do te jeni ne ordinancen ne Shkup.
Pershendetje,
Kadri Haxhihamza, Shkup
--------------------------------------------------------------------------------------------
I nderuari Kryeredaktor i revistes "Medicus"
Prof. Dr. Remzi Izairi
Se pari Ju falemnderoj dhe Ju uroj sukses ne angazhimin Tuaj reth revistes profesionale
"Medicus". Te gjithe mjeket shqiptare ne ish Qendren Klinike ne Shkup ndjehemi krenar
me sukseset e revistes. Pengesat e kohepaskohshme qe i behen revistes mendoj se jane
koheshkurter dhe te pabaza, pasi vete kualiteti dhe interesimi i profesionalisteve flet per
nje gje te kundert.
Pershendetje nga
Dr. Skender Saidi, Shkup
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pocituvan Prof. Remzi,
Mnogu Vi blagodaram za razbiranjeto i sorabotkata. Iskreno se nadevam deka ce se
nadminat problemite i nedorazbiranjata sto bile so Medicinskiot Fakultet. Rabotite si
doadjaat na mesto i casopisot dobiva vo tezina.
Blagodaram.
Pozdrav,
Prof. dr Katica Piperkova, Skopje
MEDICUS
IN MEMORIAM

Hysen Ukmata
1928 – 2008
Hysen Ukmata lindi në Gjakovë më 10.02.1928 në një familje tregtarësh të vjetër.
Shkollën fillore e kreu në Gjakovë ndërsa Gjimnazin në Mitrovicë. Në vitin 1958 kreu
studimet në Fakultetin e Mjekësisë në Beograd. Pas kryerjes së studimeve punoj si mjek i
përgjithshëm në Shtëpinë e Shëndetit në Gjakovë ku edhe kreu funksionin e drejtorit të
kësaj qendre deri në fund të vitit 1961. Në fillim të vitit 1962 filloi specializimin e
Mjekësisë Interne në Spitalin e Përgjithshëm në Prishtinë, të cilin e vazhdoi në Klinikën
―Interna B‖ në Beograd dhe e kreu me sukses në Tetor të vitit 1965. Pas kryerjes së
specializimit vazhdoi punën në Spitalin e Pergjithshëm në Prishtinë si Internist. Në vitin
1967 u dërgua në sub-specializim në Klinikën Endokrinologjike të Fakultetit të Mjekësisë
në Romë, Itali.
Me formimin e Shërbimit Endokrinologjik të Klinikës Interne në Prishtinë u
emrua kryeshef i shërbimit. Në vitin 1971 u zgjodh si ligjerues në Fakultetin e Mjekësisë
në Prishtinë, ndërsa në korrik të vitit 1972 u zgjodh Docent i lëndës Mjekësia Interne. Më
26 Qërshor 1976, mbrojti doktoraturën nga lëmia e endokrinologjisë diabetike në
Fakultetin e Mjekësisë në Beograd. Pas kësaj u emërua profesor inordinar dhe në
periudhën e ardhshme udhëhoqi Katedrën e Mjekësisë Interne në dy mandate 4 vjeçare.
Në vitin 1979 u zgjodh Prodekan për Mësim i Fakultetit të Mjekësisë në Prishtinë
dhe përkundër situatës së vështirë politike kreu këtë detyrë me sukses në periudhën 3
vjeçare.
Në shkurt të vitit 1983, u zgjodh profesor ordinar i lëndës Mjekësia Interne dhe
vazhdoi punën shkencoro arsimore dhe profesionale si mjek.
Përveq kësaj kreu edhe shumë detyra të ndryshme duke qenë anëtar dhe duke
marrë pjesë në forume të ndryshme shkencoro profesionale në vend dhe jashtë vendit.
Gjatë kësaj periudhe kreu edhe funksionin e kryetarit të seksionit te endokrinologëve të
Kosovës, anëtarit të këshillit shkencor për studime të diabetit të ish Jugosllavisë, dhe
ishte anëtar i forumit Europian për studimet e Diabetit EASD.
Pas ndryshimeve kushtetuese në Kosovë, në Shtator të vitit 1990 ishte njëri nga
profesorët e parë që u përjashtua nga puna me një dekret antinjerëzor me të cilin u
urdhërua ta lëshoj klinikën në të cilën punoi për më shumë se 35 vite.
Gjatë viteve 1991/2 ishte njëri ndër iniciatorët dhe organizatorët kryesor të
riformimit të fakultetit paralel të mjekësisë. Ligjëroi dhe punoi me studentët dhe pacientët
deri në çlimirin e Kosovës.
Pas hyrjes së forcave të NATO-s në Kosovë, udhëhoqi punëtorët e Klinikës
Intrene në kthimin e tyre në vendet e punës si dhe ndihmoi reorganizmin e spitalit dhe

procesit mësimor. Në vitin 2002 për arsye të moshës së shtyer u pensionua si mjek dhe
vazhdoi punën si profesor ordinar i Mjekësisë Interne deri në fund të vitit 2003.
Deri në përfundimin e jetës së tij, me 15 Tetor 2008 është marrë me punë
shkencore si dhe sipas kërkesës ka këshilluar kolegët më të ri në çështjet mjekësore dhe
mësimore.
Përgatiti. Prof. dr Sylejman Rexhepi, Prishtinë, Kosovë
IN MEMORIAM
MEDICUS
Dr Elmaze Selmani
1958-2008
Elmaze Selmani u lind në Lupç i Epërm, Podujevë, më 28.12.1958. Shkollën
fillore e filloj në Lupç i Epërm, kurse e kreu në Pejë, ku e kreu edhe shkollën e mesme.
Fakulltetin e Mjeksisë e mbaroj në Prishtinë në vitin 1986. Punoi në Shtëpinë e Shëndetit
në Podujevë dhe në Spitalin e Përgjithshëm në Gostivar. Specializimin nga gjinekologjia
e kreu në Fakultetin e Mjekësisë në Shkup në vitin 1999.
Në vitin 2006 zgjidhet deputete në Parlamentin e Republikës së Maqedonisë.
Një refleks i saj për kohën që ajo e jetoi dhe dramat nëpër të cilat kaloi, bashkë
me popullin e saj të vuajtur, janë vetëm një segment në jetën e shkurtë që e jetojë dr
Elmaze. Ajo ishte pjesëmarrëse aktive e një kohe që ajo e donte të jetë ndryshe, por ajo
s‘arriti ta përjetojë të plotë. Vdekja e parakohshme e largoi fizikisht, por asnjëherë
kujtimi për të nuk do të zbehet.
Dr Elmaze Selmani, si mjeke, specialiste dhe profesioniste, u dallua për
zellshmëri, korrektësi dhe profesionalizëm ndaj pacientëve dhe kolegëve. Do të mbetet në
kujtesë të pacientëve dhe kolegëve si mjeke e përkyer, aktiviste e dalluar, patriote, shok
besnik dhe dinjitoz.
Ndërroi jetë më 14 Nëntor 2008.
U varros në Vrapçisht.
Përgatiti: Prof. dr sci. Remzi Izairi
MEDICUS
________________________________________________________________________
RECENZENTË

Ass. dr sci Adem Haziri, Fakulteti i Mjekësisë, Prishtinë
Ass. dr sci. Drita Berisha, Fakulteti i Mjekësisë, Prishtinë
Doc. dr sci. Q. Lekovski, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Ass. Mr sci. dr Arben Taravari, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Dr Fatmir Xhaferi, Spitali Klinik, Tetovë
Prim. Dr Ferit Muça, Spitali i Përgjithshëm, Gostivar
Mr sci. dr Kadri Haxhihamza, Fakulteti Mjekësisë, Shkup
Dr Musli Ferati, Spitali Klinik, Tetovë
Dr Svetlana Bitincka, Fakulteti i Mjekësisë, Tiranë
Prof. dr sci Vjollca Meka, Fakulteti i Mjekësisë, Prishtinë
Mr sci dr Zane Servini, Spitali Klinik, Manastir
Prim. dr Ejup Limani, Spitali i Përgjithshëm, Gostivar
Prof. dr sci. Elisaveta Stikova, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Gëzim Boçari, Fakulteti i Mjekësisë, Tiranë
Ass. dr Naser Durmishi, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Mr sci dr Petko Mitrevski, Spitali Klinik, Manastir
Prim. dr Agim Zeqiri, Spitali i Përgjithshëm, Gostivar
Prim. dr Sali Qerimi, Spitali i Përgjithshëm, Kumanovë
Prof. dr sci Agim Shehi, Fakulteti i Mjekësisë, Tiranë
Prof. dr sci Aleksandar Stojanoviq, Fakulterti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Magdalena Antova, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci Mirjana Kocova, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Hysni Duhlaj, Fakulteti i Mjekësisë, Prishtinë,
Prof. dr sci. Halil Ahmetaj, Fakulteti i Mjekësisë, Prishtinë
Prof. dr sci. Nada Pop-Jordanova, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Remzi Izairi, Fakulteti i Mjekësisë, Tetovë
Prof. dr sci. Sonja Peova, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Vlladimir Georgiev, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Dijana Nikodijeviq, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Elena Dzajkovska, Fakulteti i Mjekësisë, Shkup
Prof. dr sci. Stojan Aleksievski, Medicinski Fakultet, Skopje
Doc. dr sci. Eleni Trajkovska Dokic, Medicinski Fakultet, Skopje
Përgjigje në pyetjen e parashtruar:
1. Prof. dr Rifat Frashëri, është zbuluesi i ―Virusit filtrues‖ të Tërbimit (Lyssa,
Rabies).
2. Dr Azmi Dibra është zbuluesi i ―Salmonella Dibra‖
NJOFTIM
Vëllimi XII ( 2) i Revistës ―Medicus‖ do të del nga shtypi në Dhjetor, 2009.
Afati i dorëzimit të punimeve është deri më datë 1 Shtator, 2009.
UDHËZIME PËR AUTORË / GUIDELINES FOR AUTHORS

Medicus është revistë e mjekëve. Boton punime profesionale dhe shkencore të
mjekësisë, prezantim rastesh, artikuj revyal, vështrime, risi nga mjekësia, recensione
librash, raporte nga tubime shkencore dhe letra dërguar redaksisë. Pranohen vetëm
punime origjinale dhe të pabotuara më parë diku tjetër. Punimet dhe shtesat tjera
dërgohen në adresën e
Kryeredaktorit:
Prof. dr Remzi Izairi
1237 Çegran, Gostivar
e-mail: shmshm@live.com
Teksti i punimit dhe shtesave tjera
Punimet botohen në gjuhën shqipe ose në gjuhën angleze. Autori, punimin e
lekturuar bashkë me tabelat dhe fotografitë, si dhe një fotografi personale të
formatit 3x4, është i obliguar ta dërgojë me postë elektronike në e-mail të Shoqatës.
Një autor mund të jetë bartës vetëm i një punimi, ndërsa bashkautor në më shumë tri
punime. Punimi të shtypet në kompjuter, programi ―Word for Windovs‖ (Times New
Roman, madhësia e shkronjave 12, me 1 lines, me margjinë përreth 4cm, jo më tepër se
30 rreshta dhe 60 shenja në rend). Punimet origjinale shkencore, profesionale dhe
revyale me të gjitha shtesat mund të kenë deri në 12 faqe të letrës së formatit A4;
përshkrimi dhe prezantimi i rasteve 6 faqe, kurse raporti nga tubimet shkencoreprofesionale,
recensione librash, risi nga mjekësia dhe letër redaksisë 1 deri 2 faqe.
Punimi duhet të jetë i saktë, i qartë dhe pa përsëritje.
Përgatitja e punimit, manuskriptit
Fleta e parë përmban titullin sa më të saktë dhe informativ të punimit, emrin dhe
mbiemrin e plotë të çdo autori, emrin e institucionit ku është kryer punimi dhe rezymenë
në gjuhën shqipe. Rezymeja duhet të jetë e shkurtër, jo më shumë se 150 fjalë ose 15
rreshta. Rezymeja përmban vështrimin e përgjithshëm të temës, qëllimin e punimit,
materialin dhe metodat e punës, rezultatet dhe përfundimet kryesore, pa citate nga
literatura. Rezymeja duhet të jetë faktografike, jo përshkruese dhe të shkruhet në vetën e
tretë njëjës. Shkurtesat, përveç këtyre standardeve të matjes, të mos përdoren. Nën
rezyme shënohen 2-5 fjalë ose fraza të shkurtra kyç ose bosht, që janë thelbësore për
identifikimin dhe klasifikimin e përmbajtjes së punimit.
Fleta e dytë përmban titullin e punimit, emrin e institucionit ku është kryer
punimi dhe rezymenë e punimit me fjalët kyç në gjuhën angleze.
Fleta e tretë fillon me tekstin e punimit i cili përmban: hyrjen, materialin dhe
metodat, rezultatet, diskutimin dhe përfundimin.
Hyrja shkruhet në kohën e tashme. Duhet të jetë e shkurtër dhe të prezantojë në
mënyrë të qartë e të saktë thelbin e problemit të studimit dhe qëllimin e punimit.
Referencat që merren me këtë problem të përmenden në mënyrë telegrafike. Të dhënat
nga literatura (autorët, citatet), kudo që përmenden në tekst të punimit, duhet të shënohen
në kllapa ( ), me shifra arabe dhe duhet t‘u përgjigjen atyre në regjistrin e literaturës.
Materiali dhe metodat e punës shkruhen në kohën e kaluar. Duhet të përmbajnë
të dhënat se çka dhe si, ku dhe kur është bërë punimi. Metoda e punës duhet të

përshkruhet qartë, kurse metodat e njohura nuk përshkruhen por përmenden nga cila
literaturë. Barënat shkruhen me emrin e tyre gjenerik.
Rezultatet e punimit shkruhen në kohën e kaluar. Duhet të paraqiten në mënyrë
të saktë dhe të qartë, të shënohen me njësi të SI ose në kllapa edhe me njësi matëse
tradicionale. Rëndësi të veçantë ka përpunimi statistikor i rezultateve.
Diskutimi shkruhet në kohën e tashme dhe është interpretim i rezultateve të
fituara dhe krahasimi i tyre me njohuritë e deritanishme e me të dhënat nga literatura.
Përfundimi del nga qëllimi i punimit dhe diskutimi. Duhet të jetë i thuktë. Në
përfundim autori jep mendimet, sugjerimet dhe propozimet e veta.
Mirënjohje e shkurtër kushtuar atyre që e kanë ndihmuar autorin mund të
shkruhet në fund të tekstit.
Tabelat, fotografitë dhe skicat
Çdo tabelë, fotografi dhe skicë duhet të shtypet në tekst në vendin e
paraparë. Tabela, përveç numrit, duhet të përmbajë titullin dhe pjesën tekstuale në
gjuhën shqipe. Titulli i shkurtër dhe i kuptueshëm shënohet në krye të tabelës, kurse
shënimet shpjeguese nën tabelë. Shkurtesat e përdorura duhet të shpjegohen nën tabelë,
sipas renditjes alfabetike. Të mos përdoren titujt vertikal. Shtyllat të shënohen me shifra
romake ose me shkronja të mëdha siç sqarohen në legjendë.
Përshkrimi i fotografisë ose legjenda duhet të bëhet nën fotografi dhe të ketë
numrin rendor. Preferohet që vendet e rëndësishme të fotografisë të shënohen me
shigjeta. Të sëmurëve gjatë fotografimit u mbyllen sytë me një shirit të zi për të mos u
identifikuar. Marrja dhe riprodhimi i tabelave, fotografive dhe e skicave nga autorë të
tjerë,duhet të bëhet me lejen e botuesit dhe të autorit.
Të gjitha shkrimet në ilustrim duhet të jenë në gjuhën shqipe.
Regjistri i literaturës. Autorët (referencat), të cilat përmenden me shifra arabe në
kllapa ( ) në tekstin e punimit, në regjistër të literaturës radhiten sikurse janë përmendur
në tekst. Shënohet numri rendor arab, pastaj të gjithë autorët e referencës, përveç kur janë
më shumë se 6 autorë, kur do të shkruhen 3 autorët e parë me shkurtesën bp. Pika nuk
përdoret pas inicialeve të emrave të autorëve. Shkurtesat për revista shënohen sipas
regjistrit në Index medicus.
Shembuj për regjistrim të literaturës nga:
Revista
Izairi R, Izairi-Aliu H, Izairi A. Përvojat tona në diagnozën dhe mjekimin e angjinësfaringitit
streptokoksik. Medicus 2004; vol. 1 (1):5-9.
Libri dhe Monografia
Rexhepi J. Ekzaminimi klinik i sëmundjeve të brendshme. Prishtinë, 1982:22-6..
Kapitulli i librit
Petani H. Hipertensioni esencial. Në: Adhami JE. Traktati i sëmundjeve të brendshme.
Tiranë: ‖Mihal Duri‖, 1974: 207-230.
Përmbledhje e punimeve

Izairi-Aliu H, Aliu B, Izairi H, Izairi R.Graviditeti dhe artriti reumatoid. Përmbledhje e
punimeve. Takim Profesional Mjekësor 2003. Tetovë, 2003:173-8.
Disertacioni dhe Magjistratura
Rexhepi S. Veçoritë e artritit reumatoid në pleqëri. Tezë e disertacionit. Universiteti i
Prishtinës. 1997,34.
Fleta e fundit. Për çdo autor, në fletë të veçantë, shkruhet shkalla e titullit akademik,
fusha e specializimit, institucioni, adresa e punës dhe e banimit, si dhe numrat e telefonit
dhe e-mail.
Udhëzimet për autorin janë adaptuar sipas rekomandimeve të Uniform
Requirements for Manuscripts Submitted To Biomedical Jurnals. N Engl J Med
l991: 324:424-8
NJOFTIM. Të gjitha punimet shqyrtohen nga botuesi. Punimet që nuk i plotësojnë
kriteret e udhëzimeve, si dhe ato që i refuzon redaksia, i kthehen autorit. Punimet i
nënshtrohen recensionit dhe redaktuarës gjuhësore. Redaksia e Revistës e cakton
renditjen e botimit të punimit, rezervon të drejtën, si për pakësimin e vëllimit dhe numrit
të ilustrimeve, ashtu edhe për përshtatjen e tekstit të punimit në bashkëpunim me autorin.
Punimet nuk paguhen. Autorit i jepen 2 ekzemplarë të revistës ―Medicus‖.
Verba volant, scripta manent” - “Fjalët fluturojnë, shkrimi mbetet”
DREJTUAR MJEKËVE DHE SHOQATAVE!
Nëse keni hasur në ndonjë risi mjekësore në literaturën botërore ose në sajtet e
internetit që është interesante për lexuesit, ju lutemi që ta prezantoni në revistën
“Medicus”. Tekstin e shkruar në kompjuter, në Times New Roman, në formatin
“Word for Windovs”, deri në 50 rreshta, bashkë me një fotografi Tuajën të formatit
3x4cm, mund ta dërgoni në e-mail adresën e Shoqatës: shmsfshm@hotmail.com.
Po ashtu, mund të dërgoni informacione për ndonjë aktivitet të shoqatës Tuaj. Ju
lutemi na informoni për: ditën, muajin dhe vitin e mbajtjes, vendin dhe objektin,
emrin oficial të takimit dhe temat, organizatorin dhe kontakt adresën.
e-mail: shmshm@live.com
Web faqja: www.medalb.com
TË DREJTAT E PACIENTËVE TË GARANTUARA ME LIGJ
1. Ju keni të drejtë të informoheni në gjuhë që është e kuptueshme për Ju
2. Ju keni të drejtë të kërkoni mendim të dytë profesional për gjendjen tuaj
shëndetësore

3. Ju keni të drejtë të pranoni ose të refuzoni një ndërhyrje të caktuar mjekësore ose
ndonjë informacion për gjendjen tuaj shëndetësore
4. Pa pajtueshmërinë tuaj me shkrim nuk mund të bëheni qëllim i gjurmimit
shkencor
5. Ju keni të drejtë të jeni të informuar, të keni qasje në dosjen tuaj mjekësore dhe të
kërkoni shpjegim për të dhënat
6. Ju keni të drejtë të besueshmërisë të të dhënave personale mjekësore
7. Ju keni të drejtë për kontakte personale me persona të institucionit shëndetësor, të
pranoni vizita, të pranoni dhe të dërgoni postë, të ndiqni radio dhe TV programe,
të kryeni aktivitete religjioze dhe të realizoni dalje gjatë fundjavave
8. Ju keni të drejtë që me vetëdëshirë ta braktisni institucionin shëndetësor spitalor
vetëm me deklaratë (gojarisht para dëshmitarëve ose me shkrim) duke i shënuar
edhe shkaqet e braktisjes
9. Ju keni të drejtë të privatësisë
10. Ju keni të drejtë të mbrojtjes gjyqësore dhe të drejtë të dëmshpërblimit për
shkeljen e të drejtave tuaja.
Ministria e Shëndetësisë, Republika e Maqedonisë.
www.moh.gov.mk
www.moh-hspm.gov.mk
LEXUES TË NDERUAR
Nëse jeni të interesuar që t’i keni numrat vijues të Revistës “Medicus”, atëherë
drejtohuni në adresën e Kryetarit të Degës Tuaj dhe kërkoni numrin e revistës
Tuaj.
Revista shpërndahet falas, kurse distribuimin e bën Kryesia e Degës Tuaj.
Nëse keni vërejtje në punën Tonë, Ju lutemi të gjitha vërejtjet dhe sygjerimet t’i
drejtoni në adresën e Redaksisë.
Ju falënderit për bashkëpunimin dhe që jeni lexues të Revistës sonë.
Me respekt
Redaksia e Revistës “Medicus”.