POST_SCRIPTUM_5_22_19

Okrakiem pomiędzy światami
– Ojcze, ty byś wolał, żebym umarł – powiedział
i zapragnął, żeby właśnie teraz jego ojciec, January
Wojnicz, inżynier ze Lwowa, człowiek pragmatyczny
i nader męski, mógł go przytulić, nawet
może i niezręcznie, po żołniersku, poklepując
Mieczysia po drobnych plecach, w geście mającym
dodać otuchy żołnierzom, którzy załamali
się na polu walki. Albo nawet, jak pan August,
sztywno, z jakąś dramatyczną determinacją. Zapragnął
jego dotyku i fizycznej obecności i poczuł
nawet z bliska zapach ojca, który dolatywał doń
już wcześniej z daleka, który wywąchiwał, mijając
go czy wchodząc do jego sypialni: zapach tej jego
angielskiej wody, jakby starej skóry potartej cytryną,
gładkiej od długiego używania, wyślizganej
dotykiem rąk. Biedny ojciec, pomyślał. Jest jak
przedmiot, jak wysłużone narzędzie.
Jeszcze przed premierą Empuzjonu Olgi Tokarczuk
czytelnicy podejrzewali, że będzie to kolejna wersja
Czarodziejskiej góry. Wydanie książki Tokarczuk spowodowało
tym samym znaczny wzrost zainteresowania
niemieckim dziełem. Najnowsza proza noblistki rezonuje
z utworem Manna, przede wszystkim poprzez rysowanie
szczelnych podziałów, niepewności; postacie są bardziej
poddane emocjom, uniesieniom aniżeli zastane w konkretnej
rzeczywistości. Stawia tezy i odsłania nowe – nieodgadnione,
wyłaniające się z chaosu. Świat trawi nadchodząca
katastrofa.
Skądinąd wcale nie mniej ważne jest skojarzenie z Przedwiośniem
Stefana Żeromskiego. Mieczysław Wojnicz cier-
106
POST SCRIPTUM
piący na tuberkulozę (gruźlicę) przyjechał do Görbersdorfu
(dzisiejszego Sokołowska) trochę jak do miejsca wyśnionego,
będącego aluzją do szklanych domów. Głośni
i mocno pobudzeni Polacy przechadzający się wśród kuracjuszy,
niczym u Żeromskiego marzą i fantazjują o tym, że
być może będą mogli cieszyć się upragnioną wolnością we
własnym kraju. Początek XX wieku jest powolnym odchodzeniem
w niepamięć starych schematów, a zasadniczą
tego reprezentacją jest tutaj grono dyskutantów (August
August, Longin Lukas, Walter Frommer). Lwią cześć powieści
zajmują dysputy owych panów na tematy mocno
dzisiaj nieaktualne, chociaż w różnorakich konfiguracjach
obecne do tej pory. Czytelnicy pamiętają zapewne Waltera
Frommera z innej książki – E.E., opowiadającej o trudach
dojrzewania niejakiej Erny Eltzner w Breslau na początku
XX wieku. Czas i miejsce tychże historii jest mocno
zbliżony.
Najwięcej miejsca noblistka poświęca kwestii kobiet.
Wkłada w usta interlokutorów myśli kilkunastu intelektualistów,
pisarzy, filozofów i badaczy, między innymi
Charlesa Darwina, Tomasza z Akwinu czy Friedricha
Nietschego, aby, no właśnie, pokazać tendencyjność, kruchość
owych sądów. Mam też nieodosobnione wrażenie,
iż Tokarczuk chciała zaznaczyć, że około 100 lat temu,
przecież jeszcze nie tak dawno w kontekście przestrzeni
dziejowej, kobiety nie miały praw wyborczych, traktowano
je podrzędnie jako własność mężczyzn – niezdolne
do samodzielnej egzystencji, z natury emocjonalne
i płoche, pozbawione uczuć wyższych. Jeśli już, mogłyby
być, co najwyżej, emanacją zazdrości i mściwości (mityczne
Empuzy). Płeć żeńska oczywiście zaznacza się w trakcie
czytania: Frau Weber, Frau Brecht czy Sydonia Patek.
Są one jednak odmalowane na poły dziwacznie i groteskowo.
Pojawiają się, znikają, nie za wiele o nich wiadomo.
W jednej z nich, Sydonii Patek, Mieczysław Wojnicz nawet
się zadurzył, chciał dowiedzieć się o niej nieco więcej,
ale spełzło na niczym. Za takim, a nie innym ukazaniem,
portretowaniem kobiet stoi ukryty cel, odważyłbym się
nawet powiedzieć, że mamy do czynienia ze swoiste-