Y Cymro - Medi 2023

More documents

Recommendations

Info

26 Bydd cloc larwm, a stopiodd am 9.13 Bangor y bore, yr union ar y amser brig y tarodd domen lo ysgol gynradd mewn tabl newydd Mae tabl newydd wedi canfod mai Prifysgol Bangor yw’r gorau yn y Deyrnas Unedig wrth ystyried ffactorau sy’n ymwneud â bywyd a phrofiadau myfyrwyr. Yn lle tabl traddodiadol mae tabl cynghrair amgen Unifresher yn cymharu ffactorau fel costau byw a lefelau trosedd, yn ogystal â’r ymdrechion a wna prifysgolion o ran cynaliadwyedd a darparu bywyd cymdeithasol da i fyfyrwyr. Mae uchelgais Prifysgol Bangor i arwain ym maes cynaliadwyedd wedi ennill sgôr uchel i’r brifysgol, a’i gosod ar frig y rhestr. Gosodwyd y Brifysgol ar y brig hefyd am fod yn lle cymharol rad a diogel i astudio. Wrth groesawu’r newyddion dywedodd Carys Roberts, Pennaeth Recriwtio Myfyrwyr y Deyrnas Unedig, “Mae’r canllaw yma’n edrych ar agweddau cymdeithasol ar astudio mewn prifysgol. “Wrth ystyried i ba brifysgol i anfon cais, mae’r rhain yn ystyriaethau sydd yr un mor deilwng â natur ac ansawdd yr addysgu a’r cwrs y mae arnoch eisiau ei ddilyn.” Mae Cymru’n gwneud yn dda iawn yn y Canllaw, gyda phum prifysgol ymysg y 10 uchaf. Deddf Amaeth pentref Aberfan, yn dod yn rhan o gasgliad hanesyddol Sain Ffagan. Cymru Ers y drychineb ym mis Hydref yn dod i rym Mae Deddf Amaeth gyntaf erioed Cymru bellach yn gyfraith, ar ôl derbyn y Cydsyniad Brenhinol. Mae’r ddeddf yn rhoi’r pwerau sydd eu hangen ar Weinidogion Cymru i ddarparu cymorth yn y dyfodol i ffermwyr a sicrhau bod cefnogaeth ar gael iddynt dros gyfnod pontio, gan adlewyrchu ymrwymiad yn y Cytundeb Cydweithio â Phlaid Cymru. Mae’n paratoi’r ffordd hefyd ar gyfer gwahardd maglau a thrapiau glud. Cymru fydd y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i’w gwahardd yn llwyr. Dywedodd y Prif Weinidog Mark Drakeford: “Mae hon yn ddeddf hanesyddol. Am y tro cyntaf erioed, bydd Cymru’n gallu llunio ei pholisi ei hun ar gyfer ffermio. Hynny ar adeg tyngedfennol i’r diwydiant, wrth i ni siapio’r cymorth a roddir yn y dyfodol a wynebu heriau costau uwch a’r argyfwng hinsawdd. “Mae’r ddeddf yn caniatáu i ni ganolbwyntio ar gynaliadwyedd economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol sector amaethyddol Cymru. Rydyn ni’n gwybod mai’r bygythiad mwyaf i fwyd cynaliadwy yn y dyfodol yw’r newid yn yr hinsawdd. Bydd y ddeddf yn erfyn i’r diwydiant i’w helpu i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy gan weithredu yr un pryd i ddelio â’r argyfwng hinsawdd.” Dilynwch Y <strong>Cymro</strong> ar Twitter 1966 mae’r cloc bach wedi bod @y_cymro ‘A ydym yn dilyn y trywydd anghywir, ydy’r blaned yn barod i chwarae triciau gyda’r gwneuthurwyr polisi? @trefjon BARN - gan Trefor Jones Cynhesu marwol o’n blaenau neu oerni mawr... a ydym wir yn siŵr o’n ffeithiau? Os am ymarfer sydd yn codi safon eich ffitrwydd a’ch ymwybyddiaeth o ddaearyddiaeth Cymru, gallaf awgrymu eich bod yn ymuno â chlwb cerdded. Bûm yn aelod brwd o un ohonynt yng nghyffiniau Ystradgynlais ers naw ’mlynedd ac fel bron pob mudiad neu gymdeithas ymunais â nhw erioed, o fewn ychydig fisoedd ’roeddwn yn aelod o’r pwyllgor gyda’r teitl crand o swyddog addysg y clwb. Er fy mod yn ysgrifennydd ar gymdeithas hanes, fy mhrofiad fel athro ac arholwr Lefel A daearyddiaeth sydd wedi dod yn fwyaf defnyddiol yn y rôl. Y rheswm syml yw, os nad oes gen i glem am yr ardal dan sylw, mae’r lle siŵr o fod wedi profi rhewlifiant a ffinrewlifiant, felly mae ’na wastad rhywbeth i’w bwyntio allan i’r aelodau, er mae ‘dyffryn sych perirewlifol’, wedi mynd yn jôc o fewn y clwb gan fy mod yn eu darganfod pan fo’r angen yn codi. Yn wir, rhaid cyfaddef cefais wir sylw myfyrwyr Lefel A wrth sôn am effaith rhewlifiant yng Nghymru, wrth nodi bod y tirwedd wedi ei rhewlifo’n aml yn ystod y Pleistosen sef y ddwy filiwn o flynyddoedd olaf gyda phob un yn rhoi sgrafelliad o’r newydd i’r arwyneb. Yn wir, mae’r Holosen, sef y cyfnod o ryw 10 - 12,000 o flynyddoedd rhyngrewlifol ers diwedd yr oes iâ, ond yn ysbaid fer cyn bydd y blaned yn dechrau ar rewlifiant arall. Mewn ffaith, ’rydym dal mewn oes iâ gan fod rhew ar y pegynau. Gellir esbonio’r newid yn unol â newidiadau yn rhod y ddaear yn enwedig yr ongl ar ei hechel, cylchredoedd Milhancovitch yn hyd yr orbit, albedo neu adlewyrchiad y ddaear, cryfder y rheiddiad o’r haul, smotiau’r haul ag effaith tonfeddau rheiddiad hir a byr ynghyd â nwyon tŷ gwydr yr atmosffêr a miloedd o ffactorau eraill. Mewn cyfnod pan mae António Guterres,Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, yn mynnu bod y byd mewn cyflwr o ‘ferwi’ oherwydd allyriadau carbon anthropogenig ychwanegol i’r rhai naturiol, a phwysau i greu cyfnod daearegol newydd yr ‘anthroposen’ i nodi effaith pobl yr oes ddiwydiannol, fe gefais syndod i weld erthygl gan Damian Carrington yn y Guardian. Bwrdwn yr erthygl, mewn gwirionedd yn ail ysgrifeniad o’r un erthygl yn 2021, oedd bod ffrwd y Gwlff ar fin stopio gan achosi ein lledredau sydd yn cyfateb i Alaska wedi’r cyfan, newid dros nos i gyfnod eithafol o oer. Yn ôl Carrington, bu wyddonwyr ers cyfnod wedi canfod bod y cludydd o ddŵr cynnes trofannol Gwlff Mecsico yn methu, wrth i ddŵr halen gael ei wanhau gan lenni iâ’n ymdoddi dŵr ffres iddo, gan olygu bod y broses cylchynol neu AMOC (Atlantic Meridional Overturning Circulation) o oeri’r heli, ei suddo a’i dynnu’n osmotig yn ôl i’r Gwlff, ar ben. Gallai Prydain fod mewn trybini gyda newid i hinsawdd oer eithafol mor gynnar â 2025. Nid yw hyn yn syniad newydd wrth gwrs. Yn 2003, darlledwyd y ddamcaniaeth ar raglen Horizon gan BBC 2 ‘The Big Chill’. Bu’n arferiad gen i ddangos y rhaglenni ardderchog yma i’r 6ed dosbarth, ac felly gyda help Gŵgl fforiais amdano. I fy mawr syndod, mae trawsgript y rhaglen dal ar gael ac mae’r ‘Big Chill’, i’w gael yn ei gyfanrwydd ar YouTube. Wrth ei wylio am y tro cyntaf ers pymtheng mlynedd cefais syndod mor fanwl a gwyddonol oedd y rhaglen wrth sôn am yr AMOC neu’r cludydd mewn terminoleg symlach. Hefyd, dechreuodd y rhaglen gyda golygfeydd o dymereddau uchel ledled byd, bron yn union fel y cafwyd yn ein cyfryngau’n ddiweddar. Defnyddiwyd tystiolaeth gwyddonwyr amlyca’r gorffennol megis Dr Richard Alley o Penn State, arbenigwr byd ar greiddiau iâ’r Wlad Werdd ond hefyd y diweddar Wally Broecker o Brifysgol Colombia, a lysenwir fel ‘tad newid hinsawdd’, fe o bawb gafodd y syniad dadleuol mai yn y cefnforoedd oedd y perygl amlycaf o newid eithafol yn ein hinsawdd. ‘Mae’n sicr yn gwneud i rywun feddwl bod tywydd anarferol o wlyb ac oerach na’r cymedr yng Ngorffennaf eleni yn ffactor, er does dim tystiolaeth’ Wrth edrych ar record y creiddiau iâ, dros ddwy filltir o hyd, cafwyd neges hynod o ofidus. Nid newid graddol oedd yr arafu a’r stopio yn yr AMOC ond un sydyn dros ben, wedi ei fesur mewn ychydig o flynyddoedd neu hyd yn oed misoedd. Yn ail, mi ddigwyddodd droeon yn y gorffennol ac yn esbonio gaeafau arswydus a newyn yr Oes Iâ Fechan, rhwng 1300 a 1850, a ffeiriau iâ’r gaeaf y Tafwys yn Llundain. Yn drydydd, bu ymchwil ar y Wlad Werdd yn ymddangos bod rhewlif enfawr Jakobshavn yn arllwys dwbl y dŵr ffres â chynt, i’r man lle roedd yr AMOC yn disgyn. Yn ogystal, roedd afonydd Siberia gan gynnwys yr Ob yn tyfu o ran arllwysiad i’r cefnfor Arctig. Yn olaf, dangosodd arbrofion ar greiddiau mwd y cefnfor gysylltiad rhwng cregyn iach organebau fforam a rhai gwamal yn dynodi diffyg carbon a chynnydd methan gyda newidiadau arswydus cyfatebol i fiomau bydol. Beth sydd mwyaf arwyddocaol ydy bod y rhaglen yn proffwydo bydd hyn yn digwydd mewn ugain mlynedd, a oedd yn cytuno gydag amseriad erthygl Carrington o’r Guardian. Rhoddwyd y siawns mathemategol o brofi gaeaf tebyg i’r un a gafwyd yn 1963 ar gymhareb o 1:7, pan rhewodd y môr o gwmpas Ynysoedd Prydain a chafwyd eira ar y llawr am dri mis cynta’r flwyddyn. ‘...dechreuodd y rhaglen gyda golygfeydd o dymereddau uchel ledled byd, bron yn union fel y cafwyd yn ein cyfryngau’n ddiweddar’ Yn ôl y rhaglen byddai’n bosib profi hyd at 100 o ddiwrnodau eira mewn blwyddyn arferol. Mae’n sicr yn gwneud i rywun feddwl bod tywydd anarferol o wlyb ac oerach na’r cymedr yng Ngorffennaf eleni yn ffactor, er does dim tystiolaeth. Gan ystyried mai’r agenda sy’n tyrru llywodraethau at Net Sero yn 2030 a 2050 yw’r naratif o wres eithafol, a ydym yn dilyn y trywydd anghywir, ydy’r blaned yn barod i chwarae triciau gyda’r gwneuthurwyr polisi? Ni gafodd erthygl Carrington lawer o sylw yn y cyfryngau, ac yn wir fe’i diystyrwyd gan rai rhaglenni y cyfnod dwl fel gorddweud eithafol! Gan ystyried bod AMOC yn cyfateb i wres miliwn o orsafoedd pŵer, ac mae llawer mwy yn marw o oerfel na gwres, awgrymaf wylio ‘The Big Chill’. 50 munud diddorol.
27 Be’ sy’n rhoi gwên ar eich wyneb? Be’ sy’n eich gyrru’n hollol wallgof? Be’ sydd angen ei newid syth bin? - Rydym am glywed eich barn ar yr hyn sy’n wirioneddol bwysig yn y Gymru zgyfoes Cysylltwch â’r <strong>Cymro</strong>: gwyb@ycymro.cymru ‘Drwy berchnogi ein gwlad, mi allwn gael y grym, a’r cyllid, i greu gwell Cymru i’n plant’ Detholiad o anerchiad yr Archdderwydd Myrddin Ap Dafydd yn Eisteddfod Genedlaethol Llŷn ac Eifionydd. “Dan ni mor falch o’ch gweld chi yma, yma yn ein Steddfod ni. Maen nhw wedi bod yn flynyddoedd hir ers dechrau’r daith! Ond ers rhai misoedd, dydi’r ardal yma’n siarad am ddim arall. Pentrefi yn tynnu at ei gilydd, ardal yn closio ac yn dathlu treftadaeth a chroeso gyda dychymyg. Mae na hen beintio a llifio, trosolio a gosod arwyddion a baneri wedi bod - i sicrhau pob ymwelydd fod y croeso i Steddfod Llŷn ac Eifionydd yn gynnes ac yn ddeniadol. Ers pythefnos, does dim potiau paent coch ar ôl yn siopau Pwllheli. Mae’r Steddfod yn furum drwy’r ardal ac mae hi fel bara - er cystal ydi’r sylw mae hi’n ei gael ar yr holl gyfryngau eraill, mae hi’n llawer gwell yn ffresh, yn eich dwylo, felly daliwch i ddod yma i’r Maes i’w mwynhau. Ychydig dros fis yn ôl roedd defod Cyhoeddi Steddfod y flwyddyn nesa yn Aberdâr - roedd yno orfoledd, lond y palmentydd, a dagrau o lawenydd fod y Gymraeg yn creu cynefin iddi’i hun yn y Cymoedd unwaith eto. ‘Mae’n dadlau y gall yr angen inni fynd â’n capia yn ein dwylo yn ddi-urddas i Lundain i gardota am chydig friwsion bob hyn a hyn ddod i ben’ O Aberdâr i Aberdaron, yr un ydi’r angen - creu cynefin i’r iaith a’i siarad hi a’i defnyddio hi ym mhob agwedd o fywyd. Dyna be mae’r Steddfod yn ei gynnig inni - byd crwn, cyflawn Cymraeg sy’n ysbrydoliaeth. Dyna mae Huw Prys Jones wedi’i ganfod yn ei waith gwerthfawr ar y wefan Atlas y Gymraeg. Fel yr Eisteddfod ei hun, mae Llŷn ac Eifionydd yn cynnig cynefin allweddol ac yn haeddu sylw manwl a chreadigol wrth gynnal a chryfhau’r iaith. Ffaith galonogol ydi bod cryfder y cynefin yn cael effaith dda ar y rhai sy’n symud yma o’r tu allan i Gymru - yn ôl ymchwil Huw mae bron chwarter y rheiny yn Llŷn ac Eifionydd yn dysgu a defnyddio Cymraeg. Unwaith eto, fel yn y Steddfod ei hun, mae’n amlwg fod gweld bywyd a llawenydd a diwylliant y rhai sy’n byw drwy’r iaith yn denu rhagor o siaradwyr Cymraeg newydd ati. Mae’r Steddfod yn hollbwysig - ydi; felly hefyd y dalgylch yma sy’n ei chynnal eleni. Un o’r pethau sy’n rhoi pwysau mawr ar ar lawer o ardaloedd yng Nghymru heddiw ydi diffyg tai i bobl leol. Fel mae ymgyrch Ga’ i Fyw Adra yn llwyddo i’n hargyhoeddi ni, mae hyn yn amlwg iawn yn Llŷn ac Eifionydd. Mae sawl agwedd ar y broblem ac mae sawl ateb all gyfrannu at wella pethau a da gweld rhai o’r rheiny ar waith bellach. Ond mae’r dystiolaeth o’n cwmpas ni fan hyn o hyd - all ein gweithwyr allweddol, gan gynnwys doctoriaid ac athrawon, ddim fforddio pris y tai sydd yn y dalgylch yma. Anghydraddoldeb - dyna wendid mawr y wladwriaeth flêr yma dan ni’n byw ynddi, gyda’r llywodraeth canolog yn Llundain yn rheoli’r penderfyniadau allweddol o hyd. Dyma’r wladwriaeth gyda’r record waethaf, ar ôl America, yn y byd gorllewinol. Mae 10% o’r boblogaeth, sef y teuluoedd cyfoethocaf, yn berchen ar 50% o’r holl gyfoeth. Ac mi wyddom pa deulu ydi’r cyfoethocaf o’r 10% rheiny. Mae 65% o arfordir Cymru yn eiddo i Stad y Goron, nid i bobl Cymru. Mae ymerodraeth y Goron yng Nghymru yn llawer mwy na hynny - mae’n cynnwys ffermydd, coedwigoedd, canolfannau siopa, ffermydd ynni gwynt, gwlâu afonydd a moroedd. Mae gwerth asedau’r Goron ar arfordir Cymru yn unig wedi codi o ryw £50 miliwn yn 2020 i dros £600 miliwn yn 2022. Mae Liz Saville, ein haelod yn San Steffan, eisoes wedi dangos arweiniad. Mae’n dadlau y gall yr angen inni fynd â’n capia yn ein dwylo yn ddi-urddas i Lundain i gardota am chydig friwsion bob hyn a hyn ddod i ben. O drosglwyddo Stad y Goron i bobl Cymru, dan reolaeth Senedd Cymru (fel y gwnaed yn yr Alban chwe mlynedd yn ôl) allwn ni fod gam yn nes at gymryd y cyfrifoldeb i geisio datrys rhai o’n problemau. Dyna farn Prifweinidog Cymru hefyd a Llywodraeth Cymru a thri chwarter pobl Cymru yn ôl pôl piniwn diweddar. Drwy berchnogi ein gwlad, mi allwn gael y grym, a’r cyllid, i greu gwell Cymru i’n plant. Beth felly fyddai’n bosib? Dewch yn ôl efo fi i dre Nefyn. Yn 1890 mi sefydlwyd Ymddiriedolaeth Dai yno gan gorfforaeth y dref - mi wnaed hynny gan brynu tai oedd yn dod ar y farchnad, gweithio arnyn nhw a’u cadw mewn cyflwr da a’u gosod ar rent teg i drigolion sydd efo cysylltiad lleol, cryf. Heddiw mae Ymddiriedolaeth Dai Nefyn yn gofalu am chwech ar hugain o dai a safleoedd eraill ac yn cyflogi clerc. Yn y dyfodol agos mae bwriad i godi dau dŷ unllawr i bobl sengl ac i brynu nifer o dai sy’n sefyll yn wag yn y dref. Dyna be sy’n bosib ei efelychu mewn ardaloedd eraill o gael Stad y Goron i’n dwylo ni.. Dyma ein cyfle ni i afael yn y dwrn yna. Mae’r Inland Revenue a Stad y Goron yn ddwy ochr i’r un geiniog wrth gwrs. Geiriau Wil Sam yng nghymeriad yr anfarwol Ifas y Tryc sy’n dod i’r meddwl: ‘Yr Incwm Tacs, yr England Refeniw - hwnna ydi o. Lladron pen ffor’; ia - lladron pob ffor, hwnna sgin i!’ Perchnogi ein gwlad, cymryd cyfrifoldeb - mi all yr ardal yma eich ysbrydoli yn ystod eich ymweliad. Ym mhentref chwarel Trefor y sefydlwyd y siop gydweithredol - y co-op - cyntaf yng ngwledydd Prydain. Dach chi wedi cael pwt o hanes Ymddiriedolaeth Dai Nefyn. Menter gydweithredol eithriadol o bwysig yn yr ardal yma ydi’r ffatri gaws, Hufenfa De Arfon yn Rhyd-y-gwystl. Ym mhentrefi Llithfaen, Chwilog, Llanystumdwy, Llandwrog a Nefyn mae yna dafarndai a busnesau eraill lle mae’r elfen gydweithredol yn gryf ynddyn nhw. Yr ysbryd LLEOL sy’n gyfrifol fod ganddon ni fysys wennol o’r Maes i Bwllheli ac o’r Maes i Nefyn, Morfa, Edern a Dweiliog. Pan nad oedd modd gan y Steddfod ganolog na Thrafnidiaeth Cymru i noddi’r gwasanaeth, aeth unigolion lleol ati i gasglu pres gan fusnesau a phobl leol i roi sicrwydd i gwmnïau bysys yr ardal allu mystyn eu gwasanaeth drwy gyda’r nos. Mwynhewch hwylustod a diogelwch y bysys yma; cefnogwch y noddwyr lleol - ac ewch â’r ysbryd cydweithredol sydd ’na yn y dalgylch yma adra efo chi. Mi allwn ni godi gwlad newydd o’r llanast yma dan ni’n ei weld yn sgil polisiau Llundain ar bob llaw. Gyda’n gilydd, a thrwy ysgwyddo cyfrifoldeb, mi allwn ni berchnogi’n gwlad a chael trefn arni. ”
Page 1 and 2: Am fyw mewn tragwyddoldeb ‘ yngng
Page 3 and 4: - tud 10 - tud 2 - tud 15 Hysbys Cy
Page 5 and 6: 5 Un i’w chofio ...yn sicr ‘Amh
Page 7 and 8: 7 NID BARN Y CYMRO Esyllt Sears fu
Page 9 and 10: Pryder Plaid Cymru ynglŷn â dyfod
Page 11 and 12: £9.99 £9.99 £19.99 .com Y Cymro.
Page 13 and 14: Adeiladau hynafol yn cael grantiau
Page 15 and 16: 15 Ar y cyfryngau - gan Dylan Wyn W
Page 17 and 18: d aur wedi ? r y bryn s ‘ Y c h e
Page 19 and 20: ‘Mae’n help mawr’ - grantiau
Page 21 and 22: Lluniau Y Cymro gan Laura Nunez @sh
Page 23 and 24: LLYFRAU Nofel i’r arddegau cynnar
Page 25: Er ei ddrain mae ei dyfiant talsyth
Page 29 and 30: Mai 2019 Papur Cenedlaethol Cymru
Page 31 and 32: Cyhoeddi cynlluniau i helpu creu sw

Y Cymro - Medi 2023

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?