Y Cymro - Medi 2023

More documents

Recommendations

Info

22 LLYFRAU ‘Persbectif rhywun o’r tu allan i Gymru’ Llygad Diethryn - Simon Chandler Gwasg Carreg Gwalch £8.50 Mae dysgu Cymraeg yn rhugl yn dipyn o gamp, ond mae Simon Chandler, sy’n enedigol o Lundain, wedi mynd sawl cam ymhellach. Yn ogystal â meistroli’r gynghanedd, mae wedi ysgrifennu ei nofel gyntaf, sy’n rhannol seiliedig ar hanes chwarelyddol ardal Blaenau Ffestiniog. Mae’r nofel Llygad Dieithryn yn cael ei hadrodd o safbwynt Katja, Almaenes ifanc sydd wedi dysgu Cymraeg, a’i hen, hen daid, Friedrich, fu’n garcharor yng ngwersyll Rhyfel Fron-goch ger y Bala yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Mae’r ddau’n dod ar draws y Gymraeg mewn ffyrdd gwahanol iawn, ac yn gweld Cymru a’r Gymraeg o’r tu allan: gyda llygad dieithryn. Mae’r ddau hefyd yn datblygu cysylltiad personol iawn â Chymru, ac ardal Blaenau Ffestiniog yn benodol. Felly pam dysgu’r Gymraeg?: “Ro’n i’n ymwybodol o’r Gymraeg ers dyddiau’r ysgol gynradd,”eglura Simon, “gan fod gen i ffrind o Gymro yno oedd yn arfer ceisio fy nysgu sut i ynganu’r gair ‘Cymru’. Flynyddoedd lawer yn ddiweddarach, yn 2001, y ces i fy machu go iawn, yn ystod ymweliad â cheudyllau llechi Llechwedd. Mae Marlyn Samuel wedi sefydlu’i hun fel brenhines y nofel boblogaidd Gymraeg, ac ni fydd ei stori newydd Dros fy Mhen a ’Nghlustiau yn siomi! Mae’n nofel afaelgar, sy’n llawn hiwmor a throeon, ac fel sawl un o nofelau yr awdures mae’n chwarae gyda’r syniad o ffawd. Meddai Marlyn Samuel: “Ydyn ni’n nabod pobl go iawn? Mae’n hawdd iawn i ni gael ein dallu a’n twyllo. “A hynny yn union fel y prif gymeriad Nina, sydd yn disgyn dros ei phen a’i chlustiau mewn cariad efo Marc Jones, ac sy’n cael ei dallu ganddo. Mae’r nofel yn edrych ar sut mae un digwyddiad yn gallu newid cwrs O’r dudalen gyntaf, hawdd yw ymgolli’n llwyr i fyd cyfriniol ‘Anfadwaith’. Lleolir y gyfrol mewn teyrnas wedi’i hysbrydoli gan Gymru ganoloesol, ac yn unol â’r cyfnod, mae Cyfraith Hywel Dda a Llyfr Iorwerth yn sylfaen i drefn cymdeithas. Ond yn yr hen fyd amgen yma, mae cyfraith a threfn yn nwylo’r Gwigiaid; bodau hynafol sydd ar genhadaeth i ddiogelu bod troseddwyr yn talu iawn am eu gweithredoedd. Yn dilyn llofruddiaeth o dan amgylchiadau rhyfedd, aiff Ithel, y Gwigyn, ar antur i archwilio’r anfadwaith. Yn gwmni i Ithel ar y daith, mae Adwen, porthmon sy’n canfod ei hun ynghlwm â’r dirgelwch. Effeithiol yw cael cyfaill dynol ar y daith i gydbwyso uwch-naturioldeb Ithel; merch gyffredin nad yw’n meddu ar ganrifoedd o atgofion, na dyletswydd swyddogol i hela’r tramgwyddwyr, ac eto’r un mor barod i beryglu bywyd ei hun er mwyn cael cyfiawnder i’w thylwyth. “Clywais recordiad sain yno am fywydau’r chwarelwyr ganrif ynghynt, a chefais fy swyno gan lais yr adroddwr a’r hanesion. Fodd bynnag, am amryw resymau gan gynnwys Brexit a’r ffaith fod fy hunaniaeth fel Ewropead wedi’i dynnu oddi wrtha i, yn 2016 y dechreuais ddysgu’r iaith. “Erbyn hynny ro’n i’n ystyried fy hun yn Gymro gan gefnogi Cymru yn hytrach na Lloegr yn yr Ewros. Cefais afael ar lu o ddeunyddiau dysgu, a chyda help tiwtor a sawl cyfaill, dechreuodd fy siwrnai i fod yn rhugl.” Aeth i ddysgu mwy am ardal Blaenau a’i chwareli, ac un o’r llyfrau a ddarllenodd oedd ‘Stiniog a’r Rhyfel Mawr’ gan Vivian Parry Williams, lle dysgodd am wersyll-garchar Fron-goch. Daeth y syniad yn fuan wedyn am nofel yn trafod gwarchodwr o Gymru a charcharor o’r Almaen yn dod yn gyfeillion, ac wedi hynny, yn syrthio mewn cariad. Ochr yn ochr â hynny mae stori Katja sydd, fel y gwnaeth Simon ei hun, yn ymweld ag Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst yn 2019. Gan fod Simon wedi cael budd mawr o wrando ar lyfr llafar ar yr un pryd â darllen y llyfr print tra oedd yn dysgu Cymraeg, mae fersiwn llafar o Llygad Dieithryn ochr yn ochr bywyd rhywun - tasa Nina heb fynd ar y trip bws hwnnw yn gwmni i’w modryb, mi fysa ei bywyd hi wedi bod yn wahanol iawn.” Yn wahanol i’w nofelau blaenorol, mae Dros fy Mhen a ’Nghlustiau wedi’i hysgrifennu yn y person cyntaf, o bersbectif Nina. Mae bywyd diflas Nina yn newid ac mae sioc enfawr yn ei disgwyl hi. Mae’r darllenydd yn darganfod pethau wrth i Nina ddarganfod mwy o gyfrinachau am ei darpar-ŵr. Meddai’r actores Gaynor Morgan Rees am Dros fy Mhen a ’Nghlustiau: “Peidiwch â dechrau darllen hwn oni bai bod ganddoch chi’r amser i’w orffen.” Cafodd nofel ddiwethaf Marlyn, Pum Diwrnod a Phriodas, glod mawr gan yr actores Gillian Elisa a ddisgrifiodd hi fel: Dilynwn Ithel ac Adwen, heb anghofio am Gel y corgi, wrth iddynt geisio dod at wraidd y llofruddiaethau, ond nid taith ddidrafferth mohoni. O’r ellyll, i’r meirw byw a’r cerrig byw, mae pob rhwystr wyneba’r ddau yn brawf o’r cyfoeth o ddychymyg sy’n gefnlen i’r antur. Rhaid canmol gallu’r awdur i greu byd sy’n cyflwyno golygfeydd cyfarwydd Oes y Tywysogion, ond sydd â llinyn o hud a lledrith newydd a chyffrous yn rhedeg drwyddi. Ymhellach, tra bod yr antur yn ein tywys ni i sawl rhan wahanol o’r byd rhyfeddol yma, mae’r elfen o ddirgelwch yn angor cadarn i’r plot a datrys y llofruddiaethau yn gyrchnod pendant i’r daith. Ond er yr holl greaduriaid ffantasiol sy’n crwydro’r teyrnasoedd, efallai mai un o ergydion y nofel yw bod y bygythiad mwyaf yn deillio o chwant dyn am bŵer, a defnydd o rym arfog er budd statws personol. Dyma fygythiad sy’n trosgynnu byd ffantasiol ‘Anfadwaith’ ac o bosib yn gweld “difyr a digri. Gwych!”. Mae ei nofelau eraill, gan gynnwys Cicio’r Bwced, Cwcw, Milionêrs a Llwch yn yr Haul, hefyd wedi derbyn canmoliaeth uchel iddi fel awdures nofelau hwyliog gyda stori gref. Mae ei gwaith yn llenwi bwlch yn Gymraeg, gan fod nofelau ysgafn a chyfoes yn gymharol brin. Bydd ar gael Medi 20. Antur mewn byd ble mae’r drefn yn nwylo bodau hynafol Anfadwaith - Llŷr Titus Y Lolfa £9.99 bai ar y rhai yn ein byd ni heddiw sy’n hawlio’r grymoedd dinistriol yma yn enw ‘cadw cyfraith a threfn’ ar gymdeithas. Ynghyd a chyffro’r antur, elfen allweddol arall i’r gyfrol yw datblygiad graddol perthynas Ithel ac Adwen wrth i’r ddau ddod i adnabod ei gilydd. Mae hyn yn arbennig o wir ar ran Adwen, sydd fel pawb arall, wedi dysgu i fod yn amheus o’r Gwigiaid. O’r dechrau, cyflwynir y Gwigiaid fel cymeriadau i’w hofni, creaduriaid chwedlonol fyddai’n cipio plant yng nghanol y nos, bodau na ellir cuddio rhagddynt. Ond wrth i’r daith barhau, llwydda Adwen i ddod yn nes at wraidd y bod cymhleth ac aml haenog yma. Er hyn, mae rhyw ddirgelwch yn perthyn i’r Gwigyn hyd y diwedd sy’n ychwanegu at apêl y cymeriad. Mae’r rhyngweithiad cyntaf rhwng y ddau, er yn fyr, yn dechrau trafodaeth ddiddorol am natur bod yn ‘ddieuog’ wrth ystyried y pechod a chaiff ei gyflawni y tu hwnt i’r Gyfraith, a myfyrir hefyd ar y syniad bod gwneud yn dda e-bost: ylolfa@ylolfa.com ffôn: (0)1970 832 304 Gall dysgu Cymraeg newid dy fywyd... Wrth fynd drwy bapurau ei mam, mae Katja, athrawes ifanc o’r Almaen, yn darganfod llythyr Cymraeg a anfonwyd i’w hen, hen daid gan gyfaill o Gymro. Er mwyn ceisio darganfod mwy, penderfyna ymweld â Chymru ar achlysur Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst. Wrth ddilyn y trywydd o Berlin i ardal chwarelyddol Blaenau Ffestiniog, daw Katja i ddysgu mwy am fywyd... a chyfrinachau ei theulu. ‘Dim ond rhywun o’r tu allan i Gymru allai fod wedi sgwennu hon.’ Sian Northey Mae Simon Chandler yn hanu o Lundain, ond syrthiodd mewn cariad â Chymru, y Gymraeg a’r gynghanedd. Bellach, mae’n golofnydd yng nghylchgrawn Barddas ac mae ganddo englynion mewn dwy flodeugerdd ddwyieithog. Mae’n gyfreithiwr yn ei waith bob dydd, ac yn rhedeg Grŵp Sgwrs a Pheint Manceinion yn ei ddinas fabwysiedig. Hon yw ei nofel gyntaf. £8.50 â’r fersiynau print ac e-lyfr - y nofel lafar gyntaf i oedolion i gael ei gwerthu ar wefan Ffolio y Cyngor Llyfrau. Caiff ei darllen gan Mererid Hopwood. “Er nad nofel i ddysgwyr yn benodol ydy hon,” eglura Simon, “dwi’n gobeithio y bydd CYNNYRCH CYMRU www.carreg-gwalch.cymru Carreg Gwalch CYNLLUN CLAWR Sion Ilar Llygad Dieithryn Simon Chandler dysgwyr yn troi at ddarllen Llygad Dieithryn hefyd gan ei bod, drwy lais Katja yn enwedig, yn cyflwyno Cymru, y Gymraeg a’r Eisteddfod Genedlaethol i’r darllenydd o bersbectif rhywun o’r tu allan i Gymru - profiad y gallan nhw uniaethu ag ef, gobeithio.” Adolygiad: Alice Jewell Llygad Dieithryn Simon Chandler ‘Mae ’na fwy nag un ffordd o weld y byd... dirgelwch, diddanwch a chymeriadau sy’n glynu’n y cof.’ Sian Northey LlygadDieithryn_198x128@14mm_v7.indd All Pages 16/05/2023 10:04 am Nofel lawn troeon a hiwmor sy’n ddihangfa pur Dros fy Mhen a ’Nghlustiau - Marlyn Samuel Y Lolfa £9.99 ‘Ydyn ni’n nabod pobl go iawn? Mae’n hawdd iawn i ni gael ein dallu a’n twyllo’ yn cywiro gweithred ddrwg, syniad y mae’r Gwigiaid yn gwrthod. Dyma sy’n cyflwyno archwiliad cyflawn o sawl math o anfadwaith trwy gydol y nofel. Os ydych chi’n barod am antur fythgofiadwy, ymunwch ag Ithel ac Adwen wrth iddynt fentro i fyd tywyll ‘Anfadwaith’.
LLYFRAU Nofel i’r arddegau cynnar am wthio ffiniau’r dychymyg Astronot yn yr Atig - Megan Angharad Hunter Y Lolfa 8.99 Mae awdures ifanc ‘tu ôl i’r awyr’ a Cat (o gyfres Y Pump) wedi ysgrifennu nofel feiddgar arall, y tro yma i’r arddegau cynnar. Mae Astronot yn yr Atig yn addas i blant 10 i 13 oed ac yn dilyn Rosie, sydd wedi gwirioni ar y gyfres deledu Yr Estronos ac astronots yn gyffredinol. Pan mae llong ofod yn glanio ger ei chartref, mae’n methu â chredu ei lwc. Mae testun y nofel wedi ei osod mewn ffyrdd amrywiol ar y tudalennau gyda pharagraffau byr, pwyntiau bwled, ffeithiau a dwdls, i gyd yn rhan o’r profiad darllen. Mae hyn yn adlewyrchu meddwl gorbryderus a dryslyd Rosie, mewn byd lle mae hi’n teimlo’n wahanol. Nofel am greu cyfeillgarwch, am deithio yn ôl ac ymlaen mewn amser, am dyfu i fyny mewn byd cymhleth ac anodd ac am wthio ffiniau’r dychymyg i’r eithaf. Bydd Astronot yn yr Atig ar gael yn eich siop lyfrau leol erbyn diwedd mis Medi. 23 Llyfr cyntaf arweinydd Côr Cymry Gogledd America Braids of Song - Mari Morgan Y Lolfa £9.99 Yn gynnar ym mis Gorffennaf, daeth dros pump deg aelod o Gôr Cymry Gogledd America i Gymru er mwyn cynnal cyngherddau ar hyd a lled y wlad dros gyfnod o wythnos i ddathlu pen-blwydd y côr yn bump ar hugain oed. Bu’r côr yn brysur yn diddanu cynulleidfaoedd yng Nghonwy, Machynlleth, Aberystwyth, Y Fenni a Senedd Cymru, gyda’r daith hefyd yn cyd-daro â lansio llyfr cyntaf sylfaenydd y côr, sef Braids of Song. Ymfudodd Dr Mari Morgan, brodor o Lanelli, i’r Unol Daleithiau yn 1996 er mwyn mynd ar drywydd gyrfa fel cantores glasurol. Mae ei llyfr yn ysgogi rhywun i feddwl am brofiadau Cymry eraill sydd wedi mentro dros y dŵr er mwyn gwireddu eu breuddwydion cerddorol. Yn ei llyfr, gofynna Mari: “Ydych chi byth yn pendroni am beth sy’n digwydd i rywun sy’n symud i wlad newydd? Ydyn nhw’n newid? Ydy’r ffordd maen nhw’n canu yn aros yr un fath neu’n cael ei ddylanwadu? Ac os ydynt yn bobl creadigol - beth sy’n digwydd i’w hallbwn artistig?” Ychwanegodd: “Daeth y syniad o ysgrifennu Braids of Song i mi yn dilyn marwolaeth fy nhad ym Mawrth 2015. Ac yntau’n weinidog Anghydffurfiol ac yn ddyn y bobl, gofynnodd ddau gwestiwn i mi yn ystod ei wythnosau diwethaf: ‘Pryd wyt ti’n mynd i Er bod gan William Abraham, neu Mabon (1842- 1922) i ddefnyddio ei enw barddol, rôl ganolog ym mywyd diwydiannol a gwleidyddol cymoedd de Cymru am flynyddoedd meithion, y tro olaf y cyhoeddwyd cofiant cyflawn iddo oedd gwaith safonol E. W. Evans, arbenigwr amlwg ar hanes maes glo de Cymru ac undebaeth lafur yno ar y pryd, yn Saesneg yn y flwyddyn 1959. ysgrifennu fy stori?’ ‘Pwy wyt ti?’ Braids of Song yw fy ymateb creadigol i’r cwestiynau syml hynny.” “Derbyniais lawysgrif o stori Arianwen fel rhodd yn ewyllys fy nhad. Credaf fod hynny, ochr yn ochr â’m profiadau fel cerddor Cymreig sydd wedi byw yn yr Unol Daleithiau am dros bump ar hugain o flynyddoedd wedi fy arwain i fod yn chwilfrydig ynghylch sut y gall fudo i wlad newydd newid person, sut y mae heriau a chyfleoedd newydd yn cydbwyso gyda synnwyr o golled am bethau cyfarwydd, a sut caiff yr allbwn creadigol ei effeithio yn y broses o gymathu i ddiwylliant newydd.” Mae sawl llais yn adrodd eu straeon yn y llyfr ar wahân i’r awdur. Ceir stori y cyfansoddwr carismataidd, Joseph Parry o Ferthyr sy’n llwyfannu opera Gymreig yn Danville, Pennsylvania; yr arweinydd cadarn ac arloesol, Daniel Protheroe o Gwmgiedd sydd bellach wedi ymgartrefu yn Chicago; ynghyd â’r pianydd sy’n perfformio mewn cyngherddau yn rhyngwladol, Marie Novello o Faesteg. Cynhaliwyd lansiad y llyfr yng Ngaleri Gregynog yn y Llyfrgell Genedlaethol gyda baner yr Unol Daleithiau yn chwifio uwchlaw’r adeilad. Cafodd cynulleidfa o 200 o bobl gyngerdd hefyd gan y côr, gan glywed cyfansoddiadau newydd gan Eric Jones a Mererid Hopwood, Cefin Roberts ac Einion Dafydd, a Penri Roberts a Linda Gittins am y tro cyntaf. Cofiant i un o arweinwyr amlycaf yr undebau llafur Cofiant Mabon: Eilun Cenedl y Cymry a’r Glowyr - D. Ben Rees Cyhoeddiadau Modern Cymraeg £15 Adolygiad: Dr J. Graham Jones Mae’n ddyletswydd arnom felly i roi croeso brwdfrydig i gyfrol newydd, llawer helaethach y Dr D. Ben Rees. Arbennig o addas yw’r ffaith i’r awdur lunio’r cofiant hwn yn union ganrif grwn ar ôl marwolaeth ei eilun yn ystod cyfnod pan roedd Mabon wedi mynd yn dipyn bach o angof ymhlith y Cymry. Roedd Mabon yn ei anterth yn bennaf yn ystod y blynyddoedd rhwng 1880 a 1910. Ar ôl hynny wrth gwrs David Lloyd George oedd prif eilun gwleidyddol ein cenedl am flynyddoedd ar eu hyd. O fewn y penodau cynnar cawn gyfle i ddarllen manylion dadlennol am fagwraeth Mabon yng Nghwmafan a’i fam weddw, oedd yn ffigwr arbennig o bwysig yn ei fywyd cynnar, yn ei chael hi’n anodd dros ben i gael dau ben llinyn ynghyd am flynyddoedd lawer. Oherwydd tlodi enbyd ar yr aelwyd, nid oedd dewis gan y mab ond i fynd i weithio pan yn ddeng mlwydd oed yn unig fel un o geidwaid drysau’r pwll glo. Roedd amodau gwaith o fewn y pyllau glo yn eithriadol galed yn ystod y cyfnod cynnar hwnnw, ac yn gynnar iawn yn ei yrfa datblygodd Mabon y ddawn a’r awydd i sefyll i fyny dros rai o’i gydweithwyr oedd yn ei farn ef yn cael cam gan y rheolwyr glo hunanol, di-ildio ac ansensitif dros ben. Oherwydd ei gyfraniad yn y maes hwn, nid oedd modd iddo barhau mewn swydd o fewn y pyllau glo lleol. Yn y flwyddyn 1861 priododd â Sarah, merch gof Cwmafan, a bu iddynt ddim llai na chwech o blant. Bu hi farw’n gynamserol ym 1900. Ers yn fachgen bach, roedd Mabon yntau yn Fethodist Calfinaidd pybyr gyda llais tenor gwych iawn. ‘Mabon oedd yr aelod cyntaf o’r dosbarth gweithiol i gynrychioli etholaeth yng Nghymru yn y senedd’ Daeth yn enwog fel arweinydd effeithiol yn eisteddfodau diwedd y 19eg a dechrau’r 20fed ganrif. Dyna’r cyfnod yr oedd tyrfaoedd mawrion yn tyrru i’r eisteddfodau. Chwaraeodd ran bwysig yn sefydlu’r undeb sef yr Amalgamated Association of Miners ac yn fuan derbyniodd swydd llawn amser fel swyddog undeb, gan symud i fyw yn y Rhondda. Enillodd barch aruthrol yn lleol, yn fwyaf arbennig ymhlith y glowyr lleol, oherwydd ei allu i setlo pob anghydfod neu anghydweld heb orfod troi at streic, a hynny’n ymestyn o anghydfod 1885 hyd at streic enwog Tonypandy ym 1910-12. Yn sedd etholaethol newydd y Rhondda etholwyd William Abraham i’r senedd. Daliodd i gynrychioli etholaeth y Rhondda am 35 o flynyddoedd ar eu hyd, gan fabwysiadu’r label gwleidyddol ‘Lib-Lab’ yn y man ac yna ymuno â’r Blaid Lafur. Mabon oedd yr aelod cyntaf o’r dosbarth gweithiol i gynrychioli etholaeth yng Nghymru yn y senedd. Enillodd statws byd-eang, a hwyliodd i’r Unol Daleithiau ym 1901 ac eto ym 1905. Ac yn ystod cyfnod cynnar y Rhyfel Mawr daeth Mabon, gŵr a fu’n heddychwr brwd drwy gydol y blynyddoedd, yn dipyn o ‘ryfelgi’ yn rhannol er mwyn plesio Lloyd George, eilun y genedl ar y pryd. Pan fu farw yn ystod mis Mai 1922, ac yntau yn 79 mlwydd oed erbyn hynny ac yn llawn parch ac anrhydeddau, gadawodd swm o £38,000 yn ei ewyllys (tua hanner miliwn o bunnoedd yn ôl arian heddiw) - er mawr syndod i nifer fawr o’i gyfeillion a’i ddilynwyr. Cofir amdano’n bennaf heddiw oherwydd ei gyfraniad aruthrol fel arweinydd yr undebau llafur yn hytrach na fel gwleidydd proffil uchel amlwg.
Page 1 and 2: Am fyw mewn tragwyddoldeb ‘ yngng
Page 3 and 4: - tud 10 - tud 2 - tud 15 Hysbys Cy
Page 5 and 6: 5 Un i’w chofio ...yn sicr ‘Amh
Page 7 and 8: 7 NID BARN Y CYMRO Esyllt Sears fu
Page 9 and 10: Pryder Plaid Cymru ynglŷn â dyfod
Page 11 and 12: £9.99 £9.99 £19.99 .com Y Cymro.
Page 13 and 14: Adeiladau hynafol yn cael grantiau
Page 15 and 16: 15 Ar y cyfryngau - gan Dylan Wyn W
Page 17 and 18: d aur wedi ? r y bryn s ‘ Y c h e
Page 19 and 20: ‘Mae’n help mawr’ - grantiau
Page 21: Lluniau Y Cymro gan Laura Nunez @sh
Page 25 and 26: Er ei ddrain mae ei dyfiant talsyth
Page 27 and 28: 27 Be’ sy’n rhoi gwên ar eich
Page 29 and 30: Mai 2019 Papur Cenedlaethol Cymru
Page 31 and 32: Cyhoeddi cynlluniau i helpu creu sw

Y Cymro - Medi 2023

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?