humanistika - Sarajevske Sveske

te avangarde sa onim što je usledilo nakon njih, i iz čega najčešće izvlače određene
političke konsekvence i te političke konsekvence postavljaju u odnos prema aktuelnosti.
“Istočna umetnost” obuhvata i neke umetničke prakse koje su nastajale još
pre raspada istočnog bloka: u Sovjetskom savezu od tzv. brežnjevske stagnacije do
perestrojke i glasnosti u doba Gorbačova i u Jugoslaviji u posttitovsko doba. Tim
umetničkim praksama je zajedničko to da su se već deklarisale kao “Istok” u odnosu
prema nekoj “zapadnoj” perspektivi, za koju su predstavljale drugost; konkretno
mislim na moskovske konceptualiste i predstavnike tzv. soc-arta (pri čemu je karakteristično
da su, recimo, umetnici Komar i Melamid već krajem sedamdesetih
godina emigrirali u Ameriku), a u Jugoslaviji na ono što je osamdesetih godina radila
Neue Slowenische Kunst (NSK). Današnja “istočna umetnost” se takođe konceptualno
zasniva na nasleđu tih praksi, iz njih crpe svoj raison d’étre – čak i kada
ih oštro kritikuje, čak i kada se u odnosu na njih predstavlja kao negacija. Današnja
“istočna umetnost” te prakse i retroaktivno mapira i katalogizuje – mada na takav
način može nesumnjivo da ih poveže u zajedničko polje u kojem možemo da rusku
i jugoslovensku umetnost sagledavamo zajedno kao “Istok”, tek u odnosu na
političke promene s početka 90-ih godina, kada je, u novoj raspodeli geopolitičkih
moći u Evropi, teritorija Jugoslavije upravo preko deklarativnog ukidanja granice
između “Istoka” i “Zapada” počela da važi za “Istok”. 1 (Jugoslavija, kao što je poznato,
nikada nije bila član Varšavskog pakta; nakon spora sa Sovjetskim savezom
1948. godine, prve polovine devedesetih, kada su u pitanju međunarodni odnosi,
bila je u teškoj situaciji i na trenutak čak mnogo bliže “Zapadu” nego “Istoku”, s
obzirom da je počela da dobija američku vojnu pomoć i pristupila drugom, “balkanskom
paktu”, a 1954. godine Tito je čak javno razmišljao o mogućnostima saradnje
sa NATO paktom. 2 Nakon normalizacije odnosa sa Sovjetskim savezom, 1955.
godine, i obnove saradnje između jugoslovenske i sovjetske komunističke partije
1956. godine, “istočne” države su Jugoslaviji povremeno čak poricale pravo na to
da bude doživljavana kao država koja gradi socijalizam. Jugoslovenska pozicija je
svakako podrazumevala neprestane pokušaje lovljenja ravnoteže u zamršenim
međunarodnim odnosima. 3 Međutim, bez obzira na sva problematična njihanja, u
doba “hladnog rata” ime “Jugoslavija” je bilo upravo ime za načelno nepristajanje
na blokovsku podelu sveta na “Zapad” i “Istok”.) Pokojni Igor Zabel je taj proces u
slovenačkoj i jugoslovenskoj umetničkoj produkciji na prelomu osamdesetih i devedesetih
godina nazvao povzhodnjenje (poistočnjavanje). Ono se dogodilo upravo
u trenutku kada je tom prostoru ideal postao Zapad. 4 Kada se neko trudi da bude
zapadni, to znači da za samog sebe podrazumeva da se nalazi na Istoku – i tu zamku
je reflektovala ta umetnost. Međutim, u samim konceptualnim polazištima “istočne
umetnosti” ostalo je nereflektovano nešto što je od suštinske važnosti: njena
specifična ideološka pozicija. “Istočna umetnost” je do danas prošla kroz nekoliko
istorijskih faza, koje – i putem samokritike – obeležavaju je različiti odnosi prema
“utopijama” i “antiutopijama”, kao i različiti odnosi prema politizaciji umetnosti;
a ipak je neka konstitutivna matrica ostala netaknuta, neproblematizovana: i
to je upravo “postsocijalistička” pretpostavka da prostor i vreme koji su obuhvatali
Sovjetski savez i (“Titova”) Jugoslavija, možemo staviti pod zajednički imeni-
186 | SARAJEVSKE SVESKE Nº 32/33