tutaj - Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

PROBLEM BEZDOMNOŚCI W POLSCE 

WYBRANE ASPEKTY 

STRESZCZENIE RAPORTU Z FAZY DIAGNOZY 

DIAGNOZA ZESPOŁU BADAWCZEGO 

DZIAŁAJĄCEGO W RAMACH PROJEKTU 

„STANDARDY W POMOCY”

PROBLEM BEZDOMNOŚCI W POLSCE 

WYBRANE ASPEKTY 

DIAGNOZA ZESPOŁU BADAWCZEGO 

DZIAŁAJĄCEGO W RAMACH PROJEKTU 

„STANDARDY W POMOCY” 

Redakcja naukowa: Maciej Dębski 

Streszczenie: Barbara Goryńska-Bittner 

Gdańsk, luty 2011 

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej 

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści 

Wstęp ....................................................................................................................................................... 4 

Sławomir Mandes 

Przegląd kluczowych tematów badań dotyczących bezdomności w socjologicznej literaturze USA, 

Wielkiej Brytanii oraz Niemiec ............................................................................................................... 8 

Aleksander Pindral 

Definicje i typologie bezdomności ........................................................................................................ 12 

Maciej Dębski 

Przyczyny bezdomności. Typologie i kwestie sporne ........................................................................... 16 

Marcin J. Sochocki 

Skala i charakter bezdomności w Polsce ............................................................................................... 21 

Barbara Goryńska-Bittner 

Diagnoza skali i charakteru zjawiska bezdomności Polaków poza granicami Polski w Europie ......... 25 

Piotr Olech 

Strategie rozwiązywania problemu bezdomności w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Australii i 

Europie .................................................................................................................................................. 32 

Piotr Olech 

Polityka społeczna w Polsce a perspektywa ustanowienia krajowej i zintegrowanej strategii wobec 

problemu bezdomności – analiza istniejących planów i programów .................................................... 36 

Piotr Olech 

Zapobieganie bezdomności i integracja ludzi bezdomnych a problemy mieszkaniowe w Polsce. Zarys 

głównych problemów mieszkaniowych w kontekście bezdomności .................................................... 41 


Zjawisko bezdomności w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych .................. 48 

Mirosław Przewoźnik 

Diagnoza stanu w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego mającego zastosowanie wobec 

osób bezdomnych .................................................................................................................................. 51 


Analiza „systemu” pomocy osobom bezdomnym w Polsce. Próba krytycznej syntezy ....................... 55 


Rekomendacje dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Polsce ....................................................... 58

WSTĘP 

Od dwudziestu lat zauważyć można w Polsce szczególne - wśród badaczy 

społecznych, instytucji i organizacji niosących wsparcie - zainteresowanie problemem 

bezdomności. Bezdomność to zjawisko szczególnie złożone, wielowymiarowe, różnorodnie 

uwarunkowane i dynamiczne, dlatego przeciwdziałanie mu jest niezwykle trudne, często też 

mało skuteczne, bo wymaga nie tylko szybkiej interwencji, lecz - przede wszystkim - 

wskazania skutecznych sposobów wyjścia z trudnej sytuacji. Wprawdzie prowadzone są 

badania nad bezdomnością o zasięgu lokalnym, nie udało się jednak dotąd zrealizować w 

Polsce badań o charakterze ogólnopolskim. Mimo odczuwalnego w teoriach naukowych 

(socjologicznych, psychologicznych) deficytu teoretycznego zakorzenienia, o problemie 

bezdomności wiemy jednak coraz więcej z oficjalnych dokumentów gminnych, 

wojewódzkich i ogólnopolskich, znajduje też stosowne umocowanie w programach 

edukacyjnych szkolnictwa wyższego. Wysoka jakość i interdyscyplinarny charakter 

prowadzonych badań ujawnia szczególne znaczenie zjawiska bezdomności, które staje się dla 

wielu polskich gmin jednym z kluczowych problemów do rozwiązania. 

W realizowanym przez 6 organizacji pozarządowych Projekcie Gminnego Standardu 

Wychodzenia z Bezdomności (dalej: GSWB) 1 znaczące zadanie powierzono Zespołowi 

Badawczemu, którego głównym celem projektowym jest wspomaganie wszystkich 

zaangażowanych w realizację projektu ekspertów pod kątem metodologicznym w procesie 

zbierania danych oraz ich ilościowej i jakościowej analizy. Efektem pracy Zespołu w 

pierwszej fazie projektu (faza diagnozy) było – obok pracy w grupach eksperckich – 

opracowanie diagnozy sytuacji bezdomności w Polsce. Prezentowana tutaj diagnoza Zespołu 

Badawczego powstała w oparciu o doświadczenia z pogranicza nauki i doświadczeń 

praktyków, na co dzień pracujących z osobami bezdomnymi. Z założenia stanowiąc 

teoretyczne spojrzenie na problem bezdomności w Polsce, jest też wprowadzeniem do treści 

zawartych w raportach grup eksperckich ds.: zdrowia, pracy socjalnej, streetworkingu, 

zatrudnienia i edukacji, partnerstw lokalnych oraz mieszkalnictwa. Autorzy diagnozy 

1 CARITAS Diecezji Kieleckiej, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Stowarzyszenie 

MONAR, Stowarzyszenie OTWARTE DRZWI, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta, Związek 

Organizacji Sieć Współpracy BARKA

dotykają także problemów, które nie były przedmiotem analizy grup eksperckich, proponując 

nieco inne konteksty postrzegania problemów wykluczenia społecznego, w tym bezdomności. 

Ujęcia zaproponowane przez autorów diagnozy zapewne nie wyczerpują problematyki 

bezdomności, to jednak zawierają najbardziej aktualne treści i jako umocowane w najnowszej 

literaturze naukowej, raportach z badań i aktualnie realizowanych projektów, stanowią 

intelektualne dopełnienie diagnozy grup eksperckich i rzetelną podstawę dalszych badań i 

analiz. 

Mimo, iż przygotowana przez Zespół Badawczy w 12 opracowaniach diagnoza 

dotyczy zjawiska bezdomności w Polsce, wielu jej autorów (S. Mndes, P. Olech, M. 

Przewoźnik, B. Goryńska-Bittner) umocowało swoje rozważania na doświadczeniach 

europejskich. Przegląd socjologicznej literatury USA, Wielkiej Brytanii i Niemiec odnoszącej 

się do problematyki bezdomności (S. Mandes) i jej wnikliwa analiza pozwala czytelnikowi 

zorientować się w zróżnicowanym podejściu teoretycznym badaczy w kwestii 

definiowania i metodologii mierzenia bezdomności. Wiedzy o stopniu różnorodności 

definicyjnej stosowanej w Polsce dostarcza opracowanie skoncentrowane na przeglądzie 

typologii osób bezdomnych i ocenie ich wartości poznawczej (A. Pindral). Kolejne 

opracowania koncentrują uwagę czytelnika na głównych przyczynach „wchodzenia” w stan 

bezdomności (M. Dębki), społeczno-demograficznej charakterystyce osób bezdomnych i 

problemach towarzyszących mierzeniu skali bezdomności (M. J. Sochocki). Problem z 

pomiarem bezdomności nie jest tylko problemem polskim, dotyczy w zasadzie całej Europy, 

w tym także trudnej do oszacowania, wykazującej tendencje wzrostowe, migracyjnej 

bezdomności Polaków. Stąd w opracowaniu odnaleźć można rekomendacje dla polskich 

decydentów w kwestii decyzji o sposobach wsparcia rodaków migrujących do krajów UE (B. 

Goryńska-Bittner). Poprzez prezentację europejskich strategii „walki” z bezdomnością 

przekonują autorzy, że główny cel polityki wobec bezdomności – likwidacja lub stopniowe 

ograniczenie skali – jest możliwe (P. Olech, M. Dębski). W sposób szczegółowy, w oparciu o 

najnowsze dane polskie i europejskie, zaprezentowane zostały najważniejsze problemy 

związane z mieszkalnictwem w Polsce, czynniki w sposób bezpośredni bądź pośredni 

wpływające na skalę bezdomności w gminach (P. Olech) oraz przeprowadzona została analiza 

wybranych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych ze wskazaniem na 

wady funkcjonującego „systemu” wsparcia osób bezdomnych (M. Dębski). Niewątpliwym 

zasobem omawianej diagnozy jest możliwość zapoznania się z najważniejszymi, polskimi i

zagranicznymi aktami prawnymi związanymi w sposób bezpośredni bądź pośredni z 

problemem bezdomności oraz ich wnikliwą analizą (M. Przewoźnik). Istotną część diagnozy 

stanowią - sformułowane przez jej autorów – rekomendacje, sugerujące kierunki adekwatnej i 

skutecznej pracy na rzecz osób bezdomnych, w sposób kompleksowy ujawniające słabości 

systemu pomocy osobom bezdomnym w Polsce. Mając świadomość – jak we wstępie pisze 

M. Dębski – że o bezdomności można pisać bez końca, warto zwrócić uwagę praktyków 

wsparcia społecznego, polityków, decydentów a nade wszystko samych bezdomnych, że 

współuczestnictwo w działaniach na rzecz likwidacji bezdomności jest warunkiem zmiany 

obecnej sytuacji. 

W takim przekonaniu Zespół Badawczy zgromadził pokaźny zasób wiedzy na temat 

zjawiska bezdomności w Polsce, rzecz w tym, by użyć jej do działań pozytywnych. Zdając 

sobie sprawę z pokaźnej objętości diagnozy (399 stron), wyposażonej w liczne przypisy i 

odwołania do literatury przedmiotu, jej autorzy zaakceptowali zaprezentowanie Czytelnikowi 

także jej streszczenia, uwzględniającego najważniejsze dla problematyki bezdomności 

kwestie, podane w możliwie przystępny, ułatwiający korzystanie z rekomendowanej diagnozy 

sposób. 

Barbara Goryńska-Bittner 

Maciej Dębski

Sławomir Mandes 

Instytut Socjologii 

Uniwersytet Warszawski 

PRZEGLĄD KLUCZOWYCH TEMATÓW BADAŃ DOTYCZĄCYCH BEZDOMNOŚCI W 

SOCJOLOGICZNEJ LITERATURZE USA, WIELKIEJ BRYTANII ORAZ NIEMIEC 

W opracowaniu tym Sławomir Mandes dokonał przeglądu badań socjologicznych dotyczących 

bezdomności, realizowanych w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Biorąc pod uwagę zróżnicowany 

charakter literatury przedmiotu, skupił swą uwagę na ostatnich 20-tu latach oraz ograniczył się do 

przeglądu literatury socjologicznej w przekonaniu, że podejmuje ona zagadnienie bezdomności w 

najszerszej perspektywie i porusza kluczowe dla diagnozy kwestie. Skoncentrował się na 

najważniejszych problemach dotyczących bezdomności: definicjach zjawiska; liczebności i metodach 

liczenia oraz charakterystyce i demograficznym zróżnicowaniu; przyczynach; strategiach 

funkcjonowania; tożsamości społecznej i wizerunku bezdomnych. 

Autor opracowania zwraca uwagę na fakt braku jednej, powszechnie akceptowanej definicji 

bezdomności oraz na to, że spotykane w literaturze definicje w zasadzie nie różnicują się ze względu 

na kraj pochodzenia. Dla konstrukcji definicji znaczenie podstawowe mają cele badania, przyjęta 

metodologia i teoretyczne założenia przyjęte przez badacza. Wczesne, dotyczące „starych 

bezdomnych” (dominujące do lat 60-tych XX w.) badania definiowały bezdomność przez dezafiliację 

(wyalienowanie) ze struktury społecznej. Współczesne definicje główny nacisk kładą na problemy 

mieszkaniowe, szczególnie akcentując kwestię biedy. Znacząca część badań opiera się na klasycznej 

pracy socjologa amerykańskiego P. Rossi, który definiuje bezdomność jako „nieposiadanie 

odpowiedniego oraz regularnego dostępu do typowego miejsca zamieszkania” (Rossi, 1989, s. 10). 

Badacze – choć uznają praktyczną użyteczność definicji bezdomności – wskazują w zasadzie 

już od samego początku na problemy z nimi związane. Dyskusja dotyczy przede wszystkim 

wątpliwości pojawiających się przy próbach dookreślenia, co rozumie się przez miejsce zamieszkania. 

Przyjęcie określonego kryterium zaliczania jakiejś grupy osób do kategorii bezdomnych ma także 

istotne konsekwencje społeczne (prawo do różnych form pomocy społecznej) oznaczające 

konieczność wydatkowania określonych środków finansowych. Drobna zmiana w definicji tego, co 

uznajemy za dom, może oznaczać konieczność wydatkowania dodatkowych miliardów dolarów, 

funtów czy euro (Jacobs i in., 1999).

Ściśle powiązana z problemem definiowania zjawiska jest kwestia liczebności bezdomnych, 

wywołując prawdopodobnie więcej kontrowersji politycznych, niż sama definicja. Dotyczy bowiem 

nie tylko środków finansowych ale potężnej władzy w postaci wpływu na opinię publiczną. S. Mandes 

zwraca uwagę na wiele metod liczenia bezdomnych, przytaczając ważniejsze dyskusje dotyczące 

stosowanych metodologii, w których przełom stanowiły badania Census Bureau, które dysponując po 

raz pierwszy znaczącym budżetem, podjęło w 1990 r. samodzielną (poprzednie odbywały się podczas 

narodowych spisów ludności) próbę policzenia osób bezdomnych. Po przygotowaniu bazy instytucji, 

miejsc, gdzie można spotkać bezdomnych, jednej nocy policzono wszystkie osoby w nich 

przebywające. Metoda jednodniowa spotkała się ze spora krytyką, pod wpływem której Biuro 

zmodyfikowało metodologię liczenia i w następnym (2000 r.) liczenie rozłożone zostało na 3 kolejne 

dni. Literatura socjologiczna obfituje w różnego rodzaju badania ilościowe prowadzone na 

ograniczonym obszarze: miasta lub regionu. Wykorzystywane są też różnego rodzaju dane zbierane 

przez instytucje rządowe. Chociaż ze względu na zróżnicowany charakter i cele badań S. Mandes nie 

omawiał ich szczegółowo, to zaprezentował ich rezultaty na kilku przykładach. 

Podejmując kwestię przyczyn bezdomności, zwolennicy ich poszukiwania – zdaniem S. 

Mandesa – mają spore problemy ze wskazaniem czytelnych i dających się zastosować w praktyce 

kryteriów, upoważniających do rozstrzygnięć o rzeczywiście przyczynowym charakterze ich związku 

z bezdomnością. Autor sugeruje, iż napięcia interesów różnych grup powodują, że debatom 

dotyczącym bezdomności zazwyczaj towarzyszą emocje silniejsze, niż w innych sporach naukowych, 

co szczególnie widoczne jest w pracach powstających w okresie wzrostu zjawiska „nowej 

bezdomności, bez względu na kraj pochodzenia. 

Analizując literaturę dotyczącą przyczyn bezdomności wskazał Mandes na dwie perspektywy: 

strukturalną (makro) i jednostkową (mikro). Podejście makro akcentuje znaczenie zewnętrznych 

procesów społecznych implikujących biedę i zwiększających liczbę bezdomnych. Na szereg 

czynników prowadzących do bezdomności wskazują analizy prowadzone na poziomie makro. Do 

najczęściej wyróżnianych należą zmiany na rynku mieszkaniowym. Drugą grupę przyczyn makro 

stanowią szeroko ujmowane cykle ekonomiczne. Do trzeciej grupy przyczyn makro zaliczył autor 

różnego rodzaju zmiany demograficzne. 

Podejście mikro wskazuje przede wszystkim na cechy jednostkowe, jako bezpośrednie 

przyczyny prowadzące do bezdomności. Jego zwolennicy zwracają uwagę na to, że bezdomność 

zaczyna się we wczesnym wieku i ma złożone przyczyny (przemoc w domu, alkoholizm, narkotyki i 

in.). Osobom dorosłym towarzyszą także problemy: chorób psychicznych, śmierć współmałżonka, 

przemocy w domu (Shinn i in., 2007). Akceptujący to ujęcie badawcze dystansują się od podejścia 

sugerującego w przyczynach makro poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny bezdomności, 

ponieważ bieda, bezrobocie czy rozwód nie należą do czynników przesądzających o tym, że ktoś trafia

na ulice. Wśród argumentów przeciw ujęciu makro znajdują się statystyki badawcze wskazujące, że 

zdecydowana większość osób dotkniętych którymś z problemów społecznych nie zasila rzeszy 

bezdomnych. Stąd zwolennicy ujęcia mikro zwracają swą uwagę na istotne znaczenie przyczyn natury 

indywidualnej, jak np. przyswojoną w procesie socjalizacji tzw. wyuczoną bezradność, powodującą, 

że osoby nią dotknięte nie potrafią skonsumować dostępnych świadczeń społecznych, które 

uchroniłyby je przed bezdomnością. Autor opracowania zwraca uwagę na fakt, że oba podejścia 

badawcze i sposoby wyjaśnień mają swoje poparcie w szeregu rzetelnych badań oraz dowodów. Pod 

koniec lat 90-tych, wraz ze spadkiem zainteresowania opinii publicznej problemem bezdomności, 

ujawnił się podatny grunt dla dominacji przekonania, że w każdym z tych ujęć kryje się „ziarno 

prawdy” 2 . 

Przegląd literatury socjologicznej upewnił autora opracowania w przekonaniu, że – mimo 

zróżnicowanego charakteru analiz i przyjętej metodologii (metody ilościowe, jakościowe i 

uwzględniające oba podejścia) - praktycznie każda praca socjologiczna zawiera elementy opisu 

strategii stosowanych przez osoby bezdomne w nieprzyjaznym środowisku społecznym. W analizach 

strategii funkcjonowania osób bezdomnych wiele miejsca poświęcają badacze problemowi braku 

stałego źródła utrzymania, co niejako wymusza na bezdomnych wypracowanie własnych strategii 

radzenia sobie w trudnym położeniu. Badania ukazują osoby bezdomne jako nieprzygotowane do 

nowej sytuacji, rozpoznające i wykorzystujące różne możliwości poprawy swojej sytuacji . . Szczególną 

uwagę zwrócił S. Mandes na prace analizujące postępujący proces marginalizacji, mającej różny 

charakter wynikający ze stopniowego kurczenia się przestrzeni publicznej, do której dostęp podlega 

selekcji. W pracach tych odnaleźć można analizę szerokiego wachlarza mechanizmów wykluczania 

bezdomnych ze społeczeństwa (m.in.: grodzenie osiedli, likwidacja miejsc do siedzenia, niewygodnie 

wyprofilowane ławki). 

W kontekście badań dotyczących strategii bezdomnych zwraca uwagę autor opracowania na 

często sygnalizowany problem uzależnienia osób bezdomnych od systemu pomocy społecznej. 

Opisywany w literaturze socjologicznej system wsparcia (schroniska, jadłodajnie i in.) jako 

shelterisation thesis – uzależnia bezdomnych, powodując ich pasywność, zależność od pomocy, co 

osłabia ich motywacje do zmiany swego położenia. Pewnego rodzaju aktywność bezdomnych wyraża 

się w ich strategiach, których ważny element stanowią swoiste gry prowadzone z instytucjami 

pomocowymi (negocjacje odnośnie funkcjonowania w schroniskach). 

Zamierzeniem autora omawianego opracowania było – poprzez prezentację kluczowych 

obszarów badań dotyczących bezdomności w socjologicznej literaturze USA, Wielkiej Brytanii i 

Niemiec – raczej wskazanie rodzaju zagadnień i sposobów ich badania, niż powstałych w toku badań 

2 F. O’Flaherty (2004) pisze o „połączeniu niefortunnych okoliczności: czynników o charakterze makro i mikro, 

które powodują, że ta akurat, a nie inna jednostka staje się bezdomnym”.

konkretnych ustaleń. Literatura przedmiotu wskazuje na duże zainteresowanie wśród socjologów 

problematyką bezdomności. S. Mandes z zadowoleniem zauważa, że po okresie sporów opartych na 

nie zawsze merytorycznych przesłankach, nadszedł czas wielowątkowych badań o wyrafinowanej 

metodologii, uwzględniających różnorodność perspektyw teoretycznych i metodologicznych ale też 

zorientowanych praktycznie. Analiza literatury wybranych krajów ujawniła, że nie ma istotnych różnic 

w podejściach i metodologii, że badacze w różnych państwach stawiają podobne pytania i starają się 

na nie odpowiedzieć, wspierając się wzajemnie dorobkiem. Autor zwraca uwagę na podobieństwo 

zjawiska „nowej bezdomności” w wielu, różniących się kulturowo i politycznie krajach, co w dużej 

mierze wynika z samego charakteru zjawiska. 

Literatura: 

O’Flaherty, B., 2004. Wrong person or wrong place: for homelessness, the conjunction is what 

matters. “Journal of Housing Economy” 13. 

Jacobs, K., Kemeny, J., Manzi T., 1999. The struggle to define homelessness: a constructivist 

approach W: in S. Hutson and D. Clapham ed. Homelessness: Public policies and private 

troubles, London. 

Shinn, M., Gottlieb, J., Wett, J. L., Bahl, A., Cohen, A., Ellis, D. B. 2007. Predictors of homelessness 

among older adults in New York City. “Journal of Health Psychology” 12. 

Rossi, P. H., 1989. Down and Out in America: The Origins of Homelessness. Chicago.

Aleksander Pindral 

Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta 

Wrocław 

DEFINICJE I TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI 

Po roku 1989 zjawisko bezdomności urosło w Polsce do rangi problemu społecznego, stając się 

przedmiotem aktywnej polityki społecznej państwa, co w naturalny sposób zrodziło zapotrzebowanie 

na wiedzę naukową, dającą rzetelne podstawy dla opracowania skutecznych strategii rozwiązywania 

tego problemu społecznego. W przekonaniu o kluczowym dla teorii i praktyki rozwiązywania 

problemu bezdomności charakterze zagadnienia, A. Pindral wskazuje, jak istotne jest wypracowanie 

definicji bezdomności i osoby bezdomnej. Gdyby istniała powszechnie akceptowana definicja „osoby 

bezdomnej” i „bezdomności”, miałoby to ogromne znaczenie dla badań socjodemograficznych 

populacji osób bezdomnych, które wciąż jeszcze prowadzone są w Polsce głównie na poziomie 

lokalnym. W swoim opracowaniu zwraca uwagę na fakt, że pełne rozpoznanie skali zjawiska 

bezdomności, a nawet dokonywanie jego pomiarów (sumowanie i porównywanie wyników) winno 

opierać się na jednej definicji operacyjnej, rozstrzygającej, jakie cechy sytuacji danej osoby stanowią o 

jej bezdomności. W tym przekonaniu dokonał przeglądu i krytycznej analizy funkcjonujących w 

polskiej literaturze naukowej definicji pojęć „bezdomność” i „osoba bezdomna” oraz typologii osób 

bezdomnych. 

Aleksander Pindral wskazuje, że brak jednej, konstytutywnej cechy bezdomności różni to 

zjawisko od innych problemów społecznych, będących w zasięgu zainteresowania instytucji szeroko 

rozumianego systemu pomocy społecznej, które bywają korelatami bezdomności (np. ubóstwo – 

rozstrzygające kryterium dochodowe; bezrobocie – kryterium zatrudnienia). Autor opracowania 

poddając krytycznej analizie naukowe i quasinaukowe propozycje definiowania, wskazuje na niemal 

intuicyjny charakter pierwszych prób, których autorzy nie wykazywali zbytniej dbałości o precyzyjne 

określenie zakresu znaczeniowego pojęcia. Większą poprawnością cechowały się definicje 

słownikowe lat 90-tych, co jednak nie przesądza o ich większej adekwatności. Słownik Języka 

Polskiego PWN (Szymczak, 1993) definiuje bezdomnego jako człowieka niemającego mieszkania, 

niemającego gdzie mieszkać, także jako człowieka , który opuścił własne mieszka nie lub jest 

wygnańcem. Inny rodzaj definicji „osoby bezdomnej” stanowią definicje formalno-prawne 

(administracyjne), zawarte w polskim prawodawstwie, konstruowane jako narzędzia do określania 

granic zjawiska dla celów polityki społecznej państwa. Autor opracowania omówił najważniejsze 

propozycje definicyjne, jakie pojawiły się w literaturze przedmiotu w ostatnich latach. Ich cechą

charakterystyczną jest to, że – choć w rożnym stopniu – ale wszystkie uwzględniały endo i egzogenne 

czynniki dostrzegane w etiologii zjawiska, wskazując na jedną, lub wiele przyczyn bezdomności, 

eksponując materialny wymiar zjawiska, albo jego psychologiczne i społeczne korelaty. Mimo, iż 

definicje te różnią się zakresami pojęciowymi, to częściej są względem siebie komplementarne niż 

wykluczające się. W większości rozpoznanych przez A. Pindrala definicji uwzględnione zostały 

elementy społecznej i subiektywnej oceny, jako kryterium wystąpienia lub niewystąpienia sytuacji 

bezdomności. Takie podejście rozszerza w sposób istotny zakres znaczeniowy terminu bezdomność: 

od braku jakiegokolwiek dachu nad głową („bezdachowość”), poprzez brak mieszkania w sensie 

materialnym („bezmieszkaniowość”) aż po brak domu w rozumieniu duchowym (brak więzi 

rodzinnych, zagubienie, utrata tożsamości, pozbawienie równowagi emocjonalnej i moralnej). 

Wielu środowiskom, w polu zainteresowania których znajduje się zjawisko bezdomności, pomóc 

postanowiło kilka znaczących organizacji pozarządowych 3 , które wspólnie zarekomendowały 

uzgodnioną definicję „osoby bezdomnej” w celu stworzenia lepszych podstaw dla mierzenia skali i 

badania charakteru bezdomności, co w konsekwencji służyć ma rozwojowi polityki społecznej. 

Definicja brzmi: 

„Osoba bezdomna to taka, która z różnych przyczyn, wykorzystując własne możliwości i uprawnienia, 

czasowo lub trwale nie jest w stanie zapewnić sobie schronienia spełniającego minimalne warunki pozwalające 

uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Miejsce spełniające warunki mieszkalne to takie, które nadaje się do 

stałego przebywania bez narażania zdrowia, i które umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych: 

noclegu, zachowania higieny osobistej, sporządzania posiłków” (Raport z fazy diagnozy, 2010). 

W swojej analizie dotyczącej typologii bezdomności, zwraca autor opracowania uwagę na to, że 

w literaturze przedmiotu najczęściej proponowane są podziały dychotomiczne, rozdzielające populację 

bezdomnych na dwa – pod wieloma względami wyłączające się – podzbiory. Autor opracowania 

skoncentrował się na tych, które upowszechniły się w myśleniu naukowym. Przegląd proponowanych 

w literaturze typologii osób bezdomnych uzupełnił oceną ich wartości poznawczej. Wśród 

prezentowanych przez A. Pindrala kategorii pojęciowych znalazły się terminy: „bezdomni z 

konieczności” i „bezdomni z wyboru”. Pojęcie bezdomności z konieczności (wymuszonej) dotyczy tej 

kategorii osób, o których bezdomności przesądziły czynniki zewnętrzne (egzogenne), niezależne od 

człowieka (bezrobocie i ubóstwo strukturalne, de instytucjonalizacja, eksmisja bez prawa do lokalu 

socjalnego, utrata domu w wyniku klęsk żywiołowych i in.). Szczególną uwagę poświęcił kategorii 

pojęciowej „bezdomność z wyboru” (zdeterminowaną uwarunkowaniami osobowościowymi), 

zwracając uwagę na toczącą się w środowisku naukowym dyskusję zmierzającą do ustaleń, czy: 

3 Należą do nich: CARITAS Diecezji Kieleckiej, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, 

Stowarzyszenie MONAR, Stowarzyszenie OTWARTE DRZWI, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta, 

Związek Organizacji Sieć Współpracy BARKA.

ezdomny to człowiek który odrzucił normy społeczne czy ich nie przyswoił; czy bezdomny to 

człowiek wybierający określony model życia, czy nie znając innych wzorów, realizuje najlepiej 

przyswojony sposób postępowania?(Oliwa-Ciesielska, 2004). 

W prezentowanych typologiach zwrócił A. Pindral uwagę na pojęcia „bezdomności jawnej”( 

rzeczywisty brak dachu nad głową) i „bezdomności ukrytej”(warunki mieszkaniowe odbiegają od 

przeciętnych i akceptowanych w danym społeczeństwie). W światowej literaturze naukowej spotyka 

się także pojęcie „bezdomności potencjalnej”, wskazujące na wysokie prawdopodobieństwo 

zagrożenia bezdomnością jawną. W literaturze polskiej A. Przymeński (1998, s. 24-25) zwraca uwagę 

na sytuację osób oczekujących na deinstytucjonalizację, jako jedną z form bezdomności potencjalnej 

(opuszczający szpitale psychiatryczne, zakłady karne i wychowawcze, domy dziecka i in.). Wśród 

katalogu pojęć bezdomności funkcjonują też „bezdomność schroniskowa” i „bezdomność 

pozaschroniskowa”. Za posługiwaniem się tymi terminami opowiadają się m. in. A. Przymeński i T. 

Kamiński. Charakterystyka obu kategorii różni się w wielu elementach, np. w większym udziale 

wśród bezdomnych pozaschroniskowych („ulicznych”) czynnych alkoholików i osób głęboko 

dyssocjalnych (niechęć do zmiany sposobu życia). Wśród bezdomnych schroniskowych (domy 

wspólnotowe, noclegownie, schroniska i in.) – częściej zdarzają się osoby skłonne do podjęcia starań i 

poprawę swojej sytuacji życiowej (uczestnictwo w terapiach, pracujące, starsze, zniedołężniałe, trwale 

zdane na pomoc społeczną). 

Kolejną kategorię stanowią osoby „płytko bezdomne” jako te, które utraciły możliwość 

normalnego zaspakajania potrzeb mieszkaniowych, zachowujące jednak zdolność samodzielności 

życiowej (Przymeński, 2001, s. 164-165). Owa płytka bezdomność bez – choćby czasowego wsparcia 

– może jednak przerodzić się w bezdomność głęboką, której głównym problemem nie jest brak 

mieszkania, lecz wielorakie upośledzenia w różnych sferach życia. A. Przymeński wskazuje na ludzi, 

którzy stali się bezdomnymi w wyniku długotrwałego procesu społecznego marginalizowania, w 

danym momencie niezdolnych do samodzielności życiowej. Z tej traumatycznej sytuacji wydobyć się 

mogą tylko podejmując wysiłek readaptacji społecznej w profesjonalnie działających placówkach dla 

bezdomnych. 

Autor opracowania zwraca uwagę na dostępność w ostatnich latach dorobku naukowego 

Europejskiej Federacji Narodowych Organizacji Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych FEANTSA. 

Jej eksperci skupieni w Grupie Roboczej ds. Danych oraz Europejskim Obserwatorium Bezdomności 

wypracowali Europejska Typologie Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS. 

Fundamentem Typologii ETHOS jest założenie, że istnieją 3 domeny konstytuujące „dom” i brak 

jednej z nich oznacza bezdomność. Posiadanie domu to posiadanie odpowiedniego schronienia 

(przestrzeni) przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (domena fizyczna), w którym można 

zachować prywatność i czerpać satysfakcję z relacji społecznych (domena społeczna) i do którego

zajmowania posiada się tytuł prawny (domena prawna). Wykluczenie z jednej lub kilku domen 

wyznacza 4 podstawowe kategorie koncepcyjne, które należy rozumieć jako brak domu, brak dachu 

nad głową, brak mieszkania, niezabezpieczone mieszkanie oraz nieodpowiednie mieszkanie. 

Proponowana przez ETHOS klasyfikacja ludzi bezdomnych jest klasyfikacją wg ich 

warunków/sytuacji mieszkaniowej. Europejska typologia bezdomności wydaje się istotna, ponieważ 

jest odpowiedzią na potrzebę ujednolicenia terminologii, uporządkowania metodologii badania 

bezdomności, wynika też z potrzeby standaryzacji usług dla ludzi bezdomnych. A. Pindral zwraca 

uwagę na jej walor: próbę uchwycenia zjawiska bezdomności jako procesu i kontinuum deprywacji, 

co pozwala na podjęcie próby wyznaczenia granicy między bezdomnością a zagrożeniem nią (PFWB, 

2009). 

Uważna lektura i analiza polskiej literatury naukowej - w kontekście przeglądu typologii osób 

bezdomnych - skłoniła autora opracowania do adekwatnych konkluzji i rekomendacji. Bez względu na 

różnorodność ujęć definicyjnych, konkluzje tych rozważeń – zdaniem A. Pindrala – pozostają takie 

same: bezdomność jest zjawiskiem wielowymiarowym, trudnym do uchwycenia przy pomocy jednej 

definicji. Bez względu na różnice między badaczami w proponowanych definicjach i typologiach, 

wszystkie formy szeroko rozumianej bezdomności winny znaleźć swoje miejsce w 

przygotowywanych diagnozach tego problemu oraz uwzględniane w praktyce polityki społecznej i 

pomocy społecznej. Trafne typologie to takie, które opisują realnie istniejące i obiektywnie 

zróżnicowane formy bezdomności. Ich adekwatność ma coraz większe znaczenie także dla sfery 

socjalnej, w której podejmowane są próby stworzenia kompleksowej oferty pomocy dla osób 

bezdomnych, ukierunkowanej na ich reintegrację zawodową i społeczną. Z trafnego 

wyspecyfikowania kategorii osób bezdomnych i odpowiedniego dla tych kategorii zróżnicowania 

programów (pracy socjalnej, programów terapeutycznych itp.) wywodzi A. Pindral przekonanie o 

możliwości zwiększenia efektywności tych oddziaływań. 

Literatura: 

Oliwa-Ciesielska, M., 2004. Piętno nieprzystosowania. Studium o wyizolowaniu społecznym 

bezdomnych. Poznań 

PFWB (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, 2009. Definicje i typologie 

bezdomności. Seminarium eksperckie, 17.04.2009, Warszawa 

Przymeński, A., 1998. Bezdomność. Polityczno-społeczna definicja i formy zjawiska. 

„Polityka Społeczna”, 1998(4) 

Przymeński, A., 2001. Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Poznań 

Szymczak, M., red., 1993. Słownik Języka Polskiego PWN. Warszawa

Raport z Fazy Diagnozy, 2010. Projekt systemowy – 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów 

usług pomocy i integracji społecznej w zadaniu (nr 4) w zakresie strategii pracy z bezdomnymi, w 

tym: opracowanie modelu 


Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności 

Uniwersytet Gdański 

PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI. TYPOLOGIE I KWESTIE SPORNE 

Problem przyczyn zjawiska bezdomności i czynników do niej prowadzących, podobnie jak 

sformułowanie akceptowanej powszechnie definicji i typologii bezdomności, wywoływać może sporo 

kontrowersji nie tylko badawczych, ale i politycznych. Sytuacja ta wynikać może z faktu, że o ile 

skala bezdomności warunkuje ilość przeznaczanych na jej zwalczanie środków, to zidentyfikowane 

przyczyny określają, na jakie działania środki te będą przeznaczane. Już sama identyfikacja przyczyn 

tego zjawiska nastręcza w obrębie nauk społecznych wiele trudności a literatura przedmiotu ujawnia, 

że od dawna w naukach tych nie było w tej kwestii zgody. W omawianym opracowaniu M. Dębski 

skoncentrował się na najważniejszych przyczynach stawania się osobą bezdomną, zwracając 

szczególną uwagę na główne problemy metodologiczne związane z badaniem zjawiska bezdomności. 

Zaprezentował dychotomiczny podział czynników prowadzących do bezdomności, koncentrując się na 

przyczynach makrostrukturalnych (ubóstwo, bezrobocie, zła sytuacja mieszkaniowa, złe 

ustawodawstwo, niewydolność systemu wsparcia) i mikrostrukturalnych (przemoc w rodzinie, 

uzależnienia, patologie życia rodzinnego, w tym rodziny pochodzenia). Szczególną uwagę poświęcił 

kwestii „bezdomności z wyboru” i schematom „wchodzenia” w stan bezdomności (splot wielu 

czynników prowadzących do wykluczenia mieszkaniowego). 

W drugiej części swojej diagnozy wprowadza czytelnika w dychotomiczny świat przyczyn 

bezdomności, dzieląc je na przyczyny indywidualne i systemowe, zwracając uwagę na fakt, że 

przyczyny bezdomności mogą być postrzegane jako drogi wchodzenia w bezdomność. Ponieważ

adanie przyczyn bezdomności - jak i samego zjawiska - jest procesem niezwykle złożonym, 

wszelkiego rodzaju typologie, schematy i naukowe podejścia nie są w stanie ogarnąć w sposób 

całościowy różnorodności motywów, powodów, dla których ludzie tracą swoje miejsce zamieszkania. 

Stąd nie można mówić o jednej, głównej przyczynie bezdomności, lecz raczej o współwystępowaniu 

wielu krytycznych zdarzeń w życiu człowieka, które w konsekwencji prowadzą do stanu wykluczenia, 

co potwierdza – oparta na empirycznych badaniach – literatura przedmiotu 4 . 

Badanie przyczyn bezdomności może być utrudnione również z powodu osobowościowych 

cech osoby bezdomnej i jej postrzegania własnych losów życiowych. Nie bez znaczenia - w opinii M. 

Dębskiego - pozostaje fakt, że w świadomości samych osób wykluczonych sposób postrzegania 

przyczyn swojej niekorzystnej sytuacji życiowej ewoluuje wraz z upływem lat spędzonych w 

bezdomności. Dodatkowy problem – zarówno u osób bezdomnych jak i badaczy zjawiska – stanowi 

fakt, że nie potrafią często wyczuć subtelnej różnicy między tym, co jest przyczyną bezdomności, a 

tym, co jest jej skutkiem. 

Drugim obszarem badawczym związanym z przyczynami bezdomności o którym pisze M. 

Dębski, jest kwestia związana z dychotomią przyczyn bezdomności. W swoim opracowaniu zwraca 

uwagę na popularne - w polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu - traktowanie bezdomności 

jako: zjawiska społecznego lub sytuacji jednostkowej, bądź inaczej - jako wyniku problemów 

społecznych i indywidualnych czy też implikacji działania czynników społecznych i 

psychologicznych. Popularne wśród badaczy jest także dzielenie przyczyn bezdomności na czynniki 

endogenne i egzogenne oraz czynniki makrospołeczne (cechy sytuacji społeczno-ekonomicznej, 

znacząco wpływające na rozwój zjawiska bezdomności) i mikrospołeczne (czynniki w obrębie 

rodziny, społeczności lokalnych, samych osób bezdomnych), powodujące występowanie syndromu 

podatności na bezdomność konkretnych osób. Jak się okazuje, wykorzystywanie w badaniach nad 

bezdomnością dychotomicznego podziału na przyczyny bezdomności jako systemowe i jednostkowe 

wywołuje w części środowiska badawczego wyraźny sprzeciw. Krytycy takiego podziału dowodzą, że 

stosowanie podziału przyczyn bezdomności na indywidualne i strukturalne jest zbytnim 

uproszczeniem złożonej przecież rzeczywistości społecznej. Istotne bowiem jest nie tyle sztywne 

oddzielanie tego, co społeczne od tego, co jednostkowe, ile próba uchwycenia interakcji pomiędzy obu 

wymiarami. 

Analizując społeczny wymiar przyczyn bezdomności M. Debski koncentruje uwagę czytelnika 

jedynie na następujących czynnikach makrospołecznych bezdomności: ogólna sytuacja społeczno- 

ekonomiczna kraju, wadliwa polityka społeczno-ekonomiczna, zła sytuacja na rynku pracy, 

bezrobocie, utrata prawa do zasiłku, obniżenie kwot zasiłków oraz skrócenie czasu uprawniającego do 

4 Na wielość przyczyn (w polskiej literaturze) wskazują m.in.: A. Przymeński, M. Oliwa-Ciesielska, P. Olech i 

M. Dębski.

jego otrzymywania, radykalne zmniejszenie środków na programy rynku pracy czy też brak realizacji 

prawa do pracy, ubóstwo, źle funkcjonująca służba zdrowia, niewydolność systemu pomocy 

społecznej, zmiany demograficzne i ruchliwość społeczna, zła sytuacja na rynku mieszkaniowym, 

dysfunkcyjność instytucji „totalnych” (sierocińce, zakłady wychowawcze, zakłady poprawcze, 

więzienia), które zaniedbują obowiązek opieki zastępczej, błędy w procesie resocjalizacji i źle 

finansowana pomoc postpenitencjarna, sfera regulacji prawnych i generalna sytuacja prawna kraju, 

polegającą na możliwości wyeksmitowania lokatora „do nikąd” za długi w opłatach czynszowych. 

Mając na uwadze fakt wielości przyczyn społecznych, M. Dębski skoncentrował swą uwagę 

na tych jedynie przyczynach, które nawiązują do złej sytuacji na rynku mieszkaniowym w Polsce, złej 

sytuacji na rynku pracy oraz ubóstwa. W sposób szczegółowy opisał też czynniki systemowe 

(ubóstwo, nieodpowiednie ustawodawstwo oraz niewydolność systemu pomocy społecznej). Obok 

makrostrukturalnych przyczyn bezdomności, prezentowanych w literaturze przedmiotu w ujęciu 

dychotomicznym, M. Dębski dokonuje analizy przyczyn mikrostrukturalnych (uzależnienia, 

przestępczość oraz pobyt w więzieniach, przemoc w rodzinie, trwały rozpad więzi formalnych i 

nieformalnych pomiędzy ludźmi, rozpad rodziny i rozwód, brak opieki i odrzucenie ze strony 

najbliższych, niewłaściwy przebieg interakcji w zbiorowościach społecznych, brak oparcia w 

pierwotnych grupach społecznych, zakłócony proces socjalizacji, zaburzenia psychiczne oraz 

zaburzenia osobowości). 

Problem bezdomności z wyboru ujmuje M. Dębski na gruncie nie tylko teoretycznych 

rozważań, kierując uwagę czytelnika na wyniki prowadzonych w Polsce badań empirycznych. Dane 

pochodzące z badań socjodemograficznych realizowanych w województwie pomorskim ujawniają 

bowiem, że odsetek osób wskazujących na tą właśnie przyczynę kształtuje się na wysokim poziomie 

25-30%. Wypowiedzi bezdomnych wskazują jednak bardziej na wolny wybór formy bezdomności a 

nie jej samej. 

Stąd osoby badane często wskazują, że skutkiem ich wolnej decyzji było zamieszkanie w 

placówce, odejście od żony, zamieszkanie na działce z partnerką życiową czy zmiana miejsca 

zamieszkania. Badania psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście ujawniły też, że w 

kontekście psychologicznym znaczenie ma nie tyle sam rodzaj podawanej przez osobę bezdomną 

przyczyny, co lokalizowane źródło jej występowania (Retowski, Dębska-Cenian, 2008a, s. 429) 

Autor opracowania skłania się raczej ku interpretacji A. Przymeńskiego (2001), który uważa, 

że bezdomnych z wyboru (w ścisłym rozumieniu tego słowa) nie ma, a dotknięci tym stanem chcą się 

z niego jak najszybciej wydostać. Dlatego proponuje stosowanie pojęcia bezdomności „z własnej 

winy” w miejsce kategorii bezdomności „z wyboru”. W takim ujęciu osoba bezdomna, nie będąca w 

stanie dociec prawdziwej przyczyny swojej bezdomności, często kryje w sobie chęć psychologicznego 

usprawiedliwienia siebie, swojego losu i wielu życiowych niepowodzeń.

Również interpretacja dróg prowadzących do bezdomności M. Oliwy-Ciesieskiej 

jednoznacznie zaprzecza tezie, że możliwa jest tzw. bezdomność z wyboru. Jak wskazuje autorka w 

jednym ze swoich artykułów, bezdomnych nie można traktować jak nonkonformistów, którzy na 

pewnym etapie swojego życia postanowili w sposób drastyczny i jednoznaczny zaprzeczyć 

rzeczywistości, w której dotychczas funkcjonowali, ponieważ ich sprzeciw wobec dotychczasowego 

życia nie jest sprzeciwem świadomym. Innymi słowy można powiedzieć, że osoby bezdomne jawią 

się jako jednostki, które nie tyle odrzuciły zastany ład oraz porządek społeczny i moralny, co nie 

przyswoiły go w sposób wystarczająco odpowiedni. Jak wskazuje M. Dębski, różnorodność i 

wieloaspektowość problematyki bezdomności poddaje pod wątpliwość pomysł tworzenia naukowych 

(teoretycznych) schematów wchodzenia w stan bezdomności przy jednoczesnym wyjaśnieniu, w jaki 

sposób osoba bezdomna trwa w stanie wykluczenia. W takim ujęciu stawanie się osobą bezdomną to 

pewnego rodzaju droga złożona z jasno określonych etapów, których granice wyznaczone są przez 

życiowe zwroty, stanowiące prawdziwe przyczyny bezdomności. I choć można określić typowe cechy 

społeczno-demograficzne osób bezdomnych uważa, że bezdomność jest równie dotkliwa dla 

wszystkich i jako taka, może stać się udziałem każdego z nas. 

Przegląd literatury przedmiotu ujawnia podjęte przez wielu badaczy odważne próby 

tworzenia pewnego rodzaju „schematów” stawania się osobą bezdomną. Odnaleźć je można w pracach 

L. Stankiewicza (2002) i M. Oliwy-Ciesielskiej (2006), których koncepcje M. Dębski szczegółowo 

omawia w dalszych partiach tekstu. L. Stankiewicz wskazuje, że istnieje pięć etapów wchodzenia w 

stan bezdomności: załamanie się planu życiowego i rozpad rodziny, ubóstwo, stawanie się osobą 

bezdomną w jednocześnie różnych wymiarach, przystosowanie do bezdomności oraz jej utrwalenie. 

M. Oliwa-Ciesielska wspomina o czterech schematach wchodzenia w stan bezdomności: 

wyizolowanie na poziomie ekonomicznym, społecznym, indywidualnym oraz instytucjonalnym. 

Autor opracowania zdaje sobie sprawę z wielu problemów, z jakim musi zmierzyć się badacz 

zjawiska bezdomności i wielu ograniczeń, jakie niesie subiektywność postrzegania i oceny przyczyn 

bezdomności oraz jak w świadomości samych osób wykluczonych - wraz z upływem lat spędzonych 

w bezdomności – one ewoluują. Odróżnienie przyczyn bezdomności od jej skutków sprawia zresztą 

kłopot nie tylko osobom bezdomnym ale często także badaczom problematyki bezdomności. 

Literatura: 

Retowski, S., Dębska-Cenian, A., 2008a. Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności w 

retrospektywnej ocenie osób bezdomnych – w poszukiwaniu konsekwencji psychologicznych. W: 

Dębski, M., Retowski S., 2008. Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, Gdańsk 

Stankiewicz, L., 2002, Zrozumieć bezdomność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- 

Mazurskiego, Olsztyn

Oliwa-Ciesielska, M., 2006, Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym 

bezdomnych, Wyd. Naukowe UAM w Poznaniu, Seria: Socjologia, nr 2. 

Przymeński, A., 2001, Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Wyd. 

Akademii Ekonomicznej, Poznań.

Marcin J. Sochocki 

Stowarzyszenia MONAR 

SKALA I CHARAKTER BEZDOMNOŚCI W POLSCE 

Opracowanie M. Sochockiego poświęcone jest problemom związanym z mierzeniem skali 

zjawiska bezdomności i ogólnej charakterystyce osób bezdomnych w aspekcie najważniejszych zmian 

społeczno-demograficznych w Polsce. Autor poszukuje odpowiedzi na pytanie: dlaczego we 

współczesnej Polsce różnego rodzaju instytucje i organizacje nie są w stanie podać konkretnej liczby 

osób bezdomnych przebywających na terenie naszego kraju? Wskazuje na problem, jaki sprawia 

rzetelna ocena skuteczności świadczonej pomocy i adekwatności do potrzeb osób bezdomnych. Brak 

rzetelnej diagnozy i stałego monitoringu utrudnia całościową ocenę systemu, ustalenia, w jakim 

zakresie ukierunkowany jest on na reintegrację, a w jakim utrwala postawy sprzyjające bezdomności? 

Rozpoznanie charakteru bezdomności i monitoring na poziomie ogólnokrajowym ma bowiem istotne 

znaczenie dla kształtowania polityki społecznej państwa, zarówno w kontekście prewencji 

bezdomności, pomocy doraźnej, jak i reintegracji społecznej. 

Problemy towarzyszące mierzeniu bezdomności autor omawianego opracowania ujawnia 

poprzez prezentację różnego rodzaju szacunków, do jakich dotarł w różnorodnych dokumentach i 

literaturze przedmiotu. Ich rozpiętość (między 30 tys. a 500 tys. osób) stanowi mocny argument na 

rzecz rekomendowania podjęcia rzetelnych badań na skalę ogólnopolską, pozwalających na dokonanie 

charakterystyki socjodemograficznej bezdomnych i oszacowanie skali bezdomności. Podstawę 

podjętej przez M. Sochockiego próby takiej charakterystyki stanowią w związku z powyższym 

rezultaty pięciu lokalnych badań populacji osób bezdomnych. Mierzenie skali bezdomności utrudnia 

przede wszystkim brak jednej – wspólnej dla wszystkich pomiarów – definicji osoby bezdomnej a 

systematyczny monitoring zjawiska bezdomności prowadzony jest w dwóch zaledwie 

województwach: pomorskim (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności) i 

podkarpackim (Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie) 5 . Pewne nadzieje na odwrócenie tego 

stanu rzeczy wiążą się z zaplanowanym przez GUS na 2011 r. spisie powszechnym, w którym po raz 

pierwszy badana będzie populacja osób bezdomnych 6 . 

5 Niestety, tylko pomiary pomorskie w pełnym zakresie spełniają metodologiczne wymogi badania naukowego. 

Na niedostateczne rozpoznanie skali i charakteru zjawiska bezdomności zwrócono także uwagę w: raporcie NIK 

z 1997 (którego wniosków pokontrolnych nie zrealizowano do dzisiaj) oraz w projekcie „Krajowego programu 

wychodzenia z bezdomności i budownictwa socjalnego na lata 2009-2015”, opracowanym przez MPiPS. 

6 W kwietniu 2010 r. w czterech gminach województwa pomorskiego Główny Urząd Statystyczny, przy 

merytorycznym wsparciu PFWB, przeprowadził pilotaż spisu.

M. Sochocki podkreśla, że przyjęcie określonej metodologii nie pozostaje bez wpływu na 

końcowy rezultat – szacowaną liczbę bezdomnych. Zwraca uwagę na fakt, że w skali kraju brakuje 

sprawnego i metodologicznie zadowalającego systemu ewidencjonowania osób bezdomnych 

przebywających w placówkach oraz rejestracji świadczonych usług, a także samych placówek. 

Rekomenduje stworzenie i stałe prowadzenie ogólnopolskiej bazy danych, spełniającej odpowiednie 

standardy metodologiczne (Busch-Geertsema, i in., 2008) lub dokonanie modernizacji baz już 

istniejących. Baza taka służyłaby nie tylko celom badawczym ale mogłaby przyczynić się do 

podniesienia jakości pomocy społecznej i pracy socjalnej adresowanej do osób bezdomnych – 

zarówno w wymiarze ogólnopolskim, jak i lokalnym. Aktualizowany na bieżąco rejestr pozwoli w 

krótkim czasie odszukać najbliższą, dysponującą wolnymi miejscami placówkę, świadczącą 

specjalistyczną pomoc osobom bezdomnym. 

Autor opracowania zaprezentował charakterystykę socjodemograficzną osób bezdomnych w 

oparciu o pięć – wcześniej wspomnianych – projektów badawczych (2 badania wojewódzkie o 

charakterze quasipanelowym, 1 ponadregionalne, 2 odnoszą się do wybranych miast) zapoznając 

czytelnika ze stosowaną w nich metodologią, przedstawiając uogólnione dla pięciu badań wyniki oraz 

szczegółowe – w odniesieniu do następujących aspektów: zróżnicowanie bezdomnych ze względu na 

płeć i wiek; okres bezdomności; stan cywilny; wykształcenie i pochodzenie społeczne; miejsce pobytu 

i geografia bezdomności; źródła dochodów. Uzyskane wyniki stanowią podstawę uogólnionej 

charakterystyki osób bezdomnych, uwieńczonej adekwatnymi wnioskami i rekomendacjami dla 

pomocy społecznej i pracy socjalnej. Szczegółowej analizie poddał projekty badawcze: „Bezdomność 

a zdrowie” (Śledzianowski, 2006, s. 38); „Socjodemograficzny Portret Zbiorowości Ludzi 

Bezdomnych Województwa Pomorskiego” (prowadzone co 2 lata przez Pomorskie Forum na rzecz 

Wychodzenia z Bezdomności), badania w województwie podkarpackim (Urząd Wojewódzki w 

Rzeszowie), „Sytuacja osób bezdomnych w Warszawie – opinie osób bezdomnych i pracowników 

socjalnych” (CBOS na zlecenie Urzędu m. st. Warszawy), badania białostockie (Archidiecezjalne 

Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku i Uniwersytet w Białymstoku) 7 . Badania potwierdziły, 

że charakterystyka bezdomnych jest stosunkowo stabilna, tzn. najliczniejszą grupę stanowią 

mężczyźni i osoby starsze. Ponad połowa badanych pozostawała w bezdomności od wielu lat, 

najdłużej mężczyźni. Ponad 80% bezdomnych to osoby samotne (niezamężne i przebywające w 

separacji), słabo wykształcone, wywodzące się najczęściej ze środowisk robotniczych, stąd informacje 

o samotnej i starzejącej się populacji osób bezdomnych winny być uwzględniane w programowaniu 

działań pomocowych. Bezdomność wiąże się z migracjami z terenów rolniczych i małych miast do 

dużych aglomeracji (Przymeński, 2001, s 41), stąd w dużych miastach i ich obrębie możemy 

7 Wyniki badań nie zostały jeszcze opublikowane, dzięki Caritas Archidiecezji Białostockiej M. Sochocki 

dysponuje jednak wstępną prezentacją, zawierającą wybrane wyniki.

spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na usługi świadczone przez instytucje zapewniające nocleg 

osobom bezdomnym, a także zajmujące się problemami osób starszych. Jednym ze sposobów 

powstrzymania opisanego wyżej trendu może być realizacja na szerszą skalę programów 

reintegracyjnych – szczególnie z osobami znajdującymi się we wcześniejszych fazach rozwoju 

syndromu bezdomności. Z analizowanych przez M. Sochockiego wyników badań wynika, że 

bezdomni to najczęściej osoby bezrobotne lub pracujące bez podpisywania formalnej umowy (70%), 

czerpiący dochody ze świadczeń pomocy społecznej (ok. 45%), zbieractwa (ok. 20%) oraz ze 

świadczeń rentowo-emerytalnych. Dane te pośrednio informują o tym, że system pomocy osobom 

bezdomnym skoncentrowany jest na zapewnieniu pomocy doraźnej i schronienia, w mniejszym zaś 

stopniu ukierunkowany jest na reintegrację społeczną. Bezdomność w dużym stopniu wiąże się także z 

deficytami edukacyjnymi, na co wskazują wyniki badań, rekomendując – w kontekście prewencji i 

integracji – potrzebę edukacji z uwzględnieniem kształtowania kompetencji zawodowych 

poszukiwanych na rynku pracy. 

M. Sochocki w oparciu o zaprezentowane w swoim opracowaniu fragmentaryczne badania i 

ich rezultaty, przedstawił uogólnioną, socjodemograficzną charakterystykę zjawiska bezdomności. 

Ponieważ – z powodów wcześniej wymienionych – nie można określić wiarygodnej liczby 

bezdomnych szacuje, że najbardziej prawdopodobna liczba bezdomnych w Polsce (zaliczanych do 

dwóch pierwszych kategorii ETHOS) mieści się w przedziale powyżej 30 tys. do ok. 35 tys. osób i 

w ostatniej dekadzie utrzymuje się na podobnym poziomie. Zaproponowane uogólnienia 

koncentrują się na tych fragmentach obrazu bezdomności, które zostały uwspólnione w oparciu 

o różne, dostępne dane. Stąd rezultaty badań nie posiadają waloru reprezentatywności, jaki 

możliwy jest do uzyskania w przypadku badań spełniających warunki statystycznej teorii doboru 

próby (losowej). Mimo jednak, iż prezentowany obraz bezdomności powstał w oparciu o 

niekompletne dane, to jednak – dowodzi M. Sochocki – osadzony jest w empirii i dzięki temu wydaje 

się wiarygodny i użyteczny dla względnie adekwatnego do potrzeb społecznych planowania polityki 

społecznej naszego państwa. 

Literatura: 

Busch-Geertsema, V. i in., 2008. Jak zwiększyć wiedzę o bezdomności na poziomie 

regionalnym, krajowym i europejskim. Raport roboczy wspierający seminaria krajowe. W: Ł. 

Browarczyk, red. 2008. „Forum. O bezdomności bez lęku”, rok I. 

Dębski, M., 2008b. Sytuacja osób bezdomnych w województwie pomorskim w świetle wyników 

badań socjodemograficznych. W: M. Dębski, S. Retowski, red. 2008. Psychospołeczny profil osób 

bezdomnych w Trójmieście. Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

Przymeński, A., 2001. Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Akademia 

Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. 

Śledzianowki, J., 2006. Zdrowie bezdomnych. Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta – 

zarząd główny we Wrocławiu, Zakład Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Akademii 

Świętokrzyskiej, Kielce.

Barbara Goryńska - Bittner 

Sieć Współpracy „Barka” 

DIAGNOZA SKALI I CHARAKTERU ZJAWISKA BEZDOMNOŚCI POLAKÓW POZA 

GRANICAMI POLSKI W EUROPIE 

Przystąpienie do Unii Europejskiej nowych państw z Europy Środkowo-Wschodniej 

spowodowało istotne zmiany skali i kierunków migracji ich obywateli. Migracje obywateli polskich 

po II wojnie światowej do roku 1989 mały charakter głównie polityczny, natomiast po roku 1990 

przeważały migracje o zdecydowanie zarobkowym charakterze, generujące jednak – adekwatne do ich 

skali - koszty społeczne, do których zaliczyć należy wykluczenie społeczne, w tym szczególnie 

dotkliwą bezdomność. W dobie kryzysu gospodarczego jest to dla Polski, ale i europejskich 

społeczeństw „przyjmujących”, szczególnie ważki problem społeczny, którego skutki zarówno 

politycy jak i reprezentanci polskich i zagranicznych organizacji pozarządowych starają się 

zminimalizować dostępnymi sobie środkami. 

Autorka opracowania dokonuje analizy przepływów migracyjnych z punktu widzenia 

prowadzenia krajowej polityki społecznej na tle procesów integracyjnych w Europie, wskazując na 

trzy fazy procesów migracyjnych: od 1 maja 2004 r. do połowy 2007 r. nastąpił największy odpływ 

migrantów z Polski, w 2007 r. nastąpiło lekkie ograniczenie migracji z nasileniem się powrotów do 

kraju, natomiast w latach 2008-2009 proces ten się pogłębił. Sytuacja ta może ulec zmianie po 

otwarciu w 2011 r. rynków pracy w Niemczech i Austrii, co obecnie stanowi przedmiot wielu prognoz 

i analiz, poszukujących odpowiedzi na pytanie o możliwość powtórzenia się sytuacji z lat 2004-2005. 

Chociaż Polacy „za chlebem” migrowali do wielu krajów świata, to najbardziej atrakcyjnymi 

kierunkami migracji okazały się dla nich zamożne państwa wchodzące w skład Unii Europejskiej, do 

których napłynął największy strumień polskiej emigracji zarobkowej. Niezwykle prędko jednak 

okazało się, że skala zjawiska migracji zarobkowej przekroczyła oczekiwania państw, które jako 

pierwsze otwarły swoje rynki pracy. Z punktu widzenia prawa, polscy migranci realizowali swoje 

prawo bycia obywatelami UE, jednak skala migracji okazała się tak znacząca, że władze państw 

„przyjmujących” zmuszone zostały do podejmowania wielu działań umożliwiających ich adaptację do 

nowych warunków. Jak podaje prof. J. Carby-Hall (2008) w roku przedakcesyjnym przebywało w 

Europie ok. 900 tys. imigrantów z Europy Wschodniej, z czego ponad połowę stanowili Polacy, 

natomiast tuż po akcesji: w latach 2004-2005 poza granicami kraju w UE przebywało ponad 1 mln

Polaków. Liczba ta w latach 2007-2008 uległa podwojeniu, natomiast szacunki za rok 2009 wskazują 

na ok. 2,5 mln migrantów z Polski, z czego – jak podaje J. Kochanowski (2009) 80% wyruszyło do 

Europy, w większości (ok. 1,9 mln) do krajów członkowskich UE. Mimo znaczącego wzrostu 

ilościowego, powoli stabilizowała się dynamika polskiej emigracji. Dane GUS trendy te potwierdzają, 

jednak ze względu na stosowanie innej metodologii, szacunki są na znacznie niższym poziomie. 

Dopiero w roku 2008 po raz pierwszy od przystąpienia Polski do UE, liczba Polaków przebywających 

na emigracji – wg Carby-Halla - zmalała do poziomu 2,21 mln osób, wg danych GUS osiągnęła 1,8 

mln osób (Rocznik Demograficzny 2009) 8 . 

Fali nowej, europejskiej migracji towarzyszyły dwa podejścia: poczucie zagrożenia oraz 

świadomość wyzwań i szans, jakie stoją przed europejską społecznością. Państwa „starej” Europy w 

obawie przed masowym napływem imigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej, broniły się przed 

spodziewanym spadkiem płac i wzrostem rodzimego bezrobocia poprzez odsunięcie w czasie 

obowiązku otwarcia swoich rynków pracy, choć naukowe analizy nie potwierdzały tych obaw (por.: 

Boeri i Brücker 2000, Kaczmarczyk 2008). Przewaga tego podejścia spowodowała, że w pierwszym 

okresie swoje rynki pracy dla obywateli nowych państw UE otworzyły tylko: Wielka Brytania, 

Irlandia i Szwecja. Pozytywne ekonomicznie – z wyjątkiem Szwecji - doświadczenia tych państw 

zachęciły wiele krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego do podjęcia bardziej liberalnej polityki 

odnośnie zatrudniania obywateli nowych państw - członków UE (Szczepański, 2008). W raporcie z 

badań nad sytuacją emigrantów ekonomicznych z Polski i innych krajów A8 w państwach 

członkowskich UE, przeprowadzonych na zlecenie Rzecznika Praw Obywatelskich, prof. J. Carby- 

Hall zaprezentował profil statystyczny Polski, jako najbardziej mobilnego i o największej liczbie 

ludności państwa A8. Okazuje się, że obywatele RP wyemigrowali do wszystkich państw 

członkowskich UE (od Cypru na wschodzie UE, po Maltę na południu, Finlandię na północy, 

Portugalię i Hiszpanię na zachodzie)(Carby-Hall, 2008). Polacy okazali się niezwykle mobilni, zdolni 

do przemieszczania się w obrębie państw przyjmujących do rejonów, gdzie zapotrzebowanie na 

pracowników było jeszcze niezaspokojone, łatwo integrowali się z lokalną społecznością, wywierając 

często - poprzez elastyczne podejście i łatwą adaptację - znaczący wpływ na tamtejszy rynek pracy. 

Mimo jednak, iż nowa imigracja znacząco przyczyniła się do wzrostu gospodarczego w państwach 

przyjmujących, imigranci (szczególnie w dużych aglomeracjach) spotykali się z niechęcią wielu 

społeczeństw „przyjmujących”, co wynikało z obaw przed konkurencją taniej siły roboczej, 

stanowiącej zagrożenie ich pracowniczych interesów. Okazało się, że migracja zarobkowa 

przekroczyła gotowość państw „przyjmujących” i wiązała się z utratą lub niemożnością uzyskania 

pracy, co przy braku świadczeń socjalnych niejednokrotnie prowadziło do degradacji społecznej. 

8 Szczegółowy wykaz najbardziej popularnych krajów migracji i szacunki migrujących tam Polaków 

zaprezentowała autorka opracowania w Diagnozie Zespołu Badawczego.

Pozbawieni pracy imigranci, ponosili dotkliwe koszty nowej sytuacji (bezrobocie, przemoc, 

uzależnienie od środków odurzających i bezdomność) prowadzące do społecznego wykluczenia. By 

przetrwać, w nadziei na poprawę losu, wreszcie po prostu wstydząc się niepowodzenia, miast wracać 

do kraju pochodzenia, sami uciekali się niejednokrotnie do metod przestępczych (kradzieże, rozboje). 

Dla wielu z nich była to bolesna weryfikacja ich nadziei i nieprzystających do migracyjnej 

rzeczywistości wyobrażeń o lepszym losie. 

Wielka podaż siły roboczej migrantów w zetknięciu z malejącym popytem na europejskim rynku 

pracy przyczyniła się w sposób oczywisty do zachowań typowych dla poczucia braku stabilizacji, 

mimo iż Polacy najczęściej wykonywali prace poniżej swoich kwalifikacji i coraz słabiej opłacaną. 

Małe ośrodki miejskie i gminy, w których Polacy dobrze integrowali się ze społecznością lokalną, ze 

względu na skromną infrastrukturę, nie były w stanie zabezpieczyć mieszkań o niskim standardzie dla 

coraz większej fali imigrantów zarobkowych, którzy napływali z dużych miast. Stąd imigranci 

gromadzili się we wspólnotach o niskim standardzie, tzw. gettach biedy, co integracji raczej nie 

sprzyjało. Konsekwencją stopniowej degradacji wynikającej z biedy, utraty pracy i świadczeń 

zdrowotnych, wreszcie bezdomności - jest izolacja społeczna ludzi, którzy nie pasują do miejsca, w 

którym się znajdują. Bezdomny czuje się „obcy” w społeczeństwie, w którym żyje a nawet wśród 

podobnych sobie bezdomnych (Oliwa-Ciesielska, 2006). Emigracja nie zawsze spełnia marzenia o 

nowym, lepszym życiu. Wielu poszukiwaczy materialnego sukcesu ponosi jednak porażkę. Część z 

nich wraca do kraju pochodzenia, część rozpoczyna życie na ulicy. 

Bezdomność Polaków poza krajem w Europie ukazuje autorka jako pochodną zarobkowego 

charakteru ich migracji, wskazując także na inne przyczyny (klęski budowlane i żywiołowe, studenci 

tracący stypendia, „włóczący się” i in.). Potęgujący się kryzys gospodarczy przyczynia się także do 

upadku firm zatrudniających imigrantów „na czarno”. Takie nielegalne firmy nie bankrutują, tylko w 

błyskawicznym tempie „zwijają się”, pozostawiając swoich pracowników bez środków do życia. 

Bezdomni często żebrzą, kradną, wykorzystują do celów zarobkowych dzieci (prostytucja). Za swoją 

egzystencjalną kondycję winią „zły los”, rzadziej przyznają się do świadomego wyboru. Autorka 

opracowania wskazuje na zróżnicowany charakter bezdomności, wynikający z decyzji o pogodzeniu 

się lub nie z bezdomnością, choć zastrzega, że owa zgoda jest wyborem specyficznym, bo najczęściej 

następuje już w warunkach bycia bezdomnym. 

Opisywana przez B. Goryńską-Bittner bezdomność Polaków w Europie stanowi coraz większy 

problem nie tylko dla państw przyjmujących, ale także dla państw pochodzenia migrantów. Zjawisko 

bezdomności stanowi jednak wstydliwy problem w zasadzie większości państw europejskich, stąd 

ujawnianie rzetelnych danych uznawane jest przez rządy narodowe za „niepolityczne”. Europejskie 

organizacje koncentrujące się nad badaniem bezdomności, mają kłopot z ustaleniem mierników a 

nawet wspólnej definicji bezdomności, sygnalizując nieporównywalność danych uzyskiwanych z

europejskich państw narodowych. Stąd, dla zaakcentowania skali problemu, politycy posługują się 

szacunkami, jakich dokonują organizacje pozarządowe świadczące usługi dla społeczności 

wykluczonych, w tym bezdomnych. Szacunki te w dużym uproszczeniu pozwalają na orientację w 

skali problemu 9 . 

Autorka wskazuje w swoim opracowaniu, jak wielki kłopot sprawia rzetelne określenie skali 

bezdomnych migrantów z Polski (od ok. 500 tys. do ok. 3 mln osób), wręcz – ze względu na rażąco 

rozbieżne szacunki wielu organizacji liczących, stosowanie przez nie różnej metodologii liczenia i nie 

dający się do końca policzyć przedmiot analiz (ukryta migracja 10 ) – wydaje się niemożliwe 11 . Mimo 

jednak ograniczonej wiarygodności danych odnośnie skali przepływów migracyjnych, przyznać 

należy, że dane i szacunki GUS oddają jednak rzeczywiste trendy (atrakcyjne kierunki docelowe i 

proporcje między nimi) typowe dla polskiej migracji 12 , gorzej sytuacja przedstawia się w kwestii 

określenia skali bezdomności. Stąd autorka opracowania prezentując szacunkowe liczby bezdomnych 

Polaków w państwach Europy, wskazuje na ich rozbieżność i nieporównywalność wynikającą z 

wielości źródeł stosujących różne mierniki liczenia 13 , bowiem - z powodu niejednolitej statystyki - 

trudno z tymi szacunkami polemizować. 

Problem bezdomności Polaków za granicą B. Goryńska-Bittner przedstawia jako problem 

braku systemu międzynarodowych działań instytucjonalnych, wskazując na potrzebę partnerstwa 

międzynarodowego (instytucji i organizacji rządowych, samorządowych i transnarodowych). 

Prezentując inicjatywy badawcze podjęte w UE, sugeruje wypracowanie programów opartych na 

rzetelnych badaniach orientujących w skali i charakterze problemu, także w zawiązanych dla 

propagowania innowacyjnych rozwiązań w obszarze integracji osób bezdomnych na terenie Europy - 

partnerstwach ponadnarodowych. W swoich rozważaniach zwraca też uwagę na dominację działań 

interwencyjnych wobec bezdomnych Polaków za granicą, do pilnych zadań w kwestii rozwiązania 

9 O tym, jak wielkie to bywa przybliżenie, świadczy przytaczany w opracowaniu przykład Niemiec, które liczbę 

czasowo i długotrwale bezdomnych imigrantów szacują na ok. 1 mln spośród 1,5 mln przebywających tam 

imigrantów, podając, że większość tej populacji stanowią Polacy, których ilość szacują obecnie na 0,5 mln do 1 

mln osób. Są to dane zaskakujące w zestawieniu z oficjalnymi danymi GUS (490 tys. osób w 2009). 

10 Pojęcie „migracja ukryta” oznacza tutaj krótkie, wielokrotne wyjazdy do jednego lub więcej krajów 

docelowych migracji, bez oficjalnego zarejestrowania się jako osoba nieobecna czasowo powyżej 3 m-cy w 

związku z wyjazdem za granicę. 

11 Za najlepsze źródło danych zwykło się uważać dane BAEL, jednakże w kwestii migracji międzynarodowych 

nie mają one waloru reprezentatywności, stąd nie są także publikowane w GUS. 

12 Autorka tej części raportu w celu oszacowania skali bezdomności migracyjnej Polaków posługuje się wieloma 

źródłami: GUS, CUS, analizami agend Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospodarki, 

Ministerstwa Zdrowia, ZUS, badań prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu 

Warszawskiego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Instytutu Spraw Publicznych, fundacji i instytucji 

samorządowych oraz wielu innych ośrodków badawczych, także zagranicznych (np. Migration Policy Instytut, 

Home Office i in.) oraz zagranicznych i polskich portali (Barka Network, EuroMi, EuroBarometr i in.). 

13 B. Goryńska-Bittner wskazuje w swoim opracowaniu na wiele źródeł polskich i europejskich ( instytucje, 

organizacje pozarządowe, analizy naukowe, raporty) akcentując wyraźnie przeszacowane, motywowane 

względami politycznymi, szacunki medialne.

problemu bezdomności zaliczając działania o charakterze prewencyjnym i integracyjnym. Szybkie 

tempo likwidacji europejskiej bezdomności nie wydaje się jej jednak możliwe, skoro już na poziomie 

badawczym trudno przełamać bariery (problem z ustaleniem wspólnej definicji bezdomności, różne 

metodologie liczenia bezdomnych, niespójność programów), czy wskazać szczególne sukcesy o 

charakterze prewencyjnym. Wśród wielu inicjatyw na szczególną uwagę – zdaniem autorki 

opracowania – zasługuje działalność organizacji pozarządowej, wspierającej Polaków za granicą: Sieci 

Współpracy „Barka” („Barka” U.K. wspierająca w powrotach do kraju Polaków z W. Brytanii, Irlandii 

a ostatnio także z Niemiec oraz „Barka” PL – udzielająca pomocy powracającym na terenie Polski). 

Organizacja ta w ramach programu „Powroty” w latach 2008-2011 zorganizowała powroty migrantów 

pochodzących z obszaru Europy Środkowo –Wschodniej do ich kraju pochodzenia (ok. 1300 osób, z 

czego 80% stanowią Polacy) 14 . 

Mimo powszechnej aprobaty dla inicjatyw zapobiegających problemom społecznym 

towarzyszącym swobodnemu przepływowi Europejczyków, towarzyszy jej jednak brak spójnej 

polityki i odpowiednich strategii działania na poziomie europejskim. Rozwiązanie tych nabrzmiałych 

problemów społecznych wymaga więc podjęcia szeregu inicjatyw o zasięgu europejskim: w zakresie 

wypracowania zasad ogólnoeuropejskiej polityki migracyjnej; modyfikacji unijnego prawa w zakresie 

polityki społecznej w kierunku systemowego wsparcia programów i działań minimalizujących i 

zapobiegających wykluczeniu społecznemu; stworzenia systemu transnarodowych partnerstw 

skupiających instytucje unijne i narodowe, organizacje pomocowe, wspólnoty lokalne i wyznaniowe 

w ramach „ekonomii włączenia” (ekonomii społecznej). Takie podejście proponuje Fundacja 

„Barka” 15 , która jako pierwsza - na tak dużą skalę - potraktowała ludzi wykluczonych jako podmiot 

ekonomii społecznej (Sadowska, 2010). 

W tym kontekście autorka opracowania podkreśla znaczenie zintegrowanych działań na rzecz 

migrantów, które stwarzają szansę na ograniczenie skali problemów społecznych, w tym – 

bezdomności. Sugeruje, iż w związku z tym, że skala zjawiska migracji przekroczyła prognozowaną 

odpowiedzialność za losy obywateli Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polaków) winny ponieść 

solidarnie zarówno kraje pochodzenia migrantów jak i docelowe migracji. Mimo iż postulat wspólnej 

polityki migracyjnej wydaje się propozycją ważną i atrakcyjną, niewątpliwie jednak stanowi duże 

wyzwanie. Autorka opatrując swoją diagnozę licznymi zastrzeżeniami (szacunki w oparciu o różne 

metodologie liczenia, brak jednolitej definicji bezdomności, niechęć organizacji liczących do 

udostępniania statystyk) ujawnia brak waloru porównywalności wszelkich ustaleń odnośnie skali 

bezdomności. Zwraca uwagę, iż problem z liczeniem osób bezdomnych ma większość unijnych 

14 Szczegółowe dane odnośnie etapów sprowadzania bezdomnych do kraju pochodzenia z Londynu, Dublina, 

Hamburga, Berlina i Kopenhagi zawiera Diagnoza Zespołu Badawczego. 

15 Działania „Barki” w obszarze ekonomii społecznej uznane zostały przez magazyn ekonomiczny 

„Forbes”(2006) za pionierskie w Europie Środkowo-Wschodniej.

krajów, co potwierdza przypuszczenie, że nie wszystkie zjawiska społeczne można dokładnie 

zmierzyć i policzyć. Stąd rodzi się wątpliwość, czy określenie skali zjawiska bezdomności Polaków 

poza krajem w Europie jest dzisiaj możliwe? Uznaje, że dzisiaj nikt nie jest w stanie rzetelnie określić 

nawet szacunkowej liczby bezdomnych Polaków przebywających poza krajem, szczególnie w 

sytuacji, gdy trudno o wiarygodne dane także w kraju. Stąd nie można sensownie mówić o skali i 

charakterze bezdomności Polaków w Europie, lecz raczej o relacjach z dyskursu toczącego się wokół 

tej ważnej kwestii społecznej. Mimo jednak braku porównywalnych danych, ogólne szacunki i trendy 

migracyjne, których są one wykładnikiem, zachowują swoją wartość poznawczą. Nie chodzi bowiem 

wyłącznie o poznanie wiarygodnej liczby bezdomnych Polaków w Europie (przynajmniej nie tylko), 

lecz o orientację w skali i trendach, pozwalającą zaprojektować odpowiednie wsparcie. 

Zamierzeniem autorki tej części diagnozy jest więc zwrócenie uwagi polskich decydentów 

(przede wszystkim rządu) na potęgującą się skalę zjawiska bezdomności Polaków, migrujących do 

krajów Europy. Za kilka lat – w obliczu „nowej” bezdomności – będzie to bowiem poważny problem. 

Wymagał będzie podjęcia przez decydentów poważnych decyzji, gdy już odpowiedzą sobie na 

pytanie: sprowadzać bezdomnych Polaków do kraju, czy raczej udzielać im wsparcia interwencyjnego 

i integracyjnego w krajach „przyjmujących”? Decyzja taka stanowić będzie istotny element oficjalnej 

polityki i strategii migracyjnej UE, w której każde z państw winno jasno określić i zaadresować swoje 

oczekiwania. 

Literatura: 

Boeri, T., Brücker, H. 2000. The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Wages in 

the EU Member States.Berlin, Milano: European Integration Consortium: DIW, CEPR, FIEF, IAS, 

IGIER. 

Carby - Hall, J.R., 2008. Sytuacja emigrantów ekonomicznych z Polski i innych krajów A8w 

państwach członkowskich Unii Europejskiej. Program badawczy przygotowany dla Rzecznika Praw 

Obywatelskich RP, 

Kaczmarczyk, P., 2008. Współczesne migracje z Polski – próba statystycznej oceny zjawiska. 

W: P. Kaczmarczyk, red. Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne. 

Warszawa. 

Kochanowski, J., wystąpienie na zorganizowanej 16.02.2009 r. w Poznaniu przez European 

Citizen Action Service i Fundację „Barka” seminarium: Sieć bezpieczeństwa dla zagrożonych 

wykluczeniem migrantów – kto ją zapewni?”. 

Oliwa-Ciesielska, M., 2006. Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym 

bezdomnych. Poznań

Sadowska, B., 2010. Red. New beginning social market economy. Poznań 

Szczepański, M., 2008. Programy integracyjne dla Polaków pracujących na terenie państw 

Europejskiego obszaru Gospodarczego. Wnioski i rekomendacje. Analizy – Raporty - Ekspertyzy, 

„Stowarzyszenie Interwencji Prawnej”, Nr 4.

Piotr Olech 


STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W STANACH 

ZJEDNOCZONYCH AMERYKI, AUSTRALII I EUROPIE 

Mimo, iż skala bezdomności w wysoko rozwiniętych krajach USA, Australii i Europy nie jest 

wysoka, to jednak zjawisko bezdomności identyfikowane jest przez większość państw jako jeden z 

najpoważniejszych, wymagający pilnych rozwiązań problem społeczny. Od kilku lat toczy się w nich 

dyskusja nad przeorientowaniem polityk społecznych wobec bezdomności z polityki „zarządzania i 

radzenia sobie z bezdomnością” (managing homelessness) w kierunku „rozwiązania problemu 

bezdomności” (ending homelessness) (FEANTSA, 2010a, s.2) przy pomocy strategii i programów 

przygotowanych i wdrażanych na poziomach: centralnym, regionalnym i lokalnym. Zaprezentowane 

w tej pracy przez P. Olecha strategie opierają się na rzetelnych danych i statystykach bezdomności, 

definiują najważniejsze cele i precyzują zadania do wykonania w określonym przedziale czasowym. 

Większość strategii określa mechanizmy finansowania, umożliwiające ich implementacje. Autor 

opracowania dokonał analizy systemowego podejścia do rozwiązywania problemu bezdomności 

(Housing First i Contiunuum of Care), wskazując na najważniejsze wspólne elementy strategii 

zwalczania bezdomności. Dokonując przeglądu najważniejszych strategii w wybranych państwach, 

istotnych ze względu na cel główny polityki wobec bezdomności, starał się przekonać czytelnika, że 

rozwiązanie, a przynajmniej stopniowe ograniczanie zjawiska bezdomności - jest możliwe. 

P. Olech wskazuje, że idea rozwiązania problemu bezdomności, w przypadku wielu 

realizowanych strategii, opiera się na implementacji dwóch filozofii: 1) Housing First (najpierw 

mieszkalnictwo) i 2) Contiunuum of Care (kontinuum wsparcia). Obie metody wdrażane są 

symultanicznie bądź oddzielnie, istnieją także rozwiązania pośrednie, czerpiące z obu rozwiązań. 

Metoda Housing First („najpierw mieszkalnictwo”, znana też jako „natychmiastowe 

zamieszkanie”[rapid re-housing]) jest stosunkowo nowym podejściem w systemie usług społecznych, 

zorientowanym na rozwiązanie problemu bezdomności poprzez dostarczenie osobom bezdomnym 

mieszkania i zagwarantowania w nim różnych usług społecznych. Nowe podejście polega na 

przekonaniu, że korzystniejsze dla rozwiązania problemu bezdomności jest przejście osoby bezdomnej 

prosto z „ulicy” czy schroniska do stałego, niezależnego mieszkania, niż przechodzenie przez kolejne 

etapy (ulica – schronisko - mieszkanie treningowe - własne mieszkanie)(FEANTSA, 2010a, s. 9).

Metoda ta stanowi alternatywę dla systemu interwencyjnych placówek i przejściowego 

zakwaterowania w mieszkaniach wspieranych, układających się w drabinkowy schemat zwany 

„countiuum of care” i jako taka stała się bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych, a obecnie staje 

się coraz szerzej stosowana w Europie (np. Finlandia, Francja). Metoda Contiunuum of Care 

(kontinuum wsparcia) to społecznościowy (wspólnotowy) plan organizacji i dostarczania usług 

społecznych (w tym mieszkaniowych) osobom doświadczającym bezdomności, odwołujący się do 

amerykańskiej federalnej instytucji HUD 16 , która identyfikuje cztery niezbędne elementy kontinuum 

wsparcia: wyjście poza ((Outreach – Streetwork) w celu zidentyfikowania potrzeb osób 

przebywających w miejscach niemieszkalnych; interwencyjne placówki jako bezpiecznej alternatywy 

dla śpiących na ulicy; przejściowe mieszkalnictwo z usługami prowadzącymi do usamodzielnienia; 

stałe mieszkalnictwo i stałe mieszkalnictwo wspierane z usługami z zakresu pomocy społecznej 

(National Alliance to End Homelessness, 2010a). Model ten popularny jest w USA, w Europie 

nazywany „drabinkowym” („staircase of transition”) i stosowany powszechnie w Szwecji. 

Analizując strategie ukierunkowane na zwalczanie bezdomności starał się P. Olech wskazać 

elementy wspólne dla wszystkich dokumentów niezbędnych w toku konstruowania strategii. 

Większość europejskich strategii opiera się na wskazówkach FEANTSA zawartych w Narzędziu do 

Tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności (FEANTSA, 2007, s. 1), wskazującym 

10 metod stanowiących podstawę tworzenia dobrej strategii (Metoda oparta na Dowodach, Metoda 

Wszechstronności, Metoda Wielowymiarowości, Metoda oparta na Prawach, Metoda Partycypacji, 

Metoda Statutowa, Metoda Podtrzymywalności (Stabilności), Metoda oparta na Potrzebach, Metoda 

Pragmatyczności, Metoda Oddolna). Owe 10 metod w intencji FEANTSA stanowić ma swoisty 

instruktaż dla twórców polityki społecznej, organizacji pozarządowych i innych interesariuszy 

zaangażowanych w walkę z bezdomnością 17 . 

Autor opracowania dokonał przeglądu strategii amerykańskich, australijskiej i europejskich, by 

zorientować się, czy zawierają zasady sformułowanych przez FEANTSA 10 metod tworzenia 

kompleksowych planów walki z bezdomnością. Analizie poddał strategie funkcjonujące w: Australii, 

USA, Danii, Finlandii, Norwegii, Szwecji, Francji, Irlandii, Holandii, Portugalii, Szkocji, Walii, Płn. 

Irlandii, Niemczech i na Węgrzech 18 . Ów przegląd potwierdził, że większość strategii wypełnia 

przesłanki FEANTSA, niemal wszystkie plany zwalczania bezdomności zorientowane są albo na 

kompleksowe rozwiązania problemu albo radykalne jego ograniczenie. Wszystkie natomiast strategie 

zakładają działania zarówno w sferze prewencji, interwencji jak i integracji. Widoczne u podstaw ich 

16 HUD: U.S. Department of Housing and Urban Development. 

17 10 metod zaproponowanych przez FEANTSA, stanowiących podstawę dobrej strategii opisał szczegółowo P. 

Olech w omawianej części Diagnozy Zespołu Badawczego. 

18 Szczegółowy opis strategii funkcjonujących w wymienionych państwach znajduje się w omawianej części 

diagnozy P. Olecha.

tworzenia przekonanie, że wszyscy są odpowiedzialni za walkę z bezdomnością, przejawia się poprzez 

wykraczanie poza sferę pomocy społecznej i usługodawców wyspecjalizowanych w bezdomności, 

oraz włączeniu do systemu zwalczania bezdomności wszystkich instytucji kierujących ogólnodostępne 

usługi także do obywateli dotkniętych bezdomnością. Strategie te zorientowane są nie tylko na ludzi 

doświadczających bezdomności, ale także zagrożonych bezdomnością (prewencja). Strategie jednak 

nie stanowią planów rozwiązywania problemów mieszkaniowych, bowiem dokumenty strategiczne w 

zakresie mieszkalnictwa i zwalczania biedy mieszkaniowej stanowią wyoodrębnioną, choć połączoną 

część polityki planistycznej. Większość strategii ma solidną podbudowę w postaci rzetelnej diagnozy 

zjawiska, jednak uwagę P. Olecha skupiają plany amerykańskie i strategia australijska, ze względu na 

szersze zaplecze badawcze (dane jakościowe pochodzące z baz danych, w tym elektronicznych 

rejestrów osób bezdomnych korzystających z różnych usług, oraz dane ilościowe i 

socjodemograficzne, odnoszące się do całości populacji ludzi bezdomnych). Są to najczęściej dane 

pochodzące z cyklicznie prowadzonych spisów ludzi bezdomnych (badania tzw. „punkt w czasie”). 

Spośród strategii europejskich wyróżnia P. Olech strategie państw skandynawskich, porównania 

natomiast ujawniają, że strategia australijska i plany amerykańskie są bardziej obszerne, natomiast 

strategie europejskie – bardziej esencjonalne. Większość strategii umieszcza też bardzo precyzyjne 

informacje o źródłach finansowania. Finansowanie większości zadań, strategii i planów odbywa się 

poprzez powoływanie funduszy redystrybuujących środki nie tylko wśród organizacji pozarządowych, 

ale i jednostkach sektora publicznego i prywatnego. Autor wskazuje też na różnorodne umocowanie 

dokumentów (w niektórych krajach są to strategiczne dokumenty państwowe , w innych – operacyjne 

plany podporządkowane strategiom szerszym). P. Olech aprobująco zauważa, że we wszystkich 

analizowanych krajach ranga dokumentów jest znacząca (strategie albo plany tworzone na poziomie 

centralnym [Australia, USA, Finlandia], lub lokalnym [Holandia]) i jeśli nawet były to szczegółowe 

programy czy projekty, to podporządkowane strategicznym planom rozwiązywania problemu 

bezdomności. Zwraca jednak autor opracowania uwagę na fakt, że tylko w nielicznych materiałach 

(Australia, Irlandia) odnaleźć można informację o procesie tworzenia strategii czy planów, w 

większości dokumentów brakuje też informacji o głównych interesariuszach zaangażowanych w 

tworzenie strategii oraz informacji o konsultacjach czy konferencjach, które odbyły się celem 

weryfikacji projektów i strategii. Analiza innych dokumentów wskazuje jednak na demokratyczny (z 

udziałem wszystkich interesariuszy) proces powstawania strategii (FEANTSA 2010a s. 18-22). Autor 

opracowania zwraca uwagę na walor, jaki mają dokumenty powstające nie jako autorskie opracowania 

ekspertów, lecz prezentujące rzeczywiste stanowisko najważniejszych instytucji sektora publicznego, 

instytucji akademickich, organizacji pozarządowych a niejednokrotnie także środowiska samych osób 

bezdomnych. 

Ponieważ wszystkie niemal nowoczesne strategie zorientowane są na rozwiązanie problemu bądź

choćby ograniczenie bezdomności, podporządkowane temu wyzwaniu zostały wszystkie cele 

cząstkowe (podniesienie jakości usług, zwiększenie skali działań prewencyjnych). W roku 2010 - w 

ramach Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym - FEANTSA 

rozpoczęła kampanię „Ending homelessness is possible!” („Rozwiązanie problemu bezdomności jest 

możliwe!”), w której zaapelowała o realizację - w zakresie walki z bezdomnością - pięciu postulatów, 

podając do każdego z nich warunki konieczne do ich spełnienia 19 : 

CEL I: Aby już nikt nie mieszkał „na ulicy”. 

CEL II: Aby pobyt w placówkach interwencyjnego zakwaterowania ograniczony był tylko do 

„sytuacji kryzysowej”. 

CEL III: Aby przejściowe zakwaterowanie było tylko etapem na drodze do udanego „wyjścia” z 

bezdomności. 

CEL IV: Aby już nie nikt opuszczał instytucji bez opcji mieszkaniowej. 

CEL V: Aby żadna młoda osoba nie stała się bezdomna w rezultacie przejścia w niezależne życie. 

Przegląd strategii rozwiązywania problemu bezdomności funkcjonujących w Europie, 

Australii oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki dokonany przez P. Olecha ujawnił tendencję do 

ujmowania polityki społecznej wobec bezdomności w formie zintegrowanych strategii krajowych. 

Ogólnoświatowa tendencja w tym zakresie wynika przede wszystkim z doświadczeń fiaska 

dotychczasowej polityki, zorientowanej bardziej na radzenie sobie z bezdomnością, łagodzenie jej 

skutków niż skutecznego jej likwidowania. W Europie – mimo ogromnych nakładów na walkę z 

bezdomnością – okazało się (dzięki monitorowaniu zjawiska bezdomności), że w perspektywie 

kilkudziesięciu lat skala bezdomności utrzymywała się na stałym poziomie a nawet delikatnie 

wzrastała. Niektórzy politycy społeczni zwracali uwagę na swoisty „paradoks pomagania”, 

wyrażający się w tym, że wraz z podnoszeniem liczby usług dla ludzi bezdomnych, wzrastała także 

liczba osób z nich korzystających. Tak więc doświadczenia wdrażania strategii ukierunkowanych na 

ambitne cele (zlikwidowanie bezdomności w określonym czasie, wyposażonych w odpowiednie 

instrumenty, podniesienie poziomu finansowania w krótkim wymiarze czasowym, zorientowanie 

polityki na prewencję, ograniczenie liczby osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych, 

ograniczanie i likwidowanie schronisk dla bezdomnych, inwestowanie w tymczasowe i stałe 

mieszkania wspierane według metody „najpierw mieszkanie”) wskazują w ostatnich latach, że 

rozwiązanie problemu bezdomności – jest możliwe. 

19 Cele zostały opracowane na podstawie tłumaczenia opracowania FEANTSA: Rozwiązanie problemu 

bezdomności jest możliwe: podręcznik dla twórców polityki społecznej (tłumaczenie dla PFWB M. Spanielskiej, 

lipiec 2010). Więcej na http://www.pfwb.org.pl/wp-content/uploads/2010/07/Rozwiązanie-problemubezdomności-podręcznik-dla-twórców-polityki-społecznej.pdf

Literatura: 

FEANTSA, 2010a. Ending Homelessness, A Handbook for Policy Makers. Belgium, Brussels 

National Alliance to End Homelessness, 2010a. What is a Continuum of Care? U.S.A. 

Washington, DC. 

FEANTSA, 2007, Toolkit for developing an integrated homeless strategy 

Piotr Olech 


POLITYKA SPOŁECZNA W POLSCE A PERSPEKTYWA USTANOWIENIA KRAJOWEJ I 

ZINTEGROWANEJ STRATEGII WOBEC PROBLEMU BEZDOMNOŚCI – ANALIZA 

ISTNIEJĄCYCH PLANÓW I PROGRAMÓW 

Mimo wielu funkcjonujących w krajach Europy, USA i Australii programów i projektów w 

zakresie bezdomności, dominuje tendencja ujmowania całości polityki społecznej wobec bezdomności 

w formie zintegrowanej strategii, skonstruowanej według określonych reguł i zasad, z tendencją do 

tworzenia kompleksowego systemu zwalczania bezdomności w obszarach: prewencji, interwencji i 

integracji oraz wyposażonej w odpowiednie instrumenty finansowe. Mimo zróżnicowania tych 

strategii, mają wspólny cel: likwidacja bądź ograniczenie bezdomności poprzez zintegrowane 

działania różnych sektorów polityki społecznej. W przeciwieństwie do wielu - nie tylko bogatych - 

krajów europejskich, Polska nie posiada własnej strategii rozwiązywania problemu bezdomności, 

mimo rosnącej liczby bezdomnych obywateli. P. Olech zwraca w swoim opracowaniu uwagę na 

niespójność polskiej polityki społecznej, mimo istniejących regulacji prawnych i systemowych oraz 

realizowanych programów i projektów w zakresie walki z bezdomnością. Realizowana bowiem w 

Polsce polityka społeczna i jej systemowe rozwiązania zorientowane są bardziej na dostarczanie 

interwencyjnej i doraźnej pomocy ludziom bezdomnym niż na realne zwalczanie 

zjawiska bezdomności, co pozwala raczej na sceptycyzm wobec postulatów radykalnego zmniejszenia 

skali zjawiska. Autor opracowania zwraca uwagę na fakt, że w Polsce raczej zarządza się 

bezdomnością, niż ją likwiduje, dlatego postuluje podjęcie szerokiej dyskusji nad strategią walki ze

zjawiskiem bezdomności, pozwalającej na zmierzenie się z negatywnymi stereotypami 

towarzyszącymi zjawisku bezdomności. 

Podejmowane przez rząd inicjatywy (Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do 

Społeczności, program wsparcia finansowego z Funduszu Dopłat tworzenia lokali socjalnych, 

mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych, projekt Krajowego Programu 

Wychodzenia z Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego) wskazują - w ocenie P. Olecha – 

na niewłaściwe, bo fragmentaryczne, chaotyczne, realizowane przez różne podmioty i w sposób 

nieskoordynowany programy nakierowane na rozwiązanie problemu bezdomności. Autor opracowania 

opiniom o nieuchronności zjawiska bezdomności we współczesnym świecie przeciwstawia 

doświadczenia niektórych europejskich krajów (Norwegia, Finlandia), które skutecznie zmniejszają 

skalę bezdomności, likwidując stopniowo liczbę placówek interwencyjnych (schroniska, noclegownie) 

dla ludzi bezdomnych, zwiększając jednocześnie podaż mieszkań socjalnych dla ludzi wychodzących 

z bezdomności. 

W omawianej pracy P. Olech analizuje nieudaną próbę stworzenia strategii w zakresie 

wzmocnienia i zwiększenia skali procesu wychodzenia z bezdomności w Polsce, poddając ocenie 

projekt „Krajowego Programu Wychodzenia z Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego 

2009-2015”, który stanowi zaledwie namiastkę strategicznego planu w zakresie rozwiązywania 

problemu bezdomności w Polsce. Krytycznej analizie poddał również dwa - istotne dla polskiej 

polityki społecznej - programy z zakresu walki z bezdomnością: „Program Wspierający Powrót Osób 

Bezdomnych do Społeczności” oraz „Program finansowego wsparcia w zakresie tworzenia lokali 

socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych”: 

a) Projekt Krajowej Strategii Wychodzenia z Bezdomności 

Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, koordynowany przez jego Department 

Pomocy i Integracji Społecznej, w 2008 r. przy współpracy organizacji pozarządowych 20 powołał 

zespół roboczy, który ustalił strukturę projektu i podzielił między partnerów projektu zadania, celem 

przygotowania wstępnych roboczych materiałów w kwestii strategii wychodzenia z bezdomności. 

Departament Pomocy i Integracji Społecznej przygotował „Wytyczne do opracowania Krajowej 

Strategii Wychodzenia z Bezdomności na lata 2008-2015” (DPiIS, MPiPS, 2008), które wskazywały 

procedury wypracowywania dokumentu. Niestety, eksperci wielu organizacji – z wyjątkiem PFWB - 

nie przygotowali powierzonych im elementów strategii, stąd projekt się nie powiódł; 

20 Wśród nich znalazły się: Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, Caritas Diecezji Kieleckiej, 

Stowarzyszenie MONAR, Fundacja Pomocy Wzajemnej BARKA, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z 

Bezdomności, Stowarzyszenie Otwarte Drzwi oraz Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej „Być 

Razem”. Do współpracy zaproszono także Departament Pożytku Publicznego.

) Krajowy Program Wychodzenia z Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego 

2009-2015 

Dokument przygotowany i przedłożony do konsultacji społecznych i międzyresortowych przez 

Departament Pomocy i Integracji Społecznej MPiPS(2009) zawierał wiele elementów z uprzednio 

planowanej strategii. Posiadał jednak wyraźne deficyty (brak opracowanej w zespole struktury i 

zakresu tematycznego oraz ekspertyz przygotowanych na potrzeby strategii przez członków zespołu 

roboczego), nie był też konsultowany w ramach powołanego zespołu, stąd ministerstwo podjęło próbę 

samodzielnego opracowania dokumentu programowego. Analizując projekt, P. Olech uznał, że nie 

spełnia on wymogu uznania go za kompleksową i zintegrowaną strategię rozwiązywania problemu 

bezdomności. Rekomenduje więc przygotowanie rzetelnej diagnozy i strategii uwzględniającej 

odpowiednie zadania w sferze zapobiegania bezdomności, interwencji i pomocy doraźnej oraz 

integracji. Strategia taka powinna – wzorem dobrych, europejskich rozwiązań - uwzględniać 

różnorodność grup ludzi bezdomnych, wskazanie odpowiednich standardów jakości usług oraz 

zróżnicowanego i adekwatnego sposobu ich finansowania. Strategia winna obejmować wszystkie 

instytucje i sfery polityki społecznej, prócz pomocy społecznej także mieszkalnictwo, służbę zdrowia, 

wymiar sprawiedliwości, edukację oraz rynek pracy. Zaangażować w ten proces należy nie tylko 

podmioty systemu rozwiązywania problemu bezdomności, ale i instytucje, firmy i organizacje 

świadczące usługi wszystkim obywatelom, ponieważ bezdomność jest naszym wspólnym problemem. 

Przestrzega jednakże przed bezkrytycznym przenoszeniem rozwiązań stosowanych w wielu 

europejskich państwach na grunt polski, proponując traktować je jako impuls do refleksji i debaty nad 

kierunkiem i strategicznym celem polityki społecznej wobec bezdomności. Po 20-tu latach 

transformacji ustrojowej obywatele Polski, w tym ludzie doświadczający lub zagrożeni bezdomnością, 

zasługują bowiem na stworzenie ambitnej strategii ukierunkowanej nie na doraźne radzenie sobie z 

bezdomnością, lecz na rzeczywiste rozwiązywanie problemu i zwalczanie zjawiska(Olech, 2010). W 

Polsce występuje deficyt takiej debaty na wielu poziomach: krajowym, regionalnym i lokalnym. W 

obliczu ostatnich inicjatyw Unii Europejskiej w tym zakresie, a w szczególności zobligowaniu państw 

członkowskich we Wspólnym Raporcie o Zabezpieczeniu Społecznym i Włączeniu Społecznym 2010 

do stworzenia zintegrowanych strategii wobec zjawiska bezdomności (Komisja Europejska, 2010), 

ustanowienie polskiej strategii w zakresie bezdomności wydaje się kwestią czasu; 

c) Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności

Realizowany przez MPiPS od 2000 r., znany jako „Bezdomność”, od 2006 r. jako „Powrót Osób 

Bezdomnych do Społeczności”, w roku 2010 jako „Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych 

do Społeczności” (MPiPS, 2010b). Obecna wersja programu dotyczy zastosowania nowych od 2010 r. 

reguł zlecania zadań publicznych, na podstawie przepisów ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie 

ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 

2010 r. Nr 28, poz. 146). P. Olech zwraca uwagę na wciążl aktualny postulat takiego przekształcenia 

programu, aby umożliwiał on finansowanie wieloletnich przedsięwzięć w wymiarach prewencji, 

interwencji i integracji. Inny postulat, dotyczący osadzenia programu w szerszym planie 

rozwiązywania problemu bezdomności, wydaje się w obecnej sytuacji społecznej szczególnie ważny i 

- prawdopodobnie - aktualny w dłuższej perspektywie. Wydaje się, że Ministerstwo Pracy i Polityki 

Społecznej planowało ugruntować i zapewnić większą stabilność „Programu Wspierającego Powrót 

Osób Bezdomnych do Społeczności” poprzez wpisanie go do projektu „Krajowego Programu 

Wychodzenia z Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego 2009-2015”. Niewątpliwie było to 

posunięcie we właściwym kierunku, mimo iż - niestety - przyjęcie i realizacja Krajowego Programu 

zostały przesunięte w czasie. 

Autor tej analizy ocenia program jako wielki zasób polskiej polityki społecznej wobec 

bezdomności, potencjalnie kluczowy instrument dokonywania zmian w systemie usług skierowanych 

do ludzi bezdomnych na poziomie zarówno organizacji pozarządowych, jak i instytucji sektora 

publicznego. Akcentuje szczególny walor programu uwiarygodniającego tezę o potrzebie stworzenia 

zintegrowanej, krajowej strategii/planu wobec problemu bezdomności, której „Program Wspierający 

Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności” powinien stanowić fundamentalną część; 

d) Rządowy program wsparcia finansowego z Funduszu Dopłat tworzenia lokali 

socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych 

Jest jedynym w Polsce, rządowym programem mieszkaniowym odnoszącym się wprost do 

zjawiska bezdomności i problemu zagrożenia bezdomnością. Autor opracowania wskazuje, że 

podejmowane przez rząd inicjatywy (Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do 

Społeczności, program wsparcia finansowego z Funduszu Dopłat tworzenia lokali socjalnych, 

mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych oraz projekt Krajowego Programu 

Wychodzenia z Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego) dowodzą, że w naszym kraju 

istnieje spory potencjał i wola do podejmowania działań ukierunkowanych na rozwiązywanie 

problemu bezdomności. Analiza zakresu oraz doświadczenia realizacji tych programów ujawnia 

jednak nieskoordynowany, niespójny charakter polityki w zakresie bezdomności. Obecnie program 

przewiduje, że gminy otrzymują wsparcie na realizacje przedsięwzięć sprzyjających tworzeniu lokali

socjalnych, noclegowni, domów dla bezdomnych, mieszkań chronionych oraz lokali wchodzących w 

skład mieszkaniowego zasobu gminy, niestanowiących lokali socjalnych (lokali komunalnych). 

Analiza programu rządowego ujawnia jednak znaczącą niespójność realizowanej w sposób 

nieskoordynowany - i przez różne podmioty - polityki zorientowanej na potrzeby ludzi bezdomnych. I 

chociaż można wyliczyć wiele cennych elementów różnych rozwiązań, nie układają się one jednak w 

żaden przemyślany, strategiczny plan walki ze zjawiskiem bezdomności. P. Olech sugeruje, że 

stworzeniu w Polsce – wzorem innych krajów – zintegrowanej strategii rozwiązywania problemu 

bezdomności, sprzyjają uwarunkowania krajowe i europejskie, m.in. zobligowanie państw 

członkowskich we Wspólnym Raporcie o Zabezpieczeniu Społecznym i Włączeniu Społecznym 2010 

do stworzenia zintegrowanych strategii wobec zjawiska bezdomności (Komisja Europejska 2010) oraz 

deklaracja Parlamentu Europejskiego rozwiązania kwestii bezdomności na ulicach (2000). 

Literatura: 

Departament Pomocy i Integracji Społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008. 

Wytyczne do opracowania Krajowej Strategii Wychodzenia z Bezdomności na lata 2008-2015. 

Warszawa 

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2009, Krajowy Program Wychodzenia z 

Bezdomności i Rozwoju Budownictwa Socjalnego 2009-2015; Warszawa; styczeń 2009 

Komisja Europejska, 2010. Wspólny Raport o Zabezpieczeniu Społecznym i Włączeniu 

Społecznym 2010. Dostępne na http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=757&langId=en 

Olech, P., 2010. Dlaczego Polsce potrzebna jest dyskusja o Strategii Rozwiązywania 

Problemu Bezdomności; Materiał na seminarium w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich 

28.04.2010. Dostępne na http://przeciw-ubostwu.rpo.gov.pl/ 

Program Wspierający Powrót Osób Bezdomnych do Społeczności. Warszawa, kwiecień 2010 

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2010b.

Piotr Olech 


ZAPOBIEGANIE BEZDOMNOŚCI I INTEGRACJA LUDZI BEZDOMNYCH A PROBLEMY 

MIESZKANIOWE W POLSCE. ZARYS GŁÓWNYCH PROBLEMÓW 

MIESZKANIOWYCH W KONTEKŚCIE BEZDOMNOŚCI 

Wśród najważniejszych czynników zarówno prowadzących do bezdomności jak i dla procesu 

wychodzenia z niej wyróżnił P. Olech problemy mieszkaniowe. Zarówno eksperci jak i badacze 

problematyki w dyskursie o bezdomności zwykli postrzegać zjawisko bezdomności w kontekście 

schronienia, patologii, biedy czy wykluczenia społecznego, mimo że najważniejszym czynnikiem 

generującym bezdomność jest w Polsce deficyt mieszkaniowy. Ponieważ nie prowadzono dotąd w 

Polsce badań o zasięgu ogólnokrajowym, autor opracowania posługuje się szacunkami 

przeprowadzonymi na podstawie badań lokalnych, pozwalającymi na określenie liczby osób 

bezdomnych w Polsce na poziomie 34-70 tysięcy osób (Przymeński, 2001, 2008; Wachowicz, 2005; 

Słowik, 2008; Olech, 2008b), analizując także wyniki badań panelowych prowadzonych przez 

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Z prowadzonych od 2001 r. przez PFWB 

badań wynika, że każdego roku na terenie województwa pomorskiego około 3 tysięcy osób 

doświadcza bezdomności, ponad 60% z nich przebywa w specjalistycznych placówkach ( 

noclegownie, schroniska), średni okres doświadczania bezdomności przekracza 6 lat (Dębski, 2007, 

2008, 2010) a 20-25% populacji bezdomnych ma duże szanse wyjścia z bezdomności. 

P. Olech analizując czynniki sprzyjające wychodzeniu z bezdomności powołuje się na 

wypowiedzi samych bezdomnych, którzy swój powrót do społeczeństwa postrzegają nie tylko poprzez 

wsparcie terapeutyczne i aktywizujące zawodowo, lecz przede wszystkim poprzez realną perspektywę 

posiadania własnego mieszkania. Niestety rzeczywistość w warunkach polskich oznacza trudny do 

pokonania – nie tylko dla osób bezdomnych – próg mieszkaniowy 21 . Mimo, iż ludzie bezdomni rzadko 

podejmują zatrudnienie, które umożliwia pozyskanie i utrzymanie własnego mieszkania, to nawet 

podjęcie jej oraz wysiłek w kierunku podniesienia swoich kwalifikacji, często także wyjścia z 

uzależnienia, nie prowadzą do usamodzielnienia ze względu na małą podaż mieszkań. Jest to sytuacja 

21 P. Olech wskazuje na doświadczenia wielu projektów aktywizacyjnych z wykorzystaniem środków 

Europejskiego Funduszu Społecznego (IW EQUAL, PO KL), potwierdzających tę tezę.

zła nie tylko z powodu zwątpienia bezdomnego w sens podejmowanego wysiłku, ale także z powodu 

dużych kosztów ekonomicznych pozostawania w placówkach dla bezdomnych osób zdolnych – przy 

minimalnym wsparciu – do samodzielnej egzystencji. 

P. Olech wskazuje w swoim opracowaniu na nieuporządkowanie i nieadekwatność polskiej 

polityki mieszkaniowej do rzeczywistych potrzeb społecznych. Zaledwie 15% wszystkich mieszkań w 

Polsce stanowią mieszkania społeczne a ich liczba zmniejsza się z roku na rok, przy jednocześnie 

złym ich stanie technicznym. Stąd – wobec braku perspektywicznej strategii rozwoju mieszkalnictwa 

społecznego i problemów związanych z prywatyzacją mieszkań publicznych – należy rekomendować 

podjęcie natychmiastowych działań ukierunkowanych na poprawę tej trudnej sytuacji. W swoim 

opracowaniu – poprzez prezentację najważniejszych danych odnoszących się do polskiego 

mieszkalnictwa – identyfikuje P. Olech podstawowe problemy sprzyjające zjawisku bezdomności, w 

kontekście zagrożenia bezdomnością i procesu usamodzielniania ludzi bezdomnych, formułując 

rekomendacje dla rozwiązania problemu wykluczenia mieszkaniowego w Polsce. Ponieważ 

sugerowane rekomendacje nawiązują w stopniu większym do problematyki mieszkalnictwa niż 

bezdomności, autor opracowania pozostawił je w tekście, inaczej niż pozostali autorzy diagnozy, 

którzy przenieśli je do zbioru rekomendacji, prezentowanego przez M. Dębskiego na końcu raportu 

Zespołu Badawczego. 

Analizując główne czynniki sprzyjające procesom: wchodzenia i wychodzenia z bezdomności, 

w sposób szczegółowy prezentuje P. Olech problemy związane z mieszkalnictwem w Polsce, 

szczególną uwagę skupiając na tych aspektach, które mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na 

skalę zjawiska bezdomności w gminach. Swoją analizę problemów mieszkaniowych w Polsce 

poprzedził doprecyzowaniem wielu pojęć (rodzaje mieszkań, mieszkalnictwo, gmina, spółdzielnie 

mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego i in.) związanych z 

mieszkalnictwem, ponieważ terminy te porządkują analizę, mając wpływ na strukturę rekomendacji, 

przede wszystkim jednak dlatego, że terminologia stosowana w Polsce znacznie różni się od 

europejskiej. W dalszej części opracowania dokonał przeglądu szeregu aktów prawnych i przepisów 

legislacyjnych polskich, europejskich i międzynarodowych, istotnych dla prowadzenia polityki 

mieszkaniowej, przede wszystkim jednak w celu zasygnalizowania najważniejszych przepisów i 

wskazania ich znaczenia w kontekście mieszkalnictwa i prawa do mieszkania 22 . Szczegółowej analizie 

poddał następujące akty prawne: Konstytucja RP art.75, ust.1; Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o 

samorządzie gminnym; Ustawa z dnia 26 października 1995 r. o niektórych formach popierania 

budownictwa mieszkaniowego; Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, 

mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego; Ustawa z dnia 8 grudnia 2006 r. o 

22 Szczegółowo P. Olech prezentuje w omawianej części Diagnozy Zespołu Badawczego te akty prawne, które 

definiują paradygmaty polityki mieszkaniowej.

finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla 

bezdomnych; Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych; Ustawa z dnia 24 

czerwca 1994 r. o własności lokali; Deklaracja Praw Człowieka art. 25; Międzynarodowy Pakt Praw 

Ekonomicznych, Społecznych i Gospodarczych ONZ z 1966 roku art.11; Agenda UN HABITAT; 

Europejska Karta Społeczna art. 16, 30 i 31. W omawianym opracowaniu P. Olech koncentruje się na 

tych aspektach dokumentów, które mają bezpośredni bądź pośredni wpływ na skalę bezdomności w 

naszym kraju. Zwraca też uwagę czytelnika na polską specyfikę wynikającą z faktu, iż – w 

przeciwieństwie do wielu europejskich państw – polska konstytucja i inne akty prawne nie zawierają 

zdefiniowanego prawa do mieszkania. Polska nie ratyfikowała także Zrewidowanej Europejskiej Karty 

Społecznej gwarantującej prawo do mieszkania, co wyklucza m. in. możliwość formalnej drogi 

dochodzenia praw mieszkaniowych przed instytucjami międzynarodowymi. 

Autor opracowania zwraca uwagę na fakt, że problemy mieszkaniowe i zadłużenia 

postrzegane są przez Polaków jako trzecie co do ważności problemy społeczne, tuż po bezrobociu i 

uzależnieniach, w sposób znaczący podnoszące ryzyko bezdomności 23 . Stąd zwraca uwagę na główny 

problem polskiego mieszkalnictwa, jakim jest nieadekwatna do potrzeb społecznych struktura 

własności mieszkań (mała liczba mieszkań komunalnych i socjalnych), uniemożliwiająca zaspokajanie 

potrzeb mieszkaniowych ludzi o niskich i średnich dochodach 24 . Wyraźny w Polsce brak określenia 

pojęcia i definicji mieszkalnictwa społecznego 25 sprawia kłopot w oszacowaniu możliwości 

zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych ubogich, nisko i średnio zamożnych obywateli. Zaledwie ok. 

9% zasobów mieszkaniowych w Polsce stanowią mieszkania społeczne (w tym 2,5% - komunalne), co 

w zestawieniu z wieloma państwami europejskimi 26 . Analiza danych zawartych w opracowaniu p. 

Olecha wskazuje na wyraźny spadek mieszkań społecznych w Polsce, spowodowany głównie 

procesem ich prywatyzacji oraz niewielki i ciągle malejący udział lokali komunalnych, społecznych i 

socjalnych w statystykach nowo budowanych mieszkań w Polsce. Niezależnie jednak o małej podaży 

mieszkań społecznych, wielkim problemem polskiej polityki mieszkaniowej jest kwestia deficytu 

23 Badania na potrzeby Kampanii Dach nad Głową prowadzonej przez Habitat for Humanity, 

http://www.dachnadglowa.org/item.php?id=1 , 20.12.2009. 

24 Według danych GUS w 2007 r. 24,42% zasobów mieszkaniowych stanowiły mieszkania spółdzielcze, 9,04% - 

mieszkania gminne (komunalne), 2,31% - mieszkania, których właścicielami są zakłady pracy, 62,76% - 

mieszkania osób prywatnych, 0,5% - mieszkania Towarzystw Budownictwa Społecznego (TBS) oraz 0,92% - 

pozostałych podmiotów (GUS, 2008). 

25 Istnieje inicjatywa Ministerstwa Infrastruktury pracy legislacyjnej reformy systemu budownictwa społecznego 

w Polsce. Kierownictwo Ministerstwa Infrastruktury pod koniec 2009 roku przyjęło "Kierunki reformy systemu 

budownictwa społecznego - proponowane rozwiązania", w dokumencie niniejszym planuje się uporządkować 

kwestie definicyjne w zakresie mieszkalnictwa społecznego. Więcej na: 

http://www.mi.gov.pl/files/0/1792052/KierunkibudspolecznegoMateriakierujacynaposiedzeniekierownictwa061 

1.pdf 

26 W Holandii mieszkania społeczne stanowią 33%, w Szkocji – 25%, w Danii – 24%, we Francji, Wielkiej 

Brytanii, Austrii i Finlandii - więcej niż 20%. Najniższy wskaźnik (ok. 5%) mają: Hiszpania, Włochy, Węgry, 

Litwa, Grecja i Estonia(FEANTSA, 2008b, s. 2).

mieszkań socjalnych (dla osób z wyrokiem eksmisji, ubogich - w tym bezdomnych) wyodrębnionych 

z komunalnego zasobu mieszkaniowego gmin. Statystki wskazują nie tylko na małą podaż, ale także 

na długi czas oczekiwania na mieszkania. Deficyt mieszkań socjalnych – w aspekcie zapobiegania i 

zwalczania bezdomności - stanowi istotną przeszkodę w procesie reintegracji społecznej ludzi 

wykluczonych mieszkaniowo. Pewną poprawę sytuacji mieszkaniowej w Polsce miała przynieść 

budowa od 1995 r. mieszkań dla ludzi o niskich dochodach (TBS), jednak wysoki próg wkładu 

partycypacyjnego (30% wartości mieszkania) oraz spore koszty czynszu spowodowały, że w 

mieszkaniach tych mieszkają osoby o średnim statusie materialnym, zatem trudno je rozpatrywać jako 

mieszkania socjalne 27 . 

Złej sytuacji mieszkaniowej ludzi o niskich dochodach nie poprawia także podaż mieszkań na 

wynajem, ponieważ jest ona niewielka. Rzeczywistej liczby mieszkań na wynajem nie sposób jednak 

rzetelnie oszacować, ponieważ wiele z nich wynajmowane jest w sposób niesformalizowany. W wielu 

państwach europejskich mieszkania prywatne na wynajem stanowią idealne uzupełnienie dla mieszkań 

społecznych - także przecież przeznaczonych na wynajem dla ludzi o niskich dochodach lub 

tymczasowo zamieszkujących dany obszar, stanowiąc potencjalny instrument w wychodzeniu z 

bezdomności (dopłaty czynszowe). Nieuregulowana jednak sfera „czarnego rynku” mieszkań w Polsce 

oraz brak rzetelnych statystyk w kwestii mieszkalnictwa uniemożliwia w zasadzie włączenie tego 

instrumentu w całościową politykę służącą zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli. P. Olech 

zwraca uwagę na znaczącą liczbę mieszkań przeludnionych i tzw. substandardowych. Wprawdzie w 

polskim ustawodawstwie nie występuje definicja mieszkania syubstandardowego, jednakże na 

potrzebę realizacji i analiz wyników Spisu Powszechnego w 2002 r. (GUS, 2003) przyjęto umownie 

kryteria, które pozwoliły na wyróżnienie trzech kategorii mieszkań substandardowych ze względu na: 

zły stan techniczny budynku, niedostateczne wyposażenie mieszkania w instalacje i nadmierne 

zaludnienie. Zgodnie z tymi kryteriami w 2002 r. uznano, że aż 17,1% ludności żyje w mieszkaniach 

substandardowych i jest ona zdecydowanie gorsza na wsiach niż w miastach. Autor opracowania 

zwraca uwagę na fakt, że gdyby przyjrzano się bliżej standardowi mieszkań (wyposażenie mieszkania 

w instalacje techniczno-sanitarne, liczba osób/pokój) to okazałoby się, że 35% Polaków mieszka w 

warunkach złych albo bardzo złych 28 . Prezentując szczegółowo wyniki badań odnośnie warunków 

mieszkaniowych Polaków (GUS, Centrum Badań i Analiz Rynku, raport Mieszkania 2002) i 

porównując je ze standardami panującymi w UE, ujawnia P. Olech olbrzymią skalę zjawiska 

zamieszkiwania lokali substandardowych i przeludnionych w Polsce, wskazując na szczególny wpływ 

27 Pojęcie mieszkania socjalnego na potrzeby GUS(2006, s. 14): „mieszkanie występujące jedynie w zasobach 

gminnych. Są to zwykle mieszkania o obniżonej wartości użytkowej, wynikającej z gorszego wyposażenia 

technicznego. Zajmowane są na podstawie umowy najmu na taki lokal i przeznaczone dla rodzin, które znalazły 

się w niedostatku”. 

28 Wskazują na to badania Centrum Badań i Analiz Rynku z 2006 r.

tego stanu rzeczy (niestabilność i nieadekwatność zakwaterowania) na zjawisko wykluczenia 

mieszkaniowego, czyli bezpośredniego zagrożenia bezdomnością. Kumulacja mieszkań 

substandardowych w jednym obszarze stanowi dodatkowy problem, prowadzący do powstawania 

zjawiska określanego „gettem społecznym”. 

Różnica między ogólną liczbą gospodarstw domowych a liczbą zamieszkanych mieszkań - 

określana jako tzw. statystyczny deficyt mieszkań – stanowi podstawowy miernik deficytu 

mieszkaniowego. Zastosowanie tego miernika, wskazującego nasycenie w mieszkania (ich liczba 1 na 

1000 osób faktycznie zamieszkałych) wynosi w Polsce 327,6 – co wśród krajów UE sytuuje Polskę na 

jednym z ostatnich miejsc 29 . Powołując się na szacunki Instytutu Rozwoju Miast P. Olech określa 

potrzeby gmin w zakresie mieszkań komunalnych i socjalnych na co najmniej 120-130 tys. (z tego 

mieszkań komunalnych na ok. 53 tys. a mieszkań socjalnych na ok. 70 tys.). Uwzględniając popyt na 

mieszkania przeznaczone na wynajem o czynszu regulowanym oraz ok. 100 tys. mieszkań TBS, IRM 

szacuje potrzeby w granicach 220 – 230 tys. (Instytut Rozwoju Miast Zespół Zasobów 

Mieszkaniowych, 2009). 

Analizując główne problemy mieszkalnictwa w Polsce w kontekście bezdomności, wskazuje 

P. Olech na: wiek i zły stan mieszkań, zadłużenia czynszowe, niedostateczną realizację celów i 

założeń mieszkalnictwa społecznego (TBS), niski współczynnik dostępności mieszkań, problemy 

związane z prywatyzacją mieszkalnictwa i powstawaniem „gett” mieszkań społecznych, niejasne 

regulacje prawne związane z funkcjonowaniem mieszkań komunalnych i brak jednoznacznej 

odpowiedzialności za mieszkalnictwo oraz problem odszkodowań i zabezpieczenia lokali ludziom 

eksmitowanym ze wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych. 

Zapoznając czytelnika z istotą problemów mieszkaniowych i związanych z nimi zadłużeń, 

zwraca P. Olech uwagę czytelnika na istotny wpływ, jaki mają na wzrost skali problemu wykluczenia 

mieszkaniowego i bezdomności w Polsce, dowodząc niemożności zmniejszenia skali wykluczenia 

mieszkaniowego bez stosownych uregulowań prawnych, systemowych, instytucjonalnych oraz 

jednostkowych. Opracowanie wieńczą więc stosowne rekomendacje w zakresie rozwiązania 

najważniejszych problemów mieszkaniowych w Polsce: 

a) przygotowanie i wdrożenie strategii obejmującej rozwój mieszkalnictwa społecznego, 

która powinna zostać przygotowana i implementowana przez Ministerstwo 

Infrastruktury i inne ministerstwa odpowiedzialne za politykę społeczną (Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i in.); 

b) inicjowanie i wspieranie współpracy międzysektorowej i międzywydziałowej w zakresie 

29 Szczegółowy wykaz prezentuje autor w Diagnozie Zespołu Badawczego.

tworzenia mieszkań społecznych; 

c) możliwie jak najszybsze przygotowanie koniecznych zmian legislacyjnych, organizacyjnych, 

programowych oraz finansowych, aby możliwe było w całości wprowadzenie nowatorskich 

rozwiązań oraz wykorzystanie potencjalnie jak największej ilości środków na cele związane z 

mieszkalnictwem dla zmarginalizowanych społeczności w ramach Europejskiego Funduszu 

Rozwoju Regionalnego; 

d) w obliczu wprowadzenia przełomowych rozwiązań Unii Europejskiej w zakresie 

mieszkalnictwa dla zmarginalizowanych społeczności, należy rozważyć zniesienie zakazu 

łączenia środków strukturalnych z Unii Europejskiej ze środkami na finansowe wsparcie w 

tworzeniu lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych 

pochodzących z Funduszu Dopłat umiejscowionego w Banku Gospodarstwa Krajowego; 

e) zwiększenie liczby budowanych mieszkań komunalnych, spółdzielczych oraz prywatnych na 

wynajem (zgodnie z sugestiami Habitat for Hummanity), zwiększanie nakładów 

inwestycyjnych w tanie i dostępne mieszkalnictwo (społeczne, na wynajem); 

f) umożliwienie tworzenia i zarządzania mieszkaniami społecznymi przez różnego rodzaju 

podmioty, w tym: organizacje pozarządowe, prywatne firmy mieszkaniowe; 

g) wprowadzenie przepisów umożliwiających weryfikowanie wysokości dochodów gospodarstw 

domowych zamieszkujących lokale komunalne, jak również dokonywanie weryfikacji przy 

sprzedaży lokali mieszkalnych; 

h) uspójnienie i uporządkowanie istniejących przepisów prawnych, tak by w sposób jasny i 

przejrzysty definiować role i odpowiedzialność poszczególnych organów administracji 

publicznej w zakresie mieszkalnictwa dla mieszkańców samorządów. Wprowadzenie sankcji 

za nierealizowanie obowiązków nałożonych na poszczególne instytucje; 

i) inwestowanie w remonty i adaptacje zniszczonej substancji mieszkaniowej – system 

wspierania gmin, spółdzielni, właścicieli mieszkań i wspólnot mieszkaniowych oraz 

stworzenie Funduszu Krajowego przeznaczonego na podnoszenie jakości i standardów 

mieszkań publicznych i społecznych; 

j) włączenie sektora prywatnego (deweloperów) w tworzenie mieszkań społecznych, np. w 

zamian za preferencje budowlane (w każdym powstającym budynku mieszkaniowym znajduje 

się jedno mieszkanie społeczne); 

k) włączenie TBS w proces tworzenia mieszkań prawdziwie społecznych, także jako 

konieczność oddawania mieszkań społecznych bez wkładu partycypacyjnego (lub 

minimalnego wkładu) ze strony mieszkańców; 

l) zabronienie tworzenia gett socjalnych oraz stworzenie dokładnych wytycznych dla

funkcjonowania mieszkań socjalnych oraz społecznych standardów funkcjonowania mieszkań 

komunalnych, socjalnych i społecznych; 

m) zmniejszenie skali prywatyzacji mieszkań oraz inna redystrybucja zysków uzyskanych z ich 

sprzedaży. Należy dążyć do zwiększenia odsetka mieszkań społecznych; 

n) uregulowanie zagadnień prawnych, szczególnie w sferze ochrony danych osobowych. Należy 

umożliwić przepływ informacji między spółdzielniami mieszkaniowymi a instytucjami 

pomocy społecznej o osobach wymagających wsparcia, zadłużających mieszkania; 

o) zatrudnianie pracowników socjalnych – monitorujących sytuację zadłużania mieszkań i 

wyławianie osób/rodzin możliwie jak najwcześniej od pojawienia się problemu - przez 

instytucje mieszkaniowe, np. spółdzielnie mieszkaniowe; 

p) podpisanie znowelizowanej Europejskiej Karty Praw Społecznych. Zapisy w tym dokumencie 

Literatura 

mówią o tym, że prawo do mieszkania jest jednym z niezbywalnych praw człowieka. Polska 

dotychczas nie podpisała tego dokumentu, co dałoby silny instrument nacisku w kierunku 

poprawy polityki mieszkaniowej, umożliwiając m.in. polskim obywatelom egzekwowanie 

prawa do mieszkania w instytucjach europejskich. 

Dębski, M., 2007, Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa 

pomorskiego – grudzień 2007. Raport z badań. [W:] Dębska-Cenian, A., Cis, G., Maj, A., Prusak, A. 

2007. Pomost. O bezdomności bez lęku. Pismo samopomocy. Gdańsk 

Dębski, M., 2008a, Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych – ciągłość czy 

zmiana? Metodologiczne problemy badania bezdomności w województwie pomorskim w latach 2001- 

2005. W: Dębski, M., Stachura, K., 2008, Oblicza bezdomności, Gdańsk 

Dębski, M., 2010, Co nowego w badaniach socjodemograficznych? Od profilaktyki do wyjścia 

z bezdomności. W: Browarczyk, Ł., Dębski, M., Forum. O bezdomności bez lęku, Gdańsk 2010 

na 

Główny Urząd Statystyczny, 2008. Gospodarka Mieszkaniowa w 2007 r. Warszawa. Dostępne 

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_Gospodarka_mieszkaniowa_w_2007_notatka_sygnaln 

a.pdf 

Instytut Rozwoju Miast, Zespół Zasobów Mieszkaniowych, 2009. Informacje o 

mieszkalnictwie. Wynik monitoringu za 2008 r. Kraków. Dostępne na http://www.mi.gov.pl/2- 

4942413d8b932.htm 

Olech, P., 2008. Charakterystyka sytuacji Polski w kontekście badania problematyki 

bezdomności, MPHASIS Wzajemny postęp w likwidowaniu bezdomności poprzez ulepszanie

systemów monitorowania zjawiska. Dostępne na 

http://www.trp.dundee.ac.uk/research/mphasis/papers/NPPPolandFinal(Polish).pdf 

Przymeński, A., 2001. Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Akademia 

Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 

Przymeński, A., 2008. Aktualny stan problemu bezdomności w Polsce. Aspekt polityczno- 

społeczny. W: M. Dębski, K. Stachura, red. 2008. Oblicza bezdomności. Uniwersytet Gdański, 

Gdańsk. 

Słowik, S., 2008. Wstęp. W: M. Duda, red. 2008. Bezdomność: trudny problem społeczny. 

Caritas Diecezji Kieleckiej, Kielce 

Wachowicz, M., 2005. Liczebność i zabezpieczenie potrzeb osób bezdomnych. Raport z 

badań na reprezentatywnej próbie gmin. CARITAS KIELECKA. Dostępne na: 

http://www.bezdomnosc.edu.pl/images/PLIKI/Raporty/wachowicz_%20liczebnosc_i_zabezpieczenie_ 

potrzeb.pdf [Dostęp 7.06.2010] 




ZJAWISKO BEZDOMNOŚCI W GMINNYCH STRATEGIACH ROZWIĄZYWANIA 

PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH 

Na tle wielu krajów Unii Europejskiej, które posiadają strategie związane z bezdomnością i 

wykluczeniem mieszkaniowym, starania polskiego rządu w zakresie opracowania jednolitego 

dokumentu, strategii czy programu aspirującego do ograniczenia zjawiska bezdomności i niwelowania 

jej skutków są dalece niewystarczające. Stąd w omawianym opracowaniu, będącym kontynuacją i 

dopełnieniem refleksji zawartych w poprzedzających to opracowanie tekstach P. Olecha, poprzez 

analizę wybranych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych M. Dębski dowodzi, w 

jak nieadekwatny i niewystarczający sposób opisują one zjawisko bezdomności. W wielu strategiach 

brak rzetelnej diagnozy problemu, o samym problemie często pisze się w oderwaniu od innych 

problemów społecznych (przemoc w rodzinie, zła sytuacja mieszkaniowa gmin i in.) a zjawisko 

bezdomności postrzegane jest jedynie przez pryzmat interwencji w okresie jesienno-zimowym. 

Swoje rozważania sformułował autor opracowania w dwóch zasadniczych częściach: w pierwszej 

poddaje analizie gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych, przedstawiając

najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań nad gminnymi dokumentami. Druga część zawiera 

wybrane dobre praktyki związane z opracowywaniem lokalnych programów przeciwdziałania 

bezdomności i niwelowania jej skutków. 

Aby odpowiedzieć na pytanie, w jakim kontekście pisze się o problemie bezdomności, M. Dębski 

przy udziale studentów Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Wydziału Nauk Społecznych 

przeanalizował ponad 160 gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych z terenu całej 

Polski, jak również wszystkie 16 strategii rozwoju województw. Dobór badanych gmin nie miał 

charakteru reprezentatywnego. W trakcie operacjonalizacji doboru próby M. Dębski postanowił 

włączyć do analizy po dziesięć gmin z każdego województwa z założeniem, że wśród wybranych 

miast musi znaleźć swoje miejsce miasto wojewódzkie oraz gminy średniej i małej wielkości. 

Problematyka poruszanych przez M. Dębskiego badań oscylowała wokół następujących pytań 

badawczych: 

a) czy w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych pisze się o bezdomności 

w oparciu o rzetelną diagnozę stanu bezdomności? 

b) na ile problem bezdomności łączony jest z innymi problemami społecznymi, takimi jak 

przemoc domowa, mieszkalnictwo, bezrobocie czy problemy związane z uzależnieniem? 

c) czy o problemie bezdomności pisze się jedynie w kontekście działań interwencyjnych czy też 

profilaktycznych i integracyjnych (reintegracja zawodowa i społeczna)? 

d) czy o problemie bezdomności pisze się w ujęciu pomocy w okresie jesienno-zimowym czy w 

kontekście całorocznego wsparcia osób bezdomnych? 

Poszukując odpowiedzi na powyższe pytania M. Dębski dokonał wnikliwej analizy treści 

poszczególnych strategii, z której to analizy wynika że: 

a) w wielu gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych nie pisze się o 

bezdomności w ogóle bądź w sposób bardzo incydentalny, 

b) w wielu gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych odczuwalny jest brak 

rzetelnej diagnozy zjawiska bezdomności w gminie, 

c) brak diagnozy badawczej rozciągniętej w czasie, 

d) o bezdomności najczęściej pisze się w kontekście interwencji, 

e) o bezdomności pisze się zazwyczaj w kontekście okresu jesienno-zimowego, 

f) jeśli występuje problem bezdomności to bardzo często jest on łączony z problemem 

mieszkalnictwa, 

g) problematyka bezdomności bardzo często pozostaje „w cieniu” problemu bezrobocia.

Szczegółowa analiza strategii rozwiązywania problemów społecznych pozwoliła M. 

Dębskiemu na stwierdzenie wysokiego zróżnicowania poziomu ujęć problemu bezdomności w 

gminnych strategiach. Autor opracowania uwzględniając fakt, że o bezdomności pisze się na wiele 

sposobów i że przytoczył w nim tylko niektóre z pozytywnych i negatywnych sposobów opisywania 

jej aspektów, zwrócił uwagę na to, że analizowane strategie nazbyt różniły się nie tylko jakością ich 

opracowania merytorycznego, ale także strukturą oraz czasem obowiązywania. Mimo to, i ze względu 

na liczne pozytywne elementy gminnych dokumentów M. Dębski przekonuje, że szczegółowa analiza 

treści gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, w szczególności treści 

poświęconych zjawisku bezdomności, powinna być dalej kontynuowana, i to nie tylko w celach 

badawczych. 

W drugiej części opracowania autor zaprezentował wybrane dobre praktyki w zakresie 

opracowywania lokalnych programów przeciwdziałania bezdomności i niwelowania jej skutków na 

przykładzie gmin: Gdynia, Gdańsk, Warszawa. Za najmocniejszy punkt gdyńskiego programu 

wsparcia osób bezdomnych uznał określone i doprecyzowane jego strategiczne cele i zadania. 

Wszystkie wymienione w programie cele strategiczne oraz przypisane do nich zadania, poddane 

zostają systematycznemu monitoringowi, natomiast sam gdyński program wsparcia osób bezdomnych 

- procesowi ewaluacji. Program rozwiązywania problemu bezdomności ujęty został w aspekcie trzech 

sfer niesienia pomocy osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością: prewencji, interwencji oraz 

integracji także w Gdańsku, gdzie cel główny programu (zapobieganie bezdomności i łagodzenie jej 

skutków) realizowany jest poprzez działania o charakterze profilaktycznym, osłonowym i 

aktywizującym. W gdańskim programie, podobnie jak w programie gdyńskim, odnaleźć można 

rzetelną diagnozę stanu bezdomności, opartą na rezultatach prowadzonych od roku 2001 przez PFWB 

badań socjodemograficznych portretu zbiorowości osób bezdomnych. 

Kolejnym, prezentowanym w opracowaniu przykładem dobrych praktyk jest program Społecznej 

Strategii Warszawy, wytyczający kierunki i cele warszawskiej polityki wobec bezdomności i 

wykluczenia mieszkaniowego w oparciu o wymogi FEANTSA 30 . Warszawski program wsparcia osób 

bezdomnych, podobnie jak programy: gdyński i gdański, zbudowany został na rzetelnie wykonanej 

diagnozie, a cele główne, szczegółowe oraz wyznaczone zadania ujęte zostały – dzięki 

kompleksowemu podejściu - w trzech obszarach: prewencji, interwencji i integracji oraz opatrzone 

odpowiednimi rekomendacjami. 

30 Wymogi FEANTSA: wiedza, wszechstronność, wielowymiarowość, prawo do mieszkania, partycypacja w 

planowaniu i realizacji strategii, uprawomocnienie, gwarancja trwałości, realizacja potrzeb ludzi bezdomnych, 

pragmatyzm oraz oddolność.

Mirosław Przewoźnik 

Caritas Diecezji Kieleckiej 

DIAGNOZA STANU W ZAKRESIE WYBRANYCH ASPEKTÓW SYSTEMU PRAWNEGO 

MAJĄCEGO ZASTOSOWANIE WOBEC OSÓB BEZDOMNYCH 

Nie wszyscy obywatele poruszają się sprawnie w skomplikowanym prawodawstwie, należą do 

nich z całą pewnością osoby bezdomne. Funkcjonujący obecnie system prawny ma ogromny wpływ 

na losy i decyzje tej populacji, większy niż na pozostałych obywateli. Wynika to z ich statusu 

społecznego, tj. niskiego wykształcenia, braku kwalifikacji zawodowych, nieuczestniczenia w życiu 

społecznym, braku dostępu do poradnictwa prawnego, braku wsparcia ze strony rodziny czy też 

społeczności lokalnej. Z drugiej strony sam system prawny, lub jego poszczególne segmenty, mogą 

utrudniać wsparcie dla osób bezdomnych, a w konsekwencji proces wychodzenia z bezdomności. 

Może wręcz utrwalać bezdomność lub nawet ją pogłębiać. 

W omawianym opracowaniu M. Przewoźnik dokonał przeglądu rozwiązań prawnych 

związanych z problematyką pomocy osobom bezdomnym. Prezentacja obejmuje najważniejsze akty 

prawne, które w sposób bezpośredni bądź pośredni związane są z problemem bezdomności. W sposób 

niezwykle przejrzysty autor opracowania przedstawia najważniejsze europejskie i polskie dokumenty 

prawne, poddając je krytycznej interpretacji. W opracowaniu poddano analizie 40 aktów prawnych 

oraz dokumentów programowych, w tym kodyfikacji wynikających z aktów i programów 

międzynarodowych – ONZ, Unii Europejskiej, Rady Europy. Ze względu na ograniczenia zewnętrzne, 

autor opracowania skoncentrował się na dokumentach dla analizy problemów, które uznał za 

najważniejsze, to jest wprost odnoszących się do sytuacji osób bezdomnych. Te dokumenty, które z 

przyczyn obiektywnych zostały w opracowaniu pominięte, posłużą do opracowania rekomendacji w 

kolejnych fazach projektu 1.18. zad.4.: w fazie modelu i fazie rekomendacji. W Polsce funkcjonuje 

kilkadziesiąt aktów prawnych (ustaw i rozporządzeń) dotyczących zarówno sytuacji osób 

bezdomnych, jak i form pomocy indywidualnej i instytucjonalnej. Ogółem analizie poddano ponad 40 

aktów prawa i dokumentów o charakterze programowym. Zawarte w opracowaniu rekomendacje 

powstały nie tylko na bazie rozeznania w dokumentach (programowych, ustawach, rozporządzeniach, 

komentarzach aktów prawnych) ale także w wyniku zebranych prze M. Przewoźnika opinii ekspertów

z wielu dziedzin teorii i praktyki pracy z osobami bezdomnymi. Tak więc, w omawianym opracowaniu 

odnaleźć można wiele cennych informacji o źródłach prawa, przydatnych dla przeformułowania 

polityki społecznej w zakresie wsparcia osób pozostających w bezdomności. Autor opracowania 

poddał analizie m.in.: 

a) dokumenty prawne i programowe: ONZ (Powszechną Deklarację Praw Człowieka, 

Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Gospodarczych, Agendę 

un Habitat); Rady Europy (Europejska Karta Społeczna, Strategia Lizbońska, 

Europejska Agenda Społeczna, Wspólnotowy Program Działań na Rzecz Zwalczania 

Wykluczenia Społecznego, Zintegrowanego Programu Rozwoju Obszarów 

Miejskich), 

b) wybrane akty prawa obowiązujące w Polsce 

� Konstytucja RP 

� Ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej 

� Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych 

� Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym 

� Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych 

� Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 

� Ustawa z dnia 20 września 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 

� Ustawa z dnia 19 stycznia 2004 r. o ochronie zdrowia psychicznego 

� Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 

� Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu 

osób niepełnosprawnych 

� Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu 

alkoholizmowi 

� Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze 

środków publicznych 

� Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej 

� Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych 

� Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie 

gminy i o zmianie kodeksu cywilnego 

� Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych,

c) krajowe dokumenty programowe: 

� Strategia rozwoju kraju 2007-2015 

� Narodowa strategia spójności 2007-2013 

� Strategia polityki społecznej na lata 2007-2013 

� Narodowa strategia integracji społecznej dla Polski z czerwca 2004 r. Krajowy 

plan działania na rzecz integracji społecznej 

� Program operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 

� Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności 31 . 

Przeprowadzona przez M. Przewoźnika analiza aktów prawnych wzbogacona przez opinie ekspertów 

(politycy społeczni, pracownicy instytucji pomocowych, prawnicy) stanowi fundament opracowania, 

jakie w ramach Diagnozy Zespołu Badawczego przygotował M. Przewoźnik. Prezentowane w jego 

pracy treści w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego, mającego zastosowanie do sytuacji 

osób bezdomnych, stanowią przesłanki do dalszych prac nad projektem jak i postulowanymi 

zmianami prawa oraz aplikacją projektu do praktyki społecznej. Rezultaty swojej krytycznej analizy 

zaprezentował M. Przewoźnik poprzez ustalenia: 

a) w Polsce występuje brak spójności między poszczególnymi rozwiązaniami prawnymi 

dotyczącymi osób bezdomnych; 

b) obowiązujące przepisy prawa nie dostrzegają specyfiki sytuacji osób bezdomnych, np. w 

kwestii zamieszkania, zameldowania; 

c) niektóre z analizowanych aktów prawa nie są w pełni realizowane ze względu na ograniczenia 

finansowe np. budownictwo socjalne; 

d) rozwiązania dotyczące budownictwa dla osób bezdomnych są niespójne i zbyt rygorystyczne; 

e) występuje brak współpracy i koordynacji między instytucjami działającymi na rzecz osób 

bezdomnych; 

f) w administracji publicznej brakuje definitywnych rozstrzygnięć dotyczących 

odpowiedzialności za działania i wsparcie osób bezdomnych; i psychiatrycznego nie jest 

dostosowany do sytuacji osób bezdomnych; 

g) okres wypłaty świadczeń pomocy społecznej nie jest skorelowany z faktycznymi potrzebami 

w zakresie realizacji programu wychodzenia z bezdomności; 

31 Szczegółowy opis dokumentów prawnych z analizą ich adekwatności dla sytuacji osób bezdomnych zawarł 

M. Przewoźnik w omawianej tutaj Diagnozie Zespołu Badawczego.

h) na szczeblu województwa uprawnienia i środki finansowe wspierające osoby bezdomne są 

dublowane przez administrację rządową i samorządową; 

i) procedury leczenia odwykowego są zbyt skomplikowane i utrudniają jego skuteczność; 

j) osoby bezdomne, realizujące program wychodzenia z bezdomności, nie mają preferencji w 

uzyskiwaniu dostępu do instytucji realizujących zadania w tym zakresie, np. do spółdzielni 

socjalnych.




ANALIZA „SYSTEMU” POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM W POLSCE. PRÓBA 

KRYTYCZNEJ SYNTEZY 

W swojej krytycznej analizie „systemu” pomocy osobom bezdomnym w Polsce ukazuje M. 

Dębski najważniejsze jego deficyty. Zauważa, że współcześnie na gruncie polskim trudno dostrzec 

działania zmierzające do realizacji spójnych i zintegrowanych działań na rzecz osób wykluczonych 

społecznie. W swojej refleksji podejmuje próbę zwrócenia uwagi czytelnika na ważne, towarzyszące 

zjawisku bezdomności problemy (uzależnienia od udzielanej pomocy społecznej, niedostatku 

infrastruktury, charytatywnego modelu udzielanej pomocy i in.). Rozpoznanie i analiza słabych stron 

„systemu” pomocy osobom bezdomnym prowadzi autora opracowania do przekonania, że obecnie 

funkcjonujące formy pomocy osobom bezdomnym, w kontekście niewystarczających zasobów 

mieszkaniowych gmin, mają charakter głównie interwencyjny i jako takie, w niewielkim stopniu 

zorientowane są na prewencję bezdomności i procesy wychodzenia z niej. 

Przeprowadzona przez M. Dębskiego analiza systemu pomocy osobom bezdomnym w Polsce 

zaprezentowana została w dwóch częściach. W pierwszej autor zwraca uwagę na ogólne problemy 

wynikające z niesienia pomocy osobom bezdomnym, które pełnią funkcję wstępnych założeń 

opracowania. W części drugiej eksponuje słabe strony obecnie funkcjonującego systemu wsparcia 

osób bezdomnych, które dla potrzeb opracowania postanowił podzielić na bezpośrednie i pośrednie 

„minusy” systemu pomocy społecznej. Głównym celem prowadzonych przez M. Dębskiego rozważań 

jest zwrócenie uwagi na najważniejsze bolączki funkcjonującego systemu wsparcia osób bezdomnych 

w Polsce, oraz wykazanie, że system ten jest systemem wsparcia doraźnego, zawierającym niewiele 

elementów skierowanych do ludzi zagrożonych bezdomnością i do osób, które chcą zmienić swoją 

dotychczasową sytuację życiową. 

Prezentacja mocnych i słabych stron systemu pomocy osobom bezdomnym w Polsce, wymaga 

– przekonuje M. Dębski - zaakcentowania kilku istotnych faktów, które mogą pełnić rolę ogólnych 

założeń, związanych bezpośrednio z niesieniem pomocy wykluczonym społecznie. Po pierwsze, 

zawsze należy oferować osobie potrzebującej pomoc, nawet jeśli ona w sposób ciągły przyjęcia 

pomocy odmawia. Po drugie, oferowana pomoc musi być pomocą odpowiednią, trafiającą w

najpilniejsze potrzeby osoby bezdomnej. Po trzecie, należy zaakceptować fakt, że osoba bezdomna 

winna być poinformowana o możliwości otrzymywania pomocy. Kwestia ta dotyczy przede 

wszystkim tych osób, które znajdują się poza systemem pomocy bezdomnym. M. Dębski sugeruje, że 

oferowana pomoc nie powinna być pomocą uzależniającą od stanu bezdomności. Ważne jest również, 

aby pomoc osobom bezdomnym była udzielana w odpowiednim czasie. Autor analizy zauważa, że 

chociaż w wielu przypadkach niesiona pomoc jest odpowiednia, jednak udzielona zbyt późno. 

Dotyczy to przede wszystkim osób, które stosunkowo niedawno weszły w stan bezdomności. 

Zasadnicza część rozważań M. Dębskiego poświęcona została słabym stronom systemu 

wsparcia osób bezdomnych w Polsce. W sferze indywidualnej (bezpośrednio skierowanej do osoby 

bezdomnej) do wad systemu pomocy autor zalicza: zbyt długi okres przebywania w placówce dla osób 

bezdomnych, uzależnienie od pomocy oraz związany z tym problem wyuczonej bezradności, niski 

poziom partycypacji osób bezdomnych w systemie wsparcia oraz brak pracy z osobą bezdomną w 

kierunku wyjścia z bezdomności. Do instytucjonalnych minusów systemu wsparcia osób bezdomnych 

w Polsce M. Dębski zalicza między innymi: myślenie o problemie bezdomności wyłącznie w 

kategoriach pomocy społecznej a nie szeroko rozumianej polityki społecznej, brak systemu wsparcia 

dla specjalistów pomocy społecznej, brak programów prewencyjnych i profilaktycznych dla osób 

zagrożonych bezdomnością, charytatywny model udzielania pomocy oraz wadliwą rejonizację 

pomocy, brak odpowiedniej infrastruktury dla osób bezdomnych (również brak mieszkań socjalnych 

bądź komunalnych) jak też brak ogólnopolskich standardów pracy podejmowanej z osobami 

bezdomnymi. 

Zaproponowana przez M. Dębskiego krytyczna analiza systemu pomocy osobom bezdomnym 

w Polsce koncentruje się także na niedostatkach natury diagnostycznej, między innymi na braku: 

analizy ekonomicznej systemu wsparcia osób bezdomnych, szczegółowej diagnozy problemu 

bezdomności dokonanej na podstawie prowadzonych badań naukowych oraz braku monitoringu 

zjawiska bezdomności. M. Dębski zwraca uwagę na słabe osadzenie problematyki bezdomności w 

gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych oraz na odczuwalny w gminach brak 

lokalnych programów walki z problemem bezdomności i łagodzenia jej skutków. Niewiele też gmin w 

Polsce może pochwalić się szczegółowymi programami wsparcia osób bezdomnych. Brak gminnych 

programów walki z bezdomnością i łagodzeniem jej skutków powoduje, że często niesiona pomoc 

staje się wsparciem niepotrzebnym, nieprzemyślanym, nie trafiającym w najpilniejsze potrzeby osób 

bezdomnych. Świadczona w takim kontekście pomoc jest pomocą udzielaną w oparciu o jednoroczny 

budżet gminy. Te gminy, które posiadają lokalne programy rozwiązywania problemu bezdomności 

ustalają wieloletnie cele, zadania oraz strategie działania, nakierowane na realne ograniczenie 

populacji osób bezdomnych zamieszkujących teren gminy.

Coraz częściej jednak problematyka wychodzenia z bezdomności, jak również kwestie 

związane z systemem wsparcia osób zagrożonych bezdomnością, znajdują swoje miejsce nie tylko w 

literaturze przedmiotu, ale również w praktycznych działaniach organizacji rządowych i 

pozarządowych wielu gmin w Polsce, co napawa M. Dębskiego ostrożnym optymizmem, szczególnie 

wobec faktu, że w wielu przypadkach działania gminy w omawianych zakresach wpisane zostały w 

oficjalne dokumenty i strategie poszczególnych miast (np. Gdańsk, Gdynia, Warszawa). Dużą 

aktywność w badaniu i monitorowaniu zjawiska bezdomności wykazuje Pomorskie Forum na Rzecz 

Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku, jednak funkcjonujący obecnie system pomocy społecznej 

dla osób bezdomnych w Polsce – zdaniem M. Dębskiego – posiada więcej wad, niż zalet. Ten fakt 

napawa autora opracowania umiarkowanym pesymizmem, spowodowanym sceptycyzmem co do 

wiary w szybkie wdrażanie wypracowanych przez PFWB produktów i standardów przez lokalne 

organizacje rządowe i samorządowe. W przekonaniu o adekwatności owych produktów i standardów 

do możliwości władz i instytucji obu szczebli - przede wszystkim jednak potrzeb osób dotkniętych 

bezdomnością - ma nadzieję, że posłużą jako solidna podstawa dla opracowania standardów i modeli 

pracy z osobami bezdomnymi na szczeblu ogólnopolskim


Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa 


REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH W POLSCE 

W przekonaniu, że pełne zdiagnozowanie wszystkich pozytywnych i negatywnych aspektów 

systemu wsparcia osób bezdomnych w Polsce winno stać się głównym celem dalszych badań o 

charakterze ogólnopolskim, Zespół Badawczy zarekomendował badania, które swoim zakresem 

obejmowałyby nie tylko osoby bezdomne, lecz także pracowników socjalnych, liderów organizacji 

pozarządowych i rządowych, świadczących pomoc osobom bezdomnym w regionie. Niezbędne 

dopełnienie stanowić winna analiza dokumentów źródłowych (również o charakterze ekonomicznym). 

Analiza mocnych i słabych stron systemu wsparcia osób bezdomnych w Polsce przedstawiona w 

Diagnozie Zespołu Badawczego ma z założenia charakter otwarty, podobnie jak lista niżej spisanych 

przez M. Dębskiego - zawartych w niej – rekomendacji, nawiązujących w sposób bezpośredni do 

problematyki wychodzenia z bezdomności, jak również do systemu profilaktyki dla osób zagrożonych 

bezdomnością. Autor opracowania pominął szczegółowy opis rekomendacji mieszkaniowych, które P. 

Olech w tekście dotyczącym sytuacji mieszkaniowej opisał w sposób kompleksowy. 

Rekomendacje usystematyzowane zostały przez M. Dębskiego w następującym porządku: 1) 

rekomendacje indywidualne, bezpośrednio odnoszące się do samych osób doświadczających 

bezdomności; 2) rekomendacje systemowe, które swoją treścią odnoszą się raczej do systemu 

wsparcia osób bezdomnych; 3) rekomendacje w zakresie zmian prawnych: 

a) rekomendacje indywidualne – bezpośrednie: 

� wyjście z bezdomności traktować należy jako nadrzędny cel pracy z osobami 

bezdomnymi, 

� stosowanie wielowymiarowych form wsparcia osób bezdomnych, 

� wszechstronne oddziaływanie na osobę bezdomną poprzez dobór w sposób indywidualny 

formy pomocy kierowanej do osób bezdomnych, 

� wzbudzanie u osób bezdomnych odpowiedzialności za rozwiązanie swojej sytuacji 

życiowej,

� doprowadzenie do większej partycypacji osób bezdomnych, 

� odpowiednia aktywizacja zawodowa osób bezdomnych. 

b) Rekomendacje systemowe – pośrednie: 

� myślenie o problemie bezdomności w kategoriach szeroko rozumianej polityki 

społecznej a nie pomocy społecznej. Stworzenie i wdrożenie ogólnokrajowych 

zasad prowadzenia polityki społecznej w zakresie bezdomności, 

� przeorientowanie polityki radzenia sobie z bezdomnością na aktywną politykę 

rozwiązania problemu bezdomności, 

� realizacja systemowych oraz konkursowych programów i projektów unijnych w zakresie 

problematyki bezdomności, 

� większe umocowanie problemu bezdomności w kluczowych dokumentach lokalnych, 

� budowanie lokalnych programów walki z problemem bezdomności i łagodzenia jej 

skutków, 

� budowanie system prewencyjnego dla osób zagrożonych bezdomnością, 

� przełamywanie negatywnego stereotypu osób bezdomnych w świadomości społeczności 

lokalnej, 

� budowanie systemu wsparcia dla specjalistów pomocy społecznej, 

� budowanie odpowiedniej infrastruktury dla osób bezdomnych, 

� wypracowanie, wdrożenie oraz monitorowanie ogólnopolskich standardów jakości usług 

skierowanych do ludzi bezdomnych, 

� dokonywanie szczegółowych diagnoz problemu bezdomności w oparciu o badania 

naukowe, 

� realizacja ogólnopolskich badań wśród osób bezdomnych uwzględniających geografię 

bezdomności, 

� realizacja badań lokalnych, 

� realizacja badań skoncentrowanych na rekomendacjach, 

� realizacja badań metodologią mieszaną („mixed methodology”), 

� realizacja badań skoncentrowanych na problem „nowej bezdomności”, 

� realizacja badań polskiej bezdomności poza granicami kraju, 

� badania naukowe jako punkt wyjścia do monitorowania zjawiska bezdomności. 

c) Rekomendacje w zakresie zmian prawnych:

M. Dębski - w oparciu o analizę najważniejszych, najbardziej związanych z problematyką 

bezdomności aktów prawa, której dokonał M. Przewoźnik - postanowił zamieścić najważniejsze 

propozycje rozwiązań prawnych w zakresie bezdomności, do których zaliczył: 

� „ujęcie w projekcie propozycji zmian w prawie zapobiegające występującemu 

obecnie brakowi spójności między poszczególnymi rozwiązaniami legislacyjnymi, 

dotyczącymi osób bezdomnych. Poszczególne akty prawne nie są obecnie w dużej 

mierze skorelowane między sobą. Dotyczy to w szczególności spraw związanych ze 

służbą zdrowia oraz mieszkalnictwem socjalnym, 

� podjęcie działań w celu uregulowania kwestii zameldowania, tzw. właściwości miejscowej 

w stosunku do osób bezdomnych. Obowiązujące przepisy nie dostrzegają specyfiki sytuacji 

osób bezdomnych, zwłaszcza tego, że jest to społeczność migrująca, 

� w rozwiązaniach dotyczących budownictwa dla osób bezdomnych, przepisy powinny 

przewidywać różne formy pobytu. W związku z tym zróżnicowane powinny być rygory 

sanitarne, przeciwpożarowe dotyczące poszczególnych form mieszkalnictwa, 

� na szczeblu wojewódzkim powinny powstać zespoły ds. koordynacji wsparcia osób 

bezdomnych, złożone z przedstawicieli organizacji pozarządowych, administracji 

samorządowej, rządowej oraz różnych inspekcji, bowiem brak jest współpracy i 

koordynacji między instytucjami działającymi na rzecz osób bezdomnych, 

� za pomoc bezdomnym powinna być odpowiedzialna gmina, właściwa ze względu na 

miejsce pobytu bezdomnego a nie ze względu na miejsce ostatniego zameldowania na 

stałe. Koszty pomocy powinny obciążać gminę właściwą ze względu na miejsce ostatniego 

zameldowania bezdomnego. Obecnie w administracji publicznej brakuje definitywnych 

rozstrzygnięć dotyczących odpowiedzialności za działania wobec osób bezdomnych, 

� należy dostosować system rejonizacji lekarzy rodzinnych do sytuacji osób bezdomnych. 

Obecnie bezdomni mają trudności w dostępie do lekarzy rodzinnych, 

� okres wypłaty świadczeń pomocy społecznej należy wydłużyć, po uzyskaniu stałego 

zatrudnienia, do 1 roku. W myśl aktualnych przepisów, bezdomny traci prawo do pomocy 

społecznej, uzyskawszy dochody powyżej kryterium dochodowego w pomocy społecznej i 

ma duże trudności w usamodzielnieniu, 

� pomoc na rzecz osób bezdomnych na szczeblu wojewódzkim powinna być wyłączną 

domeną samorządu województwa. Należy przesunąć uprawnienia i środki finansowe 

wspierające osoby bezdomne do samorządu województwa. Obecnie są one częściowo w

dyspozycji samorządu, niektórych wojewodów oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej w 

części przekazywanej wojewodom. Kumulacja tych środków pozwoli na ich skuteczniejsze 

wykorzystanie. Samorząd województwa należy przy tym zobowiązać do opracowania i 

realizowania programów dotyczących wspierania osób bezdomnych i zagrożonych 

bezdomnością, 

� uproszczenie procedur leczenia odwykowego. Leczenie powinno być obowiązkowe i 

egzekwowane natychmiast po decyzji komisji w gminie. Obecne procedury są 

czasochłonne i nieskuteczne, 

� osoby bezdomne, realizujące program wychodzenia z bezdomności powinny mieć 

preferencje w uzyskiwaniu dostępu do instytucji realizujących zdania w tym zakresie np. 

do spółdzielni socjalnych. Przy obecnych przepisach o zatrudnieniu socjalnym i 

spółdzielczości socjalnej mają utrudniony dostęp do tych rozwiązań”.

tutaj - Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?