Y Cymro - Medi 2023

Llun: Geraint Todd
24
Yn dilyn cyfnod o waith teledu dwi ar fin
cychwyn ar gyfnod o ysgrifennu ag ymarfer
ar gyfer sioe lwyfan dwi wedi bod yn ceisio ei
datblygu ers cryn dipyn o amser.
Fy nghefnder Dafydd Hywel gofynnodd os fyddai gen
i ddiddordeb mewn ysgrifennu sioe am yr actores
Rachel Roberts beth amser yn ôl, ond rywsut, er i fi
ysgrifennu drama gyflawn, gyda deg o gymeriadau,
daeth dim cyfle i’w lwyfannu.
Prysuraf i ddweud y byddai wedi bod modd dyblu sawl
rhan, i arbed arian, ond erbyn hyn dwi wedi penderfynu bod
y gwaith yn fwy addas ar gyfer ffurf sioe un menyw, ac mae’r
drafft cyntaf, amrwd wedi ei gyflawni.
Ond pwy oedd Rachel
Roberts? Mae’n syndod
parhaus i fi fod cyn lleied
o bobl yn cofio am yr
actores wych yma.
Does prin sôn amdani
pan rhestrir enwau’r
actorion Cymreig
adnabyddus o
gefndiroedd
digon cyffredin
ddaeth i’r amlwg ym
mhumdegau a
chwedegau’r ganrif
ddiwethaf, a aeth yn
eu blaenau i lwyddo ar
lwyfan ryngwladol.
Mae cymaint ohonyn
nhw - Richard Burton,
Siân Phillips, Hugh
Griffith, Stanley Baker,
Rachel Thomas - i
enwi dim ond rhai, yn
gyfarwydd i ni.
Ond diflannodd
enw Rachel Roberts
o gof y genedl, er iddi
gael gyrfa ddisglair
tu hwnt. Enillodd
amryw o wobrwyon am ei
gwaith, yn cynnwys dwy wobr
BAFTA, gwobr Drama Desk,
dau enwebiad Tony, a hyd yn oed
enwebiad am Oscar. Fy ngobaith
yw talu teyrnged iddi wrth geisio
codi clawr ar yr hyn oedd yn
gyrru ei chreadigrwydd.
Does dim dwywaith fod ei
natur angerddol a lliwgar fel
actores a menyw, (i ba raddau
mae modd gwahanu’r ddau?
Trafodwch) wedi mynd yn ei
herbyn.
Roedd yn dra wahanol i’r
Rachel arall honno, oedd
yn ymgorfforiad o’r ‘Fam
Gymreig,’ ac yn gwbl
wrthgyferbyniol i geinder
soffistigedig Siân
Phillips, a’r ddwy, fel menywod
BARN:
arlein - YCymro.Cymru
‘Fe greodd ei Chymreictod yn ogystal a’i
greddf fel menyw annibynnol o fewn byd cyn
dyfodiad ail don ffeministiaeth y saithdegau gyda
brwydrau cymhleth ac anodd’
Diflannodd ei henw o gof
...fy ngobaith yw talu teyrnged
i dalent ffyrnig Rachel
‘...mae’r disgwyliadau sydd
ar fenywod i gydymffurfio â
phatriarchaeth yr un mor
drafferthus’
Rachel Roberts yn 1976
- gan Sharon Morgan
ac actoresau, yn dderbyniol i’r sefydliad yn eu gwahanol
ffyrdd.
Merch y Mans oedd Rachel, ganed yn Llanelli a’i magu
yn Abertawe. Aeth i astudio yng ngholeg Prifysgol Cymru
Aberystwyth cyn mynd i RADA.
Roedd cydymffurfio gyda’r cyfyngiadau daeth i’w rhan yn
sgil crefydd Anghydffurfiaeth (yn eironig), ac yna diwylliant
y theatr Seisnig yn Llundain a byd ffilm Hollywood yn her
i’w natur gwrthryfelgar.
Fe greodd ei Chymreictod yn ogystal a’i greddf fel menyw
annibynnol o fewn byd cyn dyfodiad ail don ffeministiaeth y
saithdegau gyda brwydrau cymhleth ac anodd.
Er iddi ymladd ar hyd y blynyddoedd arweiniodd ei anallu
i gydymffurfio â normau’r cyfnod at hunan ddinistr ar
ffurf dibyniaeth ar alcohol a chyffuriau yn y pendraw, ac fe
lladdodd ei hun yn 1980 a hithau ddim
ond yn 53.
Nid ar chwarae bach mae rhywun yn
mynd ati i greu sioe gall adlewyrchu
hanes cymeriad mor gymhleth ag
amlochrog.
Llwyddodd Owen Thomas i greu sioe
wych yn yr iaith Saesneg, ‘Who’s Afraid
of Rachel Roberts?’ beth amser yn ôl,
ac fe greodd yr actores Helen Griffin
bortread cofiadwy iawn, ond fy mwriad yw
mynd ati o gyfeiriad gwahanol, gan obeithio
taflu goleuni ar natur gyfredol ein profiadau
fel actorion Cymraeg ar yr un pryd.
Mae ein sefyllfa fel artistiaid
creadigol Cymreig yr un mor gymhleth ag erioed,
wrth i ninnau, fel aelodau o ddiwylliant lleiafrifol
trefedigaethol ddod wyneb yn wyneb a’r diwylliant
theatr Seisnig a thu hwnt, ac mae’r disgwyliadau sydd
ar fenywod i gydymffurfio â phatriarchaeth yr un mor
drafferthus .
Efallai bod y manylion wedi newid ond yr un yw’r
berthynas o safbwynt pwy sydd â’r grym.
Her yn wir, ond dwi’n teimlo y byddai, wrth geisio
talu teyrnged i dalent ffyrnig Rachel Roberts hefyd yn
talu teyrnged i ysbryd fy nghefnder Dafydd Hywel.
Datgelu capel cudd y
Brifddinas yn ei holl ogoniant
Mae capel sydd wedi bod yn guddiedig ers degawdau
wedi cael ei ddatgelu fel rhan o waith datblygu ar hen siop
adrannol Howells yng Nghaerdydd.
Mae’r ddelwedd newydd yn datgelu ffasâd blaen capel
hanesyddol Bethany yn ei holl ogoniant wrth i waith
barhau i fynd rhagddo i baratoi’r adeilad ar gyfer ei adfywio a’i
ailddefnyddio, a fydd yn amodol ar gael caniatâd pellach.
Adeiladwyd y capel, sydd wedi bod yn guddiedig ers tua 50
mlynedd, yn 1865 ac mae’n cymryd lle capel cynharach o 1807.
Cyn hynny pan oedd Howells yn masnachu, roedd llawr
gwaelod y ffasâd blaen i’w weld yn adran teilwra’r dynion,
gyda’r llawr gwaelod yn cynnwys esgidiau. Roedd y llawr cyntaf
o fewn dillad merched, gyda cholofnau haearn bwrw a gwaith
plastr addurniadol i’w gweld.
Mae gan yr Ysgol Sul sydd ynghlwm, neuadd ymgynnull fawr â
balconïau, nad oedd yn rhan o’r storfa gyhoeddus, a oedd yn cael
ei defnyddio ar gyfer storio yn unig.
Rhestrwyd y capel gan Cadw yn Radd II* ynghyd â gweddill y
siop adrannol yn 1988.
Dywedodd y Cynghorydd Dan ‘Mae arwyddocâd
De’Ath, Aelod Cabinet Cyngor
Caerdydd dros Gynllunio Strategol a hanesyddol i’r
Thrafnidiaeth ei fod yn falch y bydd adeilad, ac mae’r
yr hen gapel a’r ysgol Sul gysylltiedig
yn cael eu diogelu a’u dathlu wrth i
bensaernïaeth yn
brosiect adfywio Howells symud
syfrdanol’
ymlaen.
“Mae Capel Bethany yn adeilad
hynod ddiddorol sydd wedi bod
yn cuddio mewn golwg amlwg o fewn y siop adrannol. Mae
arwyddocâd hanesyddol i’r adeilad, ac mae’r bensaernïaeth yn
syfrdanol, felly rwy’n falch iawn bod yr adeilad bellach yn cael ei
ddatgelu yn ei holl ogoniant.
“Mae swyddogion y Cyngor yn gweithio’n agos gyda’r
datblygwyr Thackeray Estates i sicrhau bod cynlluniau
ailddatblygu yn datgelu ac yn diogelu elfennau mwyaf
arwyddocaol yn hanesyddol a phensaernïol yr hen siop, gyda
chymaint o fynediad cyhoeddus â phosibl, fel y gellir parhau i’w
fwynhau am genedlaethau i ddod,” meddai.
Ychwanegodd Antony Alberti o Gwmni Thackeray: “Mae
gennym ni gyfle gwych i gychwyn y trawsnewidiad o
Gaerdydd drwy greu calon newydd i’r ddinas. Mae Howells
yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i roi bywyd newydd i un o
asedau mwyaf eiconig Cymru.”
Profi gallu trenau newydd
sbon y gogledd
Cwblhaodd dau drên Dosbarth 805, a adeiladwyd gan
Hitachi ar gyfer cwmni Avanti West Coast, eu rhediad
prawf cyntaf i ogledd Cymru fel rhan o’u rhaglen brofi
ddechrau mis diwethaf.
Teithiodd y trenau deufodd, sy’n gallu rhedeg ar bŵer disel a
thrydan, o Gaer i Gyffordd Llandudno ac yn ôl.
Ers hynny bu mwy o deithiau ar y trenau newydd yn yr arfaeth,
i wirio’r medrydd a’r cydnawsedd â’r llwybr, gan gynnwys
rhediad i Gaergybi.
Maent hefyd yn gwirio bod y systemau gwybodaeth teithwyr
dwyieithog yn dangos yr wybodaeth gywir.
Bwriad y rhediadau prawf hyn yw profi gallu’r trenau cyn eu
trosglwyddo i Avanti.
Mae disgwyl trenau newydd ar rwydwaith Avanti cyn diwedd
y flwyddyn a byddant yn cymryd lle trenau Voyager bu mewn
gwasanaeth ers 2001. Bydd trenau Dosbarth 805 yn rhedeg
rhwng gogledd Cymru a Llundain, tra bydd trenau Dosbarth 807
yn rhedeg rhwng Llundain, gorllewin canolbarth Lloegr a Lerpwl.
Dywedodd Phil Cameron, Cyfarwyddwr Prosiectau Masnachol
yn First Rail: “Roedd rhedeg y trenau cyntaf yn garreg filltir
bwysig i’r fflyd newydd gyda’i rhediad prawf cyntaf i Gyffordd
Llandudno.
“Bydd hyn yn helpu i ddarparu gwybodaeth hanfodol
am y llwybr, a pherfformiad y fflyd, i sicrhau bod y trenau
newydd wedi’u paratoi’n llawn ar gyfer pan fyddant yn dechrau
gwasanaeth y flwyddyn nesaf.
“Bydd ein buddsoddiad yn y fflyd newydd yn helpu i godi’r bar
ar gyfer teithwyr rheilffordd yng ngogledd Cymru ac mae’n rhan
o’n hymrwymiad ehangach i drawsnewid profiad y cwsmer a
gweithrediad mwy cynaliadwy.”