BAZA FƏNLƏRİ ÜZRƏ

4 Rezidenturaya qəbul – 2011 

BAZA ALİ TİBB TƏHSİLİ ƏSASINDA 

REZİDENTURAYA QƏBUL PROQRAMLARI 

İnsan anatomiyasi 

BAZA FƏNLƏRİ ÜZRƏ 

İnsan anatomiyası fənninə giriş 

Anatomiyanın məqsədi, məzmunu, funksiya və öyrənilmə 

metodları. Anatomiyanın nəzəri-bioloji və tibbi-kliniki 

elmlərlə əlaqəsi. Anatomik biliklərin xəstəliklərin diaqnostikasında 

və patogenezində rolu. Anatomiyanın qısa tarixi. 

Azərbaycanda Anatomiyanın inkişafı. Orqanizmdən çəkilən 

oxlar və keçirilən səthlər. Anatomik terminologiyanın öyrənilməsinin 

əhəmiyyəti. İnsan embriogenezinin mərhələləri. 

Toxumalar, orqanlar və aparatlar. 

Dayaq-hərəkət aparatı. Sümük və birləşmələr sistemi 

Skeletin ümumi anatomiyası. Sümük toxumasının növləri 

və xüsusiyyətləri. Sümük bir orqan kimi, onun kimyəvi 

tərkibi və fiziki xüsusiyyətləri. Sümüküstlüyü və sümük 

iliyinin quruluşu və funksiyası. Skeleti təşkil edən 

sümüklərin birləşmələri. Fasiləsiz və fasiləli birləşmələr. 

Fasiləli və ya oynaq birləşmələri. Adi oynağın quruluşu. 

Oynağın köməkçi elementləri. Oynağın fiksasiyası və tormoz 

aparatı. Oynaqların təsnifatı və hərəkətləri. 

Kəllə sümükləri 

Kəllə sümüklərinin inkişafı, quruluşu və xüsusiyyətləri. 

Kəllənin beyin hissəsinin sümükləri. Kəllənin üz hissəsinin 

cüt və tək sümükləri. 

Havalı sümüklər. Burun ətrafı ciblər, onların ontogenezdə 

inkişafı və əhəmiyyəti. 

Kəllənin beyin hissəsinin: kəllə qapağı və kəllə əsasının 

daxili və xarici əsasının topoqrafiyası. Kəllənin üz hissəsinin: 

göz yuvaları, burun boşluğu, ağız boşluğu, gicgahaltı və 

qanadabənzər çuxurların topoqrafiyası. Kəllənin 

kranometriyası. Kəllənin və kəllə sümüklərinin yaş 

xüsusiyyətləri. Kəllə sümüklərinin birləşmələri, gicgah-çənə 

oynağı. 

Gövdə sümükləri və onların birləşmələri-fəqərələr, 

qabırğalar və döş sümüyü 

Fəqərələrin anatomiyası. Onurğanın ayrı-ayrı 

nahiyələrində onların quruluş xüsusiyyətləri. Qabırğaların 

anatomiyası. Döş sümüyünün anatomiyası. Fəqərələrin birbiri 

ilə və qabırğalarla birləşmələri. Atlas-ənsə oynağının 

xüsusiyyətləri. Onurğanın quruluşu, forması, əyrilikləri və 

funksiyası. Döş qəfəsinin quruluşu, funksiyası, insanların 

konstitusional tipindən və cinsindən asılı olaraq formaları. 

Gövdə sümüklərinin, onurğa sütununun və döş qəfəsinin 

yaş xüsusiyyətləri. Gövdə sümüklərinin inkişafı və 

anomaliyaları. 

Yuxarı ətraf sümükləri və onların birləşmələri 

Yuxarı ətraf qurşaq və azad hissələri sümüklərinin 

anatomiyası. Yuxarı ətraf sümüklərinin birləşmələri: döşkörpücük, 

çiyin çıxıntısı-körpücük oynaqları. 

Kürək sümüyünün birləşmələri. Bazu, dirsək mil-bilək və 

əl oynaqları. Said sümüklərinin birləşmələri. Yuxarı ətraf 

sümük və oynaqlarının xüsusiyyətləri, onların inkişafı və 


Aşağı ətraf sümükləri və onların birləşmələri 

Aşağı ətraf qurşaq sümükləri. Çanaq sümüyü: quruluşu 

və birləşmələri. Oma-qalça oynağı. Qasıq bitişməsi. Tam 

çanaq hissələri. Böyük və kiçik çanağın ölçüləri. 

Konyuqatalar. Çanaq oxu və maili. Tam çanağın cinsi və 

fərdi xüsusiyyətləri. Aşağı ətrafın azad hissəsinin sümükləri. 

Bud, baldır (qamış və incik) və ayaq sümükləri. Aşağı ətrafın 

azad hissəsinin oynaqları: bud-çanaq, diz oynaqları. Baldır 

sümüklərinin birləşmələri. Baldır sümükləri ilə ayaq 

sümüklərinin birləşmələri və ayaq oynaqları. Tam ayaq – 

quruluşu və forması. Ayağın boylama və köndələn tağları. 

İçəri-ressor və bayır istinad tağlarının anatomiyası və 

funksiyası. 

Aşağı ətraf sümüklərinin inkişafı, variasiya və 


Əzələ sistemi 

Əzələ toxumasının növləri. Skelet əzələləri. Əzələlərin 

inkişafı və anomalyaları. Əzələlərin quruluşu, forması, 

təsnifatı. Əzələnin köməkçi aparatı, fassiya və fassiya 

törəmələri. Əzələnin qüvvəsi, işi və halı. Əzələ işinin 

dinamik baxımdan növləri. Birqollu və ikiqollu linglər. 

Əzələlərin variasiyaları. 

Baş və boynun əzələ və fassiyalarının morfofunksional 

anatomiyası 

Çeynəmə və mimiki əzələlər. Çeynəmə əzələlərinin 

funksional anatomiyası. Mimiki əzələlərin anatomiyası, 

xüsusiyyətləri və funksiyası. 

Boyun əzələlərinin anatomiyası. Boynun səthi və dərin 

fassiyaları. Boynun topoqrafiyası. 

Döş qəfəsi, qarın və arxanın əzələ və fassiyalarının 

morfofunksional anatomiyası 

Döş nahiyəsində çəkilən xəttlər. Döş əzələlərin 

anatomiyası, funksiyası. Tənəffüs əzələləri. Diafraqmanın 

inkişafı, quruluşu, funksiyası və yaş xüsusiyyətləri. Döş 

qəfəsi fassiyaları. 

Qarının topoqrafiyası, qarın nahiyəsində çəkilən xəttlər 

və olan nahiyələr. Qarın əzələlərinin anatomiyası və 

funksiyaları. Qarın fassiyalar. Düz əzələ yatağının 

topoqrafiyası. Qasıq kanalının topoqrafiyası, möhtəviyyatı, 

cinsi və yaş xüsusiyyətləri. Arxa əzələlərinin anatomiyası. 

Səthi və dərin qat əzələləri, onların quruluşu və funksiyası. 

Bel dördbucağı və bel üçbucağının topoqrafiyası. 

Yuxarı və aşağı ətrafların əzələ və fassiyaları 

Çiyin qurşağı bazu, said və əl əzələlərinin quruluşu, 

funksiyası və topoqrafiyası. Qoltuq çuxuru. Yuxarı ətraf 

əzələ və fassiyalarının topoqrafiyası. Saidin vətər 

yataqlarının təyinatı. Yuxarı ətraf əzələlərinin inkişafı və 


Aşağı ətraf əzələlərinin quruluşu və topoqrafiyası. Aşağı 

ətraf fassiyaları. Baldırın vətər yataqları. Çanaq, bud və 

baldır nahiyələrinin topoqrafiyası. Ayaqaltının içəri və bayır

Qəbul proqramları: Baza fənləri üzrə 

şırımları. Aşağı ətrafın funksiyaları. Aşağı ətrafın, sümük, 

oynaq, əzələlərinin inkişafı və anomaliyaları. 

Daxili orqanlar. Ümumi məlumat. Həzm sistemi 

orqanları 

Borulu və vəzili orqanlar. Borulu orqanların 

funksiyasından asılı olaraq quruluşu. Vəzili orqanların 

quruluşu və topoqrafiyası. Ekzoepitelial və endoepitelial 

vəzilər. Vəzilərin morfofunksional baxımdan təsnifatı. 

Həzm kanalının anatomiyası. Ağız boşluğu orqanları. 

Udlaq, qida borusu və mədə. Nazik və yoğun bağırsaqların 

morfofunksional anatomiyası. Ağız boşluğu vəziləri, 

qaraciyər və mədəaltı vəzin morfofunksional anatomiyası. 

Qarın boşluğu və periton. Peritonun yuxarı, orta və aşağı 

mərtəbələrində onun topoqrafiyası. Həzm sistemi 

orqanlarının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri və anomaliyaları. 

Həzm sistemi orqanlarının innervasiya və vaskulyarızasiyası. 

Həzm sistemi orqanlarının kliniki anatomiyası. 

Tənəffüs sistemi orqanları 

Yuxarı və aşağı tənəffüs yolları. Qırtlağın quruluşu, 

topoqrafiyası və morfofunksional anatomiyası. Onun yaş və 

cinsi xüsusiyyətləri. Traxeya və bronxlar. Ağciyərlərin 

anatomiyası. Bronxların ağciyərdə şaxələnmə tipləri. 

Ağciyərin seqmentar quruluşu. Asinus haqqında məlumat. 

Plevra qurluşu, səhfələri. Ağciyərlərin və plevranın 

topoqrafiyası. Orta divarın anatomiyası. 

Tənəffüs sistemi orqanlarının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri 

və anomaliyaları. Tənəffüs sistemi orqanlarının innervasiyası 

və vaskulizasiyası. Tənəffüs orqanlarının klinik anatomiyası. 

Sidik orqanları 

Ekskrator (ifrazat) orqanları haqqında anlayış. Böyrəklər; 

qurluşu, topoqrafiyası və funksiyası. 

Sidik çıxarıcı yolların morfofunksional anatomiyası. 

Sidik orqanlarının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri və 

anomaliyaları. Onların innervasiya və vaskulizasiya. Sidik 

orqanlarının kliniki anatomiyası. 

Cinsiyyət və endokrin orqanları 

Kişi cinsiyyət orqanları. Xayaların morfofunksional 

anatomiyası. Toxum çıxarıcı yolların, prostat vəzisinin və 

kişi sidik kanalı vəzilərinin morfofunksional anatomiyası. 

Xayaların enmə prosesi. 

Qadın cinsiyyət orqanları. Yumurtalıq, uşaqlıq və uşaqlıq 

yolunun morfofunksional anatomiyası. Dəhlizin böyük 

vəziləri. Aralığın quruluşu və topoqrafiyası. Cinsiyyət 

orqanlarının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri və anomaliyaları. 

Onların innervasiya və vaskulizasiyası. Endokrin orqanları 

haqqında anlayış. Endokrin orqanlarının təsnifatı. Branxogen 

vəzilərin morfofunksional anatomiyası. Mezodermal və 

ektodermal vəzilər. Adenohipofizdən asılı olan və olmayan 

vəzilər. Neyroendokrin və neyroqliya mənşəli vəzilər. 

İnterstisial vəzilərin xüsusiyyətləri. Endokrin vəzilərin yaş 

xüsusiyyətləri. Onların innervasiyası, qidalanma 

xüsusiyyətləri, anomaliyaları və klinik anatomiyası. 

Ürək-qan-damar sistemi. Ürəyin anatomiyası 

Ürəyin quruluşu, qişaları, aparıcı sistemi. Perikard: lifli 

və seroz perikardın quruluşu. 

Ürəyin topoqrafiyası, rentgenanatomiyası. Ürəyin 

innervasiyası və vaskulizasiyası. Ürəyin inkişafı. Ürəyin 

inkişafının pozulması ilə əlaqədar olan və qazanılan qüsurları 

(anomaliyalar). Ürəyin yaş və cinsi xüsusiyyətləri. 

Damar sistemi haqqında məlumat 

Qan damarları: arteriya, vena və kapilyarlar. Onların 

qurluşu. Arteriyaların tipləri. Orqanxarici və orqandaxili 

arteriyalar. Anastomozlar, kollateriallar və şaxələr. 

Venaların quruluş xüsusiyyətləri, onların tipləri. Venoz 

anastomoz və kollaterialların əhəmiyyəti. Venoz torlar. Qan 

dövranları. Döl qan dövranı, böyük və kiçik qan dövranları 

və yerli qan dövranının (mikrosirkulyasiya) morfofunksional 

anatomiyası. 

Kiçik və böyük qan dövranı damarları 

Ağciyər kötüyü, ağciyər arteriyaları. Ağciyər venaları. 

Ağciyər arteriyasının ağciyərdə şaxələnmə xüsusiyyətləri. 

Böyük qan dövranı damarları. Aorta, onun hissələri və 

şaxələri. Ürəyin qidalanma xüsusiyyətləri. Baş beynin 

qidalanma xüsusiyyətləri. Yuxarı ətrafların sümük, oynaq və 

əzələlərinin qidalanması. Enən aortanın hissələri. Onun döş 

hissəsinin parietal və visseral şaxələri. Enən aortanın qarın 

hissəsinin parietal və visseral şaxələri. Qarın boşluğunun tək 

və cüt orqanlarının qidalanma xüsusiyyətləri. 

Yuxarı və aşağı ətrafın sərbəst hissəsinin arteriyaları; 

yuxarı və aşağı ətrafın sümük, oynaq və əzələlərinin 

qidalanması. 

Qan damarlarının inkişafı və yaş xüsusiyyətləri. 

Yuxarı və aşağı boş vena sistemi 

Yuxarı boş venanın kökləri və topoqrafiyası. Baş və 

boynun venaları. Kəllədaxili venalar, sərt qişa venaları. 

Beynin sərt qişa cibləri. Kəlləxarici venalar. Körpücükaltı 

vena. Yuxarı ətrafın səthi və dərin venaları. Döş qəfəsi 

venaları: tək və yarımtək venalar. Onurğa venaları, dal 

qabırğaarsı venalar. Yuxarı boş vena və onun köklərinin 

variasiya və anomaliyaları. Aşağı boş venanın kökləri. Qalça 

venaları. Aşağı ətrafların səthi və dərin venaları. Aşağı boş 

venaya açılan parietal və visseral venalar. Venoz kələflər və 

onların əhəmiyyəti. 

Qapı venası sistemi. Venoz anastomozlar 

Qapı venasının kökləri və topoqrafiyası. Dalaq, yuxarı 

çöz və aşağı çöz venaları. Qapı venasının qaraciyərdə 

şaxələnməsi. 

Kava-kaval, kava-portal, porto-kaval və kava-porto-kaval 

anastomozların morfofunksional anatomiyası. 

Limfa və immun sistemi orqanları 

Limfa sisteminin quruluş elementləri. Limfa kapilyarları 

və limfa damarlarının xüsusiyyəti. Limfa düyünlərinin 

quruluşu, forması, təsnifatı və funksiyası. Döş qəfəsi 

axacağının morfofunksional anatomiyası. Onun hissələri və 

venoz bucağa axma yolu. 

Sağ limfa axacağının anatomiyası. Regional limfa 

düyünləri haqqında məlumat. Süd vəzilərindən limfanın 

daşınarkən keçdiyi limfa düyünlərinin topoqrafiyası. Limfa 

damarlarının inkişafı və yaş xüsusiyyətləri. 

İmmun sistemi orqanlarının əhəmiyyəti. İmmun 

sisteminin mərkəzi orqanları; sümük iliyi və timusun. İmmun 

sisteminin periferik orqanlarının-badamcıqlar, aqreqat limfa 

düyünləri və dalaq. 

İmmun sistemi orqanlarının inkişafı və yaş 

xüsusiyyətləri. 

Sinir sisteminin ümumi anatomiyası 

Sinir sisteminin quruluş elementləri. Neyron haqqında 

anlayış. Sinir çıxıntısı, sinir lifi və sinirin quruluşu. Sinaps və 

simpatik əlaqələr. Refleks qövsü. Sinir sisteminin 

funksiyaları. Sinir sisteminin quruluş və funksional 

baxımdan hissələri. Simpatik və vegetativ sinir sistemlərinin 

funksiyaları. Mərkəzi və periferik sinir sisteminin 

anatomiyası. Sinir sisteminin inkişafı. Onurğa beynin inkişafı 

və anomaliyaları. Baş beynin inkişafı. Beyin qovuqları və 

onların törəmələri. Beynin seqmentasiyası. Beynin variasiya 

və anomaliyaları. 

5


Mərkəzi sinir sisteminin anatomiyası 

Onurğa beyninin quruluşu və topoqrafiyası. Onurğa 

beynin ciyələrinin funksional anatomiyası. Onurğa beynin 

boz maddəsinin qurluşu. Onurğa beyni sinirlərinin quruluşu. 

Onurğa beynin seqmentasiyası. Onurğa beynin funksiyası və 

yaş xüsusiyyətləri. 

Beynin səthləri və hissələri. Beynin kötüyünün quruluşu. 

Beyincik və beyin yarımkürələrinin quruluşu. Ağ və boz 

maddələr. Beyin əsasında kəllə-beyin sinirlərinin köklərinin 

topoqrafiyası. Beyin yarımkürələrinin diferensiasiyası. Alın, 

təpə, ənsə və gicgah paylarının quruluşu. Beyin 

yarımkürələrinin qabığının sitomieloarxitektonikası və 

funksiyaların lokalizasiyası. Mədəciklərin qurluşu. Ara, orta, 

arxa və əlavə beyindən inkişaf edən törəmələr. Beyin, onurğa 

beyni mayesinin cərəyanı. Baş beynin qişaları, sərt qişa 

cibləri. Baş beynin ağ maddəsinin funksional anatomiyası. 

Aparıcı yolların anatomiyası. 

Periferik sinir sistemi 

Kəllə sinirlərinin funksional anatomiyası. 

Sinir kələfləri haqqında anlayış. Onların topoqrafiyası. 

Boyun, bazu, bel və oma kələfləri, quruluşu, şaxələri və 

innervasiya zonaları. 

Vegetativ sinir sistemi 

Vegetativ sinir sisteminin funksiyaları. Vegetativ sinir 

sisteminin hissələri. Parasimpatik sinir sisteminin mərkəzi və 

periferik şöbələri. Parasimpatik sinir sisteminin baş və oma 

hissələri. Başın parasimpatik düyünləri və onların 

morfofunksional anatomiyası, innervasiya zonaları. 

Simpatik sinir sisteminin mərkəzi və periferik şöbələri. 

Simpatik kötük, onun baş, boyun, döş hissələrinin düyünləri, 

şaxələri və kələfləri. Böyük və kiçik daxili orqanlar sinirləri 

və onların innervasiya zonaları. Simpatik kötüyün qarın və 

çanaq hissəsinin düyünləri, şaxələri və kələfləri. Qarın kələfi, 

yuxarı və aşağı qarınaltı kələflərin quruluşu, topoqrafiyası və 

innervasiya zonaları. 

Duyğu orqanları-esteziologiya 

Duyğu orqanlarının funksiyası. Analizatorlar haqqında 

İ.P.Pavlov təlimi. Reseptorlar haqqında məlumat. 

Qoxu orqanının quruluşu, qoxu analizatorunun aparıcı 

yolu. Qoxu orqanının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri, 

anomaliyaları, innervasiya və vaskulyarizasiyası. 

Göz almasının quruluşu. Görmə analizatorunun aparıcı 

yolu. Gözün köməkçi (əlavə) aparatı. Görmə orqanının 

inkişafı, yaş xüsusiyyətləri, anomaliyaları, innervasiya və 

vaskulyarizasiyası. 

Dəhliz-ilbiz orqanının quruluşu. Eşitmə analizatorunun 

aparıcı yolu. Müvazinət analizatorunun aparıcı yolu. Dəhlizilbiz 

orqanının inkişafı, yaş xüsusiyyətləri, anomaliyaları, 

innervasiya və vaskulyarizasiyası. 

Dad orqanının quruluşu. Dad soğanağının quruluşu və 

forması. Dad impulslarının daşınma yolları. Dad orqanının 

yaş xüsusiyyətləri, innervasiyası və vaskulyarizasiyası. 

Dərinin quruluşu və çəkisi. Dərinin funksiyaları. Dəri 

törəmələri. Dəri duyğusu orqanı. Ümumi hissiyatın aparıcı 

yolları. Üçlü sinir. Onurğa beyni-qabıq yolu. 

ƏDƏBİYYAT 

1. K.Ə. Balakişiyev, V.B.Şadlinski, Ş.Q.Vəliyev və b. 

İnsanın normal anatomiyası. I cild. – Bakı: “Təbib” , 

1997, 414s. 

2. K.Ə. Balakişiyev, V.B.Şadlinski, Ş.İ.İbarhimov və b. 

İnsanın normal anatomiyası. II cild. – Bakı: “Təbib” , 

1998, 500s. 

3. K.Ə.Balakişiyev, V.B.Şadlinski, Ş.Q.Vəliyev və b. 

İnsanın normal anatomiyası. III cild. – Bakı: “Təbib” , 

1998, 352s. 

4. G.Ş.Hacıyev, V.B.Şadlinski, Ş.Q.Vəliyev, 

M.Q.Allahverdiyev, A.B.İsayev. “İnsan anatomiyası”. 

II nəşr. – Bakı: “Səda” , 2004, 395 s. 

5. V.B.Şadlinski, Ş.İ.Qasımov, N.T.Mövsümov. İnsan 

anatomiyası atlası. – Bakı: “Müəllim”, 2007, 524 s. 

6. V.B.Şadlinski, M.Q.Allahverdiyev, A.B.İsayev İnsan 

anatomiyası. – Bakı: Təknur, 2009, 464s. 


anatomiyası”. I cild, (II nəşr). – Bakı: “Müəllim”, 

2010, 390s. 


anatomiyası. II cild, (II nəşr). – Bakı, “Müəllim”, 

2010, 336s. 

9. V.B.Şadlinski, A.B.İsayev, E.Ə.Xıdırov. İnsanın 

anatomiyası. I nəşr. – Bakı: “Səda”, 2007, 434s. 

10. Anatomik terminologiya / prof. V.B. Şadlinskinin 

redaktəsi ilə. – Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2009, 

280 s. 

11. В.Б.Шадлинский, М.Р.Cапин, Н.Т Мовсумов. 

Анатомия человека. I том. – Баку: “Муаллим”, 

2009, 542 с. 

12. В.Б.Шадлинский, М.Р.Cапин, Н.Т. Мовсумов. 

Анатомия человека. II том. – Баку: “Муаллим”, 

2005, 584 с.


İnsan fiziologiyası 

Fiziologiyanın ümumi qanunauyğunluqları və əsas 

fizioloji anlayışlar 

Həyat fəaliyyətinin əsasları. Bioloji reaksiyalar. 

Orqanizmdə funksiyaların tənzim mezanizmləri. Öz-özünü 

tənzim haqqında anlayış. Тənzim mexanizmində qayıdan 

mənfi əks əlaqə prinsipi. 

Reseptorlar haqqında anlayış, təsnifatı, əsas 

xüsusiyyətləri, oyanma mexanizmi, funksional labillik. 

Birincili və ikincili reseptorlar. Reseptor və generator 

potensialın başvermə mexanizmi. 

Tam orqanizmin qurulmasının ümumi prinsipləri. 

Korrelyasiya, tənzim, reflektor reaksiyalar, özünütəşkil və 

özünütənzim prosesləri. Fizioloji sistem nəzəriyyəsi 

haqqında anlayış. Funksional sistem. Orqanizmin daxili 

mühit sabitliyinin özünütənzim prinsipi. 

Oyanan toxumaların ümumi fiziologiyası 

Oyanan toxumaların xüsusiyyətləri. Membran 

potensialının mənşəyi. Membranın ion kanalları, onların 

təsnifatı hüceyrənin ion qradientləri, onların mexanizmləri. 

Lokal cavab. Fəaliyyət potensialı, onun fazaları və mənşəyi. 

İz potensialının mənşəyi və təbiəti. Refrakterlik və onun 

səbəbləri. 

Oyanıcılığın göstəriciləri - qıcıq qapısı, reobaza və 

xronaksiya. Funksional labillik. Parabioz. Sabit cərəyanın 

toxumaya təsir xüsusiyyətləri. Qütb qanunu. Fizioloji 

elektroton. Katodik depressiya. Bu qanunların kliniki 

praktikada tətbiqi. 

Əzələlərin fiziologiyası 

Skelet əzələlərinin morfofizioloji xüsusiyyətləri. Əzələ 

təqəllüsünün mexanizmi haqqında müasir nəzəriyyə. Əzələ 

təqəllüsünün növləri. Tək təqəllüs, onun fazaları. Tetanik 

təqəllüs və onun mexanizmi. Əzələnin gücü və işi. 

Dinamometriya. Orta yük qanunu. Yorulma hadisəsi. Hərəki 

vahidlər. Əzələ tonusunun afferent tənzimi. 

Saya əzələlərin morfofizioloji xüsusiyyətləri. Saya 

əzələlərin hüceyrə strukturunun, oyanıcılığının, 

keçiriciliyinin və təqəllüsünün spesifik xüsusiyyətləri. Saya 

əzələlərin ürək əzələsi ilə oxşar və fərqli cəhətləri. 

Sinir hüceyrələrinin fiziologiyası 

Neyron sinir sisteminin funksional vahidi kimi. Sinir 

liflərinin morfofizioloji xüsusiyyətləri. Sinir impulslarının 

mielinli və mielinsiz sinir liflərində nəql olunması 

mexanizmi. Sinirin yorulmazlığı. 

Sinir dəstəsinin fəaliyyət potensialının tərkibi və sinir 

liflərinin təsnifatı. “A”, “B”, və “C” qrup liflərinin 


Oyanmanın sinirdən əzələyə nəql olunma mexanizmi. 

Sinapsların quruluşu və təsnifatı. Sinapslarda oyanmanın 

ötürülmə mexanizmi. Fiziki (elektrik) və kimyəvi 

nəzəriyyələr. Mediatorlar, onların sintezi, sekresiyası, sinaps 

boşluğuna keçməsi və postsinaptik membran reseptorları ilə 

qarşılıqlı təsiri. Oyanmanın nəql olmasında xolinesterazanın 

rolu. Sinir-əzələ sinapslarına kurarenin təsiri. 

N.E.Vvedenskiyə görə pessimum ləngimə. Sinir sisteminin 

trofiki funksiyası. 

Mərkəzi sinir sisteminin (MSS) ümumi fiziologiyası 

Mərkəzi sinir sisteminin orqanizmin ineqrativ 

uyğunlaşma fəaliyyətində rolu. Neyron, neyronların təsnifatı. 

MSS-də sinaptik ötürmələrin xüsusiyyətləri. MSS 

fəaliyyətinin tədqiqat üsulları. 

Sinir sistemi fəaliyyətinin reflektor prinsipi. Sinir 

mərkəzləri haqqında anlayış. Sinir mərkəzlərinin 

xüsusiyyətləri. Reflektoru proseslərin koordinasiyası. 

Qayıdan əlaqə prinsipi.MSS-də ləngimə və onun növləri. 

Mərkəzi sinir sisteminin xüsusi fiziologiyası 

Onurğa beyni. Hərəkət aparatının və vegetativ fəaliyyətin 

tənzim prosesində rolu. Onurğa beyninin reflektor mərkəzləri 

və nəqledici yolları. 

Uzunsov beyin və Varoli körpüsü. Onların reflektor və 

inteqrativ fəaliyyəti. 

Orta beynin reflektor və inteqrativ fəaliyyəti. Retikulyar 

formasiyanın struktur və fizioloji xüsusiyyətləri. Orqanizmin 

reflektor fəaliyyətinə onun enən və qalxan təsirləri. Sensor 

informasiyaların hazırlanmasında, ayıqlıq və yuxu 

proseslərində, mərkəzi sinir sisteminin inteqrativ 

fəaliyyətində retikulyar formasiyanın rolu. 

Beyincik. Beyinciyin hərəki fəaliyyətə korreksiyaedici və 

stabilləşdirici təsiri. Beyinciyin hissəvi və tam çıxarılmasının 

nəticələri. Vegetativ funksiyaların tənzimində və MSS-nin 

inteqrativ fəaliyyətində beyinciyin rolu. 

Ara beyin. Görmə qabarlarının spesifik və qeyri–spesifik 

nüvələrinin funksional xüsusiyyətləri. Hipotalamus somatik, 

vegetativ və endokrin funksiyaların inteqrasiyasını təmin 

edən ali qabıqaltı mərkəz kimi. 

Limbik sistem növ və fərdin saxlanılmasına yönəldilmiş 

funksiyaları təmin edən struktur kompleks kimi. Vegetativ 

funksiyaların öz-özünü tənzimində və beynin inteqrativ 

fəaliyyətində limbik sistemin ayrı-ayrı strukturlarının rolu. 

Qabıqaltı nüvələr. Solğun şar və zolaqlı cismin fəaliyyəti. 

Quyruqlu nüvənin beyin qabığı ilə ikitərəfli əlaqəsi və onun 

əhəmiyyəti. 

Beyin yarımkürələrı qabığının morfofizioloji xüsusiyyətləri. 

Orqanizmin sistem fəaliyyətinin formalaşmasında 

onun rolu. Hematoensefalik baryer və onun əhəmiyyəti. 

Vegetativ funksiyaların sinir tənzimi 

Vegetativ sinir sisteminin struktur-funksional 

xüsusiyyətləri. Mərkəzi və periferik strukturlarının qarşılıqlı 

münasibətləri. Vegetativ sinir sisteminin simpatik, 

parasimpatik və metasimpatik şöbələri. Vegetativ sinir 

liflərinin morfofizioloji xüsusiyyətləri. Simpatik və 

parasimpatik sinirlərin fəaliyyətində antaqonizm və 

sinergizm prinsipləri. Vegetativ sinir sisteminin ayrı-ayrı 

şöbələrində oyanmanın nəql olunma xüsusiyyətləri. 

Vegetativ sinir sisteminin mediatorları. Adrenergik və 

xolinergik liflər. Vegetativ funksiyaların tənzimində beyin 

yarımkürələri qabığının, hipotalamusun, beyinciyin və limbiq 

sistemin rolu. Ümumi davranış aktlarının formalaşmasında 

vegetativ sinir sisteminin iştirakı. 

Qan sisteminin fiziologiyası 

Orqanizmin daxili mühiti haqqında anlayış. Q.F.Lanqın 

qan sistemi haqqında təlimı. Qanın əsas funksiyaları və 

fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri. Qan analizinin klinik üsulları. 

Qanın miqdarı və tərkibi. Qanın əsas fizioloji konstantları və 

onların əsas tənzim mexanizmləri. Orqanizm üçün osmotik 

təzyiqin və qanın turşu-qələvi müvazinətinin sabitliyini 

tənzim edən funksional sistemlər. 

Eritrositlər. Hemoqlobinin quruluşu, xüsusiyyətləri və 

onun birləşmələri. Spektral analiz. Hemoqlobinin miqdarı. 

Rəng göstəricisinin hesablanması. Eritrositlərin çökmə sürəti 

(EÇS). Hemoliz, onun növləri. 

Leykositlər. Leykositoz və leykopeniya haqqında anlayış. 

Leykositar formula. Leykositlərin müxtılif növlərinin 

funksiyası. İmmunitet və immun cisimciklər. 

7


Trombositlər, quruluşu, miqdarı funksiyaları. Hemostaz. 

Qanın laxtalanma prosesinin əhəmiyyəti. Fibrinoliz. Qanın 

laxtalanmasını sürətləndirən və ləngidən amillər. 

Qan qrupları haqqında təlim. Qanköçürmənin fizioloji 

əsasları. Rezus amili. 

Qanın həcminin və formalı elementlərinin miqdarını sabit 

saxlayan funksional sistem. 

Ürək fəaliyyətinin fiziologiyası 

Qan dövranının əhəmiyyəti. Böyük və kiçik qan dövranı. 

Embrional inkişaf dövründə (döldə) qan dövranınin 


Ürəyin quruluşu və əhəmiyyəti. Ürək döyünməsinin 

fazaları. Ürək əzələsinin spesifik fizioloji xüsusiyyətləri. 

Ürəyin sistolik və dəqiqəlik həcmi. Müxtəlif amillərin ürəyin 

sistolik həcminə təsiri. Ürək fəaliyyətinin tədqiqat üsulları, 

ürək tonlarının dinlənilməsi və qeydi (fonokardioqrafiya), 

elektrokardioqrafiya (EKQ) və s. 

Damar sisteminin fiziologiyası 

Qan damarlarının funksional təsnifatı. Hemodinamikanın 

əsas qanunları. Qan təzyiqi (arterial və venoz təzyiqlər). 

Eksperimentdə və klinikada qan təzyiqini ölçmək və qeyd 

etmək üsulları. Qan təzyiqinə təsir edən amillər. Qan dövranı 

sisteminin müxtəlif şöbələrində qanaxmanın həcmi və xətti 

sürəti. Arterial nəbz. Sfiqmoqrafiya. Venoz nəbz. 

Fleboqrafiya. Miokardda və ağciyərlərdə qan dövranının 

xüsusiyyətləri. Qanın depolaşması. 

Qan-damar fəaliyyətinin sinir və humoral tənzimi. Ürək 

damar fəaliyyətinin sabitliyini tənzim edən funksional 

sistem. 

Limfa dövranı. Limfanın əmələ gəlməsi. Limfanın 

hərəkət mexanizmi. 

Tənəffüs sisteminin fiziologiyası 

Tənəffüs prosesinin əsas mərhələləri. Nəfəsalma və 

nəfəsvermə aktlarının mexanizmi. Pnevmotoraks zamanı 

tənəffüs pozuntularının mexanizmi. Ağciyərlərin 

elastikliyinə surfaktant və toxuma amillərinin təsir 

xüsusiyyətləri. Ağciyərlərin ventlyasiyası. Ağciyərlərin orta 

həyati tutumu və dəqiqəlik ventlyasiya. Ventlyasiya əmsalı. 

Nəfəsalma, nəfəsvermə alveol havalarının tərkibi. Alveol 

havasının tərkibinin nisbi sabitliyi. Arterial və venoz qanda 

oksigen və karbon qazının daşınması. Qan və toxumalar 

arasında qazlar mübadiləsi. 

Tənəffüsün tənzimi. Tənəffüsün tənzimində hipotalamus, 

limbik sistem və beyin yarımkürələri qabığının əhəmiyyəti. 

Tənəffüsün müdafiə refleksləri. 

Aşağı və yüksək təzyiq şəraitində tənəffüs. Süni tənəffüs. 

Yeni doğulmuş uşağın ilk nəfəsalma aktının yaranma 

mexanizmi. 

Orqanizmdə normal maddələr mübadiləsini təmin etmək 

üçün qanın qaz tərkibinin sabitliyini saxlayan funksional 

sistem. 

Həzm sisteminin fiziologiyası. 

Ağız boşluğunda həzm. 

Tüpürcəyin tərkibi və xassələri. Tüpürcək ifrazının 

tənzimi. Udma aktı. 

Mədədə həzm. Mədə şirəsi ifrazının öyrənilməsi. Mədə 

şirəsinin tərkibi və xüsusiyyətləri. Mədə şirəsi ifrazının 

fazaları. Mədə sekresiyasının tənzim mexanizmi. Qusma 

refleksinin mexanizmi və fizioloji rolu. 

Qidanın mədədən onikibarmaq bağırsağa keçməsi 

mexanizmi, pilorik qapanma refleksi. onikibarmaq 

bağırsaqda həzm. Mədəaltı vəzin şirəsi, onun tərkibi və 

xüsusiyyətləri. Pankreas şirəsi ifrazının tənzimi. Öd, ödün 

yaranması və həzmdə iştirakı. 

Acı və qalça bağırsaqlarda həzm. Bağırsağın hərəki və 

sekretor fəaliyyətinin eksperimentdə və klinikada tədqiqi 

üsulları. Bağırsaq şirəsinin tərkibi və xüsusiyyətləri. Nazik 

bağırsaqların fəaliyyətinin tənzimi. 

Müxtəlif maddələrin həzm kanalının ayrı-ayrı şöbələrində 

sorulma mexanizmi. Sorulma prosesinin tənzimi. 

Yoğun bağırsaqlarda həzm. Yoğun bağırsaq şirəsinin 

tərkibi və əhəmiyyəti. Bağırsaq mikroflorasının həzmdə rolu. 

Yoğun bağırsaqda sorulma prosesinin mexanizmi və 

xüsusiyyətləri. Defekasiya aktı. 

Qida motivasiyası. Aclıq və toxluq hissiyyatının 

formalaşmasında hipotalamusun, limbik sistemin və 

retikulyar formasiyanın rolu. Qanda qida maddələrinin 

sabitliyini təmin edən funksional sistem. 

Maddələr və enerji mübadiləsi. Qidalanma 

Qida maddələrinin plastik və energetik rolu. Azot balansı. 

Orqanizmdə qida maddələri mübadiləsinin tənzimi. Su və 

duz mübadiləsinin tənzimi. Vitaminlər və onların 

orqanizmdə əhəmiyyəti. Orqanizmin enerji balansı. Enerjinin 

əmələ gəlməsi və sərf olunmasının hesablanması. Tənəffüs 

əmsalı. Əsas mübadilə. Müxtəlif yaşlarda və müxtəlif növ 

əmək fəaliyyətində orqanizmin enerji sərfi. Qidalanmanın 

fizioloji norması. 

Hərarətin tənzimi. Poykilo, homo və heterotermiya. İnsan 

bədəninin hərarəti və sutkalıq dəyişməsi. Hərarət tənziminin 

mərkəzi və periferik mexanizmləri. Termoreseptorlar. Xarici 

mühit temperaturunun dəyişilməsi zamanı bədən hərarətinin 

sabitliyini təmin edən funksional sistem. 

İfrazat sisteminin fiziologiyası 

İfrazat üzvlərinin homeostazın saxlanılmasında rolu. 

Böyrəklərin morfofizioloji xüsusiyyətləri. Sidiyin əmələ 

gəlmə mexanizmi. İlk sidiyin tərkibi. Qapı və qeyri qapı 

maddələrinin reabsorbsiyası, mexanizmi və tənzimi. 

Kanalcıqlarda sekresiya prosesi. Son sidik və tərkibi. Sidiyin 

əmələ gəlməsinin sinir və humoral tənzimi. Süni böyrək və 

onun klinikada tətbiqi. Böyrək fəaliyyətinin klinik-fizioloji 

tədqiqat üsulları. Sidik ixracının mexanizmi. 

Sidiyin orqanizmdən xaric olmasını təmin edən 

funksional sistem. 

Dəri ifrağat üzvü kimi. Piy və tər vəzləri, onların 

fəaliyyətinin tənzimi. Tər ifrazının tədqiqi. Süd ifrazının 

tənzimi. 

Daxili sekresiya vəzlərinin fiziologiyası 

Hormonların ümumi xüsusiyyətləri. Daxili sekresiya 

vəzləri fəaliyyətində öz-özünü tənzim prinsipləri. Daxili 

sekresiya vəzləri fəaliyyətinin öyrənilmə üsulları. 

Orqanizmin inteqrativ uyğunlaşma fəaliyyətində endokrin 

sistemin iştirakı. 

Qalxanabənzər və qalxanabənzər ətraf vəzlərin 

hormonları. Mədəaltı vəzin daxili sekretor fəaliyyəti. 

Mədəaltı vəzi hormonlarının karbohidrat, zülal və lipid 

mübadiləsində rolu. Böyrəküstü vəzlərin beyin və qabıq 

maddəsinin hormonları. Böyrəküstü vəzlərin fəaliyyətinin 

tənzimi. Cinsiyyət hormonları və onların əhəmiyyəti. Timus 

vəzi və onun funksiyaları. Hipofizin ön, orta və arxa 

paylarının ifraz etdiyi hormonlar. 

Hipotalamo-hipofizar sistem. Endokrin sistemin 

tənzimində hipotalamo-hipofizar sistemin iştirakı. 

Epifiz. Hormonları və onların funksiyaları. 

Analizatorlar (sensor sistem). 

Duyğu üzvləri haqqında anlayış. Aferentasiyanın 

müxtəlif növlərinin orqanizmin funksional sistemlərinin


formalaşmasında rolu. 

Analizatorların müxtəlif şöbələri. Reseptorların əsas 

xüsusiyyətləri. Spesifik və qeyri-spesifik yollar. 

Analizatorların müxtəlif şöbələrində informasiyaların 

kodlaşdırılması. Beyin qabığının hissi sahələri. 

Analizatorların ümumi xüsusiyyətləri. Veber-Fexner qanunu. 

Ağrının bioloji əhəmiyyəti. Proyeksiya edən ağrılar. 

Nosiseptiv və antinosiseptiv sistemlər haqqında müasir 

təsəvvür. 

Taktil, termiki hissiyyat analizatorları. Reseptor, 

nəqledici və mərkəzi şöbələrinin xüsusiyyətləri. 

Hərəki analizator. Fəzada bədənin vəziyyətinin 

qavranılması və təyin edilməsi prosesində və orqanizmin 

hərəkətinin formalaşmasında rolu. 

Qoxu və dad analizatorları. Reseptor, nəqledici və 

mərkəzi şöbələri. Qoxu hissiyyatı haqqında müasir təsəvvür. 

Dad reseptorlarının dad hissiyyatının qəbul edilməsində 

spesifik xüsusiyyətləri. 

İnteroseptiv analizator. Homeostazın saxlanılmasında 

rolu. 

Görmə analizatoru. Gözün optik sistemi və reseptor 

aparatı. Rəngli görmə haqqında müasir təsəvvür. Torlu 

qişada elektrik hadisələri. Elektroretinoqrafiya. Görmə itiliyi. 

Görmə sahəsi. Refraksiya və onun anomaliyaları. 

Akkomadasiya. Bəbək refleksi. Adaptasiya. Binokulyar 

görmə. 

Eşitmə analizatoru. Səslərin qavranılma nəzəriyyəsi 

(Q.Helmhols, Bekeşi və başqaları). Binoural eşitmə. 

Ali sinir fəaliyyəti 

İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimi. Beyin 

yarımkürələri qabığının şərti reflektor fəaliyyəti. Şərti və 

şərtsiz reflekslər arasındakı fərqlər. Şərti reflekslərin 

yaranması və icra olunmasındakı qanunauyğunluqlar və 

şərtlər. Şərti və şərtsiz reflekslərin komponentləri. Onların 

təsnifatı, şərti reflekslərin öyrənilmə üsulları. II, III və ali 

dərəcəli şərti reflekslər. Müvəqqəti əlaqələrin əmələ gəlməsi 

mexanizmi və strukturu. Beyin qabığı fəaliyyətində xarici 

(şərtsiz) və daxili (şərti) ləngimə. Beyin yarımkürələri 

qabığının işində sistemlik. Dinamiki stereotip və onun 

fizioloji mahiyyəti. Ali sinir fəaliyyətinin tipləri. Nitq, 

funksiyaları. I və II siqnal sistemləri haqqında təlim 

(İ.P.Pavlov). 

İnsanda nitqin inkişafı ilə əlaqədar böyük yarımkürələr 

qabığında funksional assimmetriya. Ali psixiki fəaliyyətin 

yaş xüsusiyyətləri. 

Orqanizmin inteqrativ fəaliyyəti 

İnsanın psixi funksiyalarının fizioloji əsasları. İnsanın 

psixi fəaliyyətinin şəxsi xüsusiyyətləri. Psixi funksiyaların 

fizioloji tədqiqat üsulları. Davranış aktının sistem 

arxitekturası (P.K.Anoxin). 

Motivasiyalar və emosiyalar. Motivasiyaların təsnifatı. 

Motivasiyaların mərkəzi mexanizmləri haqqında 

nəzəriyyələr. Dominant motivasiya. Şəxsiyyətin 

formalaşmasında motivasiyaların rolu. Emosiyaların fizioloji 

əsasları və sistem mexanizmləri haqqında nəzəriyyələr. 

Davranışın formalaşmasında emosiyaların rolu. Emosiyaların 

tibbi aspektləri və emosional stres. 

Diqqətin fizioloji mexanizmini aydınlaşdırmaqda 

İ.P.Pavlovun və A.Uxtomskinin elmi işlərinin əhəmiyyəti. 

İnsanın qavrama prosesinin xüsusiyyətləri haqqında müasir 

təsəvvürlər. Yaddaş. Yaddaşın növləri və mexanizmi. 

İnsanda mücərrəd təfəkkürün inkişafı. Təsviri və şıfahi 

təfəkkür. 

İnsanın əmək fəaliyyəti. İşləyən insanın vəziyyətinin 

sistem təhlili və uzunmüddətli qiymətləndirilməsi 

(monitorinq). Dərmansız reabilitasiya. Təlqin, özünütəlqin, 

psixoterapiya. 

Yuxuun fiziologiyası 

Yuxunun bioloji əhəmiyyəti. Yuxunun növləri və 

fazaları. Sürətli və ləng yuxu (İ.P.Pavlov). Yuxunun 

mexanizmi haqqında nəzəriyyələr (İ.P.Pavlov, Qess, 

P.K.Anoxin və b). Yuxunun mexanizmində bioloji fəal 

maddələrin rolu. Yuxuyabənzər vəziyyətlər. Röya və 

hipnotik vəziyyətin fizioloji əsasları. Yuxuğörmənin 

mexanizmi və əhəmiyyəti. Hipnozun tibbi aspektləri. Narkoz 

yuxusu, onun mexanizmi. 

Tənasül funksiyaları 

Tənasül funksiyalarının ümumi xüsusiyyətləri. Cinsi 

inkişafın müxtəlif yaş dövrləri. Cinsiyyət vəzlərinin endokrin 

fəaliyyətinin tənzimi. Qadın və kişi cinsi hormonları. Cinsi 

əlamətlərin formalaşmasında onların rolu. Qadın 

orqanizminin hormonal xüsusiyyətləri. Aybaşı dövriyyəsi 

(menstruasiya). Kişi orqanizminin hormonal xüsusiyyətləri. 

Cinsi həvəsin yaranmasının sistem mexanizmləri. Cinsi 

funksiyaların neyroendokrin mexanizmləri. Cinsi hüceyrələr. 

Onların inkişafı və əhəmiyyəti. Yumurta hüceyrənin 

mayalanması və ziqotun inplantasiyası. Normal hamiləliyin 

gedişi və inkişafı. 

ƏDƏBİYYAT 

1. A.M. Məmmədov, K.V. Sudakov. Normal fiziologiya. 

– Bakı, 2011. 

2. F.İ. Cəfərov. İnsan fiziоlogiyası. I, II cild. – Bakı, 

2006. 

3. Физиология человека. Под ред. В.М. Покровского 

и Г.Ф. Коротько. 1, 2 т. – М.: Медицина. 2003. 

4. К.В. Судаков. Нормальная физиология. – Москва, 

2006, 2010. 

5. Физиология человека. Атлас динамических схем. 

Под ред. акад.РАМН К.В. Судакова. – Москва, 

2009. 

6. Физиология. Основы и функциональные системы. 

Курс лекций. Под ред. К.В. Судакова. – Москва, 

2000. 

9


Patoloji anatomiya 

Patoloji anatomiyanın tədqiqat üsulları 

Autopsiya. Meyitlərin patoloji-anatomik müayinəsi 

(təşrih) qaydaları, üsulları. Meyitlərdə aparılan kəsiklərin 

növləri. Azərbaycan Respublikasında patoloji-anatomik 

xidmətin təşkili, strukturu və fəaliyyəti. Patoloji-anatomik 

müayinə protokolunun quruluşu, tərtibi qaydaları. Autopsiya 

materiallarının klinik-anatomik analizi. Biopsiya. Həyati 

histoloji və sitoloji müayinə üsulları. Biopsiya materiallarının 

götürülməsi, qablaşdırılması və patoloji-anatomik şöbələrə 

göndərilməsi qaydaları. Biopsiyaların təsnifat prinsipləri, 

növləri. 

Hüceyrə patologiyası. Zədələnmə (alterasiya). Hüceyrə 

və toxuma zədələnmələri. Məzmunu, səbəbləri, mexanizmi, 

növləri, morfologiyası. Hüceyrədaxili ultrastruktur orqanellərdə 

baş verən patologiyalar. 

Distrofiya (degenerasiya) 

Səbəbləri, morfogenetik mexanizmləri. Növləri. 

Parenximatoz zülal, piy və karbohidrat distrofiyaları. 

Səbəbləri, patogenezi, morfogenezi, makro- və mikroskopik 

morfologiyası. Mezenximal (stromal-damar) zülal, piy və 

karbohidrat distrofiyalar, növləri. Toxumalarda lipidlərin və 

lifli strukturların mikroskopik təyini üsulları. Amiloidoz, patogenezi, 

morfogenezi, klinik-morfoloji formaları, 

biokimyəvi təsnifatı. Amiloid maddəsinin makroskopik və 

mikroskopik təyini üsulları. Qarışıq distrofiyalar. Təsnifatı. 

Xromoproteidlər, mübadilə pozğunluqları. Hemoqlobinogen, 

proteinogen və lipidogen piqmentlər. Fizioloji və patoloji 

hemoqlobinogen piqmentlər. Ümumi və yerli hemosiderozlar. 

Hemoxromatoz. Sarılıqlar. Lipofussinoz. Nükleoproteid 

mübadilə pozğunluqları. Mineral mübadilə pozğunluqları. 

Kalsinozlar. Mis mübadiləsi pozğunluqları. Daş xəstəliyi. 

Hüceyrə ölümü. Ölüm. Nekroz 

Məzmunu, etiologiyası, mərhələləri, morfologiyası. 

Etioloji təsnifatı. Klinik-morfoloji formaları. İnfarktın 

növləri, patogenezi və morfogenezi. Apoptoz, məzmunu, 

morfologiyası. Ölüm. Təsnifat prinsipləri, növləri. Erkən və 

gecikmiş ölüm əlamətləri. 

Qan və limfa dövranı pozğunluqları 

Təsnifatı. Arterial və venoz doluqanlılıqlar. Səbəbləri. 

Təsnifatı, növləri. Ümumi venoz hiperemiyalar zamanı ayrıayrı 

üzv və toxumalarda baş verən morfoloji dəyişikliklər. 

Nəticələri. Portal hipertenziya. Anemiya, növləri. Tromboz. 

Damardaxili yayılmış laxtalanma sindromu (DYL-sindrom). 

Emboliyalar. Trombemboliya. Piy, hava, qaz, toxuma, 

mikrob, yad cisim, dölyanı maye emboliyaları. Qanaxma. 

Təsnifatı, növləri. Staz, patogenezi, nəticəsi. Plazmorragiya. 

Səbəbləri. Morfologiyası. Şok. Etio-patogenez. 

Morfologiyası. Tanatogenez. Limfa dövranı pozğunluqları, 

təsnifatı. Morfoloji xarakteristikası. Hüceyrədaxili və 

hüceyrədən kənar mayelərin həcmi. Osmotik və onkotik 

təzyiqlər. Transsudat. Daxili üzv və toxumaların ödemi. 

Limfostaz. 

İltihab 

Təyini, əlamətləri, terminologiya. Etiologiyası, 

patogenezi, morfogenezi, morfologiyası. İltihab mediatorları. 

Tam və natamam faqositozlar. Alterasiya, ekssudasiya və 

proliferasiya mərhələləri. İltihabın təsnifatı və növləri. 

Kəskin və xroniki iltihablar. Ekssudativ iltihablar. Təsnifatı, 

növləri. Proliferativ iltihab. Növləri. Səbəbləri. Xarakterik 

kliniki-morfoloji xüsusiyyətləri. Qranulomatoz iltihablar və 

xəstəliklər. Spesifik iltihablar (vərəm, cüzam, sifilis, 

skleroma və saqqo). 

İmmun-patoloji proseslər 

İmmun sistem, limfoid toxumalar. Qeyri-spesifik və 

spesifik immunitet. Humoral və hüceyrə tipli immun 

reaksiyalar, mexanizmləri. Timusun fizioloji və aksidental 

involyusiyaları. İmmun sistemin patoloji vəziyyətləri. 

Timusun hiperplaziya və hipoplaziyası. Hiperhəssaslıq 

reaksiyaları. Tipləri. Klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. 

Tolerantlıq barədə anlayış. Autoimmun xəstəliklər. 

İmmunçatışmazlıq sindromları. Təsnifatı. Növləri. 

Anadangəlmə və qazanılmış immun çatışmazlıq sindromları. 

Təsnifatı, növləri. 

Kompensator-uyğunlaşma prosesləri 

Kompensasiya və uyğunlaşmanın ümumbioloji və tibbi 

əhəmiyyəti. Növləri. Regenerasiya. Regenerasiyanın hüceyrə 

və hüceyrədaxili formaları. Fizioloji, reparativ və patoloji 

regenerasiyalar. Metaplaziya, displaziya. Hipertrofiya və 

hiperplaziya. Atrofiya. Orqanizasiya. Skleroz və sirroz. 

Yaraların sağalması, növləri, morfogenezi. Qranulyasiya 

toxuması. 

Şişlər 

Etiologiyası, morfogenezi və histogenezi. Şişlərin 

quruluşu, şiş hüceyrələrinin xüsusiyyətləri. Atipizm, növləri. 

Anaplaziya və kataplaziya. Şişlərin böyümə üsulları. Şişlərin 

təsnifat prinsipləri, növləri. Xoş xassəli və bəd xassəli şişlər. 

Bədxassəliliyin kriteriyaları. ″Yerində xərçəng″. 

Metastazvermə, residivvermə, orqanizmə ümumi və yerli 

təsirlər. Şiş toxumalarında ikincili dəyişikliklər. Şişönü 

(prekanserogen) xəstəliklər və dəyişikliklər. Şiş prosesi və 

immun sistem. Şişlərin müasir nomenklaturası. Şişlərin 

diaqnostikası. Onkomorfologiya. 

Epitel toxumasının şişləri. Xarakterik xüsusiyyətləri. 

Epitel toxumasının xoş xassəli və bəd xassəli şişləri 

(xərçəng), növləri. Mezenximal toxumalardan inkişaf edən 

şişlər. Ümumi məlumat, xarakterik xüsusiyyətləri. 

Sarkomalar, növləri. Birləşdirici toxumanın, piy 

toxumasının, saya və eninəzolaqlı əzələ toxumalarının, qan 

damarlarının və limfa damarlarının, fassiya və sinovial 

toxumaların xoş xassəli və bəd xassəli şişləri. Növləri. 

Morfoloji xüsusiyyətləri. Melanin əmələ gətirən toxumanın 

şişəbənzər törəmələri (nevuslar) və həqiqi şişi (melanoma). 

Qan sistemi xəstəlikləri 

Qan sisteminin şişləri. Ümumi məlumat. Təsnifatı. 

Kəskin və xroniki leykozlar, limfomalar. Ümumi məlumat, 

etio-patogenez, morfologiyaları. Təsnifatı, formaları. 

Anemiyalar. Etiologiya, morfogenez. Növləri. Kəskin və 

xroniki anemiyalar; posthemorragik, dishemopoetik və 

hemolitik anemiyalar. Etio-patogenez, morfologiya. Növləri. 

Talassemiya xəstəliyi. 

Xüsusi patologiya. Ümumi hissə 

Xəstəlik, etiologiya, patogenez, sindromologiya. 

Nozologiya. Diaqnoz haqqında təlim. Əsas xəstəlik, rəqabətedici 

xəstəliklər, birləşmiş xəstəliklər, fon xəstəliyi, yanaşı 

xəstəlik, ağırlaşmalar, ölümün bilavasitə səbəbi barədə 

məlumat. Tanatogenez. Diaqnozların qurulması prinsipləri. 

Klinik və patoloji-anatomik diaqnozlar arasındakı 

uyğunsuzluqlar, səbəbləri və kateqoriyaları. Diaqnostik 

səhvlərin obyektiv və subyektiv səbəbləri. Terapiyanın 

patologiyası – yatrogeniya, səbəbləri, növləri. Reanimasion 

patologiya. Xəstəliklərin patomorfozu. Xəstəliklərin 

beynəlxalq təsnifatı və nomenklaturası. 

Ürək-damar sistemi xəstəlikləri. Ümumi məlumat.


Endokarditlər, miokarditlər və perikarditlər. Etio-patogenez, 

morfologiyaları. Təsnifatı, növləri. Birincili və ikincili 

endokarditlər, miokarditlər. Kardiomiopatiyalar. 

Anadangəlmə və qazanılmış ürək qüsurları. Damar 

patologiyaları. Birincili və ikincili vaskulitlər. Əsas qeyriinfeksion 

vaskulitlər: gicgah arteriiti, Takayasu arteriti, 

Vegener qranulomatozu, obliterasiyaedici tromboangiit 

(Byurger xəstəliyi), Kavasaki xəstəliyi. Damar anevrizmaları. 

Təsnifatı, morfologiyası. 

Ateroskleroz. Hipertenziya (arterial hipertoniya 

xəstəliyi) 

Etio-patogenez, morfogenez, xarakterik morfoloji 

dəyişikliklər, tanatogenetik xüsusiyyətləri. Klinik-morfoloji 

formaları. Arteriosklerozlar, növləri. Aterosklerozun makroskopik 

və mikroskopik inkişaf mərhələləri. Simptomatik 

hipertoniyalar, növləri. Xoş xassəli hipertoniyanın mərhələləri. 

Bəd xassəli hipertoniya. Hipertonik krizlər, morfoloji əlamətləri. 

Ürəyin işemik xəstəliyi. Etio-patogenezi, 

morfogenezi, morfoloji xüsusiyyətləri. Təsnifatı, növləri. 

Ürəyin kəskin və xroniki işemik xəstəlikləri. Təsnifatı. 

Növləri. Morfologiyası. Klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. 

Ağırlaşmaları. 

Sinir sisteminin xəstəlikləri 

Altsqeymer xəstəliyi. Yayılmış skleroz. Amiotrofik 

skleroz. Meningitlər və ensefalitlər. Kəskin və xroniki 

serebro-vaskulyar xəstəliklər. Etio-patogenezi. Morfogenezi. 

Təsnifatı. Formaları. İnsult, formaları: işemik və hemorragik 

insultlar. Klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. Sinir sisteminin 

şişləri. Təsnifat prinsipləri. Mərkəzi və periferik sinir 

sisteminin şişləri. Təsnifatı, növləri. 

Revmatik xəstəliklər 

Xarakterik klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. Təsnifatı. 

Revmatizm, qırmızı qurd eşənəyi, revmatoidli artrit, düyünlü 

periarterit, ankilozlaşdırıcı spondilit, sklerodermiya, 

dermatomiozit, Şeqrenin quru sindromu. Etio-patogenez, 

morfogenez və klinik-morfoloji formaları, xüsusiyyətləri. 

Birləşdirici toxumanın sistem dezorqanizasiyası. Revmatik 

endokarditlər, miokarditlər və perikarditlər, vaskulitlər. 

Tənəffüs sistemi xəstəlikləri 

Kəskin və xroniki bronxitlər. Bronxoektaziya xəstəliyi. 

Pnevmosklerozlar. Kəskin və xroniki pnevmoniyalar. 

Təsnifatı, növləri. Krupoz pnevmoniya və ocaqlı pnevmoniya 

(bronxopnevmoniya). Etio-patogenezi, mərhələləri, 

morfologiyası, təsnifatı, ağırlaşmaları. Kəskin interstisial 

pnevmoniya. Ağciyərlərin kəskin və xroniki destruktiv 

prosesləri, absesləri, ağciyərin qanqrenası. Ağciyərlərin 

emfizeması. Ağciyərlərin interstisial xəstəlikləri. Plevrit. 

Pnevmotoraks və hemotoraks. Ağciyərin xərçəngi. Təsnifat 

prinsipləri, növləri, makroskopik və mikroskopik formaları. 

Peşə xəstəlikləri. Növləri. Pnevmokoniozlar. Silikoz. 

Silikatoz (azbestoz, talkoz). Metallokoniozlar (alüminoz). 

Karbokoniozlar (antrakoz). Kesson xəstəliyi (dekompressiya 

xəstəliyi). Vibrasiya xəstəliyi. Kəskin və xroniki şüa xəstəliyi 

və s. 

Həzm traktı xəstəlikləri 

Əsnək və damaq xəstəlikləri. Tonzillit. Ezofagitlər. 

Kəskin və xroniki qastritlər. Etio-patogenezi, morfogenezi, 

morfologiyası. Təsnifatı, növləri. Qastritlərin diaqnostikasında 

qastrobiopsiyaların əhəmiyyəti. Xroniki xora xəstəliyi. 

Etio-patogenezi, mərhələləri, morfologiyası. Ağırlaşmaları. 

Mədə xərçəngi. Mədənin xərçəngönü patologiyaları. Kəskin 

və xroniki enteritlər, kolitlər. Enteropatiyalar. Appendisit. 

Qeyri-spesifik xoralı kolit. Kron xəstəliyi. Kolitlərin 

11 

diaqnostikasında rektobiopsiyaların əhəmiyyəti. Kolo-rektal 

xərçəng. Peritonit. 

Qara ciyər xəstəlikləri. Öd yolları xəstəlikləri 

Hepatozlar. Təsnifatı, formaları. Qaraciyərin toksiki 

distrofiyası. Qaraciyərin diffuz piy distrofiyası. Hepatitlər. 

Virus hepatiti. Etio-patogenezi. Morfogenezi, morfologiyası. 

Klinik-morfoloji formaları. Alkoqol hepatiti. Medikamentoz 

hepatit. Qaraciyərin sirrozu. Etio-patogenezi, etioloji 

təsnifatı. Morfologiyası. Morfogenetik mərhələləri. 

Formaları. Klinik-morfoloji tipləri. Portal hipertenziya 

sindromu. Qaraciyərin xərçəngi. Xolesistit, xolangit. 

Kalkulyoz xolesistit. Öd daşı xəstəliyi. Öd kisəsinin 

xərçəngi. Baddi-Kiari sindromu. 

Böyrək xəstəlikləri 

Qlomerulopatiyalar. Təsnifatı. İltihabi 

qlomerulopatiyalar. Təsnifatı, formaları. Qlomerulonefritlər. 

Etio-patogenezi, morfogenezi. Kəskin, yarım-kəskin və 

xroniki qlomerulonefritlər. Morfologiyaları. Qeyri-iltihabi 

qlomerulopatiyalar. Lipoidli nefroz. Membranoz nefropatiya. 

Fokal-seqmentar qlomerulyar hialinoz. Tubulopatiyalar. 

Böyrəyin amiloidozu. Kəskin və xroniki tubulo-interstisial 

nefritlər. Kəskin və xroniki pielonefritlər. Böyrək daşı 

xəstəliyi (nefrolitiaz). Kəskin böyrək çatışmazlığı (nekrotik 

nefroz). Səbəbləri, patogenezi. Morfologiyası. Klinikmorfoloji 

xüsusiyyətləri. Uzunmüddətli sıxılma sindromu 

(Crush-sindrom). Xroniki böyrək çatışmazlığı. Nefroskleroz. 

Səbəbləri, patogenezi. Morfologiyası. Növləri. Birincili və 

ikincili nefrosklerozlar. Böyrək şişləri. Böyrək xərçəngi. 

Daxili cinsiyyət üzvlərinin və süd vəzlərinin 

xəstəlikləri 

Diaqnostikasında biopsiya müayinələrinin əhəmiyyəti və 

onların öyrənilməsi. Kəskin və xroniki prostatitlər. Prostat 

vəzin dishormonal hiperplaziyası (dishormonal 

prostatopatiya). Prostat vəzin xərçəngi. Xayanın xərçəngi. 

Yumurtalığın xoş xassəli və bəd xassəli şişləri. Kəskin və 

xroniki endometritlər. Uşaqlığın selikli qişasının 

dishormonal hiperplaziyası. Endoservikoz. Uşaqlıq 

boynunun leykoplagiyası. Uşaqlığın şişləri. Təsnifat 

prinsipləri. Uşaqlığın xoş xassəli şişləri. Təsnifatı, növləri. 

Xoş xassəli və bəd xassəli beçəxorlar. Xorionepitelioma. 

Uşaqlıq cisminin və boynunun prekanserogen patologiyaları, 

xərçəngləri. 

Süd vəzlərinin xəstəlikləri. Kəskin və xroniki mastitlər. 

Süd vəzlərinin xoş xassəli displaziyaları (mastopatiyalar). 

Morfologiyası. Formaları. Süd vəzlərinin xoş xassəli və bəd 

xassəli şişləri. Təsnifat prinsipləri. Süd vəzi xərçəngi. 

Formaları. 

Hamiləlik patologiyaları. Erkən və gecikmiş hestozlar 

(toksikozlar). Eklampsiyalar. Uşaqlıqdan kənar hamiləlik. 

Hamiləliyin pozulması – spontan abortlar. Abortların 

morfoloji diaqnostikası (makroskopik və mikroskopik). 

Plasentar polip. 

Daxili sekrasiya vəzlərinin xəstəlikləri 

I və II tip şəkərli diabetlər. Patogenezi. Morfologiyası. 

Diabetik angiopatiyalar. Kəskin və xroniki pankreatitlər. 

Mədəaltı vəzin xərçəngi. Zob (struma). Formaları. Etio-patogenezi, 

morfologiyası. Qalxanabənzər vəzin şişləri. 

Akromeqaliya. İtsenko-Kuşinq xəstəliyi. Serebro-hipofizar 

kaxeksiya. Hipofizin xoş xassəli və bəd xassəli şişləri. 

Addison xəstəliyi. Böyrəküstü vəzin xoş xassəli və bəd 

xassəli şişləri. 

Avitaminozlar. Sinqa. Erkən və gecikmiş raxitlər. 

Morfologiyası.


Sümük-əzələ sistemi xəstəlikləri. Osteomielit. Paratireoid 

osteomalyasiya. Osteoporoz. Osteopetroz. Fibroz displaziya. 

Pecet xəstəliyi. Sümük toxumasının və qığırdaqların xoş 

xassəli və bəd xassəli şişləri. Artritlər. Artrozlar. Proqressiv 

əzələ distrofiyası. Miasteniya. 

İnfeksion xəstəliklər (ümumi hissə) 

İnfeksion və parazitar xəstəliklər barədə ümumi məlumat. 

Törədici, giriş qapısı və infeksiyanın patogenezi. İnfeksion 

prosesin mərhələləri, nəticələri və əlamətləri. Qeyri-spesifik 

və spesifik immunitetlər. Xüsusi təhlükəli infeksiyalar 

(karantin infeksiyalar) barədə məlumat. İnfeksion 

xəstəliklərin klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. Təsnifat prinsipləri. 

İnfeksion xəstəliklər zamanı yerli və ümumi morfoloji 

dəyişikliklər. Nəticələri, ağırlaşmalar, tanatogenez. İnfeksion 

xəstəliklərdən ölmüş şəxslərin meyitlərinin patoloji-anatomik 

müayinə xüsusiyyətləri. 

Virus infeksiyaları və rikketsiozlar. Qrip. Paraqrip. 

Qızılca. Poliomielit. Su çiçəyi. Quduzluq. Sitomeqalovirus 

infeksiyası. Sadə-herpes. İİV-infeksiya. Epidemik və 

sporadik səpkili yatalaq. Etio-patogenez, klinik, morfoloji 


Bakterial infeksiyalar 

Difteriya. Skarlatina. Meninqokokk infeksiyaları. 

Göyöskürək. Qarın yatalağı. Vəba. Dizenteriya. Etiopatogenez. 

Morfogenez. Ümumi və yerli morfoloji 

dəyişikliklər. Ağırlaşmaları. Tanatogenez. 

Digər bəzi infeksiyalar: taun, qarayara, brüsellyoz, 

listerioz, sifilis, ornitoz (xlamidioz), mikoplazmoz. Etiopatogenez, 

morfogenez, morfologiyası, formaları. Ümumi və 

yerli morfoloji dəyişikliklər. Tanatogenez. İbtidailər 

tərəfindən törədilən infeksiyaların ümumi xüsusiyyətləri. 

Malyariya. Etio-patogenez, morfologiyası. Təsnifatı, növləri. 

Ağırlaşma. Tanatogenez. Toksoplazmoz. Göbələk 

xəstəliklərinin etio-patogenezi, ümumi və yerli morfoloji 

dəyişiklikləri. Helmintozlar. 

Vərəm 

Epidemiologiyası. Etio-patogenez, morfogenez. Təsnifatı. 

Formaları. İlkin vərəm: morfologiyası, nəticələri, 

proqressivləşmə variantları. Hematogen vərəm. İkincili 

vərəm. Morfogenezi. Morfologiyası. Formaları. 

Sepsis 

Ümumi məlumat. Klinik-morfoloji xüsusiyyətləri. Etiopatogenezi. 

Ümumi və yerli morfoloji dəyişikliklər. Tanatogenez. 

Təsnifat prinsipləri. Klinik-morfoloji formaları. 

Sepsisemiya və septikopiemiya. Septiki endokardit. 

Prenatal və perinatal patologiyalar 

Progenez və kimatogenez dövrlərinin əsas patologiyaları. 

Səbəbləri, patogenezi, morfoloji xarakteristikası. 

Qametopatiyalar, blastopatiyalar və embriopatiyalar. 

Anadangəlmə inkişaf qüsurları. Fetopatiyalar. Erkən və 

gecikmiş fetogenez dövrlərinin patologiyaları. Qeyriinfeksion 

fetopatiyalar. İnfeksion fetopatiyalar. Perinatal 

patologiyaların səbəbləri, patogenezi, morfogenezi, morfoloji 

xarakteristikası. Yenidoğulmuş, ölü və diridoğulmanın təyini 

üsulları. Bətndaxili ölüm, ölüdoğulmuş döl. Yetişməmiş döl, 

makroskopik əlamətləri. Həddən artıq yetişmiş döl. Perinatal 

qeyri-infeksion patologiyalar. Asfiksiya: dölün asfiksiyası, 

yenidoğulmuşun asfiksiyası. Pnevmopatiyalar. Təsnifatı. 

Növləri. Doğuş travması, səbəbləri, növləri. 

Yenidoğulmuşların hemorragik xəstəliyi. Yenidoğulmuşların 

hemolitik xəstəliyi. 

Stomatoloji xəstəliklər 

Diş ərpi. Diş daşı. Karies. Etio-patogenezi və morfo- 

genezi. Formaları. Mərhələləri. Morfoloji xüsusiyyətləri. 

Dişin qeyri-karioz zədələnmələri. Pulpada reaktiv dəyişikliklər. 

Pulpitlər. Etio-patogenezi və morfogenezi. 

Formaları. Morfologiyası. Periodontit. Parodontit və 

parodontoz. Parodontun şişəbənzər prosesləri. Stomatit, 

xeylit, qlossit. Etio-patogenez və morfogenezlər. Təsnifatı. 

Formaları. Morfologiya. Kəskin və xroniki sialoadenitlər. 

Ağız suyu daşı xəstəliyi. Ağız suyu vəzlərinin şişləri. Çənə 

sümüklərinin iltihabi xəstəlikləri. Üz-çənə nahiyəsinin şişönü 

və şişəbənzər prosesləri, kistaları. Ağız boşluğu selikli 

qişasının, üzvlərinin, ağız suyu vəzlərinin şişönü və 

şişəbənzər prosesləri, şişləri, kistaları. Çənənin kistaları, 

şişəbənzər prosesləri, odontogen və qeyri-odontogen şişləri. 

Çənə-üz skeleti və dişlərin inkişaf qüsurları. 

ƏDƏBİYYAT 

1. Ə.B.Həsənov. Patoloji anatomiya. Dərslik. – Bakı, 

2003. – 780 s. 

2. М.А.Пальцев, В.Л.Коваленко, Н.М.Аничков. 

Руководство по биопсийно-секционному курсу. 

– Москва, 2002. – 255 с. 

3. В.В.Серов, А.И.Струков. Патологическая анатомия. 

– Москва, 1993. – 687 с. 

4. V.Kumar, R.S.Cotran, S.L.Robbins. Basic Pathology. 

7-th edition. 2007.


Patoloji fiziologiya 

Ümumi nozologiya 

Xəstəlik haqqında təlim. Xəstəliyin mənşəyinin 

qnoseoloji (fəlsəfi) və tibbi aspektləri. Xəstəlik zədələnmənin 

və mühafizə-uyğunlaşma proseslərinin dialektik vəhdəti 

kimi. “Norma", “sağlamlıq” və “xəstəlik” haqqında anlayış. 

Xəstəliklərin təsnifatının prinsipləri. Patoloji reaksiya, 

patoloji proses, patoloji vəziyyət, tipik patoloji proseslər və 

xəstəlikönü vəziyyət haqqında anlayış. Xəstəliyin mərhələləri 

və nəticələri. Sanogenez. Tam və natamam sağalma, 

xəstəliyin xronik hala keçməsi, residivləri və ağırlaşmaları. 

Ölüm. Terminal vəziyyət, onun mərhələləri. Reanimasiyanın 

patofizioloji əsasları və sosial-deontoloji aspektləri. 

Orqanizmin qocalması. Qocalmanın bioloji, sosial və tibbi 

aspektləri. 

Ümumi etiologiya və ümumi patoqenez 

Ümumi etiologiya. Patologiyada determinizm prinsipi. 

Səbəb və şərait amillərinin xəstəliyin inkişaşafında rolu və 

onların dialektik qarşılıqlı münasibətləri. Xəstəliyin yaranma 

səbəbləri (daxili və xarici səbəblər). Ümumi etiologiyanın 

ekoloji aspektləri. Xəstəliyin müalicə və profilaktikasında 

etiotrop prinsip. Ümumi patogenez. Zədələnmələr, 

patogenezin başlanğıc mərhələsi kimi. Zədələnmənin 

səviyyələri: submolekulyar, molekulyar, hüceyrəaltı, 

hüceyrə, toxuma, orqan, orqanizm. Xəstəliyin patogenezində 

funksional və struktur dəyişikliklərin qarşılıqlı əlaqəsi və 

vəhdəti. Patogenezdə səbəb-nəticə münasibəti, birincili və 

ikincili zədələnmələr. Zədələnmənin lokalizasiyası və 

yayılması. Zədələnmənin yerli və ümumi təzahürləri. 

Patogenezdə əsas mərhələ və «qüsurlu dövran». Orqanizmin 

müdafiə və kompensator reaksiyaları. Sağalmanın 

mexanizmləri. Uşaq orqanizmində kompensasiya prosesləri 

və funksiyaların bərpa edilməsi xüsusiyyətləri. Diş-çənə 

aparatı və ağız boşluğu selikli qişasının xəstəliklərinin 

etiologiya və patogenezinin xüsusiyyətləri. Xəstəliyin 

müalicəsində patogenetik prinsip. 

Xarici və daxili amillərin xəstəliklərin əmələ 

gəlməsində rolu 

Fiziki, kimyəvi və bioloji xətəliktörədən amillər. Uşaq 

patologiyasının ən mühüm etioloji amilləri (travma, 

soyuqdəymə, qidalanma rejiminin pozulması, uşaq 

infeksiyaları və s.). Uşaq ölümünün azalmasında sosial 

amillərin rolu. Müasir insan patologiyasında elmi-texniki 

tərəqqinin, urbanizasiyanın və sənayenin inkişafının 

əhəmiyyəti. Xəstəliyin yeni etioloji amilləri. Emosional 

gərginliyin əhəmiyyəti. Ətraf mühitin çirklənməsinin təsiri. 

Xəstəliklərin profilaktikasında ətraf mühitin və əməyin 

mühafizə olunmasının əsas məsələləri və nailiyyətləri. 

Orqanizmin reaktivliyinin patologiyada rolu 

Orqanizmin reaktivliyi, onun növləri. Reaktivlik və 

rezistentlik. Reaktivliyi müəyyən edən amillər. İmmunoloji 

reaktivlik və qeyri-spesifik rezistentlik. Xarici və daxili 

mühit amillərinin orqanizmin reaktivliyinə təsiri. Sosial 

amillərin orqanizmin reaktivliyinə təsiri. Patoloji reaktivlik. 

Fərdi və qrup reaktivliyinin məqsədyönlü dəyişdirilməsinin 

xəstəliklərin müalicə və profilaktikasında rolu. 

İrsiyyətin və konstitusiyanın patologiyada rolu 

İrsi və anadangəlmə xəstəliklər. İrsi xəstəliklərin 

etiologiyası. Mutagen amillər. Mutagenez və mutasiyalar, 

onların növləri. İrsi patologiyanın mexanizmləri: normal irsi 

məlumatın patoloji ilə əvəz olunması, gen aparatı aktivliyinin 

13 

tənzimlənməsinin pozulması. İrsi xəstəliklərin növləri və 

onların nəsildən-nəslə ötürülmə mexanizmləri. Xəstəliklərə 

irsi meyllik. İrsi xəstəliklərin öyrənilməsi üsulları. İrsi 

xəstəliklərin müalicəsinin və profilaktikasının əsas 

prinsipləri. Ətraf mühitin mühafizəsinin əhəmiyyəti irsi 

xəstəliklərin profilaktikasının əsas amillərindən biri kimi. 

Gen müalicəsi və «gen mühəndisliyi» haqqında anlayış. 

Konstitusiya haqqında ümumi anlayış. Konstitusional tiplərin 

əsas təsnifatları. Konstitusiyanın patologiyada rolu. 

Diatezlər. Ontogenezin erkən mərhələsində patologiyanın 

xüsusiyyətini müəyyən edən əsas amillər. Bətndaxili 

inkişafın patologiyası. 

Tipik patoloji proseslər 

Hüceyrə zədələnməsi 

Zədələnmə. Hüceyrə zədələnməsinin ekzogen və endogen 

səbəbləri. Hüceyrələrin öz-özünü zədələməsi haqqında 

anlayış: immun proseslər, hüceyrə qocalması, hüceyrələrın 

uzun müddət fəaliyyətsiz qalması, sinir sisteminin trofik 

funksiyasının pozulmasının rolu. Kəskin və xronik hüceyrə 

zədələnməsinin xüsusiyyətləri. Mitotik siklin fazalarının və 

amitotik bölünmə mərhələlərinin əhəmiyyəti. Hüceyrə 

zədələnməsinin ümumi mexanizmi. Hüceyrə zədələnməsinin 

spesifik və qeyri-spesifik əlamətləri. Zədələyici amilin 

hüceyrəyə birbaşa və ya dolayısı ilə təsiri. Ayrı-ayrı hüceyrə 

orqanoidlərinin quruluş və funksiyalarının pozulması. 

Hüceyrələrin reseptor xassələrinin dəyişilməsi. Geridönən və 

dönməyən hüceyrə zədələnmələri. Distrofiya, nekroz və 

autoliz hüceyrə zədələnməsinin nəticəsi kimi. Hüceyrənin 

mühafizə və adaptasiya mexanizmləri. Hüceyrə və 

hüceyrəaltı səviyyədə gedən regenerasiya prosesləri. 

Mikrosirkulyasiyanın və periferik qan dövranının 

pozulması 

Mikrosirkulyasiyanın tipik pozulmaları: qan cərəyanının 

və qanın reoloji xassələrinin dəyişilməsi. Mikrosirkulyasiya 

pozulmasının səbəbləri və mexanizmi. Eritrositlərin 

aqreqasiyası, aqlütinasiyası və «slac» fenomeni. 

Trombositlərin aqreqasiyası, kapilyar (həqiqi) stazı. Limfa 

dövranının tipik pozulmaları - mexaniki, dinamik və 

funksional-rezorbsion çatışmazlıqlar. Pulpa, parodont, sümük 

toxuması və selikli qişada baş verən patoloji proseslərin 

inkişafında mikrosirkulyasiyanın pozulmasının əhəmiyyəti. 

Yerli qan dövranı pozulmasının əsas formaları: arterial və 

venoz hiperemiyalar, işemiya, staz. Onların növləri, 

səbəbləri, inkişaf mexanizmləri və əlamətləri. Reperfuziya 

sindromu, işemik toksikoz. Tromboz və emboliya yerli qan 

dövranı pozulmasının mümkün səbəbləri kimi, növləri və 

nəticələri. Trombozun və emboliyanın səbəbləri, inkişaf 

şəraiti, profilaktikası və müalicəsi. 

İltihab 

İltihab anlayışı. İltihabın ümumi və yerli əlamətləri. 

İltihabın etiopatogenezi. İltihab prosesinin əsas 

komponentləri. Birincili və ikincili alterasiya. Bioloji aktiv 

maddələrin – iltihab mediatorlarının azad olması. 

Mediatorların növləri və onların iltihabın inkişafında 

əhəmiyyəti. Mikrisirkulyasiya sistemində damar reaksiyaları. 

İltihab ocağında qanın reoloji xassələrinin, zülal tərkibinin və 

plazma zülallarının fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişməsi. 

Ekssudasiya. Ekssudasiya prosesinin inkişafında 

filtrasiyanın, diffuziyanın artmasının əhəmiyyəti. İltihab 

ocağında fiziki-kimyəvi dəyişikliklərin rolu. Leykositlərin 

yan duruşu və emiqrasiyası, onların mexanizmi. Faqositoz, 

növləri, mərhələləri və mexanizmi. Faqositozu zəiflədən və 

stimullaşdıran amillər. Proliferasiya. İltihabın reparativ


mərhələsi, proliferasiya prosesinin mexanizmi, onun 

inhibitorları və stimulyatorları. İltihabın nəticəsi. İltihab 

əleyhinə aparılan müalicənin əsas prinspləri. 

İltihabın inkişafında reaktivliyin rolu 

İltihab zamanı yerli və ümumi əlamətlər arasında 

qarşılıqlı əlaqə. İltihab və allergiya. İltihabın növləri, 

nomenklaturası və təsnifatı. İltihabın nəticəsi. İltihabın 

bioloji əhəmiyyəti. İltihab prosesində zədələnmə ilə müdafiəuyğunlaşma 

reaksiyaları arasında dialektik əlaqə. İltihabın 

ontogenezdə inkişafı. Yenidoğulmuşlarda iltihabın 

xüsusiyyətləri: damar reaksiyaları, leykositlərin emiqrasiyası 

və faqositoz. Pulpa, periodont və sümük toxumasında, ağız 

suyu vəziləri və üzün yumşaq toxumalarında inkişaf edən 

iltihab prosesinin xüsusiyyətləri. Üz-çənə nahiyəsində kəskin 

iltihabın gedişinin proqnozlaşdırılması prinsipləri. Üz-çənə 

toxumasında proliferasiya dövrünün xüsusiyyətləri. 

Qranulomatoz iltihab. 

İnfeksion proses 

İnfeksion prosesin ümumi xarakteristikası və səbəbləri; 

infeksion amillərin növləri, onların orqanizmə daxil olma və 

yayılma yolları. İnfeksion prosesin mərhələləri və əlamətləri. 

İnfeksion prosesin inkişafında orqanizmin reaktivliyinin rolu. 

Orqanizmin infeksiya əleyhinə olan müdafiə sistemi: spesifik 

və qeyri-spesifik müdafiə amilləri. İnfeksion proseslərin 

nəticələri. İnfeksion xəstəliklərin müalicə prinsipləri. 

Qızdırma 

Qızdırma haqqında ümumi anlıyış və onun 

xüsusiyyətləri. Qızdırma reaksiyası filogenezdə və 

ontogenezdə. Qızdırmanın etiologiyası. İnfeksion və qeyriinfeksion 

qızdırma. Pirogen maddələr, onların kimyəvi 

tərkibi və infeksion proseslər, toxumanın aseptik 

zədələnməsi, immun reaksiyalar zamanı mənbələri. Birincili 

və ikincili pirogenlər. Leykositar pirogenlər - interleykin-1. 

Pirogen maddələrin təsir mexanizmi. Qızdırmanın patogenezi 

(qızdırmanın reflektor, hüceyrə-metabolik, sentrogen və 

humoral mexanizmləri). Qızdırmanın müxtəlif 

mərhələlərində termorequlyasiya. Orqanizmin istilik 

tənzimində mərkəzi və periferik termoreseptorların 

əhəmiyyəti. Qızdırma reaksiyasının növləri (mənşəyinə, 

hərarətin qalxma dərəcəsinə və hərarət əyrilərinin formasına 

görə). Qızdırmanın pirogen amillərdən və orqanizmin 

reaktivliyindən asılılığı. Qızdırmanın inkişafında sinir, 

endokrin və immun sistemlərin rolu. Qızdırma zamanı 

maddələr mübadiləsinin və fizioloji funksiyaların 

dəyişilməsi. Qızdırmanın bioloji əhəmiyyəti. Piroterapiya 

haqqında anlayış. Qızdırmanın müxtəlif növlü 

hipertermiyalardan fərqi. Körpə uşaqlarda qızdırma 

reaksiyasının xüsusiyyətləri. Qızdırma zamanı ağız 

boşluğunun selikli qişasının vəziyyəti və ağız suyu vəziləri 

funksiyasının dəyişməsi. 

İmmunpatoloji proseslər 

Birincili (anadangəlmə) immun çatışmazlıq vəziyyətləri. 

İmmunitetin B-sisteminin zədələnməsinin üstünlüyü ilə 

gedən birincili immun çatışmazlıqlar. Birincili 

kombinəedilmiş immun çatışmazlıqlar. İmmunitetin Tsisteminin 

zədələnməsinin üstünlüyü ilə gedən birincili 

immun çatışmazlıqlar. İkincili (qazanılmış) immun 

çatışmazlıq. İkincili immun çatışmazlıqlar klinik-immunoloji 

sindrom kimi. Birincili immun çatışmazlıqlar zamanı ağız 

boşluğunda dəyişikliklər. İkincili immun çatışmazlıqlar 

zamanı ağız boşluğunun toxumalarında xarakterik 

dəyişikliklər. 

Allergiya 

Allergiya haqqında anlayış. Allergenlər, onların təsnifatı. 

Allergik reaksiyaların təsnifatı. Həqiqi və yalançı allergik 

reaksiyalar. Atopiyalar, onların təzahür formaları. 

Anafilaksiyadan fərqi. Atopik reaksiyalar törədən 

allergenlərin növləri. Atopiyaların müalicəsi zamanı qeyrispesifik 

və spesifik desensibilizasiya. Blokadaedici antitellər. 

Sürətli gedişli allergik reaksiyaların inkişafında araxidon 

turşusunun metabolitlərinin rolu. Ləng gedişli allergik 

reaksiyalar. Onların əsas mərhələləri və inkişaf 

mexanizmləri. İmmunoloji tolerantlıq haqqında anlayış. 

Autoimmun reaksiyalar. Autoimmun xəstəliklərin inkişaf 

mexanizmləri. Ana ilə döl orqanizmi arasında olan immun 

konflikt, onun əsas formaları və nəticələri. 

Yenidoğulmuşlarda allergiya xəstəliyi. Uşaqların 

allergizasiya mənbəyi. Diatezlərin patogenezində 

allergiyanın əhəmiyyəti. Uşaqlarda immunpatoloji 

reaksiyaların patogenezi. Uşaqlarda immun çatışmazlıq 

vəziyyəti. Ağız boşluğu toxumalarının immun müdafiəsinin 

xüsusiyyətləri. Stomatologiyada allergik reaksiyalar. Məişət 

və sənaye allergenləri. Allergik dermatozların əmələ 

gəlməsində onların rolu. 

Karbohidrat mübadiləsinin pozulmaları 

Əsas və energetik mübadilənin pozulması. Karbohidrat 

mübadiləsinin pozulmasının səbəbləri. Karbohidrat 

mübadiləsini tənzimləyən mexanizmlərin pozulması. Şəkərli 

diabet və onun növləri. Şəkərli diabetin müxtəlif formalarının 

etiologiyası və patogenezi. Şəkərli diabet zamanı maddələr 

mübadiləsinin pozulması. Diabetik komanın inkişaf 

mexanizmi. İrsi fermentopatiyalar zamanı karbohidrat 

mübadiləsinin pozulması. 

Zülal mübadiləsinin pozulması 

Müsbət və mənfi azot balansı. Zülalların sorulmasının 

pozulması. Amin turşu mübadiləsinin pozulması. Zülal 

mübadiləsinin son mərhələsinin və sidik cövhərinin 

sintezinin pozulması. Hiperazotemiya. Qan plazmasının zülal 

tərkibinin pozulması. Hiper-, hipo- və disproteinemiyalar, 

paraproteinemiyalar. Qan plazmasındakı zülalların nəqliyyat 

funksiyasının pozulması. Nuklein turşularına qarşı olan 

antitellərin patologiyada rolu. Purin və pirimidin əsasları 

mübadiləsinin pozulması. Uşaqlarda purin əsasları 

mübadiləsinin pozulması xüsusiyyətləri. Podaqranın əmələ 

gəlmə mexanizmi, endo- və ekzogen amillərin rolu. 

Lipid mübadiləsinin pozulması 

Orqanizmə yağların az və ya həddən çox daxil olması. 

Alimentar, nəqliyyat və retension hiperlipemiyalar. Ümumi 

piylənmə, növləri və mexanizmi. Xolesterin mübadiləsinin 

pozulması, hiperxolesterinemiya. Ateroskleroz, mexanizmi 

və nəticəsi. Uşaqlarda lipid mübadiləsinin pozulmasının 

xüsusiyyətləri. Qlikosfinqolipidozların etiologiyası və 

patogenezi. 

Su-elektrolit mübadiləsinin pozulması. Ödemlər. 

Hüceyrəxarici və hüceyrədaxili su balansı haqqında 

anlayış. Hüceyrədənxaric mayenin elektrolit tərkibi və 

osmotik təzyiqi. Natrium ionlarının rolu. Elektroneytrallıq və 

izoosmolyarlıq qanunları. Maye mühitləri arasında suyun 

yerdəyişmə mexanizmləri: damardaxili maye-interstisiya və 

interstisiya-hüceyrə. Bu proseslərin tənzimində 

simpatoadrenal sistemin, böyrəklərin adrenergik tənziminin, 

natri-uretik amilin, renin-angiotenzin-aldosteron sisteminin 

və hormonların (insulin, parathormon) rolu. Uşaqlarda 

hiperurikemiya və uraturiya. Hiper- və hipohidratasiya 

haqqında anlayış. Hiper- və hipohidratasiyanın izo-, hipo- və 

hipertonik tipləri. Ödemlər, onlar haqqında anlayış.


Ödemlərin növləri, etiologiyası, patogenezi. Ödemlərin 

nəticəsi. 

Turşu-qələvi müvazinətinin pozulması 

Orqanizmdə turşu-qələvi müvazinətinin pozulması, 

təsnifatı. Orqanizmin pH-nın sabit saxlanmasında iştirak 

edən fizioloji sistemlər - ağciyərlər və böyrəklərin rolu. 

Turşu-qələvi müvazinətinin pozulmasının növləri, səbəbləri, 

inkişaf mexanizmləri, laborator diaqnostikasının göstəriciləri. 

Turşu-qələvi tarazlığının pozulmaları zamanı qanın elektrolit 

tərkibinin xüsusiyyətləri Turşu-qələvi müvazinətinin 

pozulmalarının kompensasiya mexanizmləri (təcili və uzunmüddətli). 

Dişlərin kariesə uğramasında və parodontun 

iltihabi xəstəliklərinin inkişafında turşu-qələvi müvazinətinin 

pozulmasının rolu. Ağız boşluğunda turşu-qələvi 

müvazinətinin tənzimlənməsi prinsipləri. 

Fosfor-kalsium və mikroelement mübadiləsinin 

pozulması 

Fosfor-kalsium mübadiləsinin tənziminin pozulması. 

Hipokalsemiya. Hiperkalsemiya. Sümük toxuması və onun 

mineral mübadiləsində iştirakı. Mikroelement mübadiləsinin 

pozulmasının müxtəlif xəstəliklərin inkişafında rolu. 

Vitamin mübadiləsinin pozulması 

Hiper-, hipo- və avitaminozlar, ekzogen (birincili) və 

endogen (ikincili) mənşəli hipovitaminozlar (qidada 

çatışmazlıq, qidanın sorulmasının, daşınmasının və depolarda 

toplanmasının pozulması). Antivitaminlər haqqında anlayış. 

Hipo-, hiper- və avitaminozlar zamanı fizioloji funksiyaların 

və maddələr mübadiləsinin pozulması. Uşaqlarda D 

hipervitaminozunun və raxit xəstəliyinin etiologiyası və 

patogenezi. Raxitin D-rezistent formaları. Raxitin müalicə və 

profilaktikasının əsas prinsipləri. 

Aclıq 

Ekzogen və endogen səbəbləri. Mütləq, tam, natamam, 

hissəvi aclıq. Zülal aclığı. Aclığın mərhələləri. Aclığın 

müxtəlif dövrlərində fizioloji funksiyaların və maddələr 

mübadiləsinin dəyişilməsi. Aclığa qarşı orqanizmin 

rezistentliyinə təsir edən amillər. Uşaqlarda aclığın 

xüsusiyyətləri. Müalicəvi aclıq haqqında anlayış. 

Ekstremal vəziyyətlər haqqında anlayış (şok, kollaps, 

koma) 

Stress haqqında Selyenin təlimi ümumi adaptasiya 

sindromu kimi. Stress reaksiyalarının inkişaf səbəbləri 

(stressorlar) və mexanizmi haqqında müasir baxışlar, 

stressorların növləri. Təcili və uzunmüddətli adaptasiyanın 

inkişafında stresin rolu. Distress və adaptasiya xəstəlikləri 

haqqında anlayış. Stress əleyhinə sistemlər haqqında anlayış, 

növləri. Stresin mərhələləri və inkişaf mexanizmi. 

Neyrohumoral amillərin rolu. 

Şok 

Şok anlayışının xarakteristikası. Şok mərhələlərlə inkişaf 

edən patoloji proses kimi. Şokun etiologiya və patogenezinə 

görə təsnifatı. Şokun müxtəlif növlərinin (hemorragik, 

kardiogen, anafilaktik) patogenezinin əsas zənciri. Travmatik 

şokun torpid mərhələsində «qüsurlu dövran»ın formalaşması 

haqqında təsəvvürlər. Şok zamanı geridönməyən 

dəyişikliklər. Şokun müalicə və profilaktikasının 

patofizioloji əsasları. 

Koma və kollaps 

Növləri, etiologiyası və patogenezi. Komanın mərhələləri. 

Orqanizmin funksiyalarının pozulması. Müalicənin 

əsas prinsipləri. Uzunmüddətli sıxılma sindromu haqqında 

anlayış. Onun səbəbləri və inkişaf mexanizmi. 

Hipoksiya 

15 

Hipoksiya haqqında anlayış. Müxtəlif patoloji proseslərin 

patogenezində hipoksiyanın rolu. Oksigen aclığına qarşı ayrıayrı 

orqan və toxumaların dözümlülüyü. Hipoksiyanın 

təsnifatı. Hipoksiyanın etiologiyası və patogenezi. 

Hipoksiyanın müxtəlif növlərində arterial və venoz qanın qaz 

tərkibinin dəyişiklikləri. Hipoksiya zamanı əmələ gələn təcili 

və uzunmüddətli adaptasiya reaksiyaları və onların mexanizmi. 

Hipoksiyalar zamanı maddələr mübadiləsinin və 

orqanizmin fizioloji funksiyalarının pozulması. Hipoksiyanın 

profilaktikasının və müalicəsinin patofizioloji əsasları. 

Hiperoksiya hipoksiyanın inkişafının səbəbi kimi. 

Hiperoksiya və sərbəst radikallaşma prosesi. Hiperoksiyanın 

müalicəvi təsiri. Hiperbarik oksigenasiya və onun tibbdə 

istifadəsi. Dölün və yeni doğulmuş uşaqların kəskin və 

xronik hipoksiyası. Hipoksiya və hiperoksiya zamanı yaş 

amilinin rolu. Ağızın selikli qişasının iltihabi xəstəliklərinin 

patogenezində yerli hipoksiyanın əhəmiyyəti. Hiperbarik 

oksigenasiyanın stomatoloji praktikada tətbiqi. 

Toxuma inkişafının patofiziologiyası 

Hipo- və hiperbiotik proseslər. Hipotrofiya, atrofiya, 

kaxeksiya, distrofiya, hipertrofiya, regenerasiya və 

hiperplaziya. Şişlər. Ümumi anlayış. Xoş və bədxassəli 

şişlərin xarakterik cəhətləri. Şişlərin etiologiyası. 

«Kanserogenez» anlayışı. Şişlərin inkişafının risk amilləri və 

onların kanserogenezə gücləndirici təsirinin mümkün olan 

mexanizmləri. Fiziki, kimyəvi və bioloji kanserogen amillər. 

Onların növləri və təsir xüsusiyyətləri. Kanserogenezin 

mərhələləri: inisiasiya, promosiya, proqressiya. İnvaziya və 

metastaz vermə şişin proqressiyasının əsas əlaməti kimi. 

Şişin orqanizmə sistem təsiri: paraneoplastik sindromlar. Şiş 

bioloji aktiv maddələrin mənbəyi kimi. Orqanizmin şişin 

inkişafına təsir göstərən amilləri (yaş, irsiyyət, şişəleyhinə 

müdafiənin hüceyrə və immun mexanizmlərinin rolu), 

antiblastom rezistentlik. Şiş hüceyrələrinin inkişafına şərait 

yaradan amil kimi apoptoza qarşı həssaslığın dəyişməsi. 

Mexanizmləri. Uşaqlarda şişin inkişaf xüsusiyyətləri. 

Onkoloji xəstələrin müalicəsinin əsas prinsipləri. 

Orqan və sistemlərin patofiziologiyasi 

Qan sisteminin patofiziologiyası. Qanın formalı 

elementlərinin patologiyası 

Qanın həcminin dəyişilməsi. Hipo- və hipervolemiyalar, 

onların növləri, səbəbləri, inkişaf mexanizmləri və orqanizm 

üçün əhəmiyyəti. Qanitirmə zamanı orqanizmin müdafiəkompensator 

reaksiyaları. Posthemorragik vəziyyətlər 

zamanı inkişaf edən geriyədönən və dönməyən dəyişikliklər. 

Anemiya haqqında anlayış, etiologiya və patogenezinə, 

qanyaranmanın tipinə, rəng göstəricisinə, regenerasiyanın 

səviyyəsinə görə anemiyaların təsnifatı. Vaxtından əvvəl 

doğulmuş uşaqların anemiyası. Müxtəlif növ anemiyalar 

zamanı ağız boşluğu toxumalarında inkişaf edən 

pozulmaların mexanizmləri. Leykositlərin kəmiyyət və 

keyfiyyət pozulmaları. Leykositozlar haqqında anlayış, 

növləri, inkişaf mexanizmləri. Leykoformulada nüvə 

təmayülü haqqında anlayış. Leykopeniyalar, növləri, inkişaf 

mexanizmləri. Leykositar sistemdə yaranan pozulmalar 

zamanı ağız boşluğunda baş verən dəyişikliklər. Leykozlar 

və leykemoid reaksiyalar. Leykozların etiologiyası və 

patogenezi. Müxtəlif növ leykozlar zamanı qanın mənzərəsi. 

Leykozların inkişafında peşə amillərinin rolu. Uşaqlarda 

leykozun xüsusiyyətləri. Leykozlar zamanı ağız boşluğunda 

inkişaf edən dəyişikliklər. 

Qanın fiziki-kimyəvi xassələrinin pozulması 

Qanın maye halında qalmasını təmin edən sistemlər.


Qanın laxtalanmasının pozulmasının səbəbləri. Qanın 

disseminasiyalı damardaxili laxtalanması sindromu. 

Hemorragik diatezlər, növləri. Trombositopeniyalar və 

trombositopatiyalar zamanı ağız boşluğu orqanlarında inkişaf 

edən dəyişikliklərin patogenezi. Qanın fiziki-kimyəvi 

xassələrinin dəyişməsi. Qanın osmos və onkotik təzyiqi, 

özülülüyü, eritrositlərin çökmə sürəti, zülal tərkibi. 

Ümumi qan dövranı sisteminin patofiziologiyası 

Qan dövranının pozulmasının səbəbləri. Kəskin və 

xroniki ürək çatışmazlığı. Qan dövranının kompensasiya 

mexanizmləri (kardial, ekstrakardial, requlyator). Miokardın 

kompensator hiperfunksiyası, səbəbləri, inkişaf mərhələləri. 

Miokardın hipertrofiyası uzunmüddətli adaptasiyanın 

təzahürü kimi. Kompensator hiperfunksiyanın müxtəlif 

mərhələlərində miokardın funksional, metabolik, elektrolit 

xüsusiyyətlərinin müqayisəli xarakteristikası. Hipertrofiyalaşmış 

miokardın dekompensasiya mərhələsinin inkişaf 

mexanizmi, səbəbləri. Ürəyin işinin dekompensasiyasının 

əlamətləri, inkişaf mexanizmi. Miokardın işemiyası, 

mərhələləri. İşemiya zamanı müdafiə mexanizmləri. 

Miokardın işemik zədələnməsinin məhdudlaşdırılmasında 

qlikolizin, adenil nukleotidlərinin, antioksidant müdafiənin 

aktivləşməsinin rolu. Kardiogen şok. Aritmiyalar, növləri. 

Damar funksiyalarının pozulması. Arterial hipertenziya: 

birincili və ikincili. Səbəbləri, inkişaf mexanizmləri. 

Hemodinamik dəyişikliklər, ağırlaşmaları və nəticələri, 

müalicə və profilaktikasının patogenetik prinsipləri. 

Ateroskleroz. Səbəbləri, inkişaf mexanizmi. Arterial 

hipertenziya ilə ateroskleroz arasında qarşılıqlı əlaqə. 

Arterial hipotenziya: növləri, səbəbləri. Hipotenziyanın 

nəticələri. Uşaqlarda qan dövranı çatışmazlığının 

xüsusiyyətləri. Uşaqlarda funksional aritmiyalar, onların 

etiologiyası, patogenezi və əhəmiyyəti. Xroniki ürək-damar 

çatışmazlığı zamanı ağız boşluğu toxumalarının 

dəyişiklikləri. 

Tənəffüs sisteminin patofiziologiyası 

Xarici tənəffüs çatışmazlığı. Tənəffüs çatışmazlığı 

haqqında anlayış. Əsas səbəbləri və patogenezi. Xarici 

tənəffüsün pozulmasının kompensasiya mexanizmləri: 

ağciyərdaxili və ağciyərdənxaric. Alveolyar ventilyasiyanın 

pozulması ilə əlaqədar yaranan tənəffüs çatışmazlığı, 

səbəbləri, inkişaf mexanizmləri. Obstruktiv və restriktiv 

tənəffüs çatışmazlığı. Ağciyərlərdə qazların diffuziyasının 

pozulması ilə əlaqədar baş verən tənəffüs çatışmazlığı, 

səbəbləri, inkişaf mexanizmləri. Ağciyərlərdə qan dövranının 

pozulması ilə əlaqədar baş verən tənəffüs çatışmazlığı, 

səbəbləri, inkişaf mexanizmləri. Ventilyasiya-perfuziya 

göstəricisinin dəyişilməsi. Hiperkapnik (ventilyasion) və 

hipoksemik (parenximatoz) tip tənəffüs çatışmazlıqları. 

Təngnəfəslik, növləri, inkişaf mexanizmi. Tənəffüs 

çatışmazlığının dərəcələri və onların qiymətləndirilmə 

meyarları. Patoloji tənəffüs, tipləri, inkişaf səbəbləri. 

Ağciyərlərin metabolik funksiyalarının dəyişilməsi, 

surfaktant sisteminin pozulması. 

Həzm sisteminin patofiziologiyası 

Həzm sistemi xəstəliklərinin əsas səbəbləri. İştahanın, 

ağız suyu ifrazının, çeynəmənin, udma aktının pozulması. 

Mədənin funksiyalarının pozulması. Funksional və üzvi 

axlorhidriya və axiliya. Xroniki qastrit, növləri, etiologiya və 

patogenezi. Xora xəstəliyi haqqında anlayış, etiologiya və 

patogenezi. Helikobacter pylori. Xora xəstəliyinin 

patogenezində turşu-peptik amillərin və mədənin selikli 

qişasının müdafiə xassələrinin pozulmasının əhəmiyyəti. 

Onun qastroduodenal sistem pozulmalarında inkişafında 

rolu. Mədəaltı vəzinin sekretor funksiyasının pozulması. 

Pankreatik şok. Malabsorbsiya sindromu haqqında anlayış, 

növləri, səbəbləri və əlamətləri. Bağırsaq keçməzliyi 

haqqında anlayış, Onun etiopatogenezi. Bağırsaq 

keçməzliyinin növləri, elektrolit mübadiləsinin və turşuqələvi 

müvazinətinin pozulması. Uşaqlarda iştahanın 

pozulmasının xüsusiyyətləri. Körpə uşaqlarda qidanın 

tərkibində zülalın çatışmazlığı və ya artıqlığı. Mədə-bağırsaq 

traktının patologiyaları ilə diş-çənə sisteminin xəstəlikləri 

arasında əlaqə. Sialozlar və sialoadenitlər, formaları, 

patogenezin əsas zənciri. Ağız suyu vəzilərinin 

xəstəliklərinin modelləşdirilməsi və diaqnostikasının 

prinsipləri. 

Qaraciyərin patofiziologiyası 

Qaraciyərin funksiyalarının eksperimentdə öyrənilmə 

metodları. Qaraciyər xəstəliklərinin ümumi etiologiyası və 

patogenezi. Qaraciyər çatışmazlığı haqqında anlayış, 

əlamətləri. Qaraciyər ensefalopatiyası, səbəbləri, əlamətləri, 

inkişaf mexanizmi. Portal hipertenziya, inkişaf mexanizmi, 

əlamətləri. Sarılıqlar, səbəbləri, növləri, inkişaf 

mexanizmləri. Xolemiya, səbəbləri, xolemiya zamanı 

orqanizmdə baş verən dəyişikliklər. Uşaqlarda sarılığın 

xüsusiyyətləri. Diş-çənə sistemi xəstəliklərinin inkişafında 

qaraciyərin rolu. Xronik qaraciyər çatışmazlığı zamanı ağız 

boşluğunda baş verən dəyişikliklər. Qaraciyər komaları. 

Qaraciyərin şiş və distrofik xəstəliklərinin inkişafında 

hepatotrop zəhərlərin rolu. 

Böyrəklərin patofiziologiyası 

Böyrəyin funksiyalarının pozulmasının ümumi 

etiologiyası və patogenezi. Diurezin böyrəkdaxili və 

böyrəkdənxaric səbəblərdən dəyişilməsi. «Oliquriya», 

«anuriya» haqqında anlayış. Böyrək patologiyaları üçün 

xarakterik olan əsas sindromlar. Kəskin və xronik böyrək 

çatışmazlığı haqqında anlayış, səbəbləri, inkişaf mərhələləri. 

Uremik sindrom haqqında anlayış, patogenezinin əsas 

mexanizmləri. Kəskin və xronik diffuz qlomerulonefrit. 

Qlomerulonefrit zamanı yumaqcıqların zədələnməsinin 

immun mexanizmləri. Uşaqlarda sidiyin əmələ gəlməsi və 

xaric edilməsinin xüsusiyyətləri, böyrək çatışmazlığının 

inkişafında onun əhəmiyyəti. Diş-çənə sistəminin 

xəstəliklərinin inkişafında böyrək patologiyalarının rolu. 

Endokrin sistemin patofiziologiyası 

Endokrinopatiyaların ümumi etiologiyası və patogenezi. 

Daxili sekresiya vəzilərinin qabıq-hipotalamo-hipofizar 

tənziminin pozulması. Endokrin vəzilərin funksiyasına 

liberin və statin balansının pozulmasının təsiri. Hipotalamohipofizar 

pozulmaların patogenezi. Yatrogen 

endokrinopatiyalar. Dölün endokrinopatiyalarının inkişafında 

ana orqanizminin dishormonal pozulmalarının əhəmiyyəti. 

Uşaqlarda endokrin pozulmaların xüsusiyyətləri. Timus 

vəzisinin patologiyası zamanı uşaqlarda immunoloji 

reaktivliyin, inkişafın və boyatmanın pozulması. Limfatikohipoplastik 

diatez. Ağız boşluğu toxumalarının 

patologiyasında hormonal pozulmaların rolu. 

Sinir sisteminin patofiziologiyası. Sinir sistemi 

funksiyalarının pozulmasının ümumi etiopatogenezi 

Sosial amillərin rolu. Patogen amillərin sinir sisteminə 

daxil olma yolları, birincili və ikincili pozulmalar. Sinir 

sisteminin müdafiə-kompensator mexanizmləri. Membran 

proseslərinin pozulması. Hüceyrə daxilinə siqnalların 

ötürülməsinin pozulması. Sinaptik proseslərin pozulması: 

pre- və postsinaptik mexanizmlər. Sinir strukturlarının


deafferentasiyası. Mərkəzi sinir sistemi funksiyalarının 

pozulmasının universal mexanizmləri. Neyronun patoloji 

hiperaktivliyi. Patoloji determinant, patoloji sistem. 

Dominant münasibətlərin pozulması. Hissiyyatın pozulması. 

Ağrı- orqanizmin zədələyici amilə qarşı inteqrativ reaksiyası 

kimi. Nosiseptiv qıcıqlandırıcılar və onların təsir mexanizmi. 

Ağrı reseptoru, ötürücü sistemi və mərkəzi. Ağrının humoral 

amilləri: kininlər və neyropeptidlər. Ağrı reaksiyalarının 

vegetativ komponentləri. Ağrı hissinin və reaksiyasının 

intensivliyini müəyyən edən amillər. Zədələnmə siqnalı kimi 

ağrının bioloji əhəmiyyəti. “Fizioloji” və “patoloji” ağrı 

haqqında anlayış. Mərkəzi və periferik mənşəli ağrının 

inkişaf mexanizmi. Ağrının azaldılmasının endogen 

mexanizmləri. Ağrı – antinoseptiv sistemin zədələnməsinin 

nəticəsi kimi. Ağrısızlaşdırmanın patofizioloji əsasları: 

refleksoterapiya. Hərəkətin neyrogen pozulması, hiper- və 

hipokinetik vəziyyətlər, parezlər və ifliclər. Miasteniya. 

Qıcolmalar, onların növləri və mexanizmi. 

Vegetativ və ali sinir sisteminin patologiyası 

Onların növləri, mexanizmi, vegetativ distoniyalar 

haqqında anlayış. Sinir trofikasının pozulması. 

Neyrodistrofik proses. Denervasion trofik pozulmalar. 

Neyrodistrofiyanın metabolik, funksional və struktur 

təzahürləri. Ali sinir fəaliyyətinin pozulması. Nevrozlar. 

Onların xarakteristikası. Nevrozların bioloji və sosial 

aspektləri. Eksperimental nevrozlar. Nevrozların 

neyrofizioloji mexanizmləri. Psixoemosional stresslərin ali 

sinir fəaliyyətinin konstitusional tipindən asılı olaraq 

nevrozların inkişafında rolu. Endokrin pozulmaların, 

infeksion və digər sosial amillərin rolu. Nevrozların əsas 

əlamətləri. İnsanda nevroz, nevrasteniya, isteriya və 

fobiyalar. Nevrozlar xəstəlikönü vəziyyət kimi. 

ƏDƏBİYYAT 

1. S.C.Əliyev, M.X.Əliyev “Patoloji fiziologiyadan 

atlas”. (Azərbaycan, rus və ingilis dillərində), Bakı- 

“Azərbaycan nəşriyyatı”, 2008, 468 s. 

2. S.C.Əliyev, İ.H. Musayev “Patolojı fiziologiyadan 

situasiya məsələləri”. Bakı, ATU-nun nəşriyatı.2010, 

282 s. 

3. Y.C.Məmmədov, C.H.Təqdisi, F.İ.İslamzadə 

“Patoloji fiziologiya” ikinci nəşr. Bakı, “Müəllim” 

nəşriyyatı. 2004, 751s. 

4. А.Д.Адо, М.А. Адо. “Патологическая 

физиология”. Москва-“Дрофа”, 2009, 715 стр. 

5. Н.Н.Зайко, Ю.В.Быця “Патологическая 

физиология” 5-е издание, Москва, “МЕДпрессинформ”, 

2008, 635 с. 

6. П.Ф.Литвицкий “Патофизиология в 2-х томах”, 

2006. 

7. Robbins and Cotran. Pathologic Basis of Disease. 7th 

edition. By Vinay Kumar, Abul K. Abbas, Nelson 

Fausta, Elsevier, 2005, 872 p. 

Mikrobiologiya 

Ümumi mikrobiologiya 

17 

Mikroorqanizmlərın təsnifatı və nomenklaturası 

Mikroorqanizmlərin təsnifat prinsipləri. Prokariotlar 

(bakteriya, spiroxet, aktinomiset, rikketsiya, xlamidiya, 

mikoplazmalar), eukariotlar (ibtidailər və göbələklər) və 

viruslar. Taksonomik kateqoriyalar: aləm, şöbə, sinif, dəstə, 

fəsilə, cins, növ, yarımnöv. Yarımnövün kateqoriyaları 

haqqında anlayış: biovar, serovar, faqovar. Kultura, ştamm, 

klon anlayışları. Növ əsas taksonomik kateqoriya kimi. 

Mikrobların nomenklaturası. 

Mikroorqanizmlərın morfologiyası 

Bakteriyaların morfologiyası və strukturu. Qram (+) və 

Qram (-) bakteriyaların hüceyrə divarının quruluş 

xüsusiyyətləri. Mikrobların morfologiyasının öyrənilmə 

üsulları. Mikroskopik üsul. Mikrobların tinktorial xassələri. 

Sadə və mürəkkəb boyama üsulları (Qram, Sil-Nilsen, 

Neysser, Ocesko, Gins-Burri, Gimza üsulları). Vital boyama. 

Spiroxet, aktinomiset, rikketsiya, xlamidiya, mikoplazma, 

ibtidailərin və göbələklərin morfologiyası və ultrastrukturu. 

Mikroorqanizmlərin fiziologiyası 

Bakteriyaların metabolizmi, qidalanması, çoxalma 

xüsusiyyətləri. Bakteriyaların fermentativ aktivliyinin 

öyrənilməsi və onun təcrübədə tətbiqi. Spiroxet, aktinomiset, 

rikketsiya, xlamidiya, mikoplazmaların çoxalma və 

kultivasiya xüsusiyyətləri. 

Bakterioloji (kultural) üsul. Qidalı mühitlər. 

Bakteriyaların kultural xassələri. Aerob və anaerobların 

kultivasiyası və təmiz kulturanın alınması. Mikrobların 

identifikasiya üsulları. 

Ümumi virusologiya 

Virus və virion haqqında anlayış. Virionun quruluşu və 

kimyəvi tərkibi. 

Virusların reproduksiyası. DNT və RNT tərkibli 

viruslarda reproduksiyanın xüsusiyyətləri. Pozitiv və neqativ 

genomlu viruslar. 

Virusla sahib hüceyrənin qarşılıqlı təsiri. Virogeniya 

haqda anlayış, onun mexanizmi. 

Toxuma kulturasında, toyuq embrionlarında, laborator 

heyvanların orqanizmində virusların kultivasiya, indikasiya 

və identifikasiya üsulları. 

Bakteriofaqlar. Bakteriofaqların morfologiyası və 

kimyəvi tərkibi. 

Mikroorqanizmlərin irsiyyəti 

Bakteriya və viruslarda genetik aparatın təşkili. Bakteriya 

xromosomu və plazmidləri. Genotip və fenotip. 

Bakteriya və viruslarda modifikasiya. Mutasiya və 

mutagenez. Bakteriyalarda genetik mübadilə və 

rekombinasiya. Transformasiya, transduksiya və 

konyuqasiya. Onların mexanizmi. Viruslarda genetik 

rekombinasiyalar. Bakteriyaların plazmidləri və onların 


Gen mühəndisliyi, məqsəd və vəzifələri. Genetik 

metodların diaqnostikada tətbiqi. 

Mikroorqanizmlərin ekologiyası 

Su, torpaq və havanın mikroflorası. İnsan orqanizminin 

normal mikroflorası, fizioloji proseslərdə və patologiyada 

onun rolu. Disbakterioz. 

Ətraf mühit amillərinin mikroorqanizmlərə təsiri. Fiziki 

amillərin mikroorqanizmlərə təsiri. Sterilizasiya, onun


məqsədi və növləri. Kimyəvi maddələrin mikroblara təsiri. 

Dezinfeksiya, antiseptika, aseptika haqqında anlayış. 

Mikroblar arasında qarşılıqlı münasibətin növləri: 

simbioz, mutualizm, kommensalizm, antaqonizm. 

İnfeksion xəstəliklərin kimyəvi terapiyası və 

profilaktikası 

Kimyəvi terapevtik preparatların əsas qruplarının 

xarakteristikası, antimikrob təsir mexanizmləri. Kimyəvi 

terapevtik preparatlara verilən əsas tələblər. Kimyəvi 

terapevtik indeks. 

Antibiotiklər, alınma mənbələrinə, kimyəvi quruluşuna, 

təsir spektrinə, təsir mexanizminə görə təsnifatı. 

Antibiotiklərin antimikrob təsirinin mexanizmləri. Bakterisid 

və bakteriostatik təsir. Mikroblarda dərmanlara qarşı 

davamlılıq. 

İnfeksiya haqqında təlim 

İnfeksiya, infeksion proses, infeksion xəstəlik anlayışları. 

İnfeksion prosesin baş vermə şərtləri. 

İnfeksion prosesdə mikroorqanizmin rolu. Patogenlik və 

virulentlik. Bakteriyaların patogenlik amilləri. Ekzo- və 

endotoksinlər. 

Patogen mikrobun orqanizmə daxil olma yolları. 

İnfeksiyanın giriş qapısı. Mikrob və toksinin orqanizmdə 

yayılması: bakteremiya, toksinemiya, virusemiya, sepsis. 

İnfeksion xəstəliyin inkişaf dinamikası və dövrləri. 

İnfeksiyanın formaları. Mikrobgəzdiricilik. Mikrobların 

persistensiyası. 

Virus infeksiyalarının xüsusiyyətləri. 

Bioloji müayinə üsulu. 

İmmunologiyanın əsasları 

İmmunitet, onun növləri və formaları. 

İmmunitetin qeyri-spesifik amilləri. Humoral amillər. 

Komplement, interferon, lizosim, sitokinlər və s. Hüceyrəvi 

amillər, faqositoz. 

İmmun sistem. İmmunokompetent hüceyrələr, onların 

funksiyaları. İmmunogenezdə hüceyrə kooperasiyası 

anlayışı. Timus vəzin, T- və B- limfositlərin rolu. T- və B- 

limfositlərin reseptorları. 

İmmunitetin spesifik amilləri. Antigenlər. Mikrob 

antigenləri. İnsan orqanizminin antigenləri. Toxuma 

uyğunluğunun baş kompleksi. 

İmmun cavab. Humoral immun cavab, mexanizmi. 

Anticisimlər. İmmunoqlobulinlərin quruluşu, sinifləri və 

onların xüsusiyyətləri. Anticisim və antigenin qarşılıqlı təsir 

mexanizmi. Birincili və ikincili immun cavab. İmmunoloji 

yaddaş. 

Hüceyrəvi immun cavab. T-limfositlərin 

subpopulyasiyaları və hüceyrəvi immunitetdə onun rolu. 

İmmunoloji tolerantlıq. Onun mexanizmi və təzahür 

formaları. 

Yüksək həssaslıq reaksiyaları, allergenlər. 

Sensibilizasiya, həlledici doza, disensibilizasiya. Ani və ləng 

tipli yüksək həssaslıq, inkişaf mexanizmi. 

Autoimmun xəstəliklər. 

İmmunodiaqnostika. Seroloji üsul. İnfeksion 

xəstəliklərin diaqnostikasında, törədicilərin 

identifikasiyasında tətbiqi. Diaqnostik immun zərdablar. 

Aqqlütinasiya, presipitasiya və neytrallaşma reaksiyaları. 

Komplementin iştirakı ilə gedən reaksiyalar. İmmun lizis 

reaksiyaları: bakterioliz və hemoliz. Komplementin birləşmə 

reaksiyası. İmmunoflüoressensiya reaksiyası, 

immunoferment analiz, radioimmun metod, immunoblotinq, 

infeksion xəstəliklərin diaqnostikasında tətbiqi. 

Virusların neytrallaşma reaksiyası, hemaqqlütinasiyanın 

ləngimə reaksiyası, virus infeksiyalarının diaqnostikasında 

tətbiqi və əhəmiyyəti. 

İmmunprofilaktika və immunterapiya. Vaksinlər və 

immun zərdablar. 

Xüsusi mikrobiologiya 

Patogen və şərti patogen koklar 

Stafilokoklar, xüsusiyyətləri, patogenlik amilləri. 

Törətdikləri xəstəliklər, patogenezi. Stafilokok 

infeksiyalarının laborator diaqnozu. Spesifik müalicə və 

profilaktika preparatları. 

Streptokoklar, xüsusiyyətləri. Seroloji qrupları, 

patogenlik amilləri. Törətdikləri xəstəliklər, patogenezi. 

Laborator diaqnostika. 

Pnevmokoklar, xüsusiyyətləri, patogenlik amilləri, insan 

patologiyasında rolu. Laborator diaqnostika. Spesifik 

profilaktika preparatları. 

Enterokoklar, insan patologiyasında rolu. 

Meninqokoklar. Xüsusiyyətləri, patogenlik amilləri. 

Meninqokok infeksiyaların müxtəlif klinik formalarının 

laborator diaqnozu. 

Qonokoklar, morfo-bioloji xüsusiyyətləri, patogenlik 

amilləri. Kəskin və xroniki süzənəyin laborator diaqnozu. 

Patogen və şərti-patogen enterobakteriyalar 

Eşerixiyalar. Xüsusiyyətləri, ekologiyası, seroqrupları, 

patogenlik amilləri. Enteropatogen, enterotoksigen, 

enterohemorragik, enteroinvaziv və enteroadheziv 

eşerixiyalar, uşaqların kolienteritlərində və qida 

zəhərlənmələrində rolu. Laborator diaqnostika. 

Salmonellalar, xüsusiyyətləri. patogenlik amilləri. Qarın 

yatalağının patogenezi. Laborator dianoz. Spesifik 

profilaktika və müalicə preparatları. 

Şigellalar – dizenteriyanın törədiciləri, xüsusiyyətləri. 

Patogenlik amilləri. Patogenez. Laborator diaqnoz. 

Klebsiellalar, xarakteristikası, törətdiyi xəstləiklər, 

patogenez, immunitet. Laborator diaqnoz. 

Proteylər, xarakteristikası, insan patologiyasında rolu 

İersiniyalar. Taunun törədicisi, xüsusiyyətləri, 

patogenlik amilləri. Patogenez, laborator diaqnoz. Spesifik 

müalicə və profilaktika. 

Bağırsaq iersiniozu və psevdotuberkulyozun törədiciləri, 

xüsusiyyətləri, laborator diaqnostika. 

Patogen və şərti - patogen vibrionlar 

Vəba vibrionları. Morfoloji, kultural, biokimyəvi 

xassələri, antigen quruluşu. Biovarları: klassik vəba vibrionu 

və El-Tor. Patogenlik amilləri. Vəbanın patogenezi. 

Laborator diaqnostika. Spesifik profilaktika preparatları, 

müalicə prinsipləri. 

Qıvrım bakteriyalar 

Kampilobakteriyalar, morfo-bioloji xüsusiyyətləri. 

Patogenlik amilləri. Törətdiyi xəstəliklər. laborator 

diaqnostika. 

Helikobakteriyalar, morfo-bioloji xüsusiyyətləri. 

Patogenlik amilləri, laborator diaqnostika, müalicə prinsipləri 

Fermentləşdirməyən qram mənfi aerob çöplər və 

kokobasillər 

Psevdomonadalar. Göy-yaşıl irin çöpləri, morfo-bioloji 

xüsusiyyətləri. Patogenlik amilləri. Yayılması. İnsan 

patologiyasında rolu. Xəstəxanadaxili infeksiyalar. 

Burkholderiyalar. İnsan patologiyasında rolu. 

Moraksella. Cinsi, insan patologiyasında rolu.


Hemoqlobinofil və oxşar bakteriyalar 

Haemophilus influenzae (H.aegyptius), morfoloji və 

kultural xassələri, serotipləri və biovarları. Patogenlik 

amilləri. İnsan patologiyasında rolu. 

Haemophilus ducreyi (yumşaq şankrın törədicisi). 

Morfo-bioloji xassələri. Yumşaq şankrın mikrobioloji 

diaqnostikası. 

Gardnerella vaginalis. Ekologiyası, morfo-bioloji 

xassələri. İnsan patologiyasında rolu. 

Qram mənfi aerob çöpvari bakteriyalar 

Bordetellalar, xüsusiyyətləri. Göy öskürək törədiciləri. 

Patogenlik amilləri. Xəstəliyin patogenezi. Laborator 

diaqnozu. Spesifik profilaktika və müalicə. 

Brusellalar. Təsnifatı, morfoloji və kultural xassələri, 

patogenlik amilləri. Patogenez. Bakterioloji, seroloji, allergik 

müayinə üsulları. Spesifik müalicə və profilaktika . 

Fransisellalar. Tulyaremiyanın törədicisi. Morfoloji və 

kultural xassələri, patogenlik amilləri. İnsanlarda xəstəliyin 

əsas klinik formaları. Laborator diaqnozu. Spesifik 

profilaktika və müalicə. 

Legionellalar, morfo-bioloji xüsusiyyətləri. Patogenlik 

amilləri. Laborator diaqnostika. Müalicə preparatları. 

Aerob və fakultativ-anaerob qram müsbət çöpvari 

bakteriyalar 

Qarayaranın törədicisi. Morfo-bioloji xüsusiyyətləri, 

patogenlik amilləri. Qara yaranın patogenezi. Laborator 

diaqnostika. Spesifik profilaktika və müalicə. 

Şəprti-patogen basillər. İnsan patologiyasında rolu. 

Patogen korinebakteriyalar. Difteriyanın törədicisi. 

Morfoloji və kultural xüsusiyyətləri. Patogenlik amilləri. 

Difteriyanın patogenezi, laborator diaqnozu. Spesifik 

profilaktika və müalicə preparatları. 

Difteroidlər. İnsan patologiyasında rolu. 

Listeriyalar, ekologiyası, morfo-bioloji xüsusiyyətləri, 

patogenlik amilləri. Listeriozun patogenezi, laborator 

diaqnostika. 

Patogen və şərti patogen anaeroblar 

Botulizmin törədicisi (Clostridium botulinum). 

Morfoloji və bioloji xüsusiyyətləri. Botulizmin patogenezi. 

Laborator diaqnoz. Spesifik profilaktika və müalicə . 

Tetanusun törədicisi (Clostridium tetani). Morfoloji və 

kultural əlamətləri. Toksin əmələ gətirməsi. Toksinin 

xüsusiyyətləri və təsir mexanizmi. İnsan və heyvanda 

xəstəliyin patogenezi. Spesifik profilaktika və müalicə. 

Qazlı qanqrenanın törədiciləri. Morfoloji və bioloji 

xüsusiyyətləri. Patogenlik amilləri. Clostridium perfringens 

mənşəli qida zəhərlənməsi. laborator diaqnostika üsulları. 

Clostridium difficile, xüsusiyyətləri. İnsan 

patologiyasında rolu. 

Spora əmələ gətirməyən anaeroblar. Bakteroidlər və 

anaerob koklar. Morfoloji və kultural xassələri. Patologiyada 

rolu. Laborator diaqnostika. 

Patogen və şərti-patogen mikobakteriyalar 

Vərəmin törədiciləri. Morfoloji və kultural xassələri. 

Patogenlik amilləri. Xəstəliyin patogenezi. Tuberkulin, onun 

xüsusiyyətləri və praktikada tətbiqi. Xəstəliyin laborator 

diaqnozu. Kimyəvi terapiya və antibiotikoterapiya. BCG 

vaksini və onun əhəmiyyəti. 

Atipik mikobakteriyalar, xüsusiyyətləri. İnsan 

patologiyasında rolu. 

Cüzamın törədicisi. Morfoloji və kultural xüsusiyyətləri. 

Cüzamın klinik formaları. Laborator diaqnostika. Kimyəvi 

terapevtik preparatlar. 

19 

Aktinomisetlər 

Morfo-bioloji xüsusiyyətləri, patogenlik amilləri. 

Aktinosmikozların diaqnostikası və müalicə prinsipləri. 

Patogen spiroxetlər 

Treponemalar. Siflisin törədicisi. Morfoloji və kultural 

xassələri. Patogenlik amilləri. Xəstəliyin patogenezi. 

Laborator diaqnostika. VDRL, RPR, İFR və s. seroloji 

reaksiyalar. Endemik treponematozların törədiciləri. 

Borreliyalar. Qayıdan yatalağın törədiciləri. Morfoloji 

və bioloji xüsusiyyətləri. Patogenlik amilləri. Laborator 

diaqnoz. Endemik və epidemik qayıdan yatalağın 

differensasiyası. 

Laym xəstəliyinin törədicisi, xəstəliyin patogenezi. 

Laborator diaqnoz. 

Leptospiralar, xüsusiyyətləri. Patogenez və immunitet. 

Laborator diaqnostika. Spesifik müalicə və profilaktika. 

Patogen rikketsiyalar 

Səpgili yatalağın törədiciləri. Patogenlik amilləri. 

Patogenez, immunitet. Brill xəstəliyi. Laborator diaqnostika. 

Spesifik müalicə və profilaktika. Endemik səpgili yatalağın 

törədicisi. Endemik və epidemik səpgili yatalağın 

differensasiyası. 

Q-qızdırmasının törədicisi, xüsusiyyətləri. Patogenez. 

Laborator diaqnostika. Spesifik müalicə və profilaktika. 

Patogen xlamidiyalar 

Chlamydia trachomatis, serotipləri, ayrı-ayrı 

serortiplərin törətdikləri xəstəliklərin xüsusiyyətləri. 

Patogenez. Urogenital traktın patologiyasında xlamidiyaların 

rolu. Laboartor diaqnostika. Müalicə. 

Chlamydia pneumonia, insan patologiyasında rolu. 

Ornitozun törədicisi, patogenliyi. İnsanda xəstəliyin 

patogenezi. Laboartor diaqnostika. Müalicə preparatları. 

Patogen mikoplazmalar 

Mycoplasma cinsi, morfoloji və kultural xüsusiyyətləri. 

İnsanda törətdikləri xəstəliklər. Patogenlik amilləri. 

Laborator diaqnoz. 

Ureaplasma cinsi, xüsusiyyətləri, digər 

mikoplazmalardan fərqi. Urogenital infeksiyalarda və 

hamiləlik patologiyasında rolu. 

Tibbi mikologiya 

Patogen göbələklərin morfo-bioloji xüsusiyyətləri. 

Patogenlik amilləri. Mikozların təsnifatı. 

Keratinomikozların törədiciləri. Çilli dəmrov və onun 

patogenezi. 

Dermatomikozların törədiciləri, morfoloji və kultural 

xüsusiyyətləri. Dəri, tük və dırnaqda törətdikləri xəstəliklər. 

Laborator diaqnoz, antimikotik preparatlar. 

Dərialtı mikozların törədiciləri. Laborator diaqnoz. 

Sistem xarakterli mikozların (blastomikoz, 

histoplazmoz, koksidioidoz, parakoksidioidoz) törədiciləri. 

Morfo-bioloji xüsusiyyətləri. Dimorfizm. İnsan 

orqanizmində xəstəliklərin lokalizasiyası. Laborator 

diaqnozu. 

Şərti-patogen göbələklər. Candida cinsli göbələklər, 

morfo-bioloji xüsusiyyətləri. Kandidoz, əmələ gəlmə 

səbəbləri. Laborator diaqnoz. 

Pnevmosistozun törədicisi. Morfo-bioloji xüsusiyyətləri. 

Pnevmosistozun inkişaf səbəbləri. Laborator diaqnoz. 

Müalicə preparatları. 

Kif göbələkləri (Aspergillus və s.), insan patologiyasında 

onların rolu. Laborator diaqnoz. 

Tibbi parazitoloqiya 

Qiardiozun törədicisi, xüsusiyyətləri. Xəstəliyin


patogenezi. Laboartor diaqnostika. Müalicə və profilaktika. 

Amebiazun törədicisi, xüsusiyyətləri, inkişaf sikli. 

Ameb dizenteriyasının patogenezi. Laborator diaqnostika. 

Müalicə preparatları. 

Balantidiazın törədicisi, xüsusiyyətləri. Xəstəliyin 

patogenezi. Laborator diaqnostika. Müalicə və profilaktika. 

Kriptosporidilər, insan patologiyasında rolu. 

Trixomoniazın törədicisi, xüsusiyyətləri. Xəstəliyin 

patogenezi. Laborator diaqnoz, müalicə preparatları. 

Profilaktikası. 

Malyariya plazmodiləri, xüsusiyyətləri, xəstəliyin 

patogenezi. Laborator diaqnostika. Müalicə preparatları. 

Profilaktika. 

Toksoplazmozun törədicisi, xüsusiyyətləri. Xəstəliyin 

patogenezi. Hamiləlik patologiyasında rolu. Laborator 

diaqnoz. Profilaktika. 

Leyşmaniyalar, morfologiyası, təsnifatı, xəstəliyin 

patogenezi. Laborator diaqnoz. Müalicə preparatları. 

Xüsusi virusologiya 

DNT tərkibli viruslar 

Herpesviruslar. Təsnifatı. Virionun quruluşu, 

kultivasiyası. Sadə herpes virusları. Su çiçəyi - qurşaqlı uçuq 

virusu. Sitomeqalovirus. Epşteyn-Bar virusu. Xəstəliklərin 

patogenetik xüsusiyyətləri. Herpesvirus infeksiyalarının 


Adenoviruslar. Virionun quruluşu, kultivasiyası, 

patogenlik xüsusiyyətləri. Adenovirus infeksiyalarının 


Papillomaviruslar, xüsusiyyətləri. İnsanda papillomavirus 

infeksiyalarının patogenezi. 

Poliomaviruslar, xüsusiyyətləri. BK və JC viruslar, 

törətdiyi xəstliklər. 

Parvoviruslar, xüsusiyyətləri. B19 parvovirus, törətdiyi 

xəstəliklər. 

RNT tərkibli viruslar 

Ortomiksoviruslar. Qrip virusları, xüsusiyyətləri. Qripin 

patogenezi. Laborator diaqnoz. Spesifik profilaktika və 

müalicə. 

Paramiksoviruslar, xüsusiyyətləri, təsnifatı. Paraqrip, 

epidemik parotit, respirator-sinsitial, qızılça virusu. 

Patogenlik xüsusiyyətləri. İmmunitet. Laborator diaqnoz. 

Spesifik profilaktika. 

Reoviruslar, xüsusiyyətləri, insan patologiyasında rolu. 

Rotaviruslar. 

Toqaviruslar, xüsusiyyətləri. Təsnifatı. Alfavirus 

cinsinin insan patologiyasında rolu. Rubivirus cinsi. 

Məxmərək virusu. Hamilə qadınlar üçün fəsadları. Laborator 

diaqnoz. Spesifik profilaktika və müalicə. 

Flaviviruslar. Gənə ensefaliti, Yapon ensefaliti, 

hemorragik qızdırma, sarı qızdırma virusları, xüsusiyyətləri. 

Pikornaviruslar. Ümumi xüsusiyyətləri, təsnifatı. 

Enteroviruslar: poliomielit, ECHO, Koksaki virusları. İnsan 

üçün patogenliyi. İmmunitet. Spesifik profilaktika və 

müalicə. 

Rabdoviruslar. Quduzluq virusu. Xəstəliyin patogenezi. 

Quduzluğun laborator diaqnozu, spesifik profilaktikası. 

Retroviruslar. İnsanın qazanılmış immun çatışmazlıq 

sindromu (QİÇS) virusları. Patogenez. QİÇS-in laborator 

diaqnozu. Profilaktika problemi və müalicə preparatları. 

Hepatit virusları 

A hepatit virusu. Virionun xüsusiyyətləri. Rezistentliyi. 

A hepatitinin patogenezi. Laborator diaqnostika. Spesifik 

profilaktika problemi. 

B hepatit virusu. Virionun quruluşu. Antigenləri – HBs, 

HBc, HBe. davamlılığı. Xəstəliyin patogenezi. Persistensiya. 

İmmunitet. Laborator diaqnostika. Vaksinoprofilaktika. 

C hepatit virusu, xüsusiyyətləri, genotipləri, yoluxma 

yolları, patogenez, laborator diaqnostika. 

D hepatit virusu. Virionun xüsusiyyətləri. 

Onkogen viruslar 

Virus onkogenezinin mexanizmi. DNT və RNT tərkibli 

onkogen viruslar. 

Klinik mikrobiologiya 

Tənəffüs yolları infeksiyalarının mikrobiologiyası və 

diaqnostika prinsipləri. Yuxarı tənəffüs yollarının iltihabi 

xəstəlikləri. Əsnəyin əsas iltihabi xəstəlikləri – faringit, 

epiqlottit, angina, tonzillit, laringit, törədici 

mikroorqanizmlər. 

Aşağı tənəffüs yolları infeksiyaları - traxeitlər, bronxitlər, 

pnevmoniya, törədici mikroorqanizmlər. Mikoplazma, 

xlamidiya və virus mənşəli pnevmoniyalar, onların xarakter 

xüsusiyyətləri, diaqnostika prinsipləri. Bəlğəmin 

mikrobioloji müayinəsi və onun diaqnostik göstəriciləri. 

Mədə-bağırsaq traktı infeksiyalarının mikrobiologiyası 

və diaqnostika prinsipləri. Ağız boşluğu selikli 

qişasının iltihabi xəstəlikləri – stomatitlər, gingivit, 

parodontit, glossit, xeylit, törədici mikroorqanizmlər. 

Qastritlər, mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, H.pylori 

mənşəli xoralı qastrodiodenitlər. 

Bağırsaqlar, normal mikroflora, onun fizioloji rolu, 

tərkibi - obliqat və fakultativ flora. Disbakteriozlar. Yaranma 

səbəbləri. Patogenezi. Enterit və kolienteritlər, törədici 

mikroorqanizmlər. Psevdomembranoz kolit, törədicisi, 

yaranma səbəbləri. Nəcisin bakterioloji müayinəsi. 

Virus mənşəli diareyalar, xarakteristikası və diaqnostika 

prinsipləri. 

Parazitar mənşəli mədə-bağırsaq infeksiyaları, 

xarakteristikası, diaqnostika prinsipləri. Nəcisin nativ 

mikroskopiyasının diaqnostik əhəmiyyəti. 

Qida toksiko-infeksiyaların mikrobiologiyası və 

diaqnostika prinsipləri. 

Sidik-cinsi yolların infeksiyalarının mikrobiologiyası 

və diaqnostika prinsipləri. Sidik yolları infeksiyalarının 

(nefrit, pielonefrit, pielit, sistit, uretrit) dominant törədiciləri. 

Sidiyin mikrobioloji müayinəsi. Bakteriuriya və onun klinik 

əhəmiyyəti. Bakteriuriyanın təyini və qiymətləndirilməsi. 

Cinsi yolla yoluxan xəstəliklər. Sifilis, şankroid, 

qonoreya, trixomoniaz, genital xlamidioz, mikoplazmoz, 

ureaplazmoz, zöhrəvi limfoqranulomatoz, genital herpes və 

s. törədiciləri, yoluxma yolları, xəstəliklərin patogenezi. 

Uşaqlıq yolu, normal mikroflorası. Vaginitlər, etioloji 

strukturu. Bakterial vaginoz, törədicisi, patogenez. 

Transplasentar xəstəliklər, diaqnostikası. 

Dəri örtükləri infeksiyalarının mikrobiologiyası və 

diaqnostika prinsipləri. Dərinin iltihabi xəstəlikləri - 

dermatitlər, follukullt, frunkul, karbunkul, ekzema və s., 

törədici mikroorqanizmlər.Posttravmatik yara infeksiyaları - 

tetanus, qazlı qanqrena. Qızıl yel, törədicisi, patogenezi. 

Herpetik infeksiyalar. 

Dərinin və dəri artımlarının göbələk mənşəli xəstəlikləri - 

keratinomikozlar, dermatomikozlar, törədiciləri, yoluxma 

yolları, patogenez. Dəri pulcuğu, tük və dırnaqların 

mikroskopik müayinəsi. 

Mərkəzi sinir sistemi infeksiyalarının mikrobiologiyası 

və diaqnostika prinsipləri. Beyin qişalarının 

iltihabi xəstəlikləri - meningitlər, formaları. Bakteriya,


göbələk, parazitar və virus mənşəli meningitlər. Törədici 

mikroorqanizmlər. Ensefalitlər, törədici mikroorqanizmlər, 

patogenez. 

Serobrospinal mayenin mikrobioloji müayinə prinsipləri, 

sitoloji göstəricilər və onun diaqnostik əhəmiyyəti, seroloji 

reaksiyalar. 

Septik infeksiyalarının mikrobiologiyası və 

diaqnostika prinsipləri. “Bakteremiya” və “sepsis” 

anlayışları. Bakteriemik infeksiyalar, törədiciləri. Sepsis, 

törədiciləri, yaranma səbəbləri. Septik infeksiyalar. Sepsisin 

patogenezi. 

Göbələk mənşəli sepsis və septik infeksiyalar, 

törədiciləri, patogenez. 

Qanın mikrobioloji müayinəsi. Hemokultura, onun 

alınması və diaqnostikada əhəmiyyəti. Qanın mikroskopik 

müayinəsi və müxtəlif xəstəliklərin diaqnostikasında 


Xəstəxanadaxili infeksiyalarının mikrobiologiyası və 

diaqnostika prinsipləri. Yaranma səbəbləri, etiologiya və 

patogenez. Xəstəxanadaxili infeksiya törədicilərinin əsas 

xüsusiyyətləri (rezistentlik və s.). 

Sanitar mikrobiologiya 

Sanitar mikrobioloji müayinənin prinsipləri. Sanitar 

göstərici mikroorqanizmlər, onların xüsusiyyətləri. 

Suyun sanitar göstərici mikroorqanizmləri. Mikrob ədədi, 

koli-titr və koli indeksin təyini. Suda patogen mikrobların 

indikasiyası. 

Torpağın sanitar göstərici mikroorqanizmləri. Sanitarmikrobioloji 

müayinə üsulları. Mikrob ədədi, koli-titr, 

perfringens-titr və onların təyini. 

Havanın sanitar göstərici mikroorqanizmləri. Havanın 

sanitar-mikrobioloci müayinəsi. Havada patogen və sanitar - 

göstərici mikrobların təyini. 

Qida məhsullarının sanitar-mikrobioloji müayinəsinin 

prinsipləri. 

ƏDƏBİYYAT 

1. Z.Ö.Qarayev, A.İ.Qurbanov “Tibbi mikrobiologiya və 

immunologiya”, Bakı, “Təbib”, 2010, 860 s. 

2. А.А.Воробьев, Ю.С.Кривошеин, В.П.Широбоков 

“Медицинская и санитарная микробиология”. 

Москва 2003. 

3. А.И.Коротяев, С.А.Бабичев “Медицинская 

микробиология, иммунология и вирусология”, 

Санкт Петербург, 2000. 

4. “Медицинская микробиология, вирусология и 

иммунология” Под редакцией А.А.Воробьева. 

Москва , 2004. 

5. В.И.Покровский, О.К.Поздеев “Медицинская 

микробиология”, Москва, 1999. 

6. Р.М.Хаитов, Г.А.Игнатьева, И.Г.Сидоров 

“Иммунология” Москва, “Медицина”, 2000. 

7. Cawetz, Melnick & Adelberg”s. Medical microbiolgy 

24 th edition, 2007 

Farmakologiya 

21 

Ümumi reseptura 

Dərman formalarının təsnifatı, və dərman preparatlarına 

aid reseptlərin yazılış nümunələri. Aptekin quruluşu, 

vəzifələri, dərman maddələrinin aptekdə saxlanılma və 

buraxılma qaydaları. Farmakopeya. 

Farmakologiyaya giriş 

Farmakologiya elmi, onun məqsəd və vəzifələri, digər 

tibb fənlərilə əlaqəsi. Farmakologiyanın inkişaf mərhələləri. 

Azərbaycanda farmakologiya elminin inkişaf tarixi. 

Yeni dərman maddələrinin alınması 

Onların öyrənilməsi və tibbi praktikaya tətbiqi. 

Farmakologiyanın əsas bölmələri. Dərman maddələrinin 

təsnifat prinsipləri. 

Farmakokinetika 

Dərman maddələrinin orqanizmə təyini yolları, sorulması 

və bu prosesə təsir göstərən faktorlar. Dərman maddələrinin 

orqanizmdə yayılması və rast gəldiyi bioloji baryerlər, 

metabolik transformasiya və konyuqasiya, dərman 

maddələrinin orqanizmdən xaric olma yolları. Klirens, onun 

növləri. 

Farmakodinamika 

Dərman maddələrinin təsir növləri və təsirlərinin 

lokalizasiya prinsipi. Təsir effektinin onların kimyəvi 

quruluşu, izomeriyası, fiziki-kimyəvi və fiziki 

xüsusiyyətlərindən asılılığı. Dərman maddələrinin təsir 

effektinin onların dozalarından asılılığı. Doza, terapevtik 

indeks və terapevtik genişlik anlayışları, dozalanma 

prinsipləri. 

Farmakogenetika. Xronofarmakologiya 

Farmokoloji effektlərin yaş və cinsi xüsusiyyətlərdən 

asılılığı. Farmakoloji effektlərin meydana çıxmasında 

biometeroloji faktorların rolu. Dərman maddələrinin qəbulu 

və təkrari qəbulda törətdiyi effektlər, qarşılıqlı təsir 

prinsipləri, dərman terapiyasının əsas növləri. Kəskin və 

xroniki zəhərlənmələrin müalicəsinin əsas prinsipləri. 

Avtonom sinir sisteminə təsir göstərən dərman 

maddələri 

Afferent innervasiyaya təsir göstərən dərman maddələri 

(lokal anestetiklər, büzüşdürücü, bürüyücü, adsorbsiyaedici 

və qıcıqlandırıcı maddələr). Efferent innervasiyaya təsir 

göstərən maddələr (xolinergik və adrenergik sistemin 

farmakologiyası). 

Neyrotrop maddələr 

Neyromediator və neyromodulyator sistemlər haqqında. 

Ümumi anestetiklər, yuxugətirici maddələr. Etil və metil 

spirti, alkoqolizmin müalicəsi. Epilepsiyaəleyhinə və 

Parkinson xəstəliyinin müalicə və profilaktikasında istifadə 

olunan dərman maddələri. Opioid analgetiklər, 

narkomaniyanın müalicəsi. 

Psixoleptiklər 

Neyroleptiklər, trankvlizatorlar, litium duzları və sedativ 

maddələr. 

Psixoanaleptiklər 

Psixomotor stimulyatorlar, antidepressantlar, nootrop 

maddələr, analeptiklər. 

Tənəffüs orqanlarının funksiyasına təsir göstərən 

dərman maddələri 

Tənəffüs stimulyatorları, öskürəkəleyhinə və 

bəlğəmgətirici maddələr, bronxial astma və bronxospastik 

hallarda istifadə olunan dərman maddələri, kəskin tənəffüs


çatışmazlığı zamanı istifadə olunan dərman maddələri. 

Ürək-qan damar sisteminə təsir göstərən dərman 

maddələri 

Qlikozid və qeyri-qlikozid quruluşlu kardiotonik 

maddələr. Aritmiyaəleyhinə, koronar qan dövranı 

pozğunluğunda istifadə olunan dərman maddələri, hipotenziv 

və hipertenziv maddələr. Sidikqovucu maddələr. 

Həzm sistemi orqanlarının sekretor fəaliyyətinə təsir 

göstərən dərman maddələri İştahaya təsir göstərən 

(oreksigen və anoreksigen), tüpürcək vəzlərinin və mədə 

vəzlərinin sekretor fəaliyyətinə təsir göstərən dərman 

maddələri, antasid maddələr, qastroprotektorlar. 

Həzm sistemi orqanlarının motor funksiyasına təsir 

göstərən dərman maddələri. Mədənin və bağırsaqların 

motorikasina təsir göstərən maddələr, qusmatörədən və 

qusmanın qarşısını alan maddələr, hepatotrop maddələr, 

mədəaltı vəzin ekskretor funksiyasının pozulması zamanı 

istifadə olunan maddələr. 

Qan sisteminə təsir göstərən dərman maddələri 

Qanyaranmaya təsir göstərən maddələr, antiaqreqantlar, 

antikoaqulyantlar və hemostatiklər, fibrinolitik və 

antifibrinolitik maddələr. 

Peptid və amin turşusu quruluşlu hormon 

preparatları 

Hipotalamus, hipofiz, epifiz, qalxanvari vəz, antitireoid, 

qalxanvari ətraf vəz, kalsitonin, mədəaltı vəzin hormon 

preparatları, sintetik diabetəleyhinə maddələr. 

Steroid quruluşlu hormon preparatları 

Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin, cinsiyyət vəzlərin 

hormon preparatları və onların antaqonistləri. Anabolik 

steroidlər. Miometriuma təsir göstərən dərman maddələri, 

kontraseptiv maddələr. 

İltihabəleyhinə dərman maddələr 

Steroid quruluşlu iltihabəleyhinə dərman maddələri. 

Qeyri-steroid quruluşlu iltihabəleyhinə dərman maddələri 

(salisil turşusu, para-aminofenol, pirazolon, fenilpropion 

turşusu, fenilsirkə turşusu, indolsirkə turşusu və fenam 

turşusu törəmələri, oksikamlar və analoji təsirli digər 

maddələr, qızıl preparatları, arı və ilan zəhərindən alınan 

preparatlar; iltihabəleyhinə təsirə malik olan digər maddələr). 

Mübadilə prosesinə təsir göstərən dərman maddələri 

Aterosklerozəleyhinə və beyin qan dövranını 

yaxşılaşdıran dərman maddələri, angioprotektorlar, 

antihipoksantlar, antioksidantlar. Podaqraəleyhinə maddələr. 

Allergiyaəleyhinə dərman maddələri 

Antihistamin dərman maddələri. İmmunostimulyatorlar. 

Vitamin və ferment preparatları 

Aminturşular. Parenteral qidalanmada istifadə olunan 

maddələr, plazmaəvəzedicilər və dezintoksikasiyaedici 

məhlullar, sinovial və göz yaşı mayesini əvəz edən 

preparatlar. Orqanizmdə turşu-qələvi və ion mübadiləsini 

tənzimləyən maddələr. Metal duzları. 

Antimikrob maddələr 

Antiseptik və dezinfeksiyaedici maddələr. Antibiotiklər 

(β-laktam nüvəli antibiotiklər, makrolidlər, azalidlər, 

tetrasiklinlər, xloramfenikol qrupu, aminoqlikozidlər, 

polimiksinlər, linkozamidlər, qlikopeptidlər, yerli istifadə 

olunan, müxtəlif kimyəvi qrupdan olan antibiotiklər) 

sulfanilamid preparatları, müxtəlif kimyəvi qruplardan olan 

sintetik mikrobəleyhinə maddələr. 

Spesifik antimikrob dərman maddələri 

Vərəməleyhinə, lepra (cüzam) əleyhinə, sifilisəleyhinə, 

göbələkəleyhinə və virusəleyhinə maddələr. 

İbtidailərəleyhinə dərman maddələr 

Malyariya, amöbiaz, trixomonadoz, toksoplazmoz, 

lyamblioz, balantidiaz, leyşmanioz və tripanosomozun 

müalicəsində istifadə olunan dərman maddələri. 

Qurdəleyhinə (antihelmint), pedikulyoz (bitlilik) və 

qoturluqəleyhinə maddələr. 

Onkoloji xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan 

dərman maddələri 

Şişəleyhinə maddələr. 

ƏDƏBİYYAT 

1. M.Qəniyev “Farmakologiya” Dərslik, ATU-nun 

nəşriyyatı, Bakı, 2010-cu il. 

2. M.Qəniyev, F.Hüseynova “Ümumi peseptura” (dərs 

vəsaiti), Bakı, 2008. 

3. S. Oguz Kayaalp, Editör “Tibbi Farmakoloji”, 

onikinci bask, 2009, 

4. Д.А.Харкевич “Фармакология”, (Учебник для 

студентов высших учебных заведений), Москва, 

Гэотар Медицина, 2010. 

5. Bertram G. Katzung Edi., Basis & Clinical 

Pharmacology, Tenth Edition, San Francisco, 

McGraw-Hill, 2007.


Biokimya 

Biokimyanın predmeti, məqsəd və vəzifələri 

Biokimyanın mühüm tarixi inkişaf mərhələləri. Statik, 

dinamik və funksional biokimya. Biokimyəvi tədqiqat 

obyektləri və miqdari analiz üsulları. 

Zülalların kimyası və funksiyası 

Zülallar haqqında anlayış. Zülalların funksiyaları və orqanizmin 

fəaliyyətində əhəmiyyəti. Zülalların fiziki-kimyəvi 

xassələri: həll olması, kolloid halı, amfoterliyi, çökdürülməsi, 

izoelektrik nöqtəsi. Zülallara aid rəngli reaksiyalar. 

Aminturşular – zülalların struktur monomeridir, onların 

strukturu, təsnifatı və titrləmə əyriləri. Proteinogen və qeyriproteinogen 

aminturşular. Əvəzedilən, qismən əvəz edilən və 

əvəzedilməyən aminturşular. 

Zülal molekulunun aminturşu tərkibinin təyini. Zülalların 

hidrolizi (növləri). Xromatoqrafiya. N- və C-terminal 

aminturşuların və aminturşu ardıcıllığının təyini üsulları. 

Zülalların strukturu haqda müasir təsəvvürlər. Zülalların 

birincili, ikincili, üçüncülü və dördüncülü strukturlarının əsas 

xüsusiyyətləri. Fibrilyar və qlobulyar zülallar. Zülalların denaturasiyası. 

Təbii peptidlər. 

Zülalların təsnifatı. Sadə zülallar: albuminlər, qlobulinlər, 

protaminlər, histonlar, prolaminlər, qlütelinlər, skleroproteinlər. 

Mürəkkəb zülallar: metallı-, fosfo-, qliko-, 

lipoproteinlər: kimyəvi təbiəti, yayılması, nümayəndələri, 

əhəmiyyəti. Xromoproteinlər – hemoqlobin, mioqlobin (hemin 

strukturu), onların bioloji əhəmiyyəti. Hemoqlobinin 

struktur xüsusiyyətləri, polimorfizmi, kooperativliyi. Hemoqlobinopatiyalar. 

Nuklein turşularının kimyası və funksiyası 

Nukleoproteinlər. Ribonuklein (RNT) və dezoksiribonuklein 

turşularının (DNT) nukleozid və nukleotid tərkibi, 

fəza strukturları, bioloji rolu. Çarhaff qaydaları. RNTnin 

növləri. 

Karbohidratların kimyası və funksiyası 

Karbohidratların ümumi xarakteristikası: təsnifatı və bioloji 

əhəmiyyəti. Monosaxaridlər: əsas nümayəndələrinin 

strukturu, stereokimyası, oksidləşmə və reduksiya 

məhsulları. 

Şəkər turşuları, fosfo-, dezoksi- və aminoşəkərlər, onların 

nümayəndələri, bioloji rolu. 

Oliqosaxaridlər (maltoza, saxaroza, laktoza) – 

strukturları, əhəmiyyəti və yayılması. 

Polisaxaridlər və onların təsnifatı. Homopolisaxaridlər: 

nişasta, qlikogen, dekstranlar, pektin maddələri, onların 

strukturları və rolu. 

Heteropolisaxaridlər (qlikozaminqlikanlar), onların 

nümayəndələri və əhəmiyyəti. Proteoqlikanlar, onların 

birləşdirici toxumada rolu. 

Lipidlərin kimyası və funksiyası 

Lipidlərin ümumi xarakteristikası, struktur təsnifatı, funksiyası. 

Lipid monomerləri: piy turşuları, onların təsnifatı, 

strukturu və funksiyası. 

Sadə lipidlər. Neytral yağlar, strukturları, fiziki-kimyəvi 

xassələri və keyfiyyət göstəriciləri. Yağların emulsiyalaşdırılması. 

Qlikosfinqolipidlər: növləri, strukturu, funksiyaları, 

yayılması. 

Qlisero- və sfinqofosfolipidlər, onların strukturu və bioeffektor 

funksiyası. 

Sterinlər və steridlər, onların təsnifatı, əsas nümayəndələrinin 

strukturu və bioloji əhəmiyyəti. 

23 

Fermentlər 

Enzimologiya haqqında ümumi anlayış: xoloferment, 

apoferment, kofaktorlar (növləri), aktiv və allosterik mərkəzlər, 

izofermentlər. Fermentativ katalizin xüsusiyyətləri: 

termolabilliyi, spesifikliyi (növləri), mühitin reaksiyasından 

(pH) asılılığı. Fermentlərin təsir mexanizmi, prosesin mərhələləri. 

Fermentlərin aktiv vahidləri. 

Fermentlərin aktivliyinin tənzimi: profermentlər, 

fermentlərin kimyəvi modifikasiyası, fermentlərin gen 

səviyyəsində induksiyası və supressiyası. 

Aktivatorlar və inhibitorlar, növləri, təsir prinsipləri. 

Fermentlərin təsnifatı (6 sinif) – kataliz etdikləri 

reaksiyaların növləri. Fermentlərin nomenklaturası və şifri. 

Enzimologiya və təbabət: enzimodiaqnostika, irsi enzimopatiyalar, 

enzimoterapiya. 

Vitaminlər 

Vitaminlərin ümumi biokimyəvi xüsusiyyətləri: inkişaf 

tarixi, təsnifatı, nomenklaturası, vitamerlər, provitaminlər, 

antivitaminər, təsir mexanizmi. 

A vitamini: vitamerləri və provitaminləri, onların 

strukturu, metabolizmi, biokimyəvi rolu, hipo-, hipervitaminozu, 

təbii mənbələri. 

D vitamini: vitamerləri və provitaminləri, onların 

strukturu, metabolizmi, hidroksilləşmiş aktiv formalarının 

biokimyəvi rolu, hipo- və hipervitaminozu, təbii mənbələri. 

E vitamini: strukturu, vitamerləri, metabolizmi, 

antioksidant funksiyası, avitaminozu, təbii mənbələri. 

K vitamini: strukturu, vitamerləri, metabolizmi, qanın 

laxtalanmasında rolu, avitaminoz və hipervitaminozu, təbii 

mənbələri. 

B1 vitamini: strukturu, metabolizmi, kokarboksilaza 

(TPF) – kimyəvi strukturu, maddələr mübadiləsində rolu, 

avitaminozu, təbii mənbələri, 

B2 vitamini: strukturu, metabolizmi, koferment formaları 

– FMN və FAD-ın biosintezi, strukturu, oksidaza və dehidrogenaza 

reaksiyalarında iştirakı, avitaminozu, təbii 

mənbələri. 

B3 vitamini (pantoten turşusu): strukturu, metabolizmi, 

koferment formaları, onların strukturu, biokimyəvi 

funksiyası, avitaminozu, təbii mənbələri. 

B5 vitamini (PP): strukturu, metabolizmi. NAD + və 

NADF + kofermentlərin biosintezi, strukturu, mübadilə 

proseslərində rolu, avitaminozu, təbii mənbələri. 

B6 vitamini: vitamerləri, strukturu, metabolizmi, Koferment 

formalarının (PALF və PAMF) strukturu, biokimyəvi 

rolu, avitaminozu, təbii mənbələri. 

B12 vitamini: kimyəvi təbiəti, metabolizmi, 

kofermentlərin biokimyəvi funksiyası, avitaminozun əsas 

səbəbləri və əlamətləri, təbii mənbələri. 

H vitamini (biotin): strukturu, metabolizmi, maddələr 

mübadiləsində rolu, avitaminozu, təbii mənbələri. 

Fol turşusu: strukturu, metabolizmi, koferment formaları, 

onların biokimyəvi reaksiyalarda iştirakı, avitaminozu, təbii 

mənbələri, 

C vitamini (askorbin turşusu): strukturu, metabolizmi, 

biokimyəvi funksiyaları, avitaminozu, təbii mənbələri. 

P vitamini qrupu: kimyəvi təbiəti, metabolizmi, biokimyəvi 

funksiyası, avitaminozu, mənbələri. 

Vitaminəbənzər maddələr, onların strukturu, mübadilədə 

rolu. 

Vitamin, koferment və antivitaminlərin tibbdə dərman 

maddələri kimi tətbiqi. 

Hormonlar 

Hormonlar haqqında ümumi anlayış: nomenklaturası, 

təsnifatı, hormonal təsirin növləri.


Hormonların sintezinin və sekresiyasının tənzimedilmə 

mexanizmləri: əks-əlaqə prinsipi, hormonların sinergizmi, 

antaqonizmi və permissiv təsiri. 

Hormonal təsirin əsas mexanizmləri: adenilatsiklaza, quanilatsiklaza, 

kalsium-kalmodulin və fosfatidilinozitol sistemi. 

Hüceyrədaxili reseptorlar vasitəsilə təsir göstərən hormonlar. 

Hipotalamusda sintez edilən fizioloji aktiv maddələr: liberinlər 

və statinlər; onların endokrin sistemin fəaliyyətinin 

tənzim edilməsində rolu. 

Hipofizin hormonları – kimyəvi təbiəti, mübadilə proseslərinə 

təsiri. Somatotropin, vazopressin, oksitosinin sintezinin 

və sekresiyasının pozulması ilə əlaqədar olan xəstəliklər. 

Epifizin endokrin funksiyası – melatonin, serotonin, hipo- 

və hiperpinealizm. Timusda sintez edilən bioloji aktiv 

maddələrin növləri. 

Qalxanabənzər vəzinin tireoid hormonları, onların 

strukturu, biosintezi və bioloji təsiri, hipo- və hipertireoz. 

Kalsitonin, parathormon və kalsitriol – kimyəvi təbiəti, 

metabolizmi və kalsium mübadiləsində rolu, hipo- və 

hipersekresiyası. 

Mədəaltı vəzinin hormonları – insulin və qlükaqon; 

onların kimyəvi təbiəti, metabolizm xüsusiyyətləri və 

maddələr mübadiləsinin tənzimində rolu, hipo - və 


Böyrəküstü vəzinin beyin maddəsinin hormonları; onların 

kimyəvi strukturu, biosintezi, metabolizmi və maddələr 

mübadiləsinin tənzimində rolu. Feoxromositoma. 

Böyrəküsütü vəzinin qabıq maddəsinin hormonları: 

kimyəvi strukturları, biosintezi, təsir mexanizmi. Kortikosteroidlərin 

bioloji təsiri və katabolizmi. Steroid diabeti. 

Konn sindromu, tunc (Adisson) xəstəliyi, adrenogenital sindrom. 

Kişi və qadın cinsiyyət hormonları: androgenlər, estrogenlər, 

hestagenlər; onların strukturları, mübadilə 

proseslərinə təsiri; cinsiyyət hormonlarının hipo- və 


Həzm sisteminin hormonları; onların kimyəvi təbiəti və 

bioloji rolu. 

Eykozanoidlər: prostaqlandinlər, prostasiklinlər, tromboksanlar 

və leykotrienlər, onların kimyəvi təbiəti, biosintez 

yolları və bioloji təsirinin mexanizmləri. 

Qanın kinin sistemi və maddələr mübadiləsinin tənzimində 

rolu. 

Neyromediatorlar, onların maddələr mübadiləsinin tənzimində 

rolu. 

Hormonoterapiyanın əsas prinsipləri. Antihormonlar. 

Maddələr mübadiləsinin əsas qanunauyğunluqları. 

Enerji mübadiləsi 

Bioenergetika. Qidalı maddələrdən enerji ayrılmasının 

əsas mərhələləri. Katabolizmin ümumi və spesifik yolları. 

Piroüzüm turşusunun oksidləşməklə dekarboksilləşməsi: 

piruvatdehidrogenaza kompleksi, kataliz etdiyi ardıcıl reaksiyalar. 

Katabolizmin II ümumi yolu – trikarbon turşuları 

dövranının (TTD), ardıcıl reaksiyaları və prosesdə iştirak 

edən fermentlərin xarakteristikası. Substrat səviyyəsində 

fosforlaşma. Krebs dövranının bioloji rolu. 

Oksigenin istifadə yolları. Bioloji oksidləşmə və toxuma 

tənəffüsü. Bax və Palladin nəzəriyyələrinin mahiyyəti. 

Toxuma tənəffüsünün müasir nəzəriyyəsi. 

Mitoxondrilərin quruluşu və tənəffüs zəncirinin tərkibi – 

komponentlərin ardıcıllığı, lokalizasiyası, elektron və 

protonların oksigenə ötürulməsi (sxemi). 

Oksidləşməklə fosforlaşma. P/O əmsalı. Oksidləşməklə 

fosforlaşmanın mexanizmi haqda olan nəzəriyyələr. 

Elektronların nəql olunmasının energetikası. H + -ATF-aza, 

strukturu, lokalizasiyası və funksiyası. 

Tənəffüs nəzarəti. Oksidləşməklə fosforlaşma və tənəffüs 

proseslərinin ayrılması, onların mexanizmi (əzələdə gedən 

sərbəst oksidləşmə, kimyəvi maddələrin təsiri və s.). Hipoenergetik 

vəziyyətlər. 

Enerji hasilatı ilə əlaqədar olmayan oksidləşmə 

sistemləri. Mikrosomal oksidləşmə. Sərbəstradikallı 

oksidləşmə. 

Osigenin aktiv formalarının əmələ gəlməsi. Orqanizmin 

antioksidant sistemləri. 

Karbohidrat mübadiləsi 

İnsan orqanizmi toxumasının əsas karbohidratları, onların 

bioloji rolu. Karbohidratların həzmi (mərhələləri). Ağız suyu, 

mədəaltı vəzinin və bağırsaq şirəsinin amilolitik fermentləri. 

Amilazının aktivliyinin təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. 

Monosaxaridlərin bağırsaqlardan sorulması və hüceyrə 

membranından ötürülməsi mexanizmi. Karbohidratların 

həzminin və sorulmasının pozulmaları. 

Qlikogenin sintezi və parçalanması – ardıcıl reaksiyaları 

və prosesin fizioloji əhəmiyyəti. Fosforilaza və 

qlikogensintazanın aktivliyinin tənzimi. Qlikogenozlar. 

Qlikoliz – ardıcıl reaksiyaları və prosesin energetik əhəmiyyəti. 

Qlikolitik oksidreduksiya. Fruktozanın və 

qalaktozanın qlikolizdə iştirakı. Fruktozuriya və 

qalaktozemiya. 

Qlükozanın aerob şəraitdə parçalanması: prosesin 

kimyəvi mərhələləri, energetik əhəmiyyəti. Redukesiyaedici 

ekvivalentlərin transmembran ötürülməsinin “məkik” mexanizmləri. 

Qlükozanın toxumalarda çevrilməsinin pentozofosfat 

yolu: prosesin mərhələləri, bioloji əhəmiyyəti. Favizm. 

Qlükoneogenez: prosesin metabolik mənbələri və 

reaksiyaları. Qlikoliz və qlükoneogenezin qarşılıqlı əlaqəsi. 

Kori dövranı. 

Laktozanın (süd vəzisində), oliqo- və polisaxaridlərin 

biosintezinin mexanizmi. Qlikozidozlar, onların qısa 

xarakteristikası. Qanda seroqikoidlərin və sial turşularının 

təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. 

Karbohidrat mübadiləsinin tənziminin neyrohumoral 

mexanizmləri. 

Karbohidratların aralıq mübadiləsinin irsi və qazanılmış 

pozulmaları. Hiper- və hipoqlikemiya (növləri). Şəkərli 

diabet (növləri) – əmələgəlmə səbəbləri. 

Şəkərin və qlikozilləşmiş hemoqlobinin təyininin diaqnostik 

əhəmiyyəti. Qlükozaya qarşı tolerantlıq və şəkər 

əyrilərinin əhəmiyyəti. 

Zülalların mübadiləsi 

Qidalanmada zülalların bioloji rolu. Zülalların bioloji 

dəyəri. Azot balansı. Aminturşu fondunun əsas mənbələri və 

sərfedilmə yolları. 

Mədədə zülalların həzmi. Mədə şirəsinin tərkibi (xlorid 

turşusu, pepsin, renin, qastriksin və s.) və əhəmiyyəti. Mədə 

şirəsinin turşuluğunun (növləri), təyini. 

Nazik bağırsaqda zülalların həzmi. Mədəaltı vəzinin 

proteolitik fermentləri və onların spesifikliyi. Bağırsaq 

şirəsinin proteinazaları. 

Zülalların həzm məhsullarının bağırsaqlardan sorulması 

və membranlardan nəqledilmə mexanizmi. Sorulmuş 

aminturşuların aqibəti. 

Bağırsaqlarda aminturşuların çürüməsi və çürümə 

məhsullarının zərərsizləşdirilməsi. FAFS və UDFQT. 

Zülalların həzminin və aminturşuların sorulmasının 

pozulmaları. Malabsorbsiya sindromu.


Toxuma zülallarının hidrolizi və bu prosesin səbəbləri. 

Katepsinlər, növləri və spesifiklikləri. 

Aminturşu metabolizminin ümumi yolları. Aminturşuları 

aminsizləşməsi, növləri, oksidləşməklə aminsizləşmə prosesinin 

biokimyəvi mexanizmi. 

Transaminləşmə reaksiyası və onun orqanizm üçün 

əhəmiyyəti. Qan serumunda ALT və AST-nin təyininin 

klinik-biokimyəvi əhəmiyyəti. 

Aminturşuların dekarboksilləşməsi və dekarboksilləşmə 

məhsullarının zərərsizləşdirilməsi. 

Orqanizmdə ammonyakın əmələgəlmə yolları, onun zəhərləyici 

təsirinin mexanizmi və onun zərərsizləşdirilməsinin 

yolları. 

Karbamidin əmələ gəlməsi (ornitin dövranı): prosesin 

mərhələləri və son məhsulun tərkibindəki azot atomlarının 

mənşəyi. Qalıq azotu. Qann serumunda qalıq azotun və karbamidin 


Aminturşuların azotsuz karbohidrogen qalıqlarının 

aqibəti. Qlikoplastik və ketoplastik aminturşular. Əvəzedilən 

aminturşuların biosintezi. 

Aminturşu mübadiləsinin spesifik yolları. Qlisin, arginin, 

alanin, monoamindikarbon turşularının və onların 

amidlərinin, kükürldlü aminturşuların, triptofan, fenilalanin, 

tirozin aminturşularının mübadilə xüsusiyyətləri. 

Aminturşu mübadiləsinin irsi və qazanılma pozulmaları 

(fenilketonuriyalı oliqofreniya, tirozinemiya, alkaptonuriya, 

albinizm, sitrullinemiya və s.). 

Hemproteinlərin mübadiləsi. Hemoqlobinin biosintezi və 

prosesin tənzimi. Orqanizmdə dəmir mübadiləsi. Porfirin 

sintezinin irsi pozulmaları. 

Hemoqlobinin parçalanması. Öd piqmentlərinin əmələ 

gəlməsi. Sərbəst və birləşmiş bilirubin. Öd piqmentlərinin 

zərərsizləşdirilməsinin və orqanizmdən xaric edilməsinin 

pozulmaları. Sarılıqlar – növləri və əmələgəlmə səbəbləri. 

Qanda bilirubinin təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. 

Zülal biosintezi. Aminturşuların aktivləşməsi və 

rekoqnasiya. Translyasiya prosesinin mərhələləri və 

molekulyar mexanizmləri. Zülal biosintezinin induktor və 

inhibitorları. 

Nuklein turşularının mübadiləsi 

Mədə-bağırsaq traktında və toxumalarda nuklein turşularının 

parçalanması. Purin və pirimidin əsaslarının 

katabolizmi və mübadilə pozulmaları (podaqra, Leş-Nihan 

sindromu). Qan serumunda sidik turşusunun təyininin diaqnostik 


Purin və pirimidin nukleotidlərinin, nukleoziddifosfatların, 

nukleozidtrifosfatların və dezoksiribonukleotidlərin 

biosintezi. Oroturiya. 

DNT-nin biosintezi: replikasiya prosesinin mərhələləri və 

molekulyar mexanizmləri. 

RNT-nin biosintezi: transkripsiya – mərhələləri və onların 

mexanizmi. RNT-nin posttranskripsion dəyişiklikləri. 

Lipid mübadiləsi 

Mədə-bağırsaq traktında lipidlərin həzmi. Mədəaltı 

vəzinin lipolitik fermentləri. Ödün tərkibi, xassələri. Qoşa öd 

turşuları (birincili və ikincili), onların strukturu və həzm 

prosesində rolu. 

Lipid hidrolizi məhsullarının bağırsaqlardan sorulma 

mexanizmi. Lipidlərin bağırsaq divarında resintezi. Lipidlərin 

həzminin sorulması və nəqledilməsinin pozulmaları. 

Hüceyrədaxili lipoliz. Lipazaların növləri və aktivləşmə 

mexanizmi. Piy turşularının β-oksidləşməsi və energetik 


Keton cisimciklərinin metabolizmi (ketogenez və ketoliz) 

və onların orqanizm üçün əhəmiyyəti. Ketonemiya və 

25 

ketonuriya – əmələgəlmə səbəbləri. 

Piy turşularının biosintezi: prosesin mərhələləri, istifadə 

olunan asetil-KoA-nın və NADFH2-nin mənbələri və 

tənzimedilmə mexanizmləri. Piylənmə, növləri. 

Doymamış piy turşularının katabolizmi və biosintezi. 

Triasilqliserinlərin və fosfolipidlərin biosintezi. Qan 

serumunda ümumi lipidlərin və fosfolipidlərin təyininin 

əhəmiyyəti. Qaraciyərin piy infiltrasiyası və piy distrofiyası. 

Xolesterin və xolesteridlərin metabolizmi. Xolesterinin 

mübadiləsinin patologiyası. Ateroskleroz. Qan serumunda 

xolesterinin miqdari təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. 

Lipid mübadiləsinin neyrohumoral tənzimi. 

İrsi lipidozlar – növləri və qısa xarakteristikaları. 

Qanın biokimyası 

Qanın kimyəvi tərkibi: plazma zülalları, serum 

fermentləri, üzvi və qeyri-üzvi birləşmələri. Qanda ümumi 

zülalın təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. Qan plazmasında 

zülalların plazma və elektroforeqramması. 

Qanın turşu-qələvi müvazinəti və onun mühafizəsində 

bufer sistemlərinin rolu. 

Qanın tənəffüs fəaliyyəti, bu prosesə xarici və daxili 

mühit amillərinin təsiri. Hipoksiya, onun növləri. Qanda 

hemoqlobinin təyininin diaqnostik əhəmiyyəti. 

Qanın laxtalanma və əks-laxtalanma (antikoaqulyant) sistemləri. 

Antikoaqulyantlar. 

QARACİYƏRİN BİOKİMYASI 

QARACİYƏRİN REQULYATOR-HOMEOSTATIK, 

ANTİTOKSİK VƏ EKSKRETOR FUNKSİYASI. 

Böyrəklərin biokimyası 

Sidiyin ümumi xassələri: diurez, rəngi, xüsusi çəkisi, 

şəffaflığı, pH-ı və s. Sidiyin xüsusi çəkisinin təyini üsulları. 

Normal sidiyin kimyəvi tərkibi, komponentlərinin 


Sidiyin patoloji komponentləri, onların təyininin 

diaqnostik əhəmiyyəti. 

Əzələ toxumasının biokimyası 

Əzələ toxumasının strukturu, funksiyası və kimyəvi 

tərkibi. Ürək əzələsinin və saya əzələlərin əsas 


Əzələ yığılmasının biokimyəvi mexanizmi və enerji 

mənbələri. 

Diş toxumasının və ağız suyunun biokimyası 

Ağız suyunun kimyəvi tərkibi. Ağız suyunda fosfatazanın 

(turş və qələvi), rodanidlərin təyininin əhəmiyyəti. 

Dişin və sümük toxumasının kimyəvi tərkibi, üzvi və 

qeyri-üzvi maddələri və onların biokimyəvi təyini. 

ƏDƏBİYYAT 

1. F.İ. İslamzadə, A.M. Əfəndiyev, F.Q. İslamzadə 

“İnsan biokimyasının əsasları” (dərslik). III cild. 

2001. 

2. A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə, F.İ. İslamzadə ” 

İnsan biokimyasının əsasları” (dərslik). I cild. 2002. 

3. F.Q.İslamzadə, F.İ.İslamzadə, A.M.Əfəndiyev “İnsan 

biokimyasının əsasları” (dərslik). II cild. 2003. 

4. F.İ.İslamzadə, A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə” Orqan 

və toxumaların biokimyası.” IV cild. 2004. 

5. A.M.Əfəndiyev, F.Q.İslamzadə, A.N.Qarayev, 

A.Ə.Eyybova “Bioloji kimyadan laboratoriya 

məşğələləri”. 2004. 

6. A.M.Əfəndiyev, A.Ə.Eyyubova, A.N.Qarayev 

“Patoloji və klinik biokimya”. 2008. 

7. Т.Т.Березов, Б.Ф.Коровкин “Биологическая 

химия”. Москва, “Медицина”,1998. 

8. Е.С. Северин “Биохимия”. Москва, 2008.

BAZA FƏNLƏRİ ÜZRƏ

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?