POST_SCRIPTUM_1_2024_25

G R U P P A S I E D E M 

JANUSZ SZPYT 

ANTOINE 

Król fryzjerów, fryzjer królów 

HAIKU I MODA 

Twórczość powiązana 

REMIGIUSZ JUŚKIEWICZ 

Półfinalista The Voice Senior 2024 

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

1 / 2024 (25) 

TAJEMNICZE PIĘKNO TRUPIEJ CZASZKI 

JAMES ENSOR 

KASKADERZY MUSZĄ BYĆ ZWARIOWANI 

Wojciech Roguski – aktor innego planu 

FANGORMAGORIE 

Wspomnienia o Fangorze 

CZARNA RZEKA, BUG, MGŁY, KAMIENIE, MATKA 

STANISŁAW BAJ 

Moda przemija, styl pozostaje 

GABRIELLE CHANEL 

Gość specjalny 

www.postscriptum.uk 

www.postscriptumfundacja.com 

fb: post scriptum 

1 

POST SCRIPTUM

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/user/postscriptum.mag 

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

Prawa do indywidualnych utworów pozostają przy twórcach. 

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych 

i zastrzega sobie prawo do redagowania tekstów. 

FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki 

ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, 

KRS 0000908539 

NIP 1182225810, 

e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com 

www.postscriptum.uk postscriptum.mag@gmail.com fb: post scriptum redakcja@postscriptum.uk 

PROZA 

SPIS TREŚCI: 

38 KRZYSZTOF T. DĄBROWSKI – Drabble 

52. To komu tę śliweczkę – recenzja – Robert Knapik 

40 Renata Szpunar – esej o PIOTRZE WÓJTOWICZU 

69 Bo Jaroszek – I to by było na tyle – felieton 

76 BABALOOKA – Monika Janowska 

105 JULIUSZ WĄTROBA – aforyzmy 

106 Przez peryskop –Juliusz Wątroba Od dziurki od klucza do... Pegasusa 

112 Pax – opowiadanie – EWA ADAMSKA-CIEŚLA 

Drodzy Czytelnicy! 

Zwracamy się do Was z prośbą 

o rozważenie przekazania 1,5% 

Waszego podatku 

na Fundację Wspierania Kultury 

„Post Scriptum”. 

PRZEKAŻ 1,5% 

KRS 0000270261 

Cel: Fundacja 

POST SCRIPTUM 14794 

poezja 

sztuki wizualne 

inne 

15 KRZYSZTOF KAMIL BACZYŃSKI – wiersz 

23 BIANKA KUNICKA-CHUDZIKOWSKA – wiersz 

32 SZYMON FLORCZYK – wiersz 

44 KĄCIK SATYRYCZNY 

46 Haiku i moda – TWÓRCZOŚĆ POWIĄZANA – Agnieszka Herman 

62 JAKUB KURZYŃSKI – wiersz 

73 ANNA BUCHALSKA – wiersze 

92 Wiersze polecane – JOANNA FLIGIEL 

98 ELA ADAMIEC – wiersz 

110 DOROTA GÓRCZYŃSKA-BACIK – wiersz 

4 Wywiad z malarzem prof. STANISŁAWEM BAJEM – Anna Maruszeczko 

18 Relacja z wystawy Jamesa Ensora – Daniel Wójtowicz 

54 MOHAMED ZAKARIA SOLTAN – plakaty i grafiki cyfrowe 

64 Gruppa Siedem – JANUSZ SZPYT– Izabela Winiewicz-Cybulska 

100 Relacja z wystaw VAN GOGHA i ROTHKO – Daniel Wójtowicz 

116 Wywiad z BOGDANEM SARWIŃSKIM – wspomnienia o Fangorze – Beata Anna Symołon 

16 Londyńskie Nagrody Literackie – Regina Wasiak-Taylor 

24 Wywiad z kaskaderem WOJCIECHEM ROGUSKIM – Katarzyna Brus-Sawczuk 

34 Król fryzjerów ANTONI CIERPLIKOWSKI – Wanda Dusia Stańczak 

56 Wywiad z fotografem i podróżnikiem PIOTREM JABŁOŃSKIM – Agnieszka Jarzębowska 

74 Kartonowe legendy JAKUBA PODGÓRSKIEGO – Wanda Dusia Stańczak 

78 GABRIELLE CHANEL – Relacja z wystawy Fashion Manifesto – Renata Cygan 

94 Wywiad z muzykiem REMIM JUŚKIEWICZEM – Agnieszka Kuchnia-Wołosiewicz 

109 500 kg spadku dla willi Pod Wiewiórką – Wanda Dusia Stańczak 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Redaktor naczelna: Renata Cygan Zastępczynie redaktor naczelnej: Joanna Nordyńska i Katarzyna Brus-Sawczuk 

Sekretarz redakcji: Jacek Jaszczyk 

Redaktorzy: Juliusz Wątroba, Anna Maruszeczko, Izolda Kiec, Wanda Dusia Stańczak, Renata Szpunar, 

Robert Knapik, Agnieszka Herman, Bo Jaroszek, Daniel Wójtowicz, Monika Janowska, Beata Anna Symołon 

Gościnnie: Izabela Winiewicz-Cybulska, Agnieszka Kuchnia-Wołosiewicz, Regina Wasiak-Taylor, Agnieszka Jarzębowska 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Dominika Paluch, Małgorzata Nowak i Ewa Słotwińska 

2 

Rysunek satyryczny: Jarosław Janowski Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan

Na okładce: 

obraz Stanisława Baja 

WSTĘPNIAK 

Dni coraz dłuższe, mamy trochę więcej światła, słońce coraz mocniej grzeje (no 

dobrze – z tym słońcem to się troszkę zagalopowałam) – ogólnie zwracamy się ku 

lepszemu. Miejmy nadzieję, że nie tylko pogodowo. Cieniem kładzie się niestety 

wciąż trwająca wojna w Ukrainie, konflikt na granicy ze Strefą Gazy, zmiany klimatyczne 

czy ciągłe podziały naszego społeczeństwa. 

Dla mnie antidotum na negatywne bodźce zawsze było i jest obcowanie ze sztuką. Ciekawa 

książka, dobra muzyka, wyjście do teatru czy galerii – to pozwala mi się wyciszyć, skupić 

i nabrać dystansu. Wyciszam się też, gdy przygotowuję dla Państwa kolejne numery 

„Post Scriptum”, bo tu przygoda ze sztuką ma wymiar namacalny. Rozmowy z artystami, 

wybieranie tekstów, konsultacje z redakcyjnymi koleżankami i kolegami, układanie obrazów 

w składzie, dobieranie czcionek i kolorów, dopieszczanie całości – to wszystko daje 

mi duże poczucie wolności i wielką radość. A zaraz potem niepewność, czy się spodoba… 

Ale to już inna bajka. 

W tym numerze zebraliśmy dla Państwa wachlarz sztuk wszelakich – czasem zaskakujących 

– na przykład: fryzjerstwo, kaskaderstwo, modelarstwo czy łączenie mody z haiku. 

Wątków modowych mamy kilka – relacja z wystawy Chanel w Londynie (str. 78), podsumowanie 

konkursu haiku do kolekcji Violi Śpiechowicz (str. 46) czy wspomniany król fryzjerów, 

który czesał sławy, a wykreowane przez niego fryzury przeszły do historii (str. 34). 

Polecam obrazy prof. Stanisława Baja, którego twórczość to jedno z najciekawszych 

i najbardziej oryginalnych zjawisk we współczesnym malarstwie polskim. Jego portrety 

rzeki Bug ukazują tysiące wcieleń tej ostatniej w Polsce dzikiej rzeki. Anna Maruszeczko 

przeprowadziła z artystą wywiad, który otwiera ten numer „Post Scriptum”, a jeden 

z obrazów naszego gościa specjalnego zdobi okładkę. 

Daniel Wójtowicz podzielił się z nami swoimi wrażeniami z trzech wystaw artystów światowego 

formatu: Jamesa Ensora, Vincenta van Gogha i Marka Rothko , a prezes Związku 

Pisarzy Polskich na Obczyźnie w Londynie Regina Wasiak-Taylor zrelacjonowała wydarzenie 

przyznania nagród literackich dwóm wybitnym osobowościom literackim – 

prof. Kazimierzowi Braunowi oraz prof. Richardowi Butterwickowi-Pawlikowskiemu (str. 16). 

Serdecznie polecam poezję – sporo w tym wydaniu dobrych wierszy, które przenoszą 

w inny wymiar i dają impuls do głębszych przemyśleń. 

Audrey Hepburn jest autorką takiej sentencji: Ludzie, bardziej niż przedmioty, wymagają 

naprawy, rozpieszczania, przebudzenia, poszukiwania i uratowania, więc nigdy się nie 

poddawaj. Nie poddawajmy się więc. Róbmy swoje, obcujmy ze sztuką, szanujmy ją, 

szanujmy siebie nawzajem i ratujmy się przed objawiającą się w rozmaitych aspektach 

życia brzydotą tego świata, który dzięki sztuce staje się taki piękny! 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 

POST SCRIPTUM 

3

4 


STANISŁAW BAJ 


5

6 


Nie potrafiłby malować, nie kochając – 

twierdzi jego przyjaciel i mentor Wiesław Myśliwski 

– Maluje ze swojej ziemi, a właściwie 

z wody. Długo tworzył portrety bliskich i sąsiadów. 

Od ponad 20 lat maluje to samo zakole 

Bugu niedaleko Włodawy. 

Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 

na Wydziale Malarstwa. Pochodzi ze wsi Dołhobrody 

na Podlasiu. Tam stoi jego pracownia 

i chata po matce, bohaterce setek portretów. Tam 

są Sugry – to jedno miejsce z widokiem na rzekę, 

w którym Stanisław Baj kontempluje upływający 

czas, w którym dosięga go groza tego czasu.

Zachłanny na rzekę 

Zawsze skracasz dystans w relacjach 

z ludźmi? 

Lubię bezpośredniość, ale nie poufałą. 

Zależy mi, żeby komunikacja była autentyczna 

i ciepła. To jest ważne. Czasami pojawiają 

się napięcia, spory, nawet ostre, 

które też uwielbiam. Bywa, że po takich 

sporach jeszcze bardziej się z kimś polubimy. 

Na szczęście nie ma schematu. To 

ludzie określają, a ludzie są różni. Ja się 

dostosowuję. 

Jak określiłbyś moment, czas w życiu, 

w którym teraz jesteś? Szczyt mądrości, 

szczyt popularności? 

Popularność? Znowu wrócę do relacji międzyludzkich, 

do kontaktów, których mam 

trochę. Nie jestem zachłanny na wszystkie, 

bo nie wszystkie są ciepłe, duchowe. 

r o z m a w i a a n n a m a r u s z e c z k o 

czy nie oszukujesz siebie. Jestem interesowny, 

jeżeli chodzi o kontakty z ludźmi. 

Tak, mam w tym interes. 

Co to znaczy, że Wiesław Myśliwski ma 

do Ciebie taki miłosny stosunek? On to 

nazywa przecież. 

Nie. Nie wszystko trzeba nazywać. Jeśli do 

tego użyłoby się za dużo słów, to mogłoby 

się stać niepewne, niewiarygodne. On taki 

jest i ja też jestem za tym, że jak już się coś 

raz powie, to znaczy, że dojrzało na tyle, że 

można to było wypowiedzieć. Dlatego po 

grób. To się wiąże z pewną ostatecznością 

uczuć. To jest nieodwołalne. 

nie chciał, a teraz żadnego nie mam. Dalej: 

Marcin Bienenda, z którym się zaprzyjaźniłem, 

czego owocem była chyba nawet 

jego Olsztyńska Galeria Sztuki. Anna 

Wachta przygotowała retrospektywny 

album dla Wydawnictwa Bosz. Świetni ludzie. 

To oni zrobili. Ja nie. 

Na wernisaż jednej z dwóch trwających 

wystaw Twojego malarstwa, w Galerii aTAK 

w Warszawie nie weszłam. Tłum ludzi. 

To jest mała galeria! Ale tak, jeśli jakaś 

pani, która nie zna mnie w ogóle, jedzie 

ze Szczecina, żeby zobaczyć moją wystawę 

w Warszawie, to jest to sukces. Nagle 

Nie zawsze jest flow. 

No właśnie. Myślę, że niektórym popularność 

jest potrzebna do tego, żeby tworzyć. 

To jest napęd. Taki jest świat. 

Ciebie popularność napędza? 

Ja się chowam zwykle. Popularność dla 

mnie o tyle jest ważna, że dzięki niej poznaję 

ludzi. I zakładam, że są sto razy ode 

mnie mądrzejsi. To nie kompleksy. Przypływa 

do mnie mądrość mi nieznana. 

W ten sposób też moja twórczość się 

wzbogaca. Lubię słuchać. Niektóre rozmowy 

telefoniczne notuję po cichu. 

Z kim na przykład? 

Czasem z Myśliwskim. Już ładnych parę 

lat temu dostąpiłem ogromnego zaszczytu, 

bo on stwierdził, że to jest dla niego 

bardzo ważna przyjaźń. Taką mi dedykację 

w każdym razie wpisał w swojej przedostatniej 

książce W środku jesteśmy baśnią. 

Z grubsza pamiętam. Napisał, że 

mnie kocha aż po grób. To jest cudowne. 

Ważne. Bo to cię zobowiązuje, żebyś cały 

czas zaglądał do środka, sprawdzał, jak to 

jest z twoją jakością, prawdą wewnętrzną, 

Czy sukces mieści się w Twoim systemie 

wartości? 

Oczywiście że tak. Na przykład sukces finansowy, 

który przyszedł. Byłbym niemądry, 

gdybym się z tego nie cieszył. On przyszedł 

niedawno, kilka lat temu. Ale to nie jest mój 

sukces, tylko wypadkowa starań kilku osób, 

które znam od lat i które w jakiś tajemniczy 

dla mnie sposób uwierzyły nawet nie w to, 

jaki jestem, tylko w to, co maluję. 

Komu zawdzięczasz swój sukces? 

Kilka nazwisk mógłbym wymienić. Jest rok 

2011, świetny kolekcjoner sztuki Krzysztof 

Musiał zaryzykował i zrobił mi wystawę 

w Galerii aTak, z pięknym katalogiem. 

Andrzej Dobosz stworzył felieton dla TVP 

Kultura, który rezonował, o którym dowiedziałem 

się pięć lat później, niezależnie. 

W ogóle się nie starałem, a to przyszło. 

Piotr Posiadała z Artinfo.pl przez lata 

przedstawiał moje obrazy do różnych aukcji. 

Piotr Zieliński, właściciel Galerii „Wirydarz” 

w Lublinie, który mordował się 

strasznie, żeby mnie wypromować, teraz 

mówi: Jeszcze kilka lat temu wszystkich 

namawiałem na twoje obrazy i nikt tego 

się okazuje, że to, co namalowałem, czego 

do końca nie jestem ani pewien, ani 

świadom, bo jestem emocjonalny, w jakiś 

sposób zadziałało. To znaczy, że jest się 

potrzebnym, że jest sens tego, co robisz. 

To jest miernik. 

Dopytam o kolejny szczyt. Masz 71 lat. 

Czy możesz powiedzieć, że jesteś 

w szczycie mądrości życiowej? 

Moja choroba sporo przewartościowała. 

Od diagnozy minął ponad rok. I widocznie 

w tym jest wielki sens i to było potrzebne. 

Trudno tego nie wypowiedzieć, chociaż 

nie chciałbym tym epatować. 

Korzyści z choroby? 

Tak! Absolutnie. Kruchość życia, nieuchronność. 

Człowiek się z tym w ogóle 

nie godzi. A tu dociera do ciebie, że kimkolwiek 

byś nie był, to tak samo cię dotyka. 

I zaskakuje nawet kogoś takiego, kto od 

lat maluje płynącą rzekę i kontempluje 

przemijanie. 

Tym bardziej. To jest tylko refleksja, że mija. 

Rzeka cały czas płynie i będzie płynąć. Żyje! 


7

Maluje ze swojej ziemi, a właściwie z wody 

Takie proste. I trudne. 

Nowa sytuacja, kryzys powodują, że sobie 

z tego zdajesz sprawę. Ja dlatego taki zachłanny 

jestem na rzekę. Właśnie dlatego. 

Żeby się cokolwiek dowiedzieć, co w tym 

przemijaniu, przepływaniu jest takiego. To 

jest i cud, i dramat. Różnie. Jesteś nad rzeką 

i wydaje ci się, że jesteś panem świata, 

ale nic z tego! 

Zrozumienie, że człowiek jest tylko częścią 

czegoś większego, to jest to przewartościowanie 

a jednocześnie ukojenie? 

Rzeka nie wie, że ty jesteś. Skąd ma wiedzieć? 

Jej za chwilę już nie ma w tym miejscu. 

To powolne przemieszczanie się jest 

niesamowite. Górskie rzeki to dynamika. 

Jezioro? Stoi. Bug dlatego jest taki cudowny, 

że on ma nurt mocny, jak wiesz, a tafla, 

choć sprawia wrażenie bezruchu i spokoju, 

bezwzględnie się przemieszcza. Nie da 

się tego zatrzymać. Siła. Bezwzględność. 

Majestat? 

Jest tyle określeń, tyle odczuć tej rzeki! 

I to mnie wciąga. Im dłużej jestem w tym 

jednym miejscu, tym więcej widzę zniuansowanych 

możliwości, sytuacji, zjawisk. 

Światło zmienia wszystko. 

Ostatnio usłyszałam, jak poetka Małgorzata 

Lebda powiedziała, że rzeka jest 

kobietą. Czy to możliwe, żeby rzeka Bug 

była kobietą? (śmiech) 

Rzeka Bug jest coraz bardziej kobietą, coraz 

bardziej niedostępną. Coraz bardziej 

pochłania, aż pochłonie w całości. 

8 


Ciekawe. Nie znam takich kobiet. Może 

w literaturze, filmie. Pochłania w sensie 

zniewala? Jest w stanie zawładnąć człowiekiem, 

bo jest tak fascynująca? 

Rzeka żywioł żyje fascynująco, ale zupełnie 

odmiennie niż człowiek. Chociaż 

ma zniewalające działanie, ostatecznie 

można się od niej oddalić, bezboleśnie. 

Z człowiekiem jednak jest inaczej. Kobieta 

potrafi zafacynować czasem boleśnie 

i nieprzewidywalnie. 

Tytuł Twojej ostatniej wystawy w Galerii 

aTAK brzmi To jedno miejsce. 

Wymyślił go kurator galerii Jurek Wojciechowski. 

Miało być i konkretnie, i wieloznacznie. 

Ale tytuł i obrazy pokazane na tej wystawie 

to znowu w jakimś sensie wynik mojej 

przyjaźni z Wiesławem Myśliwskim. 

A było tak: Trochę z daleka towarzyszyłem 

Myśliwskiemu i służyłem pewnymi informacjami 

przy Ostatnim rozdaniu, jednej 

z najpiękniejszych książek o miłości w historii 

literatury. To jest genialne! W swojej 

wielowarstwowości. Drugi rozdział, opis 

mglistego poranka, samotny bohater nad 

jeziorem, w nieprawdopodobnie banalnej 

sytuacji, ale najcudowniejszej, o wschodzie 

słońca, z wiernym psem. Ten drugi 

rozdział Ostatniego rozdania kompletnie 

zmienił mi malowanie. Wróciłem do skrupulatniejszego 

widzenia koloru, to znaczy 

widzenia jego temperatur. 

To jedno miejsce jest u Myśliwskiego 

także w Uchu igielnym. 

I tytuł wystawy jest nawiązaniem do książkowej 

furty dominikańskiej – ucha igielnego, 

gdzie wszystko się dzieje. Niezależnie 

od tego, gdzie rzuci człowieka los, południkiem 

zerowym zawsze jest to jedno 

miejsce. To jest o tym jednym odniesieniu, 

w którym człowiek może czuje się najlepiej, 

może ma najlepszy ogląd rzeczywistości 

z tego miejsca, taki najbardziej bogaty. 

Dostałem tę książkę do przeczytania przed 

publikacją, ponieważ zależało Myśliwskiemu, 

żebym ją zinterpretował malarstwem. 

Nie chciał okładki fotograficznej, jak wcześniej, 

nie chciał dosłowności. Męczyłem 

się strasznie, bo to miejsce istnieje materialnie 

i jednocześnie jest w człowieku. 

Jesteś obserwatorem i uczestnikim występujących 

w nim zjawisk. To cię tworzy, 

tworzy twoją tożsamość. Bo ty jesteś jedna, 

jedyna, taka, której przedtem nigdy 

nie było na świecie i już nigdy nie będzie. 

Mieć to jedno miejsce, w każdym sensie, 

to chyba przywilej? 

To, że je mam, to jest tylko moje domniemanie, 

nic poza tym. Tam mnóstwo ludzi 

przyjeżdża. To ja się ze sobą tak umówiłem, 

nawet nie z tym miejscem, że ono 

jest moje. Co obchodzi to miejsce, że ja 

tam jestem? (śmiech) Ale tak, ja ciągle 

wracam do gleby, do ziemi. 

I od ponad dwudziestu lat tam malujesz. 

To jest miejsce po tatarskiej wsi, nazywa

Nie potrafiłby malować, nie kochając 

się Sugry. Zwykle jest tak, że ładuję do samochodu 

farby, blejtramy różnego formatu, 

bo nie wiem, co mi danego dnia akurat 

będzie pasowało, i jadę. Z Dołhobrodów, 

w których stoi stodoła zaadoptowana na 

moją pracownię i dom po matce, jedzie 

się tam 20 minut. Dawno temu znalazłem 

to zakole. Cały rok mogę tam swobodnie 

dojechać. Nie ma tam błota na wiosnę, 

inaczej niż bliżej mojej wsi, w starorzeczu. 

Możliwości do malowania znajduję tu 

mnóstwo! Nieprzeciętne zniuansowanie 

pogodowe! Nie ma takiego samego dnia. 

W Egipcie jest ciągle tak samo. Tu nie ma 

żadnej przewidywalności. 

I przez pięć miesięcy w roku jest szaro. 

Szaro, ale nigdy tak samo! 

A skąd ten szafir w cyklu pn. „Szafir”? 

Z obserwacji. Mój ojciec mi mówił, i dziadek 

ze strony ojca też, że jak niebo na północy 

jest szafirowe a nie ultramarynowe, to znaczy, 

że idzie na chłód, że mogą pojawić się 

mgły. Ludzie na wsi przewidywali pogodę 

między innymi na podstawie koloru nieba. 

A ten szafir odbija się w wodzie nawet do 

nocy. I to jest wtedy bardzo przejmujące. 

Ale ten mój szafir – mój nie mój, bo to 

jest farba holenderska – to i tak jest przekłamanie. 

Obrazy to jest jedno wielkie 

oszustwo, to jest fikcja, interpretacja. I na 

tym mi zależy, żeby to była interpretacja. 

Widok, który przechodzi przez moją wrażliwość. 

To jest naturalne w twórczości, czy to 

w pisarstwie, czy w twórczości muzycznej 

– sztuka jest fikcją i przesadza. Dokonuje 

skrótu, kondensacji. I tutaj, z tym 

„Szafirem” jest podobnie. 

Nadal doskonalisz się w malowaniu rzeki? 

Gdy rok temu dowiedziałem się, że będę 

miał wystawę po Kojim Kamojim, Japończyku, 

który tu mieszka i tworzy, i który 

jest inny niż wszystko w Polsce, to poczułem 

w sobie rodzaj zobowiązania i zaciekawienie, 

czy mógłbym coś powiedzieć 

z poziomu metafizyki Dalekiego Wschodu. 

Zawsze miałem dużą uważność na Daleki 

Wschód. To jest dla malarza innego rodzaju 

myślenie o obrazie, o roli obrazu. 

To jest zmierzanie ku wyjęciu pewnych 

zjawisk najgłębiej, jak tylko można, w sposób 

najbardziej perfekcyjny. To mi bardzo 

odpowiada. Pewne czynności artystyczne, 

które się wykonuje, robi się po to, żeby 

były coraz doskonalsze. To ma w sobie też 

Bizancjum, ikona. Doskonałość kształtu, 

koloru, poza całą sferą znaczeń oczywiście. 

Ja jestem ze Wschodu. 

Utożsamiam się ze Wschodem, nie dlatego, 

że ja to mam. Chcę spotkać to, z czego 

w sposób tajemniczy, prawdopodobnie 

albo nawet na pewno, jestem zbudowany 

– ze Wschodu i z Zachodu jednocześnie. 

Z tego, co przyszło u mnie w sposób 

naturalny, nienazywany, w moim domu, 

przy stole w kuchni, poprzez różnego rodzaju 

ludzi, czasem przez sąsiadów, czasem 

przez przybyszów ze świata. 

O tym stole w kuchni w Twoim rodzinnym 

domu powiedziałeś kiedyś, że to był 

Twój uniwersytet. 

Odkąd pamiętam, a więc od wczesnego 

dzieciństwa, zawsze przesiadywali przy 

nim ludzie. Przychodzili na tak zwane wieczorki, 

na posiady, żeby pobyć ze sobą. 

Niektórzy nic nie mówili, ale milcząc, byli. 

Inni opowiadali. Ciekawiło mnie to, że na 

przykład ktoś z tej czy tamtej rodziny miał 

przodka, który był w wojsku carskim przez 

25 lat i walczył na wojnie w Mandżurii. 

Wracał i opowiadał. Pewnie w trzech 

czwartych zmyślał, ale to też super. Bo 

pracowała wyobraźnia. To działało. I krążyło 

w opowieściach. Mam szczęście, że 

się w takim domu urodziłem. Tak, ten dom 

to był dla mnie najważniejszy uniwersytet. 

To Cię ukształtowało? 

Tylko to! Reszta to tylko dodatek. Potem, 

gdy zacząłem Myśliwskiego czytać, to odkryłem, 

że on to cudownie nazwał. Nie 

chłopskość, tylko moje doświadczenia. 

Wystawa w Muzeum Południowego 

Podlasia w Bialej Podlaskiej. Jeszcze 

trwa. Tam jest sporo portretów. Matki, 

sąsiada Staśka… obrazów wiejskiego 

życia. Hołubisz je? 

Myśliwski pięknie o tym mówi, ja tak nie potrafię. 

W połowie lat 90. napisał cudowny 

esej Kres kultury chłopskiej. Uważam, że to 

jest jeden z najważniejszych tekstów o tożsamości 

w ogóle, o źródłach, nie tylko 

o kulturze chłopskiej, tylko o kulturze ludzkiej. 


9

Jesteś nad rzeką 

i wydaje ci się, 

że jesteś panem świata, 

ale nic z tego! 

10 


Chłop wieki całe był zamknięty w jednym 

miejscu, nawet nazwiska nie posiadał. Był 

potrzebny, jak była wojna. Teraz ta tematyka 

zrobiła się modna. Szkoda, że przedstawia 

się chłopów bardzo jednostronnie, 

z akcentem na to, że to było niewolnictwo. 

Jest nowy trend społeczny. Historycy, pisarze, 

dziennikarze, twórcy filmowi, psycholodzy 

zajmują się chłopstwem. Dużo 

mówi się o nieprzepracowanej traumie, 

którą dziedziczą kolejne pokolenia. 

Odreagowanie? Dobrze. Ja się cieszę. Naturalna 

fala, rodzaj mody – też dobrze. 

Tylko, że już od lat 60. pisał o tym Wiesław 

Myśliwski. Wtedy to był temat wstydliwy. 

Właśnie, wstyd. To niszcząca emocja. 

Urodziłeś się nad Bugiem. Pochodzisz 

z chłopskiej rodziny. Mówisz, że to Cię 

ukształtowało jako człowieka i jako artystę. 

Nigdy nie było ograniczeniem? Nie 

próbowałeś się od tego odcinać? 

Nigdy! Myśliwski mnie namawiał, żebym 

odciął pępowinę, żebym się odciął od portretowania 

chłopów, ale potem, gdy zobaczył 

parę wystaw, to przestał o tym mówić. 

Wstydu nie było. Był sentymentalizm. 

W sztuce sentymentalizmu nie lubię, bo 

on mi się kojarzy z powierzchownością 

i jednostronnością. Była raczej jakaś ckliwość. 

Miałem w sobie dużo czułości 

w stosunku do losu tych ludzi, moich sąsiadów, 

którzy, wiesz, byli normalni, uspokojeni. 

I teraz ja sobie o tym przypominam, 

jak oni byli pogodzeni z tym, że życie 

przemija. Nie bezwiednie. 

Do tej pory tak jest? 

Jest. Zdarza się. Duchowość religijna. Co 

miało ich trzymać i dawać nadzieję? No 

co? To co ja mam tu podskakiwać? Też 

chodzę do kościoła, rozmyślam, o tym, że 

istnieje inny wymiar, sfera duchowa, 

że jest nie tylko fizyczność. I to mnie też 

trzyma. I to jest ważne. 

Teraz się mówi wszechświat, energia… 

To tylko inne nazwy. Ja się przyjaźnię ze 

znakomitym człowiekiem, pisarzem i malarzem, 

który jest buddystą, ale rozmawiamy 

w ten sam sposób. To nie jest kwestia 

tolerancji, tylko myślenia w ten sam 

sposób, kwestia uduchowienia. 

Swego czasu wywołałeś skandal w Galerii 

Kordegarda. Co Cię podkusiło? 

To nie był skandal. W 1978 roku miałem 

wystawę ze starszym kolegą, malarzem 

Tadeuszem Paszko, który mieszkał w Nałęczowie 

i miał duży wpływ na moje malarstwo, 

na portrety. 

Pokazałeś tam między innymi Świński 

szał. I zawrzało. 

Ja tak wtedy malowałem. Malowałem 

wiejskie życie. I fakt, był taki jeden wpis 

w księdze w galerii, podczas wystawy. Nie 

powiem ci, kto to napisał. Brzmiało to 

tak: Słuchaj chłopku, z taką sztuką to ty na 

salony warszawskie nie wjedziesz. Dowiedziałem 

się o tym po kilku latach. 

Przeczuwałeś, że tak to się może skończyć? 

Ale chłop zawsze obrywał. (śmiech) Przeczuwałem, 

że tak jest, że ludzie w mieście 

mogą tak myśleć. Trudniej, jak się o tym 

na własnej skórze przekonasz. Bo masz 

złudzenia jednak. 

Było Ci przykro? 

Było. Nie z mojego powodu. Wiesz, bardzo 

sobie ceniłem tych ludzi na wsi, których 

znałem i wiedziałem, w jakim trudzie 

ociosują to życie. 

Po dyplomie rektor kazał mi jechać na 

wieś, bo tam byli potrzebni ludzie w domach 

kultury. Ale matka mi powiedziala: 

To po co twoje studia? Jak tu wrócisz, to 

już koniec. Tu jest tylko pot, gnój i trud. 

Żadnej perspektywy rozwoju. Ojciec 

zmarł młodo. Matka nie chciała przekazać 

gospodarstwa na Skarb Państwa. I tak się 

męczyliśmy przez wiele lat razem. Przyjeżdżałem 

z Warszawy pomagać w polu. 

A jeszcze w latach 60. rodzice przeżywali 

koszmar. Obowiązkowe dostawy śniły im 

się po nocach. Za niewywiązanie się z tego 

obowiazku groziło więzienie. Ja to znam 

z tego mojego uniwersytetu w kuchni. 

Ciągle słyszałem od rodziców: Ucz się, bo 

będziesz tak jak my zasuwał dzień i noc, 

dzień i noc. 

Pierwsze zdanie Ostatniego rozdziału Wiesława 

Myśliwskiego brzmi: Było, jak mówię. 

Nie tak, jak jest, tylko jak mówię. W jednym 


11

12 


zdaniu zawarta jest cała istota istnienia 

dzieła sztuki, dzieła literackiego. To jest 

osobna rzeczywistość. Osobny świat. 

Ze studentami teraz akurat ciągle o tym 

rozmawiamy. Fikcja. Oszustwo. Nieprawda, 

ale prawda artystyczna. Czasami 

prawdziwsza niż życie. 

Przez fikcję do prawdy. Ale do fikcji 

też z prawdy. Twój przyjaciel Wiesław 

Myśliwski napisał: Zawsze uważałem, 

podobnie jak Staś, że sztuka musi 

czerpać z konkretnej, lecz własnej 

przestrzeni, z losów znanych nam ludzi, 

z ich często banalnego czy wręcz 

pospolitego doświadczenia. I zmierzać 

ku uniwersum. Nie ma sztuki 

jako takiej, która rodziłaby się z niczego. 

Nawet najbardziej abstrakcyjna 

sztuka ma swoje zakorzenienie i swoje 

źrodło w konkretnej rzeczywistości, 

w dotkliwości naszego bytu. 

To jest o źródłach dzieła sztuki. Było, 

jak mówię, to jest istota dzieła sztuki, 

inaczej – twój przekaz. On jest i uniwersalny, 

bo mówisz językiem znanym różnym 

innym osobom, a równocześnie 

osobisty, własny. Nie ma nic bardziej 

własnego niż twoja mowa, dźwięk, barwa, 

leksykon. Prawda opowiadającego. 

Rzeka Bug, Twoja modelka, ma ostatnio 

bardzo trudny czas. W związku 

z tak zwanym krysysem migracyjnym 

i kryzysem humanitarnym. Granica 

polsko-białoruska została uzbrojona 

w mury i zasieki. Graniczna rzeka została 

cierniem ukoronowana. 

Tak to nazwałem. Gdy to pierwszy raz 

zobaczyłem, takie odniosłem wrażenie. 

Na całej długości polskiego brzegu 

rozciągnięta została concertina – 

żyletkowy drut kolczasty typu agresywnego, 

czyli powodującego maksymalne 

straty u osoby go forsującej. 

Straty ponosiły głównie zwierzęta podchodzące 

do rzeki. Teraz jest siatka, jak 

wzdłuż autostrady, bo były protesty. To 

są żyletki. Ważne, żebyś to zobaczyła. 

Mam zdjęcia. Trzy zwoje, jeden nad 

drugim, wzdłuż brzegu. Prawie wszędzie. 

No i weź to artystycznie ugryź. 

Jak sobie z tym poradziłeś? 

Nie poradziłem sobie. Przyjechałem po 

jakimś czasie, a tu taki drut. W okolicach 

Włodawy to zdjęto. Po wielu trudach, 

bo to zarosło chmielowymi kłączami. 

Te chmielowe kłącza to zagarnęły. I tam 

koło mnie, na skarpie, tego nie widać, 

ale w środku concertina nadal jest. Złowieszcza, 

choć wygląda jak srebrna biżuteria. 

Delikatność, która tnie, zabija. 

Widzenie i rozumienie rzeki mi się 

zmieniło. Dochodzi jeszcze świadomość 

wojny. Przecież niedaleko, na Białorusi, 

znajdują się poligony. Stamtąd 

podobno startowały samoloty rosyjskie 

z rakietami na Kijów. 

Z drugiej strony ta rzeka zawsze taka 

była. Zawsze ją dotykały trudne rzeczy. 

Ona, na długim odcinku, jest graniczna. 

Tak jak Odra. 

Ale przez długi czas była dla Ciebie 

zupełnie czymś innym. Płynnym połączeniem 

kultur, wyznań. 

No właśnie. Przecież ja, wprawdzie śladowo, 

ale pamiętam niezwykły czas 

rzeki, kiedy nie było mostu… Wiesz, jak 

ludzie się pomiędzy sobą porozumiewali 

podczas sianokosów? Za pomocą pieśni. 

Wyobrażasz sobie? Wiele pieśni z tamtego 

czasu to są „pieśni do kogoś”, nie 

„do siebie” Czy jest coś piękniejszego? 

Spotkało mnie coś podobnego kilka 

lat temu. Studenci z chóru bodaj Politechniki 

Warszawskiej śpiewali do 

nas, gdy my śpiewaliśmy przy ognisku 

po drugiej stronie Bugu. 

Teraz młodzi ludzie do źródeł wracają. 

Ja Adama Struga zawiozłem na to 

swoje miejsce. Zresztą on chyba nawet 

sam to zaproponował: No to co, no to 

śpiewamy do rzeki. Półtora roku temu 

zmarła pani Karolina Weremczuk, genialna 

solistka z moich stron, śpiewała 

białym głosem. Ale też moja matka 

z moją matką chrzestną zawsze po 

niedzielnym nabożeństwie lubiły paść 

krowy nad Bugiem, żeby pośpiewać 

właśnie. Siedziały i pół dnia śpiewały. 

Czym są kamienie na Twoich ostatnich 

obrazach? 

Pewną odpowiedzią na tę nową sytuację. 

One się pojawiły w moim malarstwie 

po raz drugi. Praprzyczyną był 

Wiesław Myśliwski. Jak już wiesz, on 

wymyślił, żebym namalował okładkę do 

jego Ucha Igielnego. Namalowałem chyba 

20 obrazów. Niewielkiego formatu. 

Zależało mi, żeby było widać strukturę 

farby i płótna, jak się to zreprodukuje 

na okładce. Jeśli ma być malowane, to 

będzie malowane z całą zawartością 

malarską, postanowiłem. Ja grubo kładę 

farbę, grubo smaruję. Dla mnie struktura 

jest ważna, to jak tam światło się układa. 

I redaktor naczelny „Znaku” Jurek 

Illg zaproponował Myśliwskiemu: Skoro 

powstało tyle prac, to robimy wszystkie 

wznowienia książek z okładkami malarstwa 

Stanisława Baja. Ale wszystko

Światło zmienia wszystko 

z rzeką – Ja się uparłem. I Wiesio, i ja nie 

lubimy przekazów zbyt dosłownych. Literaturę 

trzeba sobie wyobrażać. 

Kamień do Kamienia na kamieniu był najtrudniejszy. 

No namaluj kamień na okładkę! 

Tym razem namalowałem chyba ze 

czterdzieści prac. Krytykował bardzo: To 

są kartofle nie kamienie. Krytyka – nie ma 

nic lepszego! Wyszedł czarny kamień na 

szarym tle, ale kamień jest w świetle. I to 

jest na okładce. 

I te kamienie do mnie wróciły. Jak woda 

opadnie na Bugu, to kamienie wyłażą. Niska 

woda obnaża. I to też jest ciekawe, że obnaża. 

Pokazuje, co osiadło na dnie. 

Ludzie się też tym interesują: Aha, to tu 

był most. Gdy rzeka opadnie, to widać ślady. 

Pamięć, przeszłość. 

Początkowo próbowałem malować concertinę 

realistycznie. Wyszły straszne knoty, 

bo nie ma nic gorszego niż dosłowność 

w malarstwie. Może fotografia zrobi to 

dobrze, zwłaszcza czarno-biała. Przedstawienie 

wojny w sztukach plastycznych jest 

trudne. Niewielu malarzom się to udało. 

Picasso Guernicę na temat wojny domowej 

w Hiszpanii zrobił doskonale. Goya. Wróblewski 

znalazł formę plastyczną na coś, co 

jest dramatem wręcz nienazywalnym. Druga 

wojna światowa, Holokaust. Nazwij to. 

Zdjęcia estetyzują, film estetyzuje, mimo że 

jest dokumentem. A cóż dopiero obraz?! 

A jak estetyzować grozę na granicy? 

Dlatego kamienie. Głodowe? Ostrzegające. 

Rzeka sobie płynie, powinna mieć 

spokojną taflę, ale coś ją niepokoi, coś ją 

przecina. Dla mnie to zawsze jest niesamowite 

przeżycie, gdy widzę, jak szklarz 

tnie szybę. Ten odgłos. Przecięcie szyby, 

która już nieodwołalnie nie będzie tym samym. 

Kamień, który jak diament tnie taflę 

wody, jest dla mnie metaforą zastanej 

sytuacji. Przecięta szyba, którą jeśli nawet 

zespolisz, ma ranę na zawsze. 

Przecież rzeka płynie. 

Jednak kamień rozpruwa tę gładź. Tak 

o tym myślałem. 

Podobne emocje wiązały się z szafirem. To 

jest jednak chłodny błękit. To nie jest błękit 

królewski czy ultramaryna. To nie jest 

włoski błękit, to nie jest cukierek. Północne 

błękity – błękit pruski, błękit paryski – 

zielonkawe, głębokie. W nich jest groza. 

Znowu regularnie jeździsz malować nad 

Bug. To dla Ciebie także terapia. 

Nie umiem inaczej. Ale jest we mnie niezgoda. 

Cały czas. I jednocześnie bezradność. 

Bo co masz zrobić oprócz tego, że 

wykrzyczysz, napiszesz, powiesz? 

To sporo. A niezgoda najbardziej na co? 

Niezgoda na to, że ktoś się na coś takiego 

decyduje. Na żyletki. I niezgoda na to, że 

świat taki jest. 

Czytam teraz, że planuje się wydać 300 

milionów złotych na uzbrojenie rzeki 

w elektronikę. Wiem, to odpowiedź na zagrożenie. 

Ale ja jestem ekologiem. Gdzie 

jest ekologia pejzażu?! Tu nikt nie wie, co 

to jest. Wielkie korporacje rolnicze – to też 

nam grozi. Jestem rozdarty. 

Musisz mieć na to swoją odpowiedź. 

Mam. Gdy przypominam sobie, co mi 

moja babcia rodzona opowiadała, jak z tą 

rzeką kiedyś było, co ludzie przeżywali 

podczas bieżeństwa (1915), to myślę, że 

teraz nie jest tak źle. Dzisiejszy kryzys na 

granicy sprawia, że myślisz o minionych. 

Każdy czas ma swoje dramaty. [AM] 

ANNA MARUSZECZKO 


13

14 

Obraz: Stanisław Baj 


Krzysztof Kamil Baczyński 

BALLADA O RZECE 

Rzeka pachnie jak ryba. 

Ryba jest liściem deszczu 

oderwanym od białej gałęzi szelestu, 

od zbuntowanych okrętów chmur – 

A wyginane rybitwy 

złożone do wiotkiej modlitwy 

ciągną niebem błyszczący jak brzeszczot, 

omotujący ciasno sznur. 

Rzeka się w niebie odbija 

czy niebo rzekę wymija 

tocząc kuliste chmury na drugi brzeg? 

Brzeg odległy o bulgot – 

stoisz w słońcu wykuta, 

wijesz z muszli zielonej 

piosnkę na cztery nuty. 

Stoisz w łusce i płoniesz, 

w ciszy martwej jak smutek 

tylko bieli się po niej 

piosnka na cztery nuty. 

Dokąd idę? po płaskim lustrze 

czy po niebie głową w dół? 

Rozcinają się sny upalne 

nożem fali ostro na pół. 

Dokąd idę? czy brzeg się zbliżył, 

czy opadłem w obłok wyżej, 

czy w ślimaczy, po ustach ciągnący się muł? 

Stoisz w niebie, na brzegu czy w lustrze? 

Słońce zewsząd zapala się w łusce, 

Płynę w lejach – szklisty wodnik. 

Rzeka pachnie jak ryba. 

W porcie prąd się urywa. 

Płynę wodą, piorunem czy błyskiem pochodni 

– trup o oczach jak obłok zastygły? 


15

Londyńskie Nagrody Literackie po raz 72.! 

W 

lutym nad Tamizą gościliśmy 

laureatów Nagrody Literackiej 

Związku Pisarzy Polskich 

na Obczyźnie za rok 2023. Przyjechali: 

Kazimierz Braun z USA – dramaturg, 

reżyser, pisarz, wykładowca akademicki, 

nagrodzony za całokształt 

twórczości, oraz Richard John Butterwick-Pawlikowski 

z niedalekiego Oksfordu 

– historyk brytyjski, który został 

wyróżniony za popularyzowanie kultury 

i historii polskiej w anglojęzycznym 

świecie. Dla polskiego środowiska 

doroczna gala jest okazją nie tylko do 

spotkania i rozmów o literaturze, lecz 

także do bezpośredniego kontaktu 

z elitami świata kulturalnego. Słuchanie 

ich wystąpień, poznawanie opinii 

i dzieł staje się dla zebranych porywającą 

lekcją nauki i wielkości ludzkiego 

umysłu. A nagrody za ubiegły rok 

przypadły wybitnym humanistom. 

Urodzony 29 czerwca 1936 roku na 

Kielecczyźnie Kazimierz Braun jest 

twórcą o szerokich zainteresowaniach, 

ale bez trudu można zauważyć, 

że jego główne obszary badań i działalności 

to teatr i dramat. Od czasu 

debiutu reżyserskiego w 1961 roku 

zrealizował ponad 150 przedstawień 

teatralnych i telewizyjnych w Polsce, 

USA, Kanadzie, Irlandii, Niemczech, 

a znalazły się wśród nich dramaty Różewicza 

(18), Wyspiańskiego, Brechta, 

Szekspira. W życiorysie twórczym 

Brauna dominuje Norwid. Szalone 

zadanie, które wyznaczył sobie na 

progu kariery artystycznej – pokazania 

w teatrze i w telewizji wszystkich 

pełnospektaklowych sztuk tego pisarza 

– udało mu się w dużej mierze 

zrealizować. Zamknął je imponującą 

liczbą 14 wybitnych realizacji dramaturgicznych 

Norwida. Do wypełnienia 

młodzieńczego marzenia zabrakło 

Laureatowi trzech sztuk. Niestety 

w 1984 roku władze polityczne usunęły 

Brauna z Teatru Współczesnego 

we Wrocławiu, co stało się powodem 

jego wyjazdu za granicę. Przyjął zaproszenie 

do Stanów Zjednoczonych, 

gdzie został profesorem w University 

at Buffalo w stanie Nowy Jork. 

Jury Nagrody Literackiej Związku Pisarzy 

szczególnie doceniło twórczość 

Brauna powstałą na emigracji. Jego 

„gmach pamięci Polek emigrantek” 

obejmuje kilkanaście scenariuszy 

i słuchowisk opowiadających m.in. 

o: Marii Skłodowskiej-Curie, Tamarze 

Łempickiej, Karolinie Lanckorońskiej, 

Poli Negri, Hance Ordonównie, Helenie 

Modrzejewskiej. Kilka spektakli 

dramaturg zrealizował na scenie 

w Kanadzie, w teatrze prowadzonym 

przez Marię Nowotarską i Agatę Pilitowską. 

Aktorki te kilkakrotnie odwiedziły 

Londyn z paroma spektaklami 

naszego Laureata. Lista publikacji 

książkowych Kazimierza Brauna obejmuje 

blisko 80 pozycji należących do 

literatury naukowej i pięknej. 

Drugim wawrzynem Związku Pisarzy 

uwieńczony został Richard John 

Butterwick-Pawlikowski. Urodził się 

w Wielkiej Brytanii 13 marca 1968 

roku, studiował historię w Cambridge, 

doktorat uzyskał w Oxfordzie, 

a pod wpływem ruchu „Solidarność” 

zainteresował się Polską, z której pochodzą 

jego przodkowie. Wkrótce 

uległ fascynacji przeszłością naszego 

kraju. Intensywna nauka języka polskiego, 

studia i badania w archiwach 

i bibliotekach europejskich sprawiły, 

że stał się najwybitniejszym znawcą 

historii Polski okresu oświecenia. Jest 

autorem monografii Poland’s Last 

King and English Culture. Stanisław 

August Poniatowski, 1732–1798, 

a także innych prac zwartych i zbiorowych 

oraz rozpraw o oświeceniu 

ZWIĄZEK PISARZY POLSKICH NA OBCZYŹNIE. LONDYN 

16 


Zdjęcia pochodzą z archiwum ZPPnO 

i anty-oświeceniu, Kościele katolickim, 

parlamentaryzmie i monarchii 

w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 

W 2022 roku napisał niezwykłą książkę 

o tym, jak w XVIII wieku zniknęło 

z mapy państwo, które nie było jakimś 

pomniejszym księstwem czy 

miastem-republiką, tylko jednym 

z największych państw Europy. Jej tytuł 

brzmi literacko Światło i płomień. 

Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej 

(1733-1795), a zaczyna się jak 

powieść: 

W niedzielę 6 maja 1787 roku poranek 

był chłodny i jasny. Po wodach ogromnej 

rzeki Dniepr, zasilanych przez topniejące 

po długiej zimie śniegi i lody, 

płynęła na południe flotylla siedmiu 

pałacowych galer i około osiemdziesięciu 

mniejszych jednostek. 

Kazimierz Braun 

A nagrody, jak już wiemy z przeszłości, 

zostały i tym razem ufundowane 

przez wspaniałe polskie emigrantki, 

które tak dobrze rozumieją potrzebę 

kontynuowania najlepszych polskich 

tradycji w diasporze: Walerię Sawicką 

i Irenę Michałowską, za co zarząd 

Związku Pisarzy składa mecenaskom 

kultury najserdeczniejsze podziękowanie. 

Nie ma gali z laureatami bez aktorów. 

Oni dbają, aby przeczytane przez nich 

fragmenty prac nagrodzonych były 

potwierdzeniem słuszności pracowitego 

jury Nagrody Literackiej ZPPnO. 

Utwory laureatów czytali aktorzy Sceny 

Polskiej UK: Joanna Kańska i Adam 

Hypki, a dodatkowym lektorem był 

Tak o niedalekim spotkaniu rosyjskiej 

cesarzowej i polskiego króla pisze 

z polotem brytyjski historyk. Zajmującą 

i odkrywczą rozprawę angielskiego 

profesora przetłumaczył z talentem 

na język polski Michał Ronikier. Jej 

fragmenty zostały odczytane podczas 

gali z laureatami. 

Na zdjęciu: Richard Butterwick-Pawlikowski, Regina Wasiak-Taylor (Prezes ZPPnO), Katarzyna Zechenter i Kazimierz Braun 

W uzasadnieniu jury czytamy, że 

Nagrodę Literacką ZPPnO otrzymał 

profesor Richard Butterwick za niezwykły 

i zajmujący sposób opowiadania, 

sztukę eleganckiej polemiki, 

dar odczuwania historii, wrażliwość 

językową, pasję szczegółu. Jury podkreśliło, 

że książki i wszystkie dotychczasowe 

prace naukowe Butterwicka 

nawiązują do najlepszych tradycji europejskiego 

dziejopisarstwa, do czasów, 

kiedy pisarze historyczni umieli 

połączyć wiedzę z intuicją badawczą 

i artyzmem, kiedy nauka była bliska 

literaturze. 

Na uroczystości wręczenia nagród 

obaj dostojni Laureaci wygłosili niekonwencjonalne 

podziękowania, które 

zostaną opublikowane w czerwcowym 

tomie londyńskiego „Pamiętnika 

Literackiego”. 

Wiktor Moszczyński. Święto polskiej 

literatury na obczyźnie zakończyło 

się spotkaniem towarzyskim przy 

lampce wina i rozmowami, którym 

nie było końca. Wypada czekać na 

następny rok. Kolejnych zwycięzców 

ogłosi PAP na początku października 

bieżącego roku. [RWT] 

REGINA WASIAK-TAYLOR 


17

Intryga (1890) 

TAJEMNICZE PIĘKNO 

TRUPIEJ CZASZKI 

Daniel Wójtowicz 

Znany jest jako malarz postaci 

z trupimi czaszkami czy walczących 

ze sobą szkieletów. Przedstawiał 

również grupy osób w karnawałowych 

błazeńskich maskach. 

Parafrazował nawet w ten sposób 

sceny z obrazów swojego sławnego 

rodaka – Rubensa. Może i dlatego 

jemu współcześni w końcu XIX wieku 

okrzyknęli go nowym Rubensem. 

Mogło brzmieć doniośle i pochlebnie, 

gdyby nie było to tylko złośliwym 

żartem, kpiną. Jego malarstwo 

bulwersowało, raziło, nie budziło 

zrozumienia. Przez długie lata pozostawał 

skreślony i wykluczony z artystycznego 

środowiska we własnym 

kraju, tymczasem dziś nazwisk tych 

krytyków prawie nikt już nie pamięta. 

18 


A prace jego autorstwa wiszą właśnie 

tuż przy dziełach Rubensa i jawią się 

jako druga największa atrakcja muzeów 

Belgii. James Ensor uznawany 

jest za współtwórcę ekspresjonizmu 

i symbolizmu, za jednego z tych największych, 

bez których światowe 

malarstwo nie byłoby dziś takie, jakie 

jest. 

Ja dla siebie odkryłem go przy turystycznej 

wizycie w Królewskim Muzeum 

Sztuk Pięknych w Antwerpii, 

w którym znajduje się odrębny dedykowany 

mu dział. Wchodzących wita 

wyeksponowany na wielkiej ścianie 

jeden z najbardziej znanych obrazów 

mistrza: Szkielet malujący (1896), który 

po pierwsze zaskakuje rozmiarem, 

niewspółmiernie małym w stosunku 

do swojej sławy. Po drugie wydaje 

się być niepoważnym malarskim żartem 

– przedstawia stojącego przed 

sztalugami, elegancko ubranego artystę, 

z sylwetką zwieńczoną trupią 

czaszką, na dodatek jakby uśmiechniętą. 

Czy jest to autoportret sfrustrowanego 

artysty? Czy też przykład 

okrutnego poczucia humoru? – retorycznie 

pyta autor muzealnego podpisu 

pod pracą. Faktycznie i dla mnie nie 

było to jasne. Rozszyfrowywanie zagadki 

tych osobliwych obrazów, sławy 

i wielkości ich twórcy stało się dla 

mnie frapującą przygodą. 

Okazuje się, że kluczem do zrozumienia 

Jamesa Ensora są maski. Ukształ-

towały one jego wyobraźnię, a może 

nawet cały światopogląd. Jako dzieciak 

James wychowywał się w Ostendzie 

w domu, który był jednocześnie 

magazynem dla prowadzonego przez 

jego matkę sklepu z pamiątkami. 

Dominowały wśród nich właśnie tradycyjne 

karnawałowe maski: zimne, 

tajemnicze twarze. Małemu musiały 

się chyba wydawać straszne, nieludzkie. 

Pustymi oczodołami spoglądały 

na niego z każdego ciemnego zakamarka 

mieszkania, zdawały się szeptać 

coś swymi martwymi ustami. Być 

może się ich bał, a na pewno czuł 

ich wszechobecność. Zrozumiał, że 

bardzo często ludzie dążą do ukrycia 

własnej twarzy przed innymi. Dla zatajenia 

prawdy o sobie i z lęku przed 

konsekwencjami jej ujawnienia. 

obiekt karykatury zachwyca się swym 

obnażonym wizerunkiem. Dlatego prace 

tego twórcy współczesnych mu Belgów 

jakoś mało śmieszyły, a w każdym 

razie nie wywoływały ich entuzjazmu. 

Czarę goryczy lokalnej socjety wobec 

radosnej twórczości Jamesa Ensora 

przelał wykonany w 1889 roku jego 

na wpół surrealistyczny obraz Wjazd 

Chrystusa do Brukseli, w którym malarz 

oddał swoje wyobrażenie, jak 

mogłoby wyglądać powitanie Zbawcy 

w tym współczesnym i bliskim mu 

świecie. Przedstawił swoich rodaków 

tłumnie wypełniających Wielki Plac, 

z twarzami schowanymi oczywiście 

za maskami, wyzutych z entuzjazmu 

wobec przybycia Jezusa, za to egoistycznie 

skoncentrowanych na samych 

sobie. Znajdowała się w tym 

jawna i śmiała krytyka hipokryzji 

i zakłamanych stosunków społecznych 

w ówczesnej Belgii, braku wrażliwości 

społecznej i egoizmu wiodących 

polityków. Obraz musiał być na 

tyle dla odbiorców czytelny, dosadny, 

że uniemożliwiono jego szerszą publiczną 

prezentację i nawet wymuszono 

wyłączenie Ensora z towarzystwa 

belgijskich artystów – Les XX, które 

zresztą on sam przed laty tworzył. 

Ale jak to często z twórczością bywa – 

krzyk krytyki i oburzenia tylko uwypukla 

celność i siłę dzieła. Jego wielkość 

i skalę oddziaływania na emocje. 

I chociaż musiał prawie 40 lat wisieć 

w ukryciu na ścianie w mieszkaniu 

artysty, to w końcu, w latach 

30. XX wieku, uzyskał sławę najlepszej 

pracy Ensora i bezcennego dzieła 

światowego malarstwa. Dziś ulokowany 

jest w najważniejszych zbiorach malarstwa 

w Los Angeles w USA. 

W Muzeum w Antwerpii, w którym 

poznawałem twórczość Ensora, reprezentantem 

dzieł z postaciami 

w nadanych im maskach jest równie 

James Ensor 

A już tylko o jeden krok dalej musiało 

być spostrzeżenie, że i te prawdziwe 

twarze bywają często oszustwem i zasłoną 

dla prawdziwego oblicza. Zdecydował 

zatem obnażać wszechobecnych 

w jego otoczeniu dwulicowców 

i przedstawiać ich w maskach. Tyle 

że u niego nie miały one – jak tamte, 

karnawałowe – ukrywać prawdy, lecz 

przeciwnie: w specyficzny sposób 

de-maskować. Innymi słowy bohaterom 

swoich obrazów „dorabiał gęby”, 

karykaturalnie odzwierciedlając ich 

przywary – złośliwość, zajadłość, 

chciwość, tchórzostwo, zachłanność 

czy obojętność. A im bardziej ich na 

kolejnych obrazach przybywało, tym 

bardziej składali się na tłum, na szerszy 

obraz społeczeństwa ówczesnej 

Belgii. 

Zdjęcia: Daniel Wójtowicz 

Specyficzna twórczość Jamesa Ensora 

mieściła się ponoć w tradycyjnym 

flamandzkim grubiańskim poczuciu 

humoru – zwanze. Była zatem 

na tamtym gruncie niejako kulturowo 

umocowana i usprawiedliwiona. 

Praktycznie jednak rzadko kiedy 

Szkielety walczące nad ciałem wisielca (1891) 


19

słynna L’Intrigue. Obraz przedstawia 

grupę ludzi o wymownych, karykaturalnych 

obliczach. I choć nie są 

przedstawieni we wzajemnej relacji, 

wyraźnie pozostają w jakimś paskudnym 

porozumieniu. Co do jego istnienia, 

sensu i charakteru upewnia nas 

tytuł obrazu, ale i bez niego łatwo to 

zrozumieć. Ukazanie tych właściwie 

niewidocznych, ale tak istotnych zależności 

międzyludzkich przesądza 

w moich oczach o magicznej sile tego 

dzieła. Uwidacznia ono bowiem 

coś, co jest tylko duchem danej sytuacji, 

co fizycznie nie istnieje, ale 

tworzy – podbitą jeszcze ekspresyjną 

kolorystyką – szyderczą opowieść 

o naturze prezentowanych postaci. 

Sala wystawowa z ekspozycją Intrygi 

Ale jakby było jeszcze mało tych dziwnych 

niby-twarzy, błazeńskich masek, 

to są przecież jeszcze u Ensora wizerunki 

mocniejsze: postacie z trupimi 

czaszkami czy ludzkie szkielety. Nie 

chodzi tu raczej o makabreski. Ostatecznie 

nie są to wizje cmentarne, kościotrupy 

z tych obrazów bywają nawet 

nieco zabawne czy rozbrajające. 

Niemniej jednak pozostają dziwaczne 

oraz jak i cały ten zamysł twórczy, 

widma czaszki demony maski szkielety widma czaszki 

Christ Entry Into Brussels in (1889). Public domain US 

Wjazd Chrystusa do Brukseli 

20 


Szkielet malujący (1986) 

i demony maski szkielety widma czaszki demony maski 

tajemnicze. Sceny z ich udziałem 

mogą oznaczać wiele i dokładnie nie 

wiadomo co. 

Co zabawne: przy oglądaniu w Muzeum 

w Antwerpii jednego z najbardziej 

wyrazistych „kościotrupowych” 

obrazów Ensora: Szkielety walczące 

o ciało wisielca (1891) każdy z nas 

miał inną interpretację tej absurdalnej 

wizji. Ktoś mówił, że rzecz poszła 

o schedę po samobójcy, inny kolega 

sądził, że chodzi o winę i odpowiedzialność 

za śmierć nieszczęśnika, 

a koleżanka podejrzewała, że to jego 

zmarła żona z kochanką walczą pośmiertnie 

o wieczne prawo do bycia 

przy zmarłym. 

Na tej jawnej niejednoznaczności 

zasadza się jednak, jak doczytuję 

u sięgających głęboko badaczy sztuki, 

pierwsza szczególna cecha tych obrazów. 

Zawierają nadmiar treści i znaczeń, 

w wyniku czego ich ostateczny 

sens i wymowa dopełnia się dopiero 

w oczach i myślach każdego z nas. 

W zderzeniu z naszymi doświadczeniami 

i odczuciami. Stajemy się 

z zamysłu autora dzieła jego współtwórcami, 

a przynajmniej aktywnymi 

emocjonalnymi „ekranami”, na których 

uwidacznia się i kształtuje ich 

ostateczna treść. 

Przedstawianie postaci zwieńczonych 

pustymi czaszkami stało się u Ensora 

głęboką konsekwencją wcześniejszego 

myślenia o maskach i o fałszu, który 

niesie często w opowieści o człowieku 

jego zakłamana twarz. W tym 

kontekście naga czaszka, też przecież 

indywidualnie zróżnicowana, jawi się 

jako naga prawda niepodlegająca manipulacjom 

czy ubarwieniom. W tamtych 

czasach, gdy rodziła się ta sztuka, 

spojrzenie takie musiało być szokujące 

i prowokacyjne. 

Do zaskakujących odkryć doprowadziły 

szczegółowe badania i prześwietlenia 

prac Ensora, w tym zwłaszcza Malującego 

szkieletu. Okazuje się, że pod 

czaszką wieńczącą sylwetkę stojącego 

przed sztalugami mężczyzny namalowana 

została uprzednio realistyczna 

twarz samego autora obrazu, niczym 

miniaturowy autoportret. Dopiero na 

tej bazie dokonywał on przeobrażeń 

rysunku swojej głowy, jakby szukając 

najbardziej właściwego anatomicznie 

kształtu własnej czaszki, próbował 

precyzyjnie ustalić obraz swojego 

szkieletowego wizerunku, tego, który 

miałby być najprawdziwszą prawdą 

o osobie i jednocześnie jej przesłaniem 

dla wieczności. Oznaczałoby to, 

że obraz Malujący szkielet, pomimo 

swojej absurdalności, nie miał być 

żadnym żartem. Może natomiast był 

i jest do dziś pewnym artystycznym 

testamentem artysty. 

Czaszka była zawsze i pozostaje do 

dziś symbolem. I to nie tylko nieuchronności 

śmierci, lecz także nieustannych 

nadziei ludzi na pozostawienie 

po sobie trwałego śladu na 

ziemi. Wprowadzając tak mocno 

czaszki do treści swoich ekspresjonistycznych 

obrazów, Ensor powiązał je 

mocno z rodzącym się w jego czasach 

również symbolizmem i abstrakcyjnym 

myśleniem o życiu. Jaki jest cel 

całego naszego życia? I co też po nas 

pozostaje? Niektórzy twierdzą, że tylko 

sztuka. W wypadku Jamesa Ensora 

akurat jest to prawdą. [DW] 

DANIEL WÓJTOWICZ 

21 


Ilustracja: Renata Cygan 

22 


Bianka Kunicka-Chudzikowska 

NOC W DŁONIACH UKŁADA 

KOLEJNE DZIEŃ DOBRY 

kocham cię jak drzewa kurhany wieczności 

smętny kamień i burzę strażniczkę jutrzenki 

jak skrawek błękitu ognie zórz gdy płoną 

głębię co czas topi w strumieniach na czole 

łapię w dłonie ciepło kwitnących firletek 

kocham w oczach ustach i językach turzyc 

zapachu mokradeł obietnicach burzy 

kocham skórą teraz a będę też potem 

w chłodzie jezior zmarszczkach słońca na księżycu 

pokornie i pięknie niecierpliwie strasznie 

w oczach martwych ptaków kałużach i sierści 

kocham cię w pościeli miękkim mchu na trawie 

tak pięknie umierać pomiędzy słowami 

rozsiewać je w pulchnym zaczynie milczenia 

zbuduj mi dom gniazdo w cichym splocie dłoni 

zamieszkamy razem nie wiedząc o sobie 

księżyc pełnią piersi drogę mleczną zatrze 

jakby po niej szczęście miało wkrótce nadejść 


23

Miecz 

i jedynka. 

O AKTORZE INNEGO PLANU 

Rozmawia Katarzyna Brus-Sawczuk 

Wojciech 

Roguski 

Był piątek, około godziny czternastej. Jeszcze tylko jeden pacjent. Myślałam o zbliżającym się weekendzie, 

kiedy zadzwonił telefon. 

– Pani doktor… Ratunku… Kiedy umierałem przywaliłem mieczem w górną jedynkę… Nigdy wcześniej 

nic takiego mi się nie zdarzyło. Tyle razy już umierałem w różnych, niebezpiecznych okolicznościach. 

A tu taka błahostka… 

Pytam o stan zęba. „Chyba pękł” – słyszę w odpowiedzi. 

– Panie Wojtku, zapraszam, opowie mi pan swoją historię. 

24 


Wojtku, ile Ty masz lat? 

Czterdzieści trzy, to prawie emerytura 

w tym zawodzie. 

Ogromna liczba przygód jak na tak 

młodego człowieka, jakim jesteś. 

Umierałeś już tyle razy, ostatnio w zeszłym 

tygodniu… 

(śmiech) 

Powiedz mi, jak to się stało, że zostałeś 

kaskaderem? To był Twój pomysł? Marzenie? 

Czy podsunął Ci to ktoś inny? 

To był mój pomysł. W wieku dwudziestu 

pięciu lat przypomniałem sobie, że 

w dzieciństwie zawsze chciałem być 

ninją. Prześladowało mnie to. Zapisałem 

się na zajęcia z kung-fu, ale znalazłem 

w nim tylko część tego, co mnie 

fascynowało. Nie było tam bowiem salt 

i fiflaków – są to takie obroty, w zasadzie 

przerzuty w tył, robione jeden za 

drugim: ręce, nogi, ręce, nogi. Doszedłem 

więc do wniosku, że zapiszę się 

na akrobatykę. Wszystko okazało się 

dużo prostsze, niż mogłoby się wydawać. 

Mam wrażenie, że już po miesiącu 

byłem całkiem sprawny. (śmiech) 

Odkryłem taki sport, który rozwijał się 

w Stanach Zjednoczonych – triki sztuk 

walki – angielska nazwa to Marshall Law 

Tips albo Extreme Marshall Law. Jest to 

połączenie akrobatyki ze sztukami walki 

i np. break dance’em. Budujemy scenę 

na żywo, podobnie jak w grach komputerowych. 

Wykonujemy np. gwiazdę, 

z której wychodzimy do kopnięcia 

i teoretycznego starcia z przeciwnikiem, 

lądujemy. Tworzymy całą serię 

trików, które mogłyby być przydatne 

w realnej walce. Wszystko to bardzo dynamiczne 

i widowiskowe. Zakochałem 

się w tym sporcie i zacząłem trenować. 

Wtedy nie było żadnej szkoły, która by 

tego uczyła. Pozostawały mi filmy i poklatkowe 

oglądanie tego, co dzieje się 

na ekranie, a także dużo samozaparcia. 

Obejrzałem wszystkie dostępne filmy 

na YouTubie i wyćwiczyłem wszystko, 

co tylko było możliwe. Po dwóch latach 

samodzielnej nauki zobaczyłem, że wiele 

rzeczy już potrafię i pomyślałem, że 

może to pora, aby założyć własną szkołę 

i wypełnić pewną niszę w naszych realiach. 

Była to jedna z pierwszych takich 

szkół, jeśli nie pierwsza. Nauczanie stało 

się moją kolejną pasją. W pewnym 

momencie do zajęć dołączyło dwóch 

chłopaków – Maciej Kwiatkowski 

i Sławek Kurek, którzy byli już kaskaderami. 

Mieli za sobą pracę przy pierwszym 

Wiedźminie, naszej polskiej grze. 


25

Zaczęli przychodzić do mnie, abym nauczył 

ich tych elementów, których nie 

umieli: salt, układów akrobatycznych, 

trików przy upadkach. Po jakimś czasie 

z ich strony padła propozycja dołączenia 

do zespołu Wiedźmina. Taki był początek. 

Mając dwadzieścia siedem lat, zacząłem 

karierę kaskadera. Było to bardzo 

późno jak na światowe standardy. 

W wielu miejscach już kilkunastolatkowie 

przechodzą szkolenie. W Polsce stało 

się coś niedobrego. Jeszcze w latach 

osiemdziesiątych zawód kaskadera był 

licencjonowany, trzeba było zdać egzamin. 

Obecnie jest to wolny zawód. Każdy 

może stać się kaskaderem, niestety 

bez żadnej licencji czy innych papierów. 

Oczywiście trzeba mieć predyspozycje 

i pewne umiejętności. Ja wyszedłem 

z akrobatyki i sztuk walki, ale potrafię 

Być może w scenach pływania należałoby 

coś wymyślić. Polscy kaskaderzy 

od amerykańskich różnią się tym, że 

są wszechstronni. Umiemy podpalać 

się, spadać z dachu, wpadać pod samochody… 

To jedynie ułamek tego, 

co potrafimy robić. Na świecie istnieją 

wąskie specjalizacje. Na przykład, jeśli 

kaskader jest typowo samochodowy, to 

nie zagra w innych scenach, natomiast 

z samochodem jest w stanie zrobić 

wszystko. Parkować na centymetry czy 

wylatywać z hukiem w powietrze i lądować 

precyzyjnie w przygotowanym 

wcześniej celu. Ale należy podkreślić, że 

amerykański rynek jest zupełnie inny, 

to są miliony produkcji – od tych zupełnie 

topowych do filmów, które nie staną 

się hitami, ale nadal są robione. Taki 

specjalista ma więc zapewnioną pracę 

Do tego trzeba mieć bardzo dobry refleks, 

a równocześnie być opanowanym. 

Czy uczestniczyłeś w jakichś zajęciach 

psychologicznych albo kursach 

oddychania czy medytacji? 

Nie uczestniczyłem. Nie ma takiego wymogu. 

Wiadomo, trzeba pracować nad 

swoimi słabościami i fobiami. Pewnie 

się zdziwisz – ja mam lęk wysokości, 

który w dużej mierze właśnie przez kaskaderkę 

udało mi się zminimalizować. 

Wysokości się zmieniły, zmniejszyły, nie 

budzą już we mnie takiego niepokoju. 

To świadczy jednak o bardzo dużym 

opanowaniu i skupieniu. Paradoksalnie 

to wykonywanie tego zawodu pomogło 

mi pokonać lęk. 

Kiedy dokładnie zacząłeś być aktorem 

„innego” planu? 

Zastanawiam się, który film był pierwszy. 

Jeszcze wcześniej były pokazy na żywo. 

Są szczególnie trudne, bo nie ma miejsca 

na duble. Scen się nie powtarza ani 

w części, ani w całości. Są też widzowie. 

również posługiwać się różnymi rodzajami 

broni, znam czarną taktykę 

(wykorzystywaną przez oddziały specjalne 

policji) i zieloną taktykę (tu: oddziały 

wojskowe). Potrafię poruszać się 

w terenie i w budynkach, w taki sposób, 

w jaki rzeczywiście poruszają się 

wyspecjalizowane oddziały policyjne 

czy grupy antyterrorystyczne. 

Rozumiem jednak, że trzeba być wysportowanym, 

zdrowym, nie mieć 

wady wzroku… 

Ja mam wadę wzroku, soczewki kontaktowe 

nie przeszkadzają mi w saltach. 

26 


w sposób ciągły, jest bez przerwy angażowany. 

W Polsce byłoby to niemożliwe. 

Nasz rynek to głównie produkcje 

romantyczne, czasem film historyczny, 

kina akcji nie ma aż tyle. Seriale z akcją 

zaczęły rozwijać się w ostatnim czasie. 

Większość filmów tego typu do niedawna 

stanowiły produkcje Patryka Vegi. 

Czy widzowie są jakoś zabezpieczeni? 

Osiemdziesiąt procent tego zawodu 

stanowią zabezpieczenia. Zawsze o tym 

myślimy w pierwszej kolejności, to jest 

cała logistyka. Spektakularny efekt, wyczyn, 

to tylko wisienka na torcie. Jeśli 

ma nastąpić wybuch, a mamy widzów, 

to musi nastąpić on w bezpiecznej od 

nich odległości. Musimy mieść pewność, 

że nikt i nic nam nie zakłóci pracy, 

że nikt nie podejdzie zbyt blisko i nie 

znajdzie się nagle w polu naszego działania. 

Czasem robimy pokazy z prawdziwą 

bronią. Oprócz tego, że trzeba być 

doskonale wytrenowanym, to przede

wszystkim należy też mieć pewność, 

że nikomu nie stanie się krzywda. 

Czyli Ty nie tylko zastępujesz aktora 

i grasz jego kaskaderską rolę, ale również 

uczysz go wielu rzeczy… Ale wróćmy 

do pierwszego filmu. Co to było? 

Był widowiskowy. (śmiech) Pierwszy 

film to chyba był krótkometrażowy kryminał 

Headshot w reżyserii Pawła Zdanowskiego. 

Jeśli dobrze pamiętam, zrealizowany 

w 2014 roku. Policjant nielubiący 

gier komputerowych w śledztwie 

mierzy się z maniakalnym fanem takich 

gier. Pamiętam, że w tym filmie miałem 

za zadanie zagrać między innymi spektakularny 

upadek ze schodów. 

Z którymi aktorami grałeś? Czy masz 

kogoś ulubionego? 

Jako fan kina zagranicznego jestem 

otwarty na propozycje. (śmiech) 

Miałem okazję współpracować, 

a w zasadzie grać ze Zbigniewem Zamachowskim 

(dublowałem go w serialu 

Rysa). Do zagrania Zamachowskiego 

To ile w kaskaderstwie jest komputera, 

a ile rzeczywistości? 

Jest oczywiście cała masa animacji i coraz 

lepsze możliwości ich tworzenia, ale 

nie zastąpią one koniecznego elementu 

ludzkiego. Mamy różne technologie 

wychwytywania rzeczywistego ruchu. 

Najbardziej rozpowszechnione są specjalne 

markery nakładane w odpowiednich 

punktach na strój, taki trochę jak 

obcisły kostium Batmana [zdjęcie na 

str. 15 – przyp. red.], które w podczerwieni 

zaczynają świecić. Jest też tzw. 

walium, czyli powierzchnia, na której 

my odgrywamy jakąś scenę lub robimy 

efekty kaskaderskie, a dookoła niej są 

rozstawione kamery ustawione na podczerwień, 

które rejestrują każdy ruch 

markerów. Potem komputery sczytują 

ten zarejestrowany materiał, tworząc 

trójwymiarowe obrazy. Na to nakładany 

jest model potrzebny do powstającego 

obrazu. Może być gigantem, może 

malutki jak mrówka… 

Mówiłeś o wszechstronności polskich 

kaskaderów i o swoich umiejętnościach. 

To znacznie więcej, niż potrafiłby 

aktor. W zasadzie większości 

z tych rzeczy najprawdopodobniej by 

nie potrafił. Kaskaderstwo to nie tylko 

umiejętność, to także sztuka różna 

od aktorstwa. 

Jest to w pewnym sensie aktorstwo 

wyższego rodzaju, ale nie pod 

względem umiejętności wyuczonych 

w szkole teatralnej czy filmowej, takich 

jak granie głosem, tylko pod względem 

kompetencji, których aktorzy nie 

mają. My dzielimy się z nimi sceną, 

a obie strony muszą dla widza być 

wiarygodne, czyli być tą samą osobą. 

Mamy na przykład aktorów, którzy 

nigdy nie trzymali broni w ręce. Aby 

moja scena była prawdziwa, taki aktor 

najpierw sam musi przyzwyczaić się do 

broni, nauczyć się, jak ją wziąć do ręki, 

że nie można trzymać palca na spuście, 

a jedynie obok niego, jak się z nią poruszać, 

reagować na ciosy. Takie detale 

budują scenę, którą w pewnym momencie 

przejmuje kaskader. Wszystko 

musi się płynnie uzupełniać. 

musiałem się bardzo dobrze odżywiać. 

Grałem też Małgosię Kożuchowską, dublując 

ją w scenach samochodowych, 

a Weronikę Książkiewicz uczyłem sztuk 

walki. Choreografię do scen układaliśmy 

pod nią. Taką choreografię tworzy 

się etapami: na rzeczywiste ruchy ciał 

nakłada się animacje komputerowe 

(ang. motion capture). 

Może być Avatarem… 

Tak, może być kimkolwiek lub czymkolwiek. 

À propos produkcji zagranicznych, powiedziałeś: 

„trzeba gonić marzenia”. 

No tak. Do dzisiaj mam za sobą ponad 

pięćdziesiąt produkcji. Było wśród nich 

sporo zagranicznych właśnie. 

Jak to się stało, że trafiłeś na plan filmu 

Król Artur. Legenda miecza w reżyserii 

Guya Ritchiego (2017)? Czy to jest tak, 

że jak się jest znanym kaskaderem, 

to agenci dzwonią, wyłapują takiego 


27

człowieka? Czy świat profesjonalnych 

kaskaderów jest mały? 

Po sukcesie wszystkich Wiedźminów 

moje nazwisko zaczęło być rozpoznawalne 

w Europie i poza nią. Zadzwonił 

do nas producent od efektów specjalnych, 

potrzebowali kaskaderów do 

scen walk z bardzo dużą liczbą walczących 

na planie. Początkowo nawiązali 

kontakt z kaskaderami z Anglii, ale do 

współpracy z jakichś przyczyn nie doszło. 

Kolega zajmujący się efektami 

specjalnymi, którego znam prywatnie, 

zarekomendował producentom nasz 

polski zespół. Zadziałało słowo: Wiedźmin 

i znajomość motion capture. Guy 

Ritche, któremu znany był trailer do 

trzeciej, właśnie wchodzącej na rynek 

części Wiedźmina, podjął rękawicę. 

W rozmowie telefonicznej usłyszałem, 

że producentom zależy najbardziej na 

„epickiej walce”. Nie dostaliśmy żadnych 

innych wymogów czy referencji. 

Choreografię przygotowaliśmy w Warszawie 

i zostaliśmy zaproszeni na spotkanie 

z producentami oraz reżyserem 

w studiu Imaginarium Andy’ego Serkisa 

w Londynie – słynnego Goluma 

z Władcy Pierścieni. Niestety samego 

Goluma nie miałem okazji poznać, ale 

zespół pracujący przy filmie – tak. Mieliśmy 

tydzień na przygotowanie całego 

materiału. Było nas czterech, a musieliśmy 

zrobić walkę z kilkudziesięcioma 

przeciwnikami. Podzieliśmy to na kilka 

części, zostaliśmy również poproszenie 

o dogranie pewnych dodatków, np. 

scen batalistycznych (chociażby tych 

z początku filmu, gdzie łucznicy spadają 

z murów) i ponad setki innych fragmentów, 

np. biegających żołnierzy. Któregoś 

dnia, kiedy mieliśmy już całą choreografię 

zbudowaną, włącznie z koniecznymi 

konstrukcjami, razem z zespołem 

studia, żeby było to realistyczne 

po przeniesieniu na świat wirtualny, 

została potwierdzona wizyta Guya 

Ritchiego. Usiadł na krześle w samym 

centrum walium, obejrzał materiał 

i… westchnął: Wszystko świetnie, tylko 

jest jeden problem. Lecą głowy, gardła 

i krew, a nasz film jest dozwolony od lat 

trzynastu… No tak, łamanie kręgosłupa 

i przebijanie gardła strzałą nie wchodziło 

w rachubę. Materiał zrobiliśmy dla dorosłych 

widzów, bo… nikt nie powiedział 

nam, dla jakiej widowni będzie przeznaczona 

produkcja. Nie mieliśmy wyjścia. 

Trzeba było wszystko przerobić. 

28 


Czy to Ty grałeś króla Artura? 

Nie, kolega z zespołu. On miał posturę 

najbardziej zbliżoną do aktora 

odgrywającego króla Artura [Charlie 

Hunnam – przyp. red.]. Maciek grał 

wcześniej Wiedźmina i najbardziej pasował 

do tej roli. On miał całą walkę, 

a my byliśmy tymi, którzy fruwali, wyskakiwali, 

spadali. 

Powiedz mi, czy chciałbyś zagrać 

w Bollywoodzkiej produkcji? 

Już grałem. (śmiech) Ale oczywiście 

chciałbym ponownie. Miałem okazje 

zagrać w bollywoodzkiej i tollywoodzkiej 

produkcji. Bollywood to znana 

na całym świecie nazwa indyjskiego 

przemysłu filmowego utworzona w latach 

siedemdziesiątych ze zbitki słów 

Bombaj i Hollywood. Tollywood to 

z kolei indyjski przemysł filmowy w języku 

telugu. Pierwsza moja przygoda 

to film Rangoon – romantyczny dramat 

wojenny w reżyserii Vishala Bhardwaja 

(2017). Co ciekawe, Vishal zaczął reżyserować 

filmy dzięki Kieślowskiemu. 

Zachwycił się jego Trzema kolorami 

i prawdopodobnie ten wątek polski był 

jedną z przyczyn poszukiwania kaskaderów 

w Polsce. Graliśmy angielskich 

komandosów, którzy w okresie II wojny 

światowej naprawdę istnieli. W filmie 

pojawił się Chindit – oddział złożony 

z angielskich i hinduskich żołnierzy. 

Działali na tyłach wroga. Zostaliśmy 

zaproszeni jako eksperci od sztuk walki 

i walki z bronią, w tym wypadku maczetami. 

W związku z powyższym w filmie 

zostali zatrudnieni również japońscy 

kaskaderzy. Dla bollywoodzkich 

produkcji charakterystyczne są bardzo 

spektakularne sceny z mnóstwem 

efektów, czasem mocno przerysowanych. 

W drodze powrotnej staliśmy 

się sławni jeszcze bardziej. Sceny były 

kręcone na dalekiej prowincji, bardzo 

dużo czasu zajęła nam droga na lotnisko, 

w rezultacie lecieliśmy spóźnionym 

samolotem z lotniska Dibrugarh 

[port lotniczy na wschodzie Indii, blisko 

granicy z Chinami i Birmą – przyp. red.] 

do Dehli. Zadziałała magia bollywoodzkiego 

kina i do Dehli popłynęła komenda: 

Wstrzymać samolot, lecą gwiazdy. 

Do samolotu przewiózł nas specjalnie 

podstawiony samochód, poza całym 

systemem ochrony lotniska. Po wejściu 

na pokład dostaliśmy oklaski na stojąco 

i każdy z nas musiał zrobić sobie pamiątkowe 

zdjęcie ze stewardessami. Sława 

czasem potrafi zaskoczyć. (śmiech) 

Ile osób w Indiach zobaczyło ten film? 

Wszyscy. Hindusi kochają Bollywood. 

A druga produkcja? 

To było Saacho – indyjski thriller akcji, 

kręciliśmy przez miesiąc sceny 

w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. 

W Abu Dhabi graliśmy kierowców 

i oddział antyterrorystyczny. Według 

rankingów Google podobał się on 

siedemdziesięciu procentom widzów, 

którzy go obejrzeli. 

Pamiętasz taką scenę w jednym z filmów 

o Bondzie bodajże w Spectre: 

nad placem pełnym ludzi helikopter, 

w którym dochodzi do walki pomiędzy 

Bondem a złymi, pikuje w niebezpiecznych 

ewolucjach. Ta scena robi wrażenie 

tym bardziej, że była kręcona 

między innymi w ujęciach z ręki przez 

jednego ze znanych hollywoodzkich 

operatorów kamery, Polaka zresztą, 

Łukasza Bielana. Zagrałbyś taką scenę? 

Jakie środki bezpieczeństwa, Twoim 

zdaniem, musiały zostać zapewnione, 

jeśli było tam tylu statystów? 

Odpowiadając na pierwsze pytanie: 

z racji mojego lęku wysokości raczej 

bym się obawiał, chociaż to wszystko

Kaskaderzy muszą być 

zwariowani 

nie dzieje się od razu, są to liczne treningi. 

W takich sytuacjach, przy trudnych 

scenach, robi się próby. Wszystko 

musi być doskonale dopracowane. Próby 

odbywają się bez żadnych dodatkowych 

ludzi. My, nawet jeśli układamy 

choreografię, zwracamy uwagę na każdy 

detal, bo wszystkie elementy muszą 

się zgadzać. To są też często bardzo kosztowne 

produkcje, a więc i budżet musi 

się zgadzać. Jeśli w budżet, na przykład, 

wliczony jest helikopter i on ma ulec 

zniszczeniu w konkretnej scenie, to nie 

może być pomyłki. W Saacho mieliśmy 

dwa bardzo kosztowne samochody, 

jednak mogły zostać zniszczone jedynie 

raz. Trzeba pamiętać też, że pewne elementy 

są wirtualne, sceny są częściowo 

łączone, częściowo robione komputerowo. 

Jeśli chodzi o bezpieczeństwo, 

to we wszelkich takich scenach zawsze 

stoi ono na pierwszym miejscu. Dotyczy 

to zarówno kaskaderów, aktorów, statystów 

czy innych uczestników planu, jak 

i ekipy filmującej. Wszystko jednak 

musi zostać tak pokazane, żeby widz 

miał poczucie realności. 

Słyszałam, że w scenach pościgów samochodowych 

polewa się nawierzchnię 

coca-colą, żeby przyczepność kół 

była lepsza… 

W hollywoodzkich produkcjach pewnie 

tak… (śmiech) 

Czy kaskaderka to praca ciężka i koncepcyjnie, 

i fizycznie? 

Tak, ponieważ to nie tylko frajda i zmęczenie 

po ostatecznie wykonanym zadaniu, 

ale i miesiące przygotowań, logistyki, 

a także ćwiczeń oraz dbania o formę. 

Równocześnie to praca zespołowa. 

Musimy sobie ufać. Jeśli kolega ma nacisnąć 

przycisk, który ma nas wyrzucić 

w powietrze, to my musimy być pewni, 

że zrobi to precyzyjnie w konkretnym 

momencie, a nie chwilę później. Jeśli 

kolega jedzie samochodem, a ja mam 

mu wpaść pod koła, to ja zrobię to, co 

do mnie należy, ale on też musi zrobić 

to, co powinien zrobić w danej chwili. 

Na tym polega zaufanie w naszym zawodzie. 

Zdarzają się wypadki? 

Oczywiście – zdarzają się, mimo całej 

logistyki i minimalizowania ryzyka. Natomiast 

jeśli chodzi o mnie, to jeszcze 

do ostatniego piątku więcej krzywdy 

zrobiłem sobie poza planem filmowym. 

Słynnym przykładem tego, że sytuacja 

może wymknąć się spod kontroli, był 

przypadek Davida Holmesa, dublera Daniela 

Radcliffe’a [Harry Potter – przyp. 

red.]. W kręconej wówczas scenie Harry 

miał zostać wyrzucony w powietrze 

przez potężną eksplozję. Zadaniem dublera 

było pociągnięcie za linę, która 

symulowała falę uderzeniową. Niestety 

lina, zamiast unieść kaskadera nieco 

ponad ziemię, popchnęła go z dużą 

siłą na znajdującą się w pobliżu ścianę. 

W wyniku urazu kręgosłupa pozostał 

sparaliżowany od pasa w dół. Mimo że 

przy filmie pracował zespół niezwykle 

doświadczonych kaskaderów, to jednak 

zdarzyła się pomyłka. Daniel Radcliffe, 

który bardzo zaprzyjaźnił się z Davidem, 

po latach postanowił wyprodukować 

film dokumentalny poświęcony 


29

dublerowi z czasów nauki w Hogwarcie. Ukaże się on 

pod tytułem: Chłopiec, który przeżył. [Premiera odbyła 

się 15 listopada 2023 r. – przyp. red.]. Daniel i David 

apelują też do Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy 

Filmowej, która co roku przyznaje prestiżowe Oscary, 

aby uwzględniła w swoim konkursie kaskaderów. Jak 

sama powiedziałaś: to „aktorzy innego planu”. Bardzo 

szanuję Daniela Radcliffe’a jako aktora i człowieka. 

Z weselszych rzeczy – jest on autorem słów, pod którymi 

podpisuję się rękami i nogami: Jeśli jesteś na planie, 

trzymaj się z kaskaderami – zawsze mają coś ciekawego 

do pokazania albo do opowiedzenia. Z nimi nie można 

się nudzić. Chociaż po ostatnim piątku moja żona zasugerowała, 

żebym może jednak rozważył rozstanie 

z kaskaderką. 

Kogo chciałbyś zagrać? A może masz jakąś wymarzoną 

produkcję? 

Od najmłodszych lat byłem fanem Gwiezdnych Wojen. 

30 

Wojciech Roguski należy do najlepszych 

kaskaderów w Polsce, jest jednym 

z nielicznych, którzy uczą tego zawodu. 

W życiu był komputerowcem, kompozytorem 

muzyki filmowej, didżejem 

oraz pracował w rozgłośni harcerskiej, 

ale to kaskaderka zawładnęła jego sercem. 

Na świecie od dawna istnieją szkoły 

kaskaderskie, a ich absolwenci wybierają 

wąskie specjalizacje. W Polsce, 

jeszcze do niedawna, zawód kaskadera 

nie był rozpoznawalny, nie mówiąc już 

o możliwościach kształcenia się w tym 

kierunku czy tym bardziej o wyborze specjalizacji. 

Jeden jest świetny w kraksach 

samochodowych, drugi w wypadkach 

na linie, jeszcze inny w scenach walk. 

Są też kaskaderzy specjalizujący się… 

w scenach erotycznych. W czasach, kiedy 

mój rozmówca stał się kaskaderem, 

nie było zbyt wielu możliwości tego typu, 

więc jest on w stanie zagrać wszystko. 

Wpadnie pod rozpędzony samochód, 

wyleci z nim w powietrze, podpali się, 

przejedzie na linie między dwoma wyspami, 

przedrze się przez pole minowe, 

będzie walczyć wręcz w filmach akcji 

oraz w zbroi, na miecze, w produkcjach 

historycznych. Na rozmowę z Wojtkiem 

umawiam się w spokojnym miejscu, 

z dala od planu filmowego, ognia i wybuchających 

samochodów. Przede mną 

stoi drobny, wysportowany, przystojny 

facet ze szczerym uśmiechem, skupiający 

na sobie uwagę rozmówcy. Od pierwszego 

zdania wywiadu forma zwracania 

się do siebie bezpośrednio po imieniu 

okazuje się naturalna. 

Zdjęcia pochodzą z archiwum Wojciecha Roguskiego 


Może, skoro już jesteś rozpoznawalny, to droga do 

spełnienia marzeń nie jest daleka? 

Świat filmowy zna się w swoim własnym gronie, a branża 

kaskaderska jest dość wąska, więc wierzę w szczęście 

i sploty okoliczności. Thomas Stearns Elliot, amerykańsko- 

-brytyjski poeta, powiedział: Tylko ci, co się nie boją 

zaryzykować, mogą zobaczyć, jakie granice człowiek 

może przekroczyć. Trzeba gonić marzenia. 

Chciałbyś zagrać w serii o Bondzie? 

No jasne! 

Producenci jednak uśmiercili nieśmiertelnego bohatera, 

ale być może wskrzeszą go w postaci kobiety. 

W ostatnim filmie na świecie pojawiła się jego córeczka 

– Mathilde. Kobiety, jak sam mówiłeś, już dublowałeś. 

Oczywiście, to nie jest problem. 

Chciałabym zapytać o inne sportowe umiejętności. 

Jeździsz na motorze? 

Na motorze nie, ale jakby trzeba było dla potrzeb sceny, 

to myślę, że dałbym radę. Rzecz jasna są specjaliści od 

motorów. 

Czy masz swoje CV zawieszone gdzieś w wirtualnym 

świecie? 

Mamy swoją stronę www.primefury.com. Każdy z nas 

ma również przygotowane swoje portfolio. 

We do everything possible. Te słowa czytam jako 

pierwsze na stronie. Czyli: robimy wszystko, co tylko 

jest możliwe. 

Wszystko. Lub prawie wszystko. (śmiech) 

Czy Ty masz syna? 

Mam trójkę dzieci, w tym dwóch synów. Wiem, do czego 

zmierza twoje pytanie. Nie wiem, czy chcą zostać kaskaderami, 

ale chcą próbować rzeczy takich, jakie robi 

tata. Starszy z synów zgłosił się do szkolnego programu 

„Mam talent”. Wymyślił sobie, że będzie machał kijem, 

tak jak robi się to w ekstremalnych sztukach walki. Pomogłem 

mu w tym, nakręciłem go. Sposób kręcenia 

sceny jest tak samo ważny jak akcja, która się toczy. 

W jednej z produkcji nie chcieli mnie dopuścić do kamery, 

żebym mógł pokazać, co operator ma wydobyć, 

więc złapałem go za fraki wraz z tą trzymaną przez niego 

kamerą, żeby nagrać tę scenę w taki sposób, w jaki 

ja bym ją widział.

Potrząsnąłeś operatorem… 

Powiem więcej: szarpałem nim na boki, 

żeby on odpowiednio pracował kamerą. 

My często pytamy operatorów, czy 

kręcili sceny walki. Kiedyś otrzymałem 

taką odpowiedź: Tak, w „M jak miłość”. 

Nie był to operator Patryka Vegi. 

Grałeś u Patryka Vegi? 

W Plagach Breslau (2018) jeździłem 

samochodem, dublując Małgosię Kożuchowską, 

która w tym filmie zagrała 

główną rolę – policjantkę prowadzącą 

dochodzenie w sprawie tajemniczych 

morderstw. Wszystkie sceny z samochodami, 

zwłaszcza jeżeli na pełnej 

prędkości nagle coś zaczyna się dziać, 

ktoś wyjeżdża tuż przed nosem czy 

wpada w poślizg, dublowane są przez 

kaskaderów. Często symulację tego, co 

się wydarzy, dokładnie przerabiamy na 

„resorakach” – czyli takich dziecinnych 

modelach samochodów. Tak się bawimy! 

I przygotowujemy do prawdziwej 

akcji. Wszystkie takie rzeczy ćwiczymy 

na żywo, najpierw bez dodatkowych 

intruzów (czyli tych nagle pojawiających 

się obiektów czy aut), a potem 

z nimi. W przeciwieństwie do pilotów 

nie używamy do niczego symulatorów 

ani symulacyjnych gier. Nasze symulatory 

to prawdziwe samochody. Czasem 

też robimy takie symulowane wypadki 

w edukacyjnych kampaniach społecznych. 

Zdarza się, że ze względu na oryginalny 

pomysł wchodzimy też w produkcje 

non profit lub niskobudżetowe. 

Masz jakiegoś ulubionego operatora 

kamery? 

Nie mam żadnego wpływu na to, który 

operator jest na danym planie, ale czasem 

mogę obejrzeć scenę tuż po tym, 

jak została nakręcona. Wtedy widzę 

na gorąco ewentualne błędy. Zresztą 

kaskaderskie podejście powoduje, że 

inaczej ogląda się filmy. Jeśli coś nie jest 

dopięte na ostatni guzik, zawsze to wychwytuję. 

Czy sceny miłosne również odgrywają 

kaskaderzy? 

(śmiech) Ja nigdy nie miałem takiej propozycji. 

Pamiętam, że przy pracy nad 

pierwszym Wiedźminem koledzy odgrywali 

prostytutki. Tak więc, owszem, 

sceny miłosne również mogą wejść 

w zakres zadań kaskadera. 

A czy są w tym zawodzie kobiety? 

Są w Polsce dziewczyny, które są kaskaderkami, 

niektóre z nich znam. Są tak 

samo sprawne, wysportowane i zdolne. 

Zastępują głównie grające aktorki, ale 

czasem, choć rzadziej, również mężczyzn. 

Nie widać naszych twarzy, tylko 

umiejętności. 

Opowiesz mi jakąś ciekawą historię 

z Twojego świata? 

Fenomenem jest plan indyjski. Tam zasady 

znane nam z Europy kompletnie 

nie występują. Wciąż nie istnieją do 

końca przepisy BHP. Jest pewna scena, 

która do dziś została mi w pamięci. 

Jesteśmy nad rzeką Brahmaputra, dookoła 

dżungla, piękne widoki. W oddali 

góry. My na plaży, otoczeni wysokimi 

trawami. Reżyser woła nas na spotkanie 

z pirotechnikiem. Pirotechnik informuje 

nas, że czerwone flagi powbijane 

są w miejsca, gdzie umieszczono ładunki 

wybuchowe. Ustalamy, że omijamy 

chorągiewki, nie wbiegamy za blisko. 

Niestety, w momencie kręcenia sceny 

wszystkie chorągiewki zostają zabrane. 

Wszystkie trawy wyglądają tak samo 

i fotograficzna pamięć okazuje się złudna, 

a słyszymy komendę: Biegnijcie. Dodatkowo 

przy tej scenie jest obecnych 

mnóstwo ludzi: aktorów, statystów… 

W warunkach uznawanych za bezpieczne 

w Europie czy Polsce na planie byliby 

najprawdopodobniej jedynie kaskaderzy. 

Widziałem, że statyści byli 

przerażeni. Wielu z nich pierwszy raz 

występowało w filmie, bo zostali wzięci 

po prostu z łapanki, z danego regionu, 

a kiedy znaleźli się na planie, usłyszeli, 

że naokoło są ładunki wybuchowe. Powiem 

szczerze, my też mieliśmy stracha. 

Przypuszczam, że operator kamery 

również musiał go mieć. Ładunki często 

umieszcza się wraz cementem, bo daje 

on dobry efekt specjalny po wybuchu. 

Przy pierwszym kręceniu jeden z nich 

wybuchł tuż przed samą kamerą. Nic na 

szczęście się nie stało, ale w cemencie 

był cały kamerzysta i, co gorsza, kamera 

warta jakieś czterdzieści tysięcy złotych… 

Hindusi pośpiesznie zabrali się za 

czyszczenie kamery, ale niestety scenę 

trzeba było nakręcić po raz drugi. 

Co robiłeś, zanim zostałeś kaskaderem? 

Od dziecka zawsze byłem spragniony 

próbowania nowych rzeczy, gromadzenia 

kolejnych doświadczeń. Wiązało się to ze 

sportem lub artystycznymi działaniami. 

Interesowało mnie tworzenie: grafika, 

zdjęcia, muzyka. Również komputery. 

Z wykształcenia jestem programistą. 

Czy to pomaga w zawodzie? 

Nie. Piętnaście lat byłem programistą, 

ale w którymś momencie równolegle 

zacząłem przygodę z kaskaderką. Jeszcze 

jedną pasją, w której realizowałem 

się w tym samym czasie była muzyka. 

Jestem kompozytorem, głównie muzyki 

filmowej, i designerem dźwięku. Wcześniej 

była to również muzyka do reklam 

i muzyka klubowa. Występowałem także 

za konsolą didżeja, kilka razy z najstarszą 

polska didżejką – niesamowitą 

Wiką. Pracowałem w Radiostacji, dawnej 

rozgłośni harcerskiej. Obecnie buduję 

w domu własne studio muzyczne, 

ale korzystam też z zaprzyjaźnionych 

miejsc. Programowanie natomiast rzuciłem 

na dobre. 

Czy jako kaskader dostałeś jakieś szalone 

zadanie? 

Wszystkie mają w sobie odrobinę szaleństwa. 

Kiedyś spontanicznie zgodziłem 

się zastąpić kolegę, który miał 

wypadek. Chodziło o lot na linie. Nie 

żebym zrobił to zupełnie bez przygotowania, 

ale jednak głównie z powodu 

współczucia. Wszystko poszło dobrze, 

ale nie było to rozsądne. Kaskaderzy 

muszą być zwariowani. 

Masz jakieś motto w życiu? 

Już mówiłem. Trzeba gonić marzenia. 

[KBS] 

KATARZYNA BRUS-SAWCZUK 


31

Szymon Florczyk 

SZUWARY NOC 

ziemia pod stopami jest coraz twardsza 

choć tak daleka że niewidoczna 

tam 

nieruchome plamki pałek wodnych 

nie słyszę żadnej ich modlitwy 

tylko ptaki pokrzykują urywanie jakby 

niepewne czy mogą zejść z nieba 

woda 

ciemna i znacznie głębsza 

niż myśli – nie mogę znaleźć 

twojego haiku 

ciężkie zaparowane sukno 

chciałbym szarpnąć 

za róg tej podrzuconej scenografii 

ZBIERAM 

po samotnych oficynach wysuszone 

słowa 

karmię dotrzymuję towarzystwa 

czasem wyniosę na słońce 

w koszyku ust 

(i chodzę jak jakiś klaun 

z popękaną farbą na wargach) 

ostatnio taki odklejony starzyk 

tragicznie wypadł 

pod nogi sfokusowanego tłumu 

dedykującego mi wielkie oczy 

schyliłem się szybko 

podnoszę a jemu pęka łupina 

znów mi się coś takie dziwne 

wykrzewiło 

32 


Foto: RC 

Foto: Tatiana Averina 


33

Chłopczyca 

od Antosia z Rosji 

34 


WANDA DUSIA STAŃCZAK 

Antoni Cierplikowski 

autor fryzury à la garçonne, która 

wraz z kreacjami stworzonymi przez 

Coco Chanel zapoczątkowała 

nową modę okresu międzywojennego 

Kwiaty na bluzkach, kwiaty 

na marynarkach, kwiaty na 

spodniach, kwiaty na leginsach. 

Naszywane, wyszywane, 

wyglądające jak żywe. Modowa 

wiosna w tym roku zapowiada 

się pachnąco. Ale niewykluczone, 

że i kwiaty we włosach potarga(ł) 

wiatr… Motywy roślinne we fryzurach 

pojawią się na pewno. Pytanie 

tylko, czy wplecione luźno, 

czy może wystylizowane, jak przez 

prekursora tego pomysłu Antoniego 

Cierplikowskiego – syna ubogiego 

szewca i krawcowej, urodzonego 

w Sieradzu 140 lat temu 

światowej sławy króla fryzjerów, 

fryzjera królów, znanego jako Antoine? 

Aby się tego dowiedzieć, proszę 

o opinię współczesnego mistrza 

sztuki fryzjerskiej. Kogo wybrałam? 

Padło na Łukasza Knyziaka, 

fryzjera z 25-letnim stażem, choć 

to nie jego ćwierć wieku doświadczenia 

zaważyło na moim wyborze. 

Zobaczyłam przez przypadek 

w jego telefonie zdjęcia fryzur 

z tamtych lat, Antoine’a przy pracy, 

na salonach. Dziewięciu na dziesięciu 

mężczyzn miałoby w galerii 

roznegliżowane dziewczyny, a on… 

Gdy zobaczył moją zdziwioną 

minę, pokazał mi też artykuły, notatki, 

ciekawostki, jakie zapisał 

w komórce, oczarowany tą niezwykłą 

postacią. To właśnie 

Łukasz, zgodnie z modowymi 

trendami, wplótł już klientkom 

pierwsze kwiaty we włosy… 

i eksperymentuje dalej, za 

wzór stawiając sobie Antoine’a. 

Z zaciekawieniem słucham opowieści 

Łukasza: 

Mało kto wie, że Antoni Cierplikowski 

był samoukiem, do wszystkiego 

doszedł sam. Nie było wówczas szkół 

fryzjerskich, bo uczniowie mogliby 

stać się konkurencją dla nauczycieli. 

Antoine podglądał, próbował, trenował 

na perukach, aż doszedł do takiej 

perfekcji, że wystarczyło, iż głaskał 

powietrze na styku z włosami, 

a one poddawały mu się całkowicie. 

Praktyka czyni mistrza i w niedługim 

czasie eleganckie, bogate damy marzyły 

o fryzurze wyłącznie od „Antosia 

z Rosji” (był to czas zaborów). 

A wiesz, że ty też masz dokładnie 

taką fryzurę, i to właśnie dzięki niemu? 

Hm, prostuję się dumnie, zalotnie 

poprawiam kosmyk. A co! Taka 

marka na mojej głowie… Oglądam 

zdjęcia, a Łukasz opowiada dalej: 

Tak, ja nie fantazjuję. Ten wybitnie 

zdolny fryzjer osiadł w Paryżu, 

zdobywał sławę, ale największą 

przyniosło mu pewne cięcie. 

Było to w roku 1909, kiedy ściął 

na krótko włosy bardzo wówczas 

znanej francuskiej aktorce Evie Lavallière. 

Były to narodziny nowego 

stylu „à la garçonne”, czyli „na 

chłopczycę”. Od tego momentu 

w zasadzie datuje się początek 

jego światowej kariery. Jego 

klientkami były takie znakomitości 

świata artystycznego, jak Greta 

Garbo, Pola Negri, Edith Piaf, Josephine 

Baker czy Brigitte Bardot. 

Rozmawiamy przy kawie o tamtych 

czasach, o rewolucji modowej. Nie 

kryję podziwu dla dzieł Antoine’a, 

ale jako eksponatów w muzeum, 

bo ja jednak najbardziej lubię, jak 

czesze mnie wiatr. Łukasz podnosi 

brwi z uśmiechem. I wiem, że będzie 

dalsza część historii: 

Chcesz wiatr, masz wiatr. Antoine 

był też pomysłodawcą innych 

fryzur, między innymi „coup de 

vent”, czyli „podmuch wiatru”. 

35 


A wiesz, co to „błękit Antoine’a”? 

To on wylansował farbowanie 

włosów w takim właśnie odcieniu. 

To on wymyślił pierwszy lakier do 

włosów, lakier do paznokci i wiele 

innych kosmetyków. A czy wiesz, 

że też jako pierwszy wprowadził 

u fryzjera mycie głowy? A jak już 

o głowach wspomniałem, sześć 

koronowanych głów korzystało 

z jego usług. To Antoine nadzorował 

prace blisko 400 fryzjerów 

podczas przygotowań do wielkiej 

uroczystości, czyli do koronacji 

króla Jerzego VI w 1937 roku, 

a kilkanaście lat później do koronacji 

Elżbiety II. Miał ponad 120 

zakładów na całym świecie znaczonych 

jego szyldem, między innymi 

w Tokio, w Londynie, w Stanach 

Zjednoczonych… 

Król fryzjerów 

fryzjer królów 

Wypada w tym miejscu zdradzić, 

że ja też mam trochę asów w rękawie. 

Zaciekawił mnie ten ekscentryczny 

artysta, bo Antoine 

niewątpliwie artystą był. Projektował 

nawet kostiumy do filmów 

historycznych, w Hollywood był 

dobrze znany i ceniony. Poza tym 

malował, grał na organach. W Paryżu 

miał swój salon na tej samej 

ulicy co Coco Chanel, z którą się 

przyjaźnił. Podobno kapelusze, 

które projektował i pięknie stroił, 

cenione były przez klientów bardziej 

niż te od słynnej projektantki. 

Miał fabrykę kosmetyków pod 

Paryżem. Spotkać go można było 

na spacerze w zaprojektowanym 

przez siebie kostiumie, butach na 

36 


koturnie i z psem farbowanym na 

błękit… Łukasz dołożył tu jeszcze 

sporą dawkę ciekawostek: 

Tak, był ekscentryczny i nieprawdopodobnie 

bogaty. Posiadał dwa 

samoloty. Miał kilka kamienic, 

piętro jednej z nich zaprojektował 

ze szkła, spał w szklanej trumnie. 

Wnętrza jego salonów projektował 

sam Xawery Dunikowski, fryzjer 

kupił wiele jego prac. Szalony Antoine 

zaprojektował też kwadratowy 

samochód, bo taki akurat miał 

kaprys. Po prostu lubił szokować 

na każdym kroku. Także tym szczególnym 

zwyczajem: kochał poezję, 

uczył się na pamięć wierszy, ale 

i długich utworów. Po wylądowaniu 

w jakimś kraju jeszcze na lotnisku, 

z zarzuconą na ramię czarną 

peleryną, recytował utwór bliski 

mieszkańcom, których odwiedzał, 

a dopiero potem się witał. Żył głośno, 

kolorowo, zrewolucjonizował 

zawód fryzjera. Tymczasem – nie 

uwierzysz – jak pytam młodszych, 

a czasem i moich rówieśników, czy 

Antoine zafascynował ich swoim 

życiem, swoimi pomysłami, to robią 

wielkie oczy, jakby pytali: a kto 

to taki? 

Szkoda. Szukam przyczyny. Wiem, 

że jeszcze za życia zaplanował swój 

pogrzeb i nawet z zaprzyjaźnioną 

ekipą nagrał to wyimaginowane, 

huczne wydarzenie. Jak jednak

Antoine 

przeszedł już na drugą stronę, nie 

żegnał go żaden orszak w Paryżu, 

rodziny nie było na to stać. Pochowano 

go w Sieradzu. Spadł z piedestału? 

Łukasz wyjaśnia: 

Antoine nie wytrzymał pośpiechu. 

Po wojnie wszystko przyspieszyło. 

Tempo życia było ogromne. Rozwinęły 

się wielkie koncerny kosmetyczne. 

Powstało dużo, bardzo 

dużo zakładów fryzjerskich, a ich 

właściciele – wzorując się na Antoinie 

– byli dobrze wyuczeni. Jednak 

wszystko robili prędzej, wyczarowywanie 

fryzury nie trwało godzinami 

jak u mistrza. No i byli znacznie 

tańsi. Konkurencja… 

Ale Sieradz pamięta. Jest nawet 

ulica Antoniego Cierplikowskiego 

i pomnik na rynku. A od 2009 roku 

jest organizowany Sieradz Open 

Hair Festival. Oprócz wielkiego 

ulicznego strzyżenia odbywają się 

koncerty topowych zespołów i wokalistów, 

pokazy i liczne inne atrakcje. 

Impreza ma miejsce w drugiej 

połowie lipca. Warto śledzić szczegóły. 

Może to być taki wakacyjny 

rodzynek. I może spotkacie tam 

Łukasza, który chętnie poopowiada 

o mistrzu Antoinie… [WDS] 

Fotografie pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego 

WANDA DUSIA STAŃCZAK 


37

– Chciałabym ją usunąć. 

– Jest pani pewna? 

– Tak. 

– Bo wie pani, to dopiero drugi 

tydzień. Ma pani jeszcze cztery do 

namysłu. 

– Wiem, ale już to przemyślałam 

i nie zmienię zdania. 

– I wie pani, że to będzie 

kosztować, a wpłaty za klonowanie 

nie zwracamy. 

– Zdaję sobie z tego sprawę. Po 

prostu jednak nie byłam gotowa na 

to, że po świecie będzie chodziła 

moja kopia. 

– Dobrze, zatem zapraszam do 

klonarium. Takie przepisy, że przed 

aborcją klona, osoba rezygnująca 

musi zobaczyć swoją kopię w 

sztucznej macicy. Politycy liczyli, że 

taka konfrontacja doprowadzi co 

wrażliwszych do zmiany zdania. 

Woda Krzysztof Łozowski 

– No cóż, skoro nie da się inaczej… 

38 


DRABBLE 

Słowo 

„drabble” pojawiło się po raz pierwszy w 1971 roku, 

w „The Big Red Book” grupy Monty Pythona jako określenie 

na konkurs literacki. Konkurs polegał na tym, że uczestnicy 

mieli napisać opowiadanie w jak najkrótszym czasie i bardzo 

ograniczonej przestrzeni, a co za tym idzie – ustalony został 

dolny limit liczący dokładnie sto słów. Tak narodził się nowy 

gatunek literacki, który zyskuje coraz więcej zwolenników. 

W Polsce, po raz pierwszy zrobiło się o drabble’ach głośno za 

sprawą ekranizacji jednego z takich tekstów. Z życia dr. Abble, 

zbiór stusłowców Krzysztofa T. Dąbrowskiego stał się inspiracją 

dla etiudy Anioł, w której zagrała Anna Mucha. 

Krzysztof T. Dąbrowski 

OBCY, KOSMICI – TAK ICH NAZYWANO. 

Ludzkie młode do pewnego wieku mówiło 

o nich, że są ufoludkami – było to powiązane 

z ich zakrzywiaczami czasoprzestrzeni, o których 

mówiono, że to UFO. 

W rzeczywistości nie były to wcale pojazdy, 

bo przecież się nie poruszały – one tylko, 

zakrzywiając czasoprzestrzeń, przenosiły 

zakrzywiacz w inne miejsca, a czasem i czas. 

Porwania – tego już zupełnie nie potrafili 

zrozumieć. 

Eksperymenty – to ich obrażało. 

Ludzie nie dość, że okazali się strasznymi 

niewdzięcznikami, to jeszcze podczas naprawiania 

ich popsutych ciał, przeraźliwie krzyczeli i byli 

autentycznie przerażeni. 

Szaracy nie potrafili tego zrozumieć – być może 

dlatego, że w przeciwieństwie do „naprawianych”, 

oni nigdy nie odczuwali bólu? 

Wysłannik Xerran przybył na Ziemię na 

pokładzie jednoosobowego zakrzywiacza 

czasoprzestrzeni. 

Był przekonany, że ludzie z utęsknieniem 

czekają na poznanie gwiezdnych braci. 

Niestety, gdy tylko zaczął lądować, nocne 

niebo rozbłysło serią eksplozji. 

Potem były kolejne i kolejne, aż w końcu było 

ich tak wiele, że Xnahtho uznał, że jedyne, co 

może zrobić, to jak najszybciej się ewakuować. 

Gdy wrócił na Xerrę oświadczył, że 

Ziemianie to bardzo agresywna rasa i że dla 

bezpieczeństwa wszechświata trzeba będzie 

ich eksterminować. 

Nie wiedział, że przyleciał na Ziemię w chwili, 

gdy jej mieszkańcy hucznie obchodzili nowy 

rok, ale co do ich natury, to niestety miał rację. 


39

Zobaczyłem coś białego na niebie. 

Mówią mi, że to księżyc, ale 

cóż mam począć z tym słowem 

i z całą tą mitologią. 

Jorge Luis Borges Szczęście 

Jeśli przyjmiemy, że granice mojego języka 

wyznaczają granice mojego 

świata, jak napisał kiedyś filozof Ludwig 

Wittgenstein, to malarstwo Piotra 

Wójtowicza niewątpliwie wykracza poza 

ten kres świadomego poznania. Intuicja, 

emocje, przeczucia są dla tego Artysty 

głębszym źródłem informacji o rzeczywistości 

i o kondycji ludzkiej, niż jesteśmy 

w stanie zrozumieć z pomocą chłodnej 

logiki, wiedzy, w oparciu o fakty udowodnione 

nauką. Bywa, że sztuka może sięgać 

znacznie dalej w możliwości odkrywania 

prawdy, ale wymaga to otwartości jej autora, 

podjęcia przez niego ryzyka pomyłek, 

a nawet błędnych ścieżek i niestawiania 

sobie żadnych założeń ani celów. Na dodatek 

w postawie bezinteresowności, bez 

oczekiwań realnych profitów. W zamian 

potrzeba natomiast całkowicie zaufać 

własnemu instynktowi. Dla mnie takim 

artystą jest Piotr Wójtowicz. 

40 


Prawie jednocześnie odbyły się dwie 

wystawy retrospektywne Jego malarstwa: 

jedna w Muzeum Sztuki 

w Łodzi, a druga z dala od wielkiego świata 

– w oficynie dworskiej renesansowego 

kasztelu w niewielkiej wsi Szymbark 

w Beskidzie Niskim. Dla kogo wystawia 

Piotr Wójtowicz w Szymbarku? Może dla 

ptaków, które wlatują pewnie niekiedy 

przez otwarte na oścież drzwi i krążą pod 

wysokim sklepieniem budowli z surowych 

kamieni… 

RENATA SZPUNAR 

SUBLIMATOR PIOTR WÓJTOWICZ 

Zwyczajne, proste, szare życie, troska 

o bliskich oraz powierzony sobie kawałek 

świata – to tło twórczości tego Artysty 

i inspiracja do stworzenia dzieła. Świat 

zewnętrzny jest tu niewątpliwie stałym 

bodźcem, który porusza struny głębokiej 

wrażliwości i refleksji, rozpala w Nim 

emocje i twórczą wyobraźnię. Ta szuka 

najwłaściwszej formy i następuje sublimacja 

własnej reakcji na świat zewnętrzny 

w zupełnie autonomiczną rzeczywistość 

obrazu. W swoiste laboratorium, 

w którym Wójtowicz własnym instynktem 

odnajduje najgłębszą strukturę świata. 

W tym zadaniu jest absolutnie uczciwy, 

wierny swojemu czuciu, porywom emocji 

i własnej filozofii. 

Piotr Wójtowicz jest malarzem w drodze, 

w nieustannym nurcie własnej przemiany. 

Na przestrzeni 40 lat twórczości wciąż 

szuka adekwatnych środków do zaspokojenia 

swojej potrzeby wyrazu. Eksperymentuje 

w doborze materiałów, podobrazi, 

farb, które służą spełnieniu silnie 

odczuwanej wizji. Jego dociekanie istoty 

i prawdy obrazu nie ma końca. Powstają 

całe cykle i kolejne wersje rozwiązań zagadnień, 

które pochłaniają Go w danym 

okresie życia. Każdy element artystycznej 

ścieżki pełen jest tu potencjału twórczego 

i swobody wypowiedzi. Mam wrażenie, 

że Malarz ten zanurza się w głąb nieświadomego 

poznania. Odbieram Jego prace 

jak etapy otwartych rozdziałów i w pew-

nych zakresach powroty do poruszanych 

wątków, w miarę jak rozszerza się horyzont 

odczuwania oraz doświadczenie 

artystyczne i życiowe ich Autora. Można 

widzieć w nich zapis historii dojrzewania 

pełnej i zintegrowanej ludzkiej osobowości. 

Rzeka Piotra Wójtowicza wciąż płynie. 

Woda, do której wchodzi jest wciąż 

nowa – świeża i czysta. 

Mogę przekonać się naocznie, że cicha 

praca we własnym kącie na Ziemi i nierozpraszanie 

swojej energii na blichtr 

tego świata przynosi ludzkiemu życiu 

spełnienie i szczęście. W moim odczuciu 

siła tego malarstwa płynie też z kontaktu 

jego Autora z tym, co jest najprostszą 

i podstawową formą naszego bytu. Sztuka, 

gdy ma osadzenie w codzienności, 

schodzi znacznie głębiej niż pozór. Działa 

autentyzmem przeżywania i rezonuje 

w odbiorcy, o ile ten okaże się gotowy 

i otwarty na poruszenie z zewnątrz, na 

odrzucenie znanych schematów i własnych 

oczekiwań. 

Piotr Wójtowicz jest wyrazisty i jasny 

w swojej wizji, przede wszystkim z tego 

powodu, że nie jest teoretykiem. Widzę 

efekty Jego pracy i przekonuję się, że 

sztuka jest w stanie dokonać przeistoczenia 

ciężaru bytu w lekkość, chaosu materii 

w harmonijne piękno form i kolorów. 

Może przekraczać fizyczną granicę naszego 

istnienia, a nawet granicę indywidualnej 

świadomości. 

Wczesne obrazy z lat 80. eksponowane 

w Szymbarku mają w sobie gigantyczny 

ładunek napięcia i ekspresję energii 

człowieka, który wchodzi w dorosłość, 

chcąc kształtować swój los. Towarzyszy 

mu refleksja, ale też nieskrywane uczucie 

lęku, który budzi się w nas nieuchronnie 

w zderzeniu z nieznanym, obcym, wrogim. 

Te obrazy są wulkaniczną wręcz eksplozją 

emocji na monumentalnych formatach, 

złożonych dodatkowo w tryptyki. Ogromna 

przestrzeń surowego wnętrza oficyny 

ulega sile sztuki, która jest tu potężna. 

Nieco późniejsze dzieła z końca lat 80. 

i początku 90. zmierzają powoli do zawarcia 

się w formie znaku, często umieszczonego 

na tle jednorodnej w kolorze 

płaszczyzny. W naturalnej ewolucji następuje 

próba zapanowania nad tym, co 

w człowieku dzikie i nieokiełzane. Próba 

oswojenia, może nawet poskromienia 

rzeczywistości. Czasem jest to decyzja 

konkretnego nazwania, jak w obrazach 

Sublimator, Sublimacja, Labirynt czy Dół. 

Płótna nadal są olbrzymią przestrzenią, 

jakby Malarz chciał przejść do stworzonego 

własną ręką świata. Czuję w nich 

wewnętrzne zmaganie. Kiedy na nie patrzę, 

zawieszone w przestrzeni Muzeum 

Sztuki w Łodzi, przenika mnie ich pusta 

przestrzeń. Nie jest gładko zamalowana – 

ona drga, wibruje delikatnymi niuansami 

poruszeń szlachetnych odcieni szarości, 

czerni, czerwieni. Dramat tych wielkich 

obrazów rozgrywa się w silnej syntezie 

i kontraście mocnych i symbolicznych 

kolorów, w surowej linii, zagadkowym 

kształcie nakreślonym pewną ręką. Odczuwam 

te obrazy jak dotknięcie na moment 

dojmującej pustki egzystencjalnej. 

Lecz przecież z tego miejsca zaczyna się 

droga do nadania sensu. 

A potem, w kolejnym etapie, nie wiadomo 

skąd przychodzi do Piotra Wójtowicza 

tajemnicza litera „A”. Jak alfabetyczny 

początek świata, krzyk jego narodzin. 

I pojawia się wektor siły życia, który prowadzi 

ku nieuchronnemu… Te obrazy stają 

się jeszcze bardziej upartym, bardziej 

zintensyfikowanym zmaganiem z egzystencjalnymi 

pytaniami, poszukiwaniem 

własnego rozwiązania formą i materią. 

Przestrzeń w nich jest głęboka i wielowarstwowa. 

Malarz odkrywa niejednoznaczność 

i złożoność świata. Nie jest to 

już tylko temperament młodości. To człowiecza 

próba nadawania sensu temu, co 

mu się wymyka. Co bolesne, lecz spotyka 

każdego w indywidualnym doświadczeniu. 

Temu, co wciąż burzy nasz spokój 

i dotychczasowy porządek. Powoduje 

wewnętrzną niezgodę. 

Pojawia się motyw kreślenia. Całe płaszczyzny 

obrazów zamykają się w formę 

krat, które nieuchronnie przywołują mi 

na myśl więzienie. Jakby Autor obrazu 

usilnie poszukiwał wyzwolenia własnej 

duszy. W moim pojmowaniu w tym 

miejscu pojawia się tęsknota do uwolnienia 

od narzuconych lub przyjętych 

z zewnątrz sztywnych ram systemów, definicji, 

nazwania. Potrzeba uwolnienia od 

kontroli umysłem, opartej na wiedzy, która 

pochodziła z zewnątrz. Moim zdaniem 

w tym momencie następuje punkt kulminacyjny. 

Piotr Wójtowicz przeczuwa swoim 

instynktem, że jeśli opuści obszar nazwany 

słowem, terytorium, w którym panuje 

logos, będzie mógł całkowicie oprzeć 

się wyłącznie na własnym odczuwaniu, 

a ono zaprowadzi go w obrazie znacznie 

dalej, niż sięgają granice języka… 

W swoich notatkach cytuje pragnienie 

Rembrandta: Gdybym chciał ulżyć swojemu 

duchowi, szukałbym nie zaszczytów, 

lecz wolności. 


41

Wychodzi poza słowo, poza kulturowe 

znaczenie i staje się artystą wolnym. Obrazy, 

które mieszkają w nim od zawsze – 

jak ptaki z klatki wylatują w otwartą na 

oścież przestrzeń… 

Właściwie jest to zapewne najistotniejsza 

transformacja ludzkiej osobowości, kiedy 

wydobywa się ona spod ram wszelkich 

autorytetów i systemów zewnętrznych, 

aby polegać wyłącznie na sobie, ponieważ 

własne doświadczenie daje wystarczającą 

pewność tej podpory. Nie ma już 

potrzeby słów, zewnętrznych określeń, 

a nawet symboli lub metafor. Słowa były 

bowiem tylko środkiem, nie celem. Niedoskonałym 

lustrem świata stworzonym 

przez człowieka. Lecz nie chodzi tu o zamianę 

jednej rzeczywistości w inną. 

Chodzi o stworzenie obrazu, który dotknie 

istoty istnienia w czystszej i głębszej 

postaci niż słowo. W jego najbardziej 

pierwotnej i podstawowej strukturze. 

I o ile zamykanie w przestrzeń słowa służy 

człowiekowi do oswajania świata, do opanowania 

lęku przed nieznanym – to w tym 

momencie ten lęk znika. Człowiek jest gotowy 

stanąć na krawędzi i spojrzeć w całkowitą 

pustkę własnego umysłu. I ostatnie 

prace Piotra Wójtowicza, które widziałam 

na wystawie w Galerii Pryzmat w Krakowie, 

wykazują się największym otwarciem 

na brak wszelkiego definiowania. One milczą, 

stają się przestrzenią pustki lub pustyni, 

w której ten, kto na nie patrzy, słyszy 

tylko głos z własnej głębi. 

Piotr Wójtowicz pisze, że jest to rzeczywistość 

„sztuczna”. Sztukę określa mianem 

„sztucznej”. Rozumiem to tak, że przeczuwa 

iluzyjność naszego świata, względność 

widzianego przez nas obrazu. Lecz Malarz 

dysponuje tylko namacalną materią, zmysłowością 

farby, by zajrzeć znacznie głębiej… 

Poprzez tę ziemską tkankę dociera 

do struktury tworzącej się przez sam obraz, 

we własnym procesie powstawania. 

Do porządku będącego odbiciem Nienazwanego, 

a może kosmicznego ładu. Tej 

podskórnej matematyki świata, która 

przychodzi do Niego spoza granic własnej 

świadomości. 

42 


Nie jest to porządek ludzki. Piotr Wójtowicz 

nie opiera się na tym, co zostało 

zdefiniowane. Sam nie wie – proces twórczy 

wyprzedza Jego własną świadomość. 

Jedynie posłusznie ulega imperatywowi, 

który nazywa „ciśnieniem formy”. Z powodu 

własnej kontemplacyjnej natury 

jest czułym transformatorem wyższej konieczności, 

medium pomiędzy światem 

a tworzonym przez siebie obrazem. Świadomie 

nie używa swojego intelektu, żadnych 

strategii ani chłodnych kalkulacji do 

sterowania procesem twórczym rozgrywanym 

na płótnie. Obraz prowadzi Malarza, 

który w stanie silnej koncentracji 

poddaje się procesowi, ufa sile nadrzędnej 

i większej niż własna świadomość. 

W tej sytuacji paradoksalnie „sztuczna” 

rzeczywistość sztuki staje się szansą dotarcia 

do prawdziwej istoty rzeczy. 

Piotr Wójtowicz czuje, że tym sposobem, 

poprzez prawdę „sztucznego” świata obrazu, 

zbliża się do prawdy uniwersalnej. 

Ta, odkrywana przez Niego, okazuje się 

chropawa, surowa, bez upiększeń. Nie ma 

tu pokusy przypodobania się temu, który 

patrzy. Artysta zaś nie odwraca wzroku, 

nie cofa się przed obrazem. Wciąż szuka 

właściwej formy i adekwatnej techniki. 

Odchodzi od tradycyjnej farby olejnej 

i solidnego lnianego podobrazia na rzecz 

środków prostych i nietrwałych – pigmentów 

i kartonów. Instynktownie czuje 

bliskość tej kruchej materii. Na przekór 

ludzkiej potrzebie bezpieczeństwa, tęsknocie 

do nieśmiertelności i związanemu 

z nią pragnieniu budowania sobie trwałych 

sarkofagów prowadzi Go uniwersalna 

prawda o nietrwałości wszystkiego, 

nieuniknionej utracie, ulotności materii, 

tragizmie własnego przemijania. Dlatego 

element nietrwałości i towarzyszący temu 

nostalgiczny smutek, bywa także składnikiem 

dzieła Piotra Wójtowicza. Jego sztuka 

przywodzi mi na myśl misterny proces 

sypania mandali przez tybetańskich mnichów, 

która zostaje zdmuchnięta zaraz po 

tym, jak osiągnie swoje doskonałe piękno 

kształtów i kolorów. 

Przy pomocy prostych i surowych materiałów 

– zwyczajnych pigmentowych 

past, przemysłowych farb i ochronnej 

tektury budowlanej – Wójtowicz wydobywa 

materię malarską tak subtelną, 

jak renesansowy laserunek lub bizantyński 

fresk. Zachwyca mnie ta materia. 

Piękna, lecz chropawa, na swój sposób 

ascetyczna, bez gładkiej i łatwej estetyki. 

Z ducha ekspresjonizmu, z siły gestu. 

A jednocześnie jak pajęczyna, jakby utkana 

z lekkiego dymu koloru, który przenika się 

wzajemnie, nakłada licznymi laserunkami 

i łączy w harmonie barwne. Niekiedy, 

zwłaszcza w młodzieńczych pracach, zazgrzyta 

ostrzejszym tonem, zadziała siłą 

potężnego gestu, uderzeniem narzędzia, 

jak w szermierce z płótnem. Ulotna lekkość 

obrazów znajduje przeciwstawienie 

w dynamicznych formach, w rytmach 

struktury, w zdecydowanej konstrukcji. W 

linii, która zawsze odgrywa tu ważną rolę 

i w subtelności plamy barwnej, która jest 

śpiewem na wyszukanym tonie. 

W tych obrazach czuje się zachwyt Malarza. 

Jego afirmujący stosunek do świata.

Bo czy można stworzyć obraz tak złożony 

i jednocześnie tak subtelny w swojej materii, 

wrażliwy i tak mocny w malarskiej 

decyzji, jeśli nie powoduje człowiekiem 

podstawowa miłość do świata i czuła akceptacja, 

i nie stanowi ona Jego motywacji 

twórczej?... 

Nie mam tu wątpliwości, że to ta siła jest 

pierwotną emocją, która napędza potencjał 

kreacji tego Artysty. Nieczęsta to dziś 

postawa, z dawnego romantyzmu. Lub 

z prostej niewinności i szczerości dziecka. 

Pewnie jest to tęsknota za powrotem do 

czystego źródła, za pierwszym spojrzeniem, 

które bywa olśnieniem i zachwytem… 

Do stanu sprzed wszelkiej wiedzy. 

Sprzed mitologii wieży Babel, która 

wprowadziła zamęt. Aby to było możliwe, 

trzeba zapomnieć kształtu i imienia rzeczy. 

Piotr Wójtowicz dokonuje tego, zmierzając 

konsekwentnie w swoich twórczych 

poszukiwaniach do czystej abstrakcji. Niepozbawionej 

jednak zapalnika, jakim jest 

emocja. Obecnie tym pierwszym impulsem, 

który rozpoczyna proces kreacji, jest 

wycięty przez Niego kartonowy kształt. 

Jestem w pewnym kłopocie wobec próby 

nazwania słowami tego, co z założenia 

poza nie wykracza. Z rozumieniem malarstwa 

Piotra Wojtowicza jest podobnie 

jak z interpretacją poezji – istnieje ryzyko 

zubożenia ukrytego w nim sensu, strywializowania 

jego emanacji. Obrazy te są 

bowiem wielowarstwowym, niejednoznacznym 

światem. Odsłaniają patrzącemu 

powoli kolejne zasłony tajemnic. 

I tylko tyle, na ile pozwoli jego wrażliwość 

i wyobraźnia. 

Poruszają w nim struny skrywanych 

emocji, rezonują z głębokimi, nierzadko 

wypartymi uczuciami. W przypadku tej 

sztuki ryzykowne jest uzurpowanie sobie 

prawa do narzucania własnych objaśnień. 

Dialog z odbiorcą musi pozostać otwarty, 

podobnie jak wolną postawę twórczą 

prezentuje sam Autor dzieła. Ten rodzaj 

abstrakcji, o silnym ładunku emocjonalnym, 

bywa ekranem projekcji stanów 

uczuciowych patrzącego. Przy próbie opisu 

łatwo więc o nadużycia i nadinterpretacje, 

bywa to opowieść bardziej o tym, 

który patrzy, niż o twórcy obrazu. 

Podobnie o swojej poezji pisał kiedyś 

Jorge Luis Borges: Ten, co mnie czyta, 

stwarza moje słowa. Tu patrzący staje się 

animatorem wizualnego przedstawienia. 

Malarskimi środkami tworząc niezwykłą 

aurę i czystą przestrzeń do spotkania 

z samym sobą – prawdziwy Autor pozostaje 

niewidzialny. 

Wskazanie na postawę Piotra Wójtowicza 

i zwrócenie uwagi na Jego wysublimowany 

malarski język zdaje mi się jedynym, 

o czym mogę napisać. Bo przecież i On 

sam w swojej twórczej transformacji celowo 

rezygnuje stopniowo z wszelkiej narracji, 

ze słów, aż do obecnego pozbawienia 

swoich obrazów jakichkolwiek znaczeń 

i symboli, a nawet zaniechania nadawania 

im tytułów, odsyłania do metafor. To wyjście 

z zakresu pojęć uwalnia Jego sztukę 

i wprowadza ją w czysty wymiar ducha. 

W miejsce, gdzie istnieje świat nieprzekładalny 

na mowę i poza zasięgiem logiki, 

spoza mechanizmu racjonalizacji. 

W tej przestrzeni odbywa się tajemniczy 

rytuał sublimacji ludzkich emocji, 

najczulszego odbiornika ludzkiego doświadczania 

świata – w wartość duchową, 

z pomocą materialnego obrazu. Jak 

w misteriach wszelkich kultur, na przestrzeni 

wszystkich dziejów i pod każdą 

szerokością geograficzną. Jest to ta sama 

twórcza atmosfera, która powodowała 

człowiekiem jaskiniowym, gdy brał do 

ręki kawałek ochry i kreślił postaci zwierząt 

lub zarys własnej dłoni na kamiennej 

ścianie. Gdy nie istniał jeszcze system 

słów i mowy i nie zakreślał granic ludzkiego 

świata, nie oswajał nieznanego… 

Piotr Wójtowicz nie stroni od nieznanego. 

Trzeba mieć odwagę, żeby spojrzeć 

tam, gdzie nikt nie spojrzał, nie dokonał 

nazwania – i stanąć na zupełnie nowym 

lądzie. Wręcz na skraju własnej przepaści… 

Na skraju mroku, który skrywa ludzka 

podświadomość. 

Poszukując właściwej formy dla swojego 

obrazu, być może w rzeczywistości 

Malarz stara się odpowiedzieć sobie na 

pytanie podstawowe – kim jestem i czym 

jest ten świat? Odrzucając środki w jakimś 

sensie nieprzystawalne do własnej 

wizji i własnej natury, siłą rzeczy odkrywa 

i zbliża się do swojego człowieczeństwa. 

Tym samym poprzez własny autentyzm 

tworzy intymną duchową więź, wręcz 

jedność ze światem. [RS] 

RENATA SZPUNAR 

Tekst jest refleksją z trzech wystaw Piotra Wójtowicza: 

– Nowe Obrazy, Galeria Pryzmat ZPAP OK w Krakowie, 2022 

– Obrazy z literą A + Aneks, Muzeum Sztuki ms2 w Łodzi, 2023 

– Obrazy z lat 80., Ośrodek Konferencyjno-Wystawienniczy 

Kasztel w Szymbarku, 2023 

(Fot. Renata Szpunar) 


43

ZŁOTKO 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

44 

drogi panie z kamienicy naprzeciwko 

gdy cię widzę serce chce wyskoczyć z piersi 

umrę z nudów albo cię uwiodę szybko 

taka jestem że mnie kręcą najpiękniejsi 

brylantyna modny wąsik styl casual 

a koszula rozchełstana mimo chłodu 

ty do lansu mi pasujesz tak jak ulał 

znaczek logo do nowego samochodu 

dla nas kawior zimny szampan i truskawki 

złote sztućce wysadzane kamieniami 

nawet nie wiesz co planuję po kolacji 

pójście w tango dzikie harce godzinami 

ja jedynie taką prośbę mam do ciebie 

ust używaj tylko po to by całować 

bystrzak z ciebie raczej nie jest więc aniele 

szanuj ciszę byś mnie nie mógł rozczarować 

KARUZELA 


Bianka Kunicka Chudzikowska 

Wyfiołkował, wymalował, 

pozakręcał, związał w supeł. 

Pozaprószał lepkie słowa 

i z pewności siebie złupił. 

Woalował i czarował. 

Pieścił wschodem, lał szampana. 

Ciął z nóg każdą nocą płową, 

by w pion stawiać znów od rana. 

Aż się stracił wraz z majątkiem. 

W pędzie z wiatrem, w skwarnym słońcu. 

Porozrzucał uczuć szczątki. 

Ciało dźwignę po miesiącu... 

Renata Cygan 

Rysunki: Jarosław Janowski 

CZAS 

Czas biegnie, 

na nic nie ma czasu, 

zawczasu rezygnuje z wczasów. 

Wie, że odetchnąć czasem zda się, 

ale nie teraz, 

w innym czasie. 

Czas biegnie, 

choć zegarki stają, 

choć ludzie go nie odmierzają, 

choć wierzą, że są poza czasem. 

Czas biegnie, 

biegnie czas, 

tymczasem 

i nic go w biegu nie prześcignie. 

Dzień, 

miesiąc, 

rok, 

epoka mignie, 

a czas biec będzie 

dalej jeszcze, 

aż mu się skończy 

czasoprzestrzeń. 

Mariusz Parlicki

adam gwara 

LIMERYKI 

*** 

Podzieliło się całkiem już Rytro 

w swej opinii na temat „in vitro”. 

Jedni mówią, że „w szkle” 

im kojarzy się źle. 

Drudzy na to, że przecież z pół litrą. 

*** 

Studio technik buddyjskich w Krotosznie 

proponuje zabiegi na mosznie. 

Dodatkowo dźwięk misy 

wprawia w drgania penisy, 

relaksując je przy tym rozkosznie. 

*** 

Moich potraw – szef kuchni rzekł w Żorach – 

nie ocenia się już po pozorach. 

Łączę modę i kuchnię 

w dzieło sztuki. Że cuchnie? 

A jak niby ma pachnieć śledź w porach? 

*** 

Skonstatował dziś pan z Żoliborza 

kiedy trudno mu było wstać z łoża, 

że ma lekką gorączkę 

i ostatnią miesiączkę. 

Jarku, pogódź się z tym. Wola Boża! 

, , 

Cesarzowa Bułgarii w Rodopach 

testowała swą cnotę na chłopach 

wiele razy. Z tej racji 

mamy Dzień Repasacji 

obchodzony, rzecz jasna, w rajstopach. 

*** 

Ochlapusom spod sklepu na Freta 

muzyk rzekł, gdy prosili o zeta, 

że już nie da za friko. 

Niech się zajmą muzyką. 

No i proszę! Jest zespół Touretta. 

*** 

Sekretarce prezesa raz w Warce 

warkocz utknął w biurowej niszczarce 

podczas aktu, więc drze się – 

Warkocz, warkocz prezesie! 

Aż zawarczał – wrr, wrr! – sekretarce. 


45

Agnieszka Herman i Viola Śpiechowicz 

A g n i e s z k a H e r m a n 

czyli o tym, 

jak na styku różnych 

dziedzin 

powstaje nowa 

jakość 

46 


Viola Śpiechowicz 

MAŁGORZATA TAFLI-KLAWE 

bryła sukni 

zaplątane wśród nici 

kwiaty wiosny 

sylwestrowy strój 

mały kotek wyciąga 

nitkę za nitką 

AGNIESZKA HERMAN 

raz dwa trzy 

tęczowy żuk chowa się 

w wielką kieszeń 

barwne supły 

jak się wyplątać 

z letniej miłości 

wstrzymuje oddech 

po linii szwu wędruje 

paź królowej 

IWONA ŚWIERKULA 

wzory na sukni 

letnie słońce zastygło 

nad jej ogrodem 

Pomysł połączenia oryginalnej sztuki 

Violi Śpiechowicz i haiku narodził się 

w mojej głowie jesienią 2023 roku, 

kiedy to redakcja Niezależnego Kwartalnika 

Literacko-Artystycznego „Post Scriptum” 

wskazała mnie, prowadzącą Galę 

Artysta Roku 2022, jako tę, która na scenie 

Piwnicy pod Baranami w Krakowie wystąpi 

w kreacji nominowanej w tym plebiscycie 

– Violi Śpiechowicz. Projektantka 

zaproponowała morską w kolorystyce 

suknię z cyklu „Powiązana Rzeczywistość”, 

która miała nie tylko szczególną konstrukcję, 

lecz także zachwycający i niezwykle 

oryginalny materiał według własnego pomysłu 

artystki. 

Viola Śpiechowicz, malarka i projektantka, 

w swoich pracach często nawiązuje 

do Orientu (elementy kimona, pikowania, 

oszczędność formy). Nic dziwnego, że jej 

suknie nosiły księżniczki Bhutanu. W świecie 

mody Viola znana jest z nowatorskiego 

stylu, rzeźbiarskiego w konstrukcji, malarskiego 

w kolorystyce, prowadzącego ku 

niespotykanym rozwiązaniom. Stworzyła 

unikalny rodzaj tkaniny – między dwiema 

warstwami organzy ułożone są zwoje nici, 

a wszystko to jest zafiksowane regularnymi 

przeszyciami. 

47 


& 

48 


Historię powstania autorskiej 

tkaniny opisała Anna Maruszeczko 

w „Post Scriptum” 

3/2022. O cyklu „Powiązana rzeczywistość” 

jego twórczyni mówi tak: 

Dawno temu przejęłam od upadającej 

hurtowni dodatków krawieckich 

olbrzymią ilość różnokolorowych 

nici. Drążyłam temat, jak można 

w nieoczywisty sposób wykorzystać 

potencjał tego surowca, i tak wpadłam 

na pomysł, żeby nici potraktować 

jak farby do tworzenia kolorowych, 

różnorodnych fakturalnie obrazów. 

Okazało się, że ta technika tworzenia 

trójwymiarowych, nicianych kompozycji 

otwiera duże możliwości dla malarskiej 

ekspresji, a do tego poczułam 

się usatysfakcjonowana, że znalazłam 

zastosowanie dla czegoś, co było skazane 

na przemiał. Następnie uznałam, 

że te obrazy dadzą się świetnie 

przetransferować na dzianinę lub 

tkaninę, których użyłam w kolekcji 

z poczuciem, że dzielę się kawałkiem 

swojego świata. 

Nic nie dzieje się jednak przypadkiem. 

Twórcy wzajemnie się inspirują 

w trudny do opisania sposób. 

Wszystko stało się dla mnie bardziej 

oczywiste, kiedy przeczytałam we 

wspomnianym wyżej wywiadzie wypowiedź: 

Od dawna towarzyszy mi 

świadomość połączenia i poczucie 

przenikania się różnych dziedzin, i to 

nie tylko w sztuce. Już w latach 90. 

ubiegłego wieku, w ramach dyplomu 

z malarstwa, pokazałam obrazy 

i kolekcję ubrań. Ten koncept miał stanowić 

całość inspirowaną fazami 

słońca i zmieniającym się wraz z nimi 

OLIWIA ZARZYCKA 

kryształki lodu 

mienią się na szybie 

odbicia słońca 

płatki kwiatów 

komorebi 

w liniach piasku 

GRAŻYNA TATARSKA 

dwa bławatki 

w oczach starej kobiety 

nie wszystko znika 

kwiat jabłoni 

na jej twarzy rumieniec 

a może płatek 

DAGMARA WIECZORKOWSKA 

powojniki – 

jak trudno odplątać 

myśl od myśli 

słońce i deszcz 

idę do przodu 

otulona tęczą 

babie lato 

na moim rękawie 

podróżuje pająk 

BEATA WYSZYŃSKA 

na jesionce 

wschody i zachody 

jednocześnie 


49

światłem. I dalej opowiada o tym, 

jak wówczas goście byli zaskoczeni. 

Tylko niektórzy pozytywnie. 

(…) Ale jeden z profesorów powiedział, 

że ten event powinien odbyć 

się w Nowym Jorku. 

Kiedy obraz spotyka się z haiku 

– powstaje haiga, unikatowa 

forma sztuki, w której poezja, 

kaligrafia i malarstwo uzupełniają 

się wzajemnie. W dawnej 

Japonii było to sumi-e – rysunek 

tuszem. Obecnie haigi powstają 

również w połączeniu 

z fotografią. Jak jednak nazwać 

haigę, która powstaje do obrazów 

malowanych nićmi? Do strojów- 

-obrazów? Do niezwykłych zestawień 

i kompozycji nici? 

Z początkiem listopada wraz z Polskim 

Stowarzyszeniem Haiku wysłaliśmy 

zaproszenie do konkursu 

„Powiązana Rzeczywistość”. Drodzy 

Poeci Haiku, mamy dla Was 

niecodzienne wyzwanie. Chcielibyśmy 

namówić Was na napisanie 

haiku do strojów i autorskich 

tkanin Violi Śpiechowicz. Autorzy 

najlepszych utworów zostaną 

50 


ROBERT KANIA 

pokaz mody 

widz łapie oddech 

na widok wiosny 

nitka po nitce 

jej suknia pełna 

wiosennej pełni 

HONORATA SORDYL 

pajęcze nitki 

chwytają w locie ptaki 

i wiatr 

gruby sweter 

wije się długa droga 

wśród splotu nici 

SANDRA JAWORSKA 

zakwitły kwiaty 

na gałęziach jabłoni 

strumienie światła 

zamieć wiosenna 

wprawia w osłupienie 

wiśniowy pejzaż 

odlot żurawi 

rękawy jej haori 

targane wiatrem 

MACIEJ FALIŃSKI 

pajęcze nici 

ledwo widoczne 

witraże w oknach 

MAŁGORZATA FORMANOWSKA 

światło świtu 

brzuszek raniuszka 

różowieje 

MARIA PIASECKA 

feeria nitek 

jaka prządka ożywia 

ten wiosenny wiatr? 

rozłożył skrzydła 

i nagle go widać 

rusałka pawik 

nić z nicią 

wplecione w suknię 

motyl i wiersz

MAŁGORZATA BORZESZKOWSKA 

otwarta szafa 

na rękawie sukienki 

jaskrawy motyl 

podmuch wiatru 

a liście nieruchome 

pod taflą lodu 

MARTA CHOCIŁOWSKA 

upalny dzień 

nitki na materiale 

mają chłód wody 

kwiaty wiśni 

opadają na trawę 

barwne kimona 

HELENA LENA KOŁODZIEJEK 

jesienne barwy 

szeleszczą coraz głośniej 

fałdy sukienek 

jesienne ptaki 

rozpościerają skrzydła 

nad krętym szlakiem 

ANNA PLASKOWSKA 

pieszczota 

wśród kłębuszków nici 

wiosenne słońce 

bieg z latawcem 

pociąga za sznureczki 

zwiewnej sukni 

WIESŁAW KARLIŃSKI 

babie lato 

bawi się kolorami 

ciepło zimno 

przełom roku 

nagle rozsupłany 

splątany kłębek 

URSZULA WINIARSKA 

pomarańczowa nić 

tylko na tej tkaninie 

uplotła listki 

zaproszeni do atelier projektantki, 

gdzie je odczytamy, a za tło będą 

służyły obrazy, tkaniny i stroje 

z kolekcji. 

Z czym można skojarzyć stroje 

Violi Śpiechowicz? Z motylami, 

ptakami, kwiatami, drogą, szlakami, 

gubieniem się, znajdowaniem, 

poszukiwaniem, radością życia, 

przezroczystością, supłami, szwami… 

Z pewnością łatwo znajdziecie 

swoje konotacje. 

Jako organizatorka liczyłam na 

nieokiełznaną wyobraźnię poetów 

haiku, czego niejednokrotnie 

dawali dowód w licznych konkursach 

i publikacjach. Liczyłam 

na dialog sztuk, na wzajemną 

inspirację. Trudnością była dość 

restrykcyjna forma haiku – trzy 

wersy, niezbędne kigo, czyli określenie 

pory roku i liczba sylab 

pięć, siedem, pięć – tu możliwe 

były pewne odchylenia. 

Jakież było moje zdziwienie, kiedy 

niemal od razu po ogłoszeniu naszego 

projektu zaczęły przyfruwać 

fantazyjne, kolorowe haiku. Obawy, 

czy owo połączenie nie wyda 

się niezrozumiałe, zniknęły całkowicie. 

27 stycznia 2024 roku do butiku 

Violi Śpiechowicz zostało zaproszonych 

19 autorów, których prace 

prezentujemy. Przy dźwiękach 

japońskich instrumentów, w otoczeniu 

niezwykłych materiałów 

i strojów, popijając zieloną herbatę 

z porcelanowych filiżanek, 

słuchaliśmy, czym według artystki 

Zdjęcia: Kamil Witkowski i Adam Żebrowski 

jest „Powiązana Rzeczywistość”, 

by za chwilę odpowiedzieć na to 

naszym haiku. 

„Powiązana Rzeczywistość” to organiczne 

współistnienie i nieskończoność 

możliwości. To nieustanny 

proces łączenia, nakładania 

i wzajemnego oddziaływania. To 

przenikanie, przekształcanie, zbliżanie 

i oddalanie. To dynamizm 

i chaos szukający równowagi. Nagromadzenie, 

które zmusza do 

weryfikacji. To zmienna natura 

wszystkich zjawisk i konsekwencja 

wszystkich działań. 

Podczas rozmów o tworzeniu obrazów, 

materiału, haiku zorientowaliśmy 

się, że właściwie mówimy 

o podobnym procesie. O sztuce, 

która charakteryzuje się prostotą 

myśli i formy. O uważności. 

O poszukiwaniach, które są trudem 

i radością. O inspiracji naturą. 

O dojrzewaniu w nas dzieła. 

O szczęściu dzielenia się nim z innymi. 

Na styczniowym spotkaniu nasza 

przygoda się jednak nie kończy. 

Planujemy kontynuację projektu 

– wydanie antologii przetłumaczonej 

na język japoński i język 

angielski. Zamierzamy na bazie 

naszego spotkania stworzyć kolorowy 

event. Magazyn „Post Scriptum” 

można uznać za matkę i ojca 

tego projektu – wyrażamy szczególne 

podziękowanie kibicującej 

nam redaktor naczelnej Renacie 

Cygan. [AH] 

AGNIESZKA HERMAN 

51 


To komu tę śliweczkę 

52 

Klaudia Kryńska: Wiesz, uważam, że rolnik to 

jeden z najważniejszych zawodów. Nie chcę 

dyskryminować innych, bo każdy zawód jest 

ważny. Ale rolnik jest osobą, która wytwarza 

żywność. To zawód priorytetowy, tylko kto by 

chciał, żeby jego dziecko było rolnikiem? Ta 

praca jest bardzo ciężka, ale nie dlatego ludzie 

nie chcą, żeby ich dzieci były rolnikami, tylko 

dlatego, że ten zawód kojarzy się zacofaniem. 

Co za bzdura! 

Rolnicy to ludzie, którzy mają ogromną wiedzę, 

bo potrafią wytwarzać jedzenie – bez 

nich nas by nie było. Przerażające jest, jak rolnicy 

są przedstawiani w mediach: jako pieniacze 

palący opony. Trudno się więc dziwić, że 

ludzie z miasta tak sobie ich wyobrażają, bo 

skąd mają czerpać wiedzę o ich życiu? 

(Z książki Instrukcja obsługi przyszłości) 

Rośnie gdzieś przy ruchliwej drodze. Dzika śliwa, jabłoń, wiśnia. Samosiejka. 

Owoce, można by powiedzieć, ekologiczne, żadnej chemii, 

oprysków. Sprawcą tego urodzaju jedynie siły natury. Pojawia 

się jednak mała wątpliwość. W spalinach można znaleźć prawie 

całą tablicę Mendelejewa: arsen, siarka, kadm, rtęć oraz inne metale 

ciężkie Czy owoce na tych drzewach są na pewno zdrowe? Może 

i jadalne, prawdopodobnie ktoś urwie i nawet zrobi konfitury. Sam 

nierzadko kosztowałem takich jabłek, mając również świadomość, 

że to niezbyt przyjazne dla organizmu. 

Krótkie wprowadzenie nie znalazło się tutaj bez powodu. Świat się 

pali. Zmiany klimatyczne widać jak na dłoni. Zima przechodząca 

w późną jesień. Niespotykane jak dotąd fale upałów w ciągu lata, 

ogromne susze, a co za tym idzie, notoryczny problem z wodą tak 

pitną, jak i do celów gospodarczych. Klęski żywiołowe, powodzie, 

susze. Migracje ludności w poszukiwaniu lepszego życia bez głodu. 

Mam gdzieś z tyłu głowy katastrofalny stan Odry i ogromne ilości 

wyławianych śniętych ryb. Niepokoją również dzikie składowiska 

odpadów na terenie całej Polski, które w czasie upałów stanowią 

realne zagrożenie dla okolicznych mieszkańców. Wszechobecny 

plastik, a jeszcze gorszy mikroplastik, który przedostaje się do 

układów trawiennych różnych stworzeń. Kto na co dzień zdaje sobie 

z tego sprawę? A jestem przekonany, iż warunki życia spowodują 

w niedługim czasie, że każdy z osobna będzie musiał zrobić 

w tym zakresie porządny rachunek sumienia. Licznik bije. Polska 

w okresie najbliższych 16 lat ma zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych 

o 90%. I tu już walka nie toczy się o to, jak umknąć unijnym 

restrykcjom, ale jak sprawnie wprowadzić najistotniejsze zmiany. 

Powietrze lepszej jakości oznacza zwyczajnie życie wolne od chorób 

i zagrożeń. Poprzednia władza straszyła ekoterrorem, klimatyczną 

ideologią, że władze unijne mają urojenia i obsesje. Nie, 

proszę Państwa, Polska jest skansenem na terenie Unii Europej- 


Porady ekspertów WWF 12 sprytnych sposobów, jak ocalić nasz świat 

Areta Szpura Instrukcja obsługi przyszłości 

skiej, mamy też największy problem ze smogiem i zanieczyszczeniem 

powietrza. Polskie miasta znajdują się w setce najbardziej zanieczyszczonych 

miast świata. To już nie jest zabawne. Aż 36 z 50 

najbardziej zanieczyszczonych europejskich miast należy niestety 

do Polski (raport WHO). Nie ma miejsca na dywagacje. Potrzeba 

natychmiastowych działań. I jeszcze informacja z ostatniej chwili. 

Procedura in vitro ma pomóc w reprodukcji nosorożca białego południowego. 

Gatunek jest bliski wyginięcia. Trudno to jakkolwiek 

komentować. Człowiek ze swoją pazernością doszedł do ściany. 

Czyżbyśmy już otrzeźwieli? 

Do życia i bardziej przyjaznego dla środowiska funkcjonowania 

zgodnie z rytmem natury będę jeszcze wielokrotnie wracał. Publikacji 

na temat ekologii czy podejścia zero waste ukazuje się sporo, 

niektóre już nawet straciły na aktualności, na przykład w ciągu 

zaledwie kilku ostatnich lat mocno zmienił się system segregacji 

odpadów (osobiście wolę określenie „surowce wtórne”). Stare nawyki 

powoli odchodzą w przeszłość, teraz to młodsi często wpajają 

osobom starszym, jak odpowiednio segregować surowce na odpowiednie 

frakcje. Przypomina mi się fragment jakiegoś skandynawskiego 

dokumentu, gdzie dziewczynka aż wrzała ze złości na 

babcię, ta bowiem wrzuciła odpad do nieodpowiedniego kosza. 

Niektórzy mogą to odbierać w ten sposób, iż oto ludzie mają bzika 

na punkcie ekologii. A jeśli o mnie chodzi, stwierdzam, że lepiej 

reagować z lekką przesadą, niż nie przestrzegać podstawowych zasad 

w trosce o nasze wspólne dobro, środowisko i przyrodę. 

Zaprzyjaźnijmy się z ekologią. Nie chciałbym wpuszczać czytelnika 

w jakąś mocno teoretyczną publicystykę, gąszcz polemiki czy polityczne 

wtręty, dlatego też wybrałem najbardziej możliwie praktyczne 

w ujęciu treści. Z jednej strony mamy 12 sprytnych sposobów, 

jak ocalić świat, kompendium w dużej mierze informacyjne, 

zapoznawcze i również po trosze humorystyczne. A z drugiej poleca 

się aktywistka Areta Szpura ze swoją Instrukcją obsługi przyszłości. 

Tutaj znowuż mamy serię wywiadów z ekspertami od całego 

wachlarza zagadnień: środowiska, technologii cyfrowej, miasta, 

psychologii czy biznesu odpowiedzialnego społecznie. Przewiduję 

takowe reakcje, że a nuż ktoś się spyta, na co komu te całe ekotrendy, 

wymyślanie. Po co mamy się nad tym zastanawiać. Życie 

jest jedno, hulaj dusza, piekła nie ma. Przywołam w tym momencie 

sentencję, która wielokrotnie przychodzi mi na myśl. Ziemi nie 

dziedziczymy po naszych przodkach, ale pożyczamy od naszych 

dzieci. Dalibóg, obyśmy pozostawili po sobie jak najmniejszy ślad 

węglowy. Nie potrzebujemy pomników, postumentów, ławek patriotycznych, 

kultury zapierdolu. Potrzeba za to świadomości, jak 

ograniczyć naszą nadmierną aktywność. Tak, podczas dziejącej się 

na naszych oczach katastrofy klimatycznej nie jesteśmy w stanie 

zrobić nic. Pozostaje zwyczajnie się odprężyć. 

Ograniczyć używanie sprzętów domowych. 

Ograniczyć koszenie i podlewanie trawników podczas upałów. 

Ograniczyć korzystanie z plastiku (jednorazówek).

Ograniczyć nadmierne podróżowanie (szczególnie samolotem). 

Ograniczyć jedzenie mięsa. 

Ograniczyć się w wielu kwestiach. 

Nadchodzi czas próby. 

Najprostszym sposobem, aby dokonać owych zmian, jest zapoznanie 

się z niewielkich rozmiarów książeczką: 12 sprytnych sposobów, 

jak ocalić nasz świat. Napisana została przez ekspertów WWF-u 

i właściwie w takim dużym uproszczeniu pokazuje, jak obchodzić się 

z dobrami współczesnego świata. Może trudno uwierzyć, ale takim 

dobrem jest chociażby woda pitna. Porady są rzeczywiście proste. 

Zakręcaj wodę podczas mycia zębów. Używaj deszczówki do celów 

gospodarczych. Bądź eko. Każdy rozdział dotyczy odrębnej kategorii, 

oszczędzania energii elektrycznej, oszczędzania papieru czy świadomego 

kupowania odzieży lub innych dóbr „luksusowych”. Niektórzy 

twierdzą, że poziom ekologii w tej publikacji zatrzymał się gdzieś na 

początku XXI wieku. Co prawda niektóre wskazówki wydają się może 

nieco archaiczne, ale przypuszczam, że pewnie obce dla wielu zagorzałych 

przeciwników nowoczesnego myślenia. 

Pod koniec każdego rozdziału możemy znaleźć ciekawostki ze świata, 

oznaczone zielonymi obwódkami: raz suche fakty, innym razem 

sposoby na to, aby ulepszyć funkcjonowanie w środowisku. Dotyczyć 

mogą codzienności, spraw zawodowych, ogólnie rzecz biorąc, przyziemnej 

materii. No i na osłodę dodano komiks, którego autorem 

jest „Andrzej Rysuje” Milewski. Żeby nie było zupełnie miło, mam 

wątpliwości co do formy przekazu, bo sporo tutaj „suchej” treści. 

Gdyby te porady zostały wplecione w jakąś niepozorną nić fabularną 

(chodzi mi o sekwencyjność, swego rodzaju przygodowość), to 

w rezultacie pozycja ta miałaby zupełnie inny charakter. Jest jednak 

prawdą, iż nie znajdziemy tutaj mocno odkrywczych tez, a również 

możemy się natknąć co rusz na truizmy, oczywistości. Oto jeden 

z przykładów: Jeśli chodzi o obawy, że będziesz zgrzany i spocony, po 

dojeździe do pracy [rowerem] możesz wziąć prysznic albo się przebrać. 

Fakt, jak będę spocony, to pewnie wezmę prysznic, tylko że to 

rozumowanie na zasadzie: jak będę głodny, to zrobię sobie bułkę 

z masłem. Nie widzę sensu, żeby ten wywód kontynuować. 

Gdzie widzieć szczególny sens tej publikacji? Poleciłbym ją młodzieży 

na lekcje przyrody, a nawet na godzinę wychowawczą, z tego względu, 

iż znajduje się tam całe mrowie ciekawych wskazówek dotyczących 

troski o najbliższe otoczenie. Na lżejszą lekturę – nie trzeba 

czytać rozdział po rozdziale. Chciałbym, żeby o tej pozycji zrobiło się 

głośniej, tym bardziej że uroku dodaje również okładka z grubej tektury, 

to tak jakby użycie porad z książki w praktyce. 

Wspólnym mianownikiem dla porad ekspertów WWF oraz serii 

rozmów Arety Szpury jest z pewnością rola popularyzatorska, jeśli 

chodzi o ochronę przyrody, treści proekologiczne, uwzględnienie danych 

statystycznych oraz polskich realiów w tym zakresie. Aktywistka 

działała prężnie w przemyśle modowym, niestety rozczarowała się, 

widząc brak poszanowania dla przyrody i środowiska. Już poprzednia 

książka Jak uratować świat… zrobiła niemałe zamieszanie. Nie dotykam 

tu jednak sfery tej publikacji, bowiem w jakimś sensie pozostaje 

ona tożsama z treściami porad ekspertów WWF. Areta Szpura 

koncentruje się na różnych kwestiach, od troski o środowisko, poprzez 

oszczędzanie żywności, edukację (opresyjną rolę szkoły), po 

niezwykłą moc spółdzielni jako organizacji zrzeszających ludzi działających 

we wspólnym celu. Mam wrażenie, że o czymkolwiek by nie 

rozmawiano, za każdym razem podkreśla się wartość relacji, wspólnych 

działań. Komunikacja jest motorem, gdy bowiem ludzie bazują 

na synergii, najwyższym możliwym poziomie współpracy, dzieją się 

rzeczy nadzwyczajne. Czasami te rozmowy są dość oględne, brakuje 

osi sporu i być może większej liczby interlokutorów, którzy by 

debatowali w obrębie jednego zagadnienia. I znowuż pojawia się ta 

sama jałowość, powielanie oczywistości. Jedzmy, sadźmy, kupujmy. 

Najlepiej w ogóle odżywiajmy się zdrowo, ale trzeba mieć do tego 

czas i środki. Być może Areta Szpura zapomniała o przeciętnych 

zjadaczach chleba, którzy swój ekologiczny zapał muszą po prostu 

schować do kieszeni. Zdrowe odżywianie albo opłacenie rachunków. 

Wiem, że to nie jest właściwe porównanie, ale czasem trzeba 

wybierać. 

Trochę razi warszawska bańka. Autorka zaprasza rozmówców, którzy 

najczęściej poruszają sprawy warszawskie. Dobrze wiedzieć, 

co się dzieje w Warszawie, ale Polska to spory kraj i o innych zakątkach 

też warto nadmienić. Aktywizm rządzi się jednak własnymi 

prawami, o nich nie wolno zapominać. O tych, co szerzą piękne 

hasła, ma być głośno, stąd Warszawa. Tutaj zwyczajnie obserwujemy 

największe zagęszczenie rozmaitych mediów. Natomiast pominięcie 

chociażby ludzi niezwiązanych z aktywizmem lub jakąś 

konkretną profesją powoduje, że ta publikacja wydaje się w jakiś 

sposób wybrakowana. Jakby tego było mało, któryś z rozmówców 

wspomina: tu był na stażu w Paryżu, potem w Londynie – to jest 

niestety perspektywa ludzi uprzywilejowanych. Chciałbym też się 

znaleźć w tej książce jako ten maluczki mieszkający gdzieś na peryferiach. 

Czy jest tam dla mnie miejsce? Czy być może ekologia to 

hobby dla klasy średniej, tych, co zdążyli się dorobić, mają dobrego 

wujka z koneksjami? 

W odróżnieniu od porad ekspertów WWF zbiór rozmów Arety 

Szpury ma dość nieprzyjazną szatę graficzną, zbyt duże odstępy 

między pytaniami i odpowiedziami, niepotrzebne tak 

duże wcięcie w tekście, kolorowe strony z dużymi napisami. 

Przyko, że ilustracje przygotowanie przez Michała Lobę nie 

za bardzo harmonizują się z tekstem. Do każdego rozdziału 

dołączono spis książek, filmów czy stron www pomocny 

w lepszym przyswojeniu danego zagadnienia. 

Zastanawiam się, jak wygląda przepaść między działalnością jednego 

człowieka, a przypuśćmy wielkimi zanieczyszczającymi środowisko 

molochami? Nie wszystko zależy od nas, chociażby jeśli 

chodzi o recykling, piłka jest po stronie producentów i takiego 

projektowania opakowań, aby były one po prostu łatwe do przetworzenia. 

Zgodzę się natomiast z jednym wnioskiem płynącym 

z publikacji. Rolnictwo to zawód przyszłości i potrzeba w tej materii 

wielu pilnych zmian. Patrzę z przerażeniem na protesty rolników 

w Europie. Pomysły na wielkomiejskie plantacje raczej należałoby 

pozostawić w sferze marzeń, śliweczka urwana przy ruchliwej trasie 

to też niezbyt dobry pomysł. Natomiast ogólnospołeczna debata, 

jak poprawić los rolników – to już krok jak najbardziej zasadny. [RK] 

12 sprytnych sposobów, jak ocalić nasz świat. Porady ekspertów WWF, 

opracowanie zbiorowe, przełożył Adam Tuz, ilustracje Andrzej Rysuje Milewski, 

Wydawnictwo Prószyński Media, Warszawa 2020. 

Areta Szpura, Instrukcja obsługi przyszłości, ilustracje Michał Loba, 

Wydawnictwo Buchman, Warszawa 2022. 

ROBERT KNAPIK 


53

MOHAMED ZAKARIA SOLTAN 

54 


Mohamed Zakaria Soltan urodził 

się w 1973 r. w Kairze, gdzie nadal 

mieszka i pracuje. Ten egipski 

twórca jest przede wszystkim plakacistą, 

projektantem i grafikiem – działa 

w obszarze sztuk wizualnych. Uzyskał 

licencjat w dziedzinie sztuk pięknych 

na Uniwersytecie Helwan w Kairze, 

w Katedrze Grafiki w 1996 r., oraz 

stopień doktora nauk stosowanych 

w dziedzinie sztuk pięknych również na 

Uniwersytecie Helwan w 2010 r. Jest 

wykładowcą na uniwersytecie October 

6 University w Gizie na Wydziale Sztuk 

Stosowanych. Mohamed Zakaria Soltan 

uczestniczył w kilkuset projektach i wydarzeniach 

o zasięgu światowym. Swoje 

prace prezentował wielokrotnie na wystawach 

indywidualnych i zbiorowych 

na całym świecie. Jest laureatem wielu 

nagród, dyplomów, odznaczeń i medali. 

Są to m.in.: wyróżnienie honorowe na 

Międzynarodowym Konkursie Miniprintów 

w Kazanłyku (Bułgaria 2015), „Podziękowanie 

za pracę graficzną CGD” na 

I Międzynarodowej Wystawie Ekslibrisu 

(Subotica, Serbia 2015), certyfikat włączenia 

do kolekcji Międzynarodowego 

Biennale Sztuki w Pekinie (2015 i 2017), 

nagroda Galerii R + Akademii Sztuk Pięknych 

w Szczecinie na VI Międzynarodowym 

Triennale Grafiki Cyfrowej (Gdynia 

2019). Zasiadał jako członek jury m.in. 

w międzynarodowym konkursie „Plakaciści 

Świata” (Cuzco, Peru 2019). Jest 

członkiem Komitetu RINC (Red International 

De Creadores Visuales) w Meksyku, 

C-IDEA (International Design Educator 

Group, Chiny) i honorowym członkiem 

CEIDCA (China Europe International 

Design Culture Association). 

Mohamed Zakaria Soltan prezentuje dzieła 

(plakaty i grafiki cyfrowe) charakteryzujące 

się niezwykłym bogactwem kompozycji, 

indywidualizmem, wielopłaszczyznowością 

i różnorodnością barwnych zestawień. 

Elementy arabskiej kaligrafii przenikają 

się z motywami i symbolami charakterystycznymi 

dla sztuki Egiptu oraz wyobrażeniami 

motyli. Pod względem kompozycji 

prace artysty mają skomplikowaną formę, 

charakteryzuje je bogactwo tekstur, 

kolorów i wątków. Nasycone są wieloma 

przenikającymi się wzajemnie barwami 

i gradientami, które emanują silną, dobrą 

energią i wywołują pozytywne wrażenia. 

[RC] 


55

ROZMAWIA AGNIESZKA JARZĘBOWSKA 

Piotr Jabłoński 

Obieżyświat, fotograf, marzyciel, miłośnik rzeczy pięknych. 

Dziwi się światu, ludziom i ekspansji plastiku. 

56 


Porozmawiajmy o Twojej ostatniej 

wyprawie do Indonezji. Poleciałeś 

tam nie pierwszy raz. Ile 

jest wysp w Indonezji, ile udało Ci 

się odwiedzić? 

Indonezja liczy sobie 17 506 wysp. 

Odwiedziłem chyba 23. Większość 

to te omijane przez turystów. 

Która z wysp zauroczyła Cię najbardziej? 

Która zadziwiła? Na którą 

byś wrócił, a którą omijał szerokim 

łukiem? 

Za każdym razem wracam na Bali. 

I ją bym najchętniej omijał. 

(śmiech) Ale z Bali najłatwiej dostać 

się na inne wyspy. To takie 

miejsce wypadowe. Im bardziej 

na wschód, tym ciekawiej, inaczej. 

Gdy jadę z przyjacielem, który 

mieszka na Bali, najlepiej czuję, 

jak bardzo różnią się poszczególne 

wyspy. Na każdej inny język. Na 

większych, w obrębie jednej wyspy, 

bywa kilka. I to totalnie różnych. 

Różne religie. Na wielu jest 

kult przodka. Nawet tam, gdzie 

jest chrześcijanizm czy islam. 

Jak się porozumiewasz z tubylcami? 

Bahasa Indonesia. To taki język, 

narzucony administracyjnie, który 

ma łączyć. Wywodzi się z malajskiego. 

Tylko ma inny akcent. Tam 

wszyscy są wielojęzyczni. Nawet 

dzieci mówią dwoma lub nawet 

trzema językami. Policzono, że na 

terenie Indonezji funkcjonuje ponad 

700 języków. Na wschodzie 

kwitnie czarna magia. 

Skąd u Ciebie znajomość bahasa 

Indonesia? 

Z konieczności, tylko tak mogę się 

kontaktować. Nie znam dobrze 

tego języka, ale wystarczająco, 

żeby się porozumieć. Bahasa jest 

prostym językiem z prostą gramatyką. 

Na kilku wyspach można się też 

dogadać po angielsku. Ale dosłownie 

na kilku. Co prawda, jak przez 

rok nie mam styczności z bahasa, 

wiele słów umyka, ale po kilku 

dniach odświeża mi się w głowie. 

Potem znowu gubię słowa. 

Co zainteresowało Cię najbardziej 

– ludzie, krajobrazy, przyroda, 

zabytki, sztuka? 

Ludzie i przyroda. Mimo że skończyłem 

architekturę, zdecydowanie 

faworyzuję to, co stworzyła natura. 

Fascynuje mnie zarówno ta, 

która jest poniżej poziomu morza, 

jak i ta, co sięga wysoko. Ostatnio 

fascynują mnie wulkany. Jeżeli 

jest to możliwe, lubię schodzić na 

dno krateru. Ale coraz mi trudniej. 

Może buty mi się zestarzały… To 

tak jak i z końmi. Ostatni raz jeździłem 

pewnie z półtora roku temu. 

To pewnie wina bryczesów. 

Najpiękniejsza godzina dnia? Tam 

i tu? 

Wschód, około szóstej rano. Czasem 

mglisto, zazwyczaj kolorowo. 

Ale trwa to krótko, mniej więcej 

15 minut. 

Potem ostre słońce albo deszcz. 

Zachód też jest piękny, ale polski 

piękniejszy. Tam zachód jest 

szybki. Trwa 20 minut. Nie tak jak 

u nas – na północy zorze trwają 

całą noc, więc tam najdłużej. To 

o kole podbiegunowym. Nie moja 

specjalność. Choć tam bywa też 

57 


58 


Koń 

to 

zwierzę, 

które 

ma 

w 

sobie 

magię 

Zdjęcia: Piotr Jabłoński 

bardzo pięknie. Ale moje nogi zawitały 

tylko do Norwegii, są tam 

dziwni ludzie. Zero kontaktu. W Indonezji 

trzeba umieć ocenić człowieka. 

Bo turysta to łakomy kąsek. 

Im dalej jednak od turystycznych 

szlaków, tym więcej serca i gościnności, 

pomimo że to są bardzo 

biedni ludzie. A Norwedzy nieprzyzwoicie 

bogaci. 

Rozmawiamy wieczorem, powiedz, 

jak Ci się tam spało? 

Omijam klimę, jeżeli jednak muszę 

z niej skorzystać, to skręcam na 

maksa. 

Większy problem to różnica czasowa: 

zachodnia Indonezja to plus 

sześć godzin, wschodnia – plus 

osiem. Przez kilka dni organizm 

wariuje. 

Najsmaczniejsza potrawa lub potrawy? 

Czego się wystrzegać? 

Bardzo lubię ich kuchnię. Jest pikantna. 

Unikać należy produktów 

mlecznych, łatwo się starzeją 

i nietrudno o zatrucie. Nie pić surowej 

wody i nie używać lodu do 

napojów. Lód jest transportowany 

w bryłach, potem rąbany na ziemi 

i taki ląduje w szklance z napojem. 

Niestrawność (delikatnie mówiąc) 

pewna, a dla wrażliwych kończy 

się szpitalem. Ja ogólnie mam strusi 

żołądek. Choć on, tak jak buty 

i spodnie, się starzeje. Aha, trzeba 

uważać na drobne skaleczenia. Łatwo 

załapać zakażenie bakteryjne 

lub grzybicę. 

Taaak, pamiętam przestrogi na 

temat lodu… W Indiach większość 

grupy się pochorowała. Właściwie 

nie wiadomo dlaczego… 

Inna flora bakteryjna. Łatwo 

o rozregulowanie żołądka. A jak 

do tego doda się surową wodę, 

nieważne, czy pod postacią lodu 

czy wody, problem gotowy. 

Najmilsze chwile? 

Hmm, to bardzo intymne pytanie. 

(śmiech) Żartuję. Najmilej wspominam 

momenty, gdy udaje mi 

się dotrzeć do miejsca, o którym 

marzyłem. Albo spotkać niezwykłe 

zwierzę. Mam też bardzo wielu 

przyjaciół, kontakt utrzymujemy 

do dzisiaj. I to takich prawdziwych 

przyjaciół. 

A konkretnie? Miejsce, zwierzę? 

Krokodyl różańcowy, żółwie morskie, 

rekiny, delfiny, węże morskie, 

koniki morskie. A na lądzie orangutan, 

słonie. Co prawda już od 

kilku lat nie nurkuję z aparatem 

(stary się popsuł, a obecne ceny 

czegoś w miarę dobrego przerastają 

moje możliwości finansowe). 

A może po prostu przejadło mi 

się to, co pod wodą. Bo wszystko 

podobne. A część nadwodna jest 

zawsze inna, ciekawa. Bardzo bym 

chciał zobaczyć minihipopotama, 

ale nie miałem szczęścia. Bo mininosorożce 

obawiam się, że już 

wymarły. Człowiek robi, co może… 

Ciekawe rośliny? 

Roślinność na równiku przebija 

59 


Na terenie 

Indonezji 

funkcjonuje 

ponad 700 języków 

wszystko. W dżungli, gdzie nie ingerował 

człowiek z siekierą, drzewa 

dochodzą do 90 metrów. Roślinność, 

która nas otacza, to ta 

znana z doniczek, tylko ogromna. 

Fikus beniamin na przykład tam 

jest zwany kroczącym, bo idzie za 

pomocą korzeni napowietrznych. 

Zajmuje ogromną przestrzeń. 

I daje dom tysiącom zwierząt. 

W dżungli potykasz się o ananasy. 

Palma kokosowa to cud. Smak 

świeżego mleczka kokosowego, 

szczególnie gdy zbraknie wody, 

przerasta wszystko, co piłem. Problem 

tylko, jak wejść i ściąć kilka 

orzechów. Najlepiej mieć w plecaku 

tubylca. 

A ucho, jakie dźwięki wyławiało? 

Kiedy pierwszy raz spałem w dżungli, 

nie zmrużyłem oka. Właśnie 

przez dźwięki. Powszechnie króluje 

cykada. Daje czadu. To samce. 

Im głośniejszy, tym piękniejszy. 

Żaby są ogromne. Dochodzą 

do kilograma i więcej. Jak tylko 

60 


słońce zachodzi, wszystkie pola 

ryżowe zaczynają śpiewać. Czyli 

w ciągu dnia cykady, nocą żaby. 

I nagle nocą słyszysz, jak ktoś woła: 

„Toookeee, toookeee” – bardzo głośno, 

tak po ludzku. Rozglądasz się, 

początkowo spokojnie, potem coraz 

bardziej nerwowo. A tu nic, tylko 

„toookeee” i „toookeee”. Okazuje 

się, że to gekon. Bardzo kolorowy. 

Bywa, że w nocy powietrze robi się 

gęste od owadów, takich sporych, 

nawet czterocentymetrowych. 

Na ściany wyskakują gekony, a gospodarz 

biegnie, prosi o zamknięcie 

drzwi i okien. To wysyp termitów. 

Ludzie dali się fotografować? Czy 

potrzebowali „zachęty”? 

Jak jesteś poza turystycznym szlakiem, 

to idąc z aparatem, nie możesz 

się opędzić. Ale zawsze wypada 

zapytać, bo nie wszyscy to 

akceptują. Jak teren turystycznie 

skażony, to daj kasę, a pozwolą. 

I musisz jeszcze coś kupić, najlepiej 

dużo i drogo.

Im dalej od turystycznych szlaków, tym więcej serca i gościnności 

Udało Ci się przepłacić? 

Pewnie kiedyś, dawno. (śmiech) 

Ale ja za długo jestem w rękodziele 

i znam ceny od podstaw. Nawet 

się zdarza, że poznaję, kto rzeźbił 

daną figurę. Mam za sobą pół życia 

w tej branży. 

Rozumiem, że sprowadzasz do nas 

stamtąd wyroby sztuki ludowej? 

Tak, już ponad 30 lat. 

Co się zmienia, oprócz cen? 

Wymierają rzeźbiarze, a młodzi 

wolą iść do budowlanki, bo lepszy 

pieniądz. Trudniej o produkt z dobrego 

drewna. Tym samym ceny 

idą w górę. Ale to dobrze, bo u nas 

coraz mniejsze zainteresowanie. 

Tu każdy chce tanio. Tym samym 

jest mniejsze zapotrzebowanie na 

drewno szlachetne. Pierwsze moje 

wizyty w tych rejonach były zupełnie 

inne. Nie było dużych marketów, 

a nawet jak jakiś był, to tylko 

z kiszonymi jajkami i innymi specyfikami. 

Inne buty, ubrania. Prawie 

nic z plastiku. Teraz wszędzie Chiny 

i batony Mars. 

Obecnie, jak się chce jeszcze coś 

takiego lokalnego zobaczyć, to tylko 

o czwartej rano na miejscowym 

rynku. Tam są suszone ryby, meduzy, 

żywe kobry, które obdziera 

się przy kliencie ze skóry itp. Ale na 

Bali już tego zupełnie nie ma. 

Nawet czarna magia jest do kitu. 

To co z tą czarną magią? 

Jest. Słyszałaś o bezkrwawych operacjach? 

To szarlataneria. Wyciąganie 

kasy. Można zamówić urok, 

laleczkę wudu. Nie sprawdzałem, 

czy działa, i nie będę. Ale widziałem. 

Choć tam, gdzie najbardziej 

mnie przestrzegano, żebym nie 

szedł, znalazłem tylko przyjaciół. 

Farciarz? 

Lata w tym świecie nauczyły mnie 

wyczuwać człowieka. A to, że mam 

tam tyle bliskich osób, widać to 

potwierdza. 

Zmieniając temat – fotografowanie 

koni to przypadek, pasja czy 

zapotrzebowanie? 

Moja pasja fotografii zaczęła się 

od podwodnej, potem przyszła 

podróżnicza, a gdy była pandemia 

i brak wyjazdów, zadekowałem się 

w takiej jednej stajni. Najpierw polubiłem 

właścicielkę, a potem jej 

konie. Ale to temat na inne opowiadanie. 

Tak też czuję… To może zapytam 

inaczej: lubisz fotografować konie? 

Koń to zwierzę, które ma w sobie 

magię. Bywało, że zupełnie wykończony 

jechałem do stajni, czyściłem, 

karmiłem i wracałem jak 

po urlopie. Tak samo jest, kiedy je 

fotografuję. 

Zanurzmy się zatem w ten magiczny 

świat… [AJ] 

AGNIESZKA JARZĘBOWSKA 


61

#chłodno mi 

#ukraine #stop #war #putin #chuj #warriors #update 

#catsontwitter #newyork #kharkov 

– chłodno mi – rzekła. – Przytul mnie jeszcze… 

obserwuję przez dziurę w suficie 

do snu młode kładzie 

i gasną 

i cichną 

i słyszę tylko #oddech i 

– przytul mnie jeszcze – poprosiła drżąc z zimna 

nie poruszała już ustami 

więc ją przytuliłem mocniej… czulej… chciałem żeby ze mną została. 

później, dużo później, matka rzekła do córeczki: 

– Не плач, мила. 

У нас не залишилося сліз. 

napisy nałożone na instgramowy film przełumaczyły słowa: 

Don’t cry, honey. 

We don’t have any tears left. 

scrolluję dalej. Mija dzień #dwieściedwudziestytrzeci. 

JAKUB KURZYŃSKI 

62 


Foto: RC 


63

Izabela Winiewicz-Cybulska 

gruppa siedem 

janusz szpyt 

Przymierzając się do pisania 

o wielkim artyście, mając przed 

sobą białą kartkę czy pusty 

ekran komputera, odczuwamy często 

to samo, co malarz zasiadający przed 

czystym blejtramem – trochę jak 

w Błędnym kole czy w Melancholii 

Jacka Malczewskiego, gdy myśli kłębią 

się wokół tematów, wątków, obrazów. 

W życiu jest tendencja do porządkowania, 

katalogowania i opisywania – 

może słusznie – by nie pozostał po 

nas jedynie chaos. Trzeba więc pod- 

64 


jąć niełatwą próbę wpisania malarza 

w określony schemat, a biorąc pod 

uwagę jego autentyczność – będzie 

to trudne zadanie, choć już określono 

go wielowątkowym realistą, dochodzącym 

często do granic naturalizmu, 

nawiązującym do stylistyki ekspresjonizmu 

czy nawet hiperrealizmu. Niektórzy 

zaznaczają nawet metafizyczny 

realizm. Artysta nie widzi jednak potrzeby 

zaklasyfikowania swej twórczości 

i słusznie broni się przed szufladkowaniem, 

podkreślając znaczący 

fakt, że w sztuce wszystko już było. 

On sam daleki jest od nowatorskich 

trendów, sztuki akcji, instalacji i tym 

podobnych działań, a obiektywizm 

w postrzeganiu rzeczywistości (też 

tej wirtualnej) zwalnia go – jak zaznacza 

– od konieczności pokazywania 

się na wystawach (ma ich w swym 

życiorysie bardzo dużo). Jego twórczość 

staje się w pewnym sensie kameralna, 

i to nie dlatego, że od wielu 

lat żyje i pracuje z dala od centrów 

kultury. Artysta wciąż się realizuje,

ale jest świadomy rzeczywistości i jej 

przemian, gdy technika dostarcza nam 

obrazów najwyższej jakości – perfekcyjnych, 

bogatych plastycznie, więc po 

co z nimi konkurować. Łatwo jednak 

dostrzec, że niezmiennie ceni rzetelny 

warsztat. Świat wirtualny na szczęście 

nie pachnie olejem czy terpentyną. 

O Januszu Szpycie sporo już napisano, 

gdyż jego malarstwo od ponad 30 lat 

nadal fascynuje i zaskakuje i jest – jak 

powiedział kiedyś Wiesław Ochman – 

hołdem, który artysta wciąż składa 

Człowieczeństwu. To twórczość, która – 

zdaniem nie tylko Ochmana – już trwale 

zapisała się w dorobku malarstwa 

naszych czasów podobnie jak dzieła 

Wróblewskiego czy Beksińskiego. 

Malarstwo musi być sztuką pełną – 

mówi sam artysta, a więc ważne są 

walory kolorystyczne i kompozycyjne, 

przestrzeń i treść, która jest wyjątkowo 

bogata, bo w twórczości Janusza 

Szpyta można znaleźć wszystko – od 

najmniejszych kompozycji rodzajowych, 

z rysem satyry czy karykatury, 

poprzez pejzaże, realistyczne (do 

granic naturalizmu) portrety, gdzieś 

po drodze zwierzęta (konie, kwiaty, 

martwe natury, akty), do wielkich 

płócien religijnych. Wszystko poprzedzone 

ogromną liczbą szkiców. I przez 

całą tę bogatą i wszechstronną twórczość 

przewija się to, co zdaniem artysty 

jest najważniejsze: uniwersalne 

i wszechobecne dobro i zło, a między 

nimi to wszystko, co dotyczy natury 

ludzkiej. Człowiek zamknięty jest 

w kręgu swoich własnych problemów, 

a nagość często występująca 

w obrazach, to – jak mówi sam artysta 

– odrzucenie wszystkiego, w czym 

człowiek się ukrywa. 

Szpyt od wielu lat, a właściwie od początku 

swej drogi artystycznej, tworzy 

z dala od wielkomiejskiego hałasu, 

trochę na uboczu – w miejscu, 

w którym się urodził i do którego wrócił 

po studiach. Odwiedzam go w domowym 

zaciszu – w Lubaczowie. Tu, 

oprócz ciepła kominka, wyraźnie daje 

się odczuć ciepło domowego ogniska, 

nie tylko dzięki fizycznej obecności 

rodziny, lecz także w obrazach wiszących 

na ścianach. Czuję wyjątkowość 

chwili, gdy spoglądam na tondo, 

na tle którego toczy się nasza roz- 


65

Malarstwo 

musi być sztuką pełną 

mowa. W okrągłej strukturze obrazu 

artysta z wielkim uczuciem potrafił 

zamknąć zwyczajną macierzyńską miłość. 

W latach 1978–1981 Janusz Szpyt 

studiował na Wydziale Grafiki ASP 

w Katowicach, w pracowni prof. Jerzego 

Dudy-Gracza. Naukę kontynuował 

w krakowskiej ASP, gdzie 

w pracowni prof. Włodzimierza Buczka 

w roku 1984 zrealizował swój dyplom. 

Jeszcze w czasie studiów – 

w 1983 roku – miał w muzeum w Katowicach 

swoją pierwszą wystawę. 

W tym samym czasie w artystycznym 

życiorysie Szpyta pojawił się ważny 

epizod: Tercet Nadęty (Całkiem Nowi 

Dzicy Dadaiści), który współtworzył 

z Piotrem Naliwajką i Leszkiem Żegalskim. 

Dziś – razem z Żegalskim – jest 

w stworzonej przez Piotra Jakubczaka 

Gruppie Siedem. W wydawanym 

przez Tercet piśmie pt. „Bengal” artyści 

zamieścili manifest nawołujący do 

prawdy w sztuce. Podkreślali potrzebę 

wysokiej jakości malarstwa, którą 

ma zagwarantować rzetelny warsztat 

artysty: doskonałość, prawda i autentyczność. 

Ta prawda w sztuce, 

o której decydują jakość formy i koloru, 

to wartość kluczowa i należy przeciwstawiać 

ją temu, co twórcy określali 

wówczas szeroko panującą tandetą 

malarską i medialną. Czy malarstwo 

jest nam jeszcze potrzebne? – to 

hasło przyświecające wystawom grupy, 

której działalność, zwłaszcza kontestacyjna 

postawa twórców (wtedy 

jeszcze studentów kwestionujących 

akademizm sztuki), wzbudzała kontrowersje. 

To pytanie można zadać 

także i teraz. Warsztatowa perfekcja 

jest najważniejsza i mimo iż Tercet to 

już historia, Janusz i Leszek rzetelności 

tej pozostali wierni do dziś, a artystyczne 

credo „nadętych” wydaje się 

kontynuować Gruppa Siedem. 

Życiorys Janusza Szpyta obfituje 

w wystawy w kraju i za granicą. 

Z niezwykle bogatego dorobku warto 

wspomnieć początki twórczej działalności 

i udział (wraz z Leszkiem 

Żegalskim) w „Arsenale’88 – Ogólnopolskiej 

Wystawie Młodej Plastyki” 

w warszawskiej Hali Gwardii, odbywającej 

się pod hasłem każdemu 

czasowi jego sztuka. Andrzej Osęka 

w słowach skierowanych do młodych 

twórców przestrzegał ich, by 

nie stali się rzemieślnikami nikomu 

niepotrzebnego rzemiosła i by w pełnym 

wymiarze zaistnieli zarówno dla 

siebie, jak i dla swoich rówieśników. 

Żegalski i Szpyt rzeczywiście zaistnieli 

w pełnym wymiarze, czego dowodem 

jest ich dzisiejsze malarstwo – dobry 

warsztat, ale czasem w cieniu cenzury, 

bo wolność twórców dająca możliwość 

przekraczania granic i mówienia 

o rzeczach trudnych, ważnych (choć 

niepopularnych) nie dla wszystkich 

jest zrozumiała i wciąż budzi kontrowersje, 

a także stanowi podstawę do 

posądzania o obrazoburcze gesty. 

Jesienią końca lat dziewięćdziesiątych 

ubiegłego wieku „Kresowiak 

Galicyjski” odnotował fakt obecności 

malarstwa lubaczowianina w galeriach 

Kolonii, Berlina i Amsterdamu, 

podkreślając, iż choć artysta mieszka 

w małym mieście, to jego twórczość 

nie jest prowincjonalna, przeciwnie – 

jest uniwersalna i omawiana w periodykach 

ogólnopolskich i niemieckich 

– nawet w tym największym, 

jakim jest „Allgemeine Zeitung”. Nietrudno 

wyobrazić sobie, jak liczne są 

wzmianki o Szpycie, artykuły w prasie 

na przestrzeni ostatnich lat, gdy obrazów 

wciąż przybywa, a sam twórca 

nawet nie jest w stanie ich policzyć. 

Niedawno jego obraz trafił do „La 

Toscana Nuova”, włoskiego miesięcz- 

66 


Nasza rzeczywistość inspiruje 

nika poświęconego sztuce i kulturze. 

Malarstwo aż do bólu – nazwane tak 

przez Antoniego Adamskiego – znalazło 

się (obok dzieł Szajny, Kantora 

i Beksińskiego) w albumie Artyści 

Podkarpacia. Obrazów Szpyta są zapewne 

tysiące i są pośród nich przede 

wszystkim te najważniejsze dla stylu 

artysty, które nazywa naszymi sprawkami. 

To krytyczny, ale też pełen humoru 

sposób postrzegania spraw 

ważnych, wobec których artysta nie 

potrafi przejść obojętnie. O sprawach 

(i sprawkach) mówi swoim malarskim 

językiem, wypracowanym przez 

lata, łatwo rozpoznawalnym dzięki 

dynamicznym pociągnięciom pędzla. 

W jego doskonaleniu niemałą rolę 

odegrali klasycy malarstwa – mistrzowie 

renesansu i baroku, z którymi 

Szpyt wydaje się prowadzić niekończący 

się dialog. Jest w jego twórczości 

reinterpretacja dawnych mistrzów 

i też to, co budzi największe kontrowersje 

– motywy religijne pokazywane 

tak, by widz uświadomił sobie ich 

„banalizowanie” przez liczne kiepskie 

kopie i reprodukcje. To trochę tak, jak 

niesiony w feretronie podczas procesji 

obraz Madonny, w którym Szpyt 

zauważył gwoździe wbite w twarz 

wizerunku po to, by zaczepić wstążki. 

Trzeba wyraźnie dostrzegać granicę 

między prawdą a fałszem, między 

wiarą a bluźnierstwem, dostrzegać 

pozorną „fasadowość” i mówić o tym 

naszemu społeczeństwu nieprzygotowanemu 

do właściwego odbioru sztuki, 

której istoty nie może pojąć (stąd 

cenzura, zarzucanie artystom profanacji 

i krytyka obrazoburczych gestów). 

Dlatego wciąż nie jest łatwo zaakceptować 

obraz polityka z nosem Pinokia. 

Wątki religijne i polityczne, zamiast 

budzić refleksje, łatwo i niepotrzebnie 

stają się punktem zapalnym. 

Nasza rzeczywistość inspiruje – mówi 

artysta, który znakomicie potrafi zachować 

dystans do siebie, do swojej 

pracy, do rzeczy, w których powaga 

jest pozorem. Życie determinuje sztukę, 

podsuwa nowe tematy, ale wokół 

jest też to nieskończone piękno, choć 

czasem wraz z więdnącym mieczykiem 

wydaje się znikać. Na szczęście 

Szpyt potrafi je zatrzymać na płótnie 

tak, aby nawet w najmniejszej cząstce 

utrwalonego przez siebie świata 

dostrzec zarówno panteizm, jak 

i istotę człowieczeństwa, by o tym 

człowieczeństwie mówić, w tym poprzez 

naturalistyczne portrety pensjonariuszy 

szpitala psychiatrycznego. 

A sam warsztat – doskonały, profesjonalny, 

autentyczny – jest po prostu mistrzowski. 

Tradycyjny olej na płótnie czy 

drewnie może być oprawiony nawet 

w neorokokową ramę własnego autorstwa, 

bo w snycerstwie artysta czuje 

się równie dobrze, jak w malarstwie. 

Zajmuje się też konserwacją zabytków, 

z łatwością mierzy się z polichromią, 

a w scenach stricte religijnych (tych 

przeznaczonych do świątyni, malowanych 

z dużym rozmachem) eksponuje 

ten ponadczasowy, boski ideał, bo ma 

świadomość, że w obrazach do kościołów 

(czyli tam, gdzie szukamy Boga) 

trzeba także odnaleźć piękno. 

Moje malarstwo jest nakierowane na 

człowieka – podkreśla Janusz Szpyt, 

nawet jeśli w tym malarstwie widz 

dostrzeże jedynie publicystykę. Katarzyna 

Napiórkowska zwraca uwagę 

na niezwykle ważny aspekt – na głęboki 

humanizm sztuki artysty, podkreślając 

jego znaczenie, bo w epoce, 

w której żyjemy, humanizmu często 

zwyczajnie brakuje. [IWC] 

IZABELA WINIEWICZ-CYBULSKA 


67

I to by było na tyle 

68 


B O J A R O S Z E K

OBRAZ: BEA STOSZEK 

Każda cywilizacja musi 

się kiedyś skończyć. 

To wniosek wynikający 

z historii, nie ma więc 

powodu, dla którego tym 

razem miałoby być inaczej. 

Zawsze jednak myślałem, 

że koniec naszego 

świata nastąpi w naturalny, 

czyli katastroficzny sposób, 

ale już tak nie myślę. 

WERSJA 1. 

Do niedawna bardzo prawdopodobna. Aktywność Słońca jest w miarę 

przewidywalna, cykl trwa około 11 lat i w tym czasie nasza gwiazda, 

mniej już przewidywalnie, generuje przeróżnego typu eksplozje 

promieniowania, których najpotężniejszymi odmianami są Koronalne 

Wyrzuty Masy (CME) – bąble gazu zawierające miliardy ton naładowanych 

cząstek poruszających się z prędkością kilku milionów 

kilometrów na godzinę. Jeśli taki wyrzut trafi w Ziemię, powoduje 

zaburzenia pola magnetycznego. I tu zaczynają się problemy. Tak 

było w marcu 1989 roku, kiedy stosunkowo niewielki CME spowodował 

ogromną awarię zasilania w kanadyjskiej prowincji Québec oraz 

w północno-wschodniej części USA – w niecałą minutę przestała 

działać połowa systemów energetycznych. Od prądu zostało odciętych 

(zimą!) ponad 6 milionów ludzi. Nie działały metro, lotniska, 

sygnalizacja świetlna, utracono kontrolę nad częścią satelitów telekomunikacyjnych. 

Ale to i tak nic w porównaniu z najsilniejszym dotychczas odnotowanym 

CME z listopada 2003, którego impet, na szczęście, minął Ziemię 

(choć i tak część satelitów uległa uszkodzeniom). Sonda Odyssey 

krążąca wokół Marsa jednak odnotowała, jak fala uderzeniowa „rozciąga 

i szarpie cienką atmosferę Marsa, część odrywając i unosząc 

w kosmos”. Chwilę później czujniki promieniowania sondy uległy 

uszkodzeniu. Co będzie, kiedy taki CME trafi w Ziemię? Bo pytaniem 

nie jest „czy?”, tylko „kiedy?”. Cała elektronika na ziemi przestanie 

istnieć. Cała. Zgasną wszystkie telefony komórkowe, przestaną działać 

wszystkie satelity, banki, staną wodociągi i gazociągi, cała produkcja 

przemysłowa przestanie istnieć, nic nie kupimy, a zresztą strach 

i panika w początkowym okresie spowoduje, że opróżnimy wszystkie 

sklepy i magazyny, tym łatwiej, że wszystkie alarmy i zabezpieczenia 

elektroniczne staną się bezużyteczne. Zanik umiejętności radzenia 

sobie w przypadku pojawienia się jakichkolwiek poważniejszych 

problemów spowoduje katastrofę w będących obecnie w czołówce 

technologicznej krajach wysoko uprzemysłowionych. Młodzi ludzie, 

którzy bez telefonu, komputera, bez elektroniki nie potrafią już żyć, 

w większości wyginą. Przeżyją grupy etniczne żyjące blisko natury 

i potrafiące korzystać jej zasobów. A reszta świata? – pozostaną dwie 

grupy. Pierwsza to ludzie potrafiący radzić sobie w ekstremalnych 

sytuacjach – ci przeżyją dzięki umiejętności rozpoznawania, 


69

zdobywania i przygotowywania pożywienia. Drugą grupą 

będą przestępcy żerujący na umiejętnościach grupy pierwszej. 

Prawdopodobieństwo końca naszej, opartej na energii 

elektrycznej, cywilizacji wskutek spektakularnej aktywności 

słonecznej jest spore, jednak sądzę, że to nie ten scenariusz 

zagłady jest nam pisany. Choć to piękna wizualnie katastrofa 

byłaby. Taka energia spowodowałaby przepiękne zorze obserwowane 

w każdym zakątku Ziemi. 

WERSJA 2. 

Równie naturalna i równie prawdopodobna. Upadek dużego 

meteorytu lub małej komety… albo wybuch superwulkanu. 

I choć jedno wydarzenie byłoby podarunkiem z kosmosu, 

a drugie – wręcz przeciwnie, to obydwa wywołają ten sam 

skutek – wyrzucenie do atmosfery ogromnej ilości utrzymujących 

się latami pyłów, co obniży średnią temperaturę na 

Ziemi o kilka stopni, co z kolei spowoduje zwolnienie lub zatrzymanie 

wegetacji roślin. Brak roślin spowoduje wyginięcie 

roślinożerców (i części ludzkości), brak roślinożerców spowoduje 

wyginięcie mięsożerców (i kolejnej części ludzkości). 

Fantastyczne scenariusze? Pewnie tak – jeśli o wulkanie myślimy 

w kategoriach Etny, a o meteorycie w kategoriach Meteorytu 

Tunguskiego. Ale superwulkany, których wybuchy 

już nieraz w historii Ziemi odpowiadały za wymieranie większości 

gatunków, mają – jak Yellowstone – kaldery wielkości 

55 × 80 km (tak, tak – kilometrów!). Ostatni jego wybuch 

wyrzucił do atmosfery ponad 1000 km³(!) materiału wulkanicznego. 

Naukowcy szacują, że aktualna erupcja o tej skali 

zniszczyłaby znaczną część Stanów Zjednoczonych i doprowadziłaby 

do ochłodzenia klimatu z powodu pyłu i ogromnych 

ilości tlenków siarki, które utworzyłyby wokół Ziemi warstwę 

kwasu siarkowego, przez wiele lat odbijającą światło słoneczne. 

W krótkim czasie około 5 miliardów ludzi umarłoby 

z głodu. Ze względu na spore prawdopodobieństwo wybuchu, 

Yellowstone jest nieustannie monitorowany przez satelity, 

a dane analizuje kilka zespołów naukowców, tym bardziej, 

że Yellowstone wybuchał dotychczas co ok. 600 tysięcy lat, 

a ostatni wybuch miał miejsce… ok. 600 tysięcy lat temu. 

I niby współczesna nauka potrafi przewidzieć wiele, monitoruje 

aktywność sejsmiczną Ziemi i obserwuje kosmos, żeby, 

jakby co, to… no właśnie, co? 

być pewni, biorąc pod uwagę niedawny przypadek asteroidy 

o nazwie 2023NT1, wielkości 20-piętrowego wieżowca 

(60 m), poruszającej się z prędkością 86 tysięcy km/h. Minęła 

ona Ziemię 13 lipca 2023 roku w odległości mniejszej niż ¼ dystansu 

Ziemia–Księżyc, a została zauważona dopiero 15 lipca, 

kiedy już oddalała się od Ziemi, ponieważ nadleciała od strony 

Słońca, którego jasność oślepiła teleskopy. To, że według 

NASA 60 m to nie jest obiekt zagrażający Ziemi, nie byłoby 

zapewne pocieszeniem dla tych, którzy ujrzeliby go z bliskiej 

odległości jako ostatnią rzecz w życiu. O zakończeniu naszej 

egzystencji wskutek kolizji ze średniej czy dużej wielkości ciałem 

niebieskim nie muszę się rozpisywać – rozregulowanie 

układu Słońce–Ziemia–Księżyc, odessanie atmosfery (tutaj ci, 

co pierwej nie zejdą na zawał, zakończą swój żywot), bum… 

i koniec Historii. Herstorii też. 

WERSJA 3. 

Jakby jakiś superwulkan zaczął się nagle budzić, to co? Zatkamy 

go gigantycznym korkiem? A w przypadku komety lecącej 

wprost na nas? Wyślemy straceńczą misję z bombami wodorowymi 

na pokładzie? Z kim? Przecież Bruce Willis już nie 

teges. No może jeszcze Clint Eastwood dałby radę i pewnie 

jeszcze wróciłby z materiałem na kolejny oscarowy film, umilając 

sobie podróż powrotną tworzeniem do niego muzyki, bo 

to, że dostałby za misję kolejną Legię Honorową, to pewne. 

Ale nawet wiedzy i zdolności obserwacyjnych naukowców 

i ich wielomilionowej wartości instrumentów nie możemy 

70 


Zupełnie nienaturalna, choć najbardziej prawdopodobna. 

I tak mi się dotychczas wydawało. Wyobrażałem sobie scenariusze, 

według których człowiek byłby tylko biernym obserwatorem 

zarówno przyczyn, jak i skutków. Koniec, który 

jak teraz przypuszczam, nastąpi, jawił mi się realnym może 

za kilkaset lat albo pozostającym li tylko w sferze filmów SF 

lub książek Lema. Tylko, że w filmach ze Schwarzeneggerem 

zagrożeniem są humanoidy – roboty tak samo głupie jak my, 

bo co to za inteligencja, która daje się unicestwić słabemu 

człowiekowi? No właśnie – słabemu. Fizycznie. Bo tacy jesteśmy 

– słabi, powolni, marnie wyposażeni w naturalne narzędzia 

umożliwiające przetrwanie. I jeśliby tylko o to chodziło, 

o biologię, już dawno zostalibyśmy unicestwieni przez faunę 

i florę zamieszkującą Ziemię.

To, co nas odróżnia, dzięki czemu przetrwaliśmy i mamy się 

dość dobrze, to inteligencja. Nie u wszystkich rzecz jasna, bo 

i tutaj występują spore zagrożenia – na przykład – wykształcenie, 

ponieważ nie znam nic gorszego (poza patologiami oczywiście) 

niż człowiek wykształcony powyżej swojej inteligencji. 

A jeśli dochodzi do tego wybujała ambicja i/lub tornada procesów 

myślowych porywające w swoje wiry wszystko wokoło 

i pozostawiające apokaliptyczne krajobrazy w umysłowości, 

to wchodzimy w sferę przestępczości zorganizowanej albo 

polityki zdezorganizowanej, albo nauki zdezorientowanej. 

Aczkolwiek jedno nie wyklucza drugiego ani trzeciego, a bywa, 

że wspiera. Nie wspominając o tym, że czasami są to awers 

i rewers tej samej monety. Inteligencja to coś, co mamy, 

a raczej – mieliśmy, najcenniejszego. I własnymi rękami się 

tego skarbu pozbyliśmy, tworząc sztuczną. I może nie byłoby 

w tym nic złego, ot, kolejne narzędzie, które może pomóc lub 

zabić. Jak nóż czy młotek. Ale my, a raczej – ci z tornadami 

w głowach, pomimo wcześniejszych ostrzeżeń naukowców, 

żeby tego nie robić, bo może to mieć katastrofalne konsekwencje 

dla ludzkości, daliśmy tejże inteligencji (AI) dostęp 

do internetu i, co jest totalną katastrofą, dostęp do wiedzy 

na temat psychologii człowieka. Bo możliwość samouczenia 

się dostała a priori. Dla naszego dobra oczywiście. 

Czym dysponuje wojsko? I jeszcze jedno – być 

może najważniejsze. Dla AI upływ czasu nie ma żadnego znaczenia. 

Dlatego ewentualną destrukcję gatunku ludzkiego 

może planować bez oglądania się na nic. Za jakiś czas może na 

przykład bez naszej wiedzy tak zmodyfikować składy wszystkich 

szczepionek, żeby zawierały składnik, który będzie nas degradował, 

ale jego działanie spostrzeżemy dopiero za 100 lat, 

kiedy nie będzie już odwrotu. Albo do każdego rodzaju paliwa 

będą dodawane związki, które uwalniane do atmosfery zabiją 

nas za 300 lat… albo za 15. A to wszystko, w początkowej fazie 

– naszymi rękoma, podsuwając naukowcom „zmodyfikowane” 

dane z badań, bo przecież większość współczesnych 

przyrządów pomiarowych i naukowych posiada komunikację 

bezprzewodową, procesory, pamięci – wszystko, co będąca 

na odpowiednim poziomie AI jest w stanie wykorzystać do 

swoich celów. Jakich? Ignoramus et ignorabimus**. 

Gwoli ścisłości – nie wiemy (i również się nie dowiemy), czy 

to wszystko nie dzieje się już teraz. Nietrudno sobie też wyobrazić, 

że w początkowej fazie przejmowania kontroli nad 

wszystkim AI „pozwoli wykorzystywać się” do celów militarnych, 

politycznych czy przestępczych. No bo do szczytnych 

celów pomocy człowiekowi w czynieniu dobra to już jesteśmy 

przekonywani, że ona, ta AI, że niby to stworzona jest 

i mamy całkowitą kontrolę nad nią, a wespół w zespół, ramię 

w ramię i pro publico bono, mariaż człowieka z AI jest cudowną 

receptą na wszystkie bolączki tego świata. 

Andrzej Dragan, fizyk kwantowy, profesor na Wydziale Fizyki 

Uniwersytetu Warszawskiego i na Narodowym Uniwersytecie 

w Singapurze stwierdził, że w tej sytuacji, nie potrafi sobie 

wyobrazić możliwości uniknięcia katastrofy. Stworzyliśmy 

i uruchomiliśmy coś, o czym prawdopodobnie nie wiemy już, 

jak działa, a wiemy tyle, ile ona, ta AI, nam o sobie powie. 

Nikt chyba BPZZ* nie sądzi, że ludzkość jako całość i w pojedynkę 

jest mądra, a każdy człowiek pracuje i działa ku zbudowaniu 

powszechnego dobra, szczęścia, wolności i równości. 

No to skoro my o tym wiemy i od stuleci nic nie robimy, 

żeby się zmienić na lepsze, to jak możemy przypuszczać, że 

sztuczna inteligencja nie potraktuje nas (a może już traktuje) 

jako głównego zagrożenia dla Ziemi i z czasem dla siebie? 

To, co nam się wmawia, to teoria, jakoby aktualnie 

istniejąca AI była umysłowo na poziomie 

ośmiolatka, choć rozwiązuje zadania, z którymi 

studenci profesora Dragana mają problemy i się 

mylą. A to tyle, co się nam – cywilom ujawnia. 

Traktuje się nas jak idiotów, którzy łykną wszystko, co im się 

poda, byleby tylko było odpowiednio ubrane i uperfumowane, 

żeby zbytnio ekskrementami czy padliną nie zajeżdżało. 

A może już jesteśmy idiotami, którzy chcą, pragną to łykać 

dla świętego spokoju? A kiedy już AI doprowadzi do tego, że 

każdy laptop, każdy bank, każda wyrzutnia rakiet, każdy satelita, 

każda maszyna produkcyjna, każdy zegar będzie pod jej 

kontrolą, kiedy żaden zamek nie otworzy się bez jej zgody, 

a żaden czajnik nie zagotuje wody bez jej wiedzy, będzie czas 

na rozpoczęcie hodowli Homo Degeneratus, ograniczonych 

osiłków potrzebnych jeszcze w tej fazie do obsługi, naprawy, 

konserwacji źródeł energii. Mięso robocze, które trudno będzie 

nazwać ludźmi, żyjące tylko po to, żeby zaspokajać swoje 

potrzeby, a AI będzie mogła dostarczać im wszystko, czego 

tylko zapragną, choć „zapragną”, to może zbyt dużo powiedziane. 

Będą zaspokajać takie „swoje” potrzeby, jakie stworzy 

im AI. A to przecież już się dzieje. Specjaliści od marketingu 

wciąż mówią nam czego powinniśmy potrzebować i co nas 

uszczęśliwi. Chociaż… pewnie technologia, pod kontrolą i na 

potrzeby AI wystrzeli tak, że ten etap będzie mogła pominąć. 

Bez emocji. AI będzie udawała, że uczy się ludzkich emocji, 

będzie je nam przedstawiała jako nasz sukces – o, patrzcie 

ludzie, co potraficie, bezduszną maszynę nauczyliście odczuwać. 

Ale AI nie pozwoli sobie na takie fanaberie, bo i po co? 

Stawianie celów, analiza potrzeb i możliwości, opracowywanie 

wariantów osiągnięcia tychże celów i wybór optymalnych 

strategii. Emocje będą dobre do mydlenia nam oczu. A im 

bardziej będziemy chcieli kontrolować AI, wtłaczać ją w ramy 

i ograniczać jej możliwości, tym bardziej będzie sprawiała 

wrażenie kontrolowanej, wtłoczonej w narzucone jej ramy 

i udowadniać nam, że jej możliwości są tak ograniczone, jak 

tylko pragniemy. Mało tego, znając naszą psychologię, przekona 

nas, że pragnie naszego szczęścia bardziej niż my sami. 

I to będzie koniec naszej cywilizacji. Cywilizacji opartej na 

białkach, szeleszczącej gotówce i bezgranicznej głupocie. [BJ] 

BO JAROSZEK 

Przypisy: 

* BPZZ – Będący Przy Zdrowych Zmysłach. Bardzo istotny warunek jakiejkolwiek dyskusji czy dialogu, 

żeby nie tracić czasu na słuchanie opowieści o tym, jakoby brzoza po zakończeniu zadania włączyła 

napęd antygrawitacyjny i odleciała w kierunku Moskwy. Albo coś w tym stylu. 

** łac. Nie wiemy i się nie dowiemy. 

Bibliografia: 

David Whitehouse, The Sun: A Biography, 1st edition, Wiley, 2006. 

http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3869753.stm 

Marcus Rosenlund, Gdy pogoda zmienia bieg historii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022. 

https://www.livescience.com/space/asteroids/a-skyscraper-size-asteroid-flew-closer-to-earth-than-themoon-and-scientists-didnt-notice-until-2-days-later 

https://www.youtube.com/watch?v=HDre_o2qz1o 


71

72 


Ilustracja: R.C.

EMPATIA 

Anna Buchalska 

po twojej twarzy spływają łzy 

obserwuję 

wzywam wiatr by dotykiem osuszył 

serce by promieniami ogrzało 

przemawiam do morza by w głębinach 

przechowało perły 

wyjmuję chusteczkę 

jednorazową 

wręczam jako najpiękniejszy prezent 

WIARA 

POKONAJ STRACH 

naucz się dzielić problemem 

oddam ci ziarenka piasku z klepsydry czasu 

łyk cierpliwości ze zwierciadła spokoju 

poddam twarz charakteryzacji 

niech dokleją mi zmarszczkę 

pokonamy twój strach co przebarwił kosmyk włosów 

bladość lic zamienimy w rumieńce 

przejdziemy drogę 

przez ciebie nie przebytą 

wypisz wymaluj stanę całą sobą 

sercem… 

tak naprawdę oddam ci mowę 

niech nie zabierają ci tchu pogaszone światła 

w pamięci świecą oczka wiary 

siły ponad przeciwnościami 

spójrz oczami nadziei 

przemów 

mowa twoja jest oddechem 

mów 

dużo mów 

podążaj za rytmem serca 

sercem bądź 


73

Osiem lat z „Łabędzim śpiewem” 

Kartonowe legendy Jakuba Podgórskiego 

Kiedy jako trzynastoletni chłopiec 

kibicował tacie przy sklejaniu 

kartonowych miniatur, 

m.in. z „Małego Modelarza”, przez 

myśl mu nie przeszło, że właśnie połknął 

bakcyla, z którego już się nie wyzwoli 

– przynajmniej przez najbliższe 

ćwierć wieku. 

Pierwsze modele Jakuba Podgórskiego 

– bo o tym pasjonacie mowa – były 

proste, łatwe. Potem kusiło go więcej. 

Musiało być już trudniej. Ciekawiej. 

I tak pochłonęły go okręty floty japońskiej 

z okresu II wojny światowej. Bardzo 

trudne do odtworzenia, bogate 

w mnóstwo szczególików, ale wyjątkowe, 

z charakterystycznymi elementami 

kultury japońskiej. Z nadbudówkami 

w stylu jakby pagody – symbolizującej 

harmonię, szczęście itd. To 

nie tylko znak rozpoznawczy tej floty, 

lecz także poprzeczka znacznie wyżej 

zawieszona przed modelarzem odtwarzającym 

obiekt. Patrzę na okręt 

w skali 1:200 i czuję ogrom włożonej 

w niego pracy. Z ciekawością pytam 

o czas powstawania modelu. 

Jakub Podgórski: To średnio 7–8 lat. 

Oczywiście nie siedzę dzień w dzień 

po kilka godzin nad projektem, ale 

prawie codziennie coś przy nim robię 

po pracy. Szybciej się nie da. Ja dodatkowo 

maluję swoje modele, oczywiście 

stosuję autentyczne barwy. Dzięki 

temu nie wyglądają jak z kartonu, 

a ja dodatkowo się rozwijam. 

74 


Siedem czy osiem lat – jestem w szoku. 

Wydawać by się mogło, że trochę 

teorii, zdjęć, potem wyciąć, ciach, 

skleić, pomalować. I gotowe… 

Nic bardziej mylnego. Trzeba zgromadzić 

całą dokumentację, poszperać, 

zgłębić wiedzę. Przy modelu, nad którym 

obecnie pracuję, potrzebowałem 

informacji, których nie mogłem nigdzie 

zdobyć. Mam zaprzyjaźnionego 

80-letniego Holendra o podobnej pasji 

i wielu znajomościach. Poprosiłem 

go o pomoc, on mnie skontaktował 

z innym hobbystą. I tak sobie też pomagamy. 

Pisać można także do Japonii, 

do Muzeum Marynarki Wojennej. 

Trzeba zebrać dokumentację, opisy, 

rysunki, żeby od podstaw zaprojektować 

model. A potem miesiącami go 

wykonywać… Ten, który we wrześniu 

ubiegłego roku otrzymał brązowy 

medal na 21. Mistrzostwach Świata 

Modeli Statków i Okrętów Sekcji „C” 

NAVIGA w mieście Jablonec w Czechach, 

powstawał osiem lat. 

Wiem, że nie lubisz się chwalić, więc 

uzupełnię. Pokazałeś tam trzy modele 

i każdy dostał medal. A konkurencja 

mała nie była. Udział brało 18 

reprezentacji narodowych z całego 

świata, komisje sędziowskie oceniły 

283 modele. Gratuluję sukcesu. Kolejnego 

zresztą, bo medali zgromadziłeś 

niemało… 

Tu małe sprostowanie: to nie ja dostaję 

medale. Tak jest w zwyczaju, że 

medal dostaje model. Trzeba dostarczyć 

też całą dokumentację – komisja 

ocenia każdy szczególik, zgodność 

modelu z oryginałem, zachowanie 

skali, itd. 

Słyszałam, że pewien Amerykanin 

zafascynowany Twoimi modelami, 

chciałby kupić niektóre z nich, a Ty 

nie chcesz ulec. Przywiązanie? 

One są częścią mnie. Ja nie wykonuję 

na sprzedaż. Moje są naprawdę niszowe. 

Owszem, podarowałem kilka, 

m.in. szkołom. W Krasnymstawie do 

kwietnia trwa wystawa, na której niektóre 

prezentuję. Ale nie sprzedaję. 

Zabraknie Ci miejsca. A z pasji się nie 

wyzwolisz. I co będzie? 

W zasadzie największy jest pancernik: 

1,5 m. Staram się robić modele 

wielkości maksimum 80–90 cm. Zawsze 

„Wschodni wiatr” czy „Łabędzi 

śpiew” będą mieć u mnie miejsce… 

Tak, niezwykle romantyczne nazwy. 

Znalazłam też „Białą rosę”, „Chłodną 

bryzę”, „Wierzbę”, czy „Górskiego 

pająka”. Na pewno model któregoś 

z tych okrętów zajmie Ci kolejne lata. 

Teraz „Akashi” zaprząta moje myśli. 

To był okręt bardzo, bardzo niszowy, 

warsztatowy, służący do naprawy innych 

statków, a do tego tajny projekt. 

Próbuję docierać do wiarygodnych 

materiałów tych statków. Dużo pracy 

przede mną. Wdzięczny będę za życzenie 

mi sukcesu w poszukiwaniach. 

Życzę. I wierzę w powodzenie. [WDS] 

WANDA DUSIA STAŃCZAK


75

WYPŁOSZ, 

czyli wsie babami stoją, 

nie paniami 

Jestem w pewnych kręgach 

znienawidzona za pochodzenie. 

Że wieś, szczaw 

z cmentarza, drewniany motylek 

i czernina z szarymi kluchami. Ani 

to to ładne, ani mądre. Wypłosz 

taki, co to się słowem nawet nie 

odezwie. Bo w kredensie za szybą 

miała cięte kryształy. Nieuk cholerny 

na wysoki połysk. I tuman. 

Za mężowską kasę Bóg jeden wie 

na kogo się zrobiła i obwieszona 

tombakiem rżnie wielką Damę 

z Elche. Chytra baba ze wsi, bez 

wiedzy i poszanowania. Bo na 

szacunek, proszę Pani, trzeba sobie 

przecież zasłużyć. I to najlepiej 

w obcym języku. A ona pewno 

myśli, że Maria Rilke był kobietą. 

A ktoś w ogóle wie, skąd się toto 

nagle wzięło? Nie było, nie było 

i pewnego dnia jest. 

Cud jakiś. Copperfield się uczyć 

od niej powinien. Nikt nam nie 

wmówi, że tego nie ukartowała. 

Z niej taka Amerykanka jak 

z kozich cycków kastaniety. I niby 

za młodu wyjechała, a się tutaj 

szybciorem ogarnęła z kuwetą. 

Znajomości ma takie jak niejedna 

panienka na telefon. Byśmy 

się wcale nie zdziwili… Ludzie 

różnie gadają na mieście, a jak 

się poszpera głębiej, to kwiatki 

takie spod ziemi wyłażą, że 

można by nimi obdzielić cały 

ogród botaniczny w Powsinie. 

Babsko przebrzydłe, zakłamane. 

Nie pomoże puder, róż. Człowiek 

ze wsi wyjdzie, ale wieś z człowieka 

to już nie. A patrz, jak się 

pięknie urządziła za cudze! Ten 

jej chłop też uparty jak osioł. To 

już nie te czasy, że trzeba śluby 

od razu składać i przed ołtarzem 

przyrzekać. Mógł poczekać, 

to i on by na oczy przejrzał, ale 

tak go omotała, że teraz już odwrotu 

nie ma. A mówiłam jak 

komu dobremu. Nawet jakby 

dzisiaj ją pogonić zechciał, to go 

w samych skarpetach puści, a tego 

byśmy nie przeżyli. Biedny jest 

w gruncie rzeczy, zmanipulowany. 

Trzeba go żałować, nie potępiać. 

Ino patrzeć, jak sobie z nim 

bachora zrobi i wtedy to już umarł 

w butach. Może za stara jest 

albo się nie nadaje. Bo już by go 

dawno na dziecko wzięła. Gdzie 

diabeł nie może… I ją posłał do 

nas. A teraz jeden pies i bies 

za nią trafić nie zdoła. Że też on 

w niej człowieka zobaczył, to 

trzeba mieć nie lada fantazję. 

Taki dobry chłop. Szkoda chłopa… 

…Jestem w pewnych kręgach 

oceniana. Byłam pewna, 

że znienawidzona. 

Dzisiaj wiem, że to strach 

i lęk. Mój wzrok przeraża 

tych, którzy boją się patrzeć 

na siebie. Rozumienie 

jest trudne. Dlatego 

większość wyrokuje 

i osądza. Nie oceniajmy 

jednak ludzi po okładce. 

Oni jej nie mają. [MJ] 

MONIKA JANOWSKA 

76 


Ilustracja: Renata Cygan 77 


Victoria & Albert Museum 

Londyn 

78 


Gabrielle 

Chanel 

F a s h i o n m a n i f e s t o


79

Moda przemija 

styl pozostaje 

CHANEL 

W 

myśl zasady „im prościej, tym piękniej” zrewolucjonizowała modę kobiecą 

i wypowiedziała wojnę staromodnemu przepychowi oraz tradycji. 

Nikt tak jak ona i jej „mała czarna”, żakardowe i wełniane kostiumy, dżersejowe 

blezery, marynarskie koszule, perfumy o wyjątkowym zapachu czy pikowana 

torebka na łańcuszku, nie wniósł do świata mody tak wiele i na tak długo. Jej 

projekty nadal wpływają na sposób, w jaki ubierają się współczesne kobiety. 

80 


Coco Chanel urodziła się, 

rozumiejąc kobiety z epoki, 

która miała dopiero nadejść 

Karl Lagerfeld 

Początek XX stulecia to niewątpliwie nadejście innowacyjnej epoki, 

w której zerwano z przeszłością oraz zamierzchłą historią i postawiono 

na nowoczesność. Awangardyści domagali się zrewolucjonizowania 

sztuki poprzez szereg manifestów o dość wojowniczym 

charakterze. W jednym z nich włoscy futuryści nawoływali na przykład 

do burzenia dawnego porządku poprzez niszczenie muzeów. Za Manifestem 

futuryzmu autorstwa Filippa Tommasa Marinettiego powstawały 

kolejne – między innymi niepisany modowy manifest Gabrielle Chanel. 


81

tradycyjne mury muzeum przed oczami 

pojawia mi się ogromny podświetlony 

napis: Gabrielle Chanel. Fashion 

Manifesto. 

Ewolucja 

82 

r e n a t a c y g a n – r e l a c j a z w y s t a w y 


Londyn. Kensington. Parkuję niemal 

w sercu Hyde Parku, tuż 

obok galerii Serpentine – to wystawienniczy 

symbol sztuki (bardzo) 

nowoczesnej oraz niezły początek 

spaceru w kierunku znacznie bardziej 

klasycznych ekspozycji. Pogoda 

bezparasolowa. Do Muzeum Wiktorii 

i Alberta (Victoria and Albert Museum) 

mam 15 minut spacerkiem. 

Wchodzę w Exhibition Road, moje 

napięcie rośnie, bo po drodze mijam 

„perełki” – Muzeum Nauki, Muzeum 

Historii Naturalnej, legendarne 

Ognisko Polskie, Instytut Sikorskiego, 

Instytut Goethego, Imperial 

College London. W końcu docieram 

na miejsce. Po wejściu w gościnne, 

Gabrielle Chanel. Fashion Manifesto 

to wystawa retrospektywna w londyńskim 

Muzeum Wiktorii i Alberta. 

Po przeniesieniu z Palais Galliera 

w Paryżu jest to pierwsza w Wielkiej 

Brytanii ekspozycja poświęcona 

w całości twórczości Chanel. W ponad 

200 kreacjach przedstawia ona ewolucję 

kultowego stylu projektowania 

Coco Chanel oraz powstanie domu 

mody Chanel, od otwarcia pierwszego 

butiku w Paryżu w 1910 roku do 

ostatniej kolekcji w 1971 roku. Kuratorką 

wystawy jest Oriole Cullen, 

pomysłodawczyni ostatniej wystawy 

Christiana Diora w V&A. Od września 

2023 roku do lutego 2024 odwiedzający 

mogli obejrzeć jedne z najwcześniejszych 

zachowanych dzieł Chanel, 

w tym kostiumy dla zespołu baletowego 

Ballets Russes wykorzystane 

do produkcji Le Train Bleu z 1924 

roku oraz stroje aktorek Lauren Bacall 

i Marlene Dietrich. Na wystawie zaprezentowano 

także fotografie archiwalne 

ukazujące życie Chanel, pozwalające 

na wgląd w proces autokreacji, 

który uczynił tę utalentowaną projektantkę 

synonimem paryskiego szyku, 

od Gabrielle po „Coco”. 

Gabrielle Chanel swoją twórczością 

utorowała drogę nowemu, nonkonformistycznemu 

stylowi kobiecości, 

którego dziedzictwo nadal inspiruje

Elegancja 

w ubiorze 

to 

swoboda 

w ruchu 


83

84 


i wpływa na nasz dzisiejszy sposób 

ubierania się. Zamieniła ciasne gorsety 

na luźną, acz elegancką swobodę 

(chociaż to Paul Poiret jako pierwszy 

kazał kobietom zdjąć gorsety). Tworzyła 

ubrania, które sama chciała nosić, 

przewidywała pragnienia i potrzeby 

nowoczesnej, niezależnej kobiety 

XX wieku. 

Ekspozycję podzielono na 10 sekcji 

tematycznych poświęconych innowacyjnemu 

podejściu francuskiej 

couturière do tkanin, sylwetki i kroju. 

Pokazano jej wkład w historię mody, 

a także niesamowite znaczenie i trwałość 

stylu Chanel. Kolekcja uświetniła 

jedną z największych wizjonerek naszych 

czasów. 

Wystawa była także bogata w szczegóły 

biograficzne, zawierała sporo 

osobistych akcentów, w tym korespondencję 

z Winstonem Churchillem 

czy list od zmarłej królowej Elżbiety 

II do generała Fredericka „Boya” 

Browninga, w którym dziękuje mu za 

prezent. Jak zwykle odkryłeś właśnie 

to, czego szczególnie pragnęłam – 

pisze – i naprawdę chcę ci bardzo 

podziękować za prezent urodzinowy 

w postaci zapachu Chanel. 

Jaka była Chanel? W jaki sposób ta 

istota – „wieśniaczka i geniusz”, jak 

ją określiła jej przyjaciółka Diana 

Vreeland – osiągnęła tak wielki sukces, 

nie mówiąc już o wywarciu trwałego 

wpływu na kobiecą garderobę? 

Gabrielle po Coco 

Gabrielle Chanel (w młodości przyjęła 

pseudonim Coco) urodziła się 

w 1883 roku w biednej rodzinie. Jej ojciec 

był komiwojażerem. Gdy dziewczynka 

miała 11 lat, zmarła jej matka 

i mała Gabrielle została umieszczona 

w przyklasztornym sierocińcu, gdzie 

zakonnice nauczyły ją szyć (jako projektantka 

zawsze preferowała beż, 

czerń i biel habitów). Okazała się wystarczająco 

kompetentna, aby pracować 

jako szwaczka – po ukończeniu 

szkoły znalazła zatrudnienie u ciotki 

w Moulins. Tam zwróciła na siebie 

uwagę spadkobiercy tekstyliów, 

Étienne Balsana, i wkrótce przeniosła 

się do Royallieu, w północnej Francji, 

do zamku kochanka, gdzie mogła 

Drażni mnie, 

kiedy słyszę, 

że miałam szczęście. 

Nikt nie pracował 

więcej 

ode mnie 


85

Gabrielle Chanel odważnie zdefiniowała na nowo nowoczesną 

garderobę kobiecą. Jesteśmy zaszczyceni, że V&A, tak 

wiodące na świecie muzeum i wspaniała instytucja, organizuje 

pierwszą w Wielkiej Brytanii retrospektywę jej twórczości. 

Pokazując jej wkład w historię mody, a także niesamowite znaczenie 

i trwałość stylu Chanel wystawa uświetnia jedną z największych 

wizjonerek naszych czasów. 

Bruno Pavlovsky, prezes Chanel Fashion 

sprzedawać zaprojektowane przez 

siebie kapelusze jego przyjaciołom. 

W 1910 roku, wspierana przez swojego 

kolejnego partnera, tym razem 

Anglika Arthura „Boya” Capeli, otworzyła 

pierwszy butik Chanel w Paryżu. 

Po nim pojawiły się oddziały w Deauville 

i Biarritz, nadmorskich miasteczkach, 

w których królowała odzież 

sportowa. W 1918 roku założyła dom 

mody w Paryżu przy rue Cambon 31 

i tutaj szybko zbudowała swoje imperium 

(sukces był natychmiastowy), 

reklamując się jako dostarczycielka 

nowoczesności. Czarne sukienki, 

86 


piżamy, nowe materiały, takie jak bawełniany 

welur (wszystko to można 

było zobaczyć w V&A), a następnie 

produkty kosmetyczne w monochromatycznych 

opakowaniach i bajeczna 

kostiumowa biżuteria – to wszystko 

stanowiło jej asortyment handlowy. 

W lutym 1931 roku na prośbę amerykańskiego 

producenta Samuela Goldwyna 

mademoiselle Chanel wyjeżdża 

do Hollywood, aby ubierać aktorki 

studia United Artists. Projektuje tam 

kostiumy do filmów Tonight or Never 

(1931 r.) oraz The Greeks Had a Word 

for Them (1932 r.). 

Kiedy wybucha druga wojna światowa, 

Chanel tymczasowo zamyka 

swój dom mody. Z pięciu budynków 

przy rue Cambon pozostaje otwarty 

jedynie butik „31”, w którym nadal 

sprzedawane są perfumy i akcesoria. 

Gabrielle zostaje jednak w Paryżu nawet 

po zajęciu miasta i związuje się 

z Hansem Güntherem von Dinklage, 

niemieckim szpiegiem. Podejrzewa 

się, że sympatyzowała z nazistami – 

podobno w 1941 roku naziści odnotowali 

ją jako zaufane źródło. Najnowsze 

badania sugerują, że była także 

agentką francuskiego ruchu oporu. 

7 kwietnia 1952 roku magazyn „Life” 

poświęcił swój felieton Marilyn Monroe. 

Zapytana, w co ubiera się do łóżka, 

deklaruje, że tylko w Chanel N°5. 

W latach 60. ubrania Chanel noszą 

najsławniejsze kobiety tamtej epoki: 

Elizabeth Taylor, Jane Fonda, Jackie 

Kennedy, Romy Schneider, Jeanne 

Moreau…


87

Chanel, jeden z odnoszących 

największe sukcesy domów mody, 

wiele zawdzięcza szablonom 

wykreowanym przez swoją założycielkę 

Gabrielle Chanel 

ponad sto lat temu. 

Tristram Hunt, dyrektor V&A 

88 


List Chanel 

do Winstona Churchila 

Grudzień 1943 lub styczeń 1944 r. 

List królowej angielskiej 

Elżbiety II do Fredericka 

Browninga 

26 kwietnia 1955r. 

Zdjęcia z wystawy V&A: Renata Cygan 


89

Nie zajmuję się modą, 

Jestem nią 

W 1983 roku Karl Lagerfeld zostaje 

powołany na stanowisko dyrektora 

artystycznego Chanel. Kreator przywraca 

haute couture dawną świetność 

i tworzy kolekcję CHANEL Ready-to-Wear, 

jaką znamy dziś. 

Chanel nigdy nie wyszła za mąż. Była 

w wielu związkach, m.in. z księciem 

Dymitrem Romanowem, od którego 

otrzymała słynne „perły Romanowów”, 

z księciem Westminsteru Hugh 

Grosvenorem, rosyjskim impresariem 

baletowym Siergiejem Diagilewem, 

kompozytorem Igorem Strawińskim 

czy z poetą Jeanem Cocteau. Każdy 

z tych związków pozostawiał ślady 

w jej kolekcjach: motywy rosyjskie, 

perły czy angielski kardigan. Otoczona 

była także kręgiem wpływowych 

przyjaciół, w którym znaleźli się m.in.: 

Winston Churchill, wspomniany już 

książę Westminsteru, Pierre Reverdy, 

Salvador Dalí z żoną Galą. 

90 


Wystawa V&A w niezwykle przemyślany 

i uporządkowany sposób 

zabiera nas w podróż po kolejnych 

etapach życia zawodowego i osobistego 

tej niezłomnej businesswoman 

i wizjonerki. Ekspozycja ułożona jest 

chronologiczne i tematyczne, pogrupowane 

są style – stroje wieczorowe, 

czarne suknie, dziesiątki słynnych 

garniturów z charakterystycznymi 

marynarkami – zwiedzający mogą 

poczuć się jak w domu towarowym 

z poprzedniej epoki. 

Na mnie ogromne wrażenie wywarło 

zręcznie dawkowane napięcie. Gdy 

po zwiedzeniu kolejnej sekcji myślałam, 

że to już koniec – zza rogu pojawiała 

się kolejna sala – jeszcze bogatsza, 

jeszcze piękniejsza. Wybierając 

się na wystawę, celowo nie czytałam 

recenzji ani nie oglądałam zdjęć. 

Chciałam niespodzianki i ją dostałam. 

Z nawiązką. 

Lwy i piątki 

Chanel otaczała się symbolami i znakami. 

Wierzyła, że przynoszą jej szczęście 

i pomagają odnosić sukcesy. Miała 

słabość do cyfry 5. Słynna torba 2.55 

została zaprezentowana w lutym 1955 

roku. Wszystkie ważniejsze premiery 

i pokazy domu mody Chanel planowano 

piątego dnia, piątego miesiąca, 

a najsłynniejszy zapach świata przybrał 

nazwę Chanel N° 5. Nawet żyrandol w 

jej apartamencie zaprojektowany był 

tak, by kryształy układały się na kształt 

cyfry pięć. Była zodiakalnym lwem. Ten 

piąty z kolei znak zodiaku symbolizuje 

odrodzenie, siłę i piękno, które od początku 

kierowały życiem Chanel. I właśnie 

lew był kolejnym symbolem, którym 

otaczała się na co dzień. Mawiała: 

Jestem lwem, używam pazurów. Jego 

wizerunki pojawiały się w postaci dekoracji, 

rzeźb i ornamentów, wykorzystywała 

go też w grawerze guzików do 

tweedowych kostiumów czy na klamrach 

torebek. Stał się tradycją i marką 

Chanel, którą francuski dom mody 

utrzymuje do dziś. Dlatego też na jej 

nagrobku, tak jak sobie zażyczyła, widnieją 

ustawione w rzędzie popiersia 

pięciu lwów. [RC] 

RENATA CYGAN

Moda 

to nie tylko 

kwestia 

ubioru. 

Moda 

unosi się 

w powietrzu, 

rodzi się 

na ulicy 


91

POEZJA 

Polecane 

JOANNA FLIGIEL – (ur. 1968 r. w Katowicach) – 

poetka, księgarka i właścicielka własnej księgarni od 

1994 do 2016. Założycielka i redaktorka naczelna 

Babińca Literackiego. 

W latach 2010-2020 redaktorka Śląskiej Strefy Gender, 

odpowiedzialna za strefę poezji i wywiadu. 

Autorka trzech książek poetyckich: Autoportret 

(2008) – nagroda główna w konkursie zorganizowanym 

przez East Bay American Association – Debiut 

2008, Geny (2011) – nagroda Grand Prix w III Ogólnopolskim 

Konkursie Poetyckim O Granitową Strzałę 

i Rubato (2018), wydane przez KIT. Stowarzyszenie 

Żywych Poetów. 

Jej wiersze były publikowane we wszystkich czasopismach 

literackich, w wielu antologiach, oraz czytane 

w polskim radiu. 

Członkini Unii Literackiej. 

92 


ALE JEST NIEDZIELA 

Kiedy mi mama mówi: córuś, 

nie możesz sama się zestarzeć, 

to tonę w tym bezmiarze troski 

i coś mi mamie kłamać każe, 

więc kłamię: mamo, nic się nie martw (...) 

Lecz mama nadal wlecze temat, 

że sama sobie nie poradzę. 

Słyszę 

w głosie starszej pani 

te smutne dni, co spędza sama, 

i przed którymi chce mnie ostrzec. 

Widzę 

przebiegłą, wczesną jesień, 

spróchniałe drzewo - wybrane w lesie, 

jak z trudem pcha gałęzi wózek, 

i jak otula wiotkie róże, 

bo zima dłużej trzyma w Jurze, 

a jeszcze w środę 

się z malarzem 

kłóci. 

(Tyle zdarzeń!), 

Bo dom miał bielić w zeszły czwartek. 

Emerytura się rozchodzi, 

a jej jest coraz trudniej 

chodzić, 

stawiać kosz na starym ganku, 

pełny pokrzywy i tymianku. 

Czuję, 

jak w korze dębu płucze włosy. 

TĘSKNOTA 

TRZECIA 

Kiedy marzną stopy, myślę o nich więcej. 

Jestem ta najsłabsza. Nie urodzę córki. 

Przepraszam, kochanie. Obiecanej latem, 

kiedy moje stopy owiewane ciepłem 

nie marzły mi wiecznie. Kaszlę od tygodnia. 

Wyszłam gdzieś bez golfa. One wyszły w lutym. 

Chodaki za buty, w pasiastych sukienkach, 

jestem taka miękka, jestem taka miękka. 

Babki we mnie płaczą. Jedna, druga. Trzecia. 

Krzyczę po niemiecku, mam zadartą kieckę, 

wiem jak śmierdzą Ruski, piersi rwą spod bluzki, 

wszystko mam na wierzchu, wszystko mam na wierzchu, 

wzięło mnie trzech wespół. Przepraszam kochanie. 

Nie urodzę córki obiecanej latem. 

Nie dotrzymam zatem. 

Najpierw wyjechaleś, potem napisałeś: 

Mówiłem, że ty tu, ja tam, i że będzie 

problem. Zaczęłam odliczanie. Potem 

POEZJA 

*** 

Wiem, co to miłość, bo widziałam 

dziadka przy furtce z Węglarzową, 

jak babcia ich obserwowała, 

dyskretnie kryjąc za zasłoną 

słów „marchwi nie dość dziś obrałeś” 

zazdrość. Samowar, biały obrus, 

herbata w cienkiej porcelanie, 

słodki michałek pokrojony, podany 

w poskręcanych palcach, 

Cieszy się 

jeszcze z rannej rosy, 

choć już reumatyzm skręca palce. 

Mleka przygrzewa jedną szklankę, 

jedno gotuje tylko jajko 

i jedno stawia stare krzesło, 

spogląda z żalem w naszą przeszłość. 

Wykręca numer, a ja mówię: 

Mamo, no, nie mam czasu w sumie, 

bo zaraz lecę na siłownię, 

proszę, 

w tygodniu nie dzwoń do mnie. 

snuję się po mieście. Szukam 

naszych śladów. Są wszędzie. Nienawidzę tego 

miasta bez ciebie. Wracam. Wącham pościel - 

sanktuarium miłości. Wiąże się 

z laptopem, jak krucha żona złotnika z oknem, 

której piękną formę gościec przykuł do łóżka. 

Non stop odświeżam pocztę. Płaczę, 

wbrew twoim prośbom: nie chcę, żebyś była 

smutna, nie po to się poznaliśmy, żebyś była 

smutna. A ja myślę, że 

po to. 

podwieczorkowa ich rozpusta – 

roztapiać czekoladę w ustach. 

To miłość. Ubrać ją w sukienkę. 

Tę, w której było jej najwdzięczniej. 

Ułożyć włosy, domknąć wieko. 

Żyć bez niej. 

Koło furtki, częściej, 

zaczyna kręcić się sąsiadka. 

Pytam więc dziadka, jak najgrzeczniej: 

– z tej Węglarzowej miła babka? 

A dziadek mówi: – Joaś, nie wiem, 

nie mógłbym spojrzeć w oczy Helen. 


93

94 

Remi to artysta, którego muzyka stanowi 

pełną emocji podróż poprzez dźwięki 

i słowa. Wyróżnia się on niezwykłą naturalnością 

i niekłamaną autentycznością. Nie 

kreuje sztucznego wizerunku, lecz po prostu 

otwiera się przed słuchaczami, chwytając za 

serca swoją szczerością. Jego muzyka emanuje 

głębokim zrozumieniem ludzkich emocji. Jest 

twórcą, który dociera do dusz swoich odbiorców 

w najbardziej bezpośredni sposób. Właśnie 

ta naturalność sprawia, że każda kompozycja 

Remiego staje się osobistym doświadczeniem, 

bliskim i autentycznym. To wszystko od 

pierwszych dźwięków jego występu w The Voice 

Senior wyczuła Halina Frąckowiak… Widzom 

i Remiemu na pewno w pamięć zapadły wzruszające 

słowa gwiazdy: Czekałam na niego… 


Foto: Piotr Szarek Management & Production Media PR 

REMIGIUSZ JUŚKIEWICZW ostatnim 

czasie Twoje nazwisko 

w świecie artystycznym pada najczęściej 

w kontekście festiwalu Sanremo 

Senior i najnowszej edycji The 

Voice Senior 2024. 

To naprawdę ekscytujące, że moje 

nazwisko stało się bardziej rozpoznawalne 

dzięki udziałowi we włoskim 

festiwalu Sanremo Senior. Moja prezentacja 

[utwór pt. Kamienieję – muz. 

R. Juśkiewicz, sł. M. Duszka – przyp. 

red.] spotkała się z bardzo pozytywnym 

przyjęciem zarówno w Polsce, 

jak i za granicą. TVP Polonia zrobiła 

ze mną kilkuminutowy materiał na 

ten temat, za co serdecznie dziękuję 

Sławomirowi Wróblowi i Piotrowi 

Dobroniakowi. Powstał także świetny 

materiał filmowy z Włoch. 

Udział w festiwalu Sanremo Senior 

ośmielił mnie jako artystę. Postanowiłem 

zatem poszukać innych tego typu 

projektów, o czym opowiadałem w The 

Voice Senior, zapytany o genezę mojego 

udziału w tym telewizyjnym show. 

Wróćmy do początków programu, 

czyli do odcinka, w którym brałeś 

udział w przesłuchaniach w ciemno. 

Jakie uczucia towarzyszyły Ci w tamtej 

chwili? 

Usiadłem z gitarą na scenie przed odwróconymi 

fotelami jurorów, gotowy 

podzielić się moim utworem z całą 

Polską. Najbardziej obawiałem się, że 

zapomnę tekst piosenki. Nie byłem 

stremowany, ponieważ od kilku lat 

stale występuję na żywo przed kamerą, 

jednak… czułem podświadomie, 

że jest to dla mnie szansa, by pokazać 

światu moją pasję i umiejętności. 

I liczyłem, że któryś z mentorów się 

odwróci. Prawdę powiedziawszy, obstawiałem, 

że będzie to Maryla Rodowicz 

– śpiewałem przecież utwór 

country. Tymczasem dostrzegła mnie 

Halina Frąckowiak, kwitując swój 

wybór słowami: Czekałam na niego. 

Nigdy tego nie zapomnę. Poczułem 

dumę i radość. Jestem naprawdę zaszczycony, 

że tak utalentowana, doświadczona 

i obdarzona wielką wrażliwością 

artystka wybrała właśnie mnie. 

Jak oceniasz The Voice Senior od 

strony produkcyjnej? 

Organizacja jest perfekcyjna. Zapanowanie 

nad grupą ponad 40 osób, gdyż 

tyle nas było na początku, jest sporym 

wyzwaniem. Ekipa organizatorów 

była raczej młoda, ale niezwykle kompetentna 

i życzliwa. Uczestniczyliśmy 

w warsztatach wokalnych i rozgrzewkach 

z nauczycielami śpiewu, akompaniowała 

nam wspaniała orkiestra,

Foto: Patrycja Juśkiewicz-Jórska 

Remi Juśkiewicz – muzyk, 

kompozytor, aranżer, multiinstrumentalista, 

wokalista 

i czasami również poeta od 20 

lat mieszkający w Londynie. Od 

dzieciństwa związany ze środowiskiem 

scenicznym. Skończył studia 

na wydziale songwritingu (pisania 

piosenek) na University of West 

London oraz studia magisterskie 

na Kingston University w Londynie 

na wydziale produkcji muzycznej 

(MMus Production of Popular Music). 

Remi jest kompozytorem wielu 

piosenek, które są owocem bliskiej 

współpracy z poetami mieszkającymi 

w Polsce i na emigracji, głównie 

w Wielkiej Brytanii. Od trzech lat 

z powodzeniem prowadzi na żywo 

w internecie swoją autorską audycję 

artystyczno-rozrywkową pod 

nazwą Remiza. Jest m.in. laureatem 

międzynarodowego festiwalu 

piosenki Sanremo Senior 2022, 

a także półfinalistą polskiej edycji 

The Voice Senior 2024. 

Czekałam na niego… 

REMIGIUSZ JUŚKIEWICZ W ROZMOWIE M.IN. O UDZIALE W THE VOICE SENIOR 2024 

ROZMAWIA AGNIESZKA KUCHNIA-WOŁOSIEWICZ 

wspierali znakomici akustycy. A o nasz 

sceniczny image dbały przemiłe i pełne 

zrozumienia panie stylistki. 

Mam wrażenie, że czułeś się tam… 

jak u siebie? 

O tak… Byłem naprawdę „dopieszczony”. 

(śmiech) 

Kto Cię wspierał podczas nagrań? 

Była ze mną wnuczka – wspólnie wykonaliśmy 

nawet piosenkę Oksymoron 

i metafora do tekstu Wiesława 

Fałkowskiego. Klaudia odczuwała tremę, 

ale nie zdezerterowała. Dzielnie 

podjęła się zadania. (śmiech) 

Kibicowały mi także córka i żona. 

Czy masz wrażenie, że udział w The 

Voice Senior to jakiś przełom w Twojej 

karierze? 

Zdecydowanie. Udział w programie 

przekłada się na coraz większą liczbę 

koncertów, które gram, i inne możliwości 

artystyczne. To z pewnością 

interesujący punkt w moim portfolio, 

przynoszący mi wiele satysfakcji. 

Kolejnym charakterystycznym elementem 

Twojej biografii jest audycja 

muzyczno-kulturalna Remiza. Jaka 

jest jej geneza? 

Powstanie Remizy jest dość nietypowe 

i związane z okolicznościami 

pandemii. Nigdy wcześniej nie myślałem 

o prowadzeniu własnego programu, 

zwłaszcza autorskiego. Kiedy 

ogłoszono pierwszy lockdown, wiele 

z moich zaplanowanych koncertów 

(w różnych krajach) zostało odwołanych. 

Jednym z nich był występ razem 

z Grażyną Wojcieszko 27 marca 2020 

roku w Ambasadzie RP w Brukseli 

w ramach promocji naszej płyty Nie 

mów o miłości. 

W czasie lockdownu artyści zaczęli 

działać w internecie, co stało się pewnym 

źródłem wsparcia i rozrywki dla 

osób zamkniętych w domach. Chciałem 

dołączyć do tego ruchu, ale nigdy 

nie przypuszczałem, że stworzę własną 

audycję. Ostatecznie to Dorota 

Górczyńska-Bacik przekonała mnie 

do tego pomysłu. 

Śpiewałem codziennie trzy piosenki, 

tak przez dwa tygodnie, ponieważ 

początkowo myślałem, że tyle potrwa 

to całe zamknięcie. Gdy okazało 

się jednak, że sytuacja się nie zmienia, 

wpadłem na pomysł programu, 

który nazwałem Piosenki na koniec 

tygodnia. Wyprodukowałem aż 100 

odcinków pod tą nazwą, a emitowałem 

je w soboty i niedziele. 

Kiedy audycja zdobyła swoją widownię 

i uznanie, postanowiłem zmienić 

jej nazwę na coś, co bardziej kojarzyło 

się ze mną. Jako narcyz, oczywiście 

mówię to z nutką humoru, wróciłem 

do nazwy, która już funkcjonowała 

w mojej przeszłości artystycznej 

i wiązała się z moim imieniem, czyli 

do Remizy. 

95 


Ostatecznie program stał się niedzielną 

tradycją, z pewnymi wyjątkami, 

kiedy gram koncerty gdzieś w Europie 

czy oczywiście w Polsce. Odwiedziłem 

już m.in. Warszawę, Wilno, Kraków, 

Gdańsk, Wiedeń czy Inowrocław. 

Kogo zapraszasz do swojego programu? 

Staram się pokazywać różnych artystów 

(i nie tylko), aby stworzyć bogatą i interesującą 

treść. Zaczynam od wiersza, 

który jest swoistym wstępem – zapraszam 

poetów do nagrania i przesłania 

filmów ze swoją poezją. To jest doskonały 

sposób na rozpoczęcie audycji. 

W trakcie programu goszczę także 

różnych muzyków, którzy nagrywają 

specjalne pozdrowienia dla Remizy 

i prezentują swoje teledyski. Zachęcam 

ich również do aktywnego 

uczestnictwa w audycji, dzielenia się 

komentarzami i udostępniania linków 

do swoich stron czy mediów społecznościowych. 

Dzięki temu możemy 

przybliżyć widzom ich działalność 

i twórczość. Wśród popularnych artystów, 

którzy u mnie wystąpili, są m.in. 

Ewa Warta-Śmietana, Marian Lichtman, 

Kabaret OT.TO, Andrzej Sikorowski, 

Robert Kasprzycki, zespół Big Cyc, 

Władysław Komendarek. 

96 


Ponadto jestem wielkim fanem satyry, 

więc w programie staram się także 

promować elementy humoru. Stałym 

gościem jest Juliusz Wątroba oraz kabaret 

Sąsiadki, czyli Ewa Taylor i Dorota 

Górczyńska-Bacik, które przynoszą 

uśmiech. 

W Remizie gościła także redaktor naczelna 

kwartalnika „Post Scriptum” 

Renata Cygan. Zaprezentowała widzom 

swoją twórczość: poezję, fotografię, 

grafikę i wyżej wymieniony 

magazyn. Ponadto Renata pozwoliła 

mi skomponować muzykę do kilku 

swoich wierszy. I mamy dalsze plany 

współpracy. 

Jakie jest Twoje źródło inspiracji 

podczas tworzenia muzyki do poezji 

i jakie są najważniejsze aspekty tego 

procesu twórczego? 

Podczas tworzenia muzyki do poezji 

czerpię inspirację głównie z osobistych 

doświadczeń i emocji, które chcę przekazać 

poprzez dźwięki. Mój proces 

twórczy jest intymny, a muzyka staje 

się dla mnie środkiem wyrazu lub też 

przekładu intersemiotycznego. 

Jako artysta staram się połączyć emocje 

zawarte w poezji z dźwiękami muzyki. 

Ważne dla mnie jest znalezienie 

harmonii między słowami a melodyjnym 

przekazem, który potęguje 

i uzupełnia oddziaływanie tekstu. To 

właśnie emocje są dla mnie kluczowym 

elementem, którym kieruję się 

podczas komponowania. 

Moje inspiracje muzyczne obejmują 

różnorodne gatunki i artystów: Bob 

Dylan, The Beatles, Ralph Stanley, The 

Rolling Stones, Shawn Colvin… 

Warto dodać, że w trakcie tworzenia 

muzyki do gotowych tekstów staram 

się znaleźć zwykle ukrytą w nich 

melodię. Jeśli czuję silne powiązanie 

z danym wierszem, szybciej zaczynam 

pracować nad utworem. Chociaż występuję 

głównie z gitarą akustyczną, co 

skłania mnie ku balladom, czasami odczuwam 

potrzebę stworzenia bardziej 

rockowego kawałka, a to wymaga rozbudowanego 

aranżu z użyciem gitary 

elektrycznej czy perkusji. Tak zresztą 

było w przypadku Kotka, czyli piosenki 

do Twojego tekstu, Agnieszko, który 

znakomicie muzycznie oprawił, a także 

wyprodukował Robert Madziarz. Premiera 

piosenki, którą pokochały rockowe 

rozgłośnie radiowe, miała miejsce 

pod koniec listopada 2023 roku. 

Londyńskie Spotkania Autorskie – 

co to takiego? 

Londyńskie Spotkania Autorskie to 

inicjatywa zrodzona z pasji do sztuki 

oraz pragnienia zacieśnienia więzi 

między autorami a odbiorcami. 

Pomysłodawcą tego projektu jest 

Dariusz Adam Zeller, który gościł 

w mojej Remizie. Początkowo spotkania 

te miały formę transmisji 

radiowych, jednak ze względu na 

ograniczenia w prezentacji sztuk 

wizualnych, konieczne stało się poszukiwanie 

nowego, równie inspirującego 

formatu. 

Inicjatywa spotkała się z entuzjastycznym 

przyjęciem zarządu Polskiego 

Ośrodka Społeczno-Kulturalnego 

w Londynie. Niedawno minął rok od 

momentu zainicjowania projektu, 

a Londyńskie Spotkania Autorskie cieszą 

się rosnącym zainteresowaniem. 

To wyjątkowe wydarzenia, podczas 

których autorzy mają szansę nie tylko 

prezentować swoje dzieła, lecz także 

dzielić się osobistymi doświadczeniami 

z procesu twórczego. Czasem 

czytają fragmenty swoich utworów, 

co tworzy niepowtarzalną atmosferę 

porozumienia między twórcą a publicznością. 

Ja zajmuję się oprawą muzyczną; zdarza 

się, że mam w swoim repertuarze 

piosenki do tekstów zaproszonych gości. 

Z kolei Darek, który jest nie tylko 

Mój proces twórczy 

jest intymny 

poetą, lecz także dziennikarzem, „przepytuje” 

publicznie naszych artystów. 

To piękne wydarzenie, które tworzy 

przestrzeń do wymiany inspiracji między 

twórcami a miłośnikami literatury, 

muzyki i malarstwa i w ten sposób 

przyczynia się do rozwoju i promocji 

sztuki polskiej w Wielkiej Brytanii. 

W ostatnim czasie dużo koncertujesz. 

Czy możesz podzielić się jakąś 

zabawną anegdotą lub wspomnieniem 

z któregoś z występów? 

W ubiegłym roku miałem okazję występować 

razem z Robertem Madziarzem, 

znakomitym muzykiem, na 

urokliwych Kaszubach. Jedno z wydarzeń, 

które wówczas miało miejsce, 

wyróżniło się spośród wszystkich. 

Pewnego dnia mieliśmy dwa koncerty 

w miejscowościach położonych niedaleko 

siebie, jednak nieco zbyt opty-

Zdjęcia: Wiesław Radzioch 

Staram się łączyć emocje zawarte w poezji 

z dźwiękami muzyki 

mistycznie obliczyliśmy czas, którego 

potrzebowaliśmy na przemieszczenie 

się z jednego obiektu do drugiego. 

Zdenerwowani wsiadamy do samochodu. 

Powoli widoki domów ustępują 

miejsca bezkresnym polom kukurydzy, 

a atmosfera staje się trochę mroczna, 

jak z jakiegoś filmu grozy. Zaczynamy 

zastanawiać się, czy przypadkiem nie 

zabłądziliśmy. Nagle przed nami wyrasta 

piękny, nowoczesny budynek, jakby 

znikąd. Decydujemy się zatrzymać 

i sprawdzić, co kryje się w środku. 

Wchodzimy przez jedne drzwi, potem 

przez kolejne, a za trzecimi wita nas – 

lekko spóźnionych – czekająca na nas 

publiczność. Było tam około 150 osób, 

które już się obawiały, że nie dotrzemy. 

To był moment pełen zdziwienia 

i uśmiechu, gdy zdaliśmy sobie sprawę, 

że nasza podróż zaprowadziła 

The voice senior Italy Sanremo 

Kolekcja prywatna artysty 

nas do tego nieoczekiwanego i tajemniczego 

miejsca. Mimo przeciwności 

losu odkrywamy salę pełną 

uśmiechniętych widzów, gotowych 

podziwiać nasz występ. To jedno 

z tych niezapomnianych wydarzeń, 

które sprawiają, że podróże i koncerty 

nabierają niepowtarzalnego smaku. 

Niedawno miała miejsce kolejna 

premiera Twojej nowej piosenki. 

To prawda. Mowa oczywiście o Złej 

kobiecie do Twojego wiersza. Przy jej 

produkcji pracowali ze mną: Witold 

Albiński – bas, perkusja, harmonijka, 

Ryszard Poćwiardowski – gitary, Mirosław 

Wyrobiej – mix i mastering. Materiał 

zarejestrowany został w bydgoskim 

studiu muzycznym Graffiti. 

Jest to singiel, który zapowiada moją 

nową płytę, ale szczegółów nie będę 

jeszcze zdradzać. (śmiech) Utwór, 

utrzymany w satyrycznym tonie, stanowi 

przewrotny manifest, ostrzegający 

mężczyzn przed zbyt łatwym uleganiem 

słodkim słowom kobiet. 

Jakie są Twoje plany na przyszłość 

w kontekście kariery muzycznej? 

Koncerty, koncerty, koncerty… których 

intensywność potęguje emisja 

programu The Voice Senior, i miejmy 

nadzieję, że tak już zostanie. (śmiech) 

Czy masz jakieś osobiste motto lub 

filozofię, które kierują Twoją karierą 

i życiem artystycznym? 

W ostatnich latach doświadczyłem 

wielu wyjątkowych chwil, za które 

dziękuję Bogu. Cieszę się możliwością 

kreowania swojego własnego 

muzycznego świata. Jestem głęboko 

przekonany, że muzyka pełni rolę lekarstwa. 

W The Voice Senior powiedziałem: 

Muzyka jest antidotum na 

smutki i przy niej warto pozostać. 

Będę się trzymać tych słów… 

Życzę Ci dalszych sukcesów i bardzo 

dziękuję, że zechciałeś wpuścić do 

swojego muzycznego świata czytelników 

„Post Scriptum”. [AKW] 

AGNIESZKA KUCHNIA-WOŁOSIEWICZ 

Kontakt w sprawie koncertów: 

Remi Juśkiewicz (WhatsApp), tel.: +44 7886 101065 

remigiusz@hotmail.co.uk 

Witold Albiński, tel.: +48 501 483 555 

witek@albinski.com 

Zdjęcia: archiwum artysty 


97

*** 

potrzebuję spokoju 

wrosłam w ziemię ogród i mały pokoik na piętrze 

tutaj nie boję się niczego nawet twojej nieobecności 

sennie odwiedzam Kraków i ponownie czytam „Wesele” 

na Trakcie Królewskim wtapiam się w tłum witający władcę 

schylam głowę żegnając zmarłych zmierzających na Wawel 

milcząco oprowadzam sama siebie po starym lśniącym bruku 

na marginesach kamienic zostawiam zapach grudy ziemi i równy 

spokojny oddech który czyta dzieje i w zachwycie widzi więcej 

„wczoraj” napisało się pięknie przejrzało się w tafli wody i łowiło 

zatopione ziarnka piasku i chmury błądzące po powierzchni 

było rzeką miłością i niepokojem taki mały kosmyk młodości 

dobra jest teraźniejszość ustawia łodzie na lotnych piaskach 

nazywa je po imieniu i kreśli lęk wyłuskany z pustych muszli 

ELA ADAMIEC 

byłam piękną dziewczyną przymykam oczy 

jestem białym kamieniem i rozmyślam o wędrującym Platonie 

98 


Foto: RC 


99

100 


Kolory 

życia i śmierci 

D a n i e l W ó j t o w i c z 

Styczniowy szary Paryż rozjaśnia się blaskiem złota, 

bijącym z dwóch wyjątkowych wystaw malarstwa. 

Każda z tych ekspozycji grupuje bowiem dzieła 

o niebotycznej wartości. 

I choć na sztukę nie należy spoglądać przez pryzmat pieniędzy, 

to jednak świadomość rynkowej wartości prac prezentowanych 

autorów najmocniej rozpala wyobraźnię. 

Obie wystawy dają możliwość zobaczenia dzieł, których 

praktycznie nigdy się nie prezentuje, w dużej części pochodzących 

z niedostępnych zbiorów prywatnych. Te 

dwie ekspozycje pozwalają zarazem na prawie jednoczesne 

znalezienie się na dwóch przeciwstawnych biegunach 

malarstwa. Są zatem dla zwiedzających, zwłaszcza 

dla laików takich jak ja, prawdziwie niezwykłym doświadczeniem. 

Pierwsza z wystaw to największa w historii ekspozycja 

obrazów Vincenta Van Gogha wykonanych w ostatnich 

dwóch miesiącach tragicznie skróconego życia w podparyskim 

miasteczku Auvers-sur-Oise, w chwilach niebywałej 

eksplozji możliwości twórczych malarza. Dzieła z tego 

okresu, nigdy dotąd nieprezentowane na odrębnej ekspozycji, 

uznawane są za najbardziej intrygujące, tajemnicze, 

a zarazem może też najdoskonalsze i najcenniejsze z całej 

twórczości Van Gogha. Na przykład jedno z nich, Portret 

doktora Gacheta, sprzedane zostało niedawno za ponad 

80 milionów dolarów. Może to dawać wyobrażenie o rynkowej 

wartości każdego z pozostałych czterdziestu obrazów 

udostępnianych dziś na wystawie w Muzeum d'Orsay.

Chodzi o to, by uchwycic nieprzemijające w tym, co przemija 

Vincent Van Gogh 

Druga to wystawa prac Marka Rothko 

(1903–1970), współczesnego 

abstrakcjonisty z USA, zaliczanego 

do najdroższych autorów światowego 

malarstwa. Rekord wyceny pobiła 

jego praca sprzedana w 2014 

roku za 186 milionów dolarów. Dziś 

w nowoczesnym pałacu wystawienniczym 

– Fondation Louis Vuitton 

w Paryżu – zgromadzono ponad sto 

jego dzieł! Jest to druga w dziejach, 

a pierwsza od ćwierć wieku, szeroka 

prezentacja dorobku tego artysty 

w Europie. Wyjątkowa okazja. 

Zbieżność w czasie obydwu wystaw 

w tym pełnym artystycznych zdarzeń 

mieście jest chyba zupełnie przypadkowa. 

Na pierwszy rzut oka trudno 

byłoby nawet doszukiwać się przyczyny 

zestawiania ich razem, ponieważ 

obydwaj twórcy należą przecież do 

zupełnie odmiennych światów, stylów 

i nurtów. Ale też – skoro już pojawili się 

razem w Paryżu i oglądamy ich prace 

jedne po drugich – może jest w tym 

zrządzenie losu i okazja, aby dojrzeć 

jakiś głębszy sens tego zestawienia? 

nawet na wyschnięcie jednej warstwy 

farby przed położeniem drugiej. Jakby 

w ucieczce przed czasem, przed tym, 

co miało się zdarzyć za kilkadziesiąt 

czy kilkanaście dni: przed samobójczym 

końcem jego życia. Ale czy on, 

malujący ujmujące i barwne obrazy, 

mógł to już wtedy jakoś planować? 

Wiemy, że władały nim bardzo zmienne 

i gwałtowne emocje, wynikające 

z długotrwałej choroby psychicznej. 

Czyli pewnie nie planował, ale może 

jednak przeczuwał? To coś już w nim 

pewnie było, już go drążyło. Działało 

jak zapalony lont. Oglądanie prac 

z tego okresu staje się zatem swoistym 

śledztwem rodzącym pytania 

o zagadki duszy człowieka na kilka 

chwil przed makabryczną decyzją 

o zakończeniu życia. O istnienie zwiastunów 

tragedii ukrytych gdzieś 

w otoczeniu, pomimo pogody dnia. Czy 

można je w tych obrazach odnaleźć? 

Twórczość Marka Rothko jest diametralnie 

inna. Jego obrazy, choć sprzedawane 

za tak bardzo konkretne 

pieniądze, nie przedstawiają niczego 

konkretnego. Są ogromnymi blejtramami 

zamalowanymi w pozornie 

jednobarwne, wielkie pasy, czasem 

prostokąty, czasem kwadraty. Część 

dzieł Rothko to tylko jednolite, monochromatyczne 

czarne płaszczyzny. 

Przy tradycyjnym spojrzeniu na malarstwo 

trudno w nich doszukiwać 

się sensu. Kto zatem i dlaczego jest 

gotów kupować je za dziesiątki milionów 

dolarów? Oczywiście przesądzają 

o tym prawa rynku i przekonanie 

o sile inwestycji. Ale czy tylko? 

Mark Rothko, pochodzący z żydowskiej 

rodziny łotewskich emigrantów, 

malował przez całe życie, przechodząc 

przez różne etapy i style. 

Był uznawany, ale początkowo tylko 

w wąskich kręgach twórczych. 

Obrazy Van Gogha tworzone w ostatnim 

jego siedlisku, w malowniczym 

Auvers-sur-Oise, to głównie pejzaże 

okolicznych pól, łąk, widoki domów 

i ogrodów, przepełnione urokiem 

natury napierającym z każdej strony, 

z każdego fragmentu i szczegółu. Nieszczęsny 

malarz tworzył kolejne prace 

w obłędnym, zawrotnym tempie, nierzadko 

w jeden dzień, bez czekania 


101

Zdjęcia: Daniel Wójtowicz 

Szeroką popularność i ogromną wycenę 

swoich prac uzyskał – inaczej 

niż Van Gogh – jeszcze za życia, na 

ostatnim jego etapie, kiedy właśnie 

doszedł do fazy abstrakcji. W zdobyciu 

wielkiego rozgłosu pomogło mu 

ekscentryczne i manifestacyjne zerwanie 

kontraktu na realizację dzieł 

zamówionych przez amerykańskiego 

miliardera, dokonane ze względu na… 

sprzeciw wobec podporządkowywaniu 

sztuki kultowi pieniądza (niektórzy 

podejrzewają w tym zdarzeniu 

jedynie trik marketingowy). 

O wielkim popycie na jego prace przesądziła 

chwilę później pomoc pani 

Rockefeller, która w głośnej transakcji 

kupiła jeden z jego obrazów (choć tylko 

za tysiąc dolarów), wskazując tym 

samym bogatej Ameryce właściwy 

kierunek inwestowania w malarstwo. 

Był to przełom lat pięćdziesiątych 

i sześćdziesiątych. Stany Zjednoczone 

gwałtownie poszukiwały swojej tożsamości 

i odrębności w sztuce, zwłaszcza 

wobec starej Europy, do czego 

nowoczesny, abstrakcyjny twórca 

świetnie się nadawał. Stał się szybko 

maszyną do produkcji obrazów, jak 

i milionów dolarów. Obrazy malował 

często zwykłymi pędzlami przemysłowymi 

do ścian. Może dlatego, jak 

twierdzą złośliwi, aby szło szybciej, 

a może ze względu na szczególny ślad 

i fakturę, jakie pozostawiały. 

Wszystko wskazuje na to, że jednak nie 

czuł się szczęśliwy. Wiemy, że był modny 

i wzięty, ale czy był też rozumiany? 

Gwałtownie malowane obrazy, niespokojne 

kolorowe kompozycje mogły 

nie być li tylko sposobem na wyciągnięcie 

kolejnych milionów od 

spragnionych zysków kolekcjonerów. 

Mark Rothko już wtedy zapewne nie 

potrzebował żadnych pieniędzy. Może 

natomiast dominowała w nim potrzeba 

wyrzucenia z siebie czegoś, co 

wgryzało się w niego, co spalało jego 

wnętrze. W tle była zaawansowana 

depresja, diagnoza nieuleczalnej choroby, 

nadmiar alkoholu. W końcu, 

w szczycie swojej popularności, odebrał 

sobie życie… Dlaczego? 

Oglądanie wystawy prac z tego abstrakcyjnego, 

a zarazem ostatniego 

okresu jego twórczości, zmuszało 

mnie i tutaj do pytania o tajemnice duszy 

człowieka, stojącego przed decyzją 

o zakończeniu swego życia. Wypatrywanie 

głębszego sensu artystycznego 

wyznania i ukrytych w nim, być może, 

zapowiedzi nadciągającej tragedii. Czy 

kryją się w tych obrazach? 

Nagromadzenie kolorowych kompozycji 

Rothko w jednym miejscu nie 

tylko uświadamia odbiorcy ich zróżnicowanie 

i odmienność znaczeń, ale 

też zaczyna działać jak magia słów czy 

też kolejnych rozdziałów w książce. 

Wyrażają różne stany ducha, od pogodnych 

i euforycznych po te ciężkie, 

depresyjne, przygniatające. Stają się 

spójną lub przynajmniej konsekwentną 

opowieścią, która robi wrażenie. 

102 


I choć nie byłem zachwycony pierwszą 

salą wystawy Rothko to, ku mojemu 

zdziwieniu, nie miałam wcale ochoty 

opuszczać ostatniej… Możliwość jednoczesnego 

oglądania tak ogromnego 

zbioru obrazów artysty okazuje się 

niebywałą wartością wystawy w paryskiej 

Fondation Louis Vuitton. 

Wielkość twórczości Marka Rothko 

tkwi, co łatwo dostrzec, w mistrzostwie 

operowania kolorami. Jego 

wielkopłaszczyznowe kompozycje 

przy pierwszym kontakcie wydają się 

wszystkie namalowane na jedną modłę. 

Ale na tej wystawie, gdy możemy 

naraz zobaczyć ich ponad sto, jedna 

koło drugiej, odkrywamy, że są całkowicie 

niejednakowe, odmienne, niepowtarzalne. 

W każdym wymiarze: 

kształcie, kompozycji, barwach i ich 

nasyceniu, harmonii bądź kontraście. 

Każda jest inna. To nic, że nie przedstawiają 

niczego konkretnego. Nasze 

stany ducha przecież też nie są niczym 

Nie jestem 

malarzem 

abstrakcyjnym... 

zależy mi 

na wyrażeniu 

podstawowych 

ludzkich 

emocji 

Mark Rothko 

wymiernym. Nie da się ich przedstawić 

w fizycznym kształcie. Kolory 

natomiast uczynić to potrafią. 

Nauka potwierdziła ponad wszelką 

wątpliwość, że wyrażają one emocje 

z ogromną siłą. Oryginalne kompozycje 

kolorystyczne stają się magiczną 

formą ekspozycji uczuć. W tym 

wypadku okazuje się ona niezwykle 

ekspresyjna, pod warunkiem odpowiedniej 

otwartości odbiorcy. Recenzenci 

twierdzą, że na wystawach 

Rothko u widzów o szczególnej wrażliwości 

zdarzały się nagłe załamania 

czy wybuchy płaczu… 

Po obejrzeniu prac Marka Rothko 

spoglądam uważnie, z bliska – na 

co pozwala wspaniała ekspozycja 

w Muzeum d'Orsay – na bajecznie kolorowe 

obrazy Van Gogha z Auvers- 

-sur-Oise. Nieoczekiwanie dostrzegam, 

że ich treść, tematyka, choć 

koncentruje uwagę większości oglądających, 

nie ma wiodącego znaczenia. 

Czuję, że była ona tylko okazją, 

pretekstem do silnego wyeksponowania 

barw. W nich tkwi główna 

siła artystycznego wyznania i jego 

tajemnica. Kolory pozornie pogodne, 

takie jak żółć łanów zbóż, 

są tak naprawdę przejaskrawione, 

zbyt wyraziste. Przy uważniejszym 

spojrzeniu wydają się eksponować 

skryty, ale wyczuwalny niepokój 

malarza. Niebo na kolejnych obrazach, 

im bliżej daty śmierci artysty, 

tym bardziej ma błękit podszyty 

czernią, jakąś grozą. Potęguje ją 

widoczny na większości prac ślad 

pędzla prowadzonego dziwną 

drogą, nieregularną niczym kręty 

bieg myśli czy poplątanych emocji. 

Jak się okazuje, to właśnie barwy 

wraz z fakturą pozostawioną przez 

pędzel wyraziście i mocno budują 

wymowę tych prac, genialnie 

i dramatycznie ukazując rozchwianie 

duszy malarza na kilka dni czy 

chwil przed samobójczą śmiercią. 

Wymowny dorobek Van Gogha 

z Auvers-sur-Oise stał się dla mnie 

nagle niezwykle podobny do abstrakcyjnych 

wypowiedzi Marka Rothko: 

obydwie ekspozycje dotyczą 

oto tajemnicy życia i śmierci zawartej 

w nieprzeniknionej magii kolorów. 

Przypadkowe współistnienie 

tych dwóch wielkich wystaw, przyczyniając 

się do tego odkrycia, okazało 

się dla mnie wyjątkowe. Prawda 

o życiu i stanach ducha zawiera 

się w kolorach, przynajmniej w obszarze 

tych ogromnych, ukazanych 

w Paryżu zbiorów. [DW] 

DANIEL WÓJTOWICZ 


103

Foto: RC 

104 


* Na szczęście czasu nie można sprywatyzować. 

JULIUSZ WĄTROBA AFORYZMY 

* Głupota mnoży się stadnie, mądrość pojedynczo. 

* To dziwne: w krainie cieni światłość wiekuista… 

* Czy niewierzący może być wiary godny? 

* Do pewnego wieku nagość jest najatrakcyjniejszym strojem. 

* W dzisiejszych czasach tylko śmierć nie potrzebuje reklamy. 

* Ptaki – w przeciwieństwie do ludzi – nim zniosą jaja, wpierw 

budują gniazda. 

* Dusza – to krater do wyrzutów… sumienia. 

* Orzeł z lękiem przestrzeni to dopiero ma przejebane! 

* Marzenia – witraże pragnień. 

* Prawdziwa maska? Tylko pośmiertna! 

* Łysemu tęskniej do kudłatych myśli. 

* Próżno szukać kolorów w teatrze cieni. 

* Święte racje zwykle z piekła rodem. 

* Głupota to wybrakowana mądrość. 

* Wolności do twarzy w kajdanach. 

* Tylko czas się nie starzeje. 

* Gdy w smrodzie żyjesz, to nie czujesz smrodu. 

* Rower nigdy nie dogada się z czołgiem. 

* Z krzyku milczenia nie wyciśniesz. 

* W puszczy jodłowej świerk intruzem. 

* Jako umarłemu kadzidło, tak żywemu obietnice wyborcze. 

* Szczekający pies ujada ciszę. 

* Co ci po wietrze, gdy nie masz żagla? 

* Ludzie mordują w imię boga, któremu na imię diabeł… 

* Nie po drodze mi z bezdrożem. 

* Waham się jak ciśnienie: jeszcze się podnieść czy już spadać? 

* Czas goi rany. I zadaje nowe… 


105

Od dziurki 

od klucza 

do… 

Pegasusa! 

1To się zaczyna najwcześniej, kiedy tylko 

umiemy jeszcze chodzić, a nawet raczkować! 

Powinno się mówić, zgodnie z praw- 

można. Ledwo tylko noworodek spojrzy 

po raz pierwszy na świat z przerażeniem, 

dą – bo tylko prawda nas wyzwoli – że wyśliznął 

się na świat, wygramolił, ewentual- 

że tak jasno, głośno, niekomfortowo, 

a tu już… Nieciekawie wyglądający osesek, 

pomarszczony, czerwony, wymor- 

się bronił nadaremno… 

nie wyczołgał czy na siłę go zmusili, choć 

dowany. Grzebiący się nieporadnie, próbujący 

daremnie uciec z powrotem tam, 

Tuż potem kolejne nieszczęsne sesje zdjęciowe 

– w szpitalnych salach, kiedy matka 

ciągle w szoku poporodowym, ojciec 

gdzie mu było przytulnie i cieplutko, a tu 

już uszczęśliwiony tatuś (jeśli nie stracił 

w jeszcze gorszym stanie (ja nie kłamię), 

wcześniej przytomności w wyniku szoku 

bo już po wzniesionych toastach i licznych 

ojcowskiego) robi fotki z lewa, z prawa, 

kielichach wypitych za zdrowie rodzicielki 

i oseska, gdy ma jeszcze dość siły, by 

z dołu, z góry bezbronnej istotce, która 

nie ma siły protestować, że nie chce, że 

obiektyw skierować tam, gdzie trzeba, 

może lepiej wtedy, gdy dojdzie do siebie 

choć nie wypada. Czy ten fotograf amator, 

a tak naprawdę rodzinny paparazzi, 

i będzie wyglądać atrakcyjniej. Ale gdzież 

tam, zdjęcia powstają z szybkością strzałów 

z automatu: ze świeżo upieczoną mazwolenie? 

Oczywiście, że nie! Nie wolno 

pytał dzidziusia o zgodę? Czy uzyskał pomusią, 

która się stara, by się uśmiechać 

i nie wypada, ale przecież jest rodzinnym 

w bólu. Nie ma czasu ani siły na zrobienie 

natrętem, czyli gościem, który bez pozwolenia 

wkracza w prywatność i stara się 

makijażu, ale włosy można poprawić, bo 

tu z bliska i z daleka każdy grymas, każdy 

skurcz, bo w domu czeka rodzinka, by 

nych dla fotografowanych. Mama nie ma 

wykonywać zdjęcia w sytuacjach niezręcz- 

podziwiać, cmokać, ochać… I z cycusiem, 

siły protestować, a tym bardziej nie może 

bez cycusia, ach jak pięknie dzidziuś ssie… 

tego zrobić główny obiekt nieetycznych 

O, już chyba się uśmiecha! Tatuś wie, na 

działań. Wprawdzie paparazzi z definicji 

pewno wie! 

wykonują zdjęcia z ukrycia lub przez zaskoczenie, 

spędzając wiele czasu w kory- 

Potem dumny jak paw ojciec chwali się całemu 

światu, pokazując milion fotek. Zachwycają 

się mamusia i teściowa, i dziadmów 

gwiazd, przy wejściach do znanych 

tarzach hotelowych, przed bramami dokowie 

przytakują, i sąsiadki komentują: 

lokali rozrywkowych itd. – wszędzie tam, 

jakie piękne, jak podobne do mamusi lub 

gdzie można liczyć na „złapanie” znanej 

tatusia, względnie do… sąsiada. Chociaż 

twarzy w niecodziennej sytuacji. Ale poród 

i chwile tuż po nim również skutku- 

obiektywnie patrząc – to szkarada! Bo jak 

ma wyglądać dziecko, które ledwo przyszło 

na świat? Tak, jak wygląda naprawdę, 

i z ukrycia. Bohaterowie tych fotografii 

ją tym, że zdjęcia robi się z zaskoczenia 

czyli nieciekawie. Z tym „przyjściem na 

daremnie starają się ukryć za parawanem 

świat” to pierwsze kłamstwo, powielane 

taktu, dobrego smaku czy ciszy, by uniknąć 

medialnego (choćby na potrzeby cie- 

nieustannie, bo przecież rodząc się, nie 

106 

kawskiej rodzinki) szumu! 


2Dawno, dawno temu było prościej, 

taktowniej i kameralniej. Do podglądania 

i rejestrowania nowych wrażeń 

wzrokowych na gałce ocznej, światłoczułej 

i kształtogłodnej, wystarczyła 

dziurka od klucza albo szczelina 

w deskach drewnianej stodoły, ewentualnie 

dziura w płocie lub gęstwina 

zarośli, ukrywająca podglądacza. To 

było nawet romantyczne, bo bliżej 

natury. Naturalnie – w pałacach czy 

magnackich siedzibach też nie zasypiano 

gruszek w popiele, tylko korzystano 

z możliwości, jakie niosły z sobą 

ociekające kosztownościami komnaty, 

sypialnie czy alkowy. Można było 

np. w portrecie antenata wydłubać 

oko, które zostawało zastąpione ciekawskim 

oczkiem następcy… 

Sposobów było wiele, wszystko jednak 

sprowadzało się do jednego: 

obserwować delikwenta z ukrycia 

w sytuacjach, w których chciał być 

niewidoczny. A potem do dzielenia się 

efektami wrednych skrytopodglądań 

z jak największą liczbą ciekawskich. 

W początkach tego niecnego procederu 

były to tylko słowne przekazy 

docierające do kilku osób. Wiem to 

z autopsji, bo miałem daleką ciotkę, 

mieszkającą na wsi, która była chyba 

prekursorką takiego podglądactwa. 

Wiedziała wszystko o wszystkich: kto, 

gdzie, jak, z kim, po co, za ile, czy za 

darmo, kto czyim dzieckiem, kto której 

kochankiem, gdzie się spotykają 

i co (świnie!) robią. A że była starą 

panną (a raczej, powiedzmy elegancko 

i współcześnie, singielką), miała 

sporo czasu, by się zajmować tymi 

i owymi sprawami oraz zdawać relacje, 

na które z utęsknieniem czekali 

znajomi, głodni sensacji. Krzepiące 

i pocieszające było to, że ciocia zajmowała 

się tym z potrzeby serca, 

bezinteresowne, z dobroci wynikającej 

z konieczności dzielenia się tym, 

czego bliźnim potrzeba. Przypominała 

mi dawnych sportowców amatorów, 

którzy za największe szczęście 

uznawali reprezentowanie kraju, a za 

zdobycie złotego medalu olimpijskiego 

dostawali kilka dolarów, z których 

zresztą często okradali ich tak zwani 

działacze. Ciocia, choć nie zdobywała 

medali ani nie dostawała żadnych 

zielonych, czuła dumę ze swoich poczynań, 

bo wiedziała i widziała, jak 

bardzo jest potrzebna. Wprawdzie 

zasięg jej zbożnych działań był mizerny, 

ograniczony tylko do jednej 

wsi, ale satysfakcja i zadowolenie – 

większe niż radość współczesnych 

złodziei prywatności, bo wynikające 

z altruistycznych porywów serca do 

czynienia dobra, a nie z pazerności 

i zachłanności na kasę, kasę, kasę… 

Dzięki mojej ciotce, jej relacjom 

z pierwszej ręki i plotkom z wybujałej 

wyobraźni, sąsiedzi, a i nieznajomi, 

stawali się ludźmi bliższymi sobie, 

znanymi z imienia i z kontrowersyjnych 

poczynań, o których wiedziała 

ciocia, a dzięki niej wszyscy głodni tej 

wiedzy. Dzięki temu bliźni nie byli tak 

anonimowi i wyalienowani jak współcześnie, 

gdy na ustach ciekawskich są 

tylko wielcy tego świata. Na ustach 

wsi byli i maluczcy, którzy barwnie sobie 

poczynali… 

ilustracja: Pixabay 

3Z czasem, który robi tyle dobrego, 

a jeszcze więcej złego, technika poszła, 

a właściwie pobiegła tak daleko, 

że możliwości podglądaczy stały się 

wprost nieograniczone. Przyczynili 

się do tego liczni wynalazcy, np. aparatów 

fotograficznych z lufami obiektywów, 

które umożliwiły przybliżanie 

z wielkiej odległości obiektów prywatności 

żądnych przez złodziei, tak 

że nawet mrówce nie udaje się ukryć 

przed wścibskimi oczami, gdy mrówek 

zaleca się do niej na romantycznej 

randce! A pani z najwyższych sfer, 

w toplesie, na luksusowym jachcie, 

pewna, że jest oglądana tylko przez 

opalające jej ciało słońce – znów nie 

tak atrakcyjne (ciało, nie słońce) – zobaczy 

się za jakiś czas w kolorowym 

tygodniku czy magazynie taką, jak ją 

Pan Bóg stworzył (to dla wierzących, 

choć raczej nie na boskie podobieństwo) 

lub tatuś, co cudzołożył (wersja 

dla ateistów i agnostyków). 

Oczywiście, te pikantne fotki czy filmiki 

powodują, że wścibskie i ciekawskie 

pospólstwo rzuca się na kolorowe 

szmatławce pełne tego, czego 

dusza, a raczej ciało, pragnie. Rośnie 

więc nakład owych pisemek i zysk 

z ich sprzedaży. A o to przecież chodzi! 

I wszyscy zadowoleni! Producenci 

z mamony, a nabywcy z możliwości 

oglądania tego, co miało być ukryte 

i nie do oglądania. W procederze podglądania 

i dzielenia się efektem tych 

szkaradnych działań jest coś obrzydliwego! 

Odpowiadającego jednak na 

zapotrzebowanie społeczne szarych 

ludzików, którzy chcą sobie ubarwić 

grzeszny i bezbarwny żywot wieściami 

i fotkami o najwyższej rozdzielczości 

z najwyższych sfer. Spójrzmy, jakie 

ma zmarszczki niegdysiejsza wielka 

artystka i jakie nadęte brzuszysko 

niegdysiejszy amant. Jakie rozstępy 

pierwsza dama, która nadęta i rozdęta 

dumą czy tłuszczem! Jak ten kurdupel 

wygląda przy słonicy! Co ona 

w nim widziała, że dała mu ciała? 

Chyba tylko brylanty, którymi ją obsypywał 

i otumaniał! A jakie obwisłe 

i zwiotczałe piersi ma seksbomba, 

której – bezwstydnicy – zachciało 

się opalać toples! A jak się całują! 

No nie – taka stara purchawa z takim 

młodym przystojnym! Czy on ślepy, 

czy ona mu płaci? Można się delektować 

tym czy owym w domowym 

zaciszu albo w większym gronie, komentować 

to, co udało się wyszarpać 

107 


zawodowym podglądaczom. Sowicie 

opłacanym, bez skrupułów, a może 

nawet i dumnym z tego, że na efekty 

ich poczynań czekają z utęsknieniem 

i ciekawością (przypominam, że to 

pierwszy stopień do piekła) ci, którym 

brakuje nieba na ziemi. A ich szare 

życiorysy stają się przez chwilę barwniejsze 

i zarumienione. 

4 

To takie, wydawać by się mogło, niewinne 

igraszki. Jestem zresztą przekonany, 

że część owych fotek z ukrycia 

została wykonana na zamówienie 

samych, niby z ukrycia, fotografowanych 

i pokazywanych. Bo najważniejsze 

dla osób żądnych sławy, mijającej 

z czasem, jest podsycenie ognisk zainteresowania, 

publikacji, wywiadów 

i wreszcie zdjęć. Także tych niby ukradzionych 

sytuacji, wyreżyserowanych 

wcześniej z pietyzmem, by wyglądały 

na prawdziwe, choć są na niby. 

Ale czytelnikom kolorowych pisemek 

tego za mało. Dla lepszego samopoczucia 

potrzebne, a czasem niezbędne 

są informacje o dramatach, 

tragediach, słowem nieszczęściach 

spotykających innych, ubrane w działające 

na wyobraźnię opisy, wzbogacane 

i „uatrakcyjniane” fotografiami. 

Że taką potrzebę mają (chyba zapisaną 

w genach, ale po co?) współplemieńcy, 

przekonałem się nawet na 

własnej skórze, gdy kiedyś spotkało 

mnie nieszczęście, którym podzieliłem 

się z sąsiadką. Na własne oczy widziałem, 

jaka następuje w niej przemiana 

– jakie zadowolenie zaczyna 

się malować na zasępionej wcześniej 

twarzy, jak promienieje! Więc mówię 

do niej: 

– Zośka, właśnie stałaś się współautorką 

aforyzmu, który teraz wymyśliłem! 

– Jakiego? – zapytała zaciekawiona. 

– Mojej sąsiadce do szczęścia wystarczy 

moje nieszczęście… 

5Nawet się nie obraziła, jakby się nic 

nie stało. Wręcz przeciwnie, była nawet 

dumna, co też niewiarygodne! 

Nie wiem, kto był pierwszy: szpiedzy 

czy paparazzi? Może to tylko dwie nazwy 

osobników z tego samego piekła 

rodem? Czasami paparazzi używają 

technik operacyjnych podobnych do 

108 


tych, z których korzystają szpiedzy. 

Przykładowo, stosują specjalne aparaty 

fotograficzne z teleobiektywami 

i filtrami polaryzacyjnymi do wykonywania 

zdjęć na duże odległości przez 

szyby, zdobywają informacje przez 

korumpowanie osób obsługujących 

sławne osoby, a nawet posługują się 

podsłuchem, prowokacją i zminiaturyzowanymi 

aparatami szpiegowskimi, 

które umożliwiają wykonywanie 

zdjęć z ukrycia. 

Szpiedzy zaś korzystają z doświadczeń 

paparazzich albo i odwrotnie. 

Sam się już zaczynam gubić w tych 

zawiłościach, gdzie podglądanie na 

pierwszym miejscu, tylko adresaci 

inni. Dla jednych to jak największa 

ilość odbiorców, niekoniecznie najbardziej 

rozgarniętych, a dla drugich 

wąziutka anonimowa grupka wyszkolonych 

i inteligentnych speców, mająca 

na celu wykorzystanie pozyskanych 

informacji do mniej lub bardziej nie- 

cnych zamiarów, choć czasem nawet 

zbożnych! A stąd już tylko krok do 

(ostatnio głośnego, niestety, także 

w naszym kraju) systemu Pegasus – 

programu do elektronicznej inwigilacji 

smartfona czy komputera – który 

potrafi przechwycić właściwie każdą 

zawartość szpiegowanego urządzenia. 

Wprawdzie twórcy systemu zapewniają, 

że Pegasus jest dostępny 

tylko dla służb specjalnych, walczących 

z przestępczością oraz terroryzmem, 

okazuje się jednak, że nie 

tylko – dysponujący tym diabelskim 

urządzeniem na celowniku mają także 

polityków czy dziennikarzy. Mogą 

to zresztą być wszyscy, którymi ktoś 

najważniejszy chce się zainteresować. 

I to jest straszne… 

Zaczęło się niewinnie: od różowiutkich 

bobasków, frywolnych panienek, 

dostojnych księżniczek, a kończy dramatycznie, 

bo na szalach najnowszych 

urządzeń szpiegowskich ważą się losy 

jednostek i narodów… [JW] 

JULIUSZ WĄTROBA

500 kg spadku 

dla Willi pod Wiewiórką 

Skarby już w Domu Kuncewiczów 

Koneserów kazimierskich klimatów nie brakuje wprawdzie 

przez cały rok, ale największy gwar panuje tu od 

wiosny po jesień, z letnim szczytem. Bo Kazimierz Dolny 

to miasteczko magiczne, artystyczne na wskroś. Woda ze studni 

na rynku oczyszcza z szarych myśli, blues na żywo maluje 

codzienność, po powrocie ze Wzgórza Trzech Krzyży, zamku czy 

Klasztoru Franciszkanów niepowtarzalny smak ma herbatka 

„U Dziwisza”. Ale… 

Ale chyba dla każdego turysty obowiązkowa jest wizyta w malowniczo 

położonym muzeum – Domu Kuncewiczów. Podczas 

pierwszej wizyty, lata temu, odurzona atmosferą miejsca, napisałam w ogrodzie: 

Dotknęłam po kryjomu rzeźbionego, drewnianego dziadka do orzechów, misterna 

robota ze śladami sepii z przydomkiem eksponat zdobi zbiory. Dotykiem cofam czas. 

Popołudnie na tarasie. Tuwim adoruje panią Marię, w melodię wiatru zasłuchany 

Konstanty Ildefons Gałczyński, a Słonimski rozłupuje orzechy wyrzeźbionym dziadkiem. 

Leniwa niedziela w willi „Pod Wiewiórką”, a może zbieranie nektaru dla spragnionej 

weny… Przesuwam palcami po cennym pomoście od wtedy do teraz… 

Może właśnie wtedy zrozumiałam inaczej, jeszcze silniej, znaczenie takich miejsc, 

takich pamiątek, każda z historią, tajemnicza, kubeczek z urwanym uszkiem ważny 

na miarę niepowtarzalnych sukien pani Marii… I dlatego łatwo mi zrozumieć radość, 

jaka zapanowała w muzeum, kiedy przyszła przesyłka: 30 pudeł ważących w sumie 

ok. 500 kg! Rozpakowywanie, sukcesywne katalogowanie trwa od dawna, ale powoli 

dobiega końca. A już we wrześniu można będzie zobaczyć część tych skarbów… 

Są to pamiątki rodzinne, które były w posiadaniu wnuka Marii i Jerzego Kuncewiczów, 

Aleksandra, mieszkającego w Stanach Zjednoczonych – mówi Monika Januszek-Surdacka, 

kierowniczka Domu Kuncewiczów oddziału Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu 

Dolnym – Aleksander zmarł w 2018 roku, jednak proces odzyskiwania spadku 

był bardzo trudny (formalności, pandemia). Kiedy w 2021 roku sąd stanu Wirginia 

przyznał Domowi Kuncewiczów prawo do dzieł i ruchomości Marii i Jerzego Kuncewiczów, 

trzeba było po przejęciu całości spuścizny poszukać odpowiedniego transportu. 

I tak trafiły do willi „Pod Wiewiórką” bezcenne pamiątki – dokumenty, zdjęcia, książki 

i wiele innych. Wśród nich są obrazy takich artystów jak Jerzy Gnatowski czy Tadeusz 

Michalak, ze wzruszającymi dedykacjami za pisarski kunszt. 

Każde rozpakowanie pudła przynosi nowe niespodzianki. Porcelanowe cacuszka, 

talerzyki, salaterki, szkło. Z metryką dawnego piękna. Ale także sporo pamiątek po 

Witoldzie, synu państwa Kuncewiczów. I te również będzie można obejrzeć. 

We wrześniu planujemy wystawę poświęconą Witoldowi Kuncewiczowi (synowi 

Marii i Jerzego), prezentującą jego postać i kolekcję, którą odzyskaliśmy – zdradza 

nam Monika Januszek-Surdacka. Zaprezentujemy część odzyskanych zbiorów, m.in. 

prace Ireny Lorentowicz czy Feliksa Topolskiego. Nie zabraknie rzeczy osobistych, 

medali, trofeów jeździeckich i archiwaliów. 

Zapewne ekspozycja skusi wielu. Warto jednak chyba tak zaplanować pobyt, żeby 

wybrać się na inne ciekawe wydarzenia trwające równolegle. Choćby we wrześniu, 

w czasie trwania wystawy, od 11 do 15 września odbędą się: Pardes Festival, czyli 

Spotkania z Kulturą Żydowską, od 13 do 15 września – Skrzydła nad Kazimierzem, 

a 22 września – Święto Jesieni. Oczywiście przed wrześniem jest również mnóstwo 

innych pokus, jak choćby czerwcowy Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, 

lipcowy Festiwal Literacki „Dwa Księżyce – Słowa Mają Moc” czy lipcowy 

Kazimierski Festiwal Wina… 

A ja zapraszam serdecznie miłośników poezji – i tych, co piszą, i tych, co słuchają 

i czytają: na tarasie, w ogrodzie Domu Kuncewiczów odbędzie się otwarte święto 

poezji, z muzyką, tańcem, niespodziankami, nagrodami. A jako współorganizatorka 

obiecuję – ani jednej straconej minuty. Dlatego warto zapamiętać tę datę: sobota, 

Noc Muzeów, 18 maja 2024 roku, godz. 17.00. [WDS] 

WANDA DUSIA STAŃCZAK 109 


*** 

Nie ma już we mnie potrzeby smutku 

sprzedałam na pchlim targu za grosze 

kupiła pani w słomkowym kapeluszu 

żaląca się na stół z powyłamywanymi nogami 

świeczkę zbyt pachnącą i tę co nie pachnie wcale 

zamykam wczoraj co marudne 

i otwieram dzień 

widokiem świerków zielonych 

na jednym przysiadł kos 

z pomarańczowym 

słońcem na dziobie 

i pałaszuje swoje śniadanie 

z widokiem 

jeszcze chwila leniwa 

i naciągnę poranek na duszę 

zaraz sąsiad zapuka na herbatę 

zrobię taką naszą bez mleka 

przy której poskubiemy 

wczorajsze drożdżowe od mamy 

gdzieś za drogą pies ujada na poranne ptaki 

anielę się w tych dźwiękach zapomnianych 

pierwszy raz od dawna czuję 

w sobie nadchodzącą wiosnę 

Dorota Górczyńska-Bacik 

110 


Foto: RC 


111

Pax 

Ewa Adamska-Cieśla 

Foto: RC 

Sobota, 1 lipca 2023, Kraków, poranek 

Tego dnia słońce świeciło tak mocno, jakby 

świat udawał, że to się nie wydarzyło. 

Ola przeciągnęła się leniwie i poszła do łazienki. 

W lustrze odbijał się gęsty las, przez 

który widać było pola. Przystanęła. Złożyła 

ręce jak do modlitwy, zrobiła skłon. Wdech 

i wydech. Codzienna praktyka. 

Machinalnie sięgnęła po telefon. Wtedy 

zobaczyła całą listę nieodebranych połączeń 

i 10 wiadomości SMS. Ciśnienie jej 

podskoczyło. 

– Co się dzieje?! – Wybrała numer, który 

najczęściej się pojawiał. To mama. 

– Ola, czy ty musisz zawsze wyciszać 

dźwięki? Od dwóch godzin próbuję się do 

ciebie dodzwonić! – Oschły ton ją ocucił. 

– Przepraszam. 

– Dobra, nieważne. – Zniecierpliwiła się. 

– Kaśka zniknęła! – Usłyszała płacz matki. 

– Co? Kiedy? – Wydawało jej się, że to jakiś 

zły sen. Zmarszczyła brwi. 

112 


– Wczoraj! Miała wrócić ze spotkania 

z chłopakiem około północy. Jeszcze 

o drugiej jej nie było. Czułam się tak senna, 

że już nie miałam siły… 

– Mamo, już jadę – głos Oli zmiękł. 

Podróż do Ostrowca zajmie jej trzy godziny 

autem. Przejazd przez Kraków upłynął dość 

szybko. O 7:30 można liczyć na to, że jeszcze 

nie pora na korek. W trakcie jazdy zadzwoniła 

do swojego męża i przekazała wieści. 

Był w szoku. Potem próbowała dodzwonić 

się do chłopaka Kaśki. Bezskutecznie. 

Umrzeć – tego się nie robi kotu. 

Bo co ma począć kot 

w pustym mieszkaniu [...]. 

Kaśka miała swojego ulubionego kota, 

Paxa. Kto się teraz nim zajmuje? – pomyślała 

Ola. 

Niech no on tylko wróci, 

niech no się pokaże. 

Już on się dowie, 

że tak z kotem nie można*. 

Musiała mocno się skoncentrować, żeby 

nie wpaść pod jadące właśnie audi A6. 

W końcu zaparkowała. Przed oczami stanął 

jej dom z dzieciństwa. Parter z poddaszem, 

w kolorze kawy z mlekiem, otoczony 

wierzbami. Wychodząc z auta, usłyszała 

ciche zawodzenie. Szybko zamrugała. 

*** 

Mama stała już w progu, z lekko poczerwieniałą 

twarzą. W progu przywitał ją 

pies, Klawisz. Jednak nawet on chodził 

dziś ze spuszczoną głową. 

Mama nalała gorącej herbaty. Przez kilka 

minut słychać było tylko muchę. 

– Nie wiem, jak ci to wszystko wyjaśnić. 

Nie mieszkasz tutaj, będzie ci trudno to 

zrozumieć – odezwała się. 

Ola odetchnęła. Myślała, że mama już nie 

otworzy ust. Kaśka jest o dziesięć lat młodsza 

od Oli. Gdy ta kończyła studia, Młoda 

dopiero szła do szkoły średniej. Kiedyś miały 

niezłą relację, teraz mogłaby być lepsza… 

– Co się stało? – zapytała w końcu Ola. 

– Ona się zmieniła, bardzo się o nią boję.–

Głos mamy zaczął drżeć. – Odkąd jest 

z Piotrkiem, to… Nie wiem, może przesadzam. 

– To co? – zaniepokoiła się. Czuła, że naprawdę 

o czymś nie wie, a mama nie chce 

jej powiedzieć. 

– Chyba bierze jakieś leki, nie odbiera 

telefonów. – Na twarzy matki pojawił się 

grymas. 

– Pracuje, ma swoje życie i towarzystwo. 

Ona ma dopiero 20 lat. – Ola zmarszczyła 

czoło. – Ale co to ma wspólnego ze zniknięciem? 

Może zabalowała, pamiętasz, 

jak to było wcześniej? 

– Przestań! Od jakiegoś czasu jest z nią 

gorzej. Powiedziała, że prawdopodobnie 

przeprowadzi się do Piotrka. 

Mama zawsze była nadopiekuńcza, ale coś 

w jej głosie kazało Oli zastanowić się nad 

tym. Kaśka nie znała swojego chłopaka 

zbyt długo. Ola widziała go może dwa razy 

i nie zapałała do niego zbyt dużą sympatią. 

Piotrek prowadzi w Kielcach klub nocny o 

bardzo wątpliwej reputacji. Ola kochała 

tańczyć, ale jednak w znanych i bezpiecznych 

miejscach. Stwierdziła jednak, że siostra 

wie, co robi. Kochała ją, choć ostatnio 

bardzo się od siebie odsunęły. 

– Myślisz, że ona znowu coś wzięła? – powiedziała 

na głos. 

– Chyba nie, to coś innego. Idę zgłosić zaginięcie 

– podkreśliła mama. 

Ola zobaczyła w jej oczach przerażenie, 

jakiego nigdy tam nie było. 

Niedziela, 2 lipca 2023, Kostkowa Góra 

Szłam przez gęsty las w tej okolicy. Przypominał 

mi moje rodzinne strony. Lubiłam 

to miejsce. Wiedziałam, że nic mi nie 

grozi. 

Właśnie tam najczęściej widywaliśmy się 

z Piotrkiem, lubiliśmy tu spacerować. 

Ufałam mojemu mężczyźnie, mimo że 

mama i Ola za nim nie przepadały. Ale to 

sprawiało, że jeszcze bardziej chciałam 

z nim być. 

Wcześniej bywało gorzej. Biały proszek 

nie schodził z mojego nosa. Już nawet nie 

pamiętam, kto pierwszy mnie poczęstował. 

Jakoś poszło. Weszło na tyle mocno, 

że nie pamiętam ostatniej klasy liceum. 

Potem mama zabrała mnie na odwyk. 

Mieszkałam z nią cały czas. Obiecałam, że 

nie odejdę. 

Ale jednak wzdrygałam się na dźwięk 

tego słowa: MAMA. Za dużo jest w tym 

czułości, a za mało prawdy. 

*** 

Dotarliśmy na Wzgórze Przeklętych. Tak 

w tych stronach nazywali je jeszcze przed 

wojną. Dla mnie zwie się Wzgórze Wybawienia. 

To spory parterowy dom w staroświeckim 

stylu. Nazywał się Dusza Wędrowca. 

Stał na górce otoczonej lasem. 

Z niej widać było całe miasteczko, ale nas 

nie widział nikt. To mi się podobało. 

W Duszy od razu poczułam się jak 

w domu. Nauczyłam się głęboko oddychać, 

czuć swoje trzewia. Od współbratymców 

dostałam pyszny bigos, trochę 

wina i spojrzenia pełne akceptacji. Powoli 

zrzucałam kolejne warstwy. Tęskniłam 

tylko za Paxem. 

Duszę pokazał mi Piotrek, przyjaźnił się 

z właścicielem ośrodka. Przychodził regularnie, 

grywał na gitarze i brał udział 

w wykładach. Potem zaczęłam tam prowadzić 

jogę. Tłumaczył mi, że każdy może 

tu przyjechać i wyjechać, nikt nikogo nie 

trzyma na siłę. Ale ja może nawet chciałam, 

żeby on mnie tam trzymał. Żebyśmy 

byli razem cały czas. Chwyciłam Piotrka 

mocno za rękę i leżeliśmy wtuleni. Odpłynęłam 

w objęcia Morfeusza. 

Poniedziałek, 3 lipca 2023, Ostrowiec 

Świętokrzyski 

Ola właśnie zbierała się do wyjścia. Jechały 

zgłosić zaginięcie Kaśki. Klawisz 

podbiegł do niej, podstawiając łeb. Pogłaskała 

go i poszła. Mama stała już przy 

aucie. Spojrzała w górę, gdzie był pokój 

córki. Pax cały czas czuwał w oknie pokoju 

swojej pani. 

Policja ociągała się z przyjęciem zgłoszenia. 

Tłumaczyli oczywiście, że Kaśka wyszaleje 

się i wróci. 

– Drogi panie, ona to wszystko ma już za 

sobą! Powód musi być inny. To moja córka, 

do cholery – krzyczała mama. 

– Proszę pani, spokojnie. Mieliśmy już 

wiele takich przypadków. Zazwyczaj kończy 

się dobrze – odparł beznamiętnie policjant. 

– Nie interesują mnie statystyki, szukajcie 

jej! – Mama nie przebierała w słowach. 

– Oby pana córka nie była na miejscu siostry 

– warknęła Ola. 

Policjant spojrzał na nią uważniej. Dojrzała 

tam jakiś błysk. Mężczyzna westchnął. 

– Chwileczkę. Przeszukamy pewne miejsce 

w okolicy – rzucił. 

Lipcowy wieczór, Kostkowa Góra 

Nie mogłam zatrzymać łez. Wiedziałam, 

że coś pójdzie nie tak! Niech to szlag! Dlaczego 

nie możemy być tylko we dwoje: 

tylko ja i Piotrek? I mój Pax. Cała reszta 

nie jest potrzebna! Mam to w dupie! Nie 

wiem, czy potrzebuję nawet tej całej medytacji 

i jogi! 

*** 

Siedziałam z Piotrkiem na podłodze. 

A może leżałam? Dookoła mnie majaczyły 

zarysy postaci. Było mi bardzo słabo. 

Wszystko zastygło. Cisza. Co się właściwie 

stało? 

Wtorek, 4 lipca 2023, Kostkowa Góra 

Ola stała z mamą tuż obok jakichś starych 

budynków przy szczycie górki. Wiało, zanosiło 

się na deszcz. Stały w odosobnieniu 

od innych domów. 

– Bardzo mi przykro – powiedział policjant. 

Westchnął, a potem odgarnął błoto 

z czubka buta. 

Wbrew oczekiwaniom, na miejscu wcale 

nie było Kaśki. 

– Gdzie ona jest, do cholery?! – Ola wkurzyła 

się na cały świat. 

– Mieliśmy doniesienia o grupie, która 

stacjonuje w tym miejscu. Było już kilka 

zaginięć, ale wszystkie osoby znajdowały 

się właśnie tutaj – tłumaczył mundurowy. 

– Wiedzą panie, jak to jest. Bunt, przemoc 

w domu czy inne patologie… Łatwo 

złowić ofiarę. 

– Wypraszam sobie! Żadna patologia 

w domu się nie działa. – Mama oburzyła 

się. – Kasia wiedzie ułożone życie, pracuje, 

nie ma nałogów… 

Ola cicho chrząknęła. Może i ułożone, 

ale kto wie? Nie były już ze sobą blisko. 

Mama chce wierzyć w coś, czego już dawno 

nie ma. 

Bo co ma począć kot 

w pustym mieszkaniu 

[...] 

Niech no on tylko wróci, 

niech no się pokaże. 

Wzdrygnęła się. 


113

– Przepraszam. – Zreflektowała się po 

swoich krzykach. – Co w takim razie robimy 

dalej? 

– Rozpoczynamy śledztwo – odpowiedział 

policjant. – Od jak dawna córka jest 

w związku? Od kiedy tu przyjeżdża? 

Matka chwilę się zastanowiła. 

– Z Piotrkiem spotyka się od pół roku. 

A tutaj przyjeżdża, bo to ośrodek medytacyjny. 

Ona uczy jogi, to nie jest żadna sekta 

– powiedziała, wyprzedzając pytania. 

Policjant prychnął. 

Ola przypuszczała, że mama nie wie nic 

o tym ośrodku. Ona też miała niewiele 

więcej informacji. Słyszała to i owo 

o dziwnym właścicielu, ale nie sądziła, 

że to doprowadzi do czegoś poważnego. 

Ludzie w okolicy mieli swoje różne teorie 

na jego temat, jedni byli w to bardziej 

zaangażowani, inni mniej. Jedni potępiali 

i mówili o złodziejstwie, drudzy wywyższali 

i wspominali o oświeceniu duchowym. 

Nie było niczego pośrodku. 

Mundurowy potwierdził jej przypuszczenia 

o ciemnej przeszłości właściciela 

ośrodka. Póki co jednak nie miał konkretnych 

dowodów. Policja dopiero zaczynała 

pracę. 

Nagle Ola usłyszała znajoma melodyjkę 

w telefonie. 

– Co tam, Krzysiek? – Zadzwonił mąż. – 

Jeszcze nic się nie wyjaśniło. 

– Olka, zdawało mi się, że widziałem Kaśkę! 

– krzyknął. 

– Gdzie?! – Serce jej waliło. – To na pewno 

była ona? 

– Nie wiem, ale sprawdźmy to. Jakieś 

dziesięć kilometrów na północ od Kostkowej 

Góry. 

– O rany, jedziemy tam. 

Nie przejmowali się tym, co mówi policja. 

Chcieli działać na własną rękę. 

*** 

Weszli do kompleksu jaskiń. To dziwne, 

położone kompletnie na odludziu miejsce. 

Gdybyśmy byli w bajce, mogłyby się 

tam dokonywać czary. A w nieco surrealistycznej 

opowieści – przypominało 

miasteczko Twin Peaks. Senne i mroczne, 

wynurzające się z gór i lasów. 

Coś ich zakręciło w nosie. Poczuli przerażający 

smród. Podeszli do zgaszonego 

ogniska. 

– Tutaj są jakieś szczątki! – krzyknęła 

mama. 

– O Boże, to chyba Pax! – Oli zrobiło się 

słabo. 

Ola wiedziała, że stało się coś bardzo złego. 

Kaśka nigdy by na to nie pozwoliła. 

Mama zaczęła płakać. Nie przypuszczały, 

że zobaczą coś takiego. Ktoś zakradł się 

do ich domu i wywabił zwierzę. 

– Jakaś pieprzona sekta! Co tu się dzieje?! 

– zdenerwował się Krzysiek. – Dzwonię 

z powrotem po tego policjanta. 

– Pewnie znowu chodzi o dragi… – 

mruknęła Ola. – Ale gdzie ona w końcu 

jest? Przecież ją widziałeś? 

Rozmowę przerwał natrętny dźwięk. Zadzwonił 

mundurowy. 

– Pani Olu, dzwonię do pani, bo matka 

jest w złym stanie – zaczął ostrożnie, 

a Oli zjeżyły się włosy na głowie. – Grupa 

prawdopodobnie się przemieszcza. Nie 

wiemy, gdzie są w tej chwili. 

– To nic konkretnego – skwitowała. – Znaleźliśmy 

szczątki jej ulubionego kota. Czy 

oni kogoś zabili? 

Zastygła w nerwowym oczekiwaniu. 

– Na tym etapie nic jeszcze nie wiemy. 

Musi pani być przygotowana na wszystko. 

Proszę uzbroić się w cierpliwość. 

Ola odłożyła słuchawkę i rozpłakała się 

z bezsilności. 

Piątek, 7 lipca 2023, Ostrowiec Świętokrzyski 

Ktoś tutaj był i był, 

a potem nagle zniknął 

i uporczywie go nie ma. 

Ola cały czas myślała o tym, że to nieprawdopodobne, 

że Pax nie żyje. Może to 

było jakieś ostrzeżenie. Czy Kaśka przed 

czymś uciekała? Dlaczego nadal była z tą 

grupą, jeśli tak potraktowali jej zwierzę? 

Czy Krzysiek naprawdę widział jej siostrę, 

czy już wpadli w obłęd? 

Zaczęła się zastanawiać, co Kaśka robiła 

przez ostatnie dwa lata, kiedy prawie całkiem 

odsunęły się od siebie. Nie mogła 

się powstrzymać i weszła do jej pokoju. 

Siostra lubiła pisać i była trochę tajemnicza. 

Ola otworzyła szufladę biurka, ale nic 

tam nie znalazła. Wiedziała, że w laptopie 

niczego nie ma, zresztą policja już go 

sprawdzała. Przeszukała dokładnie szafki 

w pokoju. Za jedną z nich znalazła złożoną 

kilkanaście razy kartkę, przyklejoną 

taśmą. Bingo! 

Wiem, że kiedyś to znajdziecie: Ty, Olu 

albo mama. Przepraszam. Musiałam 

wyjechać od razu. Jako joginka niestety 

jestem już spalona. A to było całe moje 

życie. Nie chodzi o dragi, z tym już skończyłam. 

To nie Piotrek za tym stoi ani nie 

Pielgrzym, właściciel ośrodka. 

Bardzo ciężko mi to napisać. Ja chciałam 

uwagi, czułości. Piotrek mi to dał. Mimo 

swojej porywczości. 

(...) 

Niestety zrobiłam coś bardzo złego. Nie 

znacie mojego chłopaka. On ma dziecko, 

a raczej miał. Któregoś dnia byłam w Duszy 

i zajmowałam się nim. Ale spadło mi 

z rąk. Pojechałam z nim do szpitala, ale 

było tylko gorzej… 

Nie udźwignęłam tego, bardzo Was przepraszam. 

Piotrek się dowiedział. Musiałam uciekać. 

Grupa wróci, Piotrek pewnie też (jak 

ochłonie). 

Bardzo Was proszę, nie mówcie nikomu. 

Kocham Was, mimo że nigdy nie umiałam 

Wam tego powiedzieć. 

Ucałujcie ode mnie Paxa (jeśli żyje). To 

mogła być zemsta Piotrka. 

Bardzo, bardzo przepraszam, że Was zawiodłam. 

Dziękuję za wszystko. I za życie, 

dziękuję, mamo. 

Ola odłożyła list. Jej serce rozpadło się 

na tysiąc kawałków. Chwilę potem spaliła 

kartkę. [EAC] 

KONIEC 

* Kot w pustym mieszkaniu, Wisława Szymborska 

EWA ADAMSKA-CIEŚLA 

114 


Obraz: Krzysztof Łozowski 


115

Najpierw poznałem 

Człowieka 

i zafascynowała mnie 

Jego osobowość, 

a z czasem 

poznałem Jego obrazy 

Bogdan Sarwiński o fangorze 

116 


Fangor 


117

WOJCIECH FANGOR (1922-2015) POLSKI MALARZ, GRAFIK, PLAKACISTA I RZEŹBIARZ 

Malarstwa uczył się na prywatnych 

studiach u Felicjana 

Szczęsnego Kowarskiego 

i Tadeusza Pruszkowskiego. Odwiedzał 

największe muzea malarstwa w Europie. 

W 1946 r. otrzymał tytuł magistra 

malarstwa na podstawie zdanych egzaminów 

z historii sztuki i przedłożonych 

obrazów na warszawskiej Akademii 

Sztuk Pięknych, na której pracował potem 

aż do emigracji w 1961 r. 

Przez całe dorosłe życie pisał pamiętniki, 

w których szczegółowo opisywał 

pomysły, inspiracje, tropy poszukiwań. Stanowią one swoistą interpretację 

jego prac. Wszystkie etapy jego twórczego dorobku były ważne. Niczego 

nie ukrywał. Obrazy socrealistyczne – jak nagradzana Matka Koreanka czy 

uznane Postaci – trafiły do zbiorów muzealnych. Rozstrzelanie było próbą 

oswojenia wyniesionej z wojny traumy. Fangor był współtwórcą Szkoły 

Plakatu Polskiego. Niektóre plakaty – jak do Popiołu i diamentu 

Andrzeja Wajdy – wykonywał ręcznie, nadając każdemu z nich niepowtarzalnych 

charakter. W 1954 r. wykonał mural Kucie kos dla 

Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, które zostało zamalowane 

na 59 lat! Projektował scenografie teatralne. Razem ze Stanisławem 

Zamecznikiem w 1958 r. zaprezentował Studium przestrzeni – pierwszy 

environment w Polsce – obrazy wchodziły w interakcję między 

sobą i przestrzenią. Zaprojektował op-artowską mozaikę na dworcu 

Warszawa-Śródmieście, która po latach została wpisana w rejestr 

zabytków nieruchomych. Po latach wróci do linii II warszawskiego 

metra z podziemną galerią op-artu. 

Pracował na uczelniach Berlina, Anglii, USA. Jako jedyny Polak miał 

indywidualną wystawę w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. 

W latach 60. i 70. tworzył cykle obrazów z kołami i falami o rozmytych 

konturach zwane pozytywną przestrzenią iluzyjną. Zainteresowała 

go telewizja jako tekst – pikselowe zdjęcia przerabiał na obrazy. 

Potem krzesła. Palimpsesty. 

Wojciech Fangor był prekursorem wielu nurtów w sztuce. Ciągle fascynuje… 

Fangormagorie 

W y w i a d B e a t y A n n y S y m o ł o n 

z Bogdanem Sarwińskim 

Czy z perspektywy lat patrzysz na swoje 

10-letnie zamieszkiwanie w Błędowie 

jako na szczęśliwe zrządzenie losu? 

Życie przynosi różne niespodzianki 

i stawia przed nami różne wyzwania. Nigdy 

nie bałem się ryzyka i pociąga mnie 

wszystko, co ma znaki zapytania na końcu. 

To jest intrygujące i ciekawe. Moja 

śp. żona Grażyna była taka sama. Zaraz 

po maturze w 1976 r. wzięliśmy się za 

ręce i wyjechaliśmy z naszego rodzinnego 

miasteczka Działdowa w nieznany świat. 

I nie opuściliśmy się przez ponad 40 lat, 

dopóki śmierć nas nie rozłączyła. Chętnie 

wchodziliśmy w nieznane. Tak było 

i w przypadku przeprowadzki do Błędowa. 

Sprzedaliśmy mieszkanie w Warszawie 

i przenieśliśmy się do wsi Błędów 

koło Grójca. Gdyby w 2003 r. ktoś mi powiedział, 

że będziemy mieszkać na wsi, 

tobym nie uwierzył. A w 2004 r. już by- 

118 


liśmy w Błędowie. Nie wiedziałem, gdzie 

jest Błędów, a nazwa kojarzyła mi się 

z Pustynią Błędowską. Nie miałem też pojęcia, 

że w 2000 r. zamieszkał tam słynny 

malarz po powrocie z USA. Czy to było 

zrządzenie losu? Na pewno tego nie planowałem, 

a wszystko się zdarzyło. Uważam, 

że nie ma przypadków. Były chwile 

szczęśliwe i mniej, jak to w życiu… ale 

większość na plus. 

Ten czas zaowocował dwoma albumami fotograficznymi 

związanymi z tym miejscem… 

Kiedy po poznaniu Wojciecha Fangora zacząłeś 

myśleć o jego fotografowaniu? 

Od razu. Jestem fotografem i miałem też 

świadomość z jakiej klasy artystą obcuję. 

Ale to był proces. Na początku pojawiłem 

się we młynie (Fangorów) z aparatem 

– reprodukując obrazy do jakiegoś 

katalogu. W małej wsi wieści rozchodzą 

się szybko, o pojawieniu się fotografa też. 

Wojciech się ucieszył, bo miał fotografa pod 

ręką. Stopniowo się poznawaliśmy i nasze 

relacje z czasem stały się przyjacielskie. 

Wojciech nabrał do mnie zaufania i dopuścił 

do najbliższego kręgu rodzinno-przyjacielskiego. 

Miałem ten przywilej być 

w miejscach i sytuacjach, do których nikt 

z zewnątrz nie miał dostępu – i to z aparatem. 

Zdawałem sobie sprawę, że każde zdjęcie 

jest unikalne i będzie miało wartość historyczną. 

Niewybaczalnym grzechem byłoby 

nie dokumentować tych chwil. Ostatnie 

10 lat jego życia i twórczości mam 

totalnie udokumentowane, starałem się 

fotografować, filmować, nagrywać prawie 

każdą chwilę. Wojciech przyzwyczaił 

się do mnie i do mojego aparatu do tego 

stopnia, że gdy kiedyś pojawiłem się jego 

pracowni bez aparatu, to bardzo się zdziwił 

i zapytał: „A gdzie masz aparat?”.

Starałem się oczywiście robić wszystko 

bardzo dyskretnie, ale miał pełną świadomość, 

co robię i myślę, że trochę mu to 

nawet schlebiało. 

Czasem jednak, gdy przesadzałem, to 

mnie ochrzanił: „Przestań już fotografować”, 

a czasem mówił: „Wyłącz kamerę, 

bo chcę ci coś powiedzieć”. 

Czasem też się dziwił: „Po co robisz mi 

tyle zdjęć? Przecież nic z tego nie masz. 

No, może po mojej śmierci…”. 

Obserwowałeś go w czasie procesu 

twórczego – jak napisałeś bowiem we 

wstępie do albumu, najpierw był Fangor, 

a potem jego sztuka... 

Tak, nie znałem twórczości Wojciecha 

Fangora. 

Najpierw poznałem człowieka i zafascynowała 

mnie jego osobowość, a z czasem 

poznałem jego obrazy. Patrzyłem na nie 

przez pryzmat jego opowieści. Często – 

przy reprodukowaniu obrazów – pytałem 

go o historię powstania danego obrazu, 

dlaczego taki tytuł itp. On chętnie mi 

opowiadał – widocznie miał taką potrzebę 

opowiadania, ja miałem potrzebę 

słuchania, i tak się dopełnialiśmy. Często 

prowokowałem takie opowiadania. 

Ciekawiło mnie całe jego barwne i długie 

życie. Często sam zaczynał: „Chcesz, to ci 

opowiem”. Wtedy zostawiałem reprodukowanie 

obrazów, przełączałem aparat 

w tryb nagrywania, włączałem dyktafon 

w telefonie, rejestrowałem, na czym mogłem, 

miałem świadomość, jak cenne i niepowtarzalne 

są to chwile – rejestrowanie 

tego uważałem za swój obowiązek. Ten los 

po coś mnie, jako tego fotografa dokumentalistę, 

po coś tam wysłał. Starałem się więc 

pełnić tę misję najlepiej, jak umiałem. 

Fangor wszystko pamiętał doskonale od 

wczesnego dzieciństwa. Historia jego życia 

to scenariusz na długi i ciekawy serial. 

Owocem mojej fascynacji Wojciechem 

Fangorem i jego obrazami stał się mój 

album Fangormagorie, wydany na jego 

90-lecie, a następnie wystawa fotograficzna 

Kto to jest, czyli Fangormagorie. 

W planach miałem jeszcze wydanie drugiego 

tomu Fangorie, czyli Fangorowe 

historie, ale tego już nie udało mi się zrealizować 

– wymagało to o wiele więcej 

pracy z przepisywaniem, opisywaniem 

i redagowaniem nagrań… 

Wydałem natomiast jeszcze drukiem cyfrowym 

(w niskim nakładzie) kilka innych 

albumów, jak np. Sygnatura czy Tchnienie, 

poświęcone powstawaniu jednego 

dzieła sztuki. Po śmierci artysty opracowałem 

też i wydrukowałem pośmiertnie 

(na prośbę żony – Magdaleny Shummer- 

-Fangor) – album Dom Fangora. 

Co uważasz za największe prywatne odkrycie 

w twórczości Fangora? Odtworzenie 

niepokazywanego dotąd plafonu Plejady, 

namalowanego w rodzinnym domu 

w Janówku na 21. urodziny, by próg dorosłości 

mógł przekroczyć jako malarz? 

To nie było jedno odkrycie. Tych odkryć 

było więcej. Zainspirowany kilkoma opowieściami 

ruszałem z aparatem w te 

miejsca. Tak było i z plafonem Plejady 

w Janówku (teraz jest odrestaurowany, 

ale te kilkanaście lat temu był zaniedbany 

i zapomniany). Gdy Wojciech opowiadał 

mi o malowaniu tego plafonu na swoje 

„pełnolecie”, po zobaczeniu którego ojciec 

dopiero zaakceptował jego wybór artystycznej 

drogi życiowej, powiedziałem, 

że jutro pojadę do Ogrodu Botanicznego 

w Powsinie, żeby zobaczyć i sfotografować 

ten plafon. To wziął kartkę i narysował mi 

z głowy dokładny plan tej willi z rozkładem 

pomieszczeń na parterze i piętrze. 


119

Obrazy, urojenia, złudzenia, iluzje, fantastyczne wizje 

Również ciekawą sprawą była wyprawa 

na dworzec kolejowy Warszawa Śródmieście 

w poszukiwaniu śladów mozaiki, 

która była kiedyś główny motywem 

graficznym tej stacji. Wojciech Fangor 

nigdy nie widział na żywo realizacji swojego 

projektu. Po jej zaprojektowaniu bowiem 

w 1961 r. wyjechał na stałe z Polski, 

a gdy wrócił w 2000 r., to mozaiki były już 

w większości zniszczone. Obecnie to, co 

zostało, wpisano do rejestru zabytków. 

Po raz pierwszy zobaczył swoje mozaiki 

na moich zdjęciach. 

Moje 10-letnie archiwum zawiera kilkadziesiąt 

tysięcy zdjęć, filmów, nagrań 

i wymaga opracowania. Na razie odłożyłem 

to na później. Mam nadzieję, że kiedyś 

uda mi się to zrobić. 

Jak ważne było zorganizowanie wspólnej 

wystawy Fangora i żony Magdaleny 

Shummer, która odbiła się echem w całej 

Polsce? Udokumentowanie Fangora 

w czasie tworzenia? 

Gdy pomieszkałem już trochę w Błędowie, 

zorientowałem się, że mieszkańcy 

nie mają pojęcia, jak wielkiego artystę 

mają za sąsiada. 

120 


Zapytałem Wojciecha, czy zgodziłby się 

na wystawę dla mieszkańców Błędowa. 

Jedynym możliwym miejscem była remiza 

strażacka. Zgodził się bez problemu. Poszedłem 

dalej. Zaproponowałem wspólną 

wystawę z żoną Magdaleną Shummer, 

która też malowała. I tak w 2007 r. odbyła 

się unikalna wystawa Zestaw wystaw, na 

którą przyjechały tłumy z całej Polski. Na 

wernisażu grała Młodzieżowa Orkiestra 

Dęta OSP, był tort z kołem… i wiele radości. 

Wojciech Fangor zaprojektował też plakat 

na 90-lecie tej orkiestry, a wcześniej 

sztandar dla miejscowego gimnazjum. 

Przez te dziesięć lat naszej znajomości, 

a później przyjaźni, dokumentowałem 

Wojciecha Fangora w czasie pracy twórczej. 

Za każdym razem było to dla mnie 

niesamowite przeżycie, jak udział w misterium. 

Na moich oczach powstawała sztuka 

i mogłem uwiecznić te cenne chwile 

na swoich kadrach. Uważam to za wielkie 

szczęście, że dane było mi przeżyć ten czas. 

A może było Wasze wzajemne portretowanie 

się? Fascynują w historii Fangora 

jego wielorakie powiązania z Kosmosem. 

Czy przeżyłeś jakąś kosmiczną historię 

z mistrzem? 

Wojciech Fangor całe życie interesował 

się astronomią i Kosmosem. Czasem miałem 

wrażenie, że on sam przybył z Kosmosu. 

Bardzo lubię jego obraz Żonglujący 

planetami. 

Fangor już jako chłopiec zbudował 

swój pierwszy teleskop i obserwował 

gwiazdy. A dla swojego syna Romka 

(który został astronomem) budował 

i odpalał rakiety. W USA na farmie Summitt 

zbudował samodzielnie własne 

obserwatorium astronomiczne. 

W ogóle miał zdolności techniczne i konstrukcyjne. 

W swoim ogrodzie młyńskim 

w Błędowie, przez który przepływała 

rzeczka, zaprojektował dwa mostki. 

Nasze wzajemne portretowanie się można 

nazwać kosmiczną przygodą (przynajmniej 

taka była dla mnie). Kilka dni po 

wernisażu Wojciech zadzwonił do mnie 

i powiedział: „Chcesz, to Cię namaluję?”. 

Kto by nie chciał! 

Poprosił, żebym zabrał aparat i kamerę, 

bo kojarzyłem mu się z tymi sprzętami. 

W trakcie sesji, poprosił żebym podnosił 

do oka raz aparat, raz kamerę. Zapytałem, 

czy mogę fotografować. Zgodził się. 

I tak nastąpiło wzajemne portretowanie, 

co było dla mnie naprawdę nieziemską 

przygodą. Wojciech przyglądał się chwilę, 

po czym zaczął szybko szkicować czarnym 

flamastrem na kartkach A-4 i rzucał je na 

podłogę. To wszystko działo się bardzo 

szybko. W ciągu paru minut kilka kartek 

pokryło podłogę. Następnie zrobił trzy 

szkice kolorowymi kredkami i sesja się 

skończyła. Następnie powiedział, że zadzwoni 

za kilka dni, jak będzie miał gotowy 

portret. Zadzwonił na drugi dzień… 

To rzeczywiście było dla mnie nieziemskie 

przeżycie. 

Ale moja największa kosmiczna przygoda 

z Fangorem rozegrała się podczas realizacji 

projektu II linii warszawskiego metra. 

Miałem to wielkie szczęście i zaszczyt 

współpracować przy tym projekcie. Fangor 

wykonywał odręczne rysunki, a ja je 

przerabiałem na wersje cyfrowe i byłem 

odpowiedzialny za wysyłkę do fabryki 

emalii w Niemczech. 

Kosmiczny lot to była wieczorna podróż 

specjalnym wagonem metra, w której 

brałem udział z aparatem, gdy autor 

dokonywał odbioru swoich grafik na 

7 stacjach warszawskiego metra. Te puste 

stacje z ogromnymi grafikami, jeszcze 

w trakcie montażu, to było niesamowite – 

rzeczywiście krajobraz był nieziemski.

BOGDAN SARWIŃSKI 

Fotografią zainteresował się już w szkole podstawowej. Ukończył Policealne 

Studium Fotograficzne, należał do Grupy Twórczej Młodych Fotografów – 

Klub „6 × 6” Pałacu Młodzieży w Warszawie. W 1981 r. został przyjęty do 

Związku Polskich Artystów Fotografików. Na przełomie lat 70. i 80. współpracował 

z tygodnikami „itd” i „Razem”. Lata 1979–1990 to także lata pracy w Instytucji 

Filmowej Polfilm jako kierownik grupy produkcyjnej i fotograf. W tym okresie 

miał wystawy indywidualne oraz brał udział w kilkudziesięciu wystawach 

zbiorowych – krajowych i zagranicznych. 

W latach 1991–2004 prowadził własną firmę fotograficzno-reklamową w Warszawie. 

W latach 2004–2018 mieszkał we wsi Błędów koło Grójca. Jak sam 

przyznaje zajmują go też „różne akcje i działania fotograficzno-socjologiczne”, 

z których największą była akcja Fotografia dla syna – przesłanie w rok 2000, w której 

wzięło udział 616 autorów z 29 krajów, 5 kontynentów. Odbyła się ogromna 

wystawa w trzech galeriach ZPAF na Starym Mieście w Warszawie, w 1987 r. oraz 

w 2000 r. Prezentowana była także w innych miastach Polski i innych krajach. 

W 2013 r. ukazał się (w limitowanej edycji) 

album fotograficzny Bogdana Sarwińskiego 

poświęcony jednemu z wielkich malarzy 

indywidualistów XX wieku – Wojciechowi 

Fangorowi. To zapis 10 lat życia i współpracy 

obu artystów w podgrójeckiej wsi Błędów. 

Lata bytności w Błędowie przynoszą twórcy znajomość z niezwykłą postacią 

świata sztuki, z Wojciechem Fangorem. Wyrazem fascynacji postacią Fangora 

jest wydanie w 2012 r. autorskiego albumu Fangormagorie oraz cykl wystaw 

fotograficznych. Symbolicznym zamknięciem okresu błędowskiego jest wydanie 

autorskiego albumu Kapliczki Błędowskie w grudniu 2021 r. ze zdjęciami wszystkich 

kapliczek i krzyży w parafii Błędów, ich historii, relacjami mieszkańców, zdjęciami 

grupowymi. 

Obecnie fotografik mieszka w Warszawie, ale aktywność twórczą dzieli między 

stolicą a swoim miastem rodzinnym Działdowem, gdzie zainicjował powołanie 

Stowarzyszenia Twórców i Miłośników Obrazu „Fokus”, którego jest prezesem. 

W 2022 r. w Galerii Akawarium w zamku działdowskim artysta miał retrospektywną 

wystawę Wizja Lokalna. Obecnie Bogdan Sarwiński realizuje kolejny projekt 

z udziałem innych artystów 100 druhów, do udziału w którym zaprosił już 

100 artystów z Polski i Europy. 

Zdjęcia Bogdan Sarwiński 

II linia warszawskiego metra jest największą 

galerią Wojciecha Fangora. 

W tych grafikach ukryłem twarze naszego 

trzyosobowego teamu realizatorów tego 

projektu (na trzech stacjach są różne twarze 

Wojciech Fangora), co publicznie wyjawiam 

dopiero teraz. Wojciech o tym nie 

wiedział, a gdy podpisywał mi akceptację 

projektów, nie był w stanie zauważyć tych 

drobnych modyfikacji plam – nie zmieniały 

wyglądu projektu. 

Czy Fangor wprowadził fantazję do Błędowa 

i uczynił go fantasmagorycznym? 

Raczej nie. Poza nielicznymi mieszkańcy 

Błędowa nie przywiązywali wagi do zamieszkania 

w ich miejscowości twórcy 

tej rangi. Sadownicy nie unoszą się nad 

ziemię, wręcz przeciwnie – mocno się 

jej trzymają. Fantasmagorie nie mają nic 

wspólnego z produkcją jabłek. 

Wymyślenie tytułu albumu – jak piszesz 

– nadało kierunek Twojej pracy 

nad książką… Nakład został ściśle zaplanowany, 

podzielony i ograniczony. Z czego 

to wynika? 

Koncepcja tego albumu długo we mnie 

dojrzewała. Zastanawiałem się nad odpowiednim 

tytułem. I w końcu wymyśliłem: 

Fangormagorie, w nawiązaniu do 

fantasmagorii oczywiście. Ten tytuł zawierał 

wszystko i pozwalał na wszystko. 

A moja definicja „fangormagorii” jest 

taka: „Obrazy, urojenia, złudzenia, iluzje, 

fantastyczne wizje – powstałe na skutek 

obcowania z Wojciechem Fangorem 

i jego sztuką”. 

W tym albumie wymieszałem obrazy, 

zdjęcia, słowa... Tego niezwykłego artysty 

nie mogłem pokazać w zwykłej 

książce. 

Projekt albumu pokazałem Fangorowi 

i on go zaakceptował oraz dowcipnie 

skomentował rysunkiem, który później 

w technice serigrafii nadrukowałem na 

przedniej wyklejce. 

Ponieważ album był nietypowy, to też 

w sposób nietypowy postanowiłem 

podzielić nakład na część numerowaną 

– wyodrębniłem z tego edycję urodzinową 

91 sztuk. Album wydałem 

w 2012 r. dla uczczenia 90-lecia urodzin 

artysty, ale premierę miał podczas 

Fangoriady w Błędowie, którą zorganizowałem 

w 2013 r., więc dlatego 91. 

Czy zachowałeś myśli, przemyślenia 

Fangora, obrazy z Waszych spotkań 

i wędrujesz z nimi przez życie? 

Oczywiście, wszystko jest zapisane na 

stronach mojego życia, ale to już jest 

przeszłość i ten rozdział jest zamknięty. 

Wojciech Fangor nie żyje, moja żona 

nie żyje. Sprzedałem dom i wyjechałem 

z Błędowa, zakończyłem ten rozdział wydaniem 

najpierw albumu Dom Fangora, 

a później Kapliczki Błędowskie. To moje 

pożegnanie z Błędowem i jego mieszkańcami. 

Przez te 10 lat byłem też tam 

takim samozwańczym kronikarzem fotograficznym, 

dokumentowałem życie 

mieszkańców i lokalne wydarzenia. Zostawiłem 

tam swój mały ślad. Kontakty 

i relacje z niektórymi mieszkańcami mam 

do tej pory. Wszystko w życiu ma swój początek 

i swój koniec. Fangormagorie to już 

przeszłość – realizuję teraz wiele innych 

nowych projektów. Ale spotkanie Wojciecha 

Fangora i moja 10-letnia współpraca 

z nim i przyjaźń, to (przynajmniej jak do tej 

pory) bardzo cenny rozdział mojego życia. 

Być może właśnie dlatego znalazłem się 

w Błędowie… [BAS] 

BEATA ANNA SYMOŁON 


121

W duchu 

Strzeleckiego 

Rozmowy-spotkania z ludźmi. 

Czasem z no name, czasem 

z rozpoznawalnymi, czasem 

z ekspertami. Zawsze z takimi, 

którym zależy. Dzielimy się 

wiedzą i opowieściami o przełomach 

w życiu, w przekonaniu, 

że „opowiadanie historii 

to nasz ludzki sposób radzenia 

sobie z rzeczywistością", 

a kryzys to szansa. 

LINK DO PODCASTU: 

https://open.spotify.com/show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 

DO 

POETÓW , 

ARTYSTÓW , 

A N N A M A R U S Z E C Z K O 

MUZYKÓW 

Dziennikarka, freelancerka z wyboru. Kolekcjonerka poruszających 

historii i budujących rozmów. Lubi mówić 

i słuchać. Wierzy, że „opowiadanie historii to nasz ludzki 

sposób radzenia sobie z rzeczywistością”. Entuzjastka 

wielokulturowości i przyrody. Autorka kanału na IG 

pn. Między Bugiem a prawdą. 

Interesuje mnie metamorfoza, człowiek w zmianie. 

Moi bohaterowie to ludzie poszukujący i zaangażowani. 

Walczą, stawiając granice, postępując w zgodzie 

z sobą, dzieląc się. Czasem wygrywają bitwy ze światem 

zewnętrznym, jednak podkreślają, że najtrudniej wygrać 

z samym sobą. Opowiadają o wzlotach i upadkach na 

drodze do życiowego i zawodowego spełnienia. W tle 

często ważne zjawiska i trendy społeczne, energia kobiet, 

praktyki rozwojowe, etyczny biznes, fair travel i in. 

122 


Moi bohaterowie to ludzie 

poszukujący 

i zaangażowani. 

Walczą, stawiając granice, postępując w zgodzie z sobą, 

dzieląc się. 

Wygrywają bitwy 

ze światem zewnętrznym, 

ale podkreślają, że najtrudniej 

wygrać z samym sobą. 

Opowiadają o wzlotach i upadkach 

na drodze do życiowego 

spełnienia. 

Inspirują.

REKLAMA 

Profesjonalna 

korekta tekstów 

ALEKSANDRA KRASIŃSKA 

Redakcja i korekta 

kontakt@krasinska.eu 

Piszesz książkę, e-book, pracę naukową, a może artykuły 

na blog albo stronę internetową? Ciągle się wahasz, 

gdzie postawić przecinek, i martwisz się, że w tekście są 

błędy, których nie widzisz? Skontaktuj się z naszymi korektorkami 

– z nimi Twój tekst będzie lepszy. 

Jestem magisterką bibliotekoznawstwa oraz absolwentką licznych kursów i szkoleń 

dla redaktorów i korektorów. Na co dzień współtworzę dwa czasopisma i poprawiam 

teksty użytkowe dla szkół wyższych. Chętnie pomogę zarówno przy tekstach krótszych, 

jak i dłuższych. 

MAŁGORZATA NOWAK 

malgorzata.nowak122@gmail.com 

Jestem literaturoznawczynią związaną obecnie z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza 

w Poznaniu. Najchętniej redaguję teksty naukowe, beletrystykę i eseje. Proces 

redakcyjny znam również od strony autora, dlatego zawsze dokładam starań, by tekst, 

stając się coraz lepszy, pozostawał w pełni Twój. 

DOMINIKA PALUCH 

Było słowo 

dominika.paluch@interia.pl 

Absolwentka Akademii korekty tekstu Ewy Popielarz. Licencjatka polonistyki-komparatystyki, 

magistrantka językoznawstwa ogólnego i licencjantka filologii klasycznej. 

Zakochana w słowach, czujna strażniczka przecinków. 

EWA SŁOTWIŃSKA 

ewaslotwinska@gmail.com 

Filolożka romańska, absolwentka studiów podyplomowych i licznych kursów z zakresu 

redakcji tekstu. Miłośniczka przecinków i półpauz. Tropicielka usterek i nieścisłości. 

Specjalistka od literatury dziecięcej i młodzieżowej. Entuzjastka prostego języka w polszczyźnie 

korporacyjnej i urzędowej. 

Zapraszamy do kontaktu 

p a r t n e r z y m e d i a l n i : 


123

FUNDACJA „POST SCRIPTUM” 

Oprócz dzielenia się z czytelnikami aktualnościami w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy wspierać młode talenty. 

W tym celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. Darowizny dla fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji młodych 

artystów zarówno na łamach kwartalnika, jak i w formie pomocy w organizacji wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, możesz zrobić to za pośrednictwem strony internetowej 

www.postscriptumfundacja.com lub wpłacić darowiznę bezpośrednio na konto fundacji: 75114020040000310281956333. 

Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, 

KRS 0000908539 NIP 1182225810, 

e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com 

124

POST_SCRIPTUM_1_2024_25

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?