Wojsko i Technika Historia 6/2022 SHORT

www.zbiam.pl
Zagłada
Scharnhorsta
6/2022
Listopad-Grudzień
cena 23,50 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
W NUMERZE:
Zatrzymać
Panzerwaffe!
Głównym wysiłkiem obrońców
stawała się dezorganizacja nacierającej
masy czołgów, rozbicie
ich szyku i podział na nieskoordynowane
grupki. Dalej następować
powinien etap systematycznej likwidacji
przez artylerię i piechotę…
Bitwa pancerna
na Ukrainie
W składzie GA „Południe” znajdowała
się m.in. 1. GPanc, której
zadaniem było przełamanie
obrony Armii Czerwonej w rejonie
Rawy Ruskiej i Kowla, a następnie
uderzenie na kierunku Berdyczów,
Żytomierz i dalej na Kijów...
ISSN 2450-2480 Index 407739

N O W A P R E N U M E R A T A 2 0 2 3
Lotnictwo Aviation International
Prenumerata roczna: 258,00 zł | 12 numerów
Obejmuje numery od 1/2023 do numeru 12/2023.
Wojsko i Technika Historia
+ numery specjalne (6+6)
Prenumerata roczna: 282 zł | 12 numerów
Obejmuje 6 numerów regularnych i 6 numerów
specjalnych wydawanych w 2023 roku.
PRENUMERATA
GWARANCJA
STAŁEJ
CENY
Wojsko i Technika
Prenumerata roczna: 234,00 zł | 12 numerów
Obejmuje numery od 1/2023 do numeru 12/2023.
Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej www.zbiam.pl lub dokonaj wpłaty
na konto bankowe nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976

1
Głównym wysiłkiem obrońców stawała
się dezorganizacja nacierającej
masy czołgów, rozbicie ich szyku
i podział na nieskoordynowane
grupki. Dalej następować powinien
etap systematycznej likwidacji
przez artylerię i piechotę…
W składzie GA „Południe” znajdowała
się m.in. 1. GPanc, której zadaniem
było przełamanie obrony
Armii Czerwonej w rejonie Rawy
Ruskiej i Kowla, a następnie uderzenie
na kierunku Berdyczów,
Żytomierz i dalej na Kijów...
Vol. VIII, nr 6 (42)
Listopad-Grudzień 2022; Nr 6
www.zbiam.pl
Zagłada
Scharnhorsta
6/2022
Listopad-Grudzień
cena 23,50 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
6/2022
W NUMERZE:
Zatrzymać
Panzerwaffe!
Bitwa pancerna
na Ukrainie
ISSN 2450-2480 Index 407739
Na okładce: pancernik Scharnhorst.
Rys. Jarosław Wróbel
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Leszek Molendowski, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/17
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
spis treści
BITWY I KAMPANIE
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Wielka bitwa pancerna w rejonie Dubno – Łuck – Brody (1) 4
MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Nocne myśliwce Junkers Ju 88 w walkach nad Morzem
Śródziemnym i w obronie Rzeszy (3) 22
BITWY I KAMPANIE
Tomasz Szlagor
Przełamanie Linii Gustawa, 1943-1944 (2) 38
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2022
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
WOJNA NA MORZU
Tadeusz Kasperski
Zagłada pancernika Scharnhorst. Bitwa koło Przylądka
Północnego, 26 grudnia 1943 r. 54
OBRONA PRZECIWPANCERNA
Jędrzej Korbal
Zatrzymać Panzerwaffe! Studia WP nad wyposażeniem
jednostek w nowoczesne uzbrojenie przeciwpancerne (1) 68
ARTYLERIA
Waldemar Nadolny
Pierwszy Wał Atlantycki powstał na… flandryjskim wybrzeżu 84
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
4
1
Wielka bitwa pancerna
w rejonie Dubno – Łuck – Brody
W połowie czerwca 1941 r. Związek Sowiecki dysponował niewiarygodną
wprost liczbą 25,5 tys. czołgów, z których większość
kilkanaście dni później musiała stawić czoła 3,5 tys. niemieckim.
W zadziwiający sposób do 5 grudnia stracono niemal
wszystkie wozy bojowe! Pozostało ich zaledwie 1,7 tys., a nie
zapominajmy, że w drugim półroczu 1941 r. rosyjski przemysł
zbrojeniowy dostarczył Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej
kolejnych 4,7 tys. czołgów. Pomimo wielkich sukcesów Wehrmachtu,
blitzkrieg poniósł fiasko. Nawet w najkorzystniejszej
sytuacji operacyjno-strategicznej rozgromienie ZSRR okazało
się dla Niemiec, które rzuciły na wschód swoje najlepiej przygotowane
do walki jednostki, zadaniem ponad siły. Niemieckie
dowództwo postawiło na błyskawiczne pokonanie Związku
Sowieckiego, starannie przygotowało agresję, wybierając
moment ataku i od samego początku przechwytując inicjatywę
strategiczną, ale nie zdołało wykorzystać uzyskanej przewagi,
ponieważ zupełnie nie wyobrażało sobie, z jakim przeciwnikiem
będzie musiało walczyć.
Na wojska sowieckie na Ukrainie uderzyła
Grupa Armii „Południe”, dowodzona
przez feldmarszałka Gerda
von Rundstedta. GA „Południe” składała się
z trzech niemieckich armii i grupy pancernej
(będącej odpowiednikiem armii pancernej),
dwóch armii rumuńskich i węgierskiego
korpusu armijnego. Główne zadanie miały
wykonać dwie niemieckie armie (6. A i 17. A)
oraz 1. Grupa Pancerna uderzając w pasie
obrony bardzo silnego sowieckiego Frontu
Południowo-Zachodniego, wojska sojuszników
zaś wzmocnione niemiecką 11. A
miały wykonać pomocnicze uderzenie na
zgrupowanie Frontu Południowego, wiążąc
jego wojska na południu. Siły wyznaczone
do uderzenia pomocniczego na Ukrainie
nacierały z terytorium Rumunii. Natomiast
główne zgrupowanie niemieckie nacierało
z terenów okupowanej Polski.
Niemiecka piechota przekracza granicę ZSRR; 22 czerwca 1941 r.
Zgrupowanie uderzeniowe
GA „Południe”
Rozmieszczono je na odcinku ówczesnej
granicy między niemiecką Generalną Gubernią
(czyli okupowaną częścią Polski)
a terenami opanowanymi przez ZSRR (dzisiejszą
zachodnią Ukrainą, ale wówczas
okupowaną przez Związek Sowiecki częścią
przedwojennej Polski), na odcinku od rejonu
ok. 15 km na północ od Włodawy do rejonu
jakieś 20 km na południe od Sanoka. Dalej
wzdłuż całej ówczesnej granicy węgiersko-
-sowieckiej pozycje zajmował VIII Korpus
węgierski dowodzony przez gen. mjr. Ferenca
Szombathelyi, złożony z 8. Brygady
Granicznej Gwardii, 1. i 2. Brygady Zmotoryzowanej,
1. Brygady Kawalerii oraz 1. Brygady
Piechoty Górskiej. Węgry włączyły się
do wojny 27 czerwca 1941 r., wykonując
tu niewielkie operacje zaczepne wobec

BITWY I KAMPANIE
16
Jeden z czołgów PzKpfw II należący do 11. Dywizji Pancernej. Wozy te miały niewielką wartość bojową
(niedostateczne uzbrojenie główne – armata kal. 20 mm i słaby pancerz).
odpowiedniej liczby pojazdów, więc maszerowała
pieszo. Jednocześnie ku granicy dla
ratowania sytuacji skierowano też 9. Korpus
Zmechanizowany, który rozlokowano w rejonie
Nowogrodu Wołyńskiego (jakieś 130 km
od granicy) i 19. Korpus Zmechanizowany
z rezerw frontu, ześrodkowany jeszcze dalej,
ponad 200 km od granicy, w rejonie między
Żytomierzem a Berdyczowem.
I w tym momencie nadeszła z Moskwy
słynna Dyrektywa nr 3, podpisana przez Ludowego
Komisarza Obrony, marszałka Siemiona
Timoszenkę oraz szefa Sztabu Generalnego
Armii Czerwonej, gen. armii Gieorgija Żukowa,
wysłana około 23:00 pierwszego dnia wojny,
22 czerwca 1941 r. Dyrektywa wprawiła gen.
płk. Kirponosa w osłupienie, bowiem cały jego
front w pasie 5. A i 6. A właśnie pękał. Główne
niemieckie zgrupowanie klinem weszło
w styk obu sowieckich armii w rejonie Uściłogu
i jeszcze po południu 22 czerwca Niemcy
oskrzydlili z obu stron Włodzimierz Wołyński,
który bronił się głównie dzięki znajdującemu
się tu 2. Rejonowi Umocnionemu. Zdaniem
dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego
należało zrobić wszystko, by zatrzymać niemieckie
natarcie.
Ale Dyrektywa nr 3 mówiła całkiem co innego.
Najwyższe Naczelne Dowództwo Armii
Czerwonej nakazało dowództwu Frontu
Południowo-Zachodniego przeprowadzić
kontrofensywę. Zbieżnymi uderzeniami 5. A
i 6. A wzmocnionymi co najmniej pięcioma
korpusami zmechanizowanymi do 24 czerwca
miał zostać opanowany… Lublin! Leżał
on 130 km od granicy i w zaistniałej sytuacji
był nieosiągalny.
Pierwszy kontratak, Brody
– Łuck – Kowel
Było jasne, że pochodzący z drugiego rzutu
37. Korpus Piechoty (80. DP, 139. DP
i 141. DP), który miał wyruszyć z rejonu
na wschód od Tarnopola oraz dwa korpusy
z rezerw frontu: 31. Korpus Piechoty (gen.
mjr Władimir A. Sołowiow; 193. DP, 195. DP
i 200. DP) z rejonu Berezna na północ od Łucka
i 36. Korpus Piechoty (gen. mjr Paweł
W. Sysojew; 140. DP, 146. DP i 228. DP) stacjonujący
w rejonie na północ od Starokonstantynowa,
potrzebują co najmniej kilku dni,
by przybyć w rejon walk.
W tej sytuacji jedynymi wyższymi związkami
taktycznymi które mogły być natychmiast
użyte do kontruderzenia, było sześć
korpusów zmechanizowanych. Zdecydowano,
że 9., 19. i 22. KZ uderzą na niemieckie
wojska od wschodu i północnego wschodu,
4., 8. i 15. KZ zaś miały atakować od południa.
Będący najbliżej 37. Korpus Piechoty miał
osłonić Tarnopol od północnego zachodu,
gdzie miał powstrzymać niemieckie natarcie,
gdyby to dotarło aż tu. Zarówno szef sztabu
frontu gen. por. Maksim A. Purkajew, jak
i jego zastępca płk Iwan K. Bagramian mieli
pełną świadomość tego, że takie kontrnatarcie
nie może się dobrze skończyć. Jednak
rozkaz musieli wykonać.
8. Korpus Zmechanizowany był pod Stanisławowem
na południe od Lwowa, nie miał
więc najmniejszych szans dotrzeć do planowanych
rejonów wyjściowych. 15. KZ zaangażował
swoją 10. Dywizję Pancerną w walki
z niemiecką 11. DPanc koło Radziechowa,
po stracie 26 czołgów i zużyciu zapasu amunicji,
czołgi dywizji wycofały się w kierunku
Brodów. Jednocześnie nad ranem 23 czerwca
do Brodów dotarła jego 212. Dywizja
Zmotoryzowana, która miała tu zająć pozycje
obronne. Natomiast 37. DPanc znajdowała
się w Krzemieńcu na południe od Dubna
i nie miała szans na dołączenie do 10. Dywizji
Pancernej, a zatem na natarcie 15. Korpusu
Zmechanizowanego nie było co liczyć. Natomiast
4. KZ, znajdujący się w tzw. występie
lwowskim, od pierwszego dnia zaangażował
się w walki w rejonie Niemirowa, bardzo blisko
granicy państwowej. Najbardziej w tym
rejonie oberwała sowiecka 97. DP, wciśnięta
między Jarosław a Lubaczów, dziś po polskiej
stronie granicy, ale wówczas był to występ należący
do ZSRR. Dywizja ta, którą rok wcześniej
uznano za najlepszą w Armii Czerwonej
wśród dywizji piechoty, walczyła z czterema
niemieckimi dywizjami piechoty, od północy
na południe: 71. DP, 1. DPG, 68. DP i 257. DP.
Pierwsza należała do IV Korpusu Armijnego,
pozostałe trzy zaś do XXXXIX Korpusu Piechoty
Górskiej, wszystkie z 17. Armii.
W tym rejonie w walki już po południu
22 czerwca zaangażowała się 32. DPanc
z 4. Korpusu Zmechanizowanego, rzucona
przez dowódcę 6. Armii do kontrataku
po tym, jak Niemcy zaczęli spychać sowiecką
97. DP na wschód. W kontrataku na rozkaz
dowódcy armii gen. por. Iwana Muzyczenki
miała też wziąć udział pozostała część 4. KZ,
ale ta zbierała się bardzo powoli, zaś batalion
zmotoryzowany z 81. Dywizji Zmotoryzowanej
i kompania czołgów z tej dywizji uganiały
się za nieistniejącymi niemieckimi spadochroniarzami.
Niemieccy dywersanci oraz
dość liczne grupy partyzantów z OUN którzy
zostali uzbrojeni przez agentów Abwehry lub
pozyskali broń w inny sposób, a także szybko
poruszające się patrole niemieckich motocyklistów
sprawiały wrażenie, że na tyłach
Kolumna wojsk niemieckich na Ukrainie; lato 1941 r. Na pierwszym planie motocykliści, dalej samochody
osobowe i ciężarówki.

Marek J. Murawski
22
3
Nocne myśliwce Junkers Ju 88
w walkach nad Morzem Śródziemnym
i w obronie Rzeszy
W drugiej bitwie pod El Alamein
(23 października
– 4 listopada 1942 r.) armia
brytyjska pobiła niemiecki
Afrikakorps i przeszła
do kontrofensywy. Brytyjskie
wojska lądowe skutecznie
wspierało lotnictwo. O ile
w działaniach dziennych
Niemcy mogli przeciwstawić
nieprzyjacielowi zahartowanych
w bojach pilotów JG 27,
to wobec nocnych nalotów
RAF pozostawali praktycznie
bezbronni. Największym
problemem dla Afrikakorps
były naloty bombowców
Wellington i Blenheim startujących
z Malty i atakujących
porty na wybrzeżu Afryki
Północnej, w których przeładowywano
zaopatrzenie dla
wojsk Osi dostarczane drogą
morską z Włoch.
Działania I./NJG 2 w basenie
Morza Śródziemnego
W związku z rozkazem Führera zakazującym
dalszego prowadzenia misji typu Fernnachtjagd
nad wschodnim i południowym
wybrzeżem Anglii operujący tam dotychczas
nocny dywizjon myśliwski I./NJG 2 wyposażony
w Ju 88 C-2 otrzymał polecenie przebazowania
z Gilze-Rijen w Holandii na lotnisko
Catania na Sycylii. 7 listopada 1941 r.
w stronę nowej bazy operacyjnej transportem
kolejowym wyruszył personel naziemny
jednostki, a dwa dni później w tę samą
drogę, ale swoimi samolotami, wyruszył
personel latający. Z uwagi na trudne warunki
atmosferyczne wiele załóg dotarło do celu
później niż planowano.
21 listopada 1941 r. przerzucono sześć
samolotów Ju 88 C należących do 2./NJG 2
na lotnisko polowe Berca pod Benghazi
w Afryce Północnej. Dwa dni później, 23 listopada,
Niemcy ponieśli pierwsze straty.
Podczas wieczornego patrolu Ju 88 C-2,
W.Nr. 0712, R4+HK zaatakowany został przez
trzy myśliwce Hurricane. Tylko kunszt pilota,
którym był Lt. Voigt, uratował niemiecki
samolot przez zestrzeleniem. Uszkodzony
w 10% Junkers zdołał zgubić przeciwników
i bezpiecznie wrócić do bazy. Tego samego
wieczora artyleria przeciwlotnicza poważnie
uszkodziła Ju 88 C-4, W.Nr. 0556, jego pilot,
dowódca 2./NJG 2, Oblt. Heinz Harmstorf
podjął decyzję o powrocie do bazy w Catanii,
gdzie wylądował. Wskutek ciągłych nalotów
brytyjskich i prymitywnych warunków panujących
na lotnisku samoloty 2./NJG 2 już
28 listopada powróciły na Sycylię.
3 grudnia dywizjon odwiedził dowódca
II. Korpusu Lotniczego, Generalfeldmarschall
Albert Kesselring. Podczas wizyty ustalono,
że samoloty dywizjonu w najbliższym czasie
podejmą nocne działania nad Maltą oraz
zajmą się osłoną niemieckich samolotów
transportowych Junkers Ju 52/3m latających
z zaopatrzeniem z Włoch do Afryki. Pierwszą
operację nad Maltą wykonano w nocy
z 5/6 grudnia 1941 r. Do pierwszej walki powietrznej
w osłonie Ju 52/3m doszło 12 grudnia,
gdy na południe od Malty Lt. Herbert
Haas zestrzelił jeden myśliwiec Beaufighter
z 272 dywizjonu RAF. Następnego dnia Ofw.
Hermann Sommer zapisał na swoje konto zestrzelenie
kolejnego Beaufightera z tej samej
jednostki. Nocą 18 grudnia Lt. Schleif zestrzelił
nad Maltą samolot Blenheim:
Nad Maltę przylecieliśmy bez problemów.
W powietrzu odbywało się już wspaniałe przedstawienie,
jak w wielkim cyrku. Można było podziwiać
taniec reflektorów i wybuchy pocisków
ciężkich dział przeciwlotniczych. Ta strzelanina,
jak zawsze, nie należała do przyjemnych.
Chciałem uniknąć trafienia, więc obniżyłem
wysokość lotu i wykonałem dwa naloty z małej
wysokości. Ale ten manewr nie do końca mi się
udał, ci na dole byli piekielnie czujni! Wtem
odezwał się Wiegand: „Tam z prawej coś leci!”
W tym momencie sam już go dostrzegłem.
Położyłem maszynę w ciasny skręt w prawo,
aby się usadowić za nim. Był zdecydowanie
wolniejszy niż ja, dlatego musiałem zadać sobie
dużo trudu, żeby na niego nie wpaść. Nie
mogłem jednak powiązać jego sylwetki z żadnym
znanym mi typem samolotu. Odezwał się
Wiegand: „Blenheim”.
Skinąłem głową i dalej uważnie go obserwowałem.
Jeszcze drobna korekta i już mogłem
nacisnąć spust. Seria uderzyła w kadłub.
Blenheim przechylił się na skrzydło próbując
mi umknąć. Jednakże trzymałem się blisko
za nim. Poczekałem jeszcze chwilę, aż wyrówna
lot i wystrzeliłem drugą serię. Pociski trafiły
prosto w cel. Musiałem poderwać maszynę,
bo w przeciwnym wypadku byśmy się zderzyli.
Patrząc w dół pod skrzydło zobaczyliśmy ognistą
kulę na skraju lotniska. 1
Następnego dnia, 19 grudnia, Lt. Peter
Laufs zestrzelił nad Maltą myśliwiec Hurricane,
jednak również jego samolot, Ju 88 C-2,
W.Nr. 0824, R4+BH doznał ciężkich uszkodzeń
szacowanych na 50%. Trzy dni później

Tomasz Szlagor
2
Przełamanie linii Gustawa
1943-1944
38
Walki stoczone na przełomie
roku 1943 i 1944 były zaledwie
wstępem do czterech
krwawych bitew o Monte
Cassino. Już pierwsza
z nich dowiodła, że najlepsze,
co alianci mogą zrobić,
to przeczekać zimę i ewentualnie
ruszyć dalej wiosną.
Mimo to, w imię dość mglistej
koncepcji odciągania wojsk
przeciwnika z innych frontów,
natarcie kontynuowano.
Linia Gustawa rozciągała się na długości
ok. 150 km w poprzek Półwyspu Apenińskiego,
od Morza Tyrreńskiego na zachodzie
do Adriatyku na wschodzie. Pod
koniec stycznia 1944 r. walki o przełamanie
tego głównego pasa fortyfikacji w środkowych
Włoszech skupiły się w jego zachodniej
części. Tu przebieg Linii Gustawa wyznaczały,
w kolejności z północy na południe,
Monte Cifalco (947 m n.p.m.), Monte Cairo
(1669 m), Colle San Angelo (601 m) i Monte
Cassino (561 m, zwane też Wzgórzem Klasztornym),
górujące nad doliną rzeki Rapido.
Dalej fortyfikacje ciągnęły się wzdłuż rzeki
Gari, w poprzek szerokiego na ok. 10 km
wejścia do doliny Liri. Następnie dochodziły
do Morza Tyrreńskiego wschodnim skrajem
masywu Monti Aurunci, u podnóża którego
płynęła rzeka Garigliano.
Ze względu na góry wypełniające środkowe
Włochy niemal od morza do morza, najkrótszą
i w zasadzie jedyną praktyczną osią
natarcia aliantów na Rzym była dolina rzeki
Liri. Niemniej, nawet tu w sezonie jesienno-
-zimowym pole manewru było mocno ograniczone.
Na przełomie roku cały ten rejon,
rozmokły od deszczu i śniegu, zmieniał się
w bezmiar błota tak grząskiego, że utykały
w nim nie tylko pojazdy, ale nawet piechota.
Sytuację dodatkowo pogarszały pozostałe
okoliczne rzeki (Rapido, Gari i Garigliano),
o tej porze roku naturalnie występujące
z brzegów, ale też sztucznie spiętrzone przez
Niemców. To dlatego tak wielkie znaczenie
odgrywał masyw Monte Cassino. U jego podstawy,
północnym skrajem doliny Liri, prowadzi
droga nr 6, starożytna Via Casilina. Alianci,
nie mogąc nacierać całą szerokością grząskiej
doliny, potrzebowali tej drogi, ale byli
w stanie kontrolować ją dopiero po zdobyciu
miasteczka Cassino, przez które biegnie, oraz
górującego nad nią masywu.
Obsadę Linii Gustawa stanowiła 10. Armia,
którą dowodził gen. Heinrich von Vietinghoff.
Dzięki fortyfikacjom i specyfice
terenu, który sprzyjał obronie, Niemcy mogli
pozwolić sobie na to, by sektor frontu
u wejścia do doliny Liri obsadzić stosunkowo
niewielkimi siłami. Kontrolę operacyjną
sprawował nad nimi XIV KPanc (Korpus
Pancerny), którym dowodził gen. Fridolin
von Senger und Etterlin. Przeciwko sobie
miał całą amerykańską – w praktyce amerykańsko-brytyjsko-francuską
– 5. Armię
gen. Marka Clarka. Brytyjski X Korpus (5.,
46. i 56. DP; dywizje piechoty) zdobył wąski
przyczółek na zachodnim brzegu Garigliano
niedaleko ujścia do morza, ale utknął u podnóża
masywu Monte Aurunci. W tym okresie
jego przeciwnikiem była 94. DP. Naprzeciw
amerykańskiego II Korpusu (34. i 36. DP),
w poprzek wejścia do doliny Liri, rozlokowały
się 15. i 90. DGPanc (dywizje grenadierów
pancernych). Rejonu Monte Cassino broniła
44. DP, wzmocniona grupą bojową z 1. DSpad
(dywizji strzelców spadochronowych), oraz
pojedynczy pułk ze składu 71. DP, który ob-
Stanowisko amerykańskiego ciężkiego karabinu maszynowego kal. 12,7 mm, rejon Cassino.

Tadeusz Kasperski
Zagłada pancernika Scharnhorst
Bitwa koło Przylądka Północnego,
26 grudnia 1943 r.
Dowódca Home Fleet, adm. Sir Bruce Fraser odniósł 26 grudnia
1943 r. wielkie zwycięstwo, zatapiając w rejonie Nordkappu
po zaciekłej walce niemiecki pancernik Scharnhorst, próbujący
zaatakować konwój arktyczny JW.55B w ramach operacji „Ostfront”.
Pogromcą niemieckiego okrętu był okręt flagowy Frasera
– pancernik HMS Duke of York (w asyście krążownika lekkiego
HMS Jamaica i czterech niszczycieli) oraz zespół wiceadm.
Roberta Burnetta złożony z brytyjskiego krążownika ciężkiego
HMS Norfolk oraz dwóch krążowników lekkich HMS Belfast
i HMS Sheffield, którym także towarzyszyły cztery niszczyciele.
Większość historyków nie wspomina, że niemiecki okręt mógł
dość łatwo uniknąć zatopienia, a dowodzący z jego pokładu
kadm. Erich Bey miał znikome szanse na powodzenie w operacji
przeciwko konwojowi chronionemu przez silne brytyjskie zespoły
Home Fleet. Scharnhorst wyruszył do akcji z fiordu Alta
z pięcioma niszczycielami osłony 25 grudnia 1943 r.
podwodnymi na Atlantyku. Wystarczyło,
że pancerniki Tirpitz i Scharnhorst oraz krążownik
ciężki Lützow pozostaną w Norwegii,
nawet jeśli nie wyruszyłyby do walki przeciwko
konwojom arktycznym, bo tego ostatniego
Hitler wolał unikać. Czuł wielki respekt
do sił floty brytyjskiej i uważał, że niemieckie
okręty mają małe szanse w walce z najcięższymi
okrętami Royal Navy. Choć był laikiem
w sprawach wojny na morzu, sytuację oceniał
w tym wypadku lepiej od niektórych admirałów
Kriegsmarine.
Bitwa na Morzu Barentsa udowodniła
Niemcom, że nocą w warunkach mocno
ograniczonej widoczności (przez mgły, śnieżyce,
deszcze) ciężkie niemieckie jednostki
są bezradne wobec przewagi okrętów alianckich
wyposażonych w stacje radiolokacyjne
54
Sytuacja ciężkich okrętów Kriegsmarine
stacjonujących w norweskich fiordach
w 1943 r. była wyjątkowo trudna.
Niepowodzenie ataku zespołu wcadm.
Oskara Kummetza na konwój JW.51B w noc
31 grudnia 1942 r. 1 spowodowało zawód
i furię samego Hitlera, który planował nawet
złomowanie większości ciężkich okrętów
Kriegsmarine. Pod koniec stycznia 1943 r.
zdymisjonowanego Wielkiego Admirała Ericha
Raedera zastąpił na stanowisku głównodowodzącego
Kriegsmarine dotychczasowy
dowódca U-Bootwaffe wcadm. Karl
Dönitz, awansowany od razu do rangi Wielkiego
Admirała. Uratował on ciężkie okręty
Kriegsmarine, bo przekonał Hitlera do tego,
że muszą one nadal wiązać duże siły Home
Fleet osłaniające konwoje arktyczne, by Brytyjczycy
nie użyli ich na innych akwenach,
a ich licznej eskorty – do walki z okrętami
Uszkodzenie superpancernika Tirpitz przez brytyjskie miniaturowe okręty podwodne 22 września
1943 r. w Kaafjordzie spowodowało, że trzy miesiące później Scharnhorst miał atakować konwój
JW.55B bez jego wsparcia.

WOJNA NA MORZU
wysłany do Seekriegsleitung (Kierownictwa
Wojny Morskiej) o 12:40. Informował o walce
z wieloma przeciwnikami w kwadracie
AC 4133 i ostrzale za pomocą radiolokatora
przez ciężką jednostkę nieprzyjaciela.
Jeśli kontradmirał Bey sądził, że w zespole
wcadm. Burnetta znajdował się wrogi pancernik,
wycofanie się Scharnhorsta było całkowicie
zrozumiałe. Zgodnie z wytycznymi
Seekriegsleitung należało uniknąć za wszelką
cenę walki z takim przeciwnikiem i dowódca
operacji „Ostfront” ten rozkaz starał
się wykonać. Nie miał pojęcia, że najgroźniejszy
wróg dopiero nadciąga i wkrótce odetnie
mu drogę do bazy.
… oraz jego okręt flagowy krążownik lekki HMS Belfast.
Pościg za Scharnhorstem
i zamknięcie brytyjskiej pułapki
O 13:06 do kadm. Beya dotarł wreszcie meldunek
o pięciu jednostkach przeciwnika
wykrytych na północny zachód od Nordkappu
(o godzinie 10:12) przez lotnictwo
(faktycznie było ich sześć). Na niemieckim
okręcie właściwie przechwycono wiadomość
od dowódcy lotnictwa na Lofotach wysyłaną
do Narwiku dla „Admirala Nordmeer” 13 .
Była w tym meldunku mowa o zlokalizowaniu
licznych jednostek przez łódź latającą
BV 138. Rozszyfrowanie depeszy mogło zająć
nieco czasu, lecz nie więcej niż godzinę. Niemiecki
dowódca mógł wtedy bez problemu
wyliczyć (znając czas i miejsce wykrycia wrogiej
grupy), że ten zespół przemieszczając
się kursem 80° z prędkością 24 w. do rejonu
bitwy, będzie miał szansę, by odciąć mu odwrót,
dopóki on sam porusza się obranym
kursem. Było to możliwe, zakładając nawet,
że każdy brytyjski pancernik miał o kilka węzłów
mniejszą prędkość od Scharnhorsta.
Należało przyjąć najgorsze – że taka jednostka
ciężka w tym nieznanym alianckim zespole
mogła się znajdować.
Bey miał w tym momencie jeszcze szansę,
by pokrzyżować Brytyjczykom plany i nie
wpaść w pułapkę. Mógł spróbować rozwinąć
maksymalną prędkość 31 w., kierując się
na wschód, by zgubić ścigające Scharnhorsta
krążowniki. Burnett przy tej pogodzie nie
był w stanie go dogonić, a mimo znacznego
zużycia paliwa niemiecki pancernik mógł
po upływie ponad dwóch godzin (powiększając
stopniowo dystans od przeciwnika)
wreszcie zniknąć z radarów brytyjskich krążowników
i jego dalsze śledzenie nie byłoby
możliwe. Uciekając w ten sposób przez
dłuższy czas, Scharnhorst w końcu mógł
stopniowo zmieniać powoli kurs na południowo-wschodni,
zanim wreszcie skręciłby
na południe. Zespół Frasera miałby nie tylko
wtedy problem, by go odnaleźć, ale i wątpliwe
było, czy w ogóle go doścignie. Wszystko
zależało od tego, ile Brytyjczycy straciliby
czasu, by odzyskać kontakt z niemieckim
pancernikiem na nowo. Nie wiedzieliby w takiej
sytuacji na pewno, czy już ostatecznie
ucieka do bazy, czy znów tak obierze kurs,
że ponownie spróbuje podejść do konwoju
z innej strony, skoro wcześniej próbował
tego dwukrotnie.
Niemcy jednak takich manewrów obronnych
w ogóle nie zastosowali. Forsowanie
siłowni okrętowej w ten sposób było dość
ryzykowne, poza tym kadm. Erich Bey mylnie
sądził, że wśród ścigających go z tyłu okrętów
jest jednostka ciężka (czyli prawdopodobnie
okręt liniowy). Dlatego mógł błędnie
założyć, że meldowany przez lotników zespół
nie ma w swoim składzie takiej jednostki i raczej
go nie zatrzyma 14 .
W każdym razie kadm. Bey chciał, by i jego
niszczyciele uniknęły walki z Brytyjczykami
Wiceadmirał Robert Burnett w kabinie okrętu
w 1943 r. …
po tym jak nie odnalazły konwoju, dlatego
o 13:43 wydał im rozkaz powrotu do bazy.
Potwierdził ten rozkaz na prośbę dowódcy
4. Flotylli kmdr. Rolfa Johannessona o 14:18.
Niszczyciel Z 33 z powodu awarii w maszynowni
był już skierowany do bazy półtorej
godziny wcześniej.
Wiceadm. Burnett miał szczęście, że kontakt
z przeciwnikiem udało mu się do końca
utrzymać, bo uszkodzenia na dwóch jego
okrętach dały o sobie znać. Norfolk kilka minut
przed 16:10 zwolnił na prawie kwadrans,
by uporać się z wykrytym pożarem, a Sheffield
z powodu uszkodzenia wału śrubowego
zwolnił nawet poniżej 10 w. i pozostał z tyłu
o 16:20. Belfast mógł jednak nadal śledzić
Scharnhorsta bez podobnych problemów.
W tym szalonym pościgu i przy tak trudnych
warunkach hydrometeorologicznych niełatwo
było także niszczycielom 36. Dywizjonu
utrzymać się blisko jednostek Burnetta.
Zmierzający ku swojej bazie z prędkością
27-28 w. niemiecki pancernik Scharnhorst
o 16:17 został wreszcie wykryty przez radar
typu 273 pancernika Duke of York i był wtedy
odległy od niego o 22 Mm. Niemiecka
służba nasłuchowa B-Dienst przechwytywała
wcześniej meldunki Burnetta o pozycji
Scharnhorsta kierowane do Frasera, a teraz
także przechwyciła informację o wykryciu
Krążownik lekki HMS Sheffield w boju z niemieckim pancernikiem Scharnhorst odniósł uszkodzenia,
w wyniku których musiał przerwać pościg.
61

Jędrzej Korbal
Zatrzymać Panzerwaffe!
Studia WP nad wyposażeniem jednostek
w nowoczesne uzbrojenie przeciwpancerne
W czerwcu 1939 r. płk dypl.
Stanisław Rola-Arciszewski
opublikował swoje opracowanie,
pt. „Obrona przeciwpancerna”,
w którym starał się
scharakteryzować zagrożenie
jakim na wyraźnie zbliżającym
się polu konfrontacji mogła
okazać się broń pancerna.
Dodajmy, że była to kolejna,
po studium, pt. „Zasady
użycia i organizacji broni pancernej”
z listopada z 1938 r.,
teoretyczno-doświadczalna
praca tego oficera.
1
68
Do połowy 1936 r. piechota Wojska Polskiego nie dysponowała żadnym nowoczesnym środkiem walki
przeciwpancernej. Przydatność niezmodyfikowanych dział polowych kalibru 75 mm była niewielka.
W
ramach wstępu autor wskazywał
czynniki masy oraz zaskoczenia,
dzięki którym czołg zawdzięczał
swe sukcesy zarówno w roku 1918 jak i pod
koniec trzeciej dekady XX wieku. Pierwsze
kryterium występowało w dwóch odsłonach
– ilościowej i jakościowej. Jako stanowiący
o sile wolumen wskazywał autor zdolność
do jednorazowego rzucenia do walki liczonej
w setki formacji czołgów lekkich o masie
9-12 t i opancerzeniu grubości 10-20 mm.
W tej grupie znalazły się zarówno czołgi
szybkobieżne klasy Vickers Mk E jak i wielokołowe
samochody pancerne. Walor zwinności
i szybkości miał równoważyć słabość
opancerzenia odpornego wyłącznie na działanie
broni małokalibrowej. Jakość to z kolei
niewielkie formacje czołgów ciężkich o masie
kilkudziesięciu ton występujące na froncie
w zespołach liczących kilka egzemplarzy
lub nawet pojedynczo.
Tego typu wóz bojowy, chroniony grubym
pancerzem i posiadający silne uzbrojenie, stanowił
problem nawet dla pocisków artylerii
lekkiej. Autor miał tu na myśli czołgi wielowieżowe
typu T-28, T-35 czy Neubaufahrzeug.
Trzecim i najnowszym typem czołgu, którego
wprowadzenie w armiach państw sąsiednich
obserwowali polscy wojskowi były czołgi
średnie, o masie około 20 ton. Według płk. Rola-Arciszewskiego
stanowiły one odpowiedź
na wyposażenie piechoty w tanie i skuteczne
armaty przeciwpancerne zdolne do niszczenia
lżejszych wozów nawet na większych
odległościach. Podstawowym zadaniem czołgów
średnich na polu bitwy miało być przeszukiwanie
terenu i osłona czołgów lekkich
wyrażająca się w niszczeniu punktów oporu
i gniazd uzbrojenia przeciwpancernego.
Autor wskazywał, że inaczej należy prowadzić
obronę przeciwko nawale lekkich
wozów szybkobieżnych, a inaczej przeciwko

OBRONA PRZECIWPANCERNA
Według płk. Stanisława Rola-Arciszewskiego armaty polowe kalibru 75 mm to tylko jeden z elementów walki przeciwpancernej. Dobrze zamaskowane
i wyposażone w nowoczesną optykę miały służyć do niszczenia czołgów średnich.
70
wydana w roku 1931). W dokumencie stwierdzano,
że w razie braku widoków na zadanie
czołgom poważnych strat na przedpolu
własnych pozycji lub gdy zachodziło ryzyko,
że ich akcja nastąpi dopiero po przełamaniu
przedniego skraju obrony przez piechotę
nieprzyjaciela, ciężar walki przeciwpancernej
należało przenieść w głąb własnych pozycji.
W takiej sytuacji okopana na pierwszej linii
piechota miała zająć się przede wszystkim
wyeliminowaniem lub powstrzymaniem
podążającej za czołgami piechoty. Zadanie
pierwszych strat broni pancernej oraz skanalizowanie
jej ruchu spoczywało na barkach
artylerii przeciwpancernej, choć kluczowe
punkty obronne znajdować się powinny
w głębi ugrupowania. Tam też, w ukryciu
przed nieprzyjacielem i na najbardziej spodziewanych
kierunkach przedarcia się jego
czołgów, należało tworzyć tzw. gniazda przeciwpancerne.
W założeniach zawartych również
w OIW miał to być silny i dobrze osłonięty
przed napadem terenowy ośrodek oporu,
z możliwie szeroką obserwacją oraz gwarancją
skrytego operowania sprzętem.
Dla lepszego zabezpieczenia, szczególnie
tyłów gniazda przeciwpancernego lub części
podejść, wskazywano na konieczność tworzenia
zapór minowych czy przeszkód sztucznych,
których w tym przypadku nieprzyjaciel
nie mógł wykryć przed rozpoczęciem uderzenia.
Zadanie załogi gniazda to ostrzeliwanie
czołgów zmuszonych do jego wyminięcia
z wykorzystaniem 2-3 armat przeciwpancernych
i 1-2 armat 75 mm. Dowódcą całości
ośrodka powinien być oficer plutonu przeciwpancernego
mający największą świadomość
stawianych przed nim zadań oraz
możliwości uzbrojenia. Źródłem armat polowych
miała być artyleria piechoty lub artyleria
dywizyjna, ich celem zaś czołgi średnie
stanowiące największe zagrożenie dla mogących
ulec odcięciu gniazd oporu. Starannie
zamaskowany ośrodek powinien zostać
Według referatu „Obrona przeciwpancerna” armaty kal. 75 mm miały stanowić uzbrojenie tzw. gniazd
ppanc. tworzonych na tyłach własnych pozycji, poza zasięgiem obserwacji nieprzyjaciela.
uruchomiony dopiero w ostatniej chwili, aby
pozbawić nacierające czołgi możliwości zorganizowanego
obejścia punktu oporu. Działo
75 mm mogło rozpocząć czołowy ogień
na wprost z odległości 500-700 m, co gwarantowało
wysoką skuteczność ognia. Znając
taktykę czołgów oraz zakładając, że ich załogi
wykryją ogień wylotowy ostrzeliwującego
je działa polowego (lub je usłyszą), należało
się spodziewać, że będą dążyć do ujęcia całego
gniazda w kleszcze. Zdaniem autora
koncepcji właśnie gdy wozy bojowe nieprzyjaciela
rozchodzić się miały na prawo i lewo
od punktu oporu powinny zostać ujęte w celowniki
armat przeciwpancernych ustawionych
na skrzydłach. Ogień dział ppanc. miał
być już znacznie mniej słyszalny i widoczny
przez czołgi, co sprzyjało obrońcom. Aby
cały zamysł miał realne szanse powodzenia
gniazda należało rozmieścić w odległościach
1-2 km od siebie, aby ich ogień opanowywał
również międzypole.
Głębokość rozrzucenia w terenie opisywanych
punktów oporu powinna wypełniać
cały obszar między czołowym skrajem pozycji
głównej, a stanowiskami artylerii. Należało
jednak uważać, aby nie ulec pokusie nadmiernego
rozproszenia własnych sił tworząc
dużą liczbę słabych punktów oporu. Już tutaj
jednak pojawiał się poważny problem ilościowy,
o którym autor referatu nie wspomina.
Polska dywizja piechoty czy brygada kawalerii
nie posiadały tak licznych środków czynnej
obrony przeciwpancernej aby obsłużyć
równocześnie pierwszą linię jak i kilka gniazd
na zapleczu. Wyłączając i tak przeciążone zadaniami
pułki artylerii lekkiej, dowódca DP
miał do dyspozycji 27 armat przeciwpancernych
37 mm i 6 armat piechoty 75 mm.
Problemem, który dostrzeżono w powyższym
studium, była słabość własnego rozpoznania
i trudności w ustaleniu czy pojawiający
się przed frontem sprzęt pancerny to tylko
zmotoryzowane oddziały rozpoznawcze czy

Waldemar Nadolny
Pierwszy Wał Atlantycki
powstał na… flandryjskim wybrzeżu
Wszyscy interesujący się
historią dobrze wiedzą, czym
był Wał Atlantycki i kiedy
on powstał, jednak niewielu
wie, że jego protoplasta
został wybudowany w okresie
I wojny światowej. Jak
do tej pory brak było polskiego
opracowania tego bardzo
ciekawego zagadnienia
i autor ma nadzieję, że poniższy
tekst może przyczyni się
do powstania bardziej szczegółowej
monografii.
podwodnych i mniejszych jednostek. Jeszcze
w trakcie walk (w dniu 9 listopada) do portu
w Zeebrugge zawinął pierwszy U-boot (U 12).
Do niego wkrótce dołączyły dwa kolejne i już
w listopadzie odniosły one pierwsze sukcesy
zatapiając alianckie jednostki pływające. Stabilna
sytuacja na froncie lądowym jak i stałe
wzmacnianie artylerii nadbrzeżnej w okolicach
portów skłoniły niemieckie dowództwo
do utworzenia flotylli okrętów podwodnych
(4 marca 1915 r.). Kolejnym krokiem było powołanie
(w dniu 29 marca) U-bootflotille Flandern,
jednocześnie trwała rozbudowa infrastruktury
portowej w Brugii (m.in. schrony dla
okrętów podwodnych), Ostendzie (magazyny,
warsztaty, dok pływający) oraz Zeebrugge
(mały schron dla okrętów podwodnych oraz
hangary dla wodnosamolotów). Przez cały
okres wojny trwała systematyczna rozbudowa
zaplecza portowego jak i instalacji służących
jego obronie. Do okrętów podwodnych wkrótce
dołączyły torpedowce, bowiem 28 kwietnia
1915 r. utworzono Torpedobootflottille Flandern
a pod koniec lutego 1916 r. utworzono
Zerstörer-Flottille Flandern. Cały czas trwała
również rozbudowa lotnictwa morskiego i myśliwskiego
a pierwszą bazę wodnosamolotów
utworzono 7 grudnia 1914 r. w Zeebrugge.
Całość sił zgromadzonych na flandryjskim
wybrzeżu podlegała bezpośrednio pod Marinekorps
Flandern pod dowództwem admirała
Ludwiga von Schrödera.
84
Po zakończeniu bitwy nad Marną
we wrześniu 1914 r., która zatrzymała
niemiecką ofensywę na froncie zachodnim
obie walczące strony opracowały plany,
które miały doprowadzić do oskrzydlenia sił
przeciwnika. Terenem przyszłych walk miało
być wybrzeże wzdłuż Kanału La Manche.
W ramach rozpoczętej operacji siły niemieckie
8 października przystąpiły do szturmu na Antwerpię,
która poddała się po dwóch dniach
walk. Po pięciu dniach bez walki Niemcy zdobyli
porty w Brugii, Ostendzie i Zeebrugge.
Wkrótce strona niemiecka przystąpiła do kolejnego
ataku jednak został on powstrzymany
w trakcie ciężkich walk nad rzeką Yser
i pod Ypres. Ostatecznie Niemcom nie udało
się przełamać oporu aliantów i rozpoczęła się
trwająca kilka lat wojna pozycyjna.
Zdobycie portu w Brugii (położonego
około 10 km w głębi lądu) wraz z portami
w Ostendzie i Zeebrugge umożliwiło Niemcom
stworzenie dogodnej bazy dla okrętów
Zniszczone (po wojnie) działo kal. 30,5cm SK L/50 baterii Kaiser Wilhelm II. Dobrze widoczna konstrukcja
studni dla działa a po lewej wejście do schronu amunicyjnego.