Y Cymro - Medi 2023

More documents

Recommendations

Info

16 . Tybed wir ...a oes trysor o anifeiliai ei guddio o dan un o gestyll Cymru Archwilio’r chwedlau di-rif am y gaer drawiadol a a adeiladwyd mewn adeg gythryblus yn ein hane gan Mel Hopkins Mae Cymru yn enwog iawn am ei chestyll mawreddog ac yn dystiolaeth weledol o’n hanes o wrthryfeloedd dros ganrifoedd. Amcangyfrifir bod gennym dros 600 ohonynt, sydd yn gwneud ein gwlad gyda’r mwyaf am bob milltir sgwâr yn Ewrop. Mae’n siŵr bod gennych eich hoff gastell ac mae un yng ngogledd Cymru yn llawn hanesion a chwedlau sydd yn mynd â ni o chwedlau enwog Cymru a chreulondeb yr oesoedd canol i un o chwedlau mwyaf Llundain ac efallai’n ddylanwad ar un o ganeuon enwocaf Cymru. Y tro cyntaf es i Ddinas Brân oedd gyda ffrind ar ddiwrnod bendigedig o haf ac roedd llawer o bobl yn mwynhau picnic ar y llethrau. Saif castell Dinas Brân ar fryn uwchben dyffryn Llangollen, yn yr hen ddyddiau galwyd y llethr i’r castell gan yr enw ‘Allt y Mulod’, achos cludai’r trigolion lleol ymwelwyr i’r castell ar fulod. Gellir gweld yn syth ei leoliad strategol, ar ben bryn ac yn rhoi golwg godidog o’r dyffryn. Gellir gweld mynydd Cyrn y Brain yn y pellter. Mae’r enw yn ddiddorol, rydym yn cysylltu’r gair ‘Dinas’ gyda phrif drefi Cymru ond yn hanesyddol ystyr y gair oedd ‘caer’ ac yn adlewyrchiad o bwysigrwydd nifer o lefydd yng Nghymru, megis Dinas Dinlle, Dinas Powis a Dinas Mawddwy. ‘Yn ôl y stori roedd traddodiad bod ysbrydion yn aflonyddu’r castell. Penderfynodd marchog, Payn Peveril a 15 cyfaill aros dros nos’ Cyfeirio at noddfa i deuluoedd ar ben y bryn gyda’u hanifeiliaid sydd yma. Mae’r gair ‘Brân’ yn ddiddorol ac yn ein harwain i nifer o gyfeiriadau. Yn llythrennol golyga’r gair aderyn, ond mae nifer o haneswyr eraill yn awgrymu mai tarddiad yr enw yw Brân, mab Dug Cernyw a’i wraig Corwenna. Os yn gywir mae hyn yn egluro tarddiad yr enw Corwen sydd yn deillio o enw mam Brân. Mae eraill, yn cysylltu’r enw â brawd Branwen, sef Bendigeidfran. Yn ôl y chwedl enwog, plant i Benarddun, gwraig Llŷr Duw y Moroedd oeddynt. Yn ôl traddodiad y Triawdau claddwyd pen Brân yn nhomen claddu Bryn Gwyn ar y man safai’r Tŵr Gwyn yn Llundain heddiw. Tra bod pen Bendigeidfran yno roedd Prydain yn ddiogel o oresgyniad. Efallai dyma darddiad y traddodiad diweddarach o gymysgu enw Brân gydag adar yn Llundain heddiw. Roedd y brenin Siarl II yn ofni dinistr y goron os oedd y brain yn ffoi o’r Tŵr. Mewn traddodiad arall, cloddiodd y brenin Arthur am ben Bendigeidfran gan ddatgan mai ef oedd unig amddiffynnydd Prydain ac roedd Prydain yn ddiogel o ymosodiad tra ei fod e’n fyw. Un o’r prif chwedlau am Bendigeidfran yw mai ef yw’r cymeriad enwog y Brenin Pysgotwr yn chwedlau’r Oesoedd Canol. Mae tebygrwydd oherwydd yn un o’r chwedlau am Peredur gan Chrétien de Troye mae’r arwr yn cyrraedd castell diarffordd lle mae’n cwrdd â’r Brenin Pysgotwr. Mae ganddo anaf yn ei goes yn debyg i Frân Fendigaid yn ei droed. Mae Robert de Boron yn enwi’r Brenin pysgotwr fel Bron ac mewn chwedl o Gymru, Peredur. Mae’r arwr yn dod ar draws pen gwahanedig, sydd yn adlewyrchu tynged Bendigeidfran. Yn y castell mae grym y Grâl Sanctaidd i iachau yn debyg i grochan Bendigeidfran o ddod â’r meirw yn fyw. Mae chwedl draddodiadol bod trysor mewn ogof o dan y castell, fel sydd mewn nifer o gaerau eraill. Mae gennym adroddiad hynod o ddiddorol yn y rhamant ‘Hanes Fulk Fitz-Warine’, mae copi o tua 1320 yn y Llyfrgell Brydeinig ond sy’n cynnwys hanesion cynharach. Ynddo mae cyfeiriad cynnar at gastell Dinas Brân ‘chastiel Bran’ gan ddweud dyma oedd hen enw’r castell ac fe’i hadnabyddir gan yr enw’r Hen Oror ‘The Old March’ ar ddechrau’r 14eg ganrif. Yn ôl y stori roedd traddodiad bod ysbrydion yn aflonyddu’r castell. Penderfynodd marchog, Payn Peveril a 15 cyfaill aros dros nos. Yn ystod storm enfawr dihunodd y cawr, Gogmagog a drigai yn y castell. Ymosododd ar y marchogion cyn iddo gael ei ladd. Mewn troad dramatig cyn iddo gymryd ei anadl olaf datgelodd y cawr bod yr ysbryd Beelsebwl ynddo a bod trysor yn cuddio o dan y castell. Roedd y rhestr yn faith, ‘Ychen, gwartheg, elyrch, peunod, ceffylau, a phob anifail arall wedi’i wneud o aur cain.’ Nid diwedd y stori yw cysylltiad y castell â hanesion hynafol. Ysgrifennodd yr hanesydd R. Matthews am frenin Wessex, Caewlin yn y 570au yn ffoi i Gymru ac yn John Leland yr hynafiaethydd - tyst i ddirywiad Dinas Brân - gan Thomas Charles Wageman ymsefydlu yn nyffryn Collen ger y ca yn ddadleuol iawn gan mai Sant Colle Yn ôl y damcaniaeth bu raid i Caew yng Nghymru ar ôl brwydr Adam’s G 592. Mae’r cronigl Eingl Sacsonaidd Serch hyn mae R. Mathews yn credu o dan yr enw Collen yng Nghymru ac Collen. Prynodd dir yn Rhysfa Maes C dod yn fynach ac yn ôl y theori bu far Yn y record hanesyddol, mae hanes cymharol fer bu’n gadarnle amddiffyn ‘Yn ystod storm enfawr dih G o g m a g o g a d r i g a i y n y c a s t e l l . Y m o cyn iddo gael ei la John Ceiriog Hughes Llyfrgell Genedlaethol Cymru Adeiladwyd yn y 1260au gan Dywy cythryblu Yn ysto I yn erby goroesi r wedi’i se Caniata castell yn roedd yn frawd Lly Fe wnae Dafydd a at Ddinas Roedd d 10fed 12 Dinas Br ganlyniad Bu farw M goroesod Daethan a Roger M West yn a ifanc fod arglwydd Yn 128 de Waren adeiladu ei fod yn dirywiad Yn 149 ac ar ôl h fath radd hynafiaet 1536- 15 ac yno ar yn sefyll bridio. M sy’n tarfu
d aur wedi ? r y bryn s ‘ Y c h e n , gwartheg, e l y r c h , peunod, c e ff y l a u , a p h o b a n i f a i l arall wedi’i wneud o aur cain’ 17 stell tua 592. Mae’r dehongliad hyn n oedd Caewlin. lin ffoi o Wessex gan ymsefydlu rave (Alton Priors yn Wiltshire) yn yn cofnodi ei farwolaeth yn 593. bod hanes Caewlin yn parhau yn dilyn ei hanes trwy Fuchedd adfarch gyferbyn i Ddinas Brân, a w tua 615 yn Llangollen. diddorol i’r castell er am gyfnod nol. unodd y cawr, s o d o d d a r y m a r c h o g i o n dd’ sogion Powys. Roedd hi’n gyfnod s yn hanes ein gwlad. d 1277 symudodd lluoedd Edward n y castell. Mae cytundeb wedi hwng Edward I a Madog Fychan ac lio yng Nghaer ar 21 Ebrill 1277. odd i Madog ddinistrio neu gadw’r gyfan gwbl. Pe bai’n ei gadw rhaid iddo roi gwerth y castell i’w welyn. th y lluoedd brenhinol o dan p Gruffudd ac Iarll Warwick agosáu Brân o Gaer. igwyddiad rhyfedd ar Fai 77 pan osododd garsiwn ân y castell ar dân o bosibl o i deimlo na allent ei amddiffyn. adog Fychan ym 1277 a d ei feibion Llywelyn a Gruffudd. t o dan wardiaeth John de Warenne ortimer. Mae’r hanesydd Keith wgrymu y gallai’r tywysogion wedi cael eu boddi gan yr i. 2 daeth y castell o dan ofal John ne, Iarll Surrey ond penderfynodd castell yn Holt o bosib oherwydd lleoliad gwell. Dyma ddechrau castell Dinas Brân. 5 pasiodd y castell i ddwylo’r goron ynny syrthiodd i gyflwr gwael, i’r au ysgrifennodd John Leland, yr hydd, pan deithiodd i’r ardal tua 39: “Mae’r cyfan yn adfail bellach: ochr y graig hynny mae’r castell arno yn flynyddol mae eryr yn ae’r eryr yn ymosod yn arw ar ef ar y nyth.” Mae yna awdl i ferch ddeniadol o Ddinas Brân yn dyddio i’r 14eg ganrif ac yn rhan o gyfrol y Myvyrian Archaiology of Wales (1870) o dan y teitl ‘Awdl i Fyfanwy Fechan o Gastell Dinas Brân’ gan Hywel ab Einion Llygliw. Mae’r gerdd wedi goroesi mewn tair llawysgrif ac awgrymir bod un ohonynt wedi ei ddarganfod yn wal y castell. Cerdd sydd yn disgrifio cariad y bardd tuag at Myfanwy ond yn anffodus nid yw Myfanwy yn dychwelyd y cariad. Mae trafodaeth dda o’r gerdd ar wefan Curious Clwyd gan awgrymu hi oedd merch Iorwerth Ddu’r Prif Fforestydd a briododd Arglwydd Penmynydd, Goronwy ap Tudur Hen. Rhaid bod Hywel yn llawn dychymyg gan fod y castell yn adfeilion erbyn hyn. Mae yna gerdd gyfoesol arall am Myfanwy gan Rhisierdyn lle disgrifir hi fel,’ Mygr hoywlamp Powys’. Mae cysylltiad enwog arall rhwng y castell â llenyddiaeth Cymru. Defnyddiodd Ceiriog y gerdd gan Hywel fel thema i’w gerdd ‘Myfanwy Fechan’, enillodd y Rhieingerdd Fuddugol a choron arian yn eisteddfod Llangollen yn 1858. Mae’r gerdd yn disgrifio bardd o’r enw Ifan yn canu wrth droed ffenest Myfanwy am ei phrydferthwch. Mae Ifan yn hoff o Ddinas Brân gan ganu: ‘O na bawn yn awel o wynt Yn rhodio trwy ardd Dinas Brân.’ Wrth i’w dyweddi glywed hyn, bygythiodd y bardd. Ar ddiwrnod y briodas ymddangosodd Ifan eto trwy wthio drysau’r castell gan ganu mawl i Myfanwy. Wrth iddo orffen diflannodd y bardd yn gyfan gwbl, dim ond atseiniad sŵn ei Delyn yn tasgu ar y llawr caled oedd i’w glywed. Pan welodd Myfanwy hyn cwympodd i’r llawr yn farw. Yn ôl traddodiad lleol mae’r man lle ddigwyddodd hyn ger adfeilion y twr cromfannol. Efallai dylanwadodd cerddi Hywel ab Einion Llygliw a Ceiriog am Myfanwy ar eiriau Richard Davies i’r gân enwog Myfanwy gyda cherddoriaeth gan Joseph Parry. Beth bynnag yw gwirionedd y chwedlau di-rif am Ddinas Brân, un peth sydd yn sicr, byddwch wrth eich bodd yn ymweld ag un o gestyll hynod Cymru a byddwch wyliadwrus - efallai y gwelwch yr anifeiliaid aur sydd ar goll yna rhywle. Castell Dinas Brân gan Richard Wilson 1770 Y beili mewnol Dinas Brân (Cynnydd CC BY-SA 3.0) Cerflun Bendigeidfran a Gwern gan Ivor Robert-Jones (GeraintTudur2, CC BY-SA 3.0) @y_cymro
Page 1 and 2: Am fyw mewn tragwyddoldeb ‘ yngng
Page 3 and 4: - tud 10 - tud 2 - tud 15 Hysbys Cy
Page 5 and 6: 5 Un i’w chofio ...yn sicr ‘Amh
Page 7 and 8: 7 NID BARN Y CYMRO Esyllt Sears fu
Page 9 and 10: Pryder Plaid Cymru ynglŷn â dyfod
Page 11 and 12: £9.99 £9.99 £19.99 .com Y Cymro.
Page 13 and 14: Adeiladau hynafol yn cael grantiau
Page 15: 15 Ar y cyfryngau - gan Dylan Wyn W
Page 19 and 20: ‘Mae’n help mawr’ - grantiau
Page 21 and 22: Lluniau Y Cymro gan Laura Nunez @sh
Page 23 and 24: LLYFRAU Nofel i’r arddegau cynnar
Page 25 and 26: Er ei ddrain mae ei dyfiant talsyth
Page 27 and 28: 27 Be’ sy’n rhoi gwên ar eich
Page 29 and 30: Mai 2019 Papur Cenedlaethol Cymru
Page 31 and 32: Cyhoeddi cynlluniau i helpu creu sw

Y Cymro - Medi 2023

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?