Y Cymro - Medi 2023

Am fyw mewn tragwyddoldeb ‘ yngnghymrualloegr’? 

...na, ninnau chwaith - Heledd Gwyndaf - tud 4 

Medi 2023 

Papur Cenedlaethol Cymru £1.50 

‘Pam felly 

bod y 

cyfryngau 

Prydeinig 

yn gweld 

pawb 

yn Sais?’ 

- tud 6 

Daeth y miloedd, 

tywynnodd yr haul 

...sut un oedd hi 

felly ym Moduan? 

- y sŵn, y sôn 

a’r holl drafod 

- tud 8, 10 ,14, 27 

Ydi, mae’r ymwelwyr yn bwysig ond... ‘nid man chwarae i bobl ddieithr ydi Cymru’ 

HEN DDIGON 

‘Ni ddylai twristiaeth fod yn rhywbeth sy’n digwydd i ni - dylwn gipio’r 

llyw a’i wneud yn ddiwydiant cynaliadwy’ - tud 12 

Hanner miliwn o gleifion rŵan yn aros am driniaeth yng Nghymru - tud 3 

Nofelau newydd! 

Cefnogwch eich 

siop lyfrau leol 

£9.99 

£9.99 

£9.99 

.com 

£9.99 

£9.99 

£9.99 

Llyfrau dros Gymru

2 

Cyhoeddir gan 

Cyfryngau 

Cymru Cyf 

Uwch-Olygydd 

Ymgynghorol: 

Barrie Jones 

barrie.jonescymro@gmail.com 

Cynorthwyydd 

Golygyddol: 

Marc Roberts 

Hysbysebion: 

Barrie Jones 

barrie.jonescymro@gmail. 

com. 07740 918961 

Cefnogir y cyhoeddiad hwn gyda 

chymorth ariannol oddi wrth 

Lywodraeth Cymru a Chyngor 

Llyfrau Cymru. 

Ymwadiad: 

Nid yw Llywodraeth Cymru na 

Chyngor Llyfrau Cymru’n cytuno, 

o angenrheidrwydd, ag unrhyw 

farn a fynegir yn y cyhoeddiad 

hwn. 

Dewch i gyswllt: 

Y Cymro 

13 Heol y Parc 

Pontyberem 

Llanelli 

Sir Gaerfyrddin, SA15 5EA 

Twitter: 

@y_cymro 

Facebook: 

@ycymroarlein 

Y wefan: 

https://ycymro.cymru 

Ebost: 

gwyb@ycymro.cymru 

i ffonio: 07740 918961 

Rydym yn cadw’r hawl i 

olygu adroddiadau, erthyglau a 

llythyrau. Fe wneir hyn oherwydd 

maint, gweddusrwydd, chwaeth a 

chyfreithlondeb. 

Nid yw’r farn a amlygir yn y 

cyhoeddiad hwn o 

angenrheidrwydd yn cynrychioli 

barn y cyhoeddwyr. Croesawn 

unrhyw gywiriadau. 

Cyfle i rywun sy’n ‘angerddol dros y Gymraeg’ 

Mae aelodau Fforwm Iaith Ynys Môn 

wedi datgan eu diolch i’r cadeirydd a’r 

is-gadeirydd wrth iddynt roi’r gorau i’w 

rolau. 

Mewn cyfarfod y mis diwethaf mynegodd Dr 

Haydn Edwards a Dr Ifor Gruffydd ill dau eu 

bod am ildio eu cyfrifoldebau yn dilyn bron i 

bum mlynedd o wasanaeth. 

Yn ystod y cyfnod mae gwaith y Fforwm 

Iaith wedi esblygu a bellach yn cynnwys dros 

25 o sefydliadau cyhoeddus a thrydydd sector 

Mae rhwydwaith newydd, Ein Ffermydd Cyswllt Ffermio, 

am helpu amaethyddiaeth Cymru bontio i ddyfodol sero 

net gyda’r ffermydd dan sylw’n treialu dulliau arloesol a 

thechnolegau newydd. 

Lansiodd Cyswllt Ffermio ei rwydwaith ‘Ein Ffermydd’ yn yn Sioe 

Frenhinol Cymru pan gafodd enw’r 15 fferm eu datgelu. 

O Ynys Môn yn y gogledd i Sir Benfro yn y de, maent yn cynnwys 

ystod amrywiol o systemau, o ffermydd bîff a defaid i ffermydd 

llaeth a dofednod, ond gydag uchelgais gyffredin i feithrin 

gwydnwch a chynaliadwyedd. 

Dros y ddwy flynedd nesaf, bydd y ffermydd 

yn cynnal diwrnodau agored Cyswllt Ffermio 

i rannu arfer gorau a syniadau newydd sy’n 

deillio o’u prosiectau. 

Ymhlith y ffermwyr sydd wedi’u recriwtio 

mae’r ffermwyr cig coch Rhodri a Claire Jones, 

sy’n ffermio yn Brynllech Uchaf, Llanuwchllyn. 

Mae eu huchelgeisiau wrth ddod yn rhan o 

rwydwaith Ein Ffermydd yn cynnwys, lleihau eu 

dibyniaeth ar borthiant a brynwyd a dod o hyd i gymysgedd 

hadau ar gyfer porfa sy’n gweddu i’w system, tir a hinsawdd. 

“Y cyngor mwyaf defnyddiol a gawsom erioed yw newid os yw’n 

addas i chi a gwella’r hyn yr ydych yn ceisio’i wneud,” meddai 

Rhodri. 

Hefyd wedi’u recriwtio i’r rhwydwaith mae’r ffermwyr da byw 

David, Eryl a Daniel Evans, Tanygraig, Llanbedr Pont Steffan, sydd 

eisoes wedi gweld manteision defnyddio technoleg gyda system 

teledu cylch cyfyng, sydd wedi trawsnewid y cyfnod wyna a lloia. 

Maes allweddol y mae Sian, Aled a Rhodri Davies, sy’n rhedeg 

fferm gymysg yn Cwmcowddu, Llangadog, am ganolbwyntio 

arno yw sut y gallant wneud gwell defnydd o dail ieir i leihau eu 

hanghenion o wrtaith wedi’i brynu. 

“Rydym ni hefyd am ganolbwyntio ar gynyddu faint o borthiant 

rydym ni’n ei dyfu, a’i wneud yn fwy goddefgar i sychder,’’ meddai 

Aled. 

- llais annibynnol yng Nghymru 

blaenllaw sydd oll yn cyfrannu at ddatblygiad y 

Gymraeg ar Ynys Môn. 

Cafodd y Fforwm Iaith ei sefydlu yn 2014. 

Dywedodd Arweinydd Cyngor Sir Ynys 

Môn, y Cynghorydd Llinos Medi: “Rydym yn 

hynod ddiolchgar i Dr Haydn Edwards a Dr 

Ifor Gruffydd. 

“Mae’r Fforwm Iaith wedi datblygu i fod yn 

awdurdod dylanwadol nid yn unig yn lleol, 

ond yn genedlaethol, ac yn esiampl i eraill o 

bwysigrwydd cydweithio i atgyfnerthu’r 

Gymraeg. 

Yn dilyn ymadawiad Dr Edwards, mae 

Fforwm Iaith Ynys Môn yn edrych i benodi 

cadeirydd annibynnol newydd. 

Dywedodd Elen Hughes, Prif Swyddog 

Menter Iaith Môn: “Mae hwn yn gyfle arbennig 

i rywun sydd â chysylltiadau cryf â’r ardal, sy’n 

angerddol dros y Gymraeg ac yn ymroddedig 

i ddatblygiad yr iaith yng nghymunedau Ynys 

Môn i arwain gwaith y Fforwm Iaith. 

“Anogaf unrhyw un sydd â diddordeb i 

gysylltu â ni am sgwrs.” 

Cyswllt Ffermio yn datgelu rhwydwaith ‘Ein 

Ffermydd’ newydd o 15 fferm Cymru 

Y ffermydd ‘Ein Ffermydd’ eraill yw: Chris a Glyn Davies, Awel 

y Grug, Y Trallwng, De Sir Drefaldwyn (Cig Coch). Marc, Wynn a Bethan 

Griffiths, Cilthrew, Llansantffraid, Gogledd Sir Drefaldwyn (Cig Coch). 

Jeff, Sarah, Enfys a Medi Wheeler, Clyngwyn, Clunderwen, Sir Benfro 

(Llaeth). Deryl a Francis Jones, Rhyd Y Gofaint, Aberaeron, Gogledd 

Ceredigion (Llaeth). Robert a Jessica Lyon, Lower House Farm, 

Llandrindod, Sir Faesyfed (Cymysg). Sarah Hammond a Robert 

Williams, Glyn Arthur Farm, Llandyrnog, Dinbych (Cig Coch). Dylan, 

Gwenda a Gwion Roberts, Cornwal Uchaf, Gwytherin, Conwy (Cig Coch). 

David, Heulwen and Rhys Davies, Moor Farm, Treffynnon, Fflint (Llaeth) 

Ifan Ifans, Tyddyn Cae, Pwllheli, Gwynedd (Llaeth). Roger a 

Dyddanwy Pugh, Crickie Farm, Llangors, Aberhonddu (Cig Coch). Gerallt 

Jones, Graianfryn, Llanfachraeth, Ynys Môn (Cig Coch). Nigel Bowyer a’r 

teulu, Ty Coch, Brynbuga, Sir Fynwy (Cig Coch). 

Dywedodd Siwan Howatson, Pennaeth Technegol Cyswllt 

Ffermio mai’r gobaith oedd y bydd ffermwyr ledled Cymru yn cael 

eu hysbrydoli a’u hannog i roi cynnig ar ffyrdd arloesol o weithio 

a thechnolegau newydd i gynyddu cynaliadwyedd hirdymor eu 

busnesau fferm eu hunain. 

Arweinydd Plaid Cymru i annerch gorymdaith Bangor 

Bydd cefnogwyr annibyniaeth yn troi 

eu golygon at Fangor lle cynhelir y 

diweddaraf mewn cyfres o orymdeithiau 

dros annibyniaeth. 

Ymhlith y rhai fydd yn annerch y dorf 

bydd arweinydd Plaid Cymru, Rhun 

ap Iorwerth. Trefnir yr Orymdaith dros 

Annibyniaeth, a gynhelir ar Fedi 23, ar y 

cyd rhwng YesCymru ac AUOBCymru a 

disgwylir iddo godi proffil yr achos dros 

Gymru annibynnol. 

Bydd yn cychwyn am 1pm o Faes Parcio 

Glanrafon. Dan arweiniad cerddorion 

Cymreig bydd yr orymdaith yn cerdded ar 

hyd Stryd Fawr Bangor, gan droi at Ffordd 

Glynne cyn troi unwaith eto i Ffordd Deiniol 

ac yn ôl tuag at Faes Parcio Glanrafon. 

Dywedodd Geraint Thomas, un o’r 

trefnwyr sy’n rhedeg busnes yng 

Nghaernarfon: “Rwy’n falch iawn y 

‘ ...newid os 

yw’n addas i 

chi a gwella’r 

hyn yr ydych 

yn ceisio’i 

wneud’ 

bydd Gwynedd unwaith eto yn cynnal 

gorymdaith dros annibyniaeth AUOB- 

Cymru ac YesCymru. Daeth dros 8,000 i’r 

orymdaith yng Nghaernarfon nôl yn 2019, 

rydym yn obeithiol y bydd mwy o bobl fyth 

ym Mangor y tro hwn. 

“Mae’r disgwyliadau yn uchel wrth i ni 

baratoi i groesawu unigolion o bob rhan o 

Gymru i Fangor. Fel trefnwyr, rydym yn 

gweithio’n ddiwyd i sicrhau y bydd hon yn 

un o’r gorymdeithiau gorau eto!” 

Wrth i’r orymdaith ddod i ben tua 2pm, 

bydd rali fawr yn cael ei chynnal ym Maes 

Parcio Glanrafon, gyda llwyfan mawr, 

system PA, a sgrin fideo ar gyfer areithiau a 

pherfformiadau. 

Ymhlith y siaradwyr bydd Rhun ap 

Iorwerth, a ddaeth yn arweinydd ar Blaid 

Cymru ym mis Mehefin. 

Dywedodd: “Rydw i’n edrych 

ymlaen i ymuno unwaith eto â miloedd o 

bobl a datgan yn glir ein cefnogaeth dros 

annibyniaeth i Gymru, y tro yma ym 

Mangor. 

“Nid dyma’r gorau all hi fod i Gymru - 

gallwn anelu’n uwch fel cenedl, ac yn wir 

mae’n rhaid i ni wneud hynny. 

“Mae’n glir i mi fod gennym gymaint i’w 

gynnig - yn ein pobl, ein hadnoddau naturiol, 

yn ein hynodrwydd, ein menter gymunedol 

a’n dyfeisgarwch. Fe all Cymru sefyll ar ei 

dwy droed ei hun. 

“Mae annibyniaeth yn gyflwr arferol i wlad 

fodoli ynddi, a dyna’r ydan ninnau’n anelu 

amdano. 

Rydw i’n gyffrous am fy rôl i fel 

Arweinydd Plaid Cymru - i geisio 

argyhoeddi mwy a mwy o bobl pam ein bod 

ni ar y siwrne hon tuag at Gymru annibynnol 

- tuag at Gymru sy’n fwy ffyniannus, yn 

decach, yn wyrddach ac yn fwy 

uchelgeisiol.”

- tud 10 

- tud 2 

- tud 15 

Hysbys Cymro Stribyn Gor f 23 :Layout 1 2/06/2023 09:19 Page 1 

www.carreg-gwalch.cymru ( 01492 642031 

Heledd Gwyndaf 

- tud 4 

Dros hanner miliwn o gleifion yn aros 

am driniaeth yng Nghymru gan Eryl Crump 

Ond mae’r Gweinidog Iechyd yn amlygu’r holl ymdrechion sy’n cael 

ei gwneud i fynd i’r afael â’r amseroedd aros hiraf 

Mae ffigurau a ryddhawyd gan 

Lywodraeth Cymru ddiwedd Awst yn dangos 

bod 754,300 o ‘lwybrau cleifion’ agored yng 

Nghymru ym mis Mehefin 2023 - cynnydd 

o’r 748,400 ym mis Mai. 

Dyma’r pedwerydd cynnydd yn olynol 

a hefyd yr ail uchaf ar gofnod. Mae’r 

data yma yn cynnwys amser a dreulir yn 

aros am unrhyw apwyntiadau ysbyty, 

profion, llawdriniaeth a sganiau.* 

Ledled Cymru mae 589,000 o gleifion unigol 

ar restrau aros am driniaeth - cynnydd o 

tua 5,200 o gleifion o fis Ebrill ymlaen. 

‘Mae canslo apwyntiadau 

ar y funud olaf yn golygu 

gwastraffu adnoddau’ 

Mae hyn er gwaethaf ymdrechion parhaus 

Llywodraeth Cymru i dorri amseroedd aros y 

Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol (GIG). 

Mewn mannau eraill cynyddodd nifer yr 

amseroedd yr oedd cleifion yn aros llai na 26 

wythnos am driniaeth hefyd i 59.3% ym mis 

Mehefin, tra gostyngodd nifer yr amseroedd 

aros yn hwy na 36 wythnos ym mis Mehefin, i 

ychydig o dan 229,300. 

Ar gyfer gwasanaethau canser, dechreuodd 

132 yn fwy o bobl eu triniaeth ddiffiniol 

gyntaf, gyda 23 yn fwy o fewn y targed, i 

gymharu â’r un amser blwyddyn ddiwethaf. 

Hefyd gwelwyd cynnydd o 14% yn y nifer 

Arbed CO2 a phob cyfleustra modern ar fysus trydan Cymru 

Mae mwy na 100,000 o deithwyr 

wedi teithio ar y gwasanaeth bws 

rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth 

TrawsCymru ers iddo gael ei ail-lansio gyda 

bysiau trydan yn gynharach eleni. 

Mae nifer y teithwyr wedi cynyddu o 16,000 

ym mis Mawrth i 19,000 ym mis Ebrill, 23,000 

ym mis Mai a 26,000 ym mis Mehefin ac eto 

ym mis Gorffennaf. 

Dywedodd Huw Morgan, Pennaeth 

Trafnidiaeth Integredig Trafnidiaeth 

Cymru: “Mae’r gwasanaeth a ail-lansiwyd 

Mai 2019 


Rheoleiddio 

neu hybu? - 


yn holi 

Comisiynydd 

y Gymraeg 

YR YMATEB! 

Mwy na geiriau ar wal - rhan o’n hanes a’n hunaniaeth 

ADAM PRICE: ‘Y ffordd orau i ymateb i’r difrod i furlun Tryweryn yw i ni weld 

100 o furluniau newydd yn codi ym mhob cwr o’r wlad dros Gymru Rydd’ 

Gor fennaf 2019 

OWAIN PWY? 


Pam nad yw hanes ein gwlad yn cael ei 

ddysgu yn ein hysgolion? 

Pam bod 

angen 

poeni? - 

mae’r iaith 

yn fyw 

ac iach! 

Barn wahanol 

- tud 16 -17 

‘Profiad y tasglu yw bod nifer o ddysgwyr yn 

ysgolion Cymru yn dysgu mwy am hanes Lloegr nag 

am hanes eu bro a’u gwlad eu hunain’ - tud 2 a 3 

Cynghorau yn cefnogi breuddwyd annibyniaeth - tud 13 

a gafodd wybod nad oes ganddynt ganser 

(14,575) o’i gymharu â Mehefin 2022. 

Mae’r Gweinidog Iechyd Eluned Morgan 

wedi amddiffyn y ffigyrau - gan amlygu’r 

ymdrechion sy’n cael eu gwneud i fynd i’r 

afael a’r amseroedd aros hiraf. 

Dywedodd Eluned Morgan: “Mae’n 

galonogol gweld cynnydd o ran lleihau 

rhai o’r arosiadau hwyaf, a’r amser aros 

cyfartalog am driniaeth yng Nghymru yw 

19.1 wythnos - sydd 10 wythnos yn llai 

na brig mis Hydref 2020 a dwy wythnos a 

hanner yn fyrrach na blwyddyn yn ôl. 

“Mae hyn er gwaethaf y galw 

parhaus ar staff y GIG sy’n 

gweithio’n galed. Atgyfeiriadau 

ar gyfer canser ac arbenigeddau 

eraill oedd yr uchaf i gael eu cofnodi 

erioed ym mis Mehefin. Cynyddodd 

holl atgyfeiriadau 20% ers yr un 

cyfnod y llynedd. 

“Mae arosiadau dros ddwy flynedd 

bellach wedi gostwng 60% ers i’n 

rhaglen adfer ar ôl COVID gael ei lansio. 

“Er nad yw’r galw am wasanaethau yn arafu 

ac er bod y rhestr aros gyffredinol wedi codi 

eto, mae angen inni sicrhau ein bod yn rheoli 

ein hadnoddau yn effeithiol. Y llynedd cafodd 

dros 6,000 o driniaethau eu canslo ar y funud 

olaf. 

“Mae canslo apwyntiadau ar y funud olaf yn 

golygu gwastraffu adnoddau - mae’n golled o 

ran amser ymgynghorwyr a llawfeddygon pan 

allai’r gofod hwnnw fod wedi cael ei gynnig i 

rywun arall. 

“Dyna pam rwyf wedi lansio ein polisi aros 

yn rhagweithiol, sef y polisi 3A i gefnogi 

pobl sy’n aros am driniaeth i atal rhai o’r 

wedi canolbwyntio ar ddarparu’r profiad 

teithwyr gorau posibl i gwsmeriaid tra’n cadw 

prisiau’n fforddiadwy. 

“Rydym wedi bod yn falch iawn o 

lwyddiant y gwasanaeth yn y chwe mis cyntaf 

ers cyflwyno’r bysiau newydd a’n ffocws nawr 

yw parhau i wella ein harlwy yn dilyn adborth 

gan ddefnyddwyr.” 

Gwasanaeth T1 TrawsCymru, a weithredir 

gan First Cymru, yw’r contract bws cyntaf i 

gael ei reoli gan Trafnidiaeth Cymru. 

Mae’r cerbydau newydd yn gweithredu allan 

Be amdani? ...dewch i’r Bala i chwarae 

golff yng Ngwpan Y Cymro’ - tud 8 

Mai 2023 


PAM RHAID 

GADAEL 

EIN GWLAD 

I FYND O 

UN PEN 

I’R LLALL? 

Gweld 

rhywbeth o’i le 

ar enw hyfryd 

Bannau 

Brycheiniog? 

...na ninnau 

chwaith! 

Wrth i’r ffrae dros gyfraniad Cymru i brosiect rheilffordd HS2 Lloegr godi 

stêm mae galw cynyddol am ffordd gall o gysylltu’r de a’r gogledd - tud 3 

“Yn anhygoel, mae’n rhaid i unrhyw 

deithiwr sydd eisiau mynd ar y trên o 

ogledd i dde Cymru fynd drwy Loegr” 

Liz Savi le Roberts - tud 3 

Y gadair o Batagonia be l ...mae rhai pethau sy’n werth aros amdanynt - tud 4 

Pwy, pam a be? ...‘parchu artistiaid’ a’r ffrae 

dros reol iaith yr Eisteddfod - tud 3 

Gor fennaf 2023 

Maxine, Cymru 

...a Donald Trump 

O’r America - sgŵps gwych y 

newyddiadurwraig o Gonwy 

Ar y Cyfryngau - Dylan Wyn Wi liams 

Cynllun ‘hanesyddol’ i achub ein cymunedau 

rhag effaith ddinistriol y tai gwyliau 

UN CAM 

CALL O’R 

DIWEDD 

TUAG ATAL 

Y LLIF 

arlein - YCymro.Cymru 

GWASG 

CARREG 

GWALCH 


‘Mae Gwynedd wedi arwain 

y fordd’. .ond mae rhai yn ei 

weld fel polisi ‘wrth-Seisnig’ 

ar gael yn eich siop lyfrau leol . 

’Chydig o 

Gymraeg i 

ni - HWRE! 

.pam fe ly 

bod ein 

disgwyliadau 

mor ofnadwy 

o isel? 

- Adroddiad arbennig - tud 2 

apwyntiadau hynny rhag cael eu canslo a 

sicrhau bod pobl yn cael y canlyniadau gorau.” 

Ychwanegodd fod adrannau brys ac 

ambiwlansys yn parhau i weld lefelau parhaus 

o alw uchel. 

“Er hynny, mae perfformiad yn erbyn targed 

pedair awr yr adran argyfwng ac amseroedd 

ymateb galwadau coch ambiwlansys yn dal 

eu tir yn dda, yn unol â gwelliannau a welwyd 

yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf. Ym 

mis Gorffennaf ymatebodd y gwasanaeth 

ambiwlans i fwy o ddigwyddiadau o fewn 10 

munud o’i gymharu â’r un mis y llynedd. 

“Ym mis Gorffennaf cafodd yr ail gyfran 

uchaf o alwadau eu hateb gan linell gymorth 

111 am dros flwyddyn. Mae’n galonogol bod 

fwy o bobl yn defnyddio’r llinell gymorth hon 

i sicrhau’r gwasanaeth mwyaf priodol ar gyfer 

eu hanghenion a lleihau’r pwysau ar y system 

ehangach.” 

* Mae’r ffigyrau yma yn uwch oherwydd 

bod gan rai pobl fwy nag un ‘llwybr claf’ 

o ddepo newydd yng Nghaerfyrddin ac yn 

gwneud rhai o’r teithiau holl-drydan hiraf o 

blith unrhyw fysiau yn y Deyrnas Unedig, gan 

gwmpasu 104 milltir ar gyfer taith gron. 

Mae pob cerbyd yn arbed 3kg o CO2 fesul 

taith gron, sy’n cyfateb i dros 12,700 paned o 

de. 

Mae’r bysiau’n cynnig nifer o nodweddion 

newydd gan gynnwys goleuadau darllen, 

byrddau, gwefru diwifr a socedi USB, 

seddi gyda breichiau, sgriniau gwybodaeth a 

system puro aer. 

z 

3 

Be’ fydd yr effaith ar 

y m ô r wrth ehangu’r 

ffermydd gwynt? 

Mae ymchwilwyr ym Mhrifysgol 

Bangor wedi derbyn cyllid i ymchwilio 

i ba effeithiau amgylcheddol y gallai 

datblygiad arfaethedig cenhedlaeth 

newydd o ffermydd gwynt eu cael ar y 

môr. 

Mae Ysgol Gwyddorau Eigion y 

brifysgol yn rhan o gonsortiwm sydd wedi 

ennill £2.5 miliwn o gyllid gan Gyngor 

Ymchwil yr Amgylchedd Naturiol. 

Mae £639,000 wedi’i glustnodi 

ar gyfer gwneud ymchwil i effaith 

gwahanol ddyluniadau sylfaen tyrbinau ar 

ecosystemau sensitif. 

Yn dilyn llwyddiant datblygiad ynni 

gwynt ar y môr fel ffynhonnell ynni dros 

y degawd diwethaf, gwelir ehangu pellach 

yn y math hwn o gipio ynni fel asgwrn 

cefn llwybr y DU i gyflawni sero net 

erbyn 2050. 

Er bod dros 99% o’r genhedlaeth 

bresennol o ffermydd gwynt ar y môr yn y 

Deyrnas Unedig wedi’u seilio ar foroedd 

arfordirol bas, mae’r ehangiad enfawr yn 

gofyn am ddatblygiadau ar raddfa fawr yn 

y moroedd dyfnach ymhellach o’r lan. 

Mae gan y dyfroedd dyfnach hyn haenau 

tymheredd gwahanol sy’n newid drwy’r 

tymhorau ac yn cynnal gwahanol ecosystemau, 

pysgod a rhywogaethau eraill. 

Dywedodd Dr Ben Lincoln: “Mae’r 

symudiad hwn i ddyfroedd dyfnach yn 

gofyn am ddatblygu cynlluniau sylfaen 

tyrbinau hollol wahanol. 

“Mae hyn yn codi cwestiynau 

ynghylch pa effeithiau y gall y 

datblygiadau newydd hyn eu cael ar natur 

a’r amgylchedd.” 

‘Fy ngobaith yw 

talu teyrnged 

i dalent ffyrnig 

Rachel Roberts’ 

- Sharon Morgan 

- tud 24 

Dros lais annibynol cryf 

i Gymru... 

Tanysgrifiwch am flwyddyn i 

bapur cenedlaethol ein gwlad 

- tud 29

4 

BARN: 

Un o’r heriau sy’n ein wynebu ni yng 

Nghymru, fel mewn gwledydd eraill, ydy 

cyfathrebu negeseuon. 

Mae’r obsesiwn sydd yn Lloegr gyda’u ‘straplines’ yn 

eu harwain i ddyfroedd dyfnion iawn, yn aml iawn. 

Felly faswn i ddim yn hyrwyddo hynny, ond mae 

cyfathrebu, yn rhyfedd iawn, i feidrolion sy’n medru 

siarad, yn her. 

O ran y maes tai, un peth dw i wedi sylwi arno ydy bod 

rhai yn cyfeirio at y broblem dai gwyliau fel y broblem 

‘Airbnb’. 

I rai ohonom, 

rydyn ni’n deall bod y 

defnydd o’r gair 

‘Airbnb’ weithiau yn 

gyfystyr â chyfeirio 

at bob math o dai 

gwyliau, ac y defnyddir 

‘Airbnb’ weithiau i 

gynrychioli ‘tai 

gwyliau’. 

Ond i laweroedd nad sydd ynghlwm â thrafodaethau yn 

ymwneud â thai gwyliau (er efallai yn berchen ar un!), 

mae Airbnb yn golygu Airbnb. 

Hynny yw os yw eich tŷ gwyliau ar unrhyw wefan arall, 

ond ddim ar Airbnb, yna mae popeth yn iawn, mae’ch 

cyfraniad yn fawr. 

Hynny yw, mae camddealltwriaeth o amgylch bod 

rhai yn credu mai’r platfform yw’r broblem, ac nid y tai 

gwyliau - i gyd, ar ba bynnag blatfform maen nhw’n cael 

eu gwerthu. 

Mae dealltwriaeth ymysg rhai bod dweud Airbnb yn 

golygu tai gwyliau, ond rhaid i’r rhai sy’n deall hyn, 

ddeall nad dyma ddealltwriaeth pawb o’r ‘term’. 

Dw i’n nabod rhai sydd yn tynnu eu tai gwyliau oddi ar 

y platfform hwnnw, ond yn eu cadw ar blatfformau eraill, 

ac yn wirioneddol gredu nad yw eu tŷ gwyliau nhw yn y 

pentref yn broblem bellach. 

Gochelwn felly rhag cyfathrebu ‘tai gwyliau’ fel hyn. 

A thra ein bod yn faes chwarae i bobl ddwad, ry’n ni ar 

yr un pryd yn hollol amherthnasol fel endid, yn wir dydyn 

ni ddim yn cael ein gweld o gwbl. 

Wrth i mi sgwennu’r pwt bach hwn, y ‘newyddion’ ydy, 

yn ôl ystadegau o ‘swyddfa’r ystadegau’ (Lloegr) fod llai 

‘Beth mae hyn oll yn ei wneud ydy ein 

glynu ymhellach wrth Loegr, gwanhau ein 

democratiaeth a’n analluogi i gynllunio’ 

Dewch bawb felly i fyw 

‘yngnghymrualloegr’ mewn 

‘Airbnb’ a bydd popeth yn iawn! 

‘...ry’n ni ar yr un pryd yn hollol 

amherthnasol fel endid, yn wir dydyn 

ni ddim yn cael ein gweld o gwbl’ 

- gan Heledd Gwyndaf 

o blant wedi eu geni eleni yngnghymrualloegr. 

Nid yw hyn yn dweud DIM wrthym am niferoedd geni 

yng Nghymru. Gall fod y nifer wedi dyblu yng Nghymru, 

ond os y byddai wedi gostwng yn Lloegr, gall ei fod dal 

wedi gostwng yngnghymrualloegr. 

Nawr mae ffigyrau am bethau fel hyn, ac yn enwedig 

hefyd ym maes trosedd a chosb yn penderfynu ar sut mae 

gwlad yn mynd i’r afael â heriau sy’n debygol o godi yn 

sgil y ffigyrau hyn, a beth ddylsai blaenoriaeth gwlad fod. 

Tra fod pobl Cymru yn cael ffeithiau anghywir, mi 

fyddwn ni’n cynllunio yn anghywir. 

Mae hi’n anodd iawn, os nad yn 

amhosibl cael ffigyrau cywir am 

Gymru yn unig ar wefan y swyddfa 

ystadegau (nid ydym hyd yn oed 

yn atodiad), ac yn sicr mae’n hen 

bryd i newyddion Radio Cymru 

(BBC) roi’r gorau i adrodd ffigyrau 

yngnghymrualloegr a chreu 

trafodaethau o amgylch rhywbeth na 

wyddwn os yw hyd yn oed yn berthnasol i ni. 

Beth mae hyn oll yn ei wneud ydy ein glynu ymhellach 

wrth Loegr, gwanhau ein democratiaeth a’n analluogi i 

gynllunio. 

Tan ein bod yn wlad annibynnol, 

yngnghymrualloegr fyddwn ni, ond tan hynny, rhaid i’n 

Llywodraeth ni roi’r gorau i ymwneud ag unrhywbeth 

sydd yngnghymrualloegr - ac mae yn sicr angen i staff y 

BBC yng Nghymru wneud hefyd. 

‘Roedd cyngor R Alun 

wastad yn werth ei gael’ 

- teyrngedau i’r darlledwr 

Bu farw’r darlledwr, awdur a gweinidog gyda’r 

Annibynwyr, y Parchedig R Alun Evans yn dilyn salwch 

byr fis diwethaf. Roedd yn 86 oed. 

Mewn gyrfa amrywiol gyda’r BBC roedd yn un o wynebau 

a lleisiau mwyaf cyfarwydd y byd darlledu Cymraeg. Bu’n 

gyflwynydd y rhaglen gylchgrawn Heddiw yn y 1970au, yn 

sylwebydd ar gemau pêl-droed a digwyddiadau mawr y BBC 

yn y Gymraeg. 

Yn ogystal a’i waith darlledu daeth yn ffigwr amlwg 

yn yr Eisteddfod Genedlaethol gan ymgymryd â sawl rôl 

allweddol, cyn cael ei anrhydeddu’n Gymrawd am oes o 

wasanaeth i’r Brifwyl. 

Bu hefyd yn Llywydd ar yr Annibynwyr Cymraeg. 

Mewn teyrnged iddo dywedodd Betsan Moses, Prif 

Weithredwr yr Eisteddfod Genedlaethol: “Bu’n rhan o 

lywodraethiant y Brifwyl am flynyddoedd lawer, ac roedd ei 

ffyniant a’i datblygiad yn agos iawn 

at ei galon. 

“Roedd yn arweinydd naturiol a 

gofalus yn ystod ei gyfnod wrth y 

llyw, ac roedd ein perthynas gydag 

R Alun yr un mor gryf ac agos 

heddiw ag y bu erioed. 

“Cwta dair wythnos yn ôl roedden 

ni’n cydweithio er mwyn cwblhau’r 

argraffiad newydd o’i gyfrol ar hanes 

Gwobr Goffa Llwyd o’r Bryn, ac 

rydyn ni mor falch o fod wedi cael y cyfle i gwblhau’r 

prosiect hwn a oedd mor agos at ei galon. 

“Roedd cyngor R Alun wastad yn werth ei gael. Roedd 

yn fodern ei weledigaeth, yn gweld dyfodol yr Eisteddfod 

yn glir, ac yn rhannu o’i brofiad a’i syniadau gyda ni tan y 

diwedd.” 

Dywedodd Rhuanedd Richards, Cyfarwyddwr BBC 

Cymru: “Roedd R Alun Evans yn ddarlledwr crefftus a 

chraff; yn gawr ac yn arloeswr ymhlith darlledwyr Cymru 

dros sawl degawd a chanddo’r gallu unigryw hwnnw i greu 

agosatrwydd arbennig gyda’i gynulleidfa. Fe dorrodd dir 

newydd mewn sawl maes yn y byd darlledu. 

“Roedd yn gyflwynydd newyddion ar y rhaglen Heddiw, yn 

gyfrifol am sylwebaethau pêl-droed cofiadwy, yn dywysydd 

drwy seremonïau Eisteddfodol dirifedi ac ar raglenni addysg 

a chrefydd y BBC.” 

Cafodd ei eni a’i fagu yn Llanbrynmair cyn graddio yn 

y Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor. Ddilynodd ei dad i’r 

weinidogaeth a chael ei ordeinio yn Llandysul yn 1961. 

Ond roedd eisoes wedi dechrau ymddiddori mewn darlledu 

ac fe ymunodd ag Adran Grefydd BBC Cymru yn 1964. 

Ymunodd â rhaglen Heddiw yn 1969, gan ohebu a 

chyflwyno tan 1979. Yn ystod y cyfnod hwn bu hefyd yn 

sylwebu ar seremonïau’r Eisteddfod ac yn sylwebu ar gemau 

pêl-droed. 

Fe’i dyrchafwyd wedyn yn un o reolwyr y BBC a chafodd 

ei benodi’n bennaeth ar ganolfan y BBC ym Mangor. 81. 

Ar ôl ymddeol o’r byd darlledu yn 1996, fe astudiodd 

a chael Doethuriaeth am ei waith ar ‘Dechrau a datblygu 

darlledu yng Ngogledd Cymru’. 

Fe ddychwelodd hefyd i’r weinidogaeth, gan wasanaethu 

i’r Annibynwyr yng Nghaerffili a Gwaelod y Garth nes ei 

ymddeoliad ddiwedd 2014. 

Gawn ni ysgol newydd fel hyn plis? ...barn y disgyblion i benseiri eu hadeilad newydd 

Cymerwyd cam ymlaen mewn prosiect i ail-ddatblygu’r 

ysgol ac adnoddau cymunedol ym Montnewydd ger 

Caernarfon, wrth i Gyngor Gwynedd benodi’r penseiri 

fydd yn dylunio’r adeiladau newydd. 

Bu cyfle i gynrychiolwyr o gwmni TACP o Wrecsam i 

gwrdd â theulu’r ysgol yn ystod ymweliad cyn diwedd 

tymor yr haf er mwyn iddynt gael gweld beth yw anghenion 

y disgyblion, y staff a’r gymuned wrth i waith ar y cynllun 

gwerth hyd at £12 miliwn symud yn ei flaen. 

Yn ystod eu hymweliad roedd cyfle i’r penseiri glywed 

gan y disgyblion beth hoffent weld yn eu hysgol newydd ac 

i drafod anghenion staff yr ysgol gyda’r pennaeth. 

Yr Wyddfa - neu fel y disgrifir yn aml am ryw reswm od 

- ‘Y mynydd uchaf yng Nghymru a Lloegr’ 

Un o gonglfeini’r ysgol newydd fydd ei ethos ecogyfeillgar. 

Bydd hyn yn amlwg yn ystod y gwaith adeiladu 

gyda’r bwriad o ail-ddefnyddio cymaint ag sy’n bosib o 

ddeunyddiau gwreiddiol yr ysgol a’r ganolfan gymunedol 

bresennol gan leihau cylch bywyd carbon yr adeilad ac 

adnoddau newydd. Yna, wedi i’r ysgol newydd agor, 

bydd yr adeilad yn sero net o ran ei allyriadau nwyon tŷ 

gwydr gan wneud defnydd o ynni adnewyddol, insiwleiddio 

effeithlon ac annog teithio cynaliadwy. 

Dywedodd y Cynghorydd Menna Trenholme, Aelod 

o Gyngor Gwynedd dros Bontnewydd: “Roedd yn braf 

iawn cael croesawu’r penseiri i Bontnewydd ac roedd yn 

gyfle gwych i ni ddechrau trafod ein dymuniadau ar gyfer 

yr ysgol a’r adnoddau cymunedol efo nhw. Roedd yn 

fendigedig cael mewnbwn y plant a dwi’n edrych ymlaen at 

gael cyfleoedd pellach i gydweithio i’r dyfodol. 

“Er bod yr hen ysgol yn agos at galonnau pawb ohonom 

ac mae’n le hapus, does dim dwywaith fod pawb yn edrych 

ymlaen yn fawr at weld y cynlluniau’n siapio a’r ysgol 

newydd yn cael ei chodi. 

“Rydw i’n falch y bydd yr ysgol newydd yn fwy o ran ei 

maint gydag amgylchedd ac adnoddau dysgu sy’n gweddu 

gofynion modern. 

“Dwi hefyd yn falch y bydd cyfle trwy hyn i’r plant 

ddysgu am gynaliadwyedd a phensaernïaeth drwy gydol y 

prosiect.”

5 

Un i’w chofio ...yn sicr 

‘Amhosib i Steddfod ym Mhen Llŷn (ac Eifionydd) i fod yn un gwael’ - Gruffydd Meredith - tud 8 

‘Ein trochi eto mewn môr o Gymreictod’ - Robat Idris - tud 10 

‘Yr alwad i ddychwelyd i’r ardal mor fuan ag y bo modd’ - edrych ’n ôl ar yr wythnos - Eryl Cump - tud 14 

‘...mi allwn ni berchnogi’n gwlad a chael trefn arni’.- Anerchiad yr Archdderwydd - tud 27 


Lluniau: Eisteddfod Genedlaethol Cymru

6 

BARN: 

‘Beth tybed fyddai’r polisi golygyddol pe bai tîm Cymru, 

yn hytrach na Lloegr, wedi cyrraedd y ffeinal?’ 

Efallai fod llawer ohonoch yn credu bod gormod 

o sylw yn cael ei roi i fyd chwaraeon, yn enwedig 

felly y ‘tri mawr’, pêl-droed, rygbi a chriced. 

Mor aml y clywn pobl yn cwyno ‘nad oes dim ar 

y teli ma ond ffwtbol’, a hawdd deall hynny ar 

adegau, o gofio nad oes gan rai ohonom affliw o ddim 

diddordeb mewn gwylio dynion yn eu hoed a’u 

hamser yn cicio gwynt mewn peli lledr o gwmpas 

caeau’r wlad. 

Neu, o droi at y bedwaredd gêm honno, golff, sy’n llyncu 

gymaint o fywydau rhai - pa bwrpas sydd mewn gwylio 

dynion a merched yn eu hoed a’u hamser yn trio taro pêl 

fach wen i dwll yn y ddaear? 

Ydi, mae’n hawdd dilorni’r fath weithgaredd, ond does dim 

gwadu fod yna filiynau yn meddwl yn wahanol - a finnau yn 

eu plith. 

A’r ffaith amdani yw y gall byd chwaraeon ddysgu llawer 

inni am y natur ddynol, am gymdeithas, ac am y modd yr 

ydym yn trefnu ein byd. 

Cymrwch er enghraifft wleidyddiaeth yr ynysoedd 

Prydeinig, a’r modd y mae’r gwahanol awdurdodau yn 

ymagweddu tuag at y cenhedloedd sy’n trigo ar yr ynysoedd 

hyn. 

Mae’r awdurdodau sy’n rhedeg pêl-droed a rygbi yn 

ddigon hapus i gydnabod hawl Cymru a’r Alban i gael timau 

‘cenedlaethol’, a chydnabod eu hawl i gystadlu am Gwpan 

Ewrop, neu Gwpan y Byd, fel gwledydd sofran. 

Pan ddaw hi’n fater o ddelio gydag Iwerddon, fodd bynnag, 

mae gwahaniaeth diddorol rhwng pêl-droed a rygbi: timoedd 

ar wahân i Weriniaeth Iwerddon a Gogledd Iwerddon mewn 

DRWY LYGAD BARCUD 

sdsadsd 

Ddiwedd mis Gorffennaf collodd Cymru un o’i 

chymeriadau cynhesaf sef Clive Rowlands. 

Oedd, roedd Clive yn chwedl yn y byd rygbi. Ond 

roedd e’n llawer mwy na hynny. Roedd Clive 

hefyd yn Gymro cyflawn. Yn wir, ni allai fod yn 

ddim ond talp o Gymro. 

Pan oeddwn i’n un o gyflwynwyr ‘Pnawn Da’ yn 

Llanelli rhwng 1999 a 2004 byddai Clive yn un o 

gyfranwyr rheolaidd yrhaglen a theimlwn hi’n fraint cael 

ei holi. 

Roedd gwybodaeth Clive am gêm y bêl hirgron yn 

ddihysbydd. Ond beth bynnag fyddai pwnc ein trafod 

byddai’n orfodol sôn am un cyn-chwaraewr yn arbennig. 

Dai Morris oedd hwnnw, y blaen asgellwr chwedlonol o 

Gwm Nedd. Gŵr tawel ond cadarn oedd Dai. Dim rhyfedd 

mai ei lysenw oedd ‘Shadow’. A Dai oedd arwr Clive. 

O bryd i’w gilydd byddem yn trafod cewri’r gêm. Câi 

Clive gyfle i enwi ei dîm delfrydol. Câi, er enghraifft, 

enwi’r tîm rygbi Cymreig delfrydol. 

Bryd arall câi ddewis y tîm gorau oedd wedi cynrychioli’r 

Llewod. Câi hefyd ddewis y tîm gorau yn y byd. Ymhob 

achos byddai Dai Morris yn ennill ei le. Ac os na fyddwn 

wedi crybwyll enw Dai yn ystod sgwrs, byddai Clive yn 

siŵr o’m hatgoffa. 

‘Bachan, gan bwyll, smo ni wedi sôn am Dai eto. Allwn 

ni ddim cloi heb sôn am Dai achan!’ 

Pan yn ifanc bu Clive mewn gwaeledd. Yna, 

flynyddoedd yn ddiweddarach trawyd ei wraig Marged â 


pêl-droed, ond un tîm i Iwerddon gyfan mewn rygbi. 

A phan ddaw hi’n fater o gael un tîm cyfansawdd i 

gynrychioli’r Ynysoedd Prydeinig, mae’r awdurdodau 

rygbi yn ddigon hapus i arddel ‘Y Llewod’ fel tîm sy’n 

cynrychioli’r pedair cenedl - Iwerddon, yr Alban, 

Cymru a Lloegr - ond bod y chwaraewyr rhywsut yn cadw’u 

hunaniaeth cenedlaethol eu hunain o fewn y tîm cyfansawdd. 

Ond os yw pêl-droed yn sôn am wneud rhywbeth tebyg 

- ar gyfer y Gemau Olympaidd er enghraifft - mae arlliw 

Seisnig-genedlaethol ar y cyfan yn syth, ac y mae’r Alban, 

Cymru a’r Iwerddon yn gwrthwynebu. 

‘...onid yw’n bryd i rywun eu hatgoffa 

fod gan Gymru, yr Alban a Gogledd 

Iwerddon, ein timau cenedlaethol 

ni ein hunain?’ 

Ac ar y maes criced, er mai ‘Clwb Cymru a Lloegr’ yw 

enw swyddogol y corff sy’n rhedeg y gêm, does dim ymgais 

o gwbwl i guddio’r ffaith mai tîm Lloegr sy’n chwarae, gyda 

baner San Siôr yn ei gynrychioli, heb unrhyw sôn o gwbwl 

am y Ddraig Goch. 

Ac os oes Cymro yn cael ei gysidro yn ddigon da, yna 

chwarae i Loegr yw’r fraint sy’n ei ddisgwyl. 

Daeth y cyfan hyn i’r meddwl yn ystod yr 

wythnosau diwethaf hyn, wrth i dîm pêl-droed y ‘Llewesau’ 

ennill eu ffordd drwodd i gêm derfynol Cwpan Merched 

salwch difrifol. Llwyddodd hithau i ddod drwy driniaeth 

hir ac fe’i gwahoddwyd ar y rhaglen i dderbyn sesiwn 

goluro, eitem a gâi slot wythnosol. 

Wrth i Marged gael ei ffilmio’n fyw yn derbyn y driniaeth 

goluro roedd Clive a finne’n gwylio o bendraw’r stiwdio. 

A dyma sylwi fod Clive yn crïo, a’r dagrau’n llifo lawr 

ei ruddiau. Yna dyma fe’n gosod ei law at fy ysgwydd a 

sibrwd drwy ei ddagrau, 

‘Sbïa Lyn bach, sbia arni. Mae hi fel dol fach.’ 

A dyma finne’n chwalu’n rhacs. 

Byddai presenoldeb Clive yn cynhesu pob achlysur. Roedd 

ei hiwmor yn chwedlonol. 

Weithiau fe wnâi Grav droi fyny’n ddirybudd, a 

dyna’i chi ‘double act’ wedyn. Fe dynnai Clive ei goes yn 

ddiddiwedd. 

Ac mae chwerthiniad Clive yn dal i ddychwelyd bob tro y 

meddyliaf amdano. Yn gyntaf byddai’r llygaid gleision yn 

cau ac yna siglai ei holl gorff cyn i’w chwerthiniad atseinio 

fel cloch arian. 

Ie, Clive oedd y Cymro cyflawn. Ble bynnag y byddai fe 

fyddai yno hwyl. 

Un o’m hoff atgofion amdano oedd gwrando unwaith 

arno’n mynd drwy ei bethau wrth griw ohonom uwch 

paned yn y stiwdio. 

gan Lyn 

Ebenezer 

Y Cymro cyflawn - a’i chwerthiniad yn atsain fel cloch arian 

‘Bachan, gan bwyll, smo ni wedi sôn am 

Dai eto. Allwn ni ddim cloi heb sôn am 

Dai achan!’ 

- gan Dafydd Iwan 

Ai eu tîm nhw yw ein tîm ni? - pam fod y 

cyfryngau Prydeinig y gweld pawb yn Sais? 

y Byd. Ymhell cyn y gêm derfynol, roedd y wasg 

Brydeinig-Seisnig wedi penderfynu mai blwyddyn Lloegr 

oedd hi i fod, a’r Llewesau oedd yn ein cynrychioli ‘NI’, 

a mawr oedd ein braint i gael y fath griw talentog i’n 

cynrychioli ar un o lwyfannau mwya’r byd chwaraeon. 

Ar y dyddiau yn arwain at y gêm fawr, roedd y prif 

fwletinau newyddion Prydeinig yn llawn o gampau a 

disgwyliadau tîm Lloegr, ac yn ein trin ni’r gwylwyr fel 

pe baem un ac oll yn llwyr y tu cefn i’r Llewesau dewr 

wrth iddyn nhw ruo tuag at eu gwobr anochel a chwbl 

haeddiannol. 

A bod yn deg a chwbl ddi-duedd, dwi ddim am dynnu dim 

oddi wrth y chwaraewyr eu hunain: roedden nhw’n dîm da, 

ac roedden nhw’n haeddu - er ychydig yn ffodus ar adegau - 

i gyrraedd y ffeinal. 

Ond am y cyfryngau - onid yw’n bryd i rywun eu hatgoffa 

fod gan Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ein timau 

cenedlaethol ni ein hunain? 

Ac nad ydym yn gefnogwyr otomatig i dîm Lloegr am eu 

bod yn digwydd byw am y clawdd â ni. 

A phan neilltuwyd bwletinau cyfan gan ITV a’r BBC , 

drannoeth y gêm fawr, i ddweud wrthym fod y Llewesau 

wedi dod yn ail, a’r byd cyfan yn galaru, Duw a’n helpo! 

Beth tybed fyddai’r polisi golygyddol pe bai tîm Cymru, yn 

hytrach na Lloegr, wedi cyrraedd y ffeinal? 

Mae’n ddiddorol dyfalu onid yw? 

Digwyddodd rhywun sôn am y teulu brenhinol. A rhaid 

oedd i Clive daflu atgof i’r cylch. 

Sôn wnaeth e am y Dywysoges Anne a oedd bryd hynny 

yn brif noddwr tîm rygbi’r Alban. Ac oedd, roedd Clive yn 

ei hadnabod hi’n dda. Cofiai’r tro cyntaf iddynt gyfarfod yn 

ystod gêm rhwng Cymru a’r Alban. 

‘Dyma hi’n gofyn i fi o ble own i’n dod? Finne’n ateb yn 

ddigon sifil: “I come from Cwmtwrch, your Majesty.” A 

dyma hi’n mynd ymlân: “Yes, yes, I know that, Clive. But 

would that be Upper or Lower Cwmtwrch?”’ 

Ac yna’r chwerthiniad nas clywaf fyth eto yn llenwi’r lle. 

Ie, Clive Rowlands, y Cymro cyflawn. 

Diolch am gael adnabod yr anwylaf o ddynion.

7 

NID BARN Y CYMRO 

Esyllt Sears fu’n ymchwilio ymhellach i apêl yr amrywiaeth o’r proffiliau ar-lein 

Oce, pa ardal sydd ore am 

ddynion ar yr apps dêtio 

- yn ôl fy archwiliad hynod 

wyddonol ar draws y wlad? 

‘Roedd tâp coch a gwyn 

crime-scene o’i amgylch a 

heddlu a chŵn heddlu ar y sîn. 

Ac yna, gwelais i o - fy nghês...’ 

Felly, yn y golofn ddiwethaf, nes i sôn mod i 

wedi ymuno â’r apps dêtio a gorffen trwy addo y 

bydden i’n gweud wrthoch chi pa ardaloedd sy’n 

perfformio orau. 

Hynny yw, lle ma’r prospects gore.* 

Wy’n teithio lot yn gweithio a gigio a ma pob tref 

neu ddinas neu sir newydd yn golygu dalgylch cwbl 

wahanol ar gyfer yr apps. 

A dyma be wy wedi darganfod am ddynion 

gwahanol ardaloedd, yn seiliedig ar eu proffiliau, hyd 

yn hyn: 

Llundain: Pawb yn ofnadw o awyddus i ti wybod 

bo nhw wedi bod i Dubai. Sneb yn impressed bo ti di 

mynd i wlad sy’n torri nifer o hawliau dynol sylfaenol, 

mêt. 

Caeredin: Tatŵs a tartan. Say no more. Ail agos. 

De Cymru: Mae pob yn ail lun proffil wedi ei dynnu 

ar ben Pen-y-Fan (gosoda sialens i dy hunan a cer 

lan Yr Wyddfa o leia) a lot o luniau grŵp - sa i moyn 

gorfod dyfalu pwy wi’n secsto. 

‘....dy ben di’n troi a’r 

unig beth neith helpu yw 

galwyn o ddŵr a mynd i 

orwedd lawr’ 

Sbaen: Ti’n gwbod pan ti di byta gormod o Haribos a 

ma dy stymog di’n gwasgu a dy ben di’n troi a’r unig 

beth neith helpu yw galwyn o ddŵr a mynd i orwedd 

lawr mewn stafell dywyll am dair awr? Hwnna. 

Ac ar hyn o bryd, y rhai sydd bell ar y blaen yw... 

Canolbarth Cymru: Lot o ffariars (ma llunie ohonyn 

nhw yn yr holl stêm na sy’n dod bant o’r bedol dwym yn 

neud pethe rhyfedd i fi) a tree surgeons...ma dau wood 

burner da fi adre a wy’n lico pren am ddim (ma’r jôc 

na’n gweithio’n well yn Saesneg). 

Os hoffech chi ychwanegu at yr astudiaeth hynod 

wyddonol hon, cysylltwch â’r golygydd. 

Wy’n siŵr bydd e wrth ei fodd yn pasio’ch sylwadau 

mlaen. 

* - mae’r astudiaeth hon yn astudiaeth fyw felly 

bydd mwy o ddata yn cael ei ychwanegu wrth i mi 

symud o amgylch mwy. 

‘Ie... ffariars y Canolbarth - ma llunie 

ohonyn nhw yn yr holl stêm na sy’n dod bant 

o’r bedol dwym yn neud pethe rhyfedd i fi’ 

Dilynwch Y Cymro ar Twitter 

@y_cymro

8 

BARN: 

Mi oedd hi bron yn amhosib i Steddfod 

ym Mhen Llŷn (ac Eifionydd) i fod yn un 

gwael - ac yn wir ni gafwyd siom. 

Er ei fod yn ymddangos mai dim ond tua un 

tŷ sydd ym Moduan, pa ots am hynny pan fo 

dinas newydd sbon Gymraeg yn cael ei chreu 

dros nos ar y llethrau gwyrdd o’i gwmpas. 

Heidiodd arbenigwyr trafaelio, campio, 

carafanio a fanio gorau’r byd yno yn eu degau 

o filoedd i godi muriau’r ddinas newydd o 

amgylch y maes. 

Roedd y ‘ddadl iaith’ syrffedus wedi hen 

basio erbyn dechrau’r ŵyl. 

Mae gan bawb hawl i’w farn wrth gwrs 

- digon teg. Ond roedd rhai wedi gwneud 

honiadau am hiliaeth a gwahaniaethu yn 

ymwneud â’r rheol iaith. 

Ac mi oedd elfennau o’r cyfryngau yng 

Nghymru wedi bod yn 

rhan o fwydo a chynnal yr 

ymosodiad yma heb os. 

I ategu unwaith eto - nid 

oes gan y rheol iaith ddim 

i wneud gyda hil, mae o 

am iaith. 

Ac os ydych yn ceisio 

honni erledigaeth tra’n 

ceisio gwthio iaith fyd eang 

fwyafrifol ar ddiwylliant brodorol lleiafrifol, 

dwi’n ofni eich bod angen checio eich pen. Mi 

ddeliodd y Steddfod gyda’r mater yn bwyllog, 

yn gwrtais ac yn amyneddgar. 

Mae yna ryw ymdeimlad yma hefyd o 

shenanigans Maciafelaidd ehangach posib 

i geisio tanseilio a Seisnigeiddio sefydliad 

Cymreig a Chymraeg arall. Byddwch yn 

barod am fwy o’r math yma o beth a daliwch 

y lein - mae’r rhyfeloedd diwylliant yn mynd i 

fod yma am dipyn go lew beryg. 

Roedd y maes yn fawr ac eto yn edrych 

yn llawn - roedd yn edrych fel petai nifer yr 

ymwelwyr yn fwy na’r arfer - mi fysa’n dda 

petai’r Eisteddfod yn ail ddechrau rhannu’r 

ffigyrau ymwelwyr fel oedd y norm arferol. 

Mae wastad yn bleser gweld pobl yn siarad 

a sgwrsio yn y gwahanol bebyll ar faes y 

Steddfod. Dwi’n credu weithiau fod y farn 

wleidyddol a fynegir gan siaradwyr ychydig 

yn unochrog a hunan gyfiawn ar adegau 

efallai, a bod lle i fwy o amrywiaeth barnau 

gwleidyddol aeddfed - mwy o geidwadaeth 

(‘g’ fach) Gymreig yn y mics rhyddfrydol/ 

blaengar/sosialaidd, er enghraifft. 

A mwy o amrywiaeth pan yn trafod pynciau 

llosg - mae clywed dim ond un ochr chwith 

flaengar di-ddiwedd ar ‘newid hinsawdd’, 

Brexit ayyb yn gallu bod yn ormesol o 

syrffedus a rolio-llygedaidd, a ni ddylse 

siaradwyr gymryd yn ganiataol fod pawb yn y 

gynulleidfa yn gytûn â nhw ar eu holl farnau 

gwleidyddol ayyb. 

‘...mae angen creu pabell Tŷ Gwerin fwy a pharhaol rywle 

yng Nghymru yn fy marn i - ar gaeau castell Caerdydd, Harlech 

neu Gaernarfon o bosib?’ 

Eisteddfod wych ym Mhen Llŷn... 

ond ambell beth bach hefyd os 

ga’i ddeud - gan Gruffydd Meredith 

Roedd darlith Eurig Salisbury ar ddylanwad 

y Gymraeg ar Tolkien yn hynod ddiddorol. 

Diolch hefyd i gaffi y dysgwyr Maes D am 

baned rhad! 

Mae’r amrywiaeth o gerddoriaeth ar y 

maes yn gwella bob blwyddyn - mae angen 

creu pabell Tŷ Gwerin fwy a pharhaol rywle 

yng Nghymru yn fy marn i - ar gaeau castell 

Caerdydd, Harlech neu Gaernarfon o bosib? 

Dwi’n falch fod y felin wynt anferth ger y 

meysydd gwersylla wedi aros mewn un darn 

yn y gwynt sylweddol - nid pob un sydd yn 

gallu gwrthsefyll gwyntoedd mawr. 

Un o’r uchafbwyntiau eraill oedd clywed pâr 

canol oed yn cael dadl uchel am jelly babies 

yn eu pabell am dri y bore yn y maes pebyll 

- adloniant rhad ac am ddim - diolch i chi 

gwpwl pwy bynnag ydych! 

‘Roedd y maes yn fawr ac eto yn edrych 

yn llawn - roedd yn edrych fel petai nifer 

yr ymwelwyr yn fwy na’r arfer’ 

(Uwchben) Y tri ffigwr yn croesawu pobl yn 

Llithfaen ac (islaw) Darlith boblogaidd Eurig 

Salisbury ar ddylanwad y Gymraeg ar yr awdur 

Tolkien 

Ambell bwynt/sylwad/beirniadaeth 

adeiladol i orffen: 

Be am ddod â baneri Cymru nol ar y maes? 

Os na allwn chwifio baner ein gwlad gyda 

balchder ar y tir cysegredig yma, yn lle yfflon 

y gallwn? 

Ynglŷn â’r bobl hynny sydd yn edrych 

ar ôl agor a chau drysau’r gwahanol 

bebyll/pafiliynau - oes rhaid bod cweit mor 

filitaraidd a passive aggressive pan mae’n dod 

at reoli’r drysau? 

Sut goblyn ydyn ni byntyrs diniwed fod i 

wybod pryd mae’n dderbyniol i drio agor 

y drysau yma neu ddim, ac osgoi cael ein 

cystwyo gan orchmynion uchel o’r tywyllwch 

a chlep drws yn ein hwyneb bob tro rydym yn 

trio mynd mewn neu allan o babell/pafiliwn? 

Onid oes posib cael ryw system arwyddion 

neu oleuadau neu rywbeth i ni gael gwybod 

pryd y gallwn drio mentro mewn neu allan o’r 

amrywiol bebyll/pafiliynau? 

Un peth arall a phwynt dwi wedi ei wneud 

o’r blaen (gan fôrio fy hun yn y broses) 

- be am gael enwau’r gwahanol bebyll a 

phafiliynau yn fawr ar dop bob un fel bod 

posib eu gweld o bell? 

Mae gorfod trio eich lwc ym mhob un a 

gorfod gofyn ‘be ydi’r babell yma plîs?’ yn 

gallu mynd yn flinedig ac yn gwneud i rywun 

swnio fel ynfytyn ar ôl y degfed tro. 

Cysylltu gyda’r 

Eisteddfod - mae 

wedi mynd bron 

yn amhosib cael 

gafael ag unrhyw 

un o’r Steddfod, 

yn arbennig ar 

ffôn. 

Credaf y 

dyle’r Steddfod 

gael swyddfa 

barhaol mewn un 

lleoliad penodol 

ble mae posib 

cael gafael ar 

holl dîm rheoli’r 

Steddfod. 

Mi ddyle hyn 

fod o help i’r Eisteddfod ei 

hun hefyd - dydi cyfarfodydd 

Zoom ac ambell e-bost bob yn 

hyn a hyn jest ddim yn griced. 

Yn olaf, hoffwn 

gynnig y syniad yma i’r 

Eisteddfod: be am greu fforwm 

economaidd a busnes yn y 

Steddfod bob blwyddyn ble 

mae’n bosib i holl fusnesau 

bach, canolig a mawr (ddim 

yn rhy fawr o bosib) ddod at ei 

gilydd yn flynyddol (o flaen cynulleidfa o 

bosib hefyd) er mwyn trafod sut y gallent 

gyd-weithio neu gynyddu masnachu a 

Diolch i bawb fu’n brysur yn gwerthu’r 

Cymro yn y Steddfod ym Mhen Llŷn - 

cafwyd llwyddiant yn yr haul a’r gwynt. 

Gweler un o’n gwerthwyr, Gwydion 

Davies, gydag ambell seleb 

busnes yng Nghymru yn gyffredinol? 

Hyn yn ogystal â chael fforymau ble mae’n 

bosib i holl ymwelwyr i’r Steddfod drafod 

a phitsio syniadau busnes a chreu llewyrch 

ymysg ei gilydd. 

Hefyd pam ddim cael sesiwn prynu a 

gwerthu blynyddol, ac o bosib ocsiwn ble 

y gall cyd-Gymry brynu a gwerthu tai, tir 

neu hyd yn oed ceir ac eiddo cyffredinol i’w 

gilydd? 

Mae angen dod at ein gilydd i greu a 

rhannu cyfoeth yn ogystal a diwylliant. Mae 

annibyniaeth ar y gorwel ac mae creu economi 

wirioneddol gryf a hunan-gynhaliol yn mynd i 

fod yn chwarae rhan hollbwysig. 

Mae cyfle i bawb rannu syniadau a sylwadau 

am beth yr hoffent weld yn y Steddfod dros y 

blynyddoedd nesaf. Os oes gennych chi farn 

am unrhyw beth sy’n ymwneud â’r Eisteddfod 

ewch i wefan yr Eisteddfod a chlicio ar y linc 

‘Y Sgwrs’ i rannu eich barn. 

Glampio yn y Sdeddfod

Pryder Plaid Cymru ynglŷn â dyfodol 

gorsafoedd tân mewn ardaloedd gwledig 

Mae ASau Plaid Cymru sy’n 

cynrychioli Gwynedd wedi galw ar 

Awdurdod Tân Gogledd Cymru i 

ymestyn ymgynghoriad cyhoeddus i 

roi digon o gyfle i bobl leol ddweud 

eu dweud ar gynlluniau i ddiwygio 

Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd 

Cymru, a allai weld pum gorsaf 

yn cau ar draws gogledd orllewin 

Cymru. 

Mae Awdurdod Tân ac Achub 

Gogledd Cymru yn cynnal 

ymgynghoriad cyhoeddus ar dri 

opsiwn ar ddyfodol y gwasanaeth, 

gydag un ohonynt yn golygu cau 

dwy orsaf dân yng Ngwynedd, 

sef Llanberis ac Abersoch, a cholli 74 o 

ddiffoddwyr tân llawn amser ac wrth gefn 

ar draws gogledd orllewin Cymru. 

Mae cynrychiolwyr Plaid Cymru wedi 

galw am ddiogelu’r ddwy orsaf ac wedi 

annog Awdurdod Tân Gogledd Cymru i 

ymestyn yr ymgynghoriad cyhoeddus y tu 

hwnt i’r cyfnod cychwynnol o ddau fis. 

Cymerwyd cam allweddol arall ar y gwaith o greu 

Llwybr Arfordir Cymru yn agosach at yr arfordir 

wrth i’r rhan newydd agor trwy dir Ystâd Penrhyn 

ger Bangor. 

Mae’r llwybr newydd yn mynd â cherddwyr 

trwy goedlan hynafol ar hyd yr arfordir sydd ym 

mherchnogaeth breifat Ystâd y Penrhyn, gan 

gysylltu ardal Porth Penrhyn gyda’r llwybr presennol 

ger gwarchodfa natur Aberogwen. 

Mae’r llwybr newydd yn 3.2km trwy gyrion Ystâd 

Penrhyn. 

Dywedodd y Cynghorydd Dafydd Meurig, Aelod 

Cabinet dros yr Amgylchedd: “Rydw i’n hynod falch 

i weld y llwybr cyhoeddus unigryw yma yn agor trwy 

Parc Penrhyn. 

“Bydd y llwybr yn adnodd heb ei ail i drigolion lleol 

a thu hwnt, gan gynnig golygfeydd godidog o Draeth 

Lafan a’r arfordir ehangach.” 

Ychwanegodd Rhys Roberts, Swyddog Llwybr 

Arfordir Cymru ar gyfer y rhanbarth: “Fe ddechreuodd 

y gwaith yn ôl ym mis Ionawr. Er gwaetha’r gwanwyn 

gwlyb iawn, a oedodd y gwaith ychydig fisoedd, ond 

mae’n braf gweld penllanw yr holl waith caled a gallu 

croesawu cerddwyr i’r ardal brydferth hon. Bydd mân 

Dywedodd Liz Saville Roberts AS: 

“Byddaf i, fel llawer o rai eraill, yn 

bryderus o glywed am gynigion i 

ad-drefnu gwasanaeth tân gogledd Cymru 

a allai arwain at gau gorsafoedd tân 

Abersoch a Llanberis, a cholli staff rheng 

flaen. 

“Mae yna eisoes wrthwynebiad o fewn 

cymunedau lleol i gau’r gorsafoedd, sy’n 

gweithredu mewn 

ardaloedd heriol lle mae 

gwybodaeth a phrofiad 

lleol yn cyfrif. 

“Os bydd 

gorsafoedd Abersoch 

a Llanberis yn cau, 

yna nid yn unig y bydd 

hyn yn tynnu gwasanaeth hanfodol o’r 

cymunedau hynny, ond mae hefyd yn 

golygu bod dau beiriant tân yn llai ar gael 

wrth gefn pe bai angen. 

“Mae ardaloedd gwledig eisoes yn 

dioddef yn anghymesur o ran cael 

mynediad at wasanaethau, gydag 

amseroedd ymateb ambiwlansys yn bryder 

Llwybr sy’n gam agosach at yr arfordir 


parhaus yn fy etholaeth. Bydd toriadau 

ychwanegol i’r gwasanaeth tân ond yn 

gwaethygu’r sefyllfa. 

“Mae natur wledig Gwynedd a cynnydd 

y boblogaeth yn ystod misoedd yr haf 

yn golygu pwysau ychwanegol ar ein 

gwasanaethau brys. 

“Mae ardaloedd fel Pen Llŷn a 

Llanberis yn fannau poblogaidd i 

dwristiaid sy’n golygu hyd yn oed mwy 

o bwysau ar adnoddau cyfyngedig. Mae 

diogelu presenoldeb y gwasanaeth tân yn y 

cymunedau hyn yn hanfodol. 

“Rwy’n annog y cyhoedd i ddweud 

eu dweud drwy gymryd rhan yn yr 

ymgynghoriad cyhoeddus. 

“Mae angen i ni anfon neges glir i’r 

Awdurdod Tân bod yn rhaid diogelu’r 

gorsafoedd hyn, nid yn unig er budd 

diogelwch y cyhoedd, ond hefyd er mwyn 

cynnal a chryfhau blynyddoedd o brofiad 

ymhlith ein criwiau tân lleol, rhywbeth na 

ellir ei amnewid yn hawdd.” 

Mae’r ymgynghoriad cyhoeddus ar agor 

tan 22 Medi 2023. 

waith yn parhau dros yr wythnosau nesaf, ond gyda 

chymaint o ddiddordeb yn y llwybr penderfynwyd ei 

agor cyn gynted â phosib. 

“Mae hon yn garreg filltir arall i ni yng Ngwynedd 

wrthi i’r gytundeb cyfreithiol yma fynd â ni dros 20 

milltir o lwybrau cyhoeddus wedi eu creu ers 2010.” 

Golyga sefydlu’r llwybr waith wynebu; dymchwel 

dwy ran o wal derfyn Ystâd y Penrhyn; gosod giât ar 

gyfer mynediad; gwaith diogelwch coed; a ffensio. 

Dywedodd Richard Douglas Pennant, ar 

ran ymddiriedolwyr Penrhyn Settled Estates, 

perchnogion Parc Penrhyn: “Mae wedi bod yn bleser 

i mi, fy nheulu ac ymddiriedolwyr yr ystâd allu 

gweithio gyda Cyngor 

Gwynedd i sefydlu’r 

rhan yma o Lwybr 

Arfordir Cymru ym 

Mharc Penrhyn. 

“Rydym yn 

gobeithio bydd y 

llwybr newydd yn 

rhoi pleser mawr i gerddwyr 

a gaiff fwynhau golygfeydd 

ysblennydd o Safle Treftadaeth y 

Byd UNESCO, y Fenai a Sir Fôn. 

Sut daeth copr â newid i bentref pysgota bach 

Mae arwyddion a dehongliadau newydd 

wedi cael eu codi o amgylch Amlwch i dynnu 

sylw at dreftadaeth ddiwydiannol cyfoethog 

y dref. 

Bydd yr arwyddion a’r arwyddion dynodi 

llwybr modern hefyd yn helpu i gysylltu canol 

y dref gyda Phorth Amlwch, Llwybr Arfordir 

Ynys Môn a Mynydd Parys sydd gerllaw. 

Ar un adeg, Mynydd Parys oedd 

mwynglawdd copr mwyaf y byd ac 

fe drawsnewidiodd Amlwch o fod yn 

bentref pysgota bychain i un o drefi mwyaf 

diwydiannol Cymru yn ystod y 18fed a’r 19eg 

ganrif. 

Yn ei anterth, roedd y mwynglawdd copr yn 

cyflogi dros 1,500 o bobl a oedd yn gweithio 

uwchben ac o dan y ddaear, yn cloddio ac yn 

hidlo’r mwyn copr gwerthfawr am geiniog y 

dydd yn unig. Gwelodd yr ardal gyfnod o dwf 

sylweddol oherwydd y cynnydd mewn adeiladu 

llongau, echdynnu a phrosesu copr ynghyd â 

diwydiannau cysylltiedig a oedd yn cefnogi’r 

gweithwyr. 

Dywedodd Arweinydd y Cyngor a’r Aelod 

Portffolio Datblygu’r Economi, Llinos 

Medi: “Bydd y 15 arwydd newydd yn tynnu 

sylw at asedau lleol ac yn helpu i gysylltu’r 

tair ardal arwyddocaol. Byddant hefyd yn 

ddefnyddiol wrth adrodd straeon am hanes 

cyfoethog lleol a’r diwydiannau a’r unigolion a 

oedd yn flaenllaw o ran datblygu’r dref.” 

“Mae Amlwch dal i ddenu pobl sydd â 

diddordeb mewn treftadaeth ddiwydiannol ac 

rydym yn gobeithio y bydd y prosiect hwn yn 

denu mwy o bobl i’r dref ac yn helpu i gryfhau 

ei chysylltiadau gyda’r porthladd, Mynydd 

Parys a’r llwybr arfordir poblogaidd.” 

‘Gallaf ddeall pam y 

mae’r Torïaid eisiau 

gwrthsefyll hyn’ 

Dros 30 mlynedd yn cyflenwi 35,000 

o geir ar draws gogledd Cymru 

Rhestr stoc o 150 o geir ar www.ceir.cymru 

HUWS 

Penodiad Prifysgol i gyn 

Gomisiynydd y Gymraeg 

Mae cyn Gomisiynydd y Gymraeg, Meri Huws, 

wedi ei phenodi’n Gadeirydd Cyngor Prifysgol 

Aberystwyth. 

01248 670451 / 671770 

GRAY 

CANOLFAN DEFNYDDIAU ADEILADU 

BUILDING MATERIALS CENTRE 

Eich canolfan adeiladu lleol 

Ffordd Arran, Dolgellau, LL40 1HD 

01341 423 028 

CROESO CYNNES I BAWB 

huwsgray.co.uk 

9 

Ymunodd Meri Huws â Chyngor y Brifysgol yn 

2019, gan wasanaethu fel dirprwy i’r Cadeirydd 

presennol Dr Emyr Roberts ers Awst 2021. 

Daw’n Gadeirydd yn Ionawr, ar ôl i dymor 

Dr Roberts ddod i ben. 

Yn raddedig o Brifysgol Aberystwyth yn y Gyfraith 

a Gwleidyddiaeth, Meri Huws oedd Comisiynydd 

y Gymraeg cyntaf Cymru gan wasanaethu yn y rôl 

rhwng 2012-2019. Cyn hynny bu’n Gadeirydd Bwrdd 

yr Iaith Gymraeg. 

Roedd ei rolau blaenorol yn cynnwys swyddi 

Dirprwy Is-Ganghellor ym Mhrifysgol Bangor a 

Phrifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant yn ei sir 

enedigol, Sir Gaerfyrddin. 

Dywedodd: “Bydd yn fraint dod yn Gadeirydd 

Cyngor Prifysgol Aberystwyth. Rwyf wedi bod yn 

ffodus iawn i gael cyfle i gyfrannu at fy alma mater 

fel aelod o’r Cyngor am y bedair blynedd diwethaf, ac 

edrychaf ymlaen yn fawr at wasanaethu fel Cadeirydd 

am y cyfnod sydd i ddod.”

10 

‘ ‘Roedd yr Eisteddfod yn 

gyfle i ni ail-gysylltu ag 

aelodau nad oedden ni 

wedi eu gweld ers tro, 

ac yn gyfle i gyflwyno’n 

hymgyrchoedd i bobl 

o’r newydd’ 

Oeddech chi ymysg y miloedd a dyrrodd 

i Foduan i’r Eisteddfod Genedlaethol 

eleni? Yr achlysur honno lle gawn 

drochi ein hunain am un wythnos mewn 

blwyddyn mewn môr o Gymreictod 

cynnes. 

Ac oedd, yr oedd y croeso ym Moduan 

yn eithriadol, a phriodol yw cydnabod 

cyfraniad yr ardal arbennig hon i 

ddiwylliant Cymru. 

Y cwestiwn mawr yw am ba hyd y gall 

Llŷn ac Eifionydd gynnal y gymdeithas lle 

mae’r Gymraeg yn iaith hyfyw yn wyneb yr 

holl fygythiadau cyfoes? 

Bygythiadau sy’n bodoli ers 

cenedlaethau bellach, ond eu bod wedi troi 

yn argyfyngus. 

Gwyddoch, wrth gwrs, am y problemau 

- mewnlifiad sy’n boddi ardaloedd ac yn 

eu troi o fod yn naturiol Gymreig i fod yn 

gopïau o ardaloedd yn Lloegr, anallu llawer 

o bobl i gadw to uwch eu pennau a cholli 

gwaed ifanc sy’n gadael yn eu cannoedd. 

Mae Cymdeithas yr Iaith yn ymgyrchu yn 

yr holl feysydd hyn, sy’n barhad o waith 

ymgyrchu y trigain mlynedd diwethaf. 

Roedd yr Eisteddfod yn gyfle i ni 

ail-gysylltu ag aelodau nad oedden ni wedi 

eu gweld ers tro, ac yn gyfle i gyflwyno’n 

hymgyrchoedd i bobl o’r newydd. Mae 

cyfleoedd i sgwrsio a thrafod yn bwysig, i 

greu cyswllt a magu perthynas, ond hefyd i 

gael safbwynt wahanol ar ymgyrchoedd. 

Felly beth oedd digwyddiadau’r 

Gymdeithas yn yr Eisteddfod? 

Dydd Llun - trafod cyfrol ‘Merched 

Peryglus’ (golygyddion: Tamsin 

Cathan Davies ac Angharad Tomos) sy’n 

talu teyrnged i ferched a fu mor eofn yn 

brwydro dros y Gymraeg. Bydd hi ar gael 

yn eich siop lyfrau leol cyn hir! 

Dydd Mawrth - trafod ein halbwm 

‘Nid Yw Cymru Ar Werth’ a’r cysylltiad 

rhwng celf a phrotest dan arweiniad Toni 

Schiavone. Iwan Bala sydd wedi dylunio’r 

clawr, a chyfrannodd yr elw o’i waith celf 

i’r Gymdeithas. Diolch Iwan! Mae’r albwm 

yn gasgliad o ganeuon hen a newydd yn 

ymwneud â thai a chymunedau - ac ar gael 

ar wefan y Gymdeithas! Mae caneuon gan 

Gwenno, Omaloma, Elis Derby, Catrin 

O’Neill, Endaf Emlyn, Cynefin, Rogue 

Jones, Bwca, Steve Eaves, Elidyr Glyn a 

Lowri Evans. 

Dydd Mercher - rali Deddf Eiddo. Mae’r 

ymgyrch am Ddeddf Eiddo mor berthnasol 

ag erioed, a chawsom areithiau arbennig 

ar y stondin cyn gorymdeithio ar draws y 

maes at babell y Llywodraeth, lle y cafwyd 

cyfle i ddiolch i Ffred Ffransis a oedd wedi 

ymprydio am 75 awr i dynnu sylw at yr 

argyfwng cartrefi. 

Braf oedd gweld Ffred yn gorffen ei 

ympryd efo hufen iâ! 

Bydd yr ymgyrch yn parhau mewn 

seminar ar arferion a mesurau i fynd i’r 

Trochi unwaith eto mewn môr 

o Gymreictod cynnes ...ond 

roedd digon i’w wneud 

afael â phroblemau tai mewn gwledydd 

eraill yn Ewrop. 

Yn ôl astudiaeth gan un o bwyllgorau y 

Senedd Ewropeaidd ar fforddiadwyedd tai 

yn yr Undeb Ewropeaidd, un o’r ffactorau 

allweddol y tu ôl i gostau tai cynyddol 

a’r gostyngiad yn fforddiadwyedd tai yn 

Ewrop yw’r hyn a elwir yn ‘ariannoli’ tai, 

sef trawsnewid tai yn ased neu nwydd 

ariannol. 

‘Mae cyfleoedd i sgwrsio 

a thrafod yn bwysig, i greu 

cyswllt a magu perthynas, 

ond hefyd i gael safbwynt 

wahanol ar ymgyrchoedd’ 

Mae enghreifftiau da o fynd i’r 

afael â phroblemau mewn sawl gwlad. 

Ar Ynysoedd y Sianel ac yn Fienna, 

Awstria, er enghraifft 

mae pobl leol neu â 

chyswllt lleol yn cael 

blaenoriaeth ar ganran 

sylweddol o’r stoc tai; 

ac yng Nghatalwnia 

mae Cynllun Hawl i 

Dai 2016-2025 wedi 

ei seilio ar y cysyniad 

mai hanfod yw tŷ yn 

hytrach nag ased. Yno 

mae’r buddsoddi a 

strategaethau eisoes yn 

gwneud gwahaniaeth. 

Dydd Iau - ar y 

stondin fe wnaethon ni 

a Chyngres Undebau 

Llafur Cymru (TUC Cymru) arwyddo 

cytundeb cyd-ddealltwriaeth cyn mynd 

ymlaen i sesiwn drafod ar hawliau 

gweithwyr i ddefnyddio’r Gymraeg. 

Mae hyn yn creu cyfle gwych i ymestyn 

at, a chydweithio â, miloedd o bobl sy’n 

aelodau o undebau. 

Byddwn ni’n mynd ati i 

gynllunio digwyddiadau ac 

ymgyrchoedd hyrwyddo ar y cyd â 

nhw. Mae’r cytundeb yn adlewyrchu’r 

gwerthoedd creiddiol mae’r Gymdeithas a’r 

Gyngres Undebau Llafur yn eu rhannu - 

sef cyfiawnder a hawliau. 

Colofn CYI 

gan Robat Idris, 

Cadeirydd 

Cymdeithas yr Iaith 

Diolch i Siân Gale, Llywydd Etholedig 

TUC Cymru, am arwyddo’r cytundeb ar 

ran yr undebau, ac am lywio’r drafodaeth a 

ddilynodd. 

Dydd Gwener - sgwrs am addysg 

Gymraeg i bawb. 

Cyhoeddodd y llywodraeth gynigion ar 

gyfer bil addysg Gymraeg rai misoedd 

yn ôl felly wrth iddyn nhw baratoi i greu 

deddf roedd hi’n gyfle i ni gloriannu’r 

cynigion, gan edrych ymlaen i’r cyfnod lle 

y bydd cyfle i ddylanwadu ymhellach ar y 

llywodraeth. 

Mae’r cynigion gyhoeddodd y 

llywodraeth yn gynharach eleni yn gosod 

targed bod hyd at 60% o blant Cymru yn 

derbyn addysg Gymraeg. 

Bydd hynny’n dal i amddifadu o leia 

40% o blant o’r gallu i siarad y Gymraeg 

yn rhugl. Byddwn ni’n dal ati i bwyso am 

addysg Gymraeg i bob plentyn wedi i’r 

llywodraeth ail-ddechrau wedi toriad yr haf. 

Gadawodd Banc Barclays, a’i 

arwyddion uniaith Saesneg, wedi i rai o’n 

haelodau osod posteri yn gofyn ‘Ble Mae’r 

Gymraeg? 

Doedd dim rheswm pam bod posteri 

dros-dro tu mewn i’r bws yn uniaith 

Saesneg, ond mae’r mater yn fwy nag 

arwyddion ar fws yn yr Eisteddfod - mae 

pob banc yn cau canghennau ac yn gorfodi 

pobl i ddefnyddio gwasanaethau bancio 

ar-lein neu dros y ffôn, ond does yr un banc 

yn cynnig unrhyw ddarpariaeth Gymraeg 

ar-lein a phrin iawn yw’r gwasanaeth ffôn 

yn Gymraeg gan fanciau. 

Does dim rheidrwydd ar gwmnïau preifat i 

roi unrhyw wasanaeth Cymraeg, ac mae’n 

gwbl glir na fyddan nhw’n gwneud nes 

bod rhaid. Mae hon eto yn ymgyrch arall i 

ni fod yn ei brwydro ers sawl blwyddyn, ac 

y byddwn ni’n parhau â hi felly. 

A ninnau yn troi ein golygon at 

Bontypridd ar gyfer Eisteddfod 2024, 

gwyddom y bydd y croeso yr un mor 

dwymgalon gan bobl fyrlymus y Cymoedd. 

Bydd yn bwysig i ni gofio mai ychydig 

dros 12% o boblogaeth Rhondda Cynon Taf 

sy’n siarad Cymraeg ar hyn o bryd - mae 

digon o waith gan y Gymdeithas i gefnogi 

yr ymdrechion glew sy’n ceisio gwrthdroi y 

sefyllfa yna. 

A mae yna rybudd i ni yn yr ardaloedd 

Cymraeg eu hiaith pan ystyriwn mai’r 

Gymraeg oedd iaith miloedd ar filoedd 

o bobl yng nghymoedd y de pan oedd y 

diwydiant glo yn ei fri, a Chymraeg oedd 

iaith llawer o’r trafod gwleidyddol, megis 

‘...yr oedd y croeso ym 

Moduan yn eithriadol’ 

yn y papur wythnosol ‘Tarian y Gweithwyr’ 

a gyhoeddwyd yn Aberdâr rhwng 1875 a 

1934, oedd â chylchrediad o 15,000 ar ei 

anterth. 

Mae’r Gymraeg yn eiddo i bobl y 

Cymoedd fel y mae’n eiddo i bawb arall 

yng Nghymru. 

Byddai ei hadfer yno yn tanseilio’r 

grymoedd sydd am i’r iaith ein gwahanu, 

ac yn rhan o’r gwrthsafiad yn erbyn y 

grymoedd didostur sy’n chwalu 

cymunedau. 

Am ragor o wybodaeth: cymdeithas.cymru / @cymdeithas 

arlein - YCymro.Cymru

£9.99 

£9.99 

£19.99 

.com 

Y Cymro... ar gael i’r byd i gyd yn grwn! 

Rydym yn falch o ddatgan fod Y Cymro bellach ar gael i’w ddarllen ar safle 

- y papur 

Cymraeg cyntaf erioed ar y platfform. Pressreader yw un o’r platfformau newyddion mwyaf yn y byd, mae’n 

dosbarthu fersiynau digidol o dros 7,000 o bapurau a chylchgronau mewn dros 60 o ieithoedd i fwy na 12 miliwn o 

ddefnyddwyr ar draws y byd. I weld mwy ewch i safle we Pressreader.com a chwilio am Y Cymro. 

11 

‘Mae’n calonnau ni gyd yn gwaedu 

dros golledion y teuluoedd druan’ 

Colofn Cadi gan Cadi Gwyn Edwards 

‘Sut na chafodd hi ei dal ynghynt? Mae’n ennyn llawer o gwestiynau 

ynglŷn ag effeithiolrwydd uwch-dimau rheoli o fewn y GiG’ 

Fysech chi’n adnabod bwystfil wrth edrych i fyw ei 

lygaid? 

Fysech chi’n sylwi ar anghenfil wrth iddo gerdded i lawr y 

stryd? Weithiau dwi’n dychmygu y byswn i’n gwybod yn 

iawn pe bawn yn cerdded ochr yn ochr hefo’r diafol. Ond 

y gwirionedd ydi, ’sa gennai’m clem. 

Oes ffasiwn beth â delwedd ‘person drwg’? 

Mae gennym i gyd ragfarn yn ein pennau ynghlwm â sut 

mae ‘person drwg’ yn edrych, a rhan amlaf, sori dynion, ond 

dyn sydd yn dod i’r meddwl. 

Rhyw ddyn ag iddo lygaid creulon, wyneb pigog, a rhyw 

naws annisgrifiadwy. Rhyw ddyn sydd yn 

gwneud i’r blew ar eich breichiau sefyll 

yn syth, a’ch corff weiddi arnoch i gamu, 

ac yna rhedeg, mor bell â phosib oddi 

wrtho. 

Mae realiti’n wahanol, a’r bwganod yn 

cuddio tu ôl i fygydau cyffredin. Does 

neb yn wir yn adnabod neb ar ddiwedd y 

dydd… 

Oes yna air yn y Gymraeg sydd yn 

cwmpasu’r gair Saesneg ‘evil’? 

Mi ydw i wedi defnyddio’r ansoddair ‘drwg’ ddwywaith 

eisoes yn y golofn yma, a tydi o ddim cweit yn dod i’r afael 

â gwir ystyr beth rwyf yn ceisio’i ddweud. ‘Evil’ yw’r gair 

dwi’n ceisio’i gyfleu, pan mae cnewyllyn ysbryd yr unigolyn 

hwnnw’n ddu fel hunllef. 

Pan welsom ni, fel cenedl, wyneb ifanc, benywaidd, yn 

syllu arnom drwy sgrîn y teledu a chlywed llais undonog 

y newyddiadurwr yn dweud, ‘Dyma Lucy Letby…’ ni 

‘Peidiwch â fy melltithio ond a oes rhesymau ariannol da erbyn 

hyn i ddod â diwedd i’n Steddfod symudol’ - Dafydd Iwan - tud 6 

Awst 2023 


53% o Gymry 18 i 24 oed rŵan yn dweud y 

byddent yn pleidleisio dros annibyniaeth 

HANNER 

YR IFANC 

O BLAID 

CYMRU 

RYDD 

‘Mae’n bryd edrych ar 

ddyfodol mwy disglair, gwe l 

a mwy beiddgar fel cenedl 

annibynnol’ - tud 17 

‘Yn araf bach, 

yn ddiarwybod 

i ni bron, 

cawn ein 

Seisnigo’ 

- Heledd 

Gwyndaf 

Beth am gynnau tân... 

‘Dêtio yn 2023.... wy’n sengl am y tro cynta’ ers 15 mlynedd’ - Esyllt Sears - tud 7 

- tud 4 

Barddoniaeth a ‘Thân yn Llŷn’ yn dod â’r 

Eisteddfod i uchafbwynt dramatig - tud 3 

Lluniau o ddeuddydd cyntaf 

y Brifwyl ym Moduan - tud 2 a 12 

Newydd i’r 

Steddfod 

ddychmygon ni fyth beth fyddai ei throseddau… 

Roedd y llygaid glas, y gwallt melynfrown a’r wisg nyrs yn 

ddigon i dwyllo pawb, a neb yn disgwyl i amgylchedd o ofal 

droi’n gae chwarae erchylltra. 

Os byddech yn gofyn ym mhle mae pobl yn teimlo’n 

ddiogel, rhan amlaf, yr ateb byddai unai yn eu cartrefi, neu 

mewn ysbyty. 

Pan mae rhywun rydych yn ei garu fwy na bywyd ei 

hun yn sâl, i ble ydych yn mynd? I’r ysbyty. Fe gafodd yr 

addewid sanctaidd rhwng claf ac ysbyty ei dorri’n rhacs wrth 

i Lucy Letby chwarae Duw, gan ddwyn o’r ddaear yr eneidiau 

mwyaf pur a diniwed. 

Mae’n calonnau ni gyd yn gwaedu dros golledion y 

teuluoedd druan sydd wedi cael eu heffeithio gan 

weithredoedd annirnadwy Lucy Letby. 

Roedd absenoldeb Letby o’i dyfarniad fel ergyd i’r 

genedl, yn halen i friw 

‘Fel merch o ogledd 

Cymru, dwi’n ’nabod pobl a 

gafodd eu geni yn yr ysbyty 

hwnnw yng Nghaer’ 

tragwyddol. Mae’r 

rhieni’n gorfod wynebu 

realiti penderfyniadau 

Letby pob un diwrnod o’u 

bywydau, felly pam nad 

oedd rhaid iddi hithau 

wynebu canlyniadau ei 

phechodau yn y cwrt? 

Pam gafodd hi’r dewis i 

osgoi dyfarniad y barnwr, 

pan na chafodd yr un rhiant y dewis i osgoi’r boen, i osgoi’r 

hunllef ddyddiol, y golled ddiangen? 

Mae rhai yn dweud mai achos hawliau dynol oedd y 

rheswm am ei habsenoldeb… eironig bod pryder am ei 

hawliau bywyd hi, pan gipiodd yr 

hawl i fyw gan gymaint o fabanod 

diniwed. 

Fel merch o ogledd Cymru, dwi’n 

’nabod pobl a gafodd eu geni yn 

yr ysbyty hwnnw yng Nghaer, ac 

mae’n frawychus meddwl bod y 

fath greulondeb wedi digwydd ar ein stepan drws, ond hefyd, 

bod y fath esgeulustod wedi bodoli o fewn yr ysbyty. 

Sut na chafodd hi ei dal ynghynt? Mae’n ennyn llawer o 

gwestiynau ynglŷn ag effeithiolrwydd uwch-dimau rheoli o 

fewn y GiG a’r amgylchedd sydd wedi cael ei feithrin yno. 

Oes tueddiad o fewn y mudiad i ddiystyru pobl rhag codi 

pryderon am gyd-weithwyr? Peryg iawn yw perthyn i weithle 

ble mae ofn arnoch leisio gofidion, rhag cael eich esgeuluso. 

Mae ‘pam’ yr holl beth wedi bod yn llenwi fy mhen ers 

wythnosau bellach… Pam fod merch ifanc ag iddi ei bywyd 

cyfan o’i blaen wedi bod mor ddidrugaredd? 

Ydych chi’n deffro un bore ac yn penderfynu eich bod 

am ddinistrio bywydau neu ydi o’n rhywbeth mae’ch 

isymwybod yn cynllunio am amser maith? Efallai roedd yn 

teimlo rhyw fwynhad, neu’n ysu am y rheolaeth o ddal bywyd 

rhywun yng nghledr ei llaw. 

Bydd y teuluoedd druan yma’n gofyn ‘pam’ am weddill eu 

hoes, a does dim byd mwy creulon na hynny. 

Tanysgrifiwch am flwyddyn i bapur cenedlaethol 

Cymru - tud 29 

£9.99 £9.99 £5.99 

Cefnogwch eich siop leol

12 

Visitors mwyar duon sydd o gwmpas erbyn hyn, a nhw 

a ni, trigolion y tiroedd twristaidd, yn gobeithio yn arw 

iawn, iawn y bydd yna Ha’ Bach Mihangel fydd yn 

parhau hyd nes i’r diafol boeri ar fwyar duon eleni tua 

dechrau Hydref. 

Wedi hynny, mi fydd y diwydiant twristiaeth, sydd mor 

affwysol o bwysig a difaol am yn ail i Gymru, yn hepian 

cysgu tan y Pasg. 

Galla’ innau fynd i siopa i Bwllheli neu am drip i 

Aberdaron wedyn heb orfod baglu dros bobl ddieithr sydd 

yn cael hwyl. 

Ydw i’n sur? Yn annheg? Yn ddi-ddiolch? Yn naïf? Yn 

hiliol hyd yn oed? 

Oni ddylwn i sylweddoli a derbyn maint cyfraniad 

twristiaeth i fy ardal a’m gwlad? Wel, os ydw i yn yr un 

cae â thrigolion peth wmbreth o ddinasoedd ac ardaloedd 

ledled Ewrop sydd yn sicr yn teimlo yr un fath - nac ydw, 

dim o gwbl. 

Dyma ambell enghraifft. Mae pobl leol yn ardaloedd 

glan-y-môr Mallorca yn gosod ffug bosteri o gwmpas y 

traethau yn dweud eu bod 

yn llawn, yn y gobaith y 

caiff y rhai sy’n byw yno 

trwy gydol y flwyddyn 

gyfle i fwynhau’r tywod 

yn yr haf. 

Mae llywodraeth Gwlad 

Groeg yn ystyried sut 

i ddeddfu er mwyn atal 

cwmnïau a gwestai mawr 

rhag llenwi’r traethau yno efo gwelyau haul a 

pharasols er mwyn ceisio atal pobl leol rhag 

gosod lliain ar y tywod i dor-heulo, er bod y 

ddeddf yn rhoi’r hawl i fynd i bob modfedd o 

draethau’r wlad i bob copa walltog. 

Mae trigolion Barcelona wedi cael hen 

lond bol o’r miloedd ar filoedd sy’n gadael y 

llongau pleser sy’n angori yn y bae i grwydro’r 

strydoedd, defnyddio eu gwasanaethau 

cyhoeddus a gwario nemor ddim yn y siopau 

a’r tai bwyta. Ac yn y blaen ac yn y blaen. 

Fenis yw un o’r cyrchfannau sy’n 

diodde waethaf o effaith twristiaeth. 

Mae miloedd ar filoedd yn 

tyrru yno bob blwyddyn yn ôl 

gwefan Venetzia Autentica ac mae’r 

diwydiant twristiaeth bellach 

wedi troi ‘yn broblem yn hytrach 

nag adnodd’ yn ôl y wefan wrth i 

fuddsoddwyr ac entrepreneuriaid 

lleol ecsploetio’r ddinas, y dinasyddion a’u hadnoddau 

hanesyddol er mwyn elw yn unig. 

Canlyniad hyn yw bod pobl ifanc Fenis yn methu 

fforddio cartrefi a chostau byw yno, yn methu cael 

swyddi da a hefyd yn gweld eu safon byw yn gostwng. 

Yn ôl ystadegau llywodraeth y ddinas fe wnaeth y nifer o 

bobl rhwng 20 a 34 oed ostwng o 35% yn y degawd rhwng 

2001 a 2011. 

Ydi hyn yn taro deuddeg? Yn canu cloch? Os yn Fenis 

fawr, pam ddim ym Mhen Llŷn a phob Pen Llŷn arall? 

Gallwn ni yma uniaethu efo problemau tebyg mewn 

llefydd yn nes i adref hefyd. Mae pobl leol ar Ynys Harris 

yng ngorllewin yr Alban yn cwyno nad oes lle i alarwyr 

ym maes parcio un fynwent yn ôl datganiad gan y Swyddfa 

Dwrisitaeth leol am fod twristiaid yn mynnu parcio yno. 

Dwi’n cofio cwynion tebyg yn Nhrefor bod perchnogion 

‘Ydw i’n sur? Yn annheg? 

Y n d d i - d d i o l c h ? Y n n a ï f ? 

Yn hiliol hyd yn oed?’ 

Twrw, tai a thwristiaeth... does 

gen i ddim ateb, dim un wan jac 

BARN: 

‘...mae gan bawb hawl i fyw adref a 

hynny trwy gydol y flwyddyn nid pan 

mae pob ymwelydd wedi troi am adref’ 

- gan Bethan Jones Parry 

camperfans yn parcio ger y traeth, yn mynd i’r fynwent i 

nôl dŵr ac yn gwagio carthion i’r môr. 

Hyn oll am ddim ac yn ddi-hid wrth gwrs. Ac â helpo 

pobl leol a’r gwasanaethau brys sydd eisiau gyrru ar hyd yr 

A5 o Fethesda i Gapel Curig! 

Ar y llaw arall, mae yna ochr arall i’r stori. Mae 

twristiaeth yn bwysig mewn ardaloedd gwledig lle nad oes 

fawr o ddiwydiannau eraill heblaw am amaethyddiaeth ar 

gael. 

Dyma fyrdwn erthygl gan y cyflwynydd Griff Rhys Jones 

yn y Daily Mail mis diwethaf. Mae o wedi prynu ac adfer 

hen ffermdy ac adeiladau amaethyddol yn Sir Benfro a’u 

troi yn fythynnod gwyliau. 

Yn ôl Mr Jones mae ymdrechion diweddaraf 

Llywodraeth Cymru i reoli tai haf a bythynnod gwyliau 

yn mynd i gael effaith hollol groes i’r hyn mae nhw’n ei 

ddeisyfu. 

Mae codi ‘eye-watering council taxes’ a threth 

twristiaeth yn ddim byd ond 

dulliau o gosbi y diwydiant heb 

obadeia o obaith y bydd pobl 

ifanc lleol yn gallu prynu 

cartrefi yn eu milltir sgwâr. 

Ac a helpo dyfodol pob 

trydanwr, adeiladwr a phlymiwr 

sydd ar hyn o bryd yn cynnal ei 

hunain trwy adeiladu a chynnal 

a chadw tai haf. 

Dwi’n tueddu i gytuno efo 

Rhun ap Iorwerth, arweinydd Plaid 

Cymru ddywedodd bod erthygl 

Griff Rhys Jones yn tu hwnt o 

nawddoglyd. 

“Does gan gefn gwlad 

Cymru ddim i’w gynnig mae’n 

ymddangos ond anhunanoldeb 

buddsoddwyr mewn tai gwyliau. 

Rwtsh. 

“Gall twristiaeth fod yn rym 

er gwell ond ni ddylai fod yn 

rhywbeth sy’n 

digwydd i ni. 

Dylwn gipio’r 

llyw a’i wneud yn 

ddiwydiant 

cynaliadwy”. 

Mae o’n llygad 

ei le. 

Nid man chwarae i bobl ddieithr ydi Cymru - nag un man 

arall yn y byd. 

Mae crwydro, teithio a mynd ar wyliau yn cyfoethogi 

bywydau ac mewn cyfnod pan mae Ynysoedd Prydain yn 

mynd yn fwyfwy - wel, ynysig - siawns bod hynna’n beth 

da. 

Ond mae gan bawb hawl i fyw adref a hynny trwy gydol 

y flwyddyn nid pan mae pob ymwelydd wedi troi am adref. 

Does gen i ddim ateb, dim un wan jac. 

Mae’r holl beth tu hwnt i’m gallu a’m profiad personol. 

Ond dwi’n gweld y problemau ac yn ddigon hen a 

hirben i sylweddoli oblygiadau peidio mynd i’r afael â’r 

problemau yn bragmataidd gyflym. 

Breuddwydio am fod yn athro 

ym Mhatagonia... dyma’r cyfle! 

Mae’r British Council yn chwilio am athrawon i hybu’r 

Gymraeg dros 7,000 o filltiroedd o adre - yn nhalaith 

Chubut ym Mhatagonia yn yr Ariannin. 

Mae’r sefydliad hybu cysylltiadau diwylliannol yn gobeithio 

anfon tri o athrawon allan i’r Wladfa ym Mhatagonia i dreulio 

naw mis yn dysgu Cymraeg mewn un o dair ysgol yn Nhrelew, 

Trevelin a’r Gaiman rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 2024. 

Bydd yr athrawon yn mynd yno fel rhan o Gynllun Yr Iaith 

Gymraeg, a sefydlwyd yn 1997 i helpu hybu’r Gymraeg ym 

Mhatagonia, lle mae dros 6000 o siaradwyr Cymraeg - y nifer 

mwyaf o siaradwyr yr iaith yn y byd y tu allan i Gymru. Mae 

nifer fawr ohonynt yn ddisgynyddion i’r mudwyr o Gymru a 

greodd Wladfa yn Nyffryn Chubut ym Mhatagonia dros 150 o 

flynyddoedd yn ôl ym 1865. 

Bydd yr athrawon yn helpu i ddatblygu’r iaith ym Mhatagonia 

drwy gyfuniad o ddysgu ffurfiol a gweithgareddau cymdeithasol 

anffurfiol. Ar hyn o bryd mae dau o athrawon - Llinos Howells a 

Thomas Door - yn paratoi i deithio i’r Wladfa i dreulio’r tri mis 

nesaf yno. 

Wrth sôn am yr antur sydd o’i blaen, dywedodd Llinos: “Mae 

gen i atgofion melys ers pan ro’n i’n ifanc o glywed straeon 

am y mudwyr cyntaf a hwyliodd o Gymru a hanes cyfoethog 

sefydlu’r Wladfa yn Chubut, ac 

mae ymweld â Phatagonia wedi 

bod yn freuddwyd gen i erioed. 

“Rwy wedi bod yn ddigon lwcus 

i ymweld ddwywaith o’r blaen ac 

fe deimlais gysylltiad dwfn iawn 

gyda’r wlad a’i phobl. 

“Tra bydda i allan yno, rwy’n 

‘Mae gen i atgofion 

melys ers pan ro’n i’n 

ifanc o glywed straeon 

am y mudwyr cyntaf’ 

edrych ymlaen yn arbennig at hyfforddi plant ar gyfer cystadlaethau’r 

Eisteddfod gan mod i wedi cael cryn lwyddiant ym maes 

drama ac adrodd yn y gorffennol. Rwy wrth fy modd yn gweld 

hyder ac angerdd y plant yn tyfu a galla i ddim aros i ymroi i fy 

nghymuned newydd a dysgu mwy am y diwylliant a’r ffordd o 

fyw yno, a hefyd i wella fy Sbaeneg.” 

Ychwanegodd Thomas: “Mae cymryd rhan yn y rhaglen 

yma wedi bod yn freuddwyd gen i ers sawl blwyddyn. Cyn y 

pandemig ro’n i ar fy ffordd i weithio’n wirfoddol yn Ysgol 

y Cwm, ond yn anffodus ni lwyddais i deithio ymhellach na 

Buenos Aires, gan y cafodd holl deithiau hedfan mewnol ac 

allanol y wlad eu canslo.” 

Am fwy o wybodaeth am Gynllun Yr Iaith Gymraeg a’r meini 

prawf ar gyfer ymgeisio, ewch i wales.britishcouncil.org/ 

Statws newydd i Halen Môn ar 

ôl dangos y safonau uchaf 

Mae Cwmni Halen Môn wedi ennill statws B Corp ar ôl 

dangos y safonau cymdeithasol ac amgylcheddol uchaf. 

Mae’r ardystiad yn golygu y bydd y busnes o’r gogledd, 

sy’n creu amrywiaeth o gynhyrchion halen môr sydd wedi’u 

hidlo’n naturiol ac sydd wedi ennill gwobrau, yn ymuno â grŵp 

cynyddol o 29 o gwmnïau yng Nghymru sydd eisoes wedi ennill 

yr achrediad. 

Mae cymuned gynyddol B Corp yn fusnesau sy’n bodloni’r 

safonau uchaf o berfformiad cymdeithasol ac amgylcheddol 

wedi’i ddilysu, tryloywder cyhoeddus, ac atebolrwydd 

cyfreithiol i gydbwyso elw a phwrpas. 

Dywedodd y Rheolwr Gyfarwyddwr a’r cydsylfaenydd, 

Alison Lea-Wilson: “Mae Halen Môn wastad wedi 

rhoi’r amgylchedd wrth ei galon, wedi’r cyfan, rydyn ni’n 

dibynnu ar foroedd glân am ein prif gynhwysyn. Mae hwn yn 

ardystiad diamwys a thrylwyr. Mae wedi gwneud inni edrych ar 

bob agwedd ar ein busnes, nawr ac yn y dyfodol. 

“Mae wedi dangos i ni faint mwy sydd i’w wneud. Nid yw’n 

rhywbeth rydych chi’n ei ‘gael’ ac yna’n ei roi o’r neilltu. Mae’n 

rhywbeth sy’n sail i bopeth a wnawn. 

“Rwy’n falch o’r hyn mae Halen Môn wedi’i gyflawni ac yn 

ddiolchgar i fy nhîm.” 

Wedi’i sefydlu ym 1997 gan Alison a David Lea-Wilson, 

mae’r cwmni’n parhau i fod yn eiddo i deulu ac wedi llwyddo 

i ddatblygu a chynnal busnes cynaliadwy, llwyddiannus sy’n 

cyflogi pobl leol. 

Maent yn hyrwyddo eu staff ac wedi ymrwymo i dalu mwy 

na’r Cyflog Byw a darparu cymorth proffesiynol, cymdeithasol 

a lles.

Adeiladau hynafol yn cael grantiau gwerth £4 miliwn 

‘Mae’r grant yn wirioneddol yn achubiaeth i Gastell Gwrych’ 

Mae pedwar adeilad hynafol yng 

Nghymru wedi derbyn dros £4 miliwn 

mewn grantiau tuag at eu hadfer gan 

Gronfa Goffa’r Dreftadaeth Genedlaethol 

fel rhan o’u Cronfa Ymateb COVID-19. 

Neilltuwyd £2.2miliwn i Ymddiriedolaeth 

Castell Gwrych ger Abergele. 

Mae’r adeilad rhestredig Gradd I trawiadol 

yn un o blastai castellog pwysicaf Prydain ac 

wedi’i nodi gan Cadw fel ‘ased diwylliannol 

heb ei gyffelyb’. Yn y blynyddoedd diwethaf, 

mae’r castell wedi cael sylw rhyngwladol fel 

cartref y raglen ‘I’m A Celebrity Get Me Out Of 

Here’. 

Dywedodd Dr Mark Baker, Cadeirydd 

Ymddiriedolaeth Cadwraeth Castell Gwrych: 

“Mae’r grant hanfodol hwn gan Gronfa 

Goffa’r Dreftadaeth Genedlaethol, ynghyd 

ag arian cyfatebol gan Ymddiriedolaeth 

Elusennol Richard Broyd, yn wirioneddol yn 

achubiaeth i Gastell Gwrych er mwyn goresgyn 

yr anawsterau parhaus i adferiad y castell’ a 

achoswyd gan y pandemig COVID-19.” 

Bydd Llyfrgell Gladstone ym 

Mhenarlâg yn derbyn £777,246 i daclo gwaith 

atgyweirio mawr i’r porth mynediad, y to, 

nenfwd yr 

Ystafell 

Ddarllen, ac i 

rai o’r ffenestri. 

Mae’r 

llyfrgell wedi’i 

chydnabod 

fel un o lyfrgelloedd a chasgliadau ymchwil 

pwysicaf Cymru. 

‘...ased 

diwylliannol 

heb ei 

gyffelyb’ 

Caiff dwy eglwys ganoloesol, St Lawrence’s, 

Gumfreston, Sir Benfro a St James’s, Llangua, 

Sir Fynwy, sydd bellach dan ofal Friends of 

Friendless Churches, grantiau o £769,309. 

Roedd cyflwr 

yr eglwysi yn 

fregus cyn y 

pandemig, ond 

gwaethygodd 

y problemau 

o ganlyniad i Castell Gwrych ger Abergele 

golli incwm 

a chynnal a 

chadw cyfyngedig, oherwydd y cyfyngiadau 

ar ddefnydd a mynediad. 

Bydd Cwrt Insole yn Llandaf, 

Caerdydd yn derbyn £328,938 i wneud 

gwaith atgyweiriadau i’r Plasty a’r Stablau. 

Yn dyddio’n ôl i 1855, mae Cwrt 

Insole yn blasty rhestredig Gradd II* Mae 

treftadaeth y teulu Insole yn enghraifft 

bwysig o hanes cymdeithasol gan mai nhw 

oedd un o deuluoedd sefydlol y diwydiant 

glo yng Nghymoedd y Rhondda. 

Teyrngedau i’r Parchedig Emlyn Richards 

Talwyd teyrngedau i’r Parchedig 

Emlyn Richards, yr ymgyrchydd 

blaenllaw, wedi ei farwolaeth fis 

diwethaf. 

Bu farw yn Ysbyty Gwynedd yn dilyn 

dirywiad sydyn yn ei iechyd. Fe gymerodd 

ran mewn sesiwn yn y Tŷ Gwerin ar Faes yr 

Eisteddod ym Moduan yr wythnos flaenorol 

yn hel atgofion am ei frawd, y baledwr Harri 

Richards. 

Gwasanaethodd yn ardal Cemaes fel 

gweinidog llawn amser am dros 40 mlynedd, 

ac am sawl blwyddyn wedyn ar ôl ymddeol. 

Dywedodd Dylan Morgan ei fod yn un 

‘sydd wedi gadael marc mawr ar fywyd 

Môn’. 

Wrth dalu teyrnged dywedodd: “Tua 

1988/89 dyma ni’n gweithio yn agos iawn 

gyda’n gilydd yn ymgyrch gynta mudiad 

PAWB pan oedd y Llywodraeth [y Deyrnas 

Unedig] am sefydlu adweithydd dŵr dan 

bwysau newydd yn Wylfa. 

Yn ogystal â bod yn ymgyrchydd 

gwrth-niwclear amlwg bu’n flaengar yn 

niwedd y 1990au yn beirniadu swyddogion 

ac aelodau Cyngor Ynys Môn wedi cyfres 

o adroddiadau damniol gan yr Archwiliwr 

Dosbarth. Cadeiriodd sawl cyfarfod yng 

Ngaerwen wedi eu trefnu gan LLais y Bobl. 

Roedd Emlyn Richards yn awdur llyfrau 

poblogaidd iawn fel Potsiars Môn, Porthmyn 

Môn a llawer eraill yn ymwneud â’r bywyd 

gwledig ym Môn a Llŷn. 

Ychwanegodd Dylan Morgan fod 

nosweithiau lansio llyfrau Emlyn 

Richards yn safle mart Morgan Evans fel rhai 

‘bythgofiadwy’ a bod y gynulleidfa ‘yng 

nghledr ei law’. 

Wedi ei fagu yn Mhen Llŷn yn un o deulu 

mawr, aeth Emlyn Richards i weithio ar 

fferm i ddechrau a wedyn i’r weinidogaeth. 

“Mae’r ffaith iddo weinidogaethu am dros 

ddeugain mlynedd yng Nghemaes yn dweud 

llawer am lwyddiant ei weinidogaeth yna 

ond wrth gwrs oedd Llŷn yn bwysig iawn 

iddo fo. 

“Roedd iaith 

gadarn, naturiol Llŷn 

yn amlwg iawn trwy 

bob un o’i lyfrau ac 

wrth gwrs mi oedd 

o’n parhau i berfformio 

yng nghwmni 

Harry ei frawd… 

oeddan nhw’n 

gwneud nosweithiau 

gyda’i gilydd oedd 

yn boblogaidd iawn 

wrth gwrs,” meddai. 

Gobeithio am gynnydd 

yn nefnydd y Gymraeg 

13 

Mae Trafnidiaeth Cymru (TrC) wedi 

ymrwymo i ehangu ei ddefnydd o’r 

Gymraeg yn dilyn cyfarfod gyda’r grŵp 

ymgyrchu Cymdeithas yr Iaith. 

Ymhlith y materion a godwyd gan y grŵp 

roedd cwynion am ddiffyg Cymraeg ar 

fyrddau gwybodaeth a phrinder staff sy’n 

siarad Cymraeg. 

Yn ystod cyfarfod ddechrau Awst, 

amlinellodd TrC amserlen ar gyfer ehangu 

defnydd y cwmni o’r Gymraeg yn y 

dyfodol agos. 

Ymysg yr ymrwymiadau, addawodd 

gweithredwr y rheilffordd gynnydd mewn 

cyhoeddiadau ar drenau a gorsafoedd yn 

Gymraeg, cyflwyno meddalwedd cyfieithu 

newydd ar gyfer ap Trafnidiaeth Cymru 

a darparu gwersi Cymraeg ac annog 

ymhellach y defnydd o’r Gymraeg gan staff. 

Dywedodd Sian Howys, Cadeirydd 

Grŵp Hawliau Iaith Cymdeithas yr Iaith: 

“Daeth hi’n amlwg yn y cyfarfod fod Trafnidiaeth 

Cymru yn bwriadu cymryd camau 

i gynyddu ei ddarpariaeth o’r Gymraeg, 

ond bod angen i Lywodraeth Cymru osod 

safonau ar gyfer y diwydiant trafnidiaeth fel 

cyfanwaith. 

“Mae oedi mawr wedi bod wrth osod 

safonau ar gyrff newydd, gan gynnwys y 

sector trafnidiaeth, felly byddwn yn pwyso 

ar Jeremy Miles, Gweinidog y Gymraeg, i 

osod y safonau hynny yn fuan. 

“Er bod swyddogion Trafnidiaeth Cymru 

wedi dweud bod rhai o’r cwynion a wnaed 

am wasanaethau Cymraeg y tu hwnt i’r hyn 

a ddisgwylir ganddynt drwy safonau, gall 

y gwasanaeth trafnidiaeth ddarparu mwy o 

ddarpariaeth o’i wirfodd. 

Bydd cyfarfod arall gyda Trafnidiaeth 

Cymru hefyd yn cael ei drefnu yn y dyfodol 

i drafod y cynnydd a wnaed. 

Hysbysebwch yn 

- papur cenedlaethol Cymru 

Hysbysebwch yn unig bapur cenedlaethol 

C y m r u - p a p u r ( a g w e f a n ) s y d d y n c a e l e i d d a r l l e n g a n 

amrywiaeth helaeth o bobl o bob oed ac sydd yn 

cael ei werthu dros Gymru gyfan - o’r siopau bach 

stryd fawr, archfarchnadoedd canolig fel Spar, 

C o - o p , L o n d i s , a h e f y d y n y r h a i m w y a f m e g i s Te s c o a 

Sainsbury’s. 

Cysylltwch gyda ni am ein prisiau cystadleuol ac am 

y gwahanol feintiau - o hysbyseb fach wythfed ran 

o dudalen i dudalen llawn. Mae cyfleoedd hefyd i 

hysbysebu ar ein gwefan poblogaidd gydag ambell 

opsiwn o leoliad yn ôl eich gofynion. 




£9.99 £9.99 £5.99 




HANNER 

YR IFANC 

O BLAID 

CYMRU 

RYDD 


ddyfodol mwy disglair, gwell 



£9.99 

Newydd i’r 

Steddfod 


yn ddiarwybod 

i ni bron, 

cawn ein 

Seisnigo’ 

- Heledd 

Gwyndaf 







- tud 4 

Cysylltwch gyda barrie.jonescymro@gmail.com am fwy o fanylion. 

Neu ffoniwch 07740918961 

£9.99 

£19.99 

Cefnogwch eich siop leol 

.com

14 

Enillwyd y prif wobrau i ganmoliaeth uchel y 

beirniaid, bu llwyddiannau lleol ar y llwyfan ac roedd 

awyrgylch hapus ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol 

yn Llŷn ac Eifionydd. 

Sbardunodd hyn yr alwad gan y trefnwyr lleol, er mor 

flinedig yw trefnu a chynnal Prifwyl wyth niwrnod, i’r 

Eisteddfod Genedlaethol ddychwelyd i’r ardal mor fuan ag y 

bo modd. 

“Bu’r Eisteddfod yn Llŷn ddiwethaf yn 1955 ac 

Eifionydd yn 1987 ac rwy’n meddwl fod y safle yma ym 

Moduan yn fendigedig ac rwy’n edrych ymlaen yn barod i’r 

Eisteddfod Genedlaethol ddod ’n ôl yma yn weddol fuan,” 

meddai cadeirydd y pwyllgor gwaith, Michael Strain. 

Derbyniodd Mr Strain fod yr Eisteddfod wedi cael dechrau 

gwael gyda’r tywydd. 

“Y tro diwethaf i’r Eisteddfod gael ei chynnal yn 

ardal Pwllheli fe’i disgrifiwyd gan un papur newydd fel 

‘Steddfod Pwll-haul’, addasiad ar enw’r dref oherwydd y 

dyddiau di-ben-draw o heulwen y bu iddynt fwynhau. 

“Ond er gwaethaf Storm Antoni fe wnaethon ni barcio mwy 

o geir ar y diwrnod soeglyd 

hwnnw nag ar ddydd Llun 

heulog yn yr Eisteddfod ac 

roedd miloedd o bobl ar y 

maes. 

“Nid yw’r Eisteddfod 

wedi datgelu’r presenoldeb 

dyddiol ers sawl blwyddyn 

ond gallaf ddweud bod 

cyfarwyddwr cyllid yr 

Eisteddfod wedi bod yn gwenu ar ddiwedd pob 

diwrnod yr wythnos hon. 

“Mae pobl wedi bod yn dod ata’ i a llongyfarch y 

criw cyfan - y pwyllgor gwaith, y gwirfoddolwyr, 

y cannoedd sydd wedi cyfrannu at lwyddiant yr 

Eisteddfod hon. 

“Mae’r staff wedi bod yn gweithio oriau hir ers 

misoedd, ac yn gwneud llawer o ymdrech. 

“Cydweithio yw’r Eisteddfod, a thrwy’r holl 

gydweithio yma fe fyddwn ni’n cyrraedd y 

Steddfod lwyddiannus sydd gyda ni.” 

Uchafbwynt yr Eisteddfod i Michael Strain, 

cyfreithiwr ym Mhwllheli, oedd y 

cyngerdd agoriadol, Y Curiad. 

“Fe allen ni fod wedi llenwi’r 

pafiliwn mawr ddwywaith drosodd. 

Hyfryd oedd gweld y côr yn llenwi 

cefn y llwyfan a Pedair, pedwar 

cerddor proffesiynol, yn canu eu 

haddasiadau o ganeuon gwerin 

Cymreig. Fe ddechreuon ni’n uchel 

a dydy’r safon ddim wedi gostwng 

trwy gydol yr wythnos,” meddai. 

Roedd Michael Strain yn falch 

iawn o weld yr holl brif dlysau, 

gwobrau ac ysgoloriaethau a enillwyd 

yn ystod yr Eisteddfod. 

Dywedodd: “Doedden ni ddim am gael y broblem o 

benderfynu beth i’w wneud pe bai’r Goron, y Fedal Ryddiaith 

neu’r Gadair wedi eu hatal. Roeddwn yn hynod o hapus i weld 

Alan Llwyd yn ennill y gadair. 

“Treuliodd ei blentyndod yn Abersoch a mynychodd Ysgol 

Botwnnog sydd hefyd yn hen ysgol i mi. 

“Roedd yn amlwg yn arwr i Emyr Pritchard, yr athro 

Cymraeg yn yr ysgol, oherwydd erbyn diwedd fy wythnos 

gyntaf ym Motwnnog roeddwn i’n gwybod lle’r oedd Alan 

Llwyd wedi eistedd. Roeddwn i’n gwybod ei fod wedi 


‘ G ŵ y l d e i t h i o l y w ’ r E i s t e d d f o d 

Genedlaethol yn ei hanfod 

ac mae hynny’n sylfaenol iddi’ 

Edrych ’n ôl ar ’Steddfod 

Llŷn ac Eifionydd 

- gan Eryl Crump 

Alan Llwyd yn ennill 

Y Gadair ac (islaw) 

Rhys Iorwerth yn 

ennill Y Goron 

‘...gallaf ddweud bod cyfarwyddwr 

cyllid yr Eisteddfod wedi bod yn 

gwenu ar ddiwedd pob diwrnod’ 

ysgrifennu ei ysgrif gyntaf erbyn iddo gyrraedd y drydedd 

ddosbarth, blwyddyn naw fel mae’n cael ei hadnabod erbyn 

hyn, a thra roeddwn yn y chweched dosbarth eisteddais yn 

wynebu’r wal oedd â thudalen flaen Y Cymro gyda llun Alan 

Llwyd a stori o’r amser enillodd y goron a’r gadair yn 1976.” 

Nofel am fam a’i merch 16 oed ag anghenion arbennig 

enillodd y fedal Ryddiaith i Meleri Wyn James o Aberystwyth 

mewn cystadleuaeth a ddenodd 16 cais. 

Dywedodd ei bod wedi dechrau ysgrifennu’r nofel Hallt yn 

syth ar ôl Eisteddfod Genedlaethol Ceredigion gyda’r bwriad 

o geisio rhoi llais i blant a rhieni sy’n byw gyda heriau a’r holl 

bleser o lywio taith bywyd ag anghenion ychwanegol. 

Wrth draddodi’r feirniadaeth o’r llwyfan ar ran ei chydfeirniaid, 

dywedodd Menna Baines: “Dyma stori afaelgar o’r 

dechrau sy’n adeiladu i uchafbwynt dramatig. Mae’r portread 

o Cari yn un hyfryd. 

Meleri Wyn James yw awdur y gyfres boblogaidd i 

blant ‘Na, Nel!’ yn ogystal â’r sioe lwyfan o’r un enw a 

lwyfannwyd ym Mhafiliwn Eisteddfod Genedlaethol 

Ceredigion yn Nhregaron y llynedd ac a ailadroddwyd yn 

Eisteddfod Genedlaethol Llŷn ac Eifionydd eleni. 

Drama sy’n canolbwyntio ar 

y berthynas rhwng bachgen 

niwroamrywiol 12 oed a’i fam 

gipiodd y Fedal Ddrama i Cai 

Llewelyn Evans o Gaerdydd. 

Cyflwynwyd y Fedal Ddrama 

am ddrama lwyfan heb unrhyw 

gyfyngiad hyd a’r ddrama sy’n 

dangos y mwyaf o addewid 

ac sydd â’r potensial i gael ei 

datblygu ymhellach drwy weithio 

gyda chwmni proffesiynol cafodd ei 

gwobrwyo. 

Clywodd y gynulleidfa yn y 

pafiliwn fod 26 o ddramâu wedi eu 

derbyn a dywedodd y beirniaid mai 

Eiliad o Ddewiniaeth gan Wasabi (Cai 

Llewelyn Evans) oedd y ddrama orau. 

Magwyd y dramodydd ym 

Mhontarddulais ac ar hyn o bryd 

mae’n byw yng Nghaerdydd. 

Mae’n aelod o Wasanaeth 

Cyfieithu a Chofnodi’r 

Senedd fel cyfieithydd ar 

y pryd. 

Yn ystod yr wythnos 

trosglwyddwyd Tlws 

yr Eidalwyr, yr arwydd 

gweledol sy’n dynodi pwy 

sy’n trefnu’r Eisteddfod 

Genedlaethol ganlynol, i 

arweinwyr Cyngor 

Rhondda Cynon Taf. 

Bydd Eisteddfod 2024 

yn cael ei chynnal ym 

Mharc Ynysangharad ym 

Mhontypridd. 

Mae Michael Strain yn gobeithio y bydd yr un brwdfrydedd 

tuag at Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd yn ymestyn i Eisteddfod 

Genedlaethol 2024 yn Rhondda Cynon Taf. 

“Gŵyl deithiol yw’r Eisteddfod Genedlaethol yn ei hanfod 

ac mae hynny’n sylfaenol iddi. Bydd yr Eisteddfod yn ymweld 

â rhan wahanol iawn o Gymru’r flwyddyn nesaf ac yn cael ei 

chynnal mewn lleoliad hollol wahanol. 

“Rwy’n dymuno’n dda iddi ac yn gobeithio y bydd pawb 

sydd wedi gwirfoddoli yn yr Eisteddfod hon yn mynd tua’r de 

fis Awst nesaf ac yn gwirfoddoli unwaith eto.” 

Cymdeithas yr Iaith yn lansio 

partneriaeth efo TUC Cymru 

Mae Cymdeithas yr Iaith wedi lansio partneriaeth gyda 

Chyngres Undebau Llafur Cymru (TUC Cymru) mewn 

cam i hyrwyddo ac amddiffyn hawliau i ddefnyddio’r 

Gymraeg yn y gweithle. 

Cynrychiola TUC Cymru 48 undeb llafur a 400,000 

o weithwyr yng Nghymru, ac mae ‘Cynnig Cymraeg’ 

Comisiynydd y Gymraeg wedi ei ddyfarnu iddo. 

Mae’r Gymdeithas wedi dadlau am yn hir bod 

cymunedau iach, wedi’u seilio ar waith cynaliadwy, cyflogau 

teg, ac amodau byw rhesymol, yn amodau hanfodol i’r 

Gymraeg ffynnu yn y tymor hir fel iaith naturiol ac mae’r ddau 

fudiad yn cydnabod bod y Gymraeg wedi bod yn ymylol yn y 

gweithle am yn rhy hir. 

Dywedodd Siân Howys, Cadeirydd Grŵp Hawl i’r 

Gymraeg Cymdeithas yr Iaith: “I wireddu’r nod o 

normaleiddio’r Gymraeg mewn gweithleoedd, rydym 

wedi cytuno ar amcanion cyffredin, gan gynnwys codi 

ymwybyddiaeth i weithwyr a chyflogwyr o hawliau i 

ddefnyddio’r Gymraeg yn y byd gwaith gan geisio diogelu’r 

rhyddid hwnnw, cefnogi gweithwyr sydd wedi profi annhegwch 

neu anghyfiawnder yn sgil eu defnydd o’r Gymraeg yn 

ogystal â hyrwyddo cyfleoedd i weithwyr ddysgu ac uwchsgilio 

eu Cymraeg yn y gweithle.” 

Dywedodd Dr Mandy James ‘...amodau hanfodol 

o TUC Cymru: “Dw i’n 

i’r Gymraeg ffynnu yn y 

hynod gyffrous ynghylch y tymor hir fel iaith naturiol’ 

bartneriaeth hon. TUC Cymru 

yw llais Cymru yn y gweithle. 

Yn ei hanfod, mae’r bartneriaeth yn canolbwyntio ar 

gefnogi a hyrwyddo - gyda’r nod o ddiogelu - rhyddid a 

hawliau gweithwyr i ddefnyddio’r Gymraeg yn y gweithle a 

dyfodol y Gymraeg fel iaith fyw mewn gweithleoedd a 

chymunedau ar draws Cymru fel rhan o agenda ehangach 

gwaith teg, cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol. Mae’r 

bartneriaeth hefyd yn mynegi’r egwyddorion a’r nodau 

a rannwn yn nhermau cefnogi a hwyluso’r defnydd o’r 

Gymraeg yn y gweithle.” 

Llais gennych? ...wel dyma’r 

tiwns a’r geiriau ar eich cyfer 

Mae sianel carioci Cymraeg newydd wedi ei lansio ar 

safle YouTube Noson Lawen. 

Mae dewis o 20 o ganeuon mwyaf poblogaidd Cymru ar y 

sianel, clasuron fel Yma o Hyd, Anfonaf Angel, Strydoedd 

Aberstalwm a Calon Lân. 

Lansiodd y grŵp gwerin Bwncath y sianel ym mhabell 

S4C ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol gan ganu yn y bŵth 

carioci a pherfformio set acwstig. 

Yn ystod wythnos yr 

Eisteddfod roedd croeso i 

bawb ymweld â phabell S4C i 

ganu rhai o’u hoff ganeuon yn 

y bŵth. 

Daw’r datblygiad newydd 

yma gan Cwmni Da, sy’n 

cynhyrchu Noson Lawen 

wedi i’r gyfres ddathlu ei 

phen-blwydd yn 40 y llynedd. 

Noson Lawen yw’r rhaglen adloniant ysgafn sydd wedi 

rhedeg hiraf ar deledu yn Ewrop, ac mae hi wedi cyrraedd 

carreg filltir arall eleni wrth ddathlu’r ffaith bod fideos ar ei 

sianel YouTube wedi’u gwylio 10 miliwn o weithiau. 

Yn ôl Olwen Meredydd, Cynhyrchydd Noson Lawen: 

“Noson Lawen yw un o’r sianeli YouTube Cymraeg mwyaf 

poblogaidd yn y byd ac roedden ni’n cael ceisiadau o hyd 

am eiriau i’r caneuon. Dyna oedd yr ysgogiad i greu’r sianel 

Carioci. 

“’Da ni’n gobeithio y bydd yn adnodd i gantorion 

ifanc ddysgu caneuon ar gyfer cyngherddau, clyweliadau 

a chystadlaethau; cyfle i ddysgwyr Cymraeg ymarfer drwy 

gyfrwng cân a chyfle i bawb fwynhau canu carioci Cymraeg 

mewn partïon, priodasau, nosweithiau cymdeithasol, yn y 

dafarn neu hyd yn oed adre’ o flaen y drych! 

“Bydd dewis o ugain cân ar y cychwyn ond y gobaith yw 

ychwanegu mwy; byddwn felly’n annog pobl i gysylltu 

gydag awgrymiadau o ganeuon yr hoffen nhw glywed, felly 

dewch â’ch awgrymiadau.”

15 

Ar y cyfryngau - 

gan Dylan Wyn Williams 

Dau ffefryn gwych - dirgelwch y llofruddiaeth 

ym Môn - ac edrych ’nol ar yr ymgyrch losgi 

Beth sy’ gan ohebwyr BBC Cymru, prif leisydd 

‘Y Cyrff’ ers talwm, ffarmwr o Lanllechid, Theresa 

May a phrifardd coronog Boduan yn gyffredin? 

Mae’r cyfan i’w clywed ar bodlediad am ddirgelwch 

y llofruddiaeth ar y Fam Ynys adeg Pasg 2019. 

Mi fuasai’n gwneud chwip o ddrama deledu ar BBC 

Wales yn lle’r nonsens Wolf, ond am y tro, mi wnaiff 

stori sain chwe-rhan Meic Parry (y mae’r adroddwr 

Tim Hinman yn mynnu ei alw’n ‘Mike Perry’ am 

ryw reswm) yn tsiampion. 

The Crossbow Killer ydi cyfraniad diweddara 

Cymru i gronfa BBC Sounds, ac ydi, mae’n braf 

clywed acen Gogs fel Meic a’r gohebwyr Elen Wyn a 

Siôn Tecwyn, i ddrysu’r Middle Englanders sy’n meddwl ein 

bod ni gyd yn siarad Saesneg ystrydebol y Cymoedd. 

Mae’n hyfryd clywed Meic yn dechrau sgwrsio’n 

Gymraeg gydag ambell gyfrannwr iaith gyntaf hefyd, cyn troi 

i’r Saesneg er budd y gynulleidfa Brydeinig. 

Roeddwn i’n lled-ymwybodol o achos Gerald 

Corrigan, a laddwyd dan amgylchiadau erchyll wrth drïo 

trwsio signal teledu ei fwthyn - ond nid y mân droseddwyr 

eraill a ddatgelwyd fesul pennod. 

Roedd yr elfennau ddogfennol wir yn hoelio’r sylw, wrth 

glywed Meic Parry yn ail-greu siwrnai’r drwgweithredwyr a 

hel tystiolaeth CCTV i gyfeiliant y gwynt a’r tonnau ochr yn 

ochr â cherddoriaeth gefndir Mark Roberts. 

Gwrando wrth ddreifio oeddwn i’n bennaf, ond bu’n rhaid 

dal i fyny eto yn nhawelwch adra lle cefais fy nghludo’n ôl i 

arfordir gwyllt Ynys Gybi. Do, mi deimlais ias wrth wrando 

felly. Er bod y saethwr Terry Whall bellach dan glo, mae’r 

ffaith nad yw’r union gymhelliad yn gwbl glir yn awgrymu 

bod pennod afaelgar arall eto i ddod. 

‘Mae’n hyfryd clywed Meic yn 

dechrau sgwrsio’n Gymraeg 

gydag ambell gyfrannwr iaith gyntaf 

hefyd, cyn troi i’r Saesneg er budd 

y gynulleidfa Brydeinig’ 

Daeth podlediadau i’r adwy sawl tro ar hyd yr A470 

syrffedus, wrth i mi lawrlwytho a gwrando’n ôl trwy system 

Bluetooth y car. 

Ffefryn arall ydi Gwreichion sy’n olrhain hanes yr ymgyrch 

losgi 30 mlynedd ers iddi ddod i ben. 

Roeddwn i’n gwybod ein bod ni mewn dwylo diogel, 

gan mai’r newyddiadurwr Ioan Wyn Evans oedd awdur a 

chyflwynydd podlediad cyfareddol Y Diflaniad am ffarmwr 

Pwylaidd ym mhentre Cwm-du ym 1953. 

’Nôl i’w bodlediad diweddaraf, ac mae’n gronicl 

cynhwysfawr o’r tŷ haf cyntaf a losgwyd ym 1979 hyd at yr 

achos llys drwgenwog yng Nghaernarfon 1993. 

Clywn gan arbenigwyr niferus, o’r hanesydd Dr Elin 

Jones, Marian Wyn Jones ac Alun Lenny o’r BBC, a’r 

cyn-wleidyddion Elfyn Llwyd a’r Tori Nicholas Bennett - heb 

anghofio Dafydd Iwan. 

Meic Parry 


Y bennod ddifyrraf oedd ‘Yng ngwyneb y 

fflam’ am y bobl gyffredin ddaeth i gyswllt â 

gweithredoedd Meibion Glyndŵr. 

Clywsom am brofiadau Euros Edwards, 

‘dyn y Preseli o’i gorun i’w sawdl’ ac aelod 

o’r criw tân lleol wnaeth ymateb i dŷ a oedd 

yn wenfflam yn unigeddau Mynachlog-ddu 

ym 1985. 

Wrth iddo fe ac Ioan Wyn Evans 

ddychwelyd i safle’r llosgi, mae’n cofio’r 

braw o weld bom tân (incendiery device) yn 

ffrwydro yn llaw’r arbenigwr difa. 

Cawn atgof arall o fis Medi 1986, a 

Marian Wyn Jones yn sôn am ‘gyfweliad 

emosiynol iawn iawn’ gyda pherchennog tŷ 

haf a losgwyd yn golsyn. 

Perchennog a oedd yn digwydd siarad 

Cymraeg, cofiwch. 

Prawf nad oedd y sefyllfa’n gwbl ddu a gwyn, fel y Cymry 

hynny sy’n elwa ar yr AirBnBs cynhennus heddiw. 

Mae cyfres dwy ran Firebombers! ar iPlayer yn trafod yr un 

cyfnod cythryblus yn ein hanes, ac yn y ciw gwylio fama. 

Bechod nad ydi’r rhaglen ddogfen Bryn Fôn: Chwilio am 

Feibion Glyndwr a ddarlledwyd ar S4C dwy flynedd yn ôl 

yn dal ar gael trwy archif Clic. 

Sôn am Clic, braf gweld y gwasanaeth ar alw Cymraeg yn 

ymddangos ochr yn ochr â’r mawrion ffrydio fel Netflix a 

Disney+, gan agor S4C i 16 miliwn o gartrefi newydd yn ôl 

gwefan freeview.co.uk. 

Llai o wylio ar sgrin bitw fy ffôn lôn felly, a mwy ar deledu 

clyfar mawr y lolfa, yn enwedig gan fod Clic yn 

rhagori ar iPlayer o safbwynt isdeitlau Cymraeg. 

Jesd mewn pryd i ddal i fyny ar rygbi o Ffrainc a 

drama newydd Anfamol y mis hwn. 

The Crossbow Killer - mi fuasai’n gwneud 

chwip o ddrama deledu ar BBC Wales 

Gwreichion sy’n olrhain hanes yr ymgyrch losgi 

30 mlynedd ers iddi ddod i ben 

Lauren Jenkins a phodlediad Cwpan Rygbi’r Byd 

Y Mosabbirs - Cymry Bangladeshaidd Aberteifi

16 

. 

Tybed wir ...a oes trysor o anifeiliai 

ei guddio o dan un o gestyll Cymru 

Archwilio’r chwedlau di-rif am y gaer drawiadol a 

a adeiladwyd mewn adeg gythryblus yn ein hane 

gan Mel Hopkins 

Mae Cymru yn enwog iawn am ei chestyll mawreddog 

ac yn dystiolaeth weledol o’n hanes o wrthryfeloedd dros 

ganrifoedd. 

Amcangyfrifir bod gennym dros 600 ohonynt, sydd yn gwneud 

ein gwlad gyda’r mwyaf am bob milltir sgwâr yn Ewrop. 

Mae’n siŵr bod gennych eich hoff gastell ac mae un yng ngogledd 

Cymru yn llawn hanesion a chwedlau sydd yn mynd â ni o chwedlau 

enwog Cymru a chreulondeb yr oesoedd canol i un o chwedlau mwyaf 

Llundain ac efallai’n ddylanwad ar un o ganeuon enwocaf Cymru. 

Y tro cyntaf es i Ddinas Brân oedd gyda ffrind ar ddiwrnod bendigedig 

o haf ac roedd llawer o bobl yn mwynhau picnic ar y llethrau. 

Saif castell Dinas Brân ar fryn uwchben dyffryn Llangollen, yn yr 

hen ddyddiau galwyd y llethr i’r castell gan yr enw ‘Allt y Mulod’, 

achos cludai’r trigolion lleol 

ymwelwyr i’r castell ar fulod. 

Gellir gweld yn syth ei 

leoliad strategol, ar ben bryn 

ac yn rhoi golwg godidog o’r 

dyffryn. Gellir gweld mynydd 

Cyrn y Brain yn y pellter. 

Mae’r enw yn ddiddorol, 

rydym yn cysylltu’r gair 

‘Dinas’ gyda phrif drefi Cymru 

ond yn hanesyddol ystyr y gair 

oedd ‘caer’ ac yn adlewyrchiad 

o bwysigrwydd nifer o lefydd 

yng Nghymru, megis Dinas 

Dinlle, Dinas Powis a Dinas 

Mawddwy. 

‘Yn ôl y stori roedd traddodiad 

bod ysbrydion yn aflonyddu’r 

castell. Penderfynodd marchog, 

Payn Peveril a 15 cyfaill aros 

dros nos’ 

Cyfeirio at noddfa i deuluoedd ar ben y bryn gyda’u hanifeiliaid 

sydd yma. Mae’r gair ‘Brân’ yn ddiddorol ac yn ein harwain i nifer o 

gyfeiriadau. 

Yn llythrennol golyga’r gair aderyn, ond mae nifer o haneswyr eraill 

yn awgrymu mai tarddiad yr enw yw Brân, mab Dug Cernyw a’i wraig 

Corwenna. Os yn gywir mae hyn yn egluro tarddiad yr enw Corwen sydd 

yn deillio o enw mam Brân. 

Mae eraill, yn cysylltu’r enw â brawd Branwen, sef Bendigeidfran. Yn 

ôl y chwedl enwog, plant i Benarddun, gwraig Llŷr Duw y Moroedd 

oeddynt. 

Yn ôl traddodiad y Triawdau claddwyd pen Brân yn nhomen claddu 

Bryn Gwyn ar y man safai’r Tŵr Gwyn yn Llundain heddiw. Tra bod pen 

Bendigeidfran yno roedd Prydain yn ddiogel o oresgyniad. 

Efallai dyma darddiad y traddodiad diweddarach o gymysgu enw Brân 

gydag adar yn Llundain heddiw. Roedd y brenin Siarl II yn ofni dinistr y 

goron os oedd y brain yn ffoi o’r Tŵr. 

Mewn traddodiad arall, cloddiodd y 

brenin Arthur am ben Bendigeidfran gan 

ddatgan mai ef oedd unig amddiffynnydd 

Prydain ac roedd Prydain yn 

ddiogel o ymosodiad tra ei 

fod e’n fyw. 

Un o’r prif chwedlau am 

Bendigeidfran yw mai ef yw’r 

cymeriad enwog y Brenin 

Pysgotwr yn chwedlau’r Oesoedd Canol. 

Mae tebygrwydd oherwydd yn un o’r 

chwedlau am Peredur gan Chrétien de Troye 

mae’r arwr yn cyrraedd castell diarffordd lle 

mae’n cwrdd â’r Brenin Pysgotwr. Mae ganddo 

anaf yn ei goes yn debyg i Frân Fendigaid yn ei 

droed. Mae Robert de Boron yn enwi’r Brenin 

pysgotwr fel Bron ac mewn chwedl o Gymru, 

Peredur. Mae’r arwr yn dod ar draws pen gwahanedig, sydd 

yn adlewyrchu tynged Bendigeidfran. Yn y castell mae grym 

y Grâl Sanctaidd i iachau yn debyg i grochan Bendigeidfran 

o ddod â’r meirw yn fyw. 

Mae chwedl draddodiadol bod trysor mewn ogof o dan y 

castell, fel sydd mewn nifer o gaerau eraill. Mae gennym 

adroddiad hynod o ddiddorol yn y rhamant ‘Hanes Fulk 

Fitz-Warine’, mae copi o tua 1320 yn y Llyfrgell Brydeinig 

ond sy’n cynnwys hanesion cynharach. 

Ynddo mae cyfeiriad cynnar at gastell Dinas Brân 

‘chastiel Bran’ gan ddweud dyma oedd hen enw’r castell ac 

fe’i hadnabyddir gan yr enw’r Hen Oror ‘The Old March’ ar 

ddechrau’r 14eg ganrif. 

Yn ôl y stori roedd traddodiad bod ysbrydion yn 

aflonyddu’r castell. Penderfynodd marchog, Payn Peveril a 

15 cyfaill aros dros nos. Yn ystod storm enfawr dihunodd 

y cawr, Gogmagog a drigai yn y castell. Ymosododd ar y 

marchogion cyn iddo gael ei ladd. 

Mewn troad dramatig cyn iddo gymryd ei anadl olaf 

datgelodd y cawr bod yr ysbryd Beelsebwl ynddo a bod 

trysor yn cuddio o dan y castell. Roedd y rhestr yn faith, 

‘Ychen, gwartheg, elyrch, peunod, ceffylau, a phob anifail 

arall wedi’i wneud o aur cain.’ 

Nid diwedd y stori yw cysylltiad y castell â hanesion 

hynafol. Ysgrifennodd yr hanesydd R. Matthews am 

frenin Wessex, Caewlin yn y 570au yn ffoi i Gymru ac yn 

John Leland yr hynafiaethydd - tyst i ddirywiad Dinas Brân - 

gan Thomas Charles Wageman 

ymsefydlu yn nyffryn Collen ger y ca 

yn ddadleuol iawn gan mai Sant Colle 

Yn ôl y damcaniaeth bu raid i Caew 

yng Nghymru ar ôl brwydr Adam’s G 

592. Mae’r cronigl Eingl Sacsonaidd 

Serch hyn mae R. Mathews yn credu 

o dan yr enw Collen yng Nghymru ac 

Collen. Prynodd dir yn Rhysfa Maes C 

dod yn fynach ac yn ôl y theori bu far 

Yn y record hanesyddol, mae hanes 

cymharol fer bu’n gadarnle amddiffyn 

‘Yn ystod storm enfawr dih 

G o g m a g o g a d r i g a i y n y c a s t e l l . Y m o 

cyn iddo gael ei la 

John Ceiriog Hughes 

Llyfrgell Genedlaethol Cymru 

Adeiladwyd yn y 1260au gan Dywy 

cythryblu 

Yn ysto 

I yn erby 

goroesi r 

wedi’i se 

Caniata 

castell yn 

roedd yn 

frawd Lly 

Fe wnae 

Dafydd a 

at Ddinas 

Roedd d 

10fed 12 

Dinas Br 

ganlyniad 

Bu farw M 

goroesod 

Daethan 

a Roger M 

West yn a 

ifanc fod 

arglwydd 

Yn 128 

de Waren 

adeiladu 

ei fod yn 

dirywiad 

Yn 149 

ac ar ôl h 

fath radd 

hynafiaet 

1536- 15 

ac yno ar 

yn sefyll 

bridio. M 

sy’n tarfu

d aur wedi 

? 

r y bryn 

s 

‘ Y c h e n , 

gwartheg, 

e l y r c h , 

peunod, 

c e ff y l a u , a 

p h o b a n i f a i l 

arall wedi’i 

wneud o aur 

cain’ 

17 

stell tua 592. Mae’r dehongliad hyn 

n oedd Caewlin. 

lin ffoi o Wessex gan ymsefydlu 

rave (Alton Priors yn Wiltshire) yn 

yn cofnodi ei farwolaeth yn 593. 

bod hanes Caewlin yn parhau 

yn dilyn ei hanes trwy Fuchedd 

adfarch gyferbyn i Ddinas Brân, a 

w tua 615 yn Llangollen. 

diddorol i’r castell er am gyfnod 

nol. 

unodd y cawr, 

s o d o d d a r y m a r c h o g i o n 

dd’ 

sogion Powys. Roedd hi’n gyfnod 

s yn hanes ein gwlad. 

d 1277 symudodd lluoedd Edward 

n y castell. Mae cytundeb wedi 

hwng Edward I a Madog Fychan ac 

lio yng Nghaer ar 21 Ebrill 1277. 

odd i Madog ddinistrio neu gadw’r 

gyfan gwbl. Pe bai’n ei gadw 

rhaid iddo roi gwerth y castell i’w 

welyn. 

th y lluoedd brenhinol o dan 

p Gruffudd ac Iarll Warwick agosáu 

Brân o Gaer. 

igwyddiad rhyfedd ar Fai 

77 pan osododd garsiwn 

ân y castell ar dân o bosibl o 

i deimlo na allent ei amddiffyn. 

adog Fychan ym 1277 a 

d ei feibion Llywelyn a Gruffudd. 

t o dan wardiaeth John de Warenne 

ortimer. Mae’r hanesydd Keith 

wgrymu y gallai’r tywysogion 

wedi cael eu boddi gan yr 

i. 

2 daeth y castell o dan ofal John 

ne, Iarll Surrey ond penderfynodd 

castell yn Holt o bosib oherwydd 

lleoliad gwell. Dyma ddechrau 

castell Dinas Brân. 

5 pasiodd y castell i ddwylo’r goron 

ynny syrthiodd i gyflwr gwael, i’r 

au ysgrifennodd John Leland, yr 

hydd, pan deithiodd i’r ardal tua 

39: “Mae’r cyfan yn adfail bellach: 

ochr y graig hynny mae’r castell 

arno yn flynyddol mae eryr yn 

ae’r eryr yn ymosod yn arw ar ef 

ar y nyth.” 

Mae yna awdl i ferch ddeniadol o Ddinas Brân 

yn dyddio i’r 14eg ganrif ac yn rhan o gyfrol y 

Myvyrian Archaiology of Wales (1870) o dan y teitl 

‘Awdl i Fyfanwy Fechan o Gastell Dinas Brân’ gan Hywel 

ab Einion Llygliw. 

Mae’r gerdd wedi goroesi mewn tair llawysgrif ac 

awgrymir bod un ohonynt wedi ei ddarganfod yn wal 

y castell. Cerdd sydd yn disgrifio cariad y bardd tuag 

at Myfanwy ond yn anffodus nid yw Myfanwy yn 

dychwelyd y cariad. 

Mae trafodaeth dda o’r gerdd ar wefan Curious 

Clwyd gan awgrymu hi oedd merch Iorwerth Ddu’r Prif 

Fforestydd a briododd Arglwydd Penmynydd, 

Goronwy ap Tudur Hen. Rhaid bod Hywel yn 

llawn dychymyg gan fod y castell yn adfeilion 

erbyn hyn. Mae yna gerdd gyfoesol arall am 

Myfanwy gan Rhisierdyn lle disgrifir hi fel,’ 

Mygr hoywlamp Powys’. 

Mae cysylltiad enwog arall rhwng y 

castell â llenyddiaeth Cymru. Defnyddiodd 

Ceiriog y gerdd gan Hywel fel thema 

i’w gerdd ‘Myfanwy Fechan’, enillodd y 

Rhieingerdd Fuddugol a choron arian yn eisteddfod 

Llangollen yn 1858. 

Mae’r gerdd yn disgrifio bardd o’r enw Ifan yn canu 

wrth droed ffenest Myfanwy am ei phrydferthwch. Mae 

Ifan yn hoff o Ddinas Brân gan ganu: 

‘O na bawn yn awel o wynt 

Yn rhodio trwy ardd Dinas Brân.’ 

Wrth i’w dyweddi glywed hyn, bygythiodd y bardd. Ar 

ddiwrnod y briodas ymddangosodd Ifan eto trwy wthio 

drysau’r castell gan ganu mawl i 

Myfanwy. 

Wrth iddo orffen diflannodd 

y bardd yn gyfan gwbl, dim 

ond atseiniad sŵn ei Delyn yn 

tasgu ar y llawr caled oedd i’w 

glywed. Pan welodd Myfanwy 

hyn cwympodd i’r llawr yn farw. 

Yn ôl traddodiad lleol mae’r 

man lle ddigwyddodd hyn ger 

adfeilion y twr cromfannol. 

Efallai dylanwadodd cerddi 

Hywel ab Einion Llygliw a 

Ceiriog am Myfanwy ar eiriau 

Richard Davies i’r gân enwog 

Myfanwy gyda cherddoriaeth gan 

Joseph Parry. 

Beth bynnag yw gwirionedd y 

chwedlau di-rif am Ddinas Brân, 

un peth sydd yn sicr, byddwch 

wrth eich bodd yn ymweld ag 

un o gestyll hynod Cymru a 

byddwch wyliadwrus - efallai y 

gwelwch yr anifeiliaid aur sydd 

ar goll yna rhywle. 

Castell Dinas Brân gan Richard Wilson 1770 

Y beili mewnol Dinas Brân (Cynnydd CC BY-SA 3.0) 

Cerflun Bendigeidfran a Gwern gan Ivor Robert-Jones 

(GeraintTudur2, CC BY-SA 3.0) 

@y_cymro

18 

Menter newydd i gynyddu lleisiau 

Cymraeg wrth lunio iechyd a gofal 

Mae’r corff annibynnol Llais wedi creu 

partneriaeth i ddod â lleisiau Cymraeg i 

mewn i’r sgwrs am wasanaethau iechyd a 

gofal cymdeithasol yng Nghymru 

Nod y fenter - gyda’ r Urdd, Merched y 

Wawr, Mudiad Meithrin a’r Ffermwyr Ifanc - 

yw creu pont sy’n galluogi siaradwyr Cymraeg 

o wahanol gefndiroedd ac ardaloedd i fod yn 

rhan o lunio gwasanaethau sy’n effeithio’n 

uniongyrchol ar eu bywydau. 

Mae’r fenter yn rhan o genhadaeth Llais i 

feithrin deialog agored rhwng y cyhoedd, y 

rhai sy’n gwneud penderfyniadau a darparwyr 

gwasanaethau. 

Bydd y sefydliadau’n cydweithio i greu mwy 

o gyfleoedd i gasglu barn unigolion drwy 

gyfrwng y Gymraeg ar draws y gwahanol 

gymunedau yng Nghymru. 

Dywedodd yr Athro Medwin Hughes, 

Cadeirydd Llais: “Mae sefydlu partneriaeth 

o’r fath rhwng y sefydliadau cenedlaethol 

hyn yn cydnabod amrywiaeth ieithyddol a 

diwylliannol Cymru a’i harwyddocâd 

wrth lunio gwasanaethau iechyd a gofal 

Mae’r Pwyllgor Materion Cymreig 

wedi lansio ymchwiliad sy’n edrych ar 

newid yn y boblogaeth yng Nghymru gan 

ganolbwyntio’n benodol ar pam mae 

pobl iau yn gadael, yn enwedig yng 

nghadarnleoedd y Gymraeg. 

Mae gan Gymru gyfran uwch o bobl hŷn 

nag mewn mannau eraill yn y Deyrnas 

Unedig - mae’n uwch na holl ranbarthau 

Lloegr ac eithrio’r de orllewin. 

Mae nifer y bobl 15 i 64 oed sy’n byw yng 

Nghymru hefyd wedi gostwng 2.5% rhwng 

2011 a 2021. Mae hyn yn rhan o ddarlun 

mwy sy’n dangos bod twf poblogaeth Cymru 

yn arafu. 

Rhwng 2001 a 2011, cynyddodd 

poblogaeth Cymru 5.5%, ond rhwng 2011 a 

2021, gostyngodd hyn i 1.4%. 

Ond mae rhai ardaloedd yn gweld 

cyfraddau twf uwch gyda Chasnewydd, 

Caerdydd a Phen-y-bont ar Ogwr oll yn 

cofnodi cynnydd sylweddol yn y boblogaeth. 

Fodd bynnag, mae rhai awdurdodau 

lleol yn cofnodi poblogaethau is yn 2021 o 

gymharu â 2011 fel Blaenau Gwent. 

Yr hyn sy’n peri pryder arbennig yw’r 

dirywiad yn y cadarnleoedd Cymraeg fel 

Ceredigion a Gwynedd. 

Mae’r Pwyllgor yn ceisio deall y rhesymau 

cymdeithasol. Sefydlwyd Llais i fod yn 

gorff annibynnol cynhwysol sy’n gweithio 

mewn partneriaeth i hyrwyddo hawliau a 

disgwyliadau pobl sy’n byw yn ein cymunedau 

ledled Cymru ac mae’r bartneriaeth hon yn 

ymgorffori’r agwedd hon. Edrychaf ymlaen 

at fwy o ddatblygiadau fel hyn yn y misoedd 

nesaf.” 

Dywedodd Sian Lewis, Cyfarwyddwraig Yr 

Urdd: “Mae’r Urdd yn falch o’r cyfle i sicrhau 

bod lleisiau pobl ifanc Cymru yn cael eu 

clywed wrth fireinio iechyd a gofal 

cymdeithasol. 

Nododd Tegwen Morris, 

Cyfarwyddwraig Genedlaethol Merched y 

Wawr: “Mae Merched y Wawr yn rhoi pwys 

mawr ar ddatblygu cyfleoedd llesiant. Bydd 

y cydweithio hwn yn sicrhau bod lleisiau ein 

haelodau yn cael 

eu clywed ac yn 

gallu dylanwadu 

ar ddatblygiadau 

perthnasol.” 

YesCymru yn lansio ysgoloriaeth sy’n 

deyrnged i ddawn dweud Eddie Butler 

Lansiwyd ysgoloriaeth newydd ar faes yr 

Eisteddfod er cof am lais a dawn llefaru’r 

diweddar Eddie Butler. 

O flaen cynulleidfa ym mhabell y 

cymdeithasau oedd yn cynnwys merch 

Ed, Nell a ffrind i’r teulu Rachel, cafwyd 

cyflwyniad gan YesCymru i lansio darlith 

goffa flynyddol fydd hefyd yn cynnwys 

gwobrwyo’r llefarydd ifanc am ysgrifennu a 

chyflwyno’r araith orau dros annibyniaeth. 

Yn ogystal ag edrych ar yr elfennau sy’n 

gwneud araith lwyddiannus, cafwyd tipyn 

o hwyl yn ystod y cyflwyniad wrth i’r 

siaradwyr gwadd, yr economegydd Rhys 

ap Gwilym a phrif weithredwr Yes Cymru 

Gwern Gwynfil fynd ben ben a’i gilydd 

mewn cystadleuaeth areithio. 

Bwriad ysgoloriaeth Eddie Butler fydd 

dathlu a datblygu’r genhedlaeth nesa o 

lefarwyr talentog ac mae YesCymru’n 

annog athrawon a disgyblion ysgolion 

uwchradd, colegau a phrifysgolion (oed 

14-21) i gysylltu am fwy o fanylion cyn 

mynd ati i greu areithiau angerddol, clyfar 

ac ysbrydoledig. 

Cyswlltwch am fwy o fanylion; Phyl 

Griffiths - phyl@yes.cymru 

Pwyllgor i ffeindio pam yn union 

mae ein pobl ifanc yn gadael 

dros newid yn y boblogaeth yng Nghymru 

a’i effeithiau. Bydd hefyd yn archwilio pa 

fesurau y gallai Llywodraeth y DU eu rhoi ar 

waith i fynd i’r afael â’r heriau. 

Dywedodd Cadeirydd y Pwyllgor 

Materion Cymreig, Stephen Crabb AS: “Mae 

poblogaeth Cymru yn newid. Mae twf yn 

arafu yn gyffredinol, tra bod rhai ardaloedd 

fel Ceredigion yn gweld gostyngiad llwyr yn 

nifer y trigolion. 

“Mae’r boblogaeth yn heneiddio ar draws 

Cymru gyfan, a Chaerdydd, Casnewydd a 

Phen-y-bont ar Ogwr yw’r unig leoedd sydd 

wedi profi cynnydd yn nifer y bobl o oedran 

gweithio. 

“Mae ein Pwyllgor eisiau tynnu sylw at y 

tueddiadau hyn a gofyn beth maen nhw’n ei 

olygu i Gymru. 

“Rydym yn arbennig o awyddus i ddeall 

pam mae pobl iau i’w gweld yn gadael 

Cymru – yn enwedig mewn ardaloedd 

Cymraeg eu hiaith. 

“Byddwn yn edrych yn benodol ar effaith 

y tueddiadau hyn ar economi a marchnad 

lafur Cymru, a’r goblygiadau i wasanaethau 

cyhoeddus.” 

Mae’r Pwyllgor yn derbyn cyflwyniadau 

ysgrifenedig ar y newidiadau erbyn dydd 

Gwener, Medi 22. 

Y Croesair gan Alun Jones

‘Mae’n help mawr’ - grantiau i 

brynwyr tro cyntaf adnewyddu 

cyn-dai haf yng Ngwynedd 

Mae Cyngor Gwynedd wedi lansio 

addasiad arloesol i un o’i gynlluniau 

tai, er mwyn rhoi’r cyfle i ddod â hyd 

yn oed mwy o aneddiadau segur yn ôl i 

ddefnydd ac i ddwylo trigolion lleol. 

Mewn digwyddiad ar ei stondin yn ystod 

Eisteddfod Genedlaethol Llŷn ac Eifionydd, 

cyhoeddodd y bydd tai a fu’n arfer bod yn 

ail gartrefi bellach yn gymwys am grant 

prynwyr tro cyntaf i adnewyddu tai gwag, 

gan ehangu’r opsiynau sydd ar gael i bobl 

leol gymryd y cam cyntaf ar ysgol eiddo. 

Mae’r cynllun ehangach i gynnig grantiau 

i adnewyddu tai gweigion wedi bod yn 

weithredol ar ei ffurf presennol ers 2021 

a daw’r addasiad hwn mewn ymateb i 

gynnydd yn y nifer o ymgeiswyr sy’n methu 

bodloni’r meini prawf i dderbyn y grant. 

‘Mae’n bwysig nodi 

nad am y stereoteip 

tai haf sydd werth 

miliynau ’da ni’n 

siarad amdanyn 

nhw yma’ 

Yn flaenorol, nid yw perchnogion 

cyn ail gartrefi wedi bod yn gymwys ar 

gyfer y grant, er gwaetha’r ffaith eu bod yn 

adeiladau segur. Felly, er mwyn ymateb i’r 

diffyg hwn, mae’r Cyngor wedi penderfynu 

ymestyn meini prawf y cynllun i gynnwys tai 

segur a fu’n arfer bod yn ail gartrefi, hynny 

yw eiddo a fu’n gymwys i dalu Premiwm 

Treth Cyngor. 

Mae’n hysbys bod diffyg tai addas i bobl 

leol yng Ngwynedd, tra bod bron i 10% 

o holl dai’r sir yn ail gartrefi. Mewn rhai 

ardaloedd yng Ngwynedd, mae’r ffigwr yn 

sylweddol uwch, megis Aberdyfi (43%), 

Trawsfynydd (42%) a Llanengan (39.8%). 

Mae hyn yn ei dro yn golygu bod yr 

opsiynau sydd ar gael i bobl leol gymryd y 

cam cyntaf ar ysgol dai yn gyfyngedig iawn. 

Hyd yma, mae tua 70 o brynwyr tro cyntaf 

o Wynedd wedi cael help i fyw yn lleol 

diolch i’r Cynllun Grantiau Prynwyr Tro 

Cyntaf i Adnewyddu Tai Gwag, sy’n rhan 

allweddol o Gynllun Gweithredu Tai Cyngor 

Gwynedd. 

Dywedodd y Cynghorydd Craig ab Iago, 

Aelod Cabinet Cyngor Gwynedd dros Dai 

ac Eiddo: “Tra mae nifer bobl Gwynedd yn 

methu canfod eu tŷ cyntaf, mae cannoedd o 

dai yng Ngwynedd yn eiddo i berchnogion 

sydd eisoes â thŷ arall. Ac yn aml iawn 

mae ail dai yn wag am gyfnodau hir o’r 

flwyddyn a nifer mewn cyflwr gwael. 

Ochr-yn-ochr â hyn, mae 65.5% o 

boblogaeth Gwynedd wedi’u prisio allan o’r 

farchnad dai, ac mae hynny gymaint â 96% 

mewn ardaloedd sydd â nifer o dai gwyliau. 

“Mae gwneud cyn ail gartrefi yn gymwys 

i dderbyn y grant yma felly yn gwneud 

perffaith synnwyr, ac yn un ffordd arall y 

gallwn helpu trigolion Gwynedd gymryd y 

cam cyntaf i sicrhau cartref yn lleol. 

“Mae’n bwysig nodi nad am y stereoteip 

tai haf sydd werth miliynau ’da ni’n siarad 

amdanyn nhw yma, ond yn hytrach y tai 

teras, bythynnod ac ati sydd wedi’u gadael 

a’u hanghofio ac wedi mynd i gyflwr gwael 

dros amser. 

“Mi faswn i’n annog unrhyw un sy’n 

berchen ar dŷ a oedd yn arfer bod yn ail 

gartref gwag nes iddynt ei brynu, i edrych 

ar wefan y 

Cyngor am fwy 

o fanylion, neu 

gysylltu â thîm 

Grantiau Tai 

Gwag y Cyngor 

am sgwrs.” 

Dywedodd 

Siôn Taylor, 

derbynnydd 

cyntaf y grant 

ar ei newydd 

wedd: “Roedd 

y tŷ dwi wedi 

ei brynu’n 

arfer bod yn gartref i fy ffrind a dw i’n cofio 

chwarae yma’n hogyn bach. Gwerthwyd 

y tŷ rhyw 15 mlynedd yn ôl ac aeth o’n ail 

gartref. Roedd o ar lefydd fel Airbnb, sy’n 

bechod gan fod gymaint o bobl ifanc, leol 

eisiau aros ac eisiau tŷ. 

“Mae’r grant yn golygu gymaint i fi. Wnes 

i drio amdano fo pan brynais i’r tŷ a ges i 

fy ngwrthod. Ro’n i mor falch pan ddaeth y 

Cyngor yn ôl mewn cysylltiad i ddeud bod y 

telerau wedi newid. 

“Mae o am fod yn help mawr cael ail 

wneud y tŷ a symud i mewn yn gynt. Fel 

arall, fysa wedi cymryd blynyddoedd i neud 

o’n hun. 

“Swn i’n argymell i rywun drio am y grant 

sydd yn yr un sefyllfa â fi, mae o werth ei 

gael. Cysylltwch efo’r Cyngor a gweld be 

fedran nhw ei neud i chi.” 


Yn y byd busnes... 

Deallusrwydd artiffisial a’i 

oblygiadau i unigolion a 

busnesau Cymru 

gan Gari Wyn Jones 

Ar hyn o bryd mae pob papur newydd, cylchgrawn ac adran newyddion a sianel 

radio a theledu yn suddo i fôr cymhlethdod ‘Deallusrwydd Artiffisial’. 

Does dim modd gwylio rhaglen newyddion na throi tudalen papur newydd heb wynebu 

trafodaeth am oblygiadau a bygythiad y twf technolegol ysgubol hwn ar fywydau pawb. 

Boed ni’n cytuno gyda datblygiad AI neu beidio, fedr ’run ohonom osgoi wynebu’r ffaith 

y bydd rhaid inni gyd wynebu’r newid a ddaw yn ei sgil. 

Mae’n rhaid i bob un ohonom ddysgu delio gyda phob newid mewn cymdeithas er ein 

mwyn ein hunain a phawb o’n cwmpas. ’Ryda ni i gyd yn byw mewn byd lle mae’n rhaid 

inni addasu a mabwysiadu, ac efallai bod hyn ynddo’i hun yn rhywbeth y mae sefydliadau 

a busnesau Cymreig yn llawer rhy araf i ddelio gyda nhw. 

Mae angen pellach i holl egwyddor gwaith bob un ohonom addasu a newid. Os na 

wnawn ni hynny byddwn yn gwneud cam â’r rhai ieuengaf sy’n ein holynu, ac yn atal 

datblygiad eu gyrfaoedd a’u bywydau personol. 

Ystyr y term ‘addysg gydol oes’ (lifelong learning) yn y pendraw ydi fod angen i bobl 

gael eu haddysgu a’u hyfforddi pan fydda’ nhw’n 65 oed yn ogystal â phan fydda nhw’n 

20 oed. Os nad yw’r to hŷn yn fodlon ac yn barod i wneud hynny yna oni ddylie nhw 

ystyried symud i’r naill ochor a gwneud lle i’r to nesaf? 

Mae fy nghenhedlaeth i wedi disgyn i’r rhigol o gredu mai addysg ydy’r hyn ryda’ ni’n 

wneud mewn coleg rhwng deunaw a dwy ar hugain oed, ac mae’r meddylfryd hwnnw yn 

rhoi rhyw gyfforddusrwydd hunan gyfiawn i’r rhai hynny ohonom a ddechreuodd ar ein 

gyrfaoedd dros ddeg mlynedd ar hugain yn ôl. 

Yn bersonol rydw’ i wastad wedi credu na ddylai neb lenwi yr un swydd neu 

gyflawni yr un gwaith am fwy nag ugain mlynedd. Mae’r sector gyhoeddus at ei gilydd 

yn llwyddo i newid rôl unigolion neu yn newid 

‘...tydy peidio addysgu 

ein hunain a bod yn 

amharod i newid, ddim 

yn opsiwn’ 

19 

meysydd mae unigolion yn arbenigo ynddyn nhw, 

ond edrychwch ar sectorau eraill, er enghraifft, ar y 

cyfryngau Cymreig. 

Mae’r un bobl yn gneud yr un gwaith ddegawd 

ar ôl degawd, ac yn y pendraw be mae hyn yn ei 

neud ydy atal cyfleon i’r ifanc drwy”r ffaith bod 

y to hŷn am ddal ati i hawlio eu gorseddfainc ar 

draul gobeithion a brwdfrydedd y rhai ieuengach. Mae rheolwyr ambell sefydliad a busnes 

hefyd yn aml yn gyndyn o wthio y rhai hŷn i’r naill du rhag ofn iddynt gael eu cyhuddo o 

‘oedraniaeth’. 

Mae’r diffyg newid cyfeiriad yma hefyd yn gallu digwydd o fewn y gyfundrefn addysg, 

ac o ganlyniad fe welir diffyg brwdfrydedd ymhlith yr athrawon hynny sydd heb newid 

cyfeiriad yn ystod eu gyrfa ac o fewn eu proffesiwn. 

Gadewch inni fod yn onest; onid oes modd dadlau na fydd angen prifysgolion mewn 

degawd? Mae’r Brifysgol Agored yn profi’r ffaith yma drwy gyfrwng platfform 

addysg ‘Open Learn’ sef llwyfan addysgol ble gallwch chi hunan addysgu a gwella eich 

cymwysterau heb dalu ceiniog, a gwneud hynny drwy fanteisio fwyfwy ar ddeallusrwydd 

artiffisial. Dyma’r ffordd ymlaen i ddatblygu eich gyrfa a thorri lawr ar eich dyled ariannol 

ac fe allwch ddilyn y system yma hyd yn oed os ydych chi’n 80 oed! 

Rydw i wedi bod yn chwarae hefo’r GPT AI dros yr wythnosau diwethaf (ar ôl i un o fy 

meibion ei gyflwyno imi uwchben potel o win!) 

Mi benderfynais sgwennu cerdd i ddisgrifio ‘Bywyd yn Ceir Cymru’. Ar ôl bwydo’r 

wybodaeth angenrheidiol a chlicio’r botwm, mi gefais ddarn o farddoniaeth (Saesneg) 

pum pennill o hyd. 

Sioc ac anghrediniaeth! Gofynnwch i AI lunio safle we ichi ar sail nifer o ganllawiau 

syml ac fe wnaiff hynny mewn eiliadau. Rydw i bellach wedi dechrau credo y gallwn i 

gyflwyno podlediad lleisiol artiffisial yn trafod ceir ail law. Ond beryg bod yna ormod o 

bobl bellach wedi blino ar glywed fy llais dros y degawdau! 

Ynghanol dryswch y dechnoleg newydd yma mae un peth yn hollol glir. Mae’r newid yn 

mynd i ddigwydd. Bydd newid yn parhau i’n herio. Felly tydy peidio addysgu ein hunain a 

bod yn amharod i newid, ddim yn opsiwn, boed ni’n 20 oed neu’n 70 oed. Efallai’n wir ei 

bod hi’n amser i holl sefydliadau a busnesau Cymru wynebu’r realiti di-droi ’n ôl yma er 

mwyn parhad ac esblygiad Cymreictod. 

Cofio dyddiau 40 gradd 2022? ....wel, mae llawer mwy ar y ffordd 

Mae’n debyg bod haf poeth y llynedd yn 

arwydd o’r hyn sydd i ddod ac yn dystiolaeth 

o gynhesu byd eang, yn ôl adroddiad gan y 

Swyddfa Dywydd. 

Haf 2022 oedd yr un poethaf yn y Deyrnas Unedig 

yn ôl cofnodion, gyda’r tymheredd mor uchel â 40 

gradd ar un adeg. 

Arweiniodd hyn at effeithiau dinistriol mewn 

sawl achos, gan gynnwys tanau gwyllt mewn rhai 

rhannau o’r wlad. 

Er yr holl law eleni dywed y Swyddfa Dywydd fod 

y tymheredd wedi bod yn codi uwchben 36 gradd yn 

fwy rheolaidd nag erioed o’r blaen. 

Yn ôl rhagamcanion hinsawdd, mae ‘hafau 

poethach a sychach’ ar y gweill. 

Dywedodd Oli Claydon o’r Swyddfa Dywydd fod 

cyrraedd 40 gradd yn cael ei ystyried yn enghraifft o 

‘dywydd eithafol’, ond mae’n debygol iawn y daw’n 

ddigwyddiad mwy cyson dros y blynyddoedd nesaf. 

Er hynny, mae pump allan o’r deg o flynyddoedd 

gwlypaf sydd wedi’u cofnodi ers 1836 yn y Deyrnas 

Unedig yn ystod y ganrif hon. 

Yn yr un modd, mae lefelau’r môr yn 

parhau i godi wrth i rew ddadmer yn 

y pegynau ar gyfradd o bron i ddwbl 

yr hyn yr oedd hi yn ystod yr ugeinfed 

ganrif. 

Ychwanegodd Fritha West, 

gwyddonydd ymchwil gyda Choed 

Cadw, bod tywydd 2022 wedi bod yn 

arwydd o wanwyn cynnar, gyda Hydref 

cynnes a Chwefror mwyn.

20 

Gwrandwch ar hwn... 

‘Mae ’na Olau’ gan Pedair yn ennill albwm 

Cymraeg y flwyddyn 

‘Harmonïau tyner yn cydblethu ag 

offeryniaeth gynnil’ 

Enillwyr Albwm Cymraeg y Flwyddyn oedd Pedair am 

eu halbwm, Mae ’Na Olau. 

Pedair yw prosiect diweddaraf criw o leisiau amlycaf canu 

gwerin Cymru - Siân James, Gwyneth Glyn, Gwenan Gibbard 

a Meinir Gwilym. 

Gan blethu agweddau nodweddiadol ar eu harddulliau unigol, 

maent eisoes wedi profi eu hunain yn un o’r grwpiau mwyaf 

poblogaidd. 

Ar eu halbwm cyntaf, Mae ’Na Olau, mae harmonïau tyner 

yn cydblethu ag offeryniaeth gynnil wrth i’r pedwarawd 

gyflwyno alawon traddodiadol a gwreiddiol. 

Gobaith yw un o brif themâu’r record hon, gyda Pedair yn ein 

hatgoffa trwy eu caneuon cynnil fod harddwch i’w ganfod ym 

mhob cornel o’n byd. 

Cafodd pedwar aelod Pedair wythnos brysur yn yr Eisteddfod. 

Ymddangosodd y bedair ar y cyd yn y cyngerdd agoriadol, 

Y Curiad, gyda chôr gwerin yr ŵyl ddydd Sadwrn diwethaf. 

Ers hynny maent wedi ymddangos mewn gwahanol 

bafiliynau a llwyfannau ledled y Maes naill ai gyda’i gilydd 

neu’n unigol. 

Derbyniodd yr enillwyr dlws a gomisiynwyd yn arbennig. 

Mae’r wobr, a drefnir gan yr Eisteddfod Genedlaethol a BBC 

Radio Cymru, yn dathlu’r cymysgedd eclectig o gerddoriaeth 

Gymraeg a recordiwyd ac a ryddhawyd yn ystod y 

flwyddyn. 

Enwebwyd naw band ac artist gan gynnwys 

Adwaith, Cerys Hafana a Fleur de Lys ar gyfer y 

wobr. 

Eisteddodd panel o feirniaid, gan gynnwys Iwan 

Teifion Davies, Marged Siôn, Gwenno Roberts, 

Mirain Iwerydd, Dom James, Dafydd Hughes ac 

Aneirin Jones, i gyd i wrando ar yr albyms cyn 

pleidleisio am eu ffefryn. 

Albwm Cymraeg y Flwyddyn 2023 

Rhyddhau EP ar ôl 

ennill brwydr y bandiau 

Moss Carpet 

- Galwad y Cewri 

Mae’r artist a’r cynhyrchydd o 

Ddyffryn Nantlle, Moss Carpet, yn creu 

cerddoriaeth sy’n ‘ffrwydrad rhwng 

gwerin a seicedelig’ am ei fod yn hoffi 

arbrofi gyda gwahanol genres. 

Mae Moss Carpet yn ymuno â label 

INOIS - ar ôl iddo ennill Brwydr y 

Bandiau 2023 (Maes B /BBC Radio 

Cymru). 

Ar ôl rhyddhau ‘0-0-0’ ym mis Chwefror, 

mae’r artist wedi bod yn datblygu ei sain 

a’i set fyw. Mae’r synau newydd yn cael 

eu hamlygu ar yr EP ‘Galwad Y Cewri’, 

sy’n cynnwys traciau meddal a myfyriol. 

Yn dilyn y rownd derfynol gafodd ei 

chynnal ar Lwyfan y Maes yn Eisteddfod 

Genedlaethol 

Llŷn ac Eifionydd 

cyhoeddwyd mai 

Moss Carpet oedd 

enillydd Brwydr y 

Bandiau 2023. 

Fel rhan o’r 

wobr, aeth ymlaen 

i agor Maes B ar y 

nos Sadwrn. 

Parisa Fouladi yn rhyddhau 

ei sengl newydd ‘Araf’ 

Parisa Fouladi 

- Araf 

Artist Cymreig Iranaidd 

o Gaerdydd yw Parisa 

Fouladi. Prif ddylanwadau 

ei cherddoriaeth yw soul, 

neo-soul, jazz a churiadau 

hip-hop minimalaidd. 

Ar ôl llwyddiant yn 

perfformio ar Lwyfan y 

Maes yn yr Eisteddfod 

Genedlaethol eleni a 

pherfformiadau mewn 

digwyddiadau fel Tafwyl a 

Focus Wales, mae Parisa yn 

gyffrous i gyhoeddi ei bod 

yn perfformio yng Ngŵyl 

Sŵn yn yr Hydref ac yn y 

digwyddiad Trawsnewid: 

Transform yn Aberystwyth 

yn 2024. 

‘Araf’ yw y sengl gyntaf 

oddi ar ei EP, bydd yn cael ei 

rhyddhau yn fuan. 

Un o uchafbwyntiau gyrfa 

Parisa oedd perfformio yng 

nghyngerdd Cymru Wcráin 

blwyddyn ddiwethaf, cafodd 

ei ddarlledu’n fyw ar S4C. 

Uchafbwynt arall oedd 

cyflwyno dogfen am Iran 

gyda Byd ar Bedwar ac ITV. 

Cyfansoddodd Parisa’r gân 

‘Araf’ gyda’r offerynnwr 

a chyfansoddwr, Charlie 

Piercey, cyn cyflwyno’r 

trac i’r cynhyrchydd Krissie 

Jenkins (Super Furry 

Animals, Gruff Rhys, Cate 

Le Bon). 

Llais emosiynol a chryf dros 

guriadau hip-hop esmwyth 

gyda strwythur gwahanol i’r 

arfer. 

Mae ysbrydoliaeth geiriau 

caneuon Parisa Fouladi yn 

dod o’i phrofiadau ei hun 

a materion y byd mae’n 

teimlo’n gryf amdanynt. 

Y Trials ar daith ac i’w gweld - 

a’u clywed - yn Pontio 

Mae’r triawd The Trials of Cato 

yn dechrau eu taith Hydref fis 

nesaf gyda gigs ar hyd a lled 

Prydain yn cynnwys un yn Pontio, 

Bangor ar ddydd Gwener, Hydref 

13. 

Fe gafodd y band hwyl 

arni’n ddiweddar gyda gig yn 

Nhŷ Gwerin yr Eisteddfod 

Genedlaethol ym Moduan ac 

yna ychydig ddyddiau wedyn mi 

oeddent yn perfformio ambell waith 

yng Ngŵyl Rhyng-Geltaidd Lorient. 

Mae hi wedi bod yn haf prysur 

iawn iddynt gyda pherfformiadau 

yng Nghanada, America, Gwlad 

Belg, Ffrainc a’r Almaen. 

Yn gynharach yn y 

gwanwyn roeddent hefyd yn 

ran o berfformwyr Cymraeg 

Focus Wales eleni yn Austin, 

Texas ar gyfer gŵyl SXSW. 

Wedi’u ffurfio yn 

Beirut, Lebanon yn 

wreiddiol, dychwelodd 

y band - sy’n canu yn y 

Gymraeg a’r Saesneg - i 

Brydain yn 2016 ac ers 

hynny maent wedi bod yn 


perfformio’n ddiflino ledled y wlad. 

Enillodd eu halbwm cyntaf, Hide 

and Hair y wobr am Albwm Gorau 

yng Ngwobrau Gwerin 2019 BBC 

Radio 2. 

Ymunodd yr offerynnwr a’r 

gantores aml-dalentog, Polly Bolton 

â nhw ac erbyn hyn mae eu hail 

albwm Gog Magog wedi ei 

rhyddhau sy’n cynnwys eu trefniant 

o gerdd Cynan - ‘Aberdaron’. 

Mae tocynnau ar gyfer y gig 

yn Pontio ar gael ar y wefan 

www.pontio.co.uk 

Mae rhestr gyflawn o’u gigs ar eu 

gwefan www.thetrialsofcato.com 

@y_cymro

Lluniau Y Cymro gan Laura 

Nunez 

@shes_got_spies 

Bandiau Cymru yn serennu yng 

Ngŵyl Y Dyn Gwyrdd gan Gruffydd Meredith 

21 

First Aid Kit 

Mi oedd Gŵyl y Dyn 

Gwyrdd ger Crughywel yn 

llwyddiant arall eleni gydag 

oddeutu 25,000 o bobl yn 

mynychu eto’r flwyddyn yma. 

Y prif bennawd-fandiau oedd Self 

Esteem, Devo (mewn glaw trwm yn 

pistyllio dros flaen y llwyfan) a First 

Aid kit. 

Bandiau eraill wnaeth ddenu’r 

torfeydd oedd Young Fathers, 

Confidence Man ac Amyl and the 

Sniffers o Awstralia wnaeth ddod â jolt 

gwych ac angenrheidiol o drydan i’r 

dorf ar y nos Sul olaf - mi wnaethon 

nhw hyd yn oed ddweud pethau am 

Loegr i lawenydd mwyafrif y dorf - 

bach o hwyl diniwed cefn gwlad ynte? 

Rhai o’r prif fandiau Cymraeg a 

Chymreig oedd yn chwarae oedd Melin 

Melyn, Rogue Jones, Hyll, Gareth 

Bonello, H Hawkline a DD Darillo. 

Gwychder ysblennydd - Melin Melyn 

Roedd set Rogue Jones yn egnïol ac 

yn tanio’r ŵyl ar y dydd Iau, set Melin 

Melyn ar y prif lwyfan ar y dydd Gwener 

yn wychder ysblennydd, a set Hyll, y band 

o Gaerdydd, yn effeithiol o ddi-ffỳs mewn 

ffordd ffres a hawddgar ar y dydd Sul. 

Amy Taylor o Amyl and the Sniffers 

Dechreuodd yr ŵyl yn 2003 a hon ydi ei 

21ain blwyddyn. 

Mae’n cyfrannu £15 miliwn i’r economi 

Gymreig bob blwyddyn ac yn rhoi 

blaenoriaeth i ddefnyddio busnesau a 

chynnyrch lleol a Chymreig. 

Self Esteem 

‘...llwyddiant arall 

e l e n i g y d a g 

oddeutu 25,000 o 

bobl yn mynychu’ 

Gyda 12 llwyfan a dros 1000 o 

artistiaid yn perfformio bob blwyddyn, 

mae Gŵyl y Dyn Gwyrdd yn un o bedwar 

gŵyl arall yn unig gyda dros 21,000 o 

ymwelwyr sydd dal yn annibynnol - 

nid oes noddwyr i ddwyn perswâd ac i 

effeithio ar annibyniaeth yr ŵyl. 

Hon hefyd yw’r unig ŵyl sylweddol ei 

maint ble mae gan ddynes (Fiona Stewart) 

y mwyafrif o berchnogaeth a rheolaeth 

drosti. 

Un peth arall o bwys am yr ŵyl ydi 

nad yw hi wedi dilyn y ffasiwn diflas ac 

Orwelaidd a welir mewn nifer o wyliau 

tebyg, i fynd yn cashless ac i wrthod pres 

parod. 

Mae’r ŵyl yn hybu’r opsiynau a’r dewis 

o ddefnyddio pres parod neu daliadau 

digidol/gyda chardiau - gyda phres parod 

yn unig yn cael ei annog yn aml iawn, 

yn cynnwys gan rai o’r stondinau bwyd. 

Seren aur arall. 

Roedd set Rogue Jones yn egnïol ac yn tanio’r ŵyl 

Ffres a hawddgar - Hyll

22 

LLYFRAU 

‘Persbectif rhywun o’r tu allan i Gymru’ 

Llygad Diethryn - Simon Chandler Gwasg Carreg Gwalch £8.50 

Mae dysgu Cymraeg yn rhugl yn dipyn o gamp, ond 

mae Simon Chandler, sy’n enedigol o Lundain, wedi 

mynd sawl cam ymhellach. 

Yn ogystal â meistroli’r gynghanedd, mae wedi 

ysgrifennu ei nofel gyntaf, sy’n rhannol seiliedig ar 

hanes chwarelyddol ardal Blaenau Ffestiniog. 

Mae’r nofel Llygad Dieithryn yn cael ei hadrodd o 

safbwynt Katja, Almaenes ifanc sydd wedi dysgu Cymraeg, a’i 

hen, hen daid, Friedrich, fu’n garcharor yng ngwersyll Rhyfel 

Fron-goch ger y Bala yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. 

Mae’r ddau’n dod ar draws y Gymraeg mewn ffyrdd 

gwahanol iawn, ac yn gweld Cymru a’r Gymraeg o’r tu 

allan: gyda llygad dieithryn. Mae’r ddau hefyd yn datblygu 

cysylltiad personol iawn â Chymru, ac ardal Blaenau 

Ffestiniog yn benodol. 

Felly pam dysgu’r Gymraeg?: “Ro’n i’n ymwybodol 

o’r Gymraeg ers dyddiau’r ysgol gynradd,”eglura Simon, 

“gan fod gen i ffrind o Gymro yno oedd yn arfer ceisio fy 

nysgu sut i ynganu’r gair ‘Cymru’. Flynyddoedd lawer yn 

ddiweddarach, yn 2001, y ces i fy machu go iawn, yn ystod 

ymweliad â cheudyllau llechi Llechwedd. 

Mae Marlyn Samuel wedi sefydlu’i hun 

fel brenhines y nofel boblogaidd Gymraeg, 

ac ni fydd ei stori newydd Dros fy Mhen a 

’Nghlustiau yn siomi! 

Mae’n nofel afaelgar, sy’n llawn hiwmor a 

throeon, ac fel sawl un o nofelau yr awdures 

mae’n chwarae gyda’r syniad o ffawd. 

Meddai Marlyn Samuel: “Ydyn ni’n nabod 

pobl go iawn? Mae’n hawdd iawn i ni gael ein 

dallu a’n twyllo. 

“A hynny yn union fel y prif gymeriad Nina, 

sydd yn disgyn dros ei phen a’i chlustiau 

mewn cariad efo Marc Jones, ac sy’n cael 

ei dallu ganddo. Mae’r nofel yn edrych ar 

sut mae un digwyddiad yn gallu newid cwrs 

O’r dudalen gyntaf, hawdd yw ymgolli’n 

llwyr i fyd cyfriniol ‘Anfadwaith’. 

Lleolir y gyfrol mewn teyrnas wedi’i 

hysbrydoli gan Gymru ganoloesol, ac yn unol 

â’r cyfnod, mae Cyfraith Hywel Dda a Llyfr 

Iorwerth yn sylfaen i drefn cymdeithas. 

Ond yn yr hen fyd amgen yma, mae cyfraith 

a threfn yn nwylo’r Gwigiaid; bodau hynafol 

sydd ar genhadaeth i ddiogelu bod troseddwyr 

yn talu iawn am eu gweithredoedd. Yn dilyn 

llofruddiaeth o dan amgylchiadau rhyfedd, 

aiff Ithel, y Gwigyn, ar antur i archwilio’r 

anfadwaith. 

Yn gwmni i Ithel ar y daith, mae Adwen, 

porthmon sy’n canfod ei hun ynghlwm â’r 

dirgelwch. Effeithiol yw cael cyfaill dynol 

ar y daith i gydbwyso uwch-naturioldeb 

Ithel; merch gyffredin nad yw’n meddu ar 

ganrifoedd o atgofion, na dyletswydd 

swyddogol i hela’r tramgwyddwyr, ac eto’r un 

mor barod i beryglu bywyd ei hun er mwyn 

cael cyfiawnder i’w thylwyth. 

“Clywais recordiad sain yno am fywydau’r chwarelwyr ganrif 

ynghynt, a chefais fy swyno gan lais yr adroddwr a’r hanesion. 

Fodd bynnag, am amryw resymau gan gynnwys Brexit a’r 

ffaith fod fy hunaniaeth fel Ewropead wedi’i dynnu oddi wrtha 

i, yn 2016 y dechreuais ddysgu’r iaith. 

“Erbyn hynny ro’n i’n ystyried fy hun yn Gymro gan gefnogi 

Cymru yn hytrach na Lloegr yn yr Ewros. Cefais afael ar 

lu o ddeunyddiau dysgu, a chyda help tiwtor a sawl cyfaill, 

dechreuodd fy siwrnai i fod yn rhugl.” 

Aeth i ddysgu mwy am ardal Blaenau a’i chwareli, ac un 

o’r llyfrau a ddarllenodd oedd ‘Stiniog a’r Rhyfel Mawr’ 

gan Vivian Parry Williams, lle dysgodd am wersyll-garchar 

Fron-goch. 

Daeth y syniad yn fuan wedyn am nofel yn trafod 

gwarchodwr o Gymru a charcharor o’r Almaen yn dod yn 

gyfeillion, ac wedi hynny, yn syrthio mewn cariad. 

Ochr yn ochr â hynny mae stori Katja sydd, fel y gwnaeth 

Simon ei hun, yn ymweld ag Eisteddfod Genedlaethol Llanrwst 

yn 2019. 

Gan fod Simon wedi cael budd mawr o wrando ar lyfr 

llafar ar yr un pryd â darllen y llyfr print tra oedd yn dysgu 

Cymraeg, mae fersiwn llafar o Llygad Dieithryn ochr yn ochr 

bywyd rhywun - tasa Nina heb fynd ar y trip 

bws hwnnw yn gwmni i’w modryb, mi fysa ei 

bywyd hi wedi bod yn wahanol iawn.” 

Yn wahanol i’w nofelau blaenorol, mae Dros 

fy Mhen a ’Nghlustiau wedi’i hysgrifennu yn y 

person cyntaf, o bersbectif Nina. 

Mae bywyd diflas Nina yn newid ac mae sioc 

enfawr yn ei disgwyl hi. Mae’r darllenydd yn 

darganfod pethau wrth i Nina ddarganfod mwy 

o gyfrinachau am ei darpar-ŵr. 

Meddai’r actores Gaynor Morgan Rees am 

Dros fy Mhen a ’Nghlustiau: “Peidiwch â 

dechrau darllen hwn oni bai bod ganddoch 

chi’r amser i’w orffen.” 

Cafodd nofel ddiwethaf Marlyn, 

Pum Diwrnod a Phriodas, glod mawr gan 

yr actores Gillian Elisa a ddisgrifiodd hi fel: 

Dilynwn Ithel ac Adwen, heb anghofio am 

Gel y corgi, wrth iddynt geisio dod at wraidd 

y llofruddiaethau, ond nid taith ddidrafferth 

mohoni. 

O’r ellyll, i’r meirw byw a’r cerrig byw, 

mae pob rhwystr wyneba’r ddau yn brawf 

o’r cyfoeth o ddychymyg sy’n gefnlen i’r 

antur. Rhaid canmol gallu’r awdur i greu byd 

sy’n cyflwyno golygfeydd cyfarwydd Oes y 

Tywysogion, ond sydd â llinyn o hud a lledrith 

newydd a chyffrous yn rhedeg drwyddi. 

Ymhellach, tra bod yr antur yn ein tywys ni 

i sawl rhan wahanol o’r byd rhyfeddol yma, 

mae’r elfen o ddirgelwch yn angor cadarn i’r 

plot a datrys y llofruddiaethau yn gyrchnod 

pendant i’r daith. 

Ond er yr holl greaduriaid ffantasiol sy’n 

crwydro’r teyrnasoedd, efallai mai un o 

ergydion y nofel yw bod y bygythiad mwyaf 

yn deillio o chwant dyn am bŵer, a defnydd o 

rym arfog er budd statws personol. 

Dyma fygythiad sy’n trosgynnu byd 

ffantasiol ‘Anfadwaith’ ac o bosib yn gweld 

“difyr a digri. Gwych!”. 

Mae ei nofelau eraill, gan gynnwys Cicio’r 

Bwced, Cwcw, Milionêrs a Llwch yn yr Haul, 

hefyd wedi derbyn canmoliaeth uchel iddi fel 

awdures nofelau hwyliog gyda stori gref. 

Mae ei gwaith yn llenwi bwlch yn Gymraeg, 

gan fod nofelau ysgafn a chyfoes yn gymharol 

brin. 

Bydd ar gael Medi 20. 

Antur mewn byd ble mae’r drefn yn nwylo bodau hynafol 

Anfadwaith - Llŷr Titus Y Lolfa £9.99 

bai ar y rhai yn ein byd ni heddiw sy’n 

hawlio’r grymoedd dinistriol yma yn enw 

‘cadw cyfraith a threfn’ ar gymdeithas. 

Ynghyd a chyffro’r antur, elfen allweddol 

arall i’r gyfrol yw datblygiad graddol 

perthynas Ithel ac Adwen wrth i’r ddau ddod i 

adnabod ei gilydd. Mae hyn yn arbennig o wir 

ar ran Adwen, sydd fel pawb arall, wedi dysgu 

i fod yn amheus o’r Gwigiaid. 

O’r dechrau, cyflwynir y Gwigiaid 

fel cymeriadau i’w hofni, creaduriaid 

chwedlonol fyddai’n cipio plant yng nghanol y 

nos, bodau na ellir cuddio rhagddynt. Ond wrth 

i’r daith barhau, llwydda Adwen i ddod yn nes 

at wraidd y bod cymhleth ac aml haenog yma. 

Er hyn, mae rhyw ddirgelwch yn perthyn i’r 

Gwigyn hyd y diwedd sy’n ychwanegu at apêl 

y cymeriad. 

Mae’r rhyngweithiad cyntaf rhwng y ddau, 

er yn fyr, yn dechrau trafodaeth ddiddorol am 

natur bod yn ‘ddieuog’ wrth ystyried y pechod 

a chaiff ei gyflawni y tu hwnt i’r Gyfraith, a 

myfyrir hefyd ar y syniad bod gwneud yn dda 

e-bost: ylolfa@ylolfa.com ffôn: (0)1970 832 304 

Gall dysgu Cymraeg 

newid dy fywyd... 

Wrth fynd drwy bapurau ei mam, mae 

Katja, athrawes ifanc o’r Almaen, yn 

darganfod llythyr Cymraeg a anfonwyd 

i’w hen, hen daid gan gyfaill o Gymro. 

Er mwyn ceisio darganfod mwy, penderfyna 

ymweld â Chymru ar achlysur Eisteddfod 

Genedlaethol Llanrwst. Wrth ddilyn y 

trywydd o Berlin i ardal chwarelyddol 

Blaenau Ffestiniog, daw Katja i ddysgu mwy 

am fywyd... a chyfrinachau ei theulu. 

‘Dim ond rhywun o’r tu allan i Gymru allai 

fod wedi sgwennu hon.’ Sian Northey 

Mae Simon Chandler yn hanu o Lundain, ond syrthiodd 

mewn cariad â Chymru, y Gymraeg a’r gynghanedd. 

Bellach, mae’n golofnydd yng nghylchgrawn Barddas 

ac mae ganddo englynion mewn dwy flodeugerdd 

ddwyieithog. Mae’n gyfreithiwr yn ei waith bob dydd, 

ac yn rhedeg Grŵp Sgwrs a Pheint Manceinion yn 

ei ddinas fabwysiedig. Hon yw ei nofel gyntaf. 

£8.50 

â’r fersiynau print ac 

e-lyfr - y nofel lafar 

gyntaf i oedolion i 

gael ei gwerthu ar 

wefan Ffolio y Cyngor 

Llyfrau. 

Caiff ei darllen gan 

Mererid Hopwood. 

“Er nad nofel i ddysgwyr yn 

benodol ydy hon,” eglura Simon, “dwi’n gobeithio y bydd 

CYNNYRCH CYMRU www.carreg-gwalch.cymru 

Carreg 

Gwalch 

CYNLLUN CLAWR Sion Ilar 

Llygad Dieithryn Simon Chandler 

dysgwyr yn troi at ddarllen Llygad Dieithryn hefyd gan ei bod, 

drwy lais Katja yn enwedig, yn cyflwyno Cymru, y Gymraeg 

a’r Eisteddfod Genedlaethol i’r darllenydd o bersbectif rhywun 

o’r tu allan i Gymru - profiad y gallan nhw uniaethu ag ef, 

gobeithio.” 

Adolygiad: Alice Jewell 

Llygad 

Dieithryn 

Simon 

Chandler 

‘Mae ’na fwy nag un ffordd 

o weld y byd... dirgelwch, 

diddanwch a chymeriadau sy’n 

glynu’n y cof.’ Sian Northey 

LlygadDieithryn_198x128@14mm_v7.indd All Pages 16/05/2023 10:04 am 

Nofel lawn troeon a hiwmor sy’n ddihangfa pur 

Dros fy Mhen a ’Nghlustiau - Marlyn Samuel Y Lolfa £9.99 

‘Ydyn ni’n nabod pobl go iawn? 

Mae’n hawdd iawn i ni gael ein 

dallu a’n twyllo’ 

yn cywiro gweithred ddrwg, syniad y mae’r 

Gwigiaid yn gwrthod. Dyma sy’n cyflwyno 

archwiliad cyflawn o sawl math o anfadwaith 

trwy gydol y nofel. 

Os ydych chi’n barod am antur 

fythgofiadwy, ymunwch ag Ithel ac Adwen 

wrth iddynt fentro i fyd tywyll ‘Anfadwaith’.

LLYFRAU 

Nofel i’r arddegau cynnar am wthio ffiniau’r dychymyg 

Astronot yn yr Atig - Megan Angharad Hunter Y Lolfa 8.99 

Mae awdures ifanc ‘tu ôl i’r awyr’ a Cat (o gyfres 

Y Pump) wedi ysgrifennu nofel feiddgar arall, y tro 

yma i’r arddegau cynnar. 

Mae Astronot yn yr Atig yn addas i blant 10 i 13 oed ac 

yn dilyn Rosie, sydd wedi gwirioni ar y gyfres deledu Yr 

Estronos ac astronots yn gyffredinol. 

Pan mae llong ofod yn glanio ger ei chartref, mae’n 

methu â chredu ei lwc. 

Mae testun y nofel wedi ei osod mewn ffyrdd amrywiol 

ar y tudalennau gyda pharagraffau byr, pwyntiau bwled, 

ffeithiau a dwdls, i gyd yn rhan o’r profiad darllen. 

Mae hyn yn adlewyrchu meddwl gorbryderus a dryslyd 

Rosie, mewn byd lle mae hi’n teimlo’n wahanol. 

Nofel am greu cyfeillgarwch, am deithio yn ôl ac ymlaen 

mewn amser, am dyfu i fyny mewn byd cymhleth ac anodd 

ac am wthio ffiniau’r 

dychymyg i’r eithaf. 

Bydd Astronot yn yr 

Atig ar gael yn eich 

siop lyfrau leol erbyn 

diwedd mis Medi. 

23 

Llyfr cyntaf arweinydd Côr Cymry Gogledd America 

Braids of Song - Mari Morgan Y Lolfa £9.99 

Yn gynnar ym mis Gorffennaf, daeth dros pump deg aelod o Gôr 

Cymry Gogledd America i Gymru er mwyn cynnal cyngherddau ar 

hyd a lled y wlad dros gyfnod o wythnos i ddathlu pen-blwydd y côr 

yn bump ar hugain oed. 

Bu’r côr yn brysur yn diddanu cynulleidfaoedd yng Nghonwy, 

Machynlleth, Aberystwyth, Y Fenni a Senedd Cymru, gyda’r daith 

hefyd yn cyd-daro â lansio llyfr cyntaf sylfaenydd y côr, sef Braids of 

Song. 

Ymfudodd Dr Mari Morgan, brodor o Lanelli, i’r Unol Daleithiau 

yn 1996 er mwyn mynd ar drywydd gyrfa fel cantores glasurol. 

Mae ei llyfr yn ysgogi rhywun i feddwl am brofiadau Cymry eraill 

sydd wedi mentro dros y dŵr er mwyn gwireddu eu breuddwydion 

cerddorol. Yn ei llyfr, gofynna Mari: “Ydych chi byth yn pendroni am 

beth sy’n digwydd i rywun sy’n symud i wlad newydd? Ydyn nhw’n 

newid? Ydy’r ffordd maen nhw’n canu yn aros yr un fath neu’n cael ei 

ddylanwadu? Ac os ydynt yn bobl creadigol - beth sy’n digwydd i’w 

hallbwn artistig?” 

Ychwanegodd: “Daeth y syniad o ysgrifennu Braids of Song 

i mi yn dilyn marwolaeth fy nhad ym Mawrth 2015. Ac yntau’n 

weinidog Anghydffurfiol ac yn ddyn y bobl, gofynnodd ddau 

gwestiwn i mi yn ystod ei wythnosau diwethaf: ‘Pryd wyt ti’n mynd i 

Er bod gan William Abraham, neu Mabon (1842- 

1922) i ddefnyddio ei enw barddol, rôl ganolog ym 

mywyd diwydiannol a gwleidyddol cymoedd de Cymru 

am flynyddoedd meithion, y tro olaf y cyhoeddwyd 

cofiant cyflawn iddo oedd gwaith safonol E. W. Evans, 

arbenigwr amlwg ar hanes maes glo de Cymru ac 

undebaeth lafur yno ar y pryd, yn Saesneg yn y 

flwyddyn 1959. 

ysgrifennu fy stori?’ ‘Pwy wyt ti?’ Braids of Song yw fy ymateb 

creadigol i’r cwestiynau syml hynny.” 

“Derbyniais lawysgrif o stori Arianwen fel rhodd yn ewyllys fy nhad. 

Credaf fod hynny, ochr yn ochr â’m profiadau fel cerddor Cymreig 

sydd wedi byw yn yr Unol Daleithiau am dros bump ar hugain o 

flynyddoedd wedi fy arwain i fod yn chwilfrydig ynghylch sut y gall 

fudo i wlad newydd newid person, sut y mae heriau a chyfleoedd 

newydd yn cydbwyso gyda synnwyr o golled am bethau cyfarwydd, 

a sut caiff yr allbwn creadigol ei effeithio yn y broses o gymathu i 

ddiwylliant newydd.” 

Mae sawl llais yn adrodd eu straeon yn y llyfr ar wahân i’r awdur. 

Ceir stori y cyfansoddwr carismataidd, Joseph Parry o Ferthyr sy’n 

llwyfannu opera Gymreig yn Danville, Pennsylvania; yr arweinydd 

cadarn ac arloesol, Daniel Protheroe o Gwmgiedd sydd bellach wedi 

ymgartrefu yn Chicago; ynghyd â’r pianydd sy’n perfformio mewn 

cyngherddau yn rhyngwladol, Marie Novello o Faesteg. 

Cynhaliwyd lansiad y llyfr yng Ngaleri Gregynog yn y Llyfrgell 

Genedlaethol gyda baner yr Unol Daleithiau yn chwifio uwchlaw’r 

adeilad. Cafodd cynulleidfa o 200 o bobl gyngerdd hefyd gan y 

côr, gan glywed cyfansoddiadau newydd gan Eric Jones a Mererid 

Hopwood, Cefin Roberts ac Einion Dafydd, a Penri Roberts a Linda 

Gittins am y tro cyntaf. 

Cofiant i un o arweinwyr amlycaf yr undebau llafur 

Cofiant Mabon: Eilun Cenedl y Cymry a’r Glowyr - D. Ben Rees Cyhoeddiadau Modern Cymraeg £15 

Adolygiad: Dr J. Graham Jones 

Mae’n ddyletswydd arnom felly i roi croeso brwdfrydig i 

gyfrol newydd, llawer helaethach y Dr D. Ben Rees. 

Arbennig o addas yw’r ffaith i’r awdur lunio’r cofiant hwn 

yn union ganrif grwn ar ôl marwolaeth ei eilun yn ystod cyfnod 

pan roedd Mabon wedi mynd yn dipyn bach o angof ymhlith 

y Cymry. Roedd Mabon yn ei anterth yn bennaf yn ystod y 

blynyddoedd rhwng 1880 a 1910. Ar ôl hynny wrth gwrs 

David Lloyd George oedd prif eilun gwleidyddol ein cenedl am 

flynyddoedd ar eu hyd. 

O fewn y penodau cynnar cawn gyfle i ddarllen manylion 

dadlennol am fagwraeth Mabon yng Nghwmafan a’i fam 

weddw, oedd yn ffigwr arbennig o bwysig yn ei fywyd cynnar, 

yn ei chael hi’n anodd dros ben i gael dau ben llinyn ynghyd 

am flynyddoedd lawer. Oherwydd tlodi enbyd ar yr aelwyd, 

nid oedd dewis gan y mab ond i fynd i weithio pan yn ddeng 

mlwydd oed yn unig fel un o geidwaid drysau’r pwll glo. 

Roedd amodau gwaith o fewn y pyllau glo yn eithriadol galed 

yn ystod y cyfnod cynnar hwnnw, ac yn gynnar iawn yn ei yrfa 

datblygodd Mabon y ddawn a’r awydd i sefyll i fyny dros rai 

o’i gydweithwyr oedd yn ei farn ef yn cael cam gan y rheolwyr 

glo hunanol, di-ildio ac ansensitif dros ben. Oherwydd ei 

gyfraniad yn y maes hwn, nid oedd modd iddo barhau mewn 

swydd o fewn y pyllau glo lleol. 

Yn y flwyddyn 1861 priododd â Sarah, merch gof 

Cwmafan, a bu iddynt ddim llai na chwech o blant. Bu hi 

farw’n gynamserol ym 1900. Ers yn fachgen bach, roedd 

Mabon yntau yn Fethodist Calfinaidd pybyr gyda llais tenor 

gwych iawn. 

‘Mabon oedd yr aelod cyntaf o’r 

dosbarth gweithiol i gynrychioli 

etholaeth yng Nghymru yn y senedd’ 

Daeth yn enwog fel arweinydd effeithiol yn eisteddfodau 

diwedd y 19eg a dechrau’r 20fed ganrif. Dyna’r cyfnod yr oedd 

tyrfaoedd mawrion yn tyrru i’r eisteddfodau. 

Chwaraeodd ran bwysig yn sefydlu’r undeb sef yr 

Amalgamated Association of Miners ac yn fuan derbyniodd 

swydd llawn amser fel swyddog undeb, gan symud i fyw yn y 

Rhondda. Enillodd barch aruthrol yn lleol, yn fwyaf arbennig 

ymhlith y glowyr lleol, oherwydd ei allu i setlo pob anghydfod 

neu anghydweld heb orfod troi at streic, a hynny’n ymestyn o 

anghydfod 1885 hyd at streic enwog Tonypandy ym 1910-12. 

Yn sedd etholaethol newydd y Rhondda etholwyd 

William Abraham i’r senedd. Daliodd i gynrychioli etholaeth 

y Rhondda am 35 o flynyddoedd ar eu hyd, gan fabwysiadu’r 

label gwleidyddol ‘Lib-Lab’ yn y man ac yna ymuno â’r Blaid 

Lafur. Mabon oedd yr aelod cyntaf o’r dosbarth gweithiol i 

gynrychioli etholaeth yng Nghymru yn y senedd. Enillodd 

statws byd-eang, a hwyliodd i’r Unol Daleithiau ym 1901 ac 

eto ym 1905. 

Ac yn ystod cyfnod cynnar y Rhyfel Mawr daeth Mabon, 

gŵr a fu’n heddychwr brwd drwy gydol y blynyddoedd, yn 

dipyn o ‘ryfelgi’ yn rhannol er mwyn plesio Lloyd George, 

eilun y genedl ar y pryd. 

Pan fu farw yn ystod mis Mai 1922, ac yntau yn 79 mlwydd 

oed erbyn hynny ac yn llawn parch ac anrhydeddau, gadawodd 

swm o £38,000 yn ei 

ewyllys (tua hanner 

miliwn o bunnoedd yn 

ôl arian heddiw) - er 

mawr syndod i nifer 

fawr o’i gyfeillion a’i 

ddilynwyr. 

Cofir amdano’n 

bennaf heddiw 

oherwydd ei 

gyfraniad aruthrol fel 

arweinydd yr 

undebau llafur 

yn hytrach na fel 

gwleidydd proffil 

uchel amlwg.

Llun: Geraint Todd 

24 

Yn dilyn cyfnod o waith teledu dwi ar fin 

cychwyn ar gyfnod o ysgrifennu ag ymarfer 

ar gyfer sioe lwyfan dwi wedi bod yn ceisio ei 

datblygu ers cryn dipyn o amser. 

Fy nghefnder Dafydd Hywel gofynnodd os fyddai gen 

i ddiddordeb mewn ysgrifennu sioe am yr actores 

Rachel Roberts beth amser yn ôl, ond rywsut, er i fi 

ysgrifennu drama gyflawn, gyda deg o gymeriadau, 

daeth dim cyfle i’w lwyfannu. 

Prysuraf i ddweud y byddai wedi bod modd dyblu sawl 

rhan, i arbed arian, ond erbyn hyn dwi wedi penderfynu bod 

y gwaith yn fwy addas ar gyfer ffurf sioe un menyw, ac mae’r 

drafft cyntaf, amrwd wedi ei gyflawni. 

Ond pwy oedd Rachel 

Roberts? Mae’n syndod 

parhaus i fi fod cyn lleied 

o bobl yn cofio am yr 

actores wych yma. 

Does prin sôn amdani 

pan rhestrir enwau’r 

actorion Cymreig 

adnabyddus o 

gefndiroedd 

digon cyffredin 

ddaeth i’r amlwg ym 

mhumdegau a 

chwedegau’r ganrif 

ddiwethaf, a aeth yn 

eu blaenau i lwyddo ar 

lwyfan ryngwladol. 

Mae cymaint ohonyn 

nhw - Richard Burton, 

Siân Phillips, Hugh 

Griffith, Stanley Baker, 

Rachel Thomas - i 

enwi dim ond rhai, yn 

gyfarwydd i ni. 

Ond diflannodd 

enw Rachel Roberts 

o gof y genedl, er iddi 

gael gyrfa ddisglair 

tu hwnt. Enillodd 

amryw o wobrwyon am ei 

gwaith, yn cynnwys dwy wobr 

BAFTA, gwobr Drama Desk, 

dau enwebiad Tony, a hyd yn oed 

enwebiad am Oscar. Fy ngobaith 

yw talu teyrnged iddi wrth geisio 

codi clawr ar yr hyn oedd yn 

gyrru ei chreadigrwydd. 

Does dim dwywaith fod ei 

natur angerddol a lliwgar fel 

actores a menyw, (i ba raddau 

mae modd gwahanu’r ddau? 

Trafodwch) wedi mynd yn ei 

herbyn. 

Roedd yn dra wahanol i’r 

Rachel arall honno, oedd 

yn ymgorfforiad o’r ‘Fam 

Gymreig,’ ac yn gwbl 

wrthgyferbyniol i geinder 

soffistigedig Siân 

Phillips, a’r ddwy, fel menywod 

BARN: 


‘Fe greodd ei Chymreictod yn ogystal a’i 

greddf fel menyw annibynnol o fewn byd cyn 

dyfodiad ail don ffeministiaeth y saithdegau gyda 

brwydrau cymhleth ac anodd’ 

Diflannodd ei henw o gof 

...fy ngobaith yw talu teyrnged 

i dalent ffyrnig Rachel 

‘...mae’r disgwyliadau sydd 

ar fenywod i gydymffurfio â 

phatriarchaeth yr un mor 

drafferthus’ 

Rachel Roberts yn 1976 

- gan Sharon Morgan 

ac actoresau, yn dderbyniol i’r sefydliad yn eu gwahanol 

ffyrdd. 

Merch y Mans oedd Rachel, ganed yn Llanelli a’i magu 

yn Abertawe. Aeth i astudio yng ngholeg Prifysgol Cymru 

Aberystwyth cyn mynd i RADA. 

Roedd cydymffurfio gyda’r cyfyngiadau daeth i’w rhan yn 

sgil crefydd Anghydffurfiaeth (yn eironig), ac yna diwylliant 

y theatr Seisnig yn Llundain a byd ffilm Hollywood yn her 

i’w natur gwrthryfelgar. 

Fe greodd ei Chymreictod yn ogystal a’i greddf fel menyw 

annibynnol o fewn byd cyn dyfodiad ail don ffeministiaeth y 

saithdegau gyda brwydrau cymhleth ac anodd. 

Er iddi ymladd ar hyd y blynyddoedd arweiniodd ei anallu 

i gydymffurfio â normau’r cyfnod at hunan ddinistr ar 

ffurf dibyniaeth ar alcohol a chyffuriau yn y pendraw, ac fe 

lladdodd ei hun yn 1980 a hithau ddim 

ond yn 53. 

Nid ar chwarae bach mae rhywun yn 

mynd ati i greu sioe gall adlewyrchu 

hanes cymeriad mor gymhleth ag 

amlochrog. 

Llwyddodd Owen Thomas i greu sioe 

wych yn yr iaith Saesneg, ‘Who’s Afraid 

of Rachel Roberts?’ beth amser yn ôl, 

ac fe greodd yr actores Helen Griffin 

bortread cofiadwy iawn, ond fy mwriad yw 

mynd ati o gyfeiriad gwahanol, gan obeithio 

taflu goleuni ar natur gyfredol ein profiadau 

fel actorion Cymraeg ar yr un pryd. 

Mae ein sefyllfa fel artistiaid 

creadigol Cymreig yr un mor gymhleth ag erioed, 

wrth i ninnau, fel aelodau o ddiwylliant lleiafrifol 

trefedigaethol ddod wyneb yn wyneb a’r diwylliant 

theatr Seisnig a thu hwnt, ac mae’r disgwyliadau sydd 

ar fenywod i gydymffurfio â phatriarchaeth yr un mor 

drafferthus . 

Efallai bod y manylion wedi newid ond yr un yw’r 

berthynas o safbwynt pwy sydd â’r grym. 

Her yn wir, ond dwi’n teimlo y byddai, wrth geisio 

talu teyrnged i dalent ffyrnig Rachel Roberts hefyd yn 

talu teyrnged i ysbryd fy nghefnder Dafydd Hywel. 

Datgelu capel cudd y 

Brifddinas yn ei holl ogoniant 

Mae capel sydd wedi bod yn guddiedig ers degawdau 

wedi cael ei ddatgelu fel rhan o waith datblygu ar hen siop 

adrannol Howells yng Nghaerdydd. 

Mae’r ddelwedd newydd yn datgelu ffasâd blaen capel 

hanesyddol Bethany yn ei holl ogoniant wrth i waith 

barhau i fynd rhagddo i baratoi’r adeilad ar gyfer ei adfywio a’i 

ailddefnyddio, a fydd yn amodol ar gael caniatâd pellach. 

Adeiladwyd y capel, sydd wedi bod yn guddiedig ers tua 50 

mlynedd, yn 1865 ac mae’n cymryd lle capel cynharach o 1807. 

Cyn hynny pan oedd Howells yn masnachu, roedd llawr 

gwaelod y ffasâd blaen i’w weld yn adran teilwra’r dynion, 

gyda’r llawr gwaelod yn cynnwys esgidiau. Roedd y llawr cyntaf 

o fewn dillad merched, gyda cholofnau haearn bwrw a gwaith 

plastr addurniadol i’w gweld. 

Mae gan yr Ysgol Sul sydd ynghlwm, neuadd ymgynnull fawr â 

balconïau, nad oedd yn rhan o’r storfa gyhoeddus, a oedd yn cael 

ei defnyddio ar gyfer storio yn unig. 

Rhestrwyd y capel gan Cadw yn Radd II* ynghyd â gweddill y 

siop adrannol yn 1988. 

Dywedodd y Cynghorydd Dan ‘Mae arwyddocâd 

De’Ath, Aelod Cabinet Cyngor 

Caerdydd dros Gynllunio Strategol a hanesyddol i’r 

Thrafnidiaeth ei fod yn falch y bydd adeilad, ac mae’r 

yr hen gapel a’r ysgol Sul gysylltiedig 

yn cael eu diogelu a’u dathlu wrth i 

bensaernïaeth yn 

brosiect adfywio Howells symud 

syfrdanol’ 

ymlaen. 

“Mae Capel Bethany yn adeilad 

hynod ddiddorol sydd wedi bod 

yn cuddio mewn golwg amlwg o fewn y siop adrannol. Mae 

arwyddocâd hanesyddol i’r adeilad, ac mae’r bensaernïaeth yn 

syfrdanol, felly rwy’n falch iawn bod yr adeilad bellach yn cael ei 

ddatgelu yn ei holl ogoniant. 

“Mae swyddogion y Cyngor yn gweithio’n agos gyda’r 

datblygwyr Thackeray Estates i sicrhau bod cynlluniau 

ailddatblygu yn datgelu ac yn diogelu elfennau mwyaf 

arwyddocaol yn hanesyddol a phensaernïol yr hen siop, gyda 

chymaint o fynediad cyhoeddus â phosibl, fel y gellir parhau i’w 

fwynhau am genedlaethau i ddod,” meddai. 

Ychwanegodd Antony Alberti o Gwmni Thackeray: “Mae 

gennym ni gyfle gwych i gychwyn y trawsnewidiad o 

Gaerdydd drwy greu calon newydd i’r ddinas. Mae Howells 

yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i roi bywyd newydd i un o 

asedau mwyaf eiconig Cymru.” 

Profi gallu trenau newydd 

sbon y gogledd 

Cwblhaodd dau drên Dosbarth 805, a adeiladwyd gan 

Hitachi ar gyfer cwmni Avanti West Coast, eu rhediad 

prawf cyntaf i ogledd Cymru fel rhan o’u rhaglen brofi 

ddechrau mis diwethaf. 

Teithiodd y trenau deufodd, sy’n gallu rhedeg ar bŵer disel a 

thrydan, o Gaer i Gyffordd Llandudno ac yn ôl. 

Ers hynny bu mwy o deithiau ar y trenau newydd yn yr arfaeth, 

i wirio’r medrydd a’r cydnawsedd â’r llwybr, gan gynnwys 

rhediad i Gaergybi. 

Maent hefyd yn gwirio bod y systemau gwybodaeth teithwyr 

dwyieithog yn dangos yr wybodaeth gywir. 

Bwriad y rhediadau prawf hyn yw profi gallu’r trenau cyn eu 

trosglwyddo i Avanti. 

Mae disgwyl trenau newydd ar rwydwaith Avanti cyn diwedd 

y flwyddyn a byddant yn cymryd lle trenau Voyager bu mewn 

gwasanaeth ers 2001. Bydd trenau Dosbarth 805 yn rhedeg 

rhwng gogledd Cymru a Llundain, tra bydd trenau Dosbarth 807 

yn rhedeg rhwng Llundain, gorllewin canolbarth Lloegr a Lerpwl. 

Dywedodd Phil Cameron, Cyfarwyddwr Prosiectau Masnachol 

yn First Rail: “Roedd rhedeg y trenau cyntaf yn garreg filltir 

bwysig i’r fflyd newydd gyda’i rhediad prawf cyntaf i Gyffordd 

Llandudno. 

“Bydd hyn yn helpu i ddarparu gwybodaeth hanfodol 

am y llwybr, a pherfformiad y fflyd, i sicrhau bod y trenau 

newydd wedi’u paratoi’n llawn ar gyfer pan fyddant yn dechrau 

gwasanaeth y flwyddyn nesaf. 

“Bydd ein buddsoddiad yn y fflyd newydd yn helpu i godi’r bar 

ar gyfer teithwyr rheilffordd yng ngogledd Cymru ac mae’n rhan 

o’n hymrwymiad ehangach i drawsnewid profiad y cwsmer a 

gweithrediad mwy cynaliadwy.”

Er ei ddrain mae ei dyfiant talsyth yn gwmni da i flodau 

Byddwch ofalus o’r un pigog yma... 

a wasgarwyd gan yr enwog Ellen 

Eisiau bod yn arbenigwr yn yr ardd? 

Dilynwch hanesion @GeralltPennant! 

25 

Planhigyn i fod yn ochelgar iawn 

o’i ddail ydy celyn y môr, Eryngium 

maritimum. 

Fel mae ei enw cyffredin yn 

awgrymu, un pigog ydy hwn a phob 

un o’i ddail a’i ddrain miniog wedi 

eu gorchuddio gan haen o gŵyr. 

Byddai’n gwneud hynny’n ddirgel a heb 

dynnu sylw a bu ymddangosiad sypiau 

pigog o gelyn y môr yn destun penbleth i 

nifer o berchnogion gerddi. 

Gwyddai Ellen Wilmott yn union lle 

gallai daflu hadau ei hoff blanhigyn, i 

bridd agored yn llygad yr haul, cofiwch 

chithau’r un fath. 

Erbyn heddiw mae’n destun 

balchder mawr gan berchnogion y 

gerddi bu Miss Wilmott yn 

ymweld â nhw bod ei 

hysbryd yn dal i droedio’r tir, a’i 

phlanhigion yn cael y gofal gorau, a’i 

gochel. 

Eryngium giganteum, ‘Ysbryd Miss Wilmott’ 

Dyma sy’n amddiffyn celyn y môr 

rhag cael ei sychu’n grimp gan haul 

ac awel, ac mae’r un amddiffynfa yn 

ei warchod rhag brath yr heli. 

Gallech daeru bod y fath wytnwch 

wedi ei guro gan ofaint ac mai tafelli 

o ddur yn hytrach na chelloedd byw 

ydy dail y planhigyn hynod yma. 

Ond pan ddaw’r blodau gleision yn 

drwch ymhlith y dail llwydwyrdd buan 

iawn mae delwedd yr engan yn cael ei 

disodli. 

Dyma un o hoff flodau’r cacwn a’r 

peunog a diddorol ydy’r sôn yn 

llyfr Bethan Wyn Jones ‘Blodau Gwyllt 

Cymru ac Ynysoedd Prydain’, am yr hen 

arferiad o roi siwgr ar wreiddiau celyn y 

môr a’i gwerthu fel melysion. 

Er gwaetha ei natur bigog, mae gan 

Eryngium ei le mewn gerddi ac mae ei 

dyfiant talsyth yn gwmnïaeth dda i nifer 

o flodau diwedd Awst a dechrau Medi. 

Un o’r cyfuniadau clasurol ydy ei 

blannu efo Dahlia ‘Bishop of Llandaff’. 

Gall hefyd edrych yn hynod o drawiadol 

yng nghwmni Crocosmia ‘Lucifer’, ie, y 

diafol a’r esgob yn yr un gwely… 

O’r holl fathau o Eryngium sydd 

ar gael i’r garddwr mae un sy’n fwy 

adnabyddus na’r lleill i gyd. 

Fydd fawr neb yn ei alw’n Eryngium 

giganteum, mae’r enw ‘Ysbryd Miss 

Wilmott’ yn llawer mwy cyfarwydd. 

Ellen Wilmott, 1858-1934 o Warley 

Place yn Essex oedd Miss Wilmott. 

Llwyddodd i ennill ei lle mewn 

chwedloniaeth arddwriaethol trwy 

wasgaru hadau E. giganteum ble 

bynnag yr âi. 

‘...mae’n destun balchder 

mawr gan berchnogion y 

gerddi bu Miss Wilmott yn 

ymweld â nhw bod ei 

hysbryd yn dal i droedio’r tir’

26 

Bydd cloc larwm, a stopiodd am 

9.13 Bangor y bore, yr union ar y amser brig y 

tarodd domen lo ysgol gynradd 

mewn tabl newydd 

Mae tabl newydd wedi canfod mai 

Prifysgol Bangor yw’r gorau yn 

y Deyrnas Unedig wrth ystyried 

ffactorau sy’n ymwneud â bywyd a 

phrofiadau myfyrwyr. 

Yn lle tabl traddodiadol mae tabl 

cynghrair amgen Unifresher yn 

cymharu ffactorau fel costau byw a lefelau 

trosedd, yn ogystal â’r ymdrechion a 

wna prifysgolion o ran cynaliadwyedd a 

darparu bywyd cymdeithasol da i 

fyfyrwyr. 

Mae uchelgais Prifysgol Bangor i arwain 

ym maes cynaliadwyedd wedi ennill 

sgôr uchel i’r brifysgol, a’i gosod ar frig 

y rhestr. Gosodwyd y Brifysgol ar y brig 

hefyd am fod yn lle cymharol rad a diogel 

i astudio. 

Wrth groesawu’r newyddion dywedodd 

Carys Roberts, Pennaeth Recriwtio 

Myfyrwyr y Deyrnas Unedig, 

“Mae’r canllaw yma’n edrych ar 

agweddau cymdeithasol ar astudio mewn 

prifysgol. 

“Wrth ystyried i ba brifysgol i anfon 

cais, mae’r rhain yn ystyriaethau sydd yr 

un mor deilwng â natur ac ansawdd yr 

addysgu a’r cwrs y mae arnoch eisiau ei 

ddilyn.” 

Mae Cymru’n gwneud yn dda iawn yn 

y Canllaw, gyda phum prifysgol ymysg y 

10 uchaf. 

Deddf Amaeth 

pentref Aberfan, yn dod yn rhan o 

gasgliad hanesyddol Sain Ffagan. Cymru 

Ers y drychineb ym mis Hydref 

yn dod i rym 

Mae Deddf Amaeth gyntaf erioed 

Cymru bellach yn gyfraith, ar ôl 

derbyn y Cydsyniad Brenhinol. 

Mae’r ddeddf yn rhoi’r pwerau sydd 

eu hangen ar Weinidogion Cymru 

i ddarparu cymorth yn y dyfodol i 

ffermwyr a sicrhau bod cefnogaeth ar 

gael iddynt dros gyfnod pontio, gan 

adlewyrchu ymrwymiad yn y Cytundeb 

Cydweithio â Phlaid Cymru. 

Mae’n paratoi’r ffordd hefyd ar 

gyfer gwahardd maglau a thrapiau 

glud. Cymru fydd y wlad gyntaf yn y 

Deyrnas Unedig i’w gwahardd yn 

llwyr. 

Dywedodd y Prif Weinidog Mark 

Drakeford: “Mae hon yn ddeddf 

hanesyddol. Am y tro cyntaf erioed, 

bydd Cymru’n gallu llunio ei pholisi 

ei hun ar gyfer ffermio. Hynny ar adeg 

tyngedfennol i’r diwydiant, wrth i ni 

siapio’r cymorth a roddir yn y dyfodol 

a wynebu heriau costau uwch a’r 

argyfwng hinsawdd. 

“Mae’r ddeddf yn caniatáu i ni 

ganolbwyntio ar gynaliadwyedd 

economaidd, amgylcheddol a 

chymdeithasol sector amaethyddol 

Cymru. Rydyn ni’n gwybod mai’r 

bygythiad mwyaf i fwyd cynaliadwy yn 

y dyfodol yw’r newid yn yr hinsawdd. 

Bydd y ddeddf yn erfyn i’r diwydiant 

i’w helpu i gynhyrchu bwyd yn 

gynaliadwy gan weithredu yr un pryd i 

ddelio â’r argyfwng hinsawdd.” 

Dilynwch 


ar Twitter 

1966 mae’r cloc bach wedi bod 

@y_cymro 

‘A ydym yn dilyn y trywydd anghywir, 

ydy’r blaned yn barod i chwarae triciau 

gyda’r gwneuthurwyr polisi? @trefjon 

BARN - gan Trefor Jones 

Cynhesu marwol o’n blaenau neu oerni 

mawr... a ydym wir yn siŵr o’n ffeithiau? 

Os am ymarfer sydd yn codi safon 

eich ffitrwydd a’ch ymwybyddiaeth o 

ddaearyddiaeth Cymru, gallaf awgrymu 

eich bod yn ymuno â chlwb cerdded. 

Bûm yn aelod brwd o un ohonynt yng 

nghyffiniau Ystradgynlais ers naw ’mlynedd 

ac fel bron pob mudiad neu gymdeithas 

ymunais â nhw erioed, o fewn ychydig fisoedd 

’roeddwn yn aelod o’r pwyllgor gyda’r teitl 

crand o swyddog addysg y clwb. 

Er fy mod yn ysgrifennydd ar gymdeithas 

hanes, fy mhrofiad fel athro ac arholwr Lefel 

A daearyddiaeth sydd wedi dod yn fwyaf 

defnyddiol yn y rôl. 

Y rheswm syml yw, os nad oes gen i glem 

am yr ardal dan sylw, mae’r lle siŵr o fod 

wedi profi rhewlifiant a ffinrewlifiant, felly 

mae ’na wastad rhywbeth i’w bwyntio allan i’r 

aelodau, er mae ‘dyffryn sych perirewlifol’, 

wedi mynd yn jôc o fewn y clwb gan fy mod yn 

eu darganfod pan fo’r angen yn codi. 

Yn wir, rhaid cyfaddef cefais wir sylw 

myfyrwyr Lefel A wrth sôn am effaith 

rhewlifiant yng Nghymru, wrth nodi bod y 

tirwedd wedi ei rhewlifo’n aml yn ystod y 

Pleistosen sef y ddwy filiwn o flynyddoedd olaf 

gyda phob un yn rhoi sgrafelliad o’r newydd i’r 

arwyneb. 

Yn wir, mae’r Holosen, sef y cyfnod o ryw 

10 - 12,000 o flynyddoedd rhyngrewlifol ers 

diwedd yr oes iâ, ond yn ysbaid fer cyn bydd y 

blaned yn dechrau ar rewlifiant arall. 

Mewn ffaith, ’rydym dal mewn oes iâ gan 

fod rhew ar y pegynau. Gellir esbonio’r newid 

yn unol â newidiadau yn rhod y ddaear yn 

enwedig yr ongl ar ei hechel, cylchredoedd 

Milhancovitch yn hyd yr orbit, albedo neu 

adlewyrchiad y ddaear, cryfder y rheiddiad 

o’r haul, smotiau’r haul ag effaith tonfeddau 

rheiddiad hir a byr ynghyd â nwyon tŷ gwydr yr 

atmosffêr a miloedd o ffactorau eraill. 

Mewn cyfnod pan mae António 

Guterres,Ysgrifennydd Cyffredinol y 

Cenhedloedd Unedig, yn mynnu bod y byd 

mewn cyflwr o ‘ferwi’ oherwydd allyriadau 

carbon anthropogenig ychwanegol i’r rhai 

naturiol, a phwysau i greu cyfnod daearegol 

newydd yr ‘anthroposen’ i nodi effaith pobl 

yr oes ddiwydiannol, fe gefais syndod i weld 

erthygl gan Damian Carrington yn y Guardian. 

Bwrdwn yr erthygl, mewn gwirionedd yn 

ail ysgrifeniad o’r un erthygl yn 2021, oedd 

bod ffrwd y Gwlff ar fin stopio gan achosi ein 

lledredau sydd yn cyfateb i Alaska wedi’r cyfan, 

newid dros nos i gyfnod eithafol o oer. 

Yn ôl Carrington, bu wyddonwyr ers cyfnod 

wedi canfod bod y cludydd o ddŵr cynnes 

trofannol Gwlff Mecsico yn methu, wrth i 

ddŵr halen gael ei wanhau gan lenni iâ’n 

ymdoddi dŵr ffres iddo, gan olygu bod y broses 

cylchynol neu AMOC (Atlantic Meridional 

Overturning Circulation) o oeri’r heli, ei suddo 

a’i dynnu’n osmotig yn ôl i’r Gwlff, ar ben. 

Gallai Prydain fod mewn trybini gyda newid i 

hinsawdd oer eithafol mor gynnar â 2025. 

Nid yw hyn yn syniad newydd wrth gwrs. 

Yn 2003, darlledwyd y ddamcaniaeth ar raglen 

Horizon gan BBC 2 ‘The Big Chill’. 

Bu’n arferiad gen i ddangos y rhaglenni 

ardderchog yma i’r 6ed dosbarth, ac felly gyda 

help Gŵgl fforiais amdano. 

I fy mawr syndod, mae trawsgript y rhaglen 

dal ar gael ac mae’r ‘Big Chill’, i’w gael yn ei 

gyfanrwydd ar YouTube. 

Wrth ei wylio am y tro cyntaf ers pymtheng 

mlynedd cefais syndod mor fanwl a gwyddonol 

oedd y rhaglen wrth sôn am yr AMOC neu’r 

cludydd mewn terminoleg symlach. 

Hefyd, dechreuodd y rhaglen gyda golygfeydd 

o dymereddau uchel ledled byd, bron yn union 

fel y cafwyd yn ein cyfryngau’n ddiweddar. 

Defnyddiwyd tystiolaeth gwyddonwyr 

amlyca’r gorffennol megis Dr Richard Alley 

o Penn State, arbenigwr byd ar greiddiau 

iâ’r Wlad Werdd ond hefyd y diweddar 

Wally Broecker o Brifysgol Colombia, a 

lysenwir fel ‘tad newid hinsawdd’, fe o bawb 

gafodd y syniad dadleuol mai yn y cefnforoedd 

oedd y perygl amlycaf o newid eithafol yn ein 

hinsawdd. 

‘Mae’n sicr yn gwneud i rywun 

feddwl bod tywydd anarferol o 

wlyb ac oerach na’r cymedr yng 

Ngorffennaf eleni yn ffactor, 

er does dim tystiolaeth’ 

Wrth edrych ar record y creiddiau iâ, dros 

ddwy filltir o hyd, cafwyd neges hynod o 

ofidus. 

Nid newid graddol oedd yr arafu a’r stopio yn 

yr AMOC ond un sydyn dros ben, wedi ei fesur 

mewn ychydig o flynyddoedd neu hyd yn oed 

misoedd. 

Yn ail, mi ddigwyddodd droeon yn y 

gorffennol ac yn esbonio gaeafau arswydus a 

newyn yr Oes Iâ Fechan, rhwng 1300 a 1850, a 

ffeiriau iâ’r gaeaf y Tafwys yn Llundain. 

Yn drydydd, bu ymchwil ar y Wlad Werdd 

yn ymddangos bod rhewlif enfawr Jakobshavn 

yn arllwys dwbl y dŵr ffres â chynt, i’r man lle 

roedd yr AMOC yn disgyn. Yn ogystal, roedd 

afonydd Siberia gan gynnwys yr Ob yn tyfu o 

ran arllwysiad i’r cefnfor Arctig. 

Yn olaf, dangosodd arbrofion ar greiddiau 

mwd y cefnfor gysylltiad rhwng cregyn 

iach organebau fforam a rhai gwamal yn 

dynodi diffyg carbon a chynnydd methan gyda 

newidiadau arswydus cyfatebol i fiomau bydol. 

Beth sydd mwyaf arwyddocaol ydy bod y 

rhaglen yn proffwydo bydd hyn yn digwydd 

mewn ugain mlynedd, a oedd yn cytuno gydag 

amseriad erthygl Carrington o’r Guardian. 

Rhoddwyd y siawns mathemategol o brofi 

gaeaf tebyg i’r un a gafwyd yn 1963 ar 

gymhareb o 1:7, pan rhewodd y môr o gwmpas 

Ynysoedd Prydain a chafwyd eira ar y llawr am 

dri mis cynta’r flwyddyn. 

‘...dechreuodd y rhaglen gyda golygfeydd o 

dymereddau uchel ledled byd, bron yn union 

fel y cafwyd yn ein cyfryngau’n ddiweddar’ 

Yn ôl y rhaglen byddai’n bosib profi hyd 

at 100 o ddiwrnodau eira mewn blwyddyn 

arferol. 

Mae’n sicr yn gwneud i rywun feddwl bod 

tywydd anarferol o wlyb ac oerach na’r cymedr 

yng Ngorffennaf eleni yn ffactor, er does dim 

tystiolaeth. 

Gan ystyried mai’r agenda sy’n tyrru 

llywodraethau at Net Sero yn 2030 a 2050 

yw’r naratif o wres eithafol, a ydym yn dilyn 

y trywydd anghywir, ydy’r blaned yn barod i 

chwarae triciau gyda’r gwneuthurwyr polisi? 

Ni gafodd erthygl Carrington lawer o sylw yn 

y cyfryngau, ac yn wir fe’i diystyrwyd gan rai 

rhaglenni y cyfnod dwl fel gorddweud eithafol! 

Gan ystyried bod AMOC yn cyfateb i wres 

miliwn o orsafoedd pŵer, ac mae llawer mwy 

yn marw o oerfel na gwres, awgrymaf wylio 

‘The Big Chill’. 

50 munud diddorol.

27 

Be’ sy’n rhoi gwên ar eich wyneb? 

Be’ sy’n eich gyrru’n hollol wallgof? 

Be’ sydd angen ei newid syth bin? 

- Rydym am glywed eich barn ar yr hyn 

sy’n wirioneddol bwysig yn y Gymru zgyfoes 

Cysylltwch â’r Cymro: gwyb@ycymro.cymru 

‘Drwy berchnogi ein gwlad, 

mi allwn gael y grym, a’r 

cyllid, i greu gwell Cymru 

i’n plant’ 

Detholiad o anerchiad yr Archdderwydd 

Myrddin Ap Dafydd yn Eisteddfod Genedlaethol 

Llŷn ac Eifionydd. 

“Dan ni mor falch o’ch gweld chi yma, yma yn ein Steddfod 

ni. Maen nhw wedi bod yn flynyddoedd hir ers dechrau’r daith! 

Ond ers rhai misoedd, dydi’r ardal yma’n siarad am ddim arall. 

Pentrefi yn tynnu at ei gilydd, ardal yn closio ac yn dathlu 

treftadaeth a chroeso gyda dychymyg. Mae na hen beintio a 

llifio, trosolio a gosod arwyddion a baneri wedi bod - i sicrhau 

pob ymwelydd fod y croeso i Steddfod Llŷn ac Eifionydd yn 

gynnes ac yn ddeniadol. Ers pythefnos, does dim potiau paent 

coch ar ôl yn siopau Pwllheli. Mae’r Steddfod yn furum drwy’r 

ardal ac mae hi fel bara - er cystal ydi’r sylw mae hi’n ei gael 

ar yr holl gyfryngau eraill, mae hi’n llawer gwell yn ffresh, yn 

eich dwylo, felly daliwch i ddod yma i’r Maes i’w mwynhau. 

Ychydig dros fis yn ôl roedd defod Cyhoeddi Steddfod 

y flwyddyn nesa yn Aberdâr - roedd yno orfoledd, lond y 

palmentydd, a dagrau o lawenydd fod y Gymraeg yn creu 

cynefin iddi’i hun yn y Cymoedd unwaith eto. 

‘Mae’n dadlau y gall yr angen inni fynd 

â’n capia yn ein dwylo yn ddi-urddas i 

Lundain i gardota am chydig friwsion 

bob hyn a hyn ddod i ben’ 

O Aberdâr i Aberdaron, yr un ydi’r angen - creu cynefin i’r 

iaith a’i siarad hi a’i defnyddio hi ym mhob agwedd o fywyd. 

Dyna be mae’r Steddfod yn ei gynnig inni - byd crwn, cyflawn 

Cymraeg sy’n ysbrydoliaeth. Dyna mae Huw Prys Jones wedi’i 

ganfod yn ei waith gwerthfawr ar y wefan Atlas y Gymraeg. 

Fel yr Eisteddfod ei hun, mae Llŷn ac Eifionydd yn cynnig 

cynefin allweddol ac yn haeddu sylw manwl a chreadigol wrth 

gynnal a chryfhau’r iaith. 

Ffaith galonogol ydi bod cryfder y cynefin yn cael effaith dda 

ar y rhai sy’n symud yma o’r tu allan i Gymru - yn ôl ymchwil 

Huw mae bron chwarter y rheiny yn Llŷn ac Eifionydd yn 

dysgu a defnyddio Cymraeg. 

Unwaith eto, fel yn y Steddfod ei hun, mae’n amlwg fod 

gweld bywyd a llawenydd a diwylliant y rhai sy’n byw drwy’r 

iaith yn denu rhagor o siaradwyr Cymraeg newydd ati. Mae’r 

Steddfod yn hollbwysig - ydi; felly hefyd y dalgylch yma sy’n 

ei chynnal eleni. 

Un o’r pethau sy’n rhoi pwysau mawr ar ar lawer o 

ardaloedd yng Nghymru heddiw ydi diffyg tai i bobl leol. Fel 

mae ymgyrch Ga’ i Fyw Adra yn llwyddo i’n hargyhoeddi ni, 

mae hyn yn amlwg iawn yn Llŷn ac Eifionydd. 

Mae sawl agwedd ar y broblem ac mae sawl ateb all gyfrannu 

at wella pethau a da gweld rhai o’r rheiny ar waith bellach. 

Ond mae’r dystiolaeth o’n cwmpas ni fan hyn o hyd - all ein 

gweithwyr allweddol, gan gynnwys doctoriaid ac athrawon, 

ddim fforddio pris y 

tai sydd yn y dalgylch 

yma. 

Anghydraddoldeb 

- dyna wendid 

mawr y wladwriaeth 

flêr yma dan ni’n 

byw ynddi, gyda’r 

llywodraeth canolog 

yn Llundain yn rheoli’r 

penderfyniadau 

allweddol o hyd. 

Dyma’r wladwriaeth 

gyda’r record waethaf, 

ar ôl America, yn y byd 

gorllewinol. 

Mae 10% o’r 

boblogaeth, sef y 

teuluoedd cyfoethocaf, 

yn berchen ar 50% 

o’r holl gyfoeth. Ac 

mi wyddom pa deulu 

ydi’r cyfoethocaf o’r 10% 

rheiny. 

Mae 65% o arfordir Cymru yn eiddo i Stad y Goron, nid i 

bobl Cymru. 

Mae ymerodraeth y Goron yng Nghymru yn llawer mwy na 

hynny - mae’n cynnwys ffermydd, coedwigoedd, canolfannau 

siopa, ffermydd ynni gwynt, gwlâu afonydd a moroedd. 

Mae gwerth asedau’r Goron ar arfordir Cymru yn unig wedi 

codi o ryw £50 miliwn yn 2020 i dros £600 miliwn yn 2022. 

Mae Liz Saville, ein haelod yn San Steffan, eisoes wedi 

dangos arweiniad. Mae’n dadlau y gall yr angen inni fynd 

â’n capia yn ein dwylo yn ddi-urddas i Lundain i gardota am 

chydig friwsion bob hyn a hyn ddod i ben. 

O drosglwyddo Stad y Goron i bobl Cymru, dan reolaeth 

Senedd Cymru (fel y gwnaed yn yr Alban chwe mlynedd yn ôl) 

allwn ni fod gam yn nes at gymryd y cyfrifoldeb i geisio datrys 

rhai o’n problemau. Dyna farn Prifweinidog Cymru hefyd 

a Llywodraeth Cymru a thri chwarter pobl Cymru yn ôl pôl 

piniwn diweddar. 

Drwy berchnogi ein gwlad, mi allwn gael y grym, a’r cyllid, i 

greu gwell Cymru i’n plant. 

Beth felly fyddai’n bosib? Dewch yn ôl efo fi i dre 

Nefyn. Yn 1890 mi sefydlwyd Ymddiriedolaeth Dai yno gan 

gorfforaeth y dref - mi wnaed hynny gan brynu tai oedd yn dod 

ar y farchnad, gweithio arnyn nhw a’u cadw mewn cyflwr da 

a’u gosod ar rent teg i drigolion sydd efo cysylltiad lleol, cryf. 

Heddiw mae Ymddiriedolaeth Dai Nefyn yn gofalu am 

chwech ar hugain o dai a safleoedd eraill ac yn cyflogi clerc. 

Yn y dyfodol agos mae bwriad i godi dau dŷ unllawr i bobl 

sengl ac i brynu nifer o dai sy’n sefyll yn wag yn y dref. Dyna 

be sy’n bosib ei efelychu mewn ardaloedd eraill o gael Stad y 

Goron i’n dwylo ni.. 

Dyma ein cyfle ni i afael yn y dwrn yna. 

Mae’r Inland Revenue a Stad y Goron yn ddwy ochr i’r 

un geiniog wrth gwrs. Geiriau Wil Sam yng nghymeriad yr 

anfarwol Ifas y Tryc sy’n dod i’r meddwl: ‘Yr Incwm Tacs, yr 

England Refeniw - hwnna ydi o. Lladron pen ffor’; ia - lladron 

pob ffor, hwnna sgin i!’ 

Perchnogi ein gwlad, cymryd cyfrifoldeb - mi all yr ardal yma 

eich ysbrydoli yn ystod eich ymweliad. 

Ym mhentref chwarel Trefor y sefydlwyd y siop 

gydweithredol - y co-op - cyntaf yng ngwledydd Prydain. 

Dach chi wedi cael pwt o hanes Ymddiriedolaeth Dai Nefyn. 

Menter gydweithredol eithriadol o bwysig yn yr ardal yma 

ydi’r ffatri gaws, Hufenfa De Arfon yn Rhyd-y-gwystl. 

Ym mhentrefi Llithfaen, Chwilog, Llanystumdwy, Llandwrog 

a Nefyn mae yna dafarndai a busnesau eraill lle mae’r elfen 

gydweithredol yn gryf ynddyn nhw. 

Yr ysbryd LLEOL sy’n gyfrifol fod ganddon ni fysys wennol 

o’r Maes i Bwllheli ac o’r Maes i Nefyn, Morfa, Edern a 

Dweiliog. 

Pan nad oedd modd gan y Steddfod ganolog na Thrafnidiaeth 

Cymru i noddi’r gwasanaeth, aeth unigolion lleol ati i gasglu 

pres gan fusnesau a phobl leol i roi sicrwydd i gwmnïau bysys 

yr ardal allu mystyn eu gwasanaeth drwy gyda’r nos. 

Mwynhewch hwylustod a diogelwch y bysys yma; 

cefnogwch y noddwyr lleol - ac ewch â’r ysbryd cydweithredol 

sydd ’na yn y dalgylch yma adra efo chi. 

Mi allwn ni godi gwlad newydd o’r llanast yma dan 

ni’n ei weld yn sgil polisiau Llundain ar bob llaw. Gyda’n 

gilydd, a thrwy ysgwyddo cyfrifoldeb, mi allwn ni 

berchnogi’n gwlad a chael trefn arni. 

”

28 

Yr angen dybryd i wella ein 

ffyrdd os yw Cymru am ffynnu 

Rhaid datblygu’r hyn sydd yma eisoes a chreu 

cynllun synhwyrol i adeiladu priffyrdd newydd 

Cywir fu Bethan Jones Parry wrth 

ddweud (Y Cymro fis Mawrth): 

“Os ydyn ni am gynnal a chadw 

cymunedau Cymreig hyfyw mae 

angen mynd i’r afael a hynny o 

safbwynt trafnidiaeth ar yr un 

pryd â gweithredu (parthed) 

yr amgylchedd”. 

Amlwg yw’r angen am drydedd bont 

dros y Fenai. Hebddi, colli’r cyfle o 

ddatblygu safle’r Wylfa sy’n beryg heb 

sôn am godi amheuon ynglŷn â dyfodol 

y gwaith ar gynllun Hydrogen Caergybi. 

Nid gofyn am draffyrdd drudfawr yw 

hyn ond rhwydwaith o briffyrdd da gyda 

‘deuoli’ lle mae’n briodol. 

O ychwanegu ‘hanner-lon’ atodol wele 

hwyluso pasio cerbydau trwm/araf a 

chreu ‘llwybr’ fwy diogel i seiclwyr ac 

ati. 

A’r flaenoriaeth - rheidrwydd - fuasai 

tynnu’r gogledd a’r deheudir yn agosach 

i’w gilydd. 

Cynsail amlwg fuasai’r gwaith wnaed 

dan brif-weinidogaeth Carwyn Jones - 

ffordd osgoi’r Drenewydd, e.e. Parthed 

moduro a’r amgylchedd, does fawr sy’n 

waeth na cherbydau’n cychwyn a stopio 

byth a hefyd. 

Gydol y deu-ddegawd diwethaf 

trawsnewidiwyd ffyrdd gwledig Sbaen. 

Gyda gwaethaf Ewrop gynt - gyda’r 

gorau bellach. Ag Undeb Ewrop yn gefn 

i’r holl beth wele hwyluso hynod ar y 

daith i’r gwaith heb orfod symud yn 

agosach iddo. 

Dyna yw ‘cynnal a chadw 

cymunedau hyfyw’. Denu twristiaeth 

hefyd wrth gwrs. Ac o gael ymwelwyr 

sy’n moduro ar eu liwt eu hunain daw 

busnes i bentrefi a threfi bychain wrth 

aros am bryd o fwyd a/neu dreulio’r nos 

tra’n crwydro’r ardal. 

Mewn tagfa ar draffordd mae gyrrwr yn 

gaeth rhwng un cyffordd a’r llall. Llai o 

beryg fel arall. 

Wele briffyrdd Patagonia - ar naill ochr 

y ffin rhwng Chile a’r Ariannin. Serch 

ambell i ddarn amrwd, gellir mynd bob 

cam i Benrhyn yr Horn yn Chile. 

Nepell o’r penrhyn mae Haru Oni, ‘Tir 

y Gwynt’. Ac yno mae ffatri adeiladwyd 

gan Porsche sy’n cynhyrchu 

‘e-danwydd’ (‘e-fuels’). 

‘Gydol y deu-ddegawd 

diwethaf 

trawsnewidiwyd ffyrdd 

gwledig Sbaen. Gyda 

gwaethaf Ewrop gynt 

- gyda’r gorau bellach’ 

Gall hyn gadw’r peiriant tanio mewnol 

(ICE - Internal Combustion Engine) 

ar dir y byw wrth leihau allyriadau 

(‘emissions’) oddeutu 90% - sef hyd at 

fawr ddim. 

‘HIF’ (‘Highly Innovative Fuels’ yw 

enw’r safle). Gellir dosbarthu’r e-danwydd 

hwn trwy bwmp cyffredin gorsaf 

betrol. 

O’i addasu gall ‘ddynwared’ Derv 

(Diesel) hefyd. Perthnasol felly, nid 

ar gyfer America Ladin yn unig, ond 

gwledydd ledled y byd. 

Mae gwyntoedd cryfion yma’n ddibaid 

bron - delfrydol ar gyfer tyrbinau gwynt 

sy’n cynhyrchu’r ynni ar gyfer y gwaith. 

Does dim elfen garbon a hollol ‘wyrdd’ 

ydyw. 

Mae dau fath o e-danwydd. 

Hwn, e.e., sy’n gynnyrch proses 

gemegol-ddiwydiannol neu yntau 

un sy’n ganlyniad casglu gwastraff 

amaethyddol, gwellt hyd yn oed, 

neu algae dŵr corsydd neu wastraff 

ac ati. 

Nid Bio-Danwydd 

(cyfarwydd bellach) mohono a nid 

‘Ethanol’ neu Had Rep (sy’n gnydau 

dyfwyd ar ei gyfer) ychwaith. 

Gwaith y tyrbinau yw ‘tanio’r’ 

electrolysis sy’n gwahanu dŵr i’w 

elfennau hydrogen ac oxygen. 

O gyfuno’r oxygen â CO2 ‘sugnwyd’ 

o’r aer y tu allan wele greu methanol 

all ei drin-gyfosod i wneud petrol cwbl 

synthetig a di-garbon. 

Menter ‘peilot’ rhyw 100,000 litr y 

flwyddyn yw hi ar hyn o bryd gydag 

uchelgais o 500,000 cyn bo hir. Ond 

bydd rhaid ehangu tipyn ar safleoedd 

e-danwydd os am ddisodli petrol a 

diesel. 

Yr hyn sy’n ganolog, serch hynny, 

yw Hydrogen - unai wrth greu tanwydd 

(uchod), creu trydan i 

yrru’r cerbyd (cell tanwydd) 

neu danio peiriant ‘ICE’ 

cyfredol megis y gwaith sylweddol 

wnaeth Toyota arno 

eisoes. 

Mae gan Gymru gyfle 

yma hefyd. Y datblysgiad 

diweddaraf yw creu hydrogen 

o ddŵr y môr heb orfod ei 

‘buro’. 

Ffyniant ddaw i ganlyn ffyrdd 

a nid elwa arno’n unig wna ceir a 

cherbydau ond 

ei feithrin. 

gan Huw Thomas 

‘Ffordd yr ucheldir Iach’ Sbaen ac Arona SEAT: 

£21,430 - £27,440. 

Un o fodelau Panamera e-danwydd a safle HIF Haru 

Oni Porsche. 

Panamera Porsche V8-silindr, 4.0-litr ym Mhatagonia yn 

rhedeg ar e-danwydd safle HIF. Ystod modelau V6 a V8 

cyfredol: £72,900 - £149,100. 

RX8 Mazda a pheiriant 

cylch-danio (Rotary Combustion 

Engine) sy’n llosgi Hydrogen pur. 

Darpar gar arbrofol. 

GR Yaris H2 Toyota. Darpar gar ralio sy’n gyrru ar gyrsiau cyfres WRC 

(Pencampwriaeth Ralio’r Byd) a pheiriant sy’n rhedeg ar Hydrogen pur. Hyn 

er dangos pa mor gystadleuol ydyw. 

Gohebwyr Moduro Cymru 

www.motoringwriters.com

Mai 2019 

Papur Cenedlaethol Cymru £1. 0 

Rheolei dio 

neu hybu? 

 

yn holi 

 

 

- tud 10 

Mwy na geiriau ar wal - rhan 

 

 

Gor fe naf 2019 


Pam bod 

angen 

poeni? - 

 

yn fyw 

 

Barn wahanol 

- tud 16 -17 

 

 

 

 

- tud 2 a 3 

13 

Ionawr 2020 

RHYBY D 2020: - tud 8 

Canolfan Celfy dydau ac Arloesi 

Arts and I novation Centre 

Bangor 

Beth welwch 

chi nesaf? 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Colofn Cadi - tud 1 

Ydi cywirdeb gwleidy dol wedi mynd dros ben llestri? - tud 14 a 15 

Ewch i pontio.co.uk neu’n cyfryngau 

cymdeithasol i darganfod mwy 

@TrydarPontio 

pontio_bangor PontioBangor 

Y_Cymro_Advert_V3.indd d 2 07/01/2020 14:48:24 

- tud 7 

Hydref 2020 


Hanes trist 

ac anhygoel 

 

yn Ne 

 

yn 1607 

- tud 16 - 17 

 

- tud 2 

£8. 9 

£12. 9 

£14. 9 

 

£9. 9 

£7. 9 


siop lyfau leol 

.com 

Llyfrau dros Gymru 

 

 

Mai 2019 


Rheolei dio 

neu hybu? 

 

yn holi 

 

 

- tud 10 

Mwy na geiriau ar wal - rhan 

 

 

Gor fe naf 2019 


- tud 2 a 3 

Pam bod 

angen 

poeni? - 

 

yn fyw 

 

Barn wahanol 

- tud 16 -17 

Medi 2019 


A sut un oedd h i chi fe ly? - 

dadansoddi Steddfod 2019 - tud 6, 11,17,18,19, 20 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dathlu 20 

mlynedd o 

datganoli 

 

unigryw yn 

y brif dinas 

- tudalen 2 

Disgwyl miloe d yn yr Orymdaith Dros Annibyniaeth ym Merthyr - tud 3 

 

 


Ein hiaith 

hynafol 

yn yr oes 

digidol 

- tud 10 

 

- tud 15,16 a17 




£9.99 £9.99 £5.99 




HANNER 

YR IFANC 

O BLAID 

CYMRU 

RYDD 


ddyfodol mwy disglair, gwell 



£9.99 

£9.99 

£19.99 


yn ddiarwybod 

i ni bron, 

cawn ein 

Seisnigo’ 

- Heledd 

Gwyndaf 



Gorffennaf 2019 

- tud 4 





Newydd i’r 

Steddfod 

Cefnogwch eich siop leol 

.com 

OWAIN PWY? 


Pam nad yw hanes ein gwlad yn cael ei 

ddysgu yn ein hysgolion? 

Pam bod 

angen 

poeni? - 

mae’r iaith 

yn fyw 

ac iach! 

Barn wahanol 

- tud 16 -17 

‘Profiad y tasglu yw bod nifer o ddysgwyr yn 

ysgolion Cymru yn dysgu mwy am hanes Lloegr nag 

am hanes eu bro a’u gwlad eu hunain’ - tud 2 a 3 

Cynghorau yn cefnogi breuddwyd annibyniaeth - tud 13 

Tanysgrifiwch i dderbyn papur Y Cymro 

drwy’r post am £39 y flwyddyn neu fel PDF 

drwy e-bost bob mis am £12 y flwyddyn 

Rydym yn falch o gynnig tanysgrifiad 

papur am £39, gan gynnwys postio a phacio 

(dosbarth cyntaf), neu danysgrifiad electronig ar 

PDF bob mis am £12. 

I danysgrifio gallwch gwblhau’r ffurflen isod neu 

drefnu taliad banc. 

Manylion ar gyfer trefnu taliad banc - 

Enw’r cyfrif: Cyfryngau Cymru Cyf 

Rhif y cyfrif: 1056 4389 

Côd didoli: 20 51 08 (sort code) 

Os byddwch yn trefnu taliad banc, 

danfonwch eich enw a’ch cyfeiriad 

llawn atom - gwyb@ycymro.cymru - gyda’r 

pennawd ‘Tanysgrifio’ 

‘Mi f’asa R. Williams Parry yn gwaredu bod Eifionydd yn diodde’ 

o ‘olwg hagrwch cynnydd’ fel hyn’ - Bethan Jones Parry - tud 12 

Ebrill 2023 

Y FREUDDWYD 

...i gael pob plentyn ysgol yng 

Nghymru yn siarad Cymraeg 

£9.99 

Ar ôl honiadau 

bod Gwasanaeth 

Iechyd Gwladol 

Cymru 

‘wedi torri’ - beth 

yw’r gobeithion 

rŵan felly 

am newid 

go iawn? - tud 2 

£9.99 


Ein hanes oll 

mewn hanner 

miliwn o 

glipau fideo 

500,000 o glipiau archif 

Cymreig rŵan ar gael yn 

ddigidol - tud 27 

£8.99 

£7.99 

Cyhoeddodd Cymdeithas yr 

Iaith eu cynigion ar gyfer Deddf 

Addysg Gymraeg i bawb ar yr 

un adeg i Lywodraeth Cymru 

gyhoeddi ei Phapur Gwyn ar y 

£9.99 

Bil Addysg Gymraeg arfaethedig 

ac ymgynghoriad ar gynigion 

newydd i gyflawni nodau 

uchelgeisiol ar gyfer cynyddu nifer 

siaradwyr yr iaith. - tud 3 a 5 

‘...sbri o ffilm sy’n adlewyrchu ansicrwydd a chyffro’r oes’ - Dylan Wyn Williams - tud 15 

£35 


siop lyfrau leol 

.com 

Llyfrau dros Gymru 

29 

Ai gweddillion 

milwyr o 

ddyddiau 

Glyndŵr 

sydd wedi eu 

darganfod 

yn Hwlffordd? 

‘Symud tuag at Addysg cyfrwng Cymraeg i bawb yw’r unig ffordd o gyflawni’r nod’ - Mabli Siriol Jones 

‘Rydym wedi ymrwymo i ddyfodol lle mae gan bawb y 

gallu a’r cyfle i ddefnyddio’r Gymraeg yn eu bywydau bob 

dydd’ - Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles 

Be amdani? ...dewch i’r Bala i chwarae 

golff yng Ngwpan Y Cymro’ - tud 8 

Mai 2023 


PAM RHAID 

GADAEL 

EIN GWLAD 

I FYND O 

UN PEN 

I’R LLALL? 

Gweld 

rhywbeth o’i le 

ar enw hyfryd 

Bannau 

Brycheiniog? 

...na ninnau 

chwaith! 

Wrth i’r ffrae dros gyfraniad Cymru i brosiect rheilffordd HS2 Lloegr godi 

stêm mae galw cynyddol am ffordd gall o gysylltu’r de a’r gogledd - tud 3 

“Yn anhygoel, mae’n rhaid i unrhyw 

deithiwr sydd eisiau mynd ar y trên o 

ogledd i dde Cymru fynd drwy Loegr” 

Liz Saville Roberts - tud 3 

Y gadair o Batagonia bell ...mae rhai pethau sy’n werth aros amdanynt - tud 4 

- tud 2 

- tud 9 

 

Tachwedd 2020 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

NEGES Y TRAETH 

 

YR YMATEB! 

OWAIN PWY? 

Maxine, Cymru 

...a Donald Trump 

O’r America - sgŵps gwych y 

newyddiadurwraig o Gonwy 

Ar y Cyfryngau - Dylan Wyn Williams 

Hysbys Cymro Stribyn Gor f 23 :Layout 1 22/06/2023 09:19 Page 1 

OES GOBAITH 0’R 

DIWEDD AM 

REILFFORDD 

GALL DRWY 

GYMRU? 

Pwy, pam a be? ...‘parchu artistiaid’ a’r ffrae 

dros reol iaith yr Eisteddfod - tud 3 

Gorffennaf 2023 

- tud 15 

 

 

 

 

 


Cynllun ‘hanesyddol’ i achub ein cymunedau 

rhag effaith ddinistriol y tai gwyliau 

UN CAM 

CALL O’R 

DIWEDD 

TUAG ATAL 

Y LLIF 

‘Mae Gwynedd wedi arwain 

y ffordd’...ond mae rhai yn ei 

weld fel polisi ‘wrth-Seisnig’ 

- Adroddiad arbennig - tud 2 

ar gael yn eich siop lyfrau leol. . . 

’Chydig o 

Gymraeg i 

ni - HWRE! 

...pam felly 

bod ein 

disgwyliadau 

mor ofnadwy 

o isel? 

Heledd Gwyndaf 

- tud 4 

 

Enw Llawn: ...................................................... 

Cyfeiriad: ......................................................... 

......................................................... 

......................................................... 

......................................................... 

......................................................... 

Cyfeiriad e-bost ............................................... 

Rhif ffôn ........................................................... 

Neu dychwelwch y ffurflen hon gyda siec am 

£39 neu £12 yn daladwy i Cyfryngau Cymru 

Cyf at Y Cymro, 13 Heol y Parc, Pontyberem, 

Llanelli, Sir Gaerfyrddin, SA15 5EA 

Cysylltwch gyda ni ar y cyfeiriadau uchod hefyd am 

fanylion tanysgrifio i Ewrop a gweddill y byd, i drefnu 

tanysgrifiad anrheg neu i archebu mwy nag un copi. 

Byddem hefyd wrth ein bodd i glywed gan 

unigolion, ysgolion/colegau a grwpiau/cymdeithasau 

lleol ayyb os oes diddordeb dosbarthu a gwerthu Y Cymro 

(ar gomisiwn hael) yn eich cymuned chi. 

Tanysgrifiwch nawr i unig bapur newydd 

cenedlaethol Cymru 

Dirgelwch marwolaeth un o dywysogion 

Cymru yn dianc o Dŵr Llundain - tud 16 - 17 

Mawrth Gorffennaf 2022 2022 


A yw’r nonsens o beidio bod â rheolaeth dros 

gyfryngau ein hunain am gael ei sortio o’r diwedd? 

CAM CALL 

AT WELD 

CYMRU 

DRWY 

LYGAID 

Y CYMRY 

Mai 2020 

Cyhoeddi panel 

arbenigol ar 

ddatganoli darlledu 

- tud 13 

‘A allwn alw hyn yn 

chwyldro? …efallai 

wir’ - Heledd Gwyndaf 

- tud 8 

‘Does dim rheswm y 

dylen ni fod mor bell ar 

ei hôl hi’ - Cymdeithas 

yr Iaith - tud 13 

Dafydd 

Iwan 

sy’n 

gofyn... 

pwy a 

be sydd 

yma o 

hyd? 

Miloedd yn galw am 

ein hannibyniaeth 

Gorymdaith fawr Wrecsam - tud 3 


- tud 6 

 

32 

Y GWANWYN 

DISTAW 

 

 

 

 

 

 

 

- tud 8 - tud 3 

 

- tud 7 

- tud 12 

 

- tud 3 

GWASG 

CARREG 

GWALCH 

www.carreg-gwalch.cymru ( 01492 642031 

YR YMATEB! 

OWAIN PWY? 

 

 

 

 

13 

BRWYDRO I DDATRYS 

‘DINISTR’ Y TAI HAF 

BREUDDWYD RHYDDID

30 

Pawb yn barod amdani felly? - a bydd 

pob gêm Cymru i’w gweld ar S4C 

Bydd pob gêm Cymru yng Nghwpan Rygbi’r Byd yn 

Ffrainc yn cael ei darlledu’n fyw ar S4C. 

Sarra Elgan, Jason Mohammad a Lauren Jenkins fydd yn 

cyflwyno’r darllediadau o’r twrnamaint. 

Y sylwebydd Gareth Charles fydd yn dod â holl 

gynnwrf y gemau i’r gwylwyr adre ac yn ymuno ag ef bydd 

y dadansoddwyr Mike Phillips, Gwyn Jones, Siwan Lillicrap, 

Rhys Priestland, Dyddgu Hywel, Robin McBryde a Rhys 

Patchell. 

Bydd darllediadau S4C yn dechrau gyda’r gêm 

agoriadol rhwng Ffrainc a Seland Newydd ac yn ogystal â holl 

o gêmau Cymru, bydd yn dangos rownd yr wyth olaf, y rownd 

gynderfynol, y trydydd safle a’r rownd derfynol yn fyw o’r 

Stade de France ym Mharis. 

Bydd darllediadau S4C yn cynnwys rhaglenni rhagflas gyda 

Sarra Elgan, a bydd Sarra hefyd yn ymuno â Jonathan Davies 

a Nigel Owens i drafod tim Cymru yn eu ffordd llawn hiwmor 

arferol ar Jonathan. 

Bydd modd clywed y diweddaraf am garfan Cymru gyda 

vodcast Allez Les Rouges sy’n cael ei gyflwyno gan Lauren 

Jenkins. 

Bydd Newyddion S4C hefyd yn dod â’r diweddaraf am 

ymgyrch Cymru yn Ffrainc drwy gydol Cwpan Rygbi’r Byd. 

Dywedodd 

cyn-fewnwr 

Cymru a’r Llewod, 

Mike Phillips: 

“Fi’n gyffrous 

achos ma crop o chwaraewyr newydd wedi dod mewn i’r 

garfan nawr, ma’n nhw yn ifanc ac ma’n teimlo fel 2011 gyda 

bois ifanc yn dod trwodd adeg yna. 

“Gobeithio byddwn ni’n cael yr enwau newydd yn dod 

trwodd nawr, ’na beth ni moyn gweld. 

“Maen nhw wedi cael amser da yn paratoi a dwi’n edrych 

mlaen i weld Cymru yng Nghwpan y Byd.” 

‘Cyfle rhy bwysig i’w golli’ - cynllun i drio prynu marina’r Felinheli 

Mae Menter Gymunedol newydd wedi gosod nod 

uchelgeisiol i’w hun - bod y cyntaf o’i math yng 

Nghymru i brynu marina. 

Cafodd Menter Felinheli ei sefydlu i greu buddion 

economaidd a chymdeithasol ond mae’r rhai sydd y tu ôl iddi 

yn dweud bod y cyfle i brynu’r marina yn y pentref yn gyfle 

rhy bwysig i’w golli. 

Adeiladwyd y marina yn yr 1980au ar safle’r porthladd ble 

roedd llechi o chwarel Dinorwig yn cael ei llwytho ar longau 

i’w hallforio. 

Fodd bynnag, yn gynharach eleni, fe’i rhoddwyd yn nwylo’r 

gweinyddwyr, ac maen nhw bellach wedi ei roi ar werth. 

Un o’r rhai y tu ôl i Menter Felinheli yw Gwyn Roberts, a 

fu yn arwain Cwmni Tref Caernarfon wnaeth adfywio’r dref 

drwy brynu ac adnewyddu eiddo gwag. Ef hefyd yw cyn Brif 

Weithredwr y ganolfan greadigol, Galeri, yng Nghaernarfon. 

Mae cwmni gemau o’r Unol Daleithiau sydd â 

swyddfeydd yn Efrog Newydd ac yn Texas am sefydlu ei 

bencadlys Ewropeaidd yng Nghymru. 

Dywedodd: “Rydym wedi teimlo ers peth amser y byddai 

Menter Gymunedol fel hyn yn dod â manteision economaidd a 

chymdeithasol i’r Felinheli. 

“Ein bwriad yw datblygu’r asedau sydd eisoes yn 

bodoli yn y pentref ac fe wnaeth 

cyfarfod cyhoeddus 

diweddar ddangos bod pobl leol 

yn cefnogi’r nod hwnnw. 

“Dim ond trwy hap a damwain 

y mae’r marina wedi cael ei roi 

ar y farchnad mor fuan ar ôl i ni 

gael ein sefydlu - ond fe fydden 

ni’n ffôl i beidio ag edrych yn 

fanwl ar y posibilrwydd o’i brynu. 

“I raddau helaeth mae’r marina a’r pentref wedi bod ar 

Cwmni gemau o America’n dewis Cymru fel ei bencadlys 

Rhagor o grantiau’n rŵan ar gael ar gyfer 

prosiectau cymunedol Cymraeg 

Mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn annog 

prosiectau cymunedol newydd i wneud cais am 

gyllid. 

Mae Llywodraeth Cymru’n gwahodd grwpiau 

cymunedol i wneud cais am grantiau bach i helpu i 

sefydlu cwmnïau cydweithredol cymunedol, mentrau 

cymdeithasol a phrosiectau tai, neu eu cynorthwyo i 

dyfu. Grantiau Bach Prosiect Perthyn yw enw’r cyllid 

ac mae’n rhan o’r Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg. 

Nod y grant yw helpu i greu cyfleoedd economaidd, 

darparu tai fforddiadwy, a chefnogi cymunedau 

Cymraeg sydd â dwysedd uchel o ail gartrefi. 

Mae ffurflen gais a chanllawiau ar gael yma. 

https://cy.cwmpas.coop/yr-hyn-a-wnawn/gwasanaethau/perthyn/ 

‘...fe fydden ni’n 

ffôl i beidio ag 

edrych yn fanwl ar 

y posibilrwydd’ 

wahân ers y dechrau, a tydi’r manteision y gallai’r marina greu 

i’r pentref heb ei gwireddu. 

Bydd Rocket Science yn agor ei stiwdio newydd yng 

Nghaerdydd, gan greu 50 o swyddi ar gyfer graddedigion a 

gweithwyr proffesiynol yn y diwydiant gemau i weithio ar 

rai o’r prosiectau technegol anoddaf ar gyfer y gemau fideo 

mwyaf yn y byd. 

Denwyd y prosiect mewnfuddsoddi hwn yn sgil taith 

fasnach lwyddiannus gan Lywodraeth Cymru i Gynhadledd 

y Datblygwyr Gemau yn San Francisco yn 2022. 

Mae Rocket Science am greu presenoldeb yng Nghymru, 

tebyg i’w safle llwyddiannus yn Efrog Newydd, a chreu 

stiwdio Gymreig i wasanaethu cwsmeriaid y cwmni yn 

Ewrop. 

Bydd y stiwdio yng Nghaerdydd yn gweithio ar gemau 

mwyaf poblogaidd y byd heddiw, sy’n cael eu chwarae gan 

filiynau o bobl bob dydd. Bydd hefyd yn denu ac yn cefnogi 

cleientiaid i greu gemau mwyaf uchelgeisiol fory. 

Bydd y cwmni’n cael nawdd gan Lywodraeth Cymru trwy 

ei Chronfa Economi’r Dyfodol (EFF) sy’n helpu busnesau i 

fuddsoddi yn economi Cymru a’i helpu i dyfu. 

Mae hwn yn gam mawr i’r sector gemau yng Nghymru 

wrth i ni geisio cipio cyfran fwy o farchnad gemau’r byd. 

Mae disgwyl i’r farchnad honno dyfu i fwy na $200bn 

erbyn 2025. 

Wrth gyhoeddi’r newydd, dywedodd Dirprwy Weinidog y 

Celfyddydau, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dawn Bowden: 

“Bydd y buddsoddiad sylweddol hwn yn cefnogi 

Llywodraeth Cymru â’i hamcan strategol i ddatblygu’r 

diwydiant gemau yng Nghymru. 

“Bydd gan stiwdio newydd Rocket Science y 

potensial i weddnewid y sector, trwy greu 50 o swyddi bras, 

sbarduno’r economi i dyfu a datblygu ymhellach sector 

gemau Cymru, gan greu cyfleoedd gwaith o ansawdd uchel 

i genedlaethau heddiw ac yfory. 

“Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio 

Dywedodd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, 

Jeremy Miles: “Mae prosiectau bach yn gallu gwneud 

gwahaniaeth mawr yn ein cymunedau ni. 

“Ry’n ni wedi gweld llawer o syniadau creadigol sut 

mae cymunedau yn cefnogi’r Gymraeg ar lawr gwlad 

ac wedi gweld hefyd yr effaith y gall swm cymharol 

fach o arian ei chael, a’r gwahaniaeth mae hynny’n ei 

wneud. 

“Dyna pam rwy’n falch o gyhoeddi bod cyfle arall i 

grwpiau cymunedol wneud cais am gefnogaeth. 

“Os ydych chi’n grŵp cymunedol sy’n cynnal 

prosiect a fydd yn cefnogi’r Gymraeg yn eich 

cymuned ac yn barod i’r prosiect gymryd y cam nesaf, 

fe fyddwn i’n eich annog chi i wneud cais am grant 

bach Prosiect Perthyn.” 

“Fe allai cael perchnogaeth leol newid hynny.” 

Un arall sydd y tu ôl i’r prosiect yw’r digrifwr, Tudur Owen. 

“Mae safle’r marina yn rhan hanfodol o hanes y pentref - y 

fasnach mewn llechi sydd wedi siapio’r lle fel rydym yn ei 

‘nabod heddiw. 

“Ond does dim cyfeiriad at yr hanes yma yn y marina ac 

mae’n parhau i fod ar wahân i’r pentref ei hun. 

“Mae Mentrau Cymdeithasol fel’ma wedi profi dro-ar-ôl-tro 

y gallan’ nhw gynhyrchu cyfoeth i gymunedau lleol. 

“Erbyn hyn mae 26 ohonyn nhw yng Ngwynedd yn unig yn 

rhedeg tafarndai, siopau, cynlluniau ynni dŵr, gwasanaethau 

bysiau a llawer mwy. 

“Ond ni yw’r cyntaf yng Nghymru i edrych ar brynu marina - 

er bod ‘na un neu ddau o fentrau tebyg yn Yr Alban. 

“Dyma ddechrau taith hir ac mae llawer o waith caled o’n 

blaenau.” 

mewn partneriaeth â diwydiannau’r dyfodol i greu swyddi 

newydd o’r radd flaenaf, tra’n helpu’r staff sydd eisoes 

yn gweithio yn y sectorau hyn i ddatblygu eu sgiliau 

ymhellach. 

“Mae Cymru’n wlad 

wych i fyw, gweithio a 

buddsoddi ynddi ac i ymweld 

â hi. Felly, rwy’n pwyso ar 

fusnesau i gysylltu â Cymru 

Greadigol i weld sut y gall 

eu helpu i feithrin busnes 

llwyddiannus yma yng 

Nghymru.” 

‘ B y d d g a n 

stiwdio newydd 

R o c k e t S c i e n c e y 

p o t e n s i a l i 

weddnewid y sector’ 

Effaith COVID ar ddatblygu sgiliau Cymraeg 

Roedd rhai plant ysgol yn teimlo bod pandemig COVID wedi 

achosi ‘saib’ o ran datblygu sgiliau Cymraeg, yn ôl ymchwil gan 

brifysgolion Aberystwyth a Bangor. 

Roedd yr ymchwil yn archwilio profiadau dysgwyr o deuluoedd 

di-Gymraeg a oedd mewn addysg Gymraeg, a chanfyddiadau eu rhieni. 

Yn yr adroddiad, mae’r tîm ymchwil yn dyfynnu un disgybl, gan eu 

bod yn teimlo bod ei eiriau yn disgrifio profiadau cyffredinol yr holl 

deuluoedd y siaradwyd â hwy, ac yn tynnu sylw at y diffyg cyfle i 

ymwneud â’r Gymraeg a’i defnyddio yn ystod y cyfnod clo. 

Dywedodd Dr Siân Lloyd Williams, Darlithydd Addysg ym 

Mhrifysgol Aberystwyth: “Gwyddom fod pandemig COVID-19, 

â’i gyfnodau clo a’r cau a fu ar ysgolion, wedi tarfu’n sylweddol 

ar fywydau pobl. Mae ymchwil flaenorol wedi dangos bod diffyg 

cyfleoedd i ymwneud â’r Gymraeg yn ystod y pandemig wedi 

cael effaith neilltuol ar y disgyblion hynny a oedd yn mynd i 

ysgolion Cymraeg, ond yn byw mewn cartref lle mai iaith arall, nid y 

Gymraeg, oedd y brif iaith.”

Cyhoeddi cynlluniau i helpu creu swyddi, 

cefnogi’r economi a chryfhau’r Gymraeg 

Mae cyfres o ymyriadau i 

gefnogi cymunedau Cymraeg i ffynnu 

wedi cael ei datgelu gan Weinidog yr 

Economi. 

Mae ARFOR yn rhan o Gytundeb 

Cydweithio Llywodraeth Cymru gyda Plaid 

Cymru. 

Mae cyllid Llywodraeth Cymru, sydd ar 

gael i bedwar awdurdod lleol Gwynedd, 

Ynys Môn, Ceredigion a Sir 

Gaerfyrddin, yn cefnogi nifer o bethau, 

gan gynnwys pwyslais ar gyfleoedd i bobl 

ifanc a theuluoedd, i’w galluogi i aros yn eu 

cymunedau cartref neu ddychwelyd iddynt. 

Wrth lansio’r rhaglen, dywedodd y 

Gweinidog, Vaughan Gething: “Gallai 

ARFOR 2 wneud gwahaniaeth sylweddol 

yn ein cadarnleoedd Cymraeg, trwy fwrw 

ymlaen â’n huchelgais o ledaenu ffyniant 

economaidd ledled Cymru. 

“Trwy weithio gyda’n partneriaid, yr 

awdurdodau lleol, rydym am gefnogi 

cymunedau sy’n gadarnleoedd y Gymraeg 

i ffynnu drwy ymyriadau economaidd a 

chyfrannu at gynyddu cyfleoedd i weld a 

defnyddio’r Gymraeg yn ddyddiol.” 

Canmol effaith yr ail Ŵyl Gofalwyr Ifanc 

Mae’r Dirprwy Weinidog 

Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie 

Morgan, wedi canmol effaith yr ail Ŵyl 

Gofalwyr Ifanc yng Nghymru. 

Gan adeiladu ar y digwyddiad cyntaf y 

llynedd, mae’r ŵyl eleni wedi denu mwy o 

ofalwyr ifanc am dridiau o weithgareddau, 

hwyl ac ymlacio yn Llanfair-ym-Muallt. 

Mae’r ŵyl yn rhoi’r cyfle i ofalwyr 

ifanc ymlacio o’u dyletswyddau o ddydd i 

ddydd, cwrdd â ffrindiau newydd a mwynhau 

profiadau newydd. 

Mae gwybodaeth hefyd ar gael i’w helpu i 

fynd i’r afael â’r heriau y gallent eu hwynebu. 

Daeth y digwyddiad eleni, ar faes y Sioe 

Frenhinol, â 330 o ofalwyr ifanc rhwng 12 

ac 16 oed ynghyd o bob rhan o Gymru, ac 

roedd yn cynnwys sgiliau syrcas, cynhyrchu 

cerddoriaeth, gweithdai ffotograffiaeth, drymio 

samba a chrefftau. 

Dywedodd y Dirprwy Weinidog: “Rwy’n 

falch iawn o weld cymaint o ofalwyr ifanc yn 

dod at ei gilydd i fanteisio ar gyfleoedd i ffwrdd 

o’u cyfrifoldebau gofalu. 

“Mae’r digwyddiad hwn yn gwneud cymaint 

o wahaniaeth iddynt ac yn caniatáu iddynt 

ymlacio, rhannu profiadau a chael hwyl. 

“Alla’ i ddim pwysleisio digon mor bwysig 

yw’r hyn maen nhw’n ei wneud o ddydd i 

ddydd. 

“Rwy’n gobeithio y bydd pawb yn cael amser 

Dywedodd yr Aelod 

Dynodedig, Cefin 

Campbell: “Mae ARFOR yn 

rhaglen gyffrous i gefnogi a 

thyfu’r economi lleol a’r 

Gymraeg gyda’i gilydd. Trwy 

fuddsoddi yn y meysydd 

hyn, byddwn yn annog ac yn 

galluogi entrepreneuriaeth 

ac yn helpu busnesau i dyfu. 

Bydd hyn yn cefnogi cymunedau bywiog a 

ffyniannus.” 

‘...mae’n ein helpu i 

gryfhau ein gwasanaethau a 

chynyddu ein hincwm’ 

Yn ddiweddar, ymwelodd y 

Gweinidog â Siop Griffiths, sef menter 

gymunedol ym Mhenygroes, Dyffryn 

Nantlle a dderbyniodd arian gan ARFOR 

1 ac sydd wedi helpu i greu atebion lleol 

i’r heriau sy’n wynebu Dyffryn Nantlle. 

Enillodd y fenter Wobr Dewi Sant yn 2022 

am Ysbryd Cymunedol. 

“Mae’r gefnogaeth gan Raglen ARFOR 

gwych ac yn gwybod gymaint rydym yn eu 

gwerthfawrogi.” 

Mae’r ŵyl hefyd wedi bod yn codi 

ymwybyddiaeth o’r Siarter ar gyfer Gofalwyr 

Di-dâl, sydd i wella cymorth ar gyfer 

gofalwyr di-dâl o bob oed ac yn hyrwyddo eu 

dealltwriaeth o’u hawliau. 

Mae Cardiau Adnabod Gofalwyr Ifanc hefyd 

wedi cael eu dathlu. Mae cardiau adnabod wedi 

bod ar gael ledled Cymru ers mis Ebrill 2022 

ac fe’u cyd-gynhyrchwyd gydag awdurdodau 

lleol ac Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, 

gyda chymorth 

ariannol o £600,000 

gan Lywodraeth 

Cymru . 

Dywedodd Dan 

Newman o Credu, 

sy’n trefnu’r Ŵyl 

Gofalwyr Ifanc: 

“Hon fydd 

ein hail Ŵyl 

Gofalwyr 

Ifanc 

Cymru i ddathlu 

llwyddiannau 

gofalwyr ifanc ledled 

Cymru. 

Eleni mae 

gweithgareddau sy’n 

cynnwys gweithdai dawns, chwaraeon, celf 

a chrefft, disgo tawel, DJs a pherfformiadau 

wedi helpu Siop Griffiths i 

greu swydd newydd - Rheolwr 

Gwasanaethau - ac mae’n ein 

helpu i gryfhau ein gwasanaethau a 

chynyddu ein hincwm,” meddai Ben 

Gregory, Ysgrifennydd Siop Griffiths Cyf. 

“Yn y tymor hir rydym yn anelu at 

gynyddu nifer y swyddi a’r gwasanaethau 

sydd oll yn gweithredu drwy gyfrwng y 

Gymraeg ac yn cael eu cynnig i’r cyhoedd 

yn ddwyieithog. Mae Rhaglen ARFOR 

hefyd yn ein helpu i gysylltu â mentrau 

cymdeithasol o’r un anian, lle gallwn 

ddysgu ar y cyd am y ffordd orau o gefnogi 

a chryfhau’r defnydd o’r Gymraeg.” 

byw, a llawer mwy. Mae Credu yn diolch i 

chi, Ofalwyr Ifanc Cymru, am eich holl waith 

caled. Rydym yn gobeithio y byddwch wrth 

eich bodd yn yr ŵyl eleni.” 

Ychwanegodd Ffion Scott, gofalwr ifanc sy’n 

mynychu’r digwyddiad: 

“Dw i mor gyffrous i fynd yn ôl i’r ŵyl eleni 

oherwydd yr holl hwyl ges i’r llynedd. Cefais 

y cyfle i gwrdd â gofalwyr ifanc o bob cwr o 

Gymru wyneb yn wyneb a dod i’w hadnabod 

a gwneud mwy o ffrindiau. Gall pawb ymuno 

â’r gweithgareddau yn yr ŵyl oherwydd mae 

rhywbeth yno i bawb gael yr amser gorau.” 

z 

Sylw arbennig i 

faterion ffermio yn 

sioe sir Ynys Môn 

31 

Cafodd Undeb Amaethwyr Cymru 

Ynys Môn sioe sir lwyddiannus lle 

cafodd materion ffermio sylw arbennig 

dros ddau ddiwrnod hynod brysur. 

Cafwyd cyfarfodydd gyda gwleidyddion 

lleol, yn ogystal â’r Prif Weinidog Mark 

Drakeford a Gweinidog Amaethyddiaeth 

Cymru Lesley Griffiths. 

Defnyddiwyd y cyfarfodydd hyn fel cyfle 

i ddwyn sylw at faterion sy’n creu heriau 

i ffermydd teuluol Cymru gan fygwth 

eu dyfodol fel ffermydd ffyniannus a 

chynaliadwy. 

Yn siarad ar ôl y sioe, dywedodd 

Swyddog Gweithredol UAC Sir Fôn 

Alaw Jones: “Rydym wedi mwynhau sioe 

lwyddiannus a rhaid i mi ddiolch i bawb a 

ymunodd â ni dros y ddau ddiwrnod. Roedd 

yn gyfle 

gwych i 

ddangos 

pam fod 

ffermio’n 

bwysig ac 

ymhlith 

rhai o’r 

materion a 

drafodwyd 

gyda’n 

cynrychiolwyr etholedig oedd y Cynllun 

Ffermio Cynaliadwy. 

“Mae UAC yn llwyr ymwneud â llunio’r 

cynllun hanfodol hwn ac yn ystod ein 

cyfarfodydd yma yn sioe Môn fe wnaethom 

nodi fod fframwaith y cynllun wedi newid 

yn sylweddol gan adlewyrchu llawer o’r 

materion yr ydym fel Undeb wedi bod yn 

lobïo yn eu cylch ers ymgynghoriad Brexit 

a’n Tir yn ôl yn 2018. 

“Fodd bynnag, yn ystod ein sgyrsiau yma 

yn y sioe, ‘rydym wedi bod yn glir iawn am 

ddiffyg cefnogaeth y cynigion presennol 

ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddadwy, 

cynllunio olyniaeth a diffyg unrhyw fath o 

gynllun ar gyfer newydd-ddyfodiaid. 

“Cafodd aelodau UAC o fewn y Sir 

gyfle i godi eu pryderon am y broblem 

TB gynyddol ar yr ynys a hynny gyda 

Gweinidogion Llywodraeth Cymru a 

Phrif Swyddog Milfeddygol newydd 

Cymru, Richard Irvine.” 

Amlinellodd swyddogion yr undeb 

bryderon hefyd ynghylch toriadau a 

wnaed gan Y Trysorlys yn Llundain 

i gyllidebau amaethyddol Cymru a’r 

peryglon posibl os na chaiff y rhain eu 

hadfer i’r lefelau oedd yn bodoli cyn 

Brexit. 

Lle da i weithio ....chwarae teg 

Mae Cyngor Gwynedd wedi derbyn 

cydnabyddiaeth genedlaethol am y ffordd 

mae’n edrych ar ôl ei staff. 

Mae’r cyngor wedi dal gafael ar Safon 

Aur yn Fframwaith Ansawdd Iechyd 

Genedlaethol. Bwriad y fframwaith yw 

cydnabod arferion da o ran iechyd a lles staff 

a chanolbwyntio ar anhwylderau a chyflyrau 

y gellir eu hosgoi. Gwelir hyn fel ffordd o 

leihau absenoldebau a sicrhau nad oes tarfu 

na oedi i wasanaethau’r Cyngor. 

Dywedodd y Cynghorydd Menna 

Tenholme, Aelod Cabinet dros Adran 

Cefnogaeth Gorfforaethol y Cyngor: 

“Hoffwn longyfarch pawb sydd y tu ôl i’r 

llwyddiant yma. Rydw i’n hynod o falch fod 

y cyngor wedi dal y Safon Aur yn gyson ers 

2011 sy’n dyst ei fod yn lle da i weithio.” 


Clwb Golff y Bala 

- croeso cynnes 

bob amser i bawb 

Ffon: 01678 520359 

@y_cymro

Chwaraeon 

O strydoedd Aberystwyth i 

fynyddoedd godidog yr Eidal 

Clonc gyda’r beiciwr proffesiynol Stephen Williams 

gan Llion Higham 

Mae Stephen Williams, 27 oed, yn feiciwr proffesiynol o 

Aberystwyth, ac eleni roedd yng nghanol mynyddoedd yr 

Eidal yn rasio yn y Giro d’Italia. 

Mae dilynwyr beicio yn tyfu o flwyddyn i flwyddyn a 

rasio ffordd gwytnwch (endurance road racing) yw un o’r 

chwaraeon mwyaf poblogaidd yn y byd. Yng ngeiriau 

Stephen Williams: ‘does dim chwaraeon tebyg’. 

Mae’r ‘Grand Tours’ yn para 21 o ddiwrnodau 

ac yn gofyn i feicwyr wneud yr amhosib. Maen 

nhw’n dringo mynyddoedd, yn gwibio i lawr ochrau 

clogwyni ac yn rasio i’r diwedd. Does dim llawer o 

gampau’n gwthio pobl i’r eithafion hyn yn gorfforol 

nac yn feddyliol. 

Cefais glonc gyda Stephen Williams i fyfyrio ar 

ei daith hyd yma. 

Cafodd ei fagu yn Aberystwyth ac yn gyn-ddisgybl 

Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig. “Roeddwn i’n dda ar unrhyw 

chwaraeon dweud y gwir. Rhaid ‘mod i ‘di cael genynnau da achos 

roedd Dad yr un peth. 

“Nes i ddim dechrau beicio’n iawn tan ‘o ni tua 15/16. Ro’n i’n 

reidio ar ben fy hun i ddechrau, wedyn ‘nes i ymuno ag Ystwyth 

Cycling Club - y clwb beicio lleol yn Aber - a ‘nes i gwpwl o time 

trials a meddwl ooh dw i’n hoffi hwn. Yna’r ras dynion cyntaf i mi 

wneud enillais i hwnna, wedyn enillais i eto, ac eto, a chysylltodd 

Beicio Cymru â mi wedyn a jyst gwella a gwella o f’yna.” 

Roedd yn amlwg bod ei fagwraeth a’i gefndir yn meddwl lot iddo. 

“O ie, rwy’n sicr yn Gymro balch iawn, yn dod o Aberystwyth, tref 

fach arfordirol. Dydw i ddim yn treulio llawer o amser yno dim mwy 

ond dw i’n mynd yn ôl fel arfer am wythnos neu ddwy dros y Nadolig 

ac os ydw i byth yn cael cyfle i fynd yn ôl dw i’n mynd amdani. Dw 

i am ddal ymlaen i ‘ngwreiddiau, Aberystwyth a Cheredigion. Mae 

rhywbeth arbennig am fod yn Gymro, mae’n rhoi mantais i chi. 

“Roedd noson Boxing Day diwethaf yn noson dda ac mae’n dipyn o 

draddodiad. Mae pawb yn dod yn ôl ac yn defnyddio’r noson honno i 

ddal i fyny a dathlu sy’n hyfryd.” 

Er y gallwn ni fod wedi sgwrsio am dafarndai lleol Aberystwyth 

drwy’r dydd a nos, roeddwn i am wybod pwy oedd wedi dylanwadu 

arno fwyaf ac wedi ei helpu i gyrraedd y lefel uchaf. 

“Mae sefydliad a chefnogaeth Beicio Cymru wedi bod yn hanfodol 

a nhw sydd wedi helpu fy ngyrfa fwyaf. 

“Mae Beicio Cymru yn gyffredinol fel sefydliad yn wych, ac roedd 

ei gynrychioli llynedd yng Ngemau’r Gymanwlad yn fraint. Mae 

dod yn ôl a threulio amser gydag athletwyr o Gymru bob amser yn 

sbort. Mae’n bwysig rhoi mensh arbennig i Darren Tudor hefyd, prif 

hyfforddwr Beicio Cymru. Cafodd effaith enfawr fel mentor, ac 

mae’n rhywun y gallaf bigo’r ffôn i fyny i siarad ag ef am unrhyw 

beth, stwff beicio a stwff oddi ar y beic.” 

Wrth gwrs, i gystadlu ar y lefel uchaf mewn unrhyw chwaraeon mae 

angen bod yn gryf yn seicolegol ond does dim dwywaith am hynny 

ym myd beicio ffordd. 

Mae pob ras yn hynod beryglus. Mae’r beicwyr yn gwibio i lawr 

mynyddoedd serth, yn aml mewn peloton o 200 o feicwyr. Yn 

anffodus mae damweiniau’n rhan o’r gamp ac fel gwyliwr, mae’n 

anodd dygymod â’r meddylfryd o ddringo yn syth yn ôl ar y beic ar ôl 

cael damwain cas. 

“Ie dw i’n meddwl bod e wedi cael ei ddweud o’r blaen - nes i 

chi fod mewn peloton o 200 o ddynion yn mynd i lawr mynydd ar 

100kmh+ ‘sdim modd egluro’r peth. Mae’r natur gystadleuol yn 

cymryd drosodd. Yn anffodus, bydd damweiniau bob amser yn rhan 

o’r gamp. Fel gwelon ni yn ddiweddar, wrth i ni golli Gino Mäder.” 

Yn dorcalonnus, bu damwain erchyll yn Tour de Suisse eleni a bu 

farw beiciwr 26 oed o’r Swistir, Gino Mäder. 

“Roeddwn i arfer rasio gyda fe yn yr un tîm felly gwnaeth y 

newyddion daro fi’n eithaf caled, ond ie mae’r damweiniau hyn yn 

anochel ac yn rhan drist iawn o’r chwaraeon yn anffodus.” 

Er eu bod nhw’n gystadleuwyr ar y beic, gwelsom y gymuned yn 

dod at ei gilydd ar gyfer Mäder. Dyna yw 

‘Mae’n gamp 

galed iawn, brutal a 

dweud y gwir’ 

Stephen yn 

ennill Ras Arctig 

Norwy mis diwethaf 

Lluniau: SprintCycling 

gwir ysbryd y gamp ac mae perthynas 

unigryw iawn rhwng y beicwyr i gyd. 

“O ran fi fy hun, fel yn y Giro eleni, 

lle ges i ddamwain ar gam 4, ti’n dod i 

arfer efo fe. Mae bob amser y diwrnod 

nesaf. Mae’n wahanol i chwaraeon eraill 

lle mae modd cael eich eilyddio neu 

ofyn am timeout, mae’n rhaid cyrraedd y 

llinell derfyn a gorffen y 

cam. Does dim opsiwn ond 

dringo yn ôl ar gefn eich 

beic a chario ymlaen, ac yn 

feddyliol rydych chi’n dod i 

arfer â hynny.” 

Unrhyw gyngor i bobl 

ifanc sy’n meddwl beicio o 

ddifrif? 

“Rwy’n credu mai’r 

prif beth i mi yn bersonol 

yw sicrhau eich bod yn 

mwynhau ac eisiau cystadlu. Mae’n gamp galed iawn, brutal a dweud 

y gwir. Does dim chwaraeon tebyg i hwn. I rasio 21 diwrnod yn 

olynol, mewn clwstwr, mae’n rhaid eich bod eisiau gwneud hyn a 

sicrhau eich bod bob amser yn mwynhau.” 

Beth nesaf i ti? 

“Mae’r calendr beicio yn llawn dop gyda chyfleoedd i gystadlu 

drwy’r flwyddyn gyfan ond ie, Tour de France yw’r ras mwyaf 

eiconig a hanesyddol, ac mae pobl yn gwylio o gwmpas y byd i gyd, 

ac nid cefnogwyr beicio yn unig ond y cyhoedd yn gyffredinol. Felly, 

byddai’n freuddwyd i mi’n bersonol cael rasio yn y Tour a gobeithio 

ga’ i gyfle yn y flwyddyn neu ddwy nesaf.” 

Dros lais annibynnol cryf i Gymru... 

Mae’r aros 

drosodd felly - 

dydd Sul amdani! 

Dyma’r garfan a gafodd ei gadarnhau gan y Prif 

Hyfforddwr Cymru, Warren Gatland ar gyfer 

cystadleuaeth Cwpan Rygbi’r Byd. 

Fe fydd gem gyntaf Cymru yn erbyn Fiji ddydd Sul 

(Medi 10) 

BLAENWYR (19) 

Taine Basham - Dreigiau (13 cap) 

Adam Beard - Gweilch (47 cap) 

Elliot Dee - Dreigiau (43 cap) 

Corey Domachowski - Caerdydd (2 gap) 

Ryan Elias - Scarlets (34 cap) 

Taulupe Faletau - Caerdydd (100 cap) 

Tomas Francis - Provence (72 cap) 

Dafydd Jenkins - Caerwysg (7 cap) 

Dewi Lake - Gweilch (9 cap) 

Dillon Lewis - Harlequins (51 cap) 

Dan Lydiate - Dreigiau (71 cap) 

Jac Morgan - Gweilch (11 cap) 

Tommy Reffell - Caerlŷr (10 cap) 

Will Rowlands - Dreigiau (25 cap) 

Nicky Smith - Gweilch (44 cap) 

Gareth Thomas - Gweilch (22 cap) 

Henry Thomas - Montpellier (2 gap) 

Christ Tshiunza - Caerwysg (7 cap) 

Aaron Wainwright - Dreigiau (39 cap) 

OLWYR (14) 

Josh Adams - Caerdydd (50 Cap) 

Gareth Anscombe - Tokyo Suntory Sungoliath (35 cap) 

Dan Biggar -Toulon (109 Cap) 

Sam Costelow - Scarlets (4 cap) 

Gareth Davies - Scarlets (69 Cap) 

Rio Dyer - Dreigiau (9 cap) 

Mason Grady - Caerdydd (4 cap) 

Leigh Halfpenny - heb glwb (100 Cap) 

George North - Gweilch (114 Cap) 

Louis Rees-Zammit - Caerloyw (27 cap) 

Nick Tompkins - Saraseniaid (28 cap) 

Johnny Williams - Scarlets (6 cap) 

Liam Williams - Kubota Spears (85 Cap) 

Tomos Williams - Caerdydd (48 cap) 

Mae barn Llion Higham ar 

obeithion Cymru yn Ffrainc - a’r 

timau i’w hosgoi! - i’w ddarllen 

ar wefan Y Cymro 

https://ycymro.cymru/category/chwaraeon/ 

Chwaraeon 

Un gêm ar y tro mae mynd ymhell ...llwybr 

Cymru yng Nghwpan Rygbi’r Byd 2023 

Llion Higham sy’n craffu’n fanwl ar wir obeithion ein gwlad yn Ffrainc fis nesaf 

Gyda Chwpan y Byd 2023 yn prysur agosáu, a phob tîm yn dal ei anadl drwy 

gemau’r haf, dyma gipolwg ar y llwybr sydd o flaen Cymru eleni. 

Gêm 1: Cymru v Fiji - Dydd Sul, Medi 10, 20:00 (amser y DU) 

Aeth ias i lawr cefn pob cefnogwr Cymru wrth glywed Fiji yn cael eu henwi yn yr un grŵp â 

ni eto eleni. Collodd Cymru yn eu herbyn yng ngemau grŵp Cwpan y Byd 2007 (yn Ffrainc!) 

34-38 a anfonodd y tîm adref yn waglaw. 

Arweiniodd hyn at Gareth Jenkins, prif hyfforddwr Cymru, yn colli ei swydd ac ers hynny 

maen nhw wedi byw yn hunllefau chwaraewyr, hyfforddwyr a chefnogwyr Cymru. 

Dyw mynd ben ben â’r ynyswyr byth yn hawdd, 

ac mae eu hysbryd o gyd-chwarae yn ysbrydoledig. 

Maen nhw’n mynd o nerth i nerth, flwyddyn ar ôl 

blwyddyn. 

Mae tîm Fijian Drua bellach yn bodoli ac yn 

cystadlu yng nghystadleuaeth y Super Rugby, sy’n 

golygu bod mwy o chwaraewyr yn chwarae ac yn 

cael eu hyfforddi ar lefel uwch yn rheolaidd. Mae 

23 o chwaraewyr Fijian Drua yn rhan o’r 45 yng 

ngharfan Fiji ar hyn o bryd. 

Mae’r garfan yn llawn enwau fydd yn poeni 

unrhyw hyfforddwr, Levani Botia sydd wedi ennill Cwpan y Pencampwyr gyda La Rochelle, 

Semi Radradra, cyn-ganolwr Bristol Bears, a chyn-ganolwr Seland Newydd, Seta Tamanivalu. 

Eu natur gorfforol sy’n frawychus, a gyda Josua Tuisova fel canolwr bydd rhaid i Gatland 

ddewis yn ddoeth*, yn enwedig yng nghanol cae. 

Cyfieithydd – Caerdydd (£27,650 - £29,728) 

Diolch byth bod mwy o amse rhwng gemau eleni. Gyda thua wythnos rhwng gemau Cymru i 

gyd. 

Yr 80 munud cyntaf yma all brofi’n dyngedfennol. Curo Fiji, ac mae’n edrych yn debygol y 

bydd modd cyrraedd rownd yr wyth olaf. 

Gêm 2: Cymru v Portiwgal – Dydd Sadwrn, Medi 16, 16:45 (amser y DU) 

Portiwgal fydd nesaf, a dyma fydd yr ail waith iddynt gystadlu mewn Cwpan y Byd. 

Gyda’r llysenw ‘Os Lobos’ (Y Bleiddiaid) maen nhw’n dîm anodd ei guro, yn angerddol a 

phenderfynol. 

Gwnaethant lwyddo i gadarnhau eu lle yng Nghwpan y Byd â chic gosb munud olaf yn erbyn 

UDA. 

Roedd y dathlu’n dangos arwyddocâd a phwysigrwydd y cyflawniad 

i’r garfan, a gyda rhai chwaraewyr megis Anthony Alves a Samuel 

Marques yn brofiadol bellach yn y ProD2 yn Ffrainc, ewn nhw y tu 

hwnt i’w gallu i wneud bywyd yn anodd i weddill y grŵp. 

Gêm 3: Cymru v Awstralia - Dydd Sul, Medi 24, 20:00 

(amser y DU) 

Heb os, Awstralia yw’r enw mwyaf yn y grŵp. 

Nhw yw’r tîm gorau yn hanesyddol ac yn ôl safleoedd y 

byd (Awstralia 7fed, Cymru 8fed), ond a oes angen eu hofni 

gymaint ag o’r blaen? 

Mae Eddie Jones, 

cyn-hyfforddwr Lloegr, yn 

ôl wrth y llyw ac nid yw 

wedi cael y dechreuad gorau yn y 

Bencampwriaeth Rygbi. 

Ar adeg ysgrifennu’r 

erthygl hon, maen nhw wedi 

colli dwy gêm o ddwy. Roedd 

De Affrica’n llawe rhy bwerus 

iddynt** yn y penwythnos cyntaf a gollon nhw yn y munud olaf yn 

erbyn yr Ariannin, a oedd yn llwyr haeddiannol o’r fuddugoliaeth. 

Ar bapur, roedd gan Awstralia chwaraewyr mwy pwerus na’r 

Ariannin, gyda Will Skelton, Rob Valetini ac Allan Ala’alatoa yn 

arwain y ffordd, ond roedd yr Ariannin yn barod am hyn. Dechreuon 

nhw dri blaenasgellwr yn eu rheng ôl, a nhw ddominyddodd ardal y 

dacl. 


ein gwlad - tud 29 

ISSN 0964-0770 

9 770964 077028 

05 

‘Mae’r garfan 

yn llawn enwau 

fydd yn poeni 

unrhyw hyfforddwr’ 

Rydym yn chwilio am unigolyn brwdfrydig a chryf ei gymhelliad i ymuno â’n tîm 

yng Nghaerdydd. Dyma gyfle i ddefnyddio’ch sgiliau a’ch profiad i gynhyrchu 

cyfieithiadau o’r radd flaenaf i CThEF. 

Bydd gennych sgiliau iaith rhagorol (Cymraeg a Saesneg), a naill ai gradd yn y 

Gymraeg, cymhwyster Cymraeg cyfatebol neu brofiad o gyfieithu i’r Gymraeg. 

Dylech hefyd feddu ar brofiad o brosesau, meddalwedd ac adnoddau cyfieithu 

Cymraeg, a gallu cynhyrchu a phrawf-ddarllen cyfieithiadau i safon uchel. 

Cewch gyfle i ddefnyddio pecynnau meddalwedd modern i gyfieithu dogfennau ac i 

fod yn rhan o brosiectau cyfieithu allweddol. Cewch gyfle hefyd i drafod terminoleg 

ac arddull ysgrifennu newydd a phenderfynu arnyn nhw. 

I gael gwybodaeth am y buddion a sut i wneud cais, chwiliwch am 

swydd rhif 302111 ar borth Swyddi’r Gwasanaeth Sifil drwy fynd i 

www.civilservicejobs.service.gov.uk 

Fel arall, cysylltwch â jennifer.needs@hmrc.gov.uk ar 03000 591276. 

Ymysg y mawrion ...Fffrainc v Seland Newydd (Llun:James Coleman) 

- trowch i dudalen 31 

* Yn ôl Matt Giteau, pan oedd Tuisova yn Toulon gofynnwyd 

iddo stopio codi pwysau gan ei fod yn mynd yn rhy fawr. Mae’n 

5 troedfedd 11 modfedd ac yn pwyso 17.5 stôn, ond rhywsut, 

mae’n gallu rhedeg 21mya. 

** Cymharodd Drew Mitchell, cyn-asgellwr Awstralia, y gêm i 

Space Jam, gan fod Awstralia’n edrych fel eu bod yn chwarae yn 

erbyn bwystfilod mwy na dwbl eu maint. 

Dros lais annibynnol cryf i Gymru... 

‘Curo Fiji, ac 

mae’n edrych yn 

debygol y bydd 

modd cyrraedd 

rownd yr wyth olaf’ 


ein gwlad - tud 29

Y Cymro - Medi 2023

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?