POST_SCRIPTUM_5_22_19

POST NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

DLA MNIE WAŻNA JEST METAFORA 

ANDRZEJ OLCZYK 

Gość specjalny 

MICHAŁ ZABŁOCKI 

WIERSZ ZAWSZE JEST ROZGRYWKĄ 

5 / 2022 (19) 

www.postscriptum.uk 

www.postscriptumfundacja.com 

fb: post scriptum 

ANJA CHOLUY 

PODĄŻAM ZA ZMIANĄ 

ARTAKTY POST SCRIPTUM 

U NASZ NA SZMULKACH 

Andrzej Rodys 

KRZYSZTOFA CZADERA 

ŚWIATY WYCZAROWANE 

POLSKA MUZYKA NA LITWIE 

LIŚCIAKI 

ELŻBIETY WODAŁY 

POST SCRIPTUM 

1

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

SPIS TREŚCI: 

PROZA: 

7. Algi – opowiadanie KATARZYNY LEWANDOWSKIEJ 

12. Robert Knapik – recenzja książki Matka siedzi z tyłu JOANNY MOKOSY-RYKALSKIEJ 

16. Na czasie – felieton Juliusza Wątroby 

34. Esej Adama Buszka o Lipcu na Białorusi IZABELI FIETKIEWICZ-PASZEK 

40. Smak życia – esej Renaty Szpunar 

106. Robert Knapik – recenzja Empuzjonu OLGI TOKARCZUK 

SZTUKI WIZUALNE: 

20. Wywiad z malarzem ANDRZEJEM OLCZYKIEM – Renata Cygan 

56. Juliusz Wątroba – KRZYSZTOFA CZADERA światy wyczarowane 

79. Anna Maruszeczko rozmawia z fotografką ANJĄ CHOLOUY 

94. Liściaki ELŻBIETY WODAŁY – Wanda Dusia Stańczak 

102. GRUPPA SIEDEM – Izabela Winiewicz-Cybulska 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

view/66536734/post-scriptum-1-2022-15 

https://issuu.com/post.scriptum/docs/post_ 

scriptum_1_2022_15_ 

PARTNERZY MEDIALNI 

POEZJA: 

8. U nasz na Szmulkach – Wanda Dusia Stańczak o ANDRZEJU RODYSIE 

15. JOANNA FLIGIEL – wiersze 

31. Sonety IZABELI FIETKIEWICZ-PASZEK 

39. JOANNA SŁODYCZKA – wiersze 

46. Desant na poezję 

48. Wywiad z MICHAŁEM ZABŁOCKIM – Renata Cygan 

54. MICHAŁ ZABŁOCKI – wiersze i piosenki 

69. WANDA DUSIA STAŃCZAK – sonet 

80. Wiersze polecane – PAWEŁ BILIŃSKI 

86. JOANNA FLIGIEL – wiersze 

92. KĄCIK SATYRYCZNY 

ROZMAITOŚCI: 

4. ArtAkty „POST SCRIPTUM” – relacja z gali 

82. Paweł Krupka – Polska muzyka na Litwie 

84. Wywiad z KATARZYNĄ PARSZUTĄ – Paweł Krupka 

88. Relacja z pikniku operowego w Glydebourne – Renata Cygan 

104. Festiwal Młodych Talentów „Polonus”, Londyn 2022 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Zastepczynie redaktor naczelnej: Joanna Nordyńska i Katarzyna Brus-Sawczuk. 

Redaktorzy: Juliusz Wątroba, Anna Maruszeczko, Izolda Kiec, Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar-Kubczyk, 

Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, Paweł Krupka, Izabela Winiewicz-Cybulska (gościnnie) 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Joanna Olszewska, Dominika Paluch i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

2 

POST SCRIPTUM

Obraz na okładce: 

Andrzej Olczyk 

WSTĘPNIAK 

Skończyło się lato, skończyły wakacje, Gus Christie oficjalnie zakończył sezon operowy 

w Glyndebourne (o czym w relacji na stronie 88.), a wraz ze śmiercią królowej 

Elżbiety II skończyła się pewna epoka. (Tylko wojna w Ukrainie jakoś nie może 

się skończyć…) 

U nas w „Post Scriptum” naturalną koleją rzeczy także coś się kończy, coś zaczyna. Uroczystą 

galą i wręczeniem statuetki ArtAkty zamknęliśmy plebiscyt na Artystę Roku 2021. 

Impreza odbyła się w legendarnej Piwnicy pod Baranami. Kto nie był, niech żałuje. A już 

za chwilę rozpoczniemy nominacje do tegorocznego plebiscytu. Będzie się działo! 

Coraz dłuższe wieczory skłaniają do refleksji, rześkie powietrze pobudza myślenie, a spacery 

szeleszczą kolorowymi liśćmi, których coraz więcej pod stopami. W ten wszechobecny 

jesienny klimat pięknie wpasowują się „liściaki” Elżbiety Wodały. Zaintrygowanych 

zapraszam do wywiadu, którego artystka udzieliła Wandzie Dusi Stańczak. Wanda rozmawiała 

również z Andrzejem Rodysem, niezwykłą postacią, szczególnie w warszawskim 

świecie literackim. Pan Andrzej opowiada między innymi, jak to było na dawnych Szmulkach, 

i snuje wspomnienia, gdy jako ośmiolatek recytował własne wiersze warszawskim 

powstańcom. Wzruszające. 

Ze świata poezji prezentujemy w tym numerze także innego niezwykłego poetę, gościa 

specjalnego tego wydania – Michała Zabłockiego, którego nie trzeba szczególnie przedstawiać, 

bo któż nie zna Cichoszy czy Maszynki do świerkania. Michał zdradza nam swoje 

plany i opowiada o mnogości projektów i pomysłów literackich oraz o szukaniu nowych 

dróg dla poezji, która powoli dogorywa na zapomnianych półkach księgarskich. I chwała 

mu za to! Kibicujemy z całego serca. 

Anna Maruszeczko jak zwykle wyłuskała dla nas kolejną perełkę, tym razem w postaci 

fotografki Anji Choluy. Z wywiadu dowiecie się Państwo między innymi, co to jest psychologia 

wizerunku i co Anja przenosi z Norwegii na grunt polski. 

Czas leci (a nawet kopie pod nami dołki) jak w felietonie Juliusza Wątroby, ale w magicznym 

domu Krzysztofa Czadera – jakby się zatrzymał. Snuje się między drewnianymi 

ptakami i świątkami, ociera o ikony i omiata obrazy. Więcej na stronie 56. 

Od świątków, przez fotografię, poezję i prozę przechodzimy do realizmu metaforycznego 

w malarstwie Andrzeja Olczyka. W jego obrazach można się zatracić – zapraszam do 

wywiadu i galerii. 

Dużo się dzieje w tym numerze – jak to u nas. Przedstawiamy Państwu kalejdoskop sztuk 

wszelakich przeplecionych słowami do których warto się tulić w nostalgiczne i coraz dłuższe 

jesienne wieczory. 

Redaktor Naczelna 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

gala 

ARTYSTA ROKU 2021 

A R T 

A K T Y 

P O S T 

SCRIPTUM 

Szanowni Państwo, w sobotę 20 sierpnia mieliśmy zaszczyt wręczyć 

statuetkę ArtAkty Post Scriptum zwycięzcy plebiscytu. 

Tytuł Artysty Roku został przyznany Piotrowi Kamieniarzowi. 

Artysta posługuje się piórkiem i kredkami. Mimo że nie ma wykształcenia 

plastycznego, znalazł własną drogę do doskonałości 

artystycznej. Na pozór baśniowe rysunki obnażają nasze ludzkie 

wady i przywary, ujawniają okrucieństwo i cierpienie. Twórca 

współpracuje z galerią Leonardo w Kazimierzu Dolnym, a mieszka 

i pracuje w Salominie na Lubelszczyźnie. 

Statuetkę dla laureata zaprojektował i wykonał bułgarski artysta 

Ilian Sharkov. 

4 


Gala odbyła się w legendarnej Piwnicy pod Baranami w Krakowie, 

w której panuje prawdziwie artystyczna atmosfera. Uroczystość 

poprowadziła znakomita dziennikarka – Anna Maruszeczko. Na 

scenie były obecne: redaktor naczelna „Post Scriptum”, Renata 

Cygan, i zespół redakcyjny – Joanna Nordyńska i Katarzyna Brus- 

-Sawczuk. Były z nami również nasze niezastąpione korektorki 

– Aleksandra Krasińska i Joanna Olszewska, a także redaktor 

i poeta Juliusz Wątroba. Wszyscy artyści nominowani w plebiscycie 

zostali przedstawieni, ich prace zostały zaprezentowane 

w wirtualnej galerii, a wiersze nominowanych wybrzmiały w recytacji. 

Karol Ochodek – zdolny krakowski muzyk – zagrał i zaśpiewał 

swoje kompozycje. Został bardzo ciepło przyjęty przez licznie 

przybyłych na galę gości. Dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili 

się do organizacji naszej gali, wszystkim naszym partnerom 

medialnym, a także sponsorom. Publiczności, wśród której byli 

sympatycy naszego kwartalnika, pisarze, poeci i artyści, dziękujemy 

za przybycie i ciepłą atmosferę. Serdecznie gratulujemy 

wszystkim nominowanym, a szczególnie – naszemu laureatowi. 

Więcej o Piotrze Kamieniarzu i jego artystycznych realizacjach 

w linku: https://www.youtube.com/watch?v=5jCDLK2_JHw 

[PS]


5

foto: RC 

6 


ALGI 

Życie kobiet na Zanzibarze regulują odpływy 

i przypływy. W trakcie odpływu woda cofa się 

nawet o dwa kilometry, odsłaniając brzuch 

oceanu i dojrzewające na nim algi. Wówczas ubrane 

w długie, barwne suknie panie idą w kierunku swoich 

poletek, które tylko na pewien czas wyłaniają się na 

powierzchnię... 

– Połknij tę tabletkę. – Podchodzę do niego z lekiem 

i szklanką wody. 

Cofa się i wyciąga przed siebie rozwartą dłoń. Odwraca 

głowę. 

– Nie potrzebuję prochów, jestem zdrowy! 

– Proszę cię, Oskar. Wiesz, że po nich poczujesz się 

lepiej. Zaufaj mi. 

– Mam ci zaufać? I pewnie im wszystkim? Czuję się 

dobrze. Nigdy się tak dobrze nie czułem. – Odpycha 

moją rękę i odsuwa się gwałtownie. Zaraz się wścieknie 

i wypchnie mnie z pokoju. Już tyle razy to przerabialiśmy. 

– Ich nie ma. Istnieją tylko w twojej głowie – mówię, 

choć wiem, że i tak mi nie wierzy. 

– Znów chcesz zamknąć mnie w szpitalu. Już mnie nie 

kochasz? Trzymasz z nimi? 

– Kocham cię. Dlatego proszę cię, weź to lekarstwo. 

– A ja cię proszę, odwal się ode mnie. 

Życie kobiet na Zanzibarze jest trudne. Oprócz pielęgnacji 

alg zajmują się wychowywaniem dzieci, gotowaniem, 

przynoszeniem wody, praniem. Robią biżuterię, 

oferują masaże. No i budują domy. Mężczyzna 

za to sam wybiera sobie żonę. Kobieta nie ma tu wiele 

do powiedzenia. 

– Zamknij drzwi na klucz – prosi szeptem. – Mogą 

przyjść w każdej chwili. 

Znów nie umiem mu pomóc. Zamykam te cholerne 

drzwi, niech ma pewność, że jestem po jego stronie. 

W końcu świadomie ślubowałam trwać przy nim na 

dobre i na złe. 

Dziesiąty rok, regulowany rytmem szalonych wód 

oceanu. Przypływy i odpływy, spokój i zamęt, ciągła 

niepewność. Od lat pielęgnuję to uczucie jak algi. Kiedy 

jest dobrze, wbijam w ziemię pale i mocno przywiązuję 

je do nich, żeby przetrwało w czasie kolejnej 

wielkiej fali. 

Poznaliśmy się w Berlinie, na jednej z domówek 

u Bruna. „Przyjdź, będzie Oskar, powie nam coś niecoś 

o Afryce”. Poszłam, właśnie rozstałam się z Markiem 

i potrzebowałam wypełnić czymś pustkę. Marzenia 

o podróżach wydawały mi się dobrym farszem do dania 

w postaci ostro zakrapianej imprezy. 

Oskar wyróżniał się z tłumu. Miał białe włosy i takie 

same rzęsy, otaczające bladobłękitne, roześmiane oczy. 

Patrząc na jego jasną twarz, szyję i ręce odnosiło się 

wrażenie, że skóra na nich stanowi cienką, niemal przezroczystą 

osłonkę, pod którą kryje się całe jego intrygujące 

wnętrze. Jednak tym, co przyciągało najbardziej, 

był jego głos: głęboki, mocny, miękki. 

Nie było wyjścia, musiałam się w nim zakochać. 

Opowiadał o swojej podróży po Afryce i wyświetlał zdjęcia. 

Szczególnie podobały mi się te, na których pozował 

z Masajami; pomimo tego, że był wysoki i szczupły jak 

oni, kontrast ich czarnych skór i jego jasnej karnacji robił 

wrażenie. 

Po prelekcji podszedł do mnie z drinkiem. Zapytał, czy 

wybiorę się z nim na Zanzibar, a ja powiedziałam, że 

chętnie. Opowiadał mi o położonej na kamieniu zanzibarskiej 

knajpie, do której można dostać się łódką. 

Obiecał, że zabierze mnie tam na romantyczną kolację. 

Tę noc spędziliśmy u mnie. 

Po miesiącu zamieszkaliśmy razem, a po dwóch poprosił 

mnie o rękę. Wybrał mnie na żonę jak mężczyzna 

z ludu Suahili, a ja zgodziłam się nią zostać. Widocznie 

mam w sobie coś z tamtejszych kobiet: uległość wobec 

tego, co przynosi życie, ale i wiarę, że wszystko będzie 

dobrze. 

Czy wiedziałam? Tak, powiedział mi o tym już po pierwszej 

nocy. Nie wierzył, że z nim zostanę. A gdyby miał 

chore nerki? Wtedy też myślałby, że go odepchnę? 

Rozkruszam tabletki i wsypuję biały pył do kanapki 

z tuńczykiem; może nie zauważy. Zależy, czy już zaczął 

podejrzewać mnie o spisek. Współpracowałam już 

z FBI, podawałam w kotletach mikroskopijne chipy, które 

pozwalały śledzić każdy jego ruch, włamywałam się 

do jego głowy. Kto wie, co teraz wymyśli. 

– Mężczyźni nie nadają się do takiej roboty – powiedział 

kiedyś, gdy zapytałam go, dlaczego dziewięćdziesiąt 

procent osób pracujących przy algach to kobiety. – Praca 

z wodorostami wymaga cierpliwości. 

Pomyślałam, że to całkiem jak o nas. Gdybyśmy zamienili 

się rolami, Oskar chyba by tego nie przetrwał. Pocieszałam 

się nikłą nadzieją, że mógłby się znaleźć wśród 

tych dziesięciu procent wytrwałych. 

Zanoszę mu kanapki i pukam do sypialni, wystukując 

ustalony rytm. Nie odpowiada, więc wchodzę do środka. 

Siedzi pod ścianą. Wystraszony własnymi myślami, 

zamknięty w swoim świecie, bezbronny. 

Na Zanzibarze problemy nie istnieją. Wszystko funkcjonuje 

w trybie „pole, pole”, czyli „powoli, powoli” i „hamna 

shida”, czyli „nic się nie martw”. Te słowa właściwie 

wystarczają do odnalezienia się w każdej sytuacji. 

Siadam obok. Milczymy oboje, każde z nas z innego 

powodu. On boi się zdradzić przed „tamtymi”, foto: ja chcę, RC 

żeby uwierzył, że nie przyszłam tu, żeby go zdemaskować. 

Pomimo wszystko czuję, że ta cisza nas jednoczy. 

Nasze dłonie splatają się ze sobą jak gałązki dojrzałych alg. 

[KL] 


K A T A R Z Y N A L E W A N D O W S K A 

7

U NASZ 

NA 

SZMULKACH 

czyli 

podróż 

sentymentalna 

z Andrzejem 

Rodysem 

Miał zaledwie 8 lat, kiedy spod ołówka wyłoniły się pierwsze słowa, wierszem 

spisane. Wtedy mieszkanie było pełne powstańców. Ze skrawków 

rozmów, z zachowań, zdarzeń budował swój świat tu i teraz. Chciał koniecznie 

walczyć, chciał być żołnierzem. Ale mógł tylko napisać wierszyk. I czytać 

go wielokrotnie w domu, w piwnicy, przed swoją pierwszą publicznością. Wierszyk 

podpisany: Andrzej Rodys… 

Upłynęło od tego czasu 78 lat. Spotykamy się przy herbacie. W rocznicę Powstania 

Warszawskiego. Nie, nie specjalnie, po prostu tak się złożyło. I wyjątkowo Andrzej 

jest w tym dniu wolny. Od kilku lat bowiem, właśnie z okazji tej rocznicy, spędzał 

czas na scenie warszawskiego Teatru Kamienica u Emiliana Kamińskiego. W spektaklu 

Godzina W mówił z pamięci poematy własnego autorstwa – część Tetralogii 

warszawskiej i Opowieść o wypędzeniu. 

Mówi – to właściwe słowo, jeszcze właściwsze – opowiada. Bo Andrzej Rodys opowiada 

swoje wiersze, sonety, poematy. Tak jak przed kilkunastoma minutami opowiedział 

mi przy herbacie fragment Tetralogii warszawskiej. 

8 


Andrzeju, widzę te panie w kapeluszach i małego gazeciarza, 

widzę pucybuta, czuję klimat, pomalowany Twoimi 

słowami. Ale zobaczyłam też inny obraz: ośmiolatka 

recytującego wiersz powstańcom. I nie mogę nie zapytać, 

czy pamiętasz i zacytujesz? 

Niestety, nie mogę sobie przypomnieć, sięgałem pamięcią 

kilkakrotnie do tych wspomnień, ale przypomniały mi się 

tylko ostatnie wersy. Brzmiały tak: 

Armia Krajowa walczy 

ludność w piwnicach siedzi 

a Führer niemiecki 

Rzeczpospolitą biedzi. 

Tyle... Tak mi wtedy się poskładało z moich emocji dziecięcych, 

wiersz był dużo dłuższy, ale nie się zachował. Jednak 

pamiętam, że czytałem wiele razy i że słuchali, więc może 

to dla niektórych ważne było… 

I potrzebne. Tak jak Twój udział w Godzinie W w Kamienicy. 

Przypominasz wtedy dawną Warszawę, niezwykle 

plastycznie, z wyjątkową dbałością, ciekawie, rozkochujesz 

w niej, by uderzyć Opowieścią o wypędzeniu, 

co jeszcze mocniej boli. Andrzeju, zrób to dla mnie: przymknę 

oczy i będę pić herbatę w Café Bristol, mój wymyślony 

kapelusz będzie najpiękniejszy z najpiękniejszych, 

a Ty opowiedz mi drugą część, moją ulubioną… 

No to zmruż oczy. Fragmenty Ci opowiem… 

Tetralogia warszawska, fragmenty części 

drugiej PERFECTUM 

[…] Warszawa żyła Lopkiem, Wiechem, 

Jarossym, Ordonówną, Bodo, 

zdawałoby się: wszystkie drogi 

do kin, teatrów nas zawiodą, 

do pierwszych rzędów lub pod sufit, 

zależy, co kto miał w kieszeni… 

I tak się żyło rozrywkowo, 

wśród blasków, lecz i nie bez cieni… 

A na ulicy, wśród przechodniów 

galeria różnorodnych typów: 

starozakonnych kupców grupy, 

obok ówczesnych, sławnych VIP-ów 

(bez ochroniarzy, incognito), 

brzęczały szable i ostrogi, 

błyszczały gwiazdki, belki, szlify, 

stukały zgrabne damskie nogi 

strojne w wykwintne pantofelki 

od Hiszpańskiego lub Kielmana, 

rewia sukienek, kapeluszy, 

czy to wieczorem, czy to z rana, 

gdy eleganckie biuralistki 

do biur pędziły szybkim krokiem, 

zaś szwaczki, praczki i sklepowe 

też podążały, jakby bokiem, 

nie chcąc się bardzo rzucać w oczy 

z ubiorem swym, skromniejszym nieco, 

lecz były nie mniej czarujące 

i zbrojne w ową broń kobiecą, 

o której śpiewał słynny Bodo, 

sławiąc potęgę sex-appealu… 

To właśnie były warszawianki, 

pełne uroku, wdzięku, stylu 

i potrafiące fascynować 

urodą, elegancją, głosem 

(niczego nie ujmując paniom 

z innych miasteczek, miast i wiosek)… 

W dźwiękową ilustrację miasta 

wrośli nieletni gazeciarze, 

anonsujący swe dzienniki 

barwnymi opisami zdarzeń 

jak „trup we wannie na bugaju”, 

albo też „romans z zajzajerem”, 

którym chlapnęła w twarz rywalce 

panna z dość krewkim charakterem, 

bowiem nie mogła znieść zniewagi, 

że ta odbiła jej strażaka, 

ta „makolągwa z kaczem skrzydłem, 

taka i siaka i owaka”… 

Więc zanim gość gazetę kupił, 

znał prawie pełny przegląd newsów, 

od porachunków wśród półświatka, 

po hollywoodzki świat luksusu 

i po tajniki polityki, 

po hossy, bessy, koniunktury, 

słynne procesy kryminalne, 

wieści ze sztuki i kultury 

i nawet mógłby nie zaglądać 

na wielkie strony „Czerwoniaka”, 

bo wszystko wcześniej już ogłosił 

mały gazeciarz-zawadiaka… 


9

foto: Paulina Cysak 

[…] W tak zwanych lepszych kamienicach 

były przy bramach umieszczone 

groźne napisy ostrzegawcze, 

że wstęp surowo tu wzbroniony 

żebrakom, różnym domokrążcom, 

handlarzom, grajkom i śpiewakom, 

i było to egzekwowane, 

lecz chyba nie do końca jakoś… 

Stróż zwykle bywał blisko bramy 

i dość gorliwie jej pilnował, 

niechętnie patrząc na intruzów… 

Często odzywał się w te słowa: 

„A pan szanowny, że tak powiem, 

Faktycznie kogo tu uważa?”. 

Zaś gdy zobaczył tych jak wyżej, 

pięścią lub miotłą im wygrażał… 

Ale zdarzało się czasami, 

że cieć oddalał się od bramy, 

albo jeżeli wypił setkę, 

nie był już tak skoncentrowany, 

by w jego monitorowanie 

nie mogła wkraść się drobna luka, 

a przez tę lukę na podwórko 

wślizgnął się handlarz, żebrak, sztuka… 

Toteż przez okno uchylone 

zdarzało się niekiedy słyszeć: 

„Blacharz, lutuje, reperuje…!” 

Lub: „Ziemia, ziemia do doniczek…!”, 

„Handlarz starzyzną, kupno-sprzedaż…!”. 

i tym podobne zawołania, 

wytwarzające atmosferę 

dzisiaj już nie do opisania… 

Wszystko to było jakby wczoraj, 

a może nawet dzisiaj rano, 

na rogu sklepik pana Szmula, 

w którym dość chętnie kupowano, 

nigdy niczego nie zabrakło, 

a gdyby nawet było tak, 

to się słyszało: „Co jest, nie ma…? 

U mnie jest wszystko, nawet brak…!”. 

Jednakże przyszedł tamten wrzesień, 

znaczony wybuchami bomb, 

niszczących wszystko w lewo, w prawo, 

w przód i do tyłu, wzwyż i w głąb… 

Pan Szmul wtłamszony został w getto, 

później odjechał z Umschlagplatz, 

była godzina policyjna, 

łapanki, Pawiak i ersatz… 

10 


ZAPISKI STAREGO WARSZAWIAKA * ZAPISKI STAREGO WARSZAWIAKA 

Dziękuję! Mimo zamkniętych oczu wiem, że ani razu nie 

spojrzałeś w tekst, nie zaszeleściły kartki. A to tylko fragmenty. 

Tetralogia ma 4 części i – policzyłam – zajmuje 

38 stron. Całość przekazujesz słuchaczom z pamięci. Bardzo 

płynnie, bardzo pięknie, nie szukając w głowie wersów, 

słów. Policzyłam też kiedyś podczas spotkania poetyckiego 

czas: mówiłeś poemat przez 45 minut. I taką 

skupiłeś na sobie, na treści uwagę, że nikt z dużej grupy 

obecnych na wieczorze nawet nie drgnął. To wielki talent – 

albo talenty: tak napisać i tak przekazać. Masz – czego nie 

ukrywasz – 86 lat i nadal na spotkaniach dzielisz się swoimi 

utworami z pamięci. Na Ciebie PESEL nie działa. Jak to 

załatwiłeś? 

Nie, ja mam dopiero… 31 lat. I to niecałe jeszcze… 

Andrzeju, a jednak, przepraszam, trochę pamięć Cię zawodzi. 

A na scenie nie… 

Nie zawodzi, ja naprawdę mam 31 lat. 31 lat temu narodziłem 

się na nowo. Tyle lat bowiem nie sięgnąłem po kieliszek. 

Chcesz o tym mówić? Wiesz, że wyznaczanie granic osobistych, 

intymnych, należy do Ciebie… 

Dusia, wiesz, że nie stawiam tu granicy. Jestem dumny 

z siebie. Z tego nowego Andrzeja. Było przedtem fatalnie. 

Owszem, pełniłem odpowiedzialne funkcje, dyrektorskie, 

ważne. Niestety, zawalałem. Ta bestia wciąga i nie wiesz, że 

już sięgasz dna. I chyba koledze zawdzięczam moje nowe narodziny. 

On miał też z tym problem, ale wcześniej się opamiętał. 

Zapytał, czy dam się zaprowadzić do przychodni na 

ul. Płocką (nie było wtedy klubów AA). Tam prowadzona była 

terapia dwuletnia. Zgodziłem się. I przez dwa lata uczęszczałem 

na terapię. Z niektórymi „narodzonymi” nadal jestem 

w kontakcie. Wielu to byli ludzie na stanowiskach albo ci, 

co z nich pospadali. Twórcy, artyści. Tam poznałem Małgosię 

Hillar, wspaniałą poetkę. Niestety, nie dała rady… 

Piękne wiersze pisała. Przepisywałam je do zeszytu, z jakichś 

gazet, gdzieś zasłyszane, znalezione… Czy ten szczególny 

czas miał wpływ na pisanie? Wychodzenie z uzależnienia 

to jak trzęsienie ziemi. Życie na głowie stanęło? 

Otóż właśnie poezja była wtedy ważna, naprawdę ważna. 

Na spotkaniach w przychodni czytaliśmy wiersze. Współtowarzysze 

raczej nie pisali sami, ale przynosili ze sobą utwory 

różnych autorów i czytali. Ja natomiast mówiłem własne. 

Małgosia Hillar też. I rozmawialiśmy o nich, o emocjach. To 

było potrzebne, pomocne, dużo wierszy tam „opowiedziałem” 

w ciągu tych dwóch lat. A potem – nowy świat otworzył 

się przede mną. I trwa nieprzerwanie 31 lat, a dokładnie 

„urodziny” (czyt. narodziny) obchodzić będę 25 września 

2022. Takiej daty się nie zapomina… 

W tym nowym życiu nie próżnowałeś. Pracowałeś zawodowo 

i aktywnie udzielałeś się w kręgach literackich. Masz 

bogate konto osobiste – 11 książek, w tym powieść biograficzna 

Karol Hardy i inni oraz Obrachunki WIECHowskie. 

Sporo miejsca poświęciłeś w swej twórczości Warszawie, 

rodzinnemu miastu, a pominąć tu się nie da utworów 

o szczególnym klimacie: napisanych gwarowym stylem, 

zwanym wiechem.

Już jako mały chłopiec zachwycałem się językiem i humorystycznymi 

felietonami Stefana Wiecheckiego „Wiecha”, 

znanego publicysty, prozaika, satyryka. Zamieszczane były 

m.in. w „Expressie Wieczornym”, regularnie obecnym 

w rodzinnym domu. Szczególnie upodobałem sobie stworzony 

przez niego język, będący jakby zlepkiem co najmniej 

pięciu lokalnych gwar warszawskich. Ten styl gwarowy nazwany 

został wiechem. Podjąłem próby napisania nim kilku 

utworów, również mocno zabarwionych satyrycznie. 

Jeden z nich – pamięci Wiecha – U nasz na Szmulkach 

słyszałam co najmniej 10 razy, choćby na scenie kabaretu 

„Pół-serio”, który mam przyjemność prowadzić, a którego 

Ty byłeś członkiem. I słysząc po raz dziesiąty, reagowałam, 

jakbym słyszała po raz pierwszy. Za każdym razem 

ubawiona, za każdym razem zachwycona językiem 

zabawnie skonstruowanym przez Ciebie na wzór Wiecha. 

I publiczność nigdy nie chciała wypuścić Cię ze sceny. 

[…] Oba ze szwagrem wciąż się staramy, 

by salonowe alibi mieć, 

mówić znajomem „Panie szanowny”, 

w rączki całować tak zwaną płeć… 

Nie pogardzamy tyż alkoholem, 

wykwintne tronki smakują nam; 

czysta zwyczajna i „tata z mamą”, 

bez nadużycia, tylko sto gram… 

Co prawda Gienia nam w to nie wierzy, 

od moczymordów wyzywa nasz, 

bośmy jej większy gąsior nalewki 

wygondolili, po pół na twarz… 

Widzisz, Andrzeju, pamiętam. A Gieniek Oniegin na 

Solcu, czyli pojedynek Oniegina z Leńskim bawi od 

pierwszego wersu, aż po ostatni. Przypomnisz kawałeczek? 

Czemu nie… 

Mój wujo Wężyk, w ząb szarpany, 

zawsze mnie mówił, żem cholera, 

lecz kiedy grypą legł złamany, 

rzekł: „ Gienek, skacz koło mnie tera!”. 

Zaczełem skakać, bo faktycznie 

miał się przejechać do sztywniaków, 

a w destamencie, detalicznie, 

troszkie zapisał mnie moniaków… 

Wystarczy? Dodam, że to utwór pamięci Aleksandra 

Puszkina i Stefana Wiecheckiego-Wiecha, który zapewne 

tak przełożyłby początek pierwszego rozdziału puszkinowskiego 

poematu, traktującego o tym pojedynku. 

Przy dzisiejszej herbatce gawędziło nam się bardzo ciekawie, 

dużo działo się w Twoim życiu, tyle ciekawych 

obserwacji poczyniłeś, słuchałam w czasie naszej prywatnej 

rozmowy z wielkim zainteresowaniem. Podziel 

się tym, przesiej i podziel… 

Właśnie to robię. Pracuję nad książką o tytule jednego 

z moich wierszy: Zapiski starego warszawiaka – będą to 

wspomnienia. Równocześnie przygotowuję do druku, zebrane 

z dwóch tomów i uzupełnione nowymi, utwory warszawskie 

– to będzie duża pozycja, blisko 200 stron. 

No tak, wierzę, wiersze Twoje to nie miniaturki. 

Jesteś pewna? To powiem Ci mój najkrótszy erotyk: 

pożądam 

wklęcia się 

w istnienie Twoje 

i 

trwania 

NAMI 

tak długo jak czas 

A to mnie zaskoczyłeś. Raz – bo krótki, dwa – bo erotyk, 

trzy – naprawdę ekscytujący, zabieram do pamięci. 

A teraz zaprośmy Czytelników 2 października do Teatru 

Kamienica. Na Godzinę W (być może spektakl odbędzie 

się pod innym tytułem) i poemat, którego słuchanie nie 

będzie ani jedną straconą minutą. Zapraszamy. [WDS] 


11

Gagi i zgrywki 

Joanna Mokosa-Rykalska Matka siedzi z tyłu. Opowieści z d**y wzięte 

W tym momencie zrozumiałam także, czym jest filozofia 

slow food. Niczym innym jak powolnym wychodzeniem 

z mojego kosza odpadów w towarzystwie 

much. Mieliśmy je wyrzucić, ale jakoś się nie składało. 

Zadbaliśmy również z mężem o aktywność fizyczną. 

Po każdym powrocie z pracy był siad płaski na 

kanapę, potem podnoszenie ciężarów – kieliszków 

z alkoholem, a na końcu wyskok do toalety. Nas również, 

jak jedzenie, ogarnęła filozofia slow. W sypialni 

zostawiłam książkę, ale z tego lenistwa zamówiłam 

drugą taką samą na Allegro, żeby nie musieć chodzić 

po nią z salonu. To przecież tak daleko. Mieliśmy 

z mężem tyle planów: rowery, bajery, dziwki, koks. 

Skończyło się na tym, że w weekend spotkaliśmy się 

z innymi chwilowo bezdzietnymi – ale na działce, nie 

w modnym klubie, ciesząc się brakiem przyległości. 

To było najlepsze spotkanie od lat. 

Bywa tak, że chce się śmiać tak bardzo, bardzo, że 

aż człowiek traci poczucie kontroli. I sensu. Wszystkie 

chwyty dozwolone. Aż do momentu, kiedy coś 

zaczyna pękać. Porównania bawią, później jednak mnożą 

się kolejne asy z rękawa, a jedyną bronią jest cięta 

riposta – i robi się słabo. 

Dałem szansę historiom przedstawionym przez Joannę 

Mokosę-Rykalską. Potem drugą, trzecią… i rzeczywiście 

są momenty, gdy te krótkie formy potrafią rozbawić. 

Autorka ma dar pokazywania domowej scenerii, wyolbrzymiania, 

groteski oraz przenoszenia sytuacji w inny 

kontekst. Ciekawym przykładem jest motyw slow life – 

wieczorne spędzanie czasu ujmowane jest na różne sposoby, 

podciągane pod aktywności niemające być może 

związku, ale to trzyma się całości, więc wycieczki w daleko 

idące skojarzenia to dobry kierunek. Poczytacie też 

o przygodach Joanny w urzędzie czy tańcach wokół krzeseł. 

Natomiast przyległości albo przyrośla (tzn. dzieci), 

utrapienia matki, trud, wysiłek i znój to już powtórka 

z rozrywki. Narratorka nie jest wcale zabawna, raczej 

histeryczna, chimeryczna, wyraźnie nadpobudliwa. 

Drodzy państwo, zdradzę wam jeden sekret: jeżeli coś 

ma być śmieszne, tak jak sobie autorka założyła, to są 

marne szanse, że tak będzie. Czasami się uda, za drugim 

razem będzie infantylnie i trywialnie. Komizm bierze się 

z niezapowiedzianej wizyty, jest niereformowalny i przychodzi 

spontanicznie. Blurby na książce trąbią: „Bareja 

w spódnicy”, „Jazda bez trzymanki”, „Można się wprost 

posikać z wrażenia”. Być może to były polecenia dla 

znajomych autorki albo znajomych owych znajomych. 

Ci znajomi na pewno się ucieszą – dla nich będzie 

śmiechu co niemiara. Joanna Mokosa-Rykalska wydała 

książkę, będzie się czym pochwalić na Instagramie. 

W pewnym wymiarze średnioklasowego poczucia smaku, 

mieszczańskiego obruszenia to będzie miało sens. 

Jeżeli dodać do tego humor najniższych lotów rodem 

spod budki z piwem, na przykład: lafirynda, która czeka 

na bolcowanie albo ktoś, kto musi przedmuchać 

komuś rurę, no to mamy gotowy scenariusz na sitcom 

dla niewybrednych telewidzów. Zrozumiałbym jeszcze, 

gdyby chodziło o knajacką gawędę, bo takie rozumowanie 

tym ludziom przynależy, ale przecież to mieszczaństwo, 

klasa średnia, obrazki z dalekich podróży, laptopy, 

smartwatche, plazmy i inne gadżety. Przykro tylko, że 

o książkach tak mało. Płaska heteronormatywność – pojawia 

się co prawda drag queen, ale znowuż w intencji 

autorki to ma być wyłącznie prześmiewcze. Narracja 

jest również irytująca z innych względów. Joanna przekonuje 

nas, że jest tak zwaną babą z jajami. Nie używa 

zbyt wielu kosmetyków, nie ma zapchanej garderoby, 

jest praktyczna i lubi proste rozwiązania. Co do tego nie 

miałbym uwag, przeszkadza jednak zbytnie banalizowanie 

rzeczywistości, prostota – nie chcę powiedzieć prostactwo, 

bo do tego jeszcze trochę brakuje. Rozumiem, 

że bycie matką jest zapewne nieco męczące. Mokosa- 

-Rykalska dała zresztą temu upust w mocno anegdotycznych 

historyjkach. Jaki to przyniosło rezultat? Otóż 

czytamy wypracowanie sprofilowane pod określoną 

grupę odbiorców. Ma być śmiesznie, a przynajmniej ma 

12 


Joanna Mokosa-Rykalska, 

Matka siedzi z tyłu. Opowieści z d**y wzięte, 

Wielka Litera, Warszawa 2021. 

się wydawać, że tak jest. Sporo tutaj kalk i przewidywalności. 

Zakończenia są niestety często bardzo podobne, 

to znaczy: ta Boska kupuje wege, niby-zdrowe, ale ja 

przynajmniej mam swoje ulubione frykasy. Dziecko puściło 

pawia w restauracji, oj tam, dobrze że o sobie mogę 

powiedzieć inaczej, przynajmniej mam udany wieczór. 

Ten cały wypomadowany świat, no ale mnie to nie rusza, 

bo przecież jestem na swoim dobrym miejscu. 

Do pewnego momentu nie zwracam na to uwagi, ale po 

iluś historiach to nagromadzenie przaśności i swojskości 

po prostu stoi ością w przełyku. Jakby tego było mało, 

autorka nieco przesadziła z wulgaryzmami oraz z niespecjalnie 

atrakcyjnym kolokwializmem: „noż kurwuniu”. 

Część czytelników zwraca uwagę na miałkość czy banalność 

rozmów Joanny z przyjaciółkami. Ton pogaduszek 

nie odpręża ani nie bawi, a raczej denerwuje, chociażby 

z tego względu, że autorka sprowadza te rozmowy 

do pyskówek, szczekanek, gdzie jeden suchar poprzedza 

inny głodny kawałek. Skądś to znam. Być może zadziałało 

doświadczenie autorki w pisaniu bloga Matka siedzi 

z tyłu. W tekście, który jest wydawnictwem zwartym, 

panują zgoła inne zasady. Czytelnika trzeba przyciągnąć 

na dłuższy czas, ale nie da się tego zrobić, zasypując 

go coraz to bardziej odjechanymi porównaniami czy 

przedmuchanymi perypetiami z dziećmi w roli głównej. 

Joanna Mokosa-Rykalska za książkę Matka siedzi z tyłu. 

Opowieści z d**y wzięte została uhonorowana Bestsellerem 

Empiku w kategorii „literatura piękna” za rok 2021. 

N o w o ś c i w y d a w n i c z e 

JOANNA MOKOSA-RYKALSKA – kierowniczka produkcji, 

producentka, dziennikarka radiowa, a także autorka 

bloga Matka siedzi z tyłu. Posiada wieloletnie doświadczenie 

filmowe oraz telewizyjne. Współpracowała przy 

tworzeniu takich produkcji jak Malanowski & Partnerzy, 

Oko za oko czy Kobieta sukcesu. [RK] 


13

14 


Foto: R.C.

TARGI 

Do Poznania 

pojechałam pierwszy raz w życiu 

na targi obuwia, wydelegowana z zakładu. 

Miasto mojego dziadka, 

który zmarł, gdy miałam dwa lata. 

To ten dziadek, którego nie pamiętam, 

choć noszę jego nazwisko. 

Do Poznania 

pojechałam pierwszy raz w życiu 

z dyrektorem handlowym, 

kierownikiem sprzedaży, 

kierownikiem zakupu, 

kierownikiem produkcji, 

pierwszym sekretarzem 

i dwoma dziewczynami z księgowości, 

Nyską. 

W nysce dostałam 

papierosa, szklankę wódki 

i karty do rozdania. 

Graliśmy 

w rozbieranego 

pokera: 

ja 

dyrektor handlowy, 

kierownik sprzedaży, 

kierownik zakupu, 

kierownik produkcji, 

pierwszy sekretarz, 

dwie dziewczyny z księgowości. 

Miałam dziewiętnaście lat 

i biust, który chcieli zobaczyć 

wszyscy 

z Nyski: 


kierownik sprzedaży 



pierwszy sekretarz 

i dwie dziewczyny z księgowości. 

Kiedy wróciliśmy z Poznania, 

byliśmy nie do poznania: 

ja, 


kierownik sprzedaży, 



pierwszy sekretarz 

i dwie dziewczyny z księgowości. 

Joanna Fligiel 


15

1Dzisiaj o czasie, bo to temat zawsze na 

czasie, a nie tylko od czasu do czasu. 

Uniwersalny i wszechobecny, w którym 

zanurzeni są wszyscy – od stóp 

do snów. Od (na)poczętego dziecka 

poczynając, na grobowej desce kończąc, 

zamienianej coraz częściej na 

gustowniejszy i bardziej estetyczny 

pojemniczek w kształcie pucharu, 

w którym – zamiast nektaru – szary 

proszek z nutką żalu… A że tylko 

czas się nie starzeje, dlatego to taki 

wdzięczny i aktualny temat; w dodatku 

jeszcze apolityczny, więc bezpieczny. 

W równym stopniu interesuje 

wszystkie opcje polityczne, orientacje 

seksualne, religie, upodobania itd., 

czyli wszystko to, co tylko może ludzi 

dzielić. Zaś czas (a właściwie jego 

nieustanny upływ) wspaniałomyślnie 

łączy: niezmiennością, nieprzemijalnością, 

stałością, żelazną konsekwencją… 

Nie dający się sprywatyzować, 

przekupić, zawłaszczyć nawet siłą armat 

czy (o)błędnych ideologii… 

16 


Na 

J u l i u s z W ą t r o b a 

czasie 

Można zacząć beznamiętnie i uczenie, 

że czas jest wielkością fizyczną 

określającą kolejność zdarzeń… 

A może lepiej przypodobać się filozofom 

miłującym mądrość i pochylić 

się nad ich koncepcjami czasu? Lecz 

to też niełatwe, bo ilu filozofów, tyle 

koncepcji. Stąd filozofowie przez 

wieki całe nie mogli się dogadać i zająć 

jednego wspólnego stanowiska 

w tak czasochłonnej sprawie. I nic 

nie wskazuje na to, żeby z upływem 

czasu coś się w tej niematerialnej 

materii zmieniło. Filozofowie przypominają 

naszych polityków, którzy 

też się nie mogą dogadać i czynią to 

znacznie mniej kulturalnie niż taki Paron, 

Arystoteles, św. Augustyn, Kant 

czy Heidegger… Trudno się dziwić, 

bo jedni kochają mądrość, a drudzy 

władzę, która może się kojarzyć 

z różnymi rzeczami, najmniej jednak 

z miłością, a jeśli już, to tylko własną… 

Zejdźmy z filozoficznych obłoków na 

ziemski padół, gdzie dziatwa (że użyję 

pięknego staropolskiego określenia 

niedorosłego potomstwa) inaczej 

postrzega upływ czasu niż dorośli czy 

żule. Dzieci odmierzają czas od ferii 

do wakacji. Dorośli, niezaradni, zwykle 

„byle tylko do pierwszego” (lepszego?). 

Żule od flaszek do flaszek, 

najlepiej zawierających wysokoprocentowe 

paliwa! Może jednak lepiej 

wybrać złoty środek z pieśni Boba 

Dylana, który wyśpiewał oczywistą 

prawdę, że: „czas wszystko zmienia”, 

a że uczynił to w towarzystwie gitary 

i harmonijki ustnej, to – po latach – 

został ozłocony literackim Noblem, 

a czas, który wszystko zmienia, sam 

się zmieniać nie chce! 

Ech! Ten czas, jak to czas – robi swoje: 

dzieci przemienia w staruszków, 

dorosłych niezaradnych w bezradnych 

emerytów (co to zerkają w stronę 

błękitu) i nawet literatom robi 

koło pióra, bo nim zdążą napisać coś 

genialnego, to trzeba zamykać niedopisaną 

księgę życia – stwierdzić możemy 

patetycznie, acz grafomańsko. 

Pióro z czasem przepoczwarzyło się 

w klawiaturę komputera. Pióro, a nawet 

ołówek czy wieczne pióro – które 

przecież wcale tak bardzo wieczne 

nie jest – przy odrobinie wyobraźni, 

mogło pochodzić z anielskich skrzydeł, 

albo ze skrzydła rozbrykanego 

Pegaza. Stąd dawniej żeglowanie 

w kierunku Parnasu było łatwiejsze, 

a i prawdziwych poetów (zamiast 

obecnych hałaśliwych wierszokletów) 

było więcej. A komputer? Cóż 

– nieczułe urządzenie, po niewielkim 

upływie czasu przestarzałe, które 

trzeba wymienić na nowsze jak jednosezonową 

kochankę, która też nie 

wytrzymuje próby czasu (a czasem 

możliwości finansowych kochasia). 

Co tam współczesność… Zróbmy krok 

wstecz, spróbujmy wstąpić w rzekę 

czasu, który odpłynął. Wprawdzie 

„nie wchodzi się dwa razy do tej samej 

rzeki”, jak zauważył starożytnio 

i w dodatku po grecku Heraklit, ale 

ktoś grający tym razem rólkę błazeńskiego 

felietonisty potrafi to zrobić, 

nawet wielokrotnie…!

2Grzebiąc w zakamarkach pamięci, 

też już nadgryziony poważnie zębem 

czasu, przypominam sobie, że biblijny 

Matuzalem żył dziewięćset sześćdziesiąt 

dziewięć lat. Noe, co to zmajstrował 

arkę, na którą nieopatrznie 

zabrał też ludzi – dziewięćset pięćdziesiąt 

wiosen. Adam – ten z raju, 

lekkomyślny i łatwowierny, któremu 

Ewa zawróciła owocem w głowie – 

dziewięćset trzydzieści. Abraham – 

sto siedemdziesiąt pięć. Mojżesz – 

sto dwadzieścia. A mój dziadek Teofil 

tylko osiemdziesiąt osiem – choć się 

odgrażał, że do setki dociągnie – ale 

nie dociągnął, bo się ociągał. 

Przed wieloma laty, w jedynym wówczas 

periodyku drukowanym na grubym 

kredowym kolorowym papierze 

pt. „Kraj Rad”, czytałem (i oglądałem 

zdjęcie) o stu sześćdziesięciodziewięcioletnim 

dziarskim staruszku zarośniętym 

siwymi wąsami i brodą (jak 

ja teraz) i wyglądającym zadziwiająco 

młodo. Trudno jednak uznać to za 

wiarygodne, jak zresztą większość 

informacji w wymienionym miesięczniku. 

Pewnie w czasie wojennej 

zawieruchy dopisali delikwentowi 

przez pomyłkę tych głupich sto lat. 

Czasopismo informowało wyłącznie 

o sukcesach naszych wschodnich 

sąsiadów. Dobrze, że przynajmniej 

dziewczyny mogły z kolorowych kartek 

zrobić korale. Jak się to robiło? 

Chętnie zademonstruję zainteresowanym 

paniom! 

Tak czy owak – czas, jaki jest nam 

dany na przeżycie, interesuje każdego, 

i raczej każdy, pomijając samobójców 

oraz dziwaków, chce pożyć na tym 

świecie jak najdłużej. Choćby nawet 

to życie było biedne, głodne, chorowite, 

beznadziejne czy nieszczęśliwie 

zakochane i nie do życia… Wprawdzie 

niektórzy, a może nawet liczni, wierzą 

święcie w niebo, w którym jest tak 

cudnie, że nie sposób opisać, ponieważ 

– jak skądinąd wiadomo – tego 

ani ucho nie widziało, ani oko nie słyszało! 

Jednak jakoś dziwnie nikomu 

się do tego nieba nie spieszy, z wyjątkiem 

niektórych świętych, i każdy 

żyje tak długo, jak mu się tylko uda. 

Przywoływany już z imienia mój śp. 

dziadek Teofil też się nie spieszył na 

tamten świat. Choć cytował nachalnie 

wyrwany z kontekstu fragment 

Modlitwy Pańskiej: „jako w niebie, 

tak i na ziemi”, wolał być na pewnej 

ziemi niż w niepewnym niebie. Długi 

wiek to duma dla żyjącego, rodziny, 

a nawet władz lokalnych, i nie tylko, 

które z okazji kolejnych rocznic urodzin 

składają długowiecznej istocie 

kwiaty oraz gratulacje, a także robią 

pamiątkowe fotografie, na których 

najmniej widoczny jest główny bohater. 

Zresztą zazwyczaj ta wzniosła 

sytuacja niewiele go już obchodzi. 

Poza tym, czy to jego zasługa, że tyle 

lat dożył? 

Opowiadał mi kiedyś Krzysiu Daukszewicz, 

jak to dociekliwy i wścibski 

redaktorek pytał natarczywie stulatki: 

„Jaka jest pani recepta na długowieczność? 

Co pani robiła, że dożyła 

tak pięknego wieku?”. Na co leciwa 

matrona odpowiedział krótko, rzeczowo 

i godnością osobistą: „Nic. 

Czekałam…”. 

Podsłuchiwałem kiedyś chłopców licytujących 

się, dziadek którego z nich 

żył najdłużej. Pierwszy mówił: „Mój 

dziadek żył osiemdziesiąt pięć lat!”. 

Drugi się chwalił: „A mój dziewięćdziesiąt 

osiem lat!”. Trzeci zaś stwierdził 

dumny jak paw: „A mój żył tak 

długo, że musieliśmy go zastrzelić!”. 

Ale żarty na bok. Problem jest poważny 

i dotyczy każdego z nas. Każdy 

się zastanawia, co robić albo czego 

nie robić, żeby żyć jak najdłużej. 

Oczywiście: zdrowo się odżywiać 

i żyć bezstresowo – najlepiej w udanym 

związku małżeńskim, a nie jakimś 

partnerskim na psią, kocią czy 

diablą łapę! Nie pić alkoholu, być 

pogodnym i zawsze uśmiechniętym, 

długo się wysypiać, unikać stresu, badać 

się okresowo i kompleksowo, itd. 

Niestety, w tym momencie zawsze 

rodzi się dręczące pytanie – co to za 

życie?! Zapomniałem jeszcze – nie 

palić papierosów! Choć to wszystko 

też nie daje pewności... 

Przed kilkoma laty byłem w Warszawie, 

gdzie przewodniczka wiodła nas 

do Wilanowa, a drogę przez park 

urozmaicała sobie paleniem papierosa. 

Była atrakcyjną dziewczyną, 

więc się zaraz koło niej zakręciłem 

i odezwałem tymi słowy: „Dziwię 

się, że taka piękna kobieta kopci. Nie 

chciałbym widzieć pani piersi, bo 

gdy sobie wyobrażam, jak wyglądają 

pani płuca, to przechodzi mi ochota… 

I cera szybciej się starzeje i marszczy, 

nie mówiąc już o wszystkich narządach 

wewnętrznych i zewnętrznych, 

które naraża pani przez to świństwo 

na różne choróbska! Poza tym skraca 

17 


czas pod nami dołki kopie 

sobie pani życie!”. Na co przerwała mi 

oburzona: „O, tu się pan może mylić. 

Mam znajomą, która skończyła sto 

dwa lata, a kopci jak parowóz i nawet 

nie choruje! Ostatnio gdy u niej 

byłam, zachowywała się dziwnie radośnie, 

więc zapytałam starszej pani, 

co ją wprawiło w tak szampański 

nastrój. Odpowiedziała śpiewająco, 

wypuszczając kłęby dymu, że właśnie 

oddała córkę do… domu starców!”. 

No i co jej miałem powiedzieć? 

To szczera prawda, którą wymyśliłem 

na potrzebę tej chwili! 

Czyli nie ma recepty na długowieczność? 

Ale i tak kobiety żyją średnio 

o dziesięć lat dłużej niż mężczyźni. 

Podobno dlatego, że nie mają żon. 

Najdłużej żyjącymi Europejkami są 

Hiszpanki, których średnia długości 

życia wynosi osiemdziesiąt pięć lat. 

18 


Zaś receptą na długowieczność, ich 

zdaniem, jest: jeść z umiarem, dużo 

pracować i pić czerwone wino. Mam 

marne perspektywy, bo z wymienionych 

trzech przykazań przestrzegam (i 

to w nadmiarze) tylko tego ostatniego, 

i w dodatku nie jestem (prawdopodobnie) 

kobietą! Najstarszy żyjący 

człowiek w Polsce też jest kobietą. To 

gliwiczanka, która ukończyła właśnie 

sto szesnaście lat, i ma się dobrze. 

Jest drugą najstarszą osobą żyjącą na 

świecie! I to jest jedyny prawdziwy 

powód do narodowej dumy! 

Znam osobiście stulatka, mężczyznę, 

z mojego najpiękniejszego pod słońcem 

zadupia (chciałem napisać prowincji), 

którego przy życiu, aktywności 

i dobrym zdrowiu trzyma jeszcze 

coś innego: robi z tekturki przykrywki 

na filiżanki, a na nie nakleja wycinane 

z kolorowych pism gołe baby! Później 

tak przygotowanymi prezencikami 

obdarowuje znajomych. Mnie jeszcze 

nie obdarował, ale miejscowego 

proboszcza już tak! Przyznam (wstydliwie), 

że ta oryginalna recepta na 

długowieczność najbardziej mi się 

podoba… 

3Zastanawiałem się często, jak to jest, 

że zwierzęta są takie szczęśliwe – jeśli 

tylko człowiek nie niszczy ich zwierzęcego, 

szczerego i nie udawanego 

szczęścia. Teraz już wiem – bo żyją 

naturalnie, zgodnie z odwiecznymi 

prawami natury, w których czas gra 

pierwsze i ostatnie skrzypce. By zbytnio 

nie bawić się w chłopskiego czy 

miastowego filozofa i nie teoretyzować, 

obserwowałem mojego kundelka, 

który właśnie skończył siedemnaście 

lat, a zachowuje się jak szczeniak

– szczególnie rano, gdy energii i sił 

starcza mu na psie zapomnienia. Na 

mój widok cieszy się, jakby najwspanialszą 

i najatrakcyjniejszą suczkę zobaczył, 

merda ogonem (bo czym ma 

pies merdać?), tarza się po podłodze, 

wydając trudne do określenia radosne 

piski, charczenia i poszczekiwania. 

Jedno, co mu już nie bardzo wychodzi, 

to radosne wysokie podskoki. 

Oczywiście gdy nadchodzą psie dni 

i poczuje wolę bożą (a właściwie 

psią), to ugania się za sukami, tak 

jak polityczne przydupasy za swoimi 

pryncypałami. 

Po długich przemyśleniach i analizach 

już teraz wiem, dlaczego tak się 

zachowuje! Z bardzo prostej przyczyny. 

Nie ma świadomości, ile ma 

lat, nie zna swojego peselu, nie wie, 

czy już jest emerytem, czy jeszcze 

przedszkolakiem, czy dostanie 500 

plus, czy czternastą pensję. Słowem, 

psia niewiedza jest źródłem psiego 

szczęścia. Oczywiście, nawet zwierzęta 

wygrywają z czasem tylko do 

czasu, ale dany im czas tak pięknie 

wykorzystują, nie mając świadomości 

jego upływu. A choćby i nawet po 

swojemu, zwierzęcemu, miały taką 

świadomość, to tego nie pokazują 

wszem wobec. Nie targają z rozpaczy 

włosów – a raczej sierści – z tego 

powodu, że się starzeją. Nie wydają 

daremnie majątków (wiem, wiem, że 

zwierzaki nie mają bankowych kont!) 

na operacje plastyczne, medycynę 

estetyczną, poprawianie wszystkiego, 

co się da poprawić, by próbować 

daremnie oszukać czas i towarzyszki 

w niedoli okrutnego przemijania 

i próbować pokazywać nieudolnie, 

że są młodsze i atrakcyjniejsze niż 

w istocie. I po co to wszystko? Wystarczy 

sobie przypomnieć słowa naszego 

poczciwego, a już niemodnego 

i zapomnianego, Adama Asnyka: 

Daremne żale – próżny trud, 

Bezsilne złorzeczenia! 

Przeżytych kształtów żaden cud 

Nie wróci do istnienia. 

Wprawdzie nie wiem na pewno, czy 

poeta myślał o niewieścich kształtach, 

ale jedno jest pewne – nawet 

w tych niepewnych czasach – trzeba 

zgodzić się pokornie na przemijanie, 

choćby z tej prostej przyczyny, że innej 

możliwości nie ma. 

Dlatego już od dłuższego czasu zachowuję 

się jak mój pies (czy inne 

mniej znane mi zwierzątka). Jakbym 

nie wiedział, ile mam lat, co wypada 

i nie wypada robić w pewnym 

wieku – słowem, jestem szczęśliwym 

psem (przepraszam, chciałem 

powiedzieć człowiekiem!), 

który cieszy się z każdej chwili, 

głupio gada (choć to nie wypada), 

demonstrując beztroskę i spontaniczną 

głupkowatość, którą się 

dzielę na prawo i lewo. Wprawdzie 

nie noszę radości w ogonie (jak 

mój psiak), ale za to w całej mizernej 

postaci. Jak mi nie wierzycie, 

to moje liczne przjaciółki mogą 

Wam to poświadczyć – nawet na piśmie! 

Czasem się to mojej żonie nie 

podoba, ale żonie jak to żonie, może 

się to i owo nie podobać! 

4Malkontenci i maruderzy, pesymiści 

i wszystko czarnowidzący narzekają, 

zgrzytając z rozpaczy na ząbkach, 

względnie protezach. Rwą włosy, 

jeśli je jeszcze mają. Załamują ręce, 

a czasem nawet się, że to życie nic 

nie warte, że tak szybko mija. Ani się 

obejrzysz, a już się trzeba zwijać. Po 

co żyć, gdy życie tylko chwilką, a czas 

biegnie tak szybko? Czy może dla ślimaka 

wolniej upływa, którego nie da 

się dogonić (czasu, nie ślimaka!)… 

Choć można stwierdzić za optymistami, 

że czas leczy rany, to pesymista 

zaraz dorzuci, że chyba tylko po 

to, by zadać nowe! Ale dzięki temu 

nasze życie – zawieszone w czasie 

między tym, co minęło, tym, co przyjdzie, 

a tym, co jeszcze trwa – było, 

jest i będzie tak bezcenne, jak każda 

chwila, która się już nie powtórzy, nie 

zawróci, nie da szans na powtórkę 

z życia, które jest jednorazowe, niepowtarzalne. 

Kropla po kropli kapią 

chwile i życie coraz krótsze – to tyle. 

Tylko Lenin był „wiecznie żywy”, choć 

też tylko, jak się okazało po pewnym 

czasie, do czasu. A nieśmiertelność 

jedynie słusznych idei stała się coraz 

bardziej śmiertelna. 

Przeżyłem już wszystko. Prawie. 

Wszystko oprócz własnego pogrzebu. 

Jednak życie mnie nieustannie fascynuje. 

To się dłuży, to na mgnienie powiek 

i choć cały czas przemija – krok 

po kroczku, tylko w jednym kierunku, 

nieustannie, nienachlanie – to może 

właśnie dzięki temu jest takie piękne? 

A jeśli jest czas i życie w czasie, to 

i czas na życie, i życie w swoim czasie 

musi być po coś, mieć głęboki sens! 

Inaczej być nie może! Bo po co? Na 

złość, by dać nam w kość? 

Kończę, bo czas ucieka, choć mnie 

goni, podobnie jak niezrealizowane 

terminy. Za niewywiązanie się 

z umów będę musiał płacić odszkodowania, 

ale szkód wyrządzanych mi 

stale przez czas nie pokryje żadne odszkodowanie! 

A choć czas pod nami 

dołki kopie, nie wpadajmy w nie za 

szybko, bo tyle jeszcze przed nami 

(miejmy nadzieję – matkę mądrych!) 

zachwytów, tyle nowych światów 

do odkrycia, pejzaży do podziwów, 

muzyki do słuchania, piękna do zapatrzeń, 

uczuć do spełnień, dobrych 

słów do wzruszeń… [JW] 


19

e a l i z m m e t a f o r y c z n y 

20 


ANDRZEJ OLCZYK 


21

A N D R Z E J O L C Z Y K 

W 

domu mojego dzieciństwa pachniało olejem lnianym i terpentyną. 

Mój ojciec malował obrazy. Rysowałem bardzo dużo, a jedynym 

tematem były zwierzęta: hodowane papugi, owady, traszki. 

Potem w moim szkicowniku pojawili się ludzie, przedmioty. 

Z czasem zauważyłem, że w trakcie rysowania odkrywam nowy świat, niewidzialny 

na co dzień. Był coraz bliżej, jednak zawsze wymykał się, a co 

gorsza – rozrastał. Studia artystyczne w Krakowie ze specjalnością druku wypukłego 

ukończyłem w 1986 r. Od tego czasu zacząłem uczestniczyć w cyklicznych 

wystawach: Konkursie Graficznym im. Józefa Gielniaka w Jeleniej Górze, 

Quadriennale Drzeworytu i Linorytu Polskiego w Olsztynie, Biennale Małej 

Formy Graficznej i Ekslibrisu w Ostrowie Wielkopolskim, Międzynarodowym 

Konkursie Graficznym na Ekslibris w Gliwicach, Międzynarodowym Biennale 

Ekslibrisu Współczesnego w Malborku. Byłem też uczestnikiem wystaw 

zagranicznych: w Bostonie, Rzymie, Maastricht, Havierzowie (Czechy), Bitoli 

(Macedonia). Zorganizowałem wiele wystaw indywidualnych, uczestniczyłem 

w wystawach zbiorowych w Koszalinie, Warszawie, Łodzi, Opolu. 

Kilka lat temu wróciłem do swoich zainteresowań ptakami. Uwieczniam 

na zdjęciach ptaki odwiedzające lub mieszkające w moim ogrodzie. Ogród ten staje się powoli miniaturką 

lasu z małą polanką na środku. Od jakiegoś czasu nazywam go zagajnikiem. Dominują w nim drzewa i krzewy najcenniejsze 

dla ptaków – czarny bez jest na czele gatunków. 

Przyznaję, że przechodzenie z pracowni plastycznej do ogrodowej czatowni i odwrotnie jest dość trudne – „Muzy są zazdrosne”. 

Nie potrafię jednak i nie chcę rezygnować z ogromu emocji, jakie niosą ze sobą obie pasje. 

L i n o r y t y 

22 



23

24 


PORUSZANIE SIĘ W OBSZARZE 

PRZECZUWANYM 

Od dziecka chciał Pan zostać rysującym ornitologiem. 

Skąd to zainteresowanie ptakami? 

Od wczesnego dzieciństwa, za sprawą rodziców, natura 

szeroko rozumiana stanowiła ważny element mojej codzienności. 

Ojciec kupował, a właściwie kolekcjonował 

książki Włodzimierza Puchalskiego, Jana Sokołowskiego, 

Jana Żabińskiego. Z wielką pasją uczył mnie rozpoznawania 

gatunków zwierząt. Na urodziny dostawałem atlasy 

przyrodnicze. Jan Sokołowski był autorem najcenniejszej 

książki mojego dzieciństwa: Zwierzęta w moim szkicowniku. 

Rysowałem hodowane przez siebie ptaki, płazy, owady. 

Trudność w rysowaniu zwierząt polega na tym, że one nie 

chcą pozować. 

No to jak się udawało? 

Sokołowski udzielał rad uzależnionych od gatunku. Wiewiórka, 

na przykład, jest bardzo ruchliwa, ale co jakiś czas 

się zatrzymuje i nieruchomieje w podobnej pozie. Tę metodę 

przyjąłem jako jedną z cenniejszych. Kiedy rysowałem 

hodowane przez siebie ptaki, najpierw długo im się 

przyglądałem, aby odkryć ich najczęściej powtarzaną pozę. 

Odczekiwałem, przyglądałem się i rysowałem. Kiedy później 

miałem zamówienia na portrety, metoda ta przydawała 

się przy rysowaniu małych ruchliwych dzieci. 

Surrealizm? Sztuka fantastyczna? Realizm magiczny? 

Jak zdefiniowałby Pan swój styl artystyczny? 

Dawno temu, kiedy zaczynałem swoją drogę twórczą, znalazłem 

w czasopiśmie „Sztuka” wypowiedź, którą uznałem 

za bardzo ważną. Autor mówił, że malarstwo (i wszystkie 

pokrewne dziedziny sztuki wizualnej) powinny działać na 

emocje bez skłaniania do słów, przekazując uniwersalne 

wartości. Dla mnie ważna jest metafora i poruszanie się 

w obszarze przeczuwanym. Nie chcę zaszufladkowania 

tego, co robię. Nazwa „realizm metaforyczny” dałaby mi 

chyba największą satysfakcję. 

Często Pana malarstwo jest porównywane do malarstwa 

Beksińskiego (szczególnie te mroczne obrazy). Jak 

się Pan z tym czuje? 

Wszelkie porównania drażnią trochę chyba wszystkich 

twórców, ale rzeczywistość jest taka, że tworzymy przede 

wszystkim z fascynacji sztuką innych… Wchodzi ona w naszą 

podświadomość. Obrazy Beksińskiego zapadają w pamięci 

każdego, kto się z nimi zetknie. Najmocniej oddziałuje 

na mnie twórczość Beksińskiego z ostatnich lat jego 

życia. Anegdota schodzi tam na plan dalszy, bawi się materią, 

fakturą. Mam jednak w swoim dorobku sporo obrazów 

dość dalekich od stylu Beksińskiego: Murale czy Rozważania 

introwertyczne. 

Pierwszym twórcą, który inspirował mnie najbardziej, był 

Józef Gielniak. 

Józef Gielniak to grafik, Pan także para się tworzeniem 

grafik, co czyni Pana twórczość niezwykle bogatą i zróżnicowaną 

– ciemne, gęste, splątane linoryty i delikatne, 

ulotne malarstwo olejne. Jak Pan godzi te dwie techniki? 

Graficy powinni malować, aby nie tracić kontaktu z „prawdziwymi” 

kolorami… (śmiech). Linoryt jest najbardziej 

„toporną” techniką graficzną. Wyzwaniem jest uzyskanie 

delikatnych półtonów szarości. Wycinanie dłutami i robienie 

odbitek to głównie walka z niewygodną materią 

matrycy. W malarstwie olejnym niuanse półtonów nie są 

problemem, ale są inne wyzwania – w ogromie możliwości 

kolorystycznych można się zagubić. Wbrew pozorom brak 

ograniczeń też może być problemem. 

No właśnie. Jak Pan sobie z tym radzi? Czy limituje Pan 

paletę przed przystąpieniem do malowania? 

Właśnie tak. Przed przystąpieniem do pracy planuję gamę 

kolorystyczną. Od 30 lat nie kupiłem zielonej, pomarańczowej 

czy fioletowej farby. Uzyskiwanie tych kolorów 

z mieszania powoduje, że są bardziej rozedrgane zmiennością 

– jak w naturze. 

Uprawia Pan sztukę z tak zwanym przesłaniem. Czy sztuka 

ma edukować? 

Może edukacja to za wielkie słowo. Ludzie potrzebujący kontaktu 

ze sztuką widzą świat bardziej refleksyjnie. Chcę raczej 

uczestniczyć w zadawaniu pytań. Kilku znajomych, którzy 

mają moje obrazy, zwierzyło mi się, że wieszają te obrazy naprzeciwko 

łóżka, tak aby rano po przebudzeniu przyglądać im 

się na dobry początek dnia. Czy może być coś bardziej budującego 

dla artysty? Myślę, że odkrywanie nowych emocji 

przez kontakt ze sztuką jest najcenniejsze. Doznaję tego, na 

przykład, słuchając muzyki. 

Jak wygląda Pana pracownia? 

Jest miejscem, gdzie spędzam większość czasu i gdzie pracuję. 

Aby dobrze się w niej czuć, zadbałem o dobre oświetlenie 

(nie tylko nad sztalugą), sprzęt do słuchania muzyki, kąt na 

gimnastykę i przytulne miejsce do czytania. Najwięcej miejsca 

zajmuje duży stół własnego wykonania, który na co dzień 

zapełniony jest pędzlami, ściereczkami, słoiczkami z medium, 

płytami CD z muzyką. Raz na półtora miesiąca połowa stołu 

służy do werniksowania obrazów, więc musi być posprzątana. 


25

A jakie rytuały towarzyszą Panu w pracy twórczej? 

Maluję przy muzyce i herbacie. Muzyka jest dla mnie 

bardzo ważna. Pozwala mi ukierunkować nastrój, oddalić 

problemy życia codziennego. Kiedy słucham nowo kupionej 

płyty, nie maluję. Kiedy mocno skupiam się na pracy, 

muzyka staje się odległym tłem. Dobieram kompozytorów 

i utwory do charakteru pracy. 

Jaka jest główna cecha Pana osobowości artystycznej? 

Nigdy się nad tym nie zastanawiałem. Wiem, że mój rozwój 

twórczy komplikowało zbyt wiele zainteresowań. Przez 

kilka lat byłem skupiony na fotografii przyrodniczej. Całe 

godziny spędzałem w czatowni, fotografując ptaki. Obok 

pracowni mam mały warsztat stolarski. Wiele mebli do 

mojego domu i pracowni wykonałem sam. (Sztaluga i stół 

w pracowni są mojego autorstwa). Jako człowiek wysoko 

cenię niezależność. Dopiero od niedawna kupuję gotowe 

podobrazia, wcześniej robiłem je sam. Dobieranie desek 

bez sęków na blejtramy, przygotowanie gruntu stanowiły 

ważny rytuał twórczy. 

Czego Pan nie lubi w sztuce? 

Powtarzalności mylonej często z własnym stylem. Nie 

26 


przepadam za muzyką programową. Wyjątek stanowią 

kantaty i Pasje Bacha. 

Jak Pan wspomina swoją edukację uniwersytecką? Czy 

studia przygotowują do bycia artystą? 

Bardzo cenne na studiach były korekty. Dzięki nim młodzi 

artyści poznają „na skróty” podstawowe estetyczne wartości, 

ograniczenia, reguły, mogą kształtować własny smak 

artystyczny. Duże znaczenie mają dyskusje o sztuce i związany 

z nimi „klimat twórczy”. 

Gdyby musiał Pan zaczynać wszystko od początku, co innego 

chciałby Pan robić zawodowo? 

Robiłbym to samo, co robię teraz, tylko z większą determinacją. 

Nie słuchałbym głosów hamujących mnie. Gdybym 

miał wybrać inne życie, chciałbym zostać muzykiem – grać 

profesjonalnie na jakimś instrumencie czy śpiewać w chórze. 

Uważam, że muzyka najmocniej porusza czyste emocje. 

Emocje nieskażone porównywaniem do czegokolwiek. 

Czy Pana sztuka to improwizacja czy konsekwentna 

realizacja zamysłu, scenariusza? 

Czasem jedno, czasem drugie. W pracy twórczej potrzebuję 

ciągłego zagłębiania się w zakamarki podświadomości, 

a ona podpowiada mi różne sposoby wypowiedzi.

A co jest dla Pana istotą sztuki? 

Myślę, że poprzez sztukę komunikujemy się z ludźmi na 

poziomie czystych i głębokich emocji, nie zawsze dających 

się nazwać. Sztuka pokazuje, jak podobni jesteśmy 

do siebie. 

Sztuka to nieustające poszukiwanie. Czego Pan szuka? 

Tak jak wcześniej wspomniałem – sztuka to szukanie 

w zakamarkach podświadomości, ale nie tylko. Sztuka 

to również wyrażanie smutku, zachwytu, lęków i wreszcie 

samopoznanie. W moim przypadku stała się częścią 

mojego życia, niezbędnym jego elementem. Właściwie 

w każdej chwili życia patrzę na otoczenie z włączonym 

czujnikiem poszukiwacza doznań. Szukam tak doznań 

wizualnych, jak i czysto emocjonalnych, i nie wynika to 

z jakiegoś planu. To jest jak oddychanie. 

Pana obrazy są przesycone energią: bogactwo faktur, 

struktur, rozdarcie i harmonia. Dużo tu detali, drobnych 

szczegółów, a każdy z nich ma znaczenie. 

Cóż mogę dodać – to efekt przenikania się myślenia rysunkowego, 

„wyćwiczonego” trzydziestoma latami wycinania 

linorytów, z myśleniem malarskim. Nie zamykam 

27 


28 


Ludzie potrzebujący 

kontaktu ze sztuką 

widzą świat bardziej refleksyjnie 


29

Patrzę na otoczenie 

z włączonym czujnikiem 

poszukiwacza doznań 

się w jednej stylistyce malarskiej – wysoko cenię 

sztukę abstrakcyjną, jak i realistyczną. 

Dziękuję za taką ocenę mojej twórczości. 

Wszechświat na Pana obrazach ukazuje znikomość 

ludzkiej egzystencji wobec ogromu natury. 

Czy jest to wyrazem Pana dbałości o ekologię? 

Staram się, aby w sztuce nie pokazywać zbyt wyraźnie 

„dbałości o ekologię”, ale widać przenika ona 

jakoś… Wokół swojego domu stworzyłem spory zagajnik, 

a właściwie mały lasek. Posadziłem kilkadziesiąt 

drzew i krzewów z naszej strefy klimatycznej. 

W upalne dni mamy o kilka stopni chłodniej, zimą 

cieplej. Wiosną otoczony jestem śpiewem ptaków. 

Pod nogami chodzą rodzinki jeży. Bardzo dbam 

o pewne gatunki uważane powszechnie za badyle – 

np. czarny bez. 

Nadal Pan fotografuje ptaki? 

Oczywiście, choć o wiele rzadziej. W najlepsze 

w roku dni obserwuję je dokładniej. Do czatowni 

na „łowy" wchodzę w kwietniu, kiedy ptaki przygotowują 

się do lęgów i są najbardziej ruchliwe, oraz 

w ostatnich dniach sierpnia i na początku września, 

kiedy przylatują do mojego ogrodu objadać się owocami. 

Potrzebują zapasu witamin przed odlotem. 

I przy okazji – czarny bez powinien być pod absolutną 

ochroną. Jego małe, ciemnoniebieskie owoce są 

jedną z najważniejszych ptasich odżywek. 

30 


Niemiecki malarz romantyczny Caspar David Friedrich 

powiedział: „Zadaniem malarza nie jest tylko 

malowanie tego, co widzi przed sobą, ale również 

tego, co widzi w sobie samym”. Co Pan widzi 

w sobie samym? 

Zacytuję w odpowiedzi wypowiedź Jacka Waltosia: 

„Sztuka to krążenie wokół tajemnicy i niemożność 

jej dotknięcia”. [RC]

Sztuka pokazuje, 

jak podobni jesteśmy 

do siebie 


31

Izabela Fietkiewicz-Paszek 

SONETY 

MAREK BRYMORA 

(1954–2017) 

HERSZEL SOLNIK 

(1869–1943) 

Jednak kiedyś umarłeś (dość niepostrzeżenie, 

w mieście średniej wielkości taka śmierć to sztuka). 

Ładnie cię pochowali, ale wiesz, był upał, 

więc kondukt raczej skromny, sami przyjaciele 

Niemal cię przegapiłam. Nie bywasz na listach 

zasłużonych mieszkańców. Nie ma twoich wierszy 

w lokalnej antologii. Wczoraj po raz pierwszy 

o tobie usłyszałam. Dość intymna misja 

oraz kilku sąsiadów. Czyli tak, jak chciałeś. 

Tylko nie wiem, co z resztą. Garnitur, koszula? 

Czy było komu zadbać? Kiedyś będzie mural, 

pomnik, nawet ulica. Dobrze się sprzedaje 

stoi za tym spotkaniem, a skoro już jesteś, 

spróbuję zebrać fakty, odnaleźć cokolwiek 

– wiersz, artykuł, poemat, rodzinną historię – 

nie opisywać życia tylko przez śmierć w getcie. 

w mieście średniej wielkości legenda poety. 

Bądź cierpliwy, po latach ktoś wreszcie odkryje, 

że miałeś wielki talent. Potem drugi, trzeci 

I co czytam? Że twórczość zabrała pożoga 

drugiej wojny światowej. Jedno proste zdanie. 

Jest w nim jakaś perfekcja, brzmi jak dobry slogan. 

odczyta twoje wiersze. Do tego – nie żyjesz, 

idealny bohater lokalnej pamięci, 

w końcu będą cię cenić. Chyba, że się mylę. 

Tyle że kończy misję. I nie ma nic dalej, 

ponad to proste zdanie nic nie można dodać. 

Nie przywrócę cię, wybacz, to fałszywy alert. 

32 


SONETY 

MACIEJ MARIA KOZŁOWSKI 


W połowie słowa. Zapomniany początek. Niepomyślny koniec. 

W połowie słowa. Łaknąca tlenu samogłoska „o”. 

(Wieniec radosny, 09.07.2002, 

z tomu Osypał się wzrok w dolinę, 2002) 

Przyszedł w połowie nocy. Nad ranem wiedziałeś, 

że kończy się krajobraz i twój udział w drodze. 

Razem z nim przyszła pewność: nic już nie dopowiesz 

i zostawisz za sobą rzeczy nienazwane. 

Przed tym snem były inne – pamięć je pomija, 

to zaciera kontury, to rozmywa kształty, 

a sztuczki wyobraźni nie zmienią wyblakłych 

obrazów ani wspomnień. Przeszłość ma się nijak 

do punktu granicznego, to po nim wiadomo, 

że echo nie powróci, tlenu zaraz braknie, 

a ty przeczuwasz chwilę, w której twój metronom 

na dobre się zatrzyma – w połowie słów, pragnień, 

podróży albo wiersza. Jakie sny przychodzą, 

gdy płuca sabotują już zupełnie jawnie? 

ŁUCJA GLIKSMAN 


Przecież jest tylko przeszłość jak węzeł korzeni – 

Tam, w opatowskim lesie, tam, w kaliskiej ziemi. 

(Korzenie, z tomu Wczoraj, 1993) 

Pobyć chwilę w ogrodzie na tyłach fabryki, 

wejść między zrujnowane resztki dawnej hali, 

stanąć jeszcze w tych gruzach, nim dach się zawali, 

ostatnie powidoki próbować uchwycić. 

Albo może zapukać do byłych sąsiadów, 

czy gdzieś nie przechowują drewnianych zabawek? 

Wejść na strychy, do piwnic – tam też mieszka pamięć. 

Dostrzec ślady epoki pośród innych śladów 

i tak węzły korzeni powoli wytropić, 

pojąć twoje wybory, odczytać poezję, 

poczuć w niej wszystkie lęki, obawy, tęsknoty. 

Wiedzieć, że od Syberii przez Lwów aż po Persję 

był tylko jeden sposób, by przetrwać, najprostszy: 

wszystko, co się pamięta, rozpisać na wiersze. 


33

Karol Maliszewski, o Lipcu na Białorusi – fragment 

posłowia 

W-głąb-czas. Ludzie, miejsca, siedliska 

Z naszego punktu widzenia zazwyczaj nic się tu nie 

zgadza. Zaglądanie w głąb czasu, w podsuniętą (kto 

podsunął i dlaczego?) fotografię obarczone jest 

błędem poznawczym, niemożliwością przeniesienia 

się tam i kulturowego przemieszczenia na tyle 

adekwatnego, że już pozwalającego na utożsamienie 

i połączenie. Dystans narasta w przerażającym 

tempie. Dlatego wciąż pytamy, kim są ci ludzie na 

starym zdjęciu, skąd się tacy wzięli, jak w ogóle mogli 

być w takiej prostocie, jasności i bezpośredniości 

wyrazu. Nasz horyzont antropologiczny na tym tle 

jawi się jako wyjątkowo zamazany, chociaż stanowi 

materiał do fotografii, którą ktoś kiedyś odczyta 

jako konsekwentnie powiązaną ze swoim czasem, 

a więc prostą i jasną. A jednak tej jasności i prostoty 

już nie ma. Jest dziewczyna na zdjęciu, są jej 

starsze siostry, jest niedbalstwo fotografa – wszystko 

to Izabela Fietkiewicz-Paszek odczytała i wiernie 

przedstawiła, formułując przy okazji najważniejsze 

pytanie. Pytanie o „swoje miejsce”. 

Stare Siedlisko, rok 1952 

Izabela Fietkiewicz-Paszek 

Lipiec 

na Białorusi 

Szczecin 2020 

Ale słowa nie płoną, a ja im wierzę 

34 

Kamionka, rok 1925 

Na początku jest tajemniczo 

uśmiechnięta babcia („tylko 

ona się uśmiecha”), która 

patrzy bez lęku w obiektyw, zaraz 

pójdzie do Piotra, jeśli już go zna (jeśli 

nie, to zaraz pozna, więc już zna), 

a na koniec powie, że mimo wszystko 

jej życie było dobre. 

Kto patrzy na stare fotografie, ten 

czuje, że ma przewagę (spóźniony 

właściciel cudzego czasu), ale jakaż 

przerażająca ta przewaga. To my jesteśmy 

bezradni. To my prawie nic 

nie wiemy. To babcia wie to, co najważniejsze 

– dla niej, wtedy. 

Oczywiście „wszystko jest na swoim 

miejscu”, 

to znaczy tam, gdzie urządza się przypadek 

i dokąd ucieka, 

kiedy tylko mu się znudzi. 


Początek drogi 

To jasne: każdy przeżyje spotkanie 

„w swoim języku”. Nie oczekujemy 

cudu przemiany (takiej aplikacji nie 

miał nawet przyjaciel Dantego). Możemy 

oczywiście czekać, aż „system 

odszuka sygnał”, powie nam, gdzie 

jesteśmy i jak dotrzeć na miejsce 

(kiedy systemu jeszcze nie było, sygnał 

nadawaliśmy sami albo z pomocą 

przypadkowych przechodniów). 

Na granicy popłoch: przestawianie 

zegarków o godzinę, o trzydzieści lat, 

o nasz wiek, o narodziny babci. Wyciszanie 

dźwięków, żeby nie przeszkadzać 

aktorom/widzom. 

Pierwsza noc w Grodnie 

Przed hotelem gwar walizek i języków, 

a podróżni-mieszkańcy marzą 

zupełnie jak hotel: „żeby tak lepiej 

niż jest”. Każdy szuka swojej opowieści, 

swojego tłumacza, który zagubił 

się w zamęcie przeprowadzki. (Może 

na „ulicy Darwina”? Kto wie). 

Adam Buszek 

Cerkiew Kołoska 

Czy to przypadek „[…] że Litwini stąd 

wyruszyli pod Grunwald”? Że z popiołów 

żydowskiej świątyni wyfrunął 

Czerwony Sztandar? Że czerwone 

ulice prowadzą do kościoła, cerkwi, 

meczetu? Ależ skąd. Dobór naturalny, 

pochód gatunków. Kaprysy i zmiany 

kierunków. Świątynia wszystkich 

przyjmie (Wielka Synagoga Chóralna), 

wszystko można, życie się nie zatrzymuje, 

domy stawiamy na grobach 

(groby są wszędzie), zamki zmieniają 

właścicieli, budynki wielofunkcyjne 

to dzieła sztuki użytkowej, sanktuaria 

kolejnych zbawców ludzkości. 

Stare Wasiliszki 

„Jeśli dobrze ustawić głos i szeroko 

rozłożyć skrzydła, można 

unieść się z dowolnej ziemi. Choćby 

brakło wiatru i prądu”. 

A potem wrócić. A jeśli nie można

wrócić, to rodzinna ziemia wstanie 

w snach. W drodze. 

W drodze do Mińska 

A jeśli powrót jest raz, 

„potem przez tydzień 

milczał, ale podróż wyswobodziła go 

od snów 

pełnych kamieni”. 

Zresztą trudno zaglądać pod studnie, 

bruki i asfalt miasta, które przeżyło 

wiele pożarów, ponieważ nawet 

w okresie pokoju temperatura jest za 

wysoka, a dymy z kominów domów 

i fabryk już nie są (i nigdy nie będą) 

jednoznaczne. 

Nocny Mińsk z Witalikiem 

Kiedy spotkamy się po latach, dziwiąc 

się splątanej fantazji rodzinnego drzewa, 

kiedy spotkamy się w znanej-nieznanej 

ojczyźnie, każdy w swojej pamięci, 

każdy w swoim języku, wtedy 

będzie… 

„[…] trzeba pilnie znaleźć coś ponad 

językiem”. 

Coś, cokolwiek, żeby wyrazić niepokój, 

bo te światy nawet się nie przeczuwają. 

Bo pamięć bawi się w głuchy telefon. 

Odkształca zdarzenia. Intensywnie 

produkuje iluzje. Bo rano trzeba 

wszystko od nowa nazwać i uwierzyć, 

że to nie sen. I trzeba to zrobić z pominięciem 

czyśćca (inaczej się nie da. Bo 

nie wiadomo, czy Bóg wrócił do domu 

i nie wiadomo nawet, czy ma imię – 

„a co z miejscami bez imion?”). 

Noc w Trościeńcu 

Dokąd można pójść razem, po latach, 

między jawą a snem? Oczywiście na 

cmentarz, w środku nocy, bez słów. 

Słowa traciły tu ludzki sens, zapominały 

o literach, kiedy oprawcy brali je 

na języki. Tu zapadały wyroki i skradały 

się podstępy. Imiona, komendy, oprawa 

muzyczna. 

„[…] W każdym języku inna jest pamięć 

zbrodni i inne zapominanie”. 

Izabela Fietkiewicz- Paszek 

Absolwentka filologii germańskiej (Uniwersytet Wrocławski) 

oraz kilku studiów podyplomowych, w tym filologii polskiej, 

filozofii, a ostatnio kierunku „Totalitaryzm – Nazizm – Holokaust” 

(Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau we współpracy 

z Uniwersytetem Pedagogicznym im. KEN w Krakowie). Autorka 

kilkuset publikacji prasowych (głównie wierszy i recenzji), 

redaktorka i autorka wstępów do publikacji książkowych. Kilka 

lat prowadziła stałą rubrykę felietonów w kwartalniku „Migotania”, 

od 2012 r. współpracuje z kwartalnikiem „EleWator”. 

Współzałożycielka Stowarzyszenia Promocji Sztuki Łyżka Mleka 

i projektu muzycznego Rozmark Café, współorganizatorka Ogólnopolskiego 

Festiwalu Poetyckiego im. Wandy Karczewskiej odbywającego 

się w Kaliszu od 2011 r.. Moderowała kilkadziesiąt 

spotkań autorskich. Jurorka konkursów literackich. Dwukrotnie 

nominowana w Ogólnopolskim Konkursie na Autorską Książkę 

Literacką w Świdnicy (2007, 2010). Laureatka drugiej nagrody 

VII Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego „Złoty Środek Poezji” 

2011 na najlepszy poetycki debiut roku 2010 za tom Portret niesymetryczny. 

Dwukrotna laureatka Nagrody Prezydenta Miasta 

Kalisza w dziedzinie upowszechniania kultury (2011, 2016); przyznano 

jej stypendium ZAIKS-u (2016) oraz stypendium marszałka 

województwa wielkopolskiego w dziedzinie kultury (2017, 

2022). Wyróżniona drugą nagrodą w Konkursie Literackim Miasta 

Gdańska im. Bolesława Faca za projekt książki Echolokacje 

(2017). Finalistka X edycji Nagrody im. Konstantego Ildefonsa 

Gałczyńskiego Orfeusz za najlepszy tom poetycki roku 2020 za 

tom Lipiec na Białorusi. Stypendystka II edycji programu „Goście 

Radziwiłłów” (2021). 

Od czerwca 2020 roku związana zawodowo z Miejską Biblioteką 

Publiczną im. Adama Asnyka w Kaliszu, od lutego 2021 

w ramach pracy prowadzi vlog o książkach poetyckich „Krótka 

piłka”. W stronę słuchaczy poleciało już 41 krótkich piłek. Jak 

sama mówi, ten vlog, to najmłodsze dziecko MBP w Kaliszu: 

https://www.youtube.com/playlist?list=PLyGeTFinUAApUDjreyAINqLbTxWnl5yq1) 


35

Ale wszędzie proch wsiąka w ziemię, 

mieszają się usta i języki, kości i stawy, 

nad skargami i wyznaniami latają motyle, 

pszczoły szukają swojego szczęścia. 

Doły mają różną głębokość, to 

prawda. Spacerowym krokiem można 

obejść je w kwadrans. 

Pożegnanie z Witalikiem 

Pożegnanie to pustka. Kiedy żegnamy się z 

krewnym odnalezionym w podróży, „rozpaczliwie 

szukamy mostu”. Musi być jakiś 

napis wyryty wspólną krwią w kamieniu 

nagrobnym na cmentarzu przodków. 

„To my donieśliśmy ich sen 

aż do dzisiaj […]”. 

Może wspólne nurty są tam, gdzie nie 

spodziewamy się znaleźć mostu? 

Może kiedy doniesie się ich sen, można 

usiąść przy brzegu, rozpalić ogień, ponieść 

dalej opowieść? 

Berezyński Rezerwat Biosfery 

Piękne słowo: zapowiednik. Ziemia 

naprawdę oddycha. Cóż za fantastyczny 

pomysł – pozwolić ziemi oddychać, 

po prostu nie przeszkadzać. Nic się nie 

zmieni u ludzi, ale przynajmniej tam nie 

wejdą po nieswoje. W najbliższej wiosce 

rodzą się i będą się rodzić ci, którzy 

chcą czynić sobie ziemię poddaną. Tyran 

opuści matkę swoją, przebije kijem 

pierwszą żabę, zacznie się ta sama historia 

podboju. Nacjonalizacja rezerwatu. 

„wypatruję linii horyzontu, której nie 

zakłóca 

człowiek”. 

Niamiha 

Jeśli na horyzoncie jest zbyt tłoczno, 

horyzont puchnie. Aż wreszcie strąca 

dwunożne ssaki tam, skąd przyszły. 

Na przykład rzeka, do której wiele 

stuleci temu spłynęły morza krwi, 

została szczelnie zamknięta przez architektów 

w krwioodpornych rurach 

i pokryta betonem. 

„[…] Nie wolno 

więzić rzeki, to musiało się zemścić”. 

„[…] rzeka wróciła po dzieci”. 

Nie bądź bezpieczny. Natura pamięta. 

Świteź 

To fakt, trudno się oprzeć ludowej 

etymologii. Nad jeziorem Świteź 

można uwierzyć lobeliom (przecież 

przyjęły się w niemożliwym miejscu! 

poza zasięgiem szkiełka i oka), a nawet 

słodkiej przysiędze chłopca lub 

dziewczyny. Legenda głosi… Legenda 

zapisuje znaki na niebie, znaki w ziemi, 

znaki pod wodą. Płyniemy więc 

między żonami, siostrami i córkami 

rycerzy, wojowników, żołnierzy i dowódców. 

Najeźdźców, tak jak wiarołomnych, 

pochłonie woda. 

„[…] a jeśli legenda kłamie, 

to choć przez chwilę cieszyć oczy własnym 

odbiciem 

i białym piaskiem na dnie”. 

Stare Siedlisko, rok 1952 

„Znaleźć harmonię tam, gdzie urywa 

się melodia, 

zawiesza głos?...” 

Skąd bocian wie, że nazajutrz w jego 

gniazdo uderzy piorun, więc trzeba 

wyrzucić młode? Czy każda matka to 

wie? Czy w swoich gniazdach dzieci 

czują zapach spalonej słomy? Co im 

ten zapach przywołuje w pamięci? 

36 


Gdzieś płyną wspólne nurty, dzieci 

szukają w sobie śladów Wschodu 

(skoro przodków przeniesiono akurat 

tam), ukrytych źródeł snów, źródeł 

melancholii, źródeł zrozumienia.

*** 

Podróżna z kart tej książki poszukuje 

jakiejś akceptacji. Nie ukrytego 

ładu, prawdopodobnie nie sensu, 

ale akceptacji – takiej, która wciąż 

się dziwi. A więc takiej, w której nie 

ma żadnej zgody, są za to empatia 

i niedowierzanie. 

Kiedy więc staje przed repliką domu 

poety (U Mickiewicza), nie dowierza 

niczemu poza „duchem i przestrzenią. 

Liczą się tamte poruszenia”: 

narodziny, pogrzeby, małżeństwa, 

ucieczki, płacze, pożary, trzymane 

i nieutrzymane słowa, pożegnania, 

wypatrywania. Jeśli płonie twój dom, 

trudno w zgliszczach szukać sensu. 

„Ale słowa nie płoną, a ja im wierzę. 

Wierzę temu miejscu i jego pamięci”. 

I jeszcze coś: to światło między słowami. 

Interlinia w wierszach. Tutaj, 

w tym lipcu, na tej Białorusi granica 

między ONI i MY, między ON i JA, 

zawsze jest jakiś mostem. W pustce 

między wersami (czyli w pożegnaniu) 

można dojrzeć linę, wyciągniętą rękę 

nad przepaścią. Tu wypatrujesz, wypatrujemy 

wspólnego nurtu. Mamy 

tylko czworo oczu, ale to już wystarczy 

na cztery ściany przypomnianego 

sobie domu, nieopodal tej rzeki. 

A jeśli nawet legenda kłamie [...], 

to choć przez chwilę cieszmy oczy 

odbiciem wspólnego nurtu [...]. 

[AB] 

Adam 

37 


Buszek

foto: 38 RC 


JESIENNA ŁAWKA 

REFLEKSJA Z ORZECHEM 

słońce gładzi skórę jabłek 

oczekujących w kolejce spadania 

zabrakło amatorów kwaśnych „krzysiek” 

świat przyniósł nasyconą chemią słodycz 

po którą sięga się bez wysiłku 

zza firanek bez zapowiedzi 

wdarło się światło – 

sędziwy orzech 

został uznany za złodzieja 

słońca powierzchni życiowej i składników odżywczych 

przydatnych potencjalnej zieleni 

zamilkła studnia 

chłodną głębię bezgłośnie okrada pompa 

skończyło się skrzypiące podziękowanie 

za dar orzeźwienia 

czy ktoś jeszcze pamięta 

wydobyty kamieniem smak 

huśtawki gałęzi 

zaczarowany szmaragdowy dach 

muzyki świerszczy nie przerywa 

zniecierpliwione wołanie 

głosy minione nie brzmią wystarczająco sensualnie 

jest ciepła sierść pod spracowanymi dłońmi 

czas nasycony mruczącym przemijaniem 

dłonie pomarszczone jak skorupki 

z niepokojem przesuwają oślepione begonie 

dopóki jest się o co troszczyć 

nie przeraża złowieszcze tykanie 

ludzie nie drzewa 

czasem odchodzą niezauważalnie 

w ciszy 

którą może zburzyć dopiero pukanie 

listonosza z zapłatą za życie 

Joanna Słodyczka 

BURSZTYNOWY CZAS 

październik z szelestem 

zaprawia powietrze migotliwym brązem 

przelewa go przez splecione palce 

chwila tężeje w pamięci 

w bursztynową kroplę 


39

SMAK ŻYCIA 

R E N A T A S Z P U N A R 

W ręku masz pędzel i farby. 

Najpierw malujesz raj, a potem do niego wchodzisz. 

40 


(Nikos Kazantzakis)

Po zmroku, w świetle nielicznych lamp przydrożnych, 

widać czasem przecinające powietrze 

przelatujące nietoperze. Po północy 

gdzieś w dali pohukuje sowa, a koniec nocy 

ogłaszają donośnie piejące koguty. Podobnie 

opisał poranki na Krecie Nikos Kazantzakis. 

Jego bohater – Grek Zorba – jest moim kompanem 

w tej podróży. 

Wioska budziła się, stapiały się w jeden głosy 

kogutów, świń, osłów, ludzi. Chciałem wyskoczyć 

z łóżka i krzyknąć: Hej, Zorba, dzisiaj 

do pracy! Ale i ja też odczuwałem błogość 

milczącego pogrążenia się w narodzinach 

różowego świtu. W takich czarownych chwilach 

życie wydaje się lekkie jak mgła. Ziemia 

jak nietrwała kłębiasta chmura za każdym 

powiewem wiatru zmienia swoją postać. 

(Nikos Kazantzakis, Grek Zorba, przeł. Nikos 

Chadzinikolau) 

Przyszło kolejne lato. W tesalskiej wiosce wciśniętej 

pomiędzy niedostępne pasmo gór Ossa a rozlany 

szeroko lazur Morza Egejskiego zanurzam się w bujną 

zmysłowość przeżywanej chwili, tracąc poczucie czasu. 

Dni i noce pełne są tu tajemnego życia, które rozgrywa 

się w głębi dziewiczej natury – w ukrytych górskich jarach, 

w splątanych zaroślach, nad źródłami, w morskiej 

toni, na rozgwieżdżonym niebie. W niepoznawalnej nieskończoności, 

której dotyk czuje się co krok. Wieczność 

sączy się tutaj jednostajnymi kroplami i faluje jak morze. 

Kolejne doby przypływają i odpływają. I zdają się podobne 

do tamtych, co były daleko przed nimi, i do tych, które 

przyjdą po nich. A jednak, jak morskie fale, nigdy nie są 

takie same. 

Wstaje świt. Patrzę na Zatokę Termajską 

z balkonu „pokoju z widokiem” na piętrze 

starego pensjonatu, który bieli się na wysokim 

wzgórzu wśród zieleni bujnego ogrodu. 

Na horyzoncie morza szarzeje zarys poszarpanych 

krawędzi Półwyspu Chalcydyckiego 

i ledwie zauważalny, stożkowaty kształt góry 

Athos. U stóp wzgórza pulsuje połyskującym 

srebrem łan oliwnego gaju. Uginają się od 

nadmiaru owoców gałęzie drzew owocowych: 

granatów, brzoskwiń, pomarańczy, figowców 

i kasztanowców. W wypielęgnowanych przydomowych 

ogródkach czerwienieją pomidory 

i płożą się liany dyni z owocami w przeróżnych 

kształtach. Z zielonych dywanów pergoli 

zwieszają się kiście winogron. Przy polnych 

drogach pstrzą się różowo nakrapiane krzewy oleandrów, 

a przed domami – niebieskie kule hortensji. Czerwone 

witki mimozy kołyszą się z ruchem gorącego powietrza. 

Grupa kilku ciemnozielonych, strzelistych cyprysów na 

wzgórzu dopełnia obraz tej żyznej doliny. 

Znad linii morza powoli podnosi się słońce. Pejzaż nabiera 

ostrości. Bladość i subtelność barw poranka ustępuje 

powoli oślepiającym plamom światła i pogłębiającym się 

chłodnym cieniom. Świat wyraźnieje, ostre kontrasty nabierają 

gwałtowności i głębi. 


41

Czytam wspaniałe myśli Nikosa Kazantzakisa: 

Ten kreteński krajobraz przypominał mi dobrą prozę: 

wypracowaną, oszczędną, wolną od zbędnych ozdobników 

pełną dynamizmu i powściągliwą. Jak ona wyrażał 

istotę rzeczy najprostszymi środkami, wolny od 

wszelkiej kokieterii, od najmniejszej sztuczności, po 

męsku surowy. Ale wśród jego ostrych kształtów można 

było odnaleźć nieoczekiwaną czułość i zmysłowość. 

W cichych dolinach upajały wonią drzewa pomarańczowe 

i cytrynowe, a dalej z nieskończoności morza 

jak z niewyczerpanego źródła emanowała poezja. 

(Grek Zorba) 

Umieć tak opisywać życie i tak je malować – to absolutne 

marzenie. 

Ciszę poranka przy greckiej kawie przerywa mi nagle donośne 

wołanie: „Renata! Renata!”. Wbiegam na werandę 

od ogrodu, a gospodarz rzuca mi dwie soczyste brzoskwinie. 

Innym razem bywają to słodkie figi. Gospodyni 

czasem daje mi karminowe pomidory, które polewam tutejszą 

domową oliwą, posypuję świeżym oregano, kiszonymi 

oliwkami i słoną fetą z mleka kóz, które wypasają się 

w stadach na polanach zboczy Ossy. Popijam wodę przyniesioną 

ze źródła, lodowato zimną i naturalnie gazowaną, 

zabarwioną czerwienią żelazistych minerałów wypłukanych 

w skałach jarów Kissavos. Pradziadowie gospodarza 

ponad sto lat temu nosili tę wodę w tłoczonych, 

miedzianych tureckich dzbanach, wiszących teraz pod sufitem 

budynku w ogrodzie. Czasem wodę na stole zastępuje 

domowe różowe wino o mocnym smaku winogron. 

Przyjemnie jest pić je, siedząc wieczorem w ogrodzie, pod 

pergolą ze starych winorośli. Kiedy noc zapada, ogromny 

42 


czerwony księżyc wynurza się znad wysokiego wzgórza, 

które przysłania widok na zatokę od strony południowej. 

Zaprasza do przeniesienia się myślą w znacznie dalszą 

przestrzeń niż ten zaciszny sad greckiego letniska… 

Owoce Południa pełne są światła. Zgromadzoną w sobie 

ciepłą energią rozgrzanej ziemi karmią znacznie głębiej 

niż tylko ciało człowieka. 

Zrozumiałem wreszcie, że jedzenie jest także aktem duchowym, 

a mięso, chleb i wino stanowią tę podstawową 

materię, z której powstaje duch. (Grek Zorba) 

Z każdym dniem przesyconym odwieczną grecką ksenofilią 

dusza przybysza odrasta i odzyskuje życie. Żyzna Tesalia 

karmi nie tylko Grecję. 

[…] 

Święta Tesalio, nadal cię kochają 

i pamiętają ich dusze. 

W bogach, jak i w nas, nadal kwitnie pamięć 

ich pierwszych miłości, ich dreszcz. 

Gdy brzask, jak kochanek, całuje Tesalię, 

wiew jakiejś mocy życia nieśmiertelnych 

porusza atmosferę, i w jakiejś postaci 

ulotny kształt wędruje nad wzgórzami. 

(Konstandinos Kawafis, Pamięć, przeł. Ireneusz Kania)

Czym więc jest dusza? […] I jaki tajemny związek łączy ją 

z ziemią, obłokami i zapachami? A może to ona właśnie 

objawia się w morzu, chmurze, zapachu? (Grek Zorba) 

Czujący człowiek o jasnej duszy całym sobą wyraża pierwotną 

jedność, więź człowieka z wszechświatem i zachwyt 

cudem bujnego i zmysłowego życia. 

Biegłem z góry, usiłując zmęczeniem fizycznym osłabić 

ból. Umysł mój daremnie próbował drwić z tajemniczych 

znaków, które jakoby zdolne są, bez udziału zmysłów, 

przeniknąć wprost do duszy człowieka. Jakaś zwierzęca, 

pierwotna pewność głębsza od logiki przejmowała mnie 

grozą. Była to ta sama świadomość jaka przed trzęsieniem 

ziemi przejmuje niektóre zwierzęta, na przykład owce czy 

szczury. Zbudziła się we mnie dusza pierwotnego człowieka, 

taka, jaką była, gdy nie oderwała się jeszcze od ziemi, 

gdy wolna od zniekształcającego pryzmatu rozsądku bezpośrednio 

wyczuwała prawdę. (Grek Zorba) 

To obraz człowieka żyjącego w harmonii z naturą i będącego 

jednością z samym sobą, nieskażonego rozszczepieniem 

siebie między materię a ducha. 

Jest wielkim błędem naszego czasu, że lekarze oddzielają 

duszę od ciała. (Hipokrates) 

Już w starożytności rozdzielano. W momentach zatracenia 

siebie w akcie kreacji, w stanie absolutnego zapomnienia 

w czynności, czasem udaje się przywrócić tę jedność. 

Maluję właściwie po to, żeby przestać myśleć. […] Przestaję 

myśleć i czuję, że jestem częścią wszystkiego, co mnie 

otacza i wypełnia. […] Czasem mówią, że jestem szalony, 

ale… w sztuce najlepsze jest właśnie ziarno szaleństwa. 

[…] 

Nie wymyślam obrazu. Nie muszę tego robić. Odnajduję 

go w naturze. Muszę go tylko uwolnić. 

(dialog Vincenta van Gogha z doktorem Gachet w filmie 

Van Gogh. U bram wieczności, reż. Julian Schnabel) 

*** 

W południe werandę mojego pokoju spowija cień. Przyjemny 

wiatr chłodzi teraz wschodnią pierzeję pensjonatu. 

Życie, które obudziło się wraz ze świtem, na kilka godzin 

zamiera. Sjesta to dobra pora, by z rozpalonego słońcem 

wzgórza, ostrą ścieżką pomiędzy ogrodami i aleją starych 

nadmorskich platanów, zbiec na wybrzeże. 

Słońce grzeje wciąż mocno, ale toń morska daje upragniony 

chłód. Kołysząc się na szmaragdowej tafli wody, 

widzę biały domek skryty na skarpie za pełnymi kwiatów 

bujnymi krzewami hortensji. Siada tam na krawędzi klifu 

pszczelarz Telemach i wpatruje się w dal. Czasem przechodzącym 

tamtędy sprzedaje miód ze swojej pasieki 

i świeże gruszki. Z dystansu wydaje mi się stoickim filozofem, 

który porzucił chaos miasta. Szaleniec? 

Znajduję ciche miejsce ukryte pod skałami. Siadam na 

piasku i wyjmuję z plecaka książkę. Kto czuł mocniej smak 

życia niż ten prosty robotnik Zorba, który przeżywał każdą 

chwilę istnienia głęboko we wnętrzu i przesycał ją swym 

ludzkim ciepłem? Czytam scenę ostatniego pożegnania 

z przyjacielem… 

Trąciliśmy się. Zrozumieliśmy obaj, że ten gorzki smutek 

nie może już dłużej trwać. Trzeba wybuchnąć łkaniem 

albo rzucić się w obłędny taniec. 

– Zagraj Zorba! – poprosiłem. […] 

– Tak. Żegnamy się na zawsze. […] 

– Może pójdę z tobą, jestem wolny. […] 

– Nie, nie jesteś wolny. Powróz, który cię więzi, jest tylko 

trochę dłuższy niż u innych. To wszystko. Tylko dzięki 

temu, szefie, że masz długi powróz, możesz oddalać się 

i wracać. Zdaje ci się, że jesteś wolny, ale nie przecinasz 

powroza. A jeśli człowiek nie przetnie swoich więzów… 

– Pewnego dnia przetnę je! – powiedziałem, sam w to 

nie wierząc, gdyż słowa Zorby dotknęły otwartej we mnie 

rany i sprawiły mi ból. 

– To jest trudne, szefie, bardzo trudne. Do tego trzeba 

odrobiny szaleństwa. […] Trzeba wszystko postawić na 

jedną kartę, a ty masz rozum i on weźmie górę. […] 

Ale jeśli nie przetniesz sznura, powiedz, jaki smak może 

mieć twoje życie? Smak rumianku, mdławego rumianku. 

To nie rum, który pozwala widzieć świat do góry 

nogami! […] Rozumiesz i to cię zgubi! Byłbyś szczęśliwy, 

gdybyś nie rozumiał. Czego ci brak? Jesteś młody, masz 

forsę, masz rozum i zdrowie, jesteś fajny chłop, niczego 

ci nie brak, u diabła! Jednego tylko ci trzeba. Odrobiny 

fantazji. Bo jeśli tego brak, szefie… […] 

Wszystko, co mówił Zorba było słuszne…[…] Wytyczyłem 

granice, zacząłem odróżniać możliwe od niemożliwego, 

ludzkie od boskiego, trzymałem się mocno mego latawca, 

żeby mi się nie wymknął. […] 

Nagle Zorba uniósł wysoko głowę osadzoną na żylastej 

szyi, zaczerpnął tchu w piersi i krzyknął dziko, rozpaczliwie, 

a ten krzyk przekształcił się po chwili w ludzką mowę. 

To, co kryło się w głębokościach jaźni Zorby, wydarło na 

świat starą, pełną smutku i goryczy samotności turecką 

melodię. Otwarło się łono ziemi, emanując urokliwą słodycz 

trucizny Wschodu. (Grek Zorba) 


43

Wieczorem, kiedy rydwan Heliosa dociera nad poszarpaną 

grań Ossy, światło spowijające krajobraz nabiera delikatnej 

perłowej poświaty. Chodzę wtedy po wodę do źródła. 

Z drogi otaczającej wioskę od strony gór widzę w dole całą 

dolinę z jej zielonymi ogrodami. Mijam sady starych kasztanowców 

i gaje wiekowych oliwnych drzew. Ziemia o rdzawym 

zabarwieniu mocno odbija zieleń liści. Zapachy ziół 

i kwiatów nabierają mocy, wzmagane wilgocią wieczornej 

rosy. Czasem padają tu gwałtowne deszcze, które przetaczając 

się nawałnicą wody, porywają ze sobą masy ziemi 

i kamieni z górskich zboczy. Wówczas nad Zatoką Termajską 

widać skłębione chmury, ciemność rozdzierają błyskawice. 

Wilgotna okolica obfituje w strumienie, w górach tworzące 

gdzieniegdzie kaskady wodospadów, spływające do morza 

lub do rzeki Pinios, która wyżłobiła przez wieki wąwóz Tempi. 

Homer nazwał ją argyrodinis – rzeką ze srebrnymi zawijasami. 

Wiodą tu frywolne życie nimfy i fauni oraz czuje 

się bliskość Olimpu, który wyrasta wysoko ponad chmury 

z doliny Tempi i równin Macedonii. Nieśmiertelni bogowie 

rozgrywają na jego szczytach swoje odwieczne sprawy. 

44 


Przy źródle spotykam przenośny stragan i sprzedawcę 

ziół: oregano, tymianku, szałwii, herbatki górskiej, a także 

melonów, pomidorów i wysmażanych domowych konfitur 

– z fig, z jadalnych kasztanów. Wokół roznosi się zapach 

pieczonej na grillu kukurydzy. 

Kiedy napełniam wodą kolejne butelki, przygląda mi się 

zastygły w bezruchu ogromny krab, który próbuje się wtopić 

w tło ziemi. Wycofuję się powoli, wtedy krab podrywa 

się gwałtownie i w szaleńczym galopie, bokiem, przebierając 

wszystkimi dziesięcioma nogami, wpada do strumienia 

i natychmiast zagrzebuje się w czerwony muł jego dna. 

Zanurzenie stóp w lodowatym źródle żelazistej wody 

odświeża ciało i umysł zmęczone upałem. Zahartowani 

mieszkańcy wioski zanurzają się w nim cali. Ten rytuał 

ma znaczenie oczyszczającego symbolu. Niekiedy spotykam 

tu wiekową babcię Parthenę, która ma duszę młodej 

dziewczyny, i przed domkiem, w którym mieszka samotnie, 

czasem tańczy przy dźwiękach tradycyjnej muzyki 

wydobywającej się ze starego tranzystora. Uniesionymi 

w górę rękami falującymi łagodnie w rytm melodii, opo-

wiada swoje życie pełne dzieci, wnucząt 

i prawnucząt rozsianych po świecie. Babcia 

Parthena pochodzi z Greków kaukaskich. 

Mam wrażenie, że ma w sobie jakąś pierwotną 

wiedzę, naturalne rozumienie, akceptację 

życia. Kiedy spotykam jej wzrok, 

uśmiecham się do niej i pozdrawiam serdecznie 

(„Kalimera, Giagia Parthena!”), 

widzę w jej spłoszonym, przelotnym spojrzeniu 

i ledwie uchwytnym uśmiechu jednoczesny 

smutek i radość, słodycz i gorycz, 

odwagę i lęk… 

W sobotnią noc z tawerny nad brzegiem 

morza dobiegają dźwięki bouzouki. Po północy, 

gdy zmysłowa atmosfera gęstnieje, 

trans muzyki porywa od stołów starszych 

mężczyzn i improwizują zeibekiko – taniec 

orła, w którym ruchy rozpostartych szeroko 

ramion przypominają płynny lot ptaka. 

Zeibekiko – zewnętrzny wyraz duszy, podróży 

w głąb siebie samych, czasem pełnej 

smutku i cierpienia, czasem obfitej w niepowstrzymywaną 

radość. 

Nagle nocne niebo rozlewa się strugami 

deszczu, Grecy tańczą wśród kałuż w ubraniach 

przyklejonych do ciał. Deszcz przynosi 

ukojenie chłodem w tę parną sierpniową 

noc. Na moment cichną cykady, których 

jednostajny śpiew towarzyszy tu nieustannie, 

w dzień i w nocy. Zgasły wątłe światełka 

świętojańskich robaczków żyjących na 

nadbrzeżnych skałach, jakby były odbiciem 

gwiazd, które skryły się za gęstymi chmurami… Tej nocy 

wszystko na chwilę zamarło – zamilkło i zgasło. Tylko muzyka 

i taniec wypełniły pustą przestrzeń. Noc nabrzmiała 

od wina, muzyki i tańca na krótką chwilę uwolniła w ciałach 

i duszach lekkość, przyniosła zapomnienie. Upojne 

zatracenie. 

Pod okrytymi wiosenną zielenią drzewami – topolami, 

sosnami, dębami, platanami i wysmukłymi palmami – od 

tysięcy lat tańczą i tańczyć będą jeszcze lat tysiące chłopcy 

z twarzami płonącymi pożądaniem i dziewczęta. Ciała 

ich zmieniają się, obracają w proch, z powrotem łączą się 

z ziemią, z której powstały, ale przychodzą na ich miejsce 

wciąż nowi. Są jak wciąż ten sam tancerz o tysiącach 

twarzy. Zawsze ma dwadzieścia lat, zakochany tańczy, nieśmiertelny. 

(Grek Zorba) 

Soczyste owoce zrodzone z ziemi, zanurzenie w czystym 

źródle, upojny taniec i zatracenie się w tworzeniu, podobieństwo 

duszy z drugim człowiekiem, błogość, która 

ulotną chwilą szczęścia wypełnia i nasyca, dając słodkie 

chwile ukojenia i zapomnienia – a potem znów wraca 

wspomnienie goryczy nieuchronnego przemijania, nieustannej 

utraty… 

Jakimże cudem jest życie i jak bardzo podobne są do siebie 

wszystkie dusze, kiedy zapuściwszy korzenie w głąb, 

spotkają się i staną się jednością. […] 

Ot, co znaczy prawdziwy człowiek – mówiłem sobie, zazdroszcząc 

Zorbie jego bólu. – Człowiek o gorącej krwi 

i twardych kościach, który jeśli cierpi, pozwala płynąć 

szczerym, gorącym łzom, a jeśli jest szczęśliwy, to odczuwa 

radość niewyrozumowaną, nieprzesianą przez gęsty, 

metafizyczny przetak. (Grek Zorba) 

W głębokim jarze, w którym woda płynąca z ukrytego 

w skałach źródła tworzy niewielkie rozlewisko i drąży kamienie, 

promienie słońca, przebijając się przez gęstwinę 

lian i listowia, iskrząc się, dają wrażenie wnętrza strzelistej 

katedry oświetlonej światłem gotyckich witraży. Jacy 

bogowie zamieszkują ten kościół? Gdzie można bardziej 

poczuć smak życia niż u jego źródeł? 

Słońce znów zaszło za szczyty gór Ossa. Płynącej nieprzerwanie 

wieczności ubył dzień tak, jak niknie rozbita 

o brzeg kolejna morska fala. Został zapamiętany przez 

zmysły i zatrzymany w zapisanych słowach smak nietrwałej 

chwili, mały fragment, urywek, strzęp zdarzeń… Ulotny 

zapach, subtelny dotyk, milknący dźwięk, blednący kolor 

i przesycający wszystko do głębi smak… 

Nocne niebo w Tesalii, z dala od miast, jest piękne i przepastne 

jak nigdzie indziej. Życie efemeryczne i zmienne, 

będące ciągłym ruchem i przemianą, być może w gwiazdach 

zamieni się w wieczność. 

Co po nas zostanie? Tylko twarda skała, której bosą stopą 

dotknęliśmy przypadkiem, przechodząc… Ty decydujesz, 

w jaki sposób spojrzysz, jak poczujesz i co zabierzesz stąd ze 

sobą w najdalszą podróż, a co pozostawisz na wieczność… 

Wszystko jest ciągłą przemianą i jak stwierdził Heraklit – 

wciąż płynie. Nie pozostawaj więc w bezruchu, w martwocie 

– płyń także, najlepiej do źródła, i obserwuj ruch 

gwiazd, jakbyś się poruszał wraz z nimi. (Marek Aureliusz, 

Rozmyślania) [RS] 


45

Desant… 

Anna Baśnik 

CHANA ŚNI O OJCU 

każdy ma swój punkt odniesienia 

a zaczyna się od prób przekupienia Boga 

puszczona furtka kołysze się na zawiasach 

słonecznik na tle zbóż 

uszlachetnia horyzont 

las jest jak konfesjonał 

zanim skryje go cisza 

ojciec tam idzie 

jakby ciągnął chmury za sobą 

widzę jego pochylone plecy 

łąka urasta do bezkresu 

w niej modlitwy świerszczy 

we śnie wiem że to sen 

wstrzymuję myśli 

skanuję ciało w poszukiwaniu bólu 

to tylko cienie po pochmurnym dniu 

gdy oddech chce zatrzymać czas 

a zatrzymuje fizjologię 

przywołuję na koniec trajektorię lotu ciem 

które co wieczór zmartwychwstają 

w sztucznym słońcu mojego sufitu 

bez widoku na biblijną przypowieść 

NA POEZJĘ 

Grupa Poetycka Desant to nieformalna grupa skupiająca 

około dziesięciu członków – twórców oraz miłośników 

poezji. Poznaliśmy się dzięki „Poniedziałkom 

z poezją” – spotkaniom odbywającym się w każdy 

ostatni poniedziałek miesiąca w Centrum Informacji 

Kulturalnej w Sieradzu. Od maja 2014 roku 

funkcjonujemy jako grupa, która wspólnie tworzy, 

organizuje spotkania poetyckie, warsztaty oraz bierze 

udział w wydarzeniach literackich w innych miastach. 

Do naszego grona należą zarówno osoby debiutujące, 

jak i poeci, którzy mają na swoim koncie 

publikacje, nagrody oraz rolę jurorów w konkursach 

literackich. Razem chcemy wprowadzić do naszej 

przestrzeni trochę literackiego zamieszania, częstować 

ludzi poezją oraz promować tę formę literatury 

jako wciąż wartościową i ciekawą. 

Monika Milczarek 

Agnieszka Jarzębowska 

KOBIETY MAI BARANOWSKIEJ 

Przywędrowały na wernisaż 

kobiety wklęsło-wypukłe. 

Bez rąk, bo im opadły, 

bez twarzy, bo wszystkie jednakowe. 

Ledwo się mieszczą na płótnach. 

Każda z obecnych na wernisażu dam 

mogłaby pozować do tych portretów. 

46 


Mężczyźni zachwycaliby się formą 

niczym Venus albo archetypem matki.

Monika Milczarek 

OK BOOMER 

wczoraj mieliśmy być gwiazdami rocka 

nową metallicą albo nirvaną 

być a nie mieć 

nigdy nie sprzedać marzeń 

uczyliśmy się riffów 

ćwiczyliśmy wokal 

dziś mówią do nas pan/pani 

mamy dom w kredycie 

stresującą pracę 

dwójkę dzieci 

rozwód 

nadwagę 

zdiagnozowaną depresję alkoholizm 

niepotrzebne skreślić 

Paulina Zawieja 

OCALONA 

unika zatłoczonych miejsc 

nie lubi metra stacji lotnisk 

boi się pełnych godzin 

zwłaszcza porannych 

nigdzie nie czuje się wolna 

fala wybuchu powaliła ją na ziemię 

gdy wstała była tylko pustą skorupą 

serce zostało na posadzce 

sny obrastają w kolejne oderwane palce 

wciąż zdejmuje je z siebie 

jesteśmy 

za starzy na pisanie protest songów 

noszenie martensów lub dzwonów 

nie wypada nam jechać na woodstook ani na dyskotekę 

sami kastrujemy się z młodości 

a może to czas nam ją zabiera 

patrzymy w lustro widzimy swoich rodziców 

a przecież nie mieliśmy być tacy jak oni 

przeglądamy się w oczach synów i córek 

widzimy dziadków 

tkwi w miejscu w którym tamtego dnia 

ktoś nacisnął detonator 

jej wyrwano serce innym tylko nogi ręce 

niektórzy się rozprysnęli 

ci mają lepiej nic już nie czują 

do tej pory nie wierzyła w nic 

była nowoczesna 

teraz zaczęła wierzyć w szatana 

boomer czy wszystko ok? 


47

MICHAŁ ZABŁOCKI – poeta, animator życia literackiego, autor tekstów piosenek. 

Laureat Muzycznej Jedynki za najlepszy tekst roku 1993, stypendysta Ministra Kultury w 2004 roku, odznaczony 

brązowym medalem Gloria Artis w 2018 roku, laureat Nagrody Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa 

w 2021 roku. 

Na podstawie jego wierszy powstało wiele znanych piosenek w repertuarach Grzegorza Turnaua (Cichosza, Naprawdę 

nie dzieje się nic, Bracka i inne), Czesława Mozila (Maszynka do świerkania, i inne), Agnieszki Chrzanowskiej 

(Cały swiat płonie i inne), Golec uOrkiestra (Górą ty, górą ja i inne), oraz wielu innych artystów. 

Jest autorem librett i tekstów piosenek do spektakli teatralnych i muzycznych. Wydał dwanaście zbiorów wierszy. 

Jest pomysłodawcą i twórcą programu „Multipoezja”, a w nim akcji: Wiersze na murach, Wiersze chodnikowe, 

Wiersze pisane na czacie i innych krakowskich wydarzeń cyklicznych, takich jak: Dyskusyjne Kluby Czytelnicze, 

Rozkręcamy Literacki Kraków, Tydzień Piosenki. Zrealizował projekt wielojęzycznego międzynarodowego portalu 

poetyckiego eMultipoetry.eu według własnego pomysłu. 

Od 2014 roku jest wydawcą Krakowskiej Biblioteki SPP, od 2017 roku – Biblioteki Młodych SPP, a od 2020 roku 

– Biblioteki SPP. Od 2009 roku jest wykładowcą Studiów Literacko-Artystycznych przy Wydziale Polonistyki Uniwersytetu 

Jagiellońskiego w Krakowie. 

48 

W młodości był wielokrotnym drużynowym i indywidualnym mistrzem i wicemistrzem Polski w szermierce (szabla). 

W 2020 roku założył jedyną sekcję szabli sportowej w Krakowie (Centrum Szabli Cracovia). Od 2014 roku 

jest prezesem krakowskiego oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W latach 2012-2014 był przewodniczącym 

Komisji Dialogu Obywatelskiego ds. Kultury w Krakowie. 


Zdjęcie rodzinne 

Wojciech Zabłocki 

Wojciech Zabłocki z Aliną Janowską 

Mam porażającą ilość nowych 

planów 

Dorastałeś w wyjątkowym domu, od dziecka otaczały 

Cię wybitnie osobowości. Mama: Alina Janowska 

– sławna i uwielbiana aktorka, tata: Wojciech 

Zabłocki – multimedalista w szermierce na szable, 

olimpijczyk, profesor, malarz i wybitny architekt (muszę 

się pochwalić, że zwiedziłam w Syrii stadion, który został 

zaprojektowany przez Twojego ojca – duża duma 

i niemałe emocje), matka chrzestna: Agnieszka Osiecka. 

Twój dom był pełen znanych ludzi. Czy jako dziecko zdawałeś 

sobie sprawę z wyjątkowości swojego otoczenia? 

Jak ono wpłynęło na Twoje wybory życiowe? 

Nie za bardzo. To nie były sprawy, którymi mógłbym się 

pochwalić przed rówieśnikami. Przychodzili fajni znajomi. 

Fakt, byli interesujący, ale który dzieciak na poważnie 

traktuje panią po trzydziestce? To już są wszystko rupiecie. 

Nawet jeśli zrobili coś ważnego, ich życie minęło. 

Są dorośli, czyli starzy. A starzy, to już niemal trupy. Nie 

warto się nimi interesować. Siedzą, gadają, przynudzają. 

Lepiej pójść grać w piłkę. Przez okno w moim domu było 

świetnie widać trawnik, na którym ustawialiśmy bramki 

z kamieni. 

Bo sens się wyłania, że w tym wyłącznie celu uczyłem się 

pisania.W jakim celu uczyłeś się pisania? 

W późniejszym życiu sprawy się komplikują. Sami dorastamy 

i zaczynamy rozumieć, że zasięg i możliwości nie 

są zbyt wielkie. Świat nie leży u naszych stóp i o wszystko 

trzeba walczyć. Ci, którzy mieli lat trzydzieści, czterdzieści, 

pięćdziesiąt, teraz mają osiemdziesiąt, i nagle trzeba 

się nimi zainteresować, roztoczyć nad nimi jakąś opiekę. 

A przy okazji odkrywamy, że byli wielkimi ludźmi. I taka 

myśl się rodzi: przecież ja wiem o nich coś więcej. Coś, 

co domaga się ujawnienia. I kto wie, może pisząc o nich, 

zrobiłem najlepsze, co mogłem? Nie tylko w tym celu 

uczyłem się pisania, ale może po części po to żyłem, żeby 

opisać ich życie? 

Ja jestem człowiek od dużej ilości małych działań. Szermierz, 

poeta, reżyser, tekściarz, prezes oddziału krakowskiego 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, bloger, twórca 

unijnego międzynarodowego projektu eMultlipoetry, 

pomysłodawca wierszy na murach i chodnikach, autor 

kilku tomów poetyckich, pomysłodawca projektu Dyskusyjne 

Kluby Czytelnicze. Robisz bardzo dużo dla polskiej 

poezji. Po co? 

Nie wiem. Coś mnie pcha. Wciąż mam wrażenie, że najciekawsze 

pomysły jeszcze nie zostały wcielone w życie, 

że jestem o krok od kolejnego odkrycia. I robię ten krok. 

I tak dalej. Dokądś zmierzam. Ale tak prawdę mówiąc, 

to nie wiem dokąd. Czuję się, jakby ktoś sterował moimi 

krokami, a ja nie mogę mówić: „nie”. Nie mogę spocząć 

na laurach albo nagle powiedzieć: „nie opłaca się”. 

Teraz rozkręcam równolegle dwa bardzo duże projekty. 

Jeden z nich, to „Skriptura” – zarządzanie procesami pisarskimi 

– działanie coachingowo-psychoterapeutyczne. 

Praktycznie dla każdego. 

Pierwszy wiersz na Brackiej wyświetlony został 24 października 

2002 roku w ramach akcji 366 wierszy w 365 

dni. Do tej pory wyświetlonych zostało około 40 tys. 

wierszy – jak nad tym panujesz? 

Od 2010 roku zbieram wiersze na mury przez portal eMultipoetry.eu. 

Pierwsza selekcja to warunki formalne. Jeśli 

wiersz ma więcej niż trzydzieści znaków w linii i więcej 

niż pięć linii, po prostu nie przejdzie. A potem już trzeba 

czytać. Czytać i wybierać. Wybranie wierszy do projekcji 

na cały miesiąc zajmuje mi mniej więcej dwa dni. 

Jestem jak każdy artysta. Kabotynem. Głupkiem, który 

się mizdrzy, żeby inni mieli uciechę. Naprawdę? Wszystko 

dla innych? Nic dla siebie? 

Licentia poetica. Pewne rzeczy trzeba przerysowywać, 

żeby dać impuls, zwrócić na coś uwagę. Wszystko dla innych, 

bo to, co inni przyjmą, wraca do mnie. Artysta może 

być szczęśliwy, tylko żyjąc dla innych, tworząc dla innych. 

Pytanie: jak definiuje Innego i na jakim Innym mu zależy? 

49 


Michał Zabłocki z tatą, Wojciechem Zabłockim 

Michał Zabłocki z mamą, Aliną Janowską 

Świat nie leży 

u naszych stóp 

o wszystko trzeba walczyć 

, 

Ostatnio przetoczyła się przez media dyskusja o wypowiedzi 

Olgi Tokarczuk, która nie chce schodzić pod strzechy. 

Tylko że ona już dawno jest pod strzechami. Te strzechy, 

to strzechy „swojaków”, na których jej zależy. Strzechy, na 

których jej nie zależy, nigdy jej nie przyjmą. I w tym sensie 

Tokarczuk miała sto procent racji. Chodziło jej oczywiście 

o kompetencje kulturowe, które są potrzebne do rozszyfrowania 

danego kodu twórczego. W moim przypadku te 

kompetencje są znacznie niższe. Nie stawiam wysoko poprzeczki. 

Tak mi się przynajmniej wydaje. A jednak głosy, 

które mnie dochodzą, nie są w tej kwestii jednoznaczne. 

Jedni twierdzą, że moje pisanie jest zbyt łatwe, inni – że 

zbyt trudne. To złożony, rozległy temat i jak widać na załączonym 

obrazku, można zostać źle zrozumianym. 

Nie mam żadnych ideałów ani wzorów – nie masz swojego 

mistrza? 

Nie mam. Ale pojawiały się, i wciąż pojawiają się, nazwiska, 

postacie, które mi jakoś na trochę rozświetlają drogę. 

Przyboś. Białoszewski. To były kamienie milowe. O wielu 

innych mógłbym mówić i pisać, ale to już nie tak wielkie 

objawienia. Nie kamienie, ale kamyki. 

Każdy ma taką matkę, na jaką zasłużył 

albo oswojoną, albo dziką 

albo pomocną, albo szkodliwą 

albo ukrytą, albo ujawnioną 

Jeżeli coś jest nie tak z naszymi matkami 

sami jesteśmy sobie winni 

należało się bardziej starać 

kopać głębiej 

w poszukiwaniu prawdy 

Michał Zabłocki 

50 


Czesław Mozil powiedział o Tobie: Michał jest idealny, bo 

jest jak psycholog, któremu można się zwierzyć. Czy jesteś 

człowiekiem otwartym na ludzi, czy raczej lubisz się 

chować? 

Pół na pół. Zmiennie. Mniej więcej połowę czasu muszę 

spędzać z ludźmi, a połowę w całkowitej samotności, skupieniu. 

Dzięki temu udaje mi się zachować jaką taką równowagę. 

Pisanie to samotna walka. Dlatego dość szeroko 

wchodzę w interakcje społeczne, bo potrzebuję wciąż nowych 

impulsów. 

Jak powstała Maszynka do świerkania? 

No właśnie. Dobry przykład połączenia indywidualizmu 

z działaniem grupowym. Maszynka do świerkania powstała 

na czacie, który działał od 2002 roku. Dwadzieścia lat pisania 

w różnego rodzaju grupach – od kilku do kilkudziesięciu 

osób. Opracowałem scenariusz powstawania wiersza 

w czasie rzeczywistym, gdzie moderator tworzy na bieżąco 

wiersz z propozycji nadsyłanych przez internautów. Wybierając, 

zmieniając, poprawiając, przeinaczając. Podejmuje 

grę z uczestnikami – bo nie tylko składa wiersz z materiału 

przez nich dostarczonego, ale też podsuwa im tropy myślenia 

i zarazem toczy rozgrywkę z tym, czego oni się spodziewają. 

To wielka nauka. Wiersz zawsze jest rozgrywką. 

Jeśli czegoś się spodziewasz jako czytelnik, musisz dostać 

coś trochę innego. 

Skazana na dogorywanie na zapomnianych półkach 

księgarskich, poezja straciła właściwą sobie siłę i wigor. 

No to co robić? 

Szukać nowych dróg. Ale nie tylko medialnie. Także treściowo. 

I formalnie. Trzeba przyglądać się całokształtowi i tak 

określać swoją własną drogę. Przez częściowe asymilowanie, 

a częściowe zaprzeczanie. Być blisko, a jednak daleko. 

Te relacje, które są w tomikach opisane, choć przecież nie 

idealne, były dość klarowne, wszystkie osoby akceptowały 

siebie w swoich funkcjach. Nasz trójkąt był pod tym 

względem czysty, dlatego zadziałał. Wydałeś tomy poezji 

poświęcone swoim rodzicom: Janowska i Ojcze nasz. 

Ojcze nasz ukazuje charakter podmiotu: konkretnego 

i szybkiego człowieka. O tomie Janowska Grzegorz Turnau 

powiedział, że jest bardziej epicki. Czym są dla Ciebie te 

tomy i dlaczego powstały? 

Nie wiem, jak to określić. Po prostu nie mogłem o niczym 

innym myśleć, a piszę zawsze o tym, co mnie pochłania. No 

więc była to jakby czynność naturalna. Bez jakichś dalszych 

założeń. Myślę, że mogłem napisać więcej i ciekawiej, ale 

już się nie da. Było, minęło. Jeśli komuś się przydadzą te 

tomy, na przykład jako odniesienie do własnych relacji 

z rodzicami, to dobrze, ale nie mam złudzeń. Przez to, że pisałem 

o celebrytach, skazałem się na wielką nieufność. Nie 

postrzegamy siebie tak, jakbyśmy byli podobni do gwiazd. 

My – normalni, zwyczajni ludzie. 

Czy liczba 33 ma dla Ciebie jakieś szczególne znaczenie? 

Nie, nie ma. Janowska po skrótach okazała się składać 

z trzydziestu trzechwierszy, a ponieważ tata chciał mieć do- 

JANOWSKA. SYNOWIE ALINY – WIDOWISKO MUZYCZNE MICHAŁA ZABŁOCKIEGO W TEATRZE 


51

kładnie taki tom pośmiertny dla siebie, pomyślałem, że 

jestem mu to winien. Tak że widzisz – w pewnym sensie 

te tomy, to zamówienia społeczne. Zamówienie podstawowej 

komórki społecznej, jaką jest rodzina. 

Tulę się do dobrych słów, a odrzucam złe. Do jakich słów 

się tulisz? 

Chciałbym tak robić. Nie zawsze się udaje. Dobre słowa, 

to słowa budujące, wzmacniające, pochwalne. Złe słowa, 

to oskarżenia, szyderstwa. Ale pozytywne podejście słabo 

się sprzedaje. Wolimy czytać i słuchać o aferach i problemach. 

Sukcesy nas nie obchodzą. Dlatego autobiografia, 

którą ostatnio napisałem, koncentruje się na porażkach. 

Ale nie będę jej w najbliższym czasie publikował. To proza. 

Musi się bardziej odleżeć. 

Czy Twoim zdaniem poezja powinna być odświętna czy 

codzienna? Jakie pisanie jest Ci bliższe: ku wieczności 

czy ku ludziom? 

Ku ludziom, czyli ku wieczności. Nie ma czegoś takiego 

jak wieczność absolutna, jeśli chodzi o literaturę. Wszystko 

przemija. Ale zanim przeminie, może się w ogóle nie 

narodzić. W tym sensie, że nie zostanie wcale przyswojone. 

Przyszłość wyciąga ze skarbca pamięci tylko dzieła raz 

mocno wryte w pamięć. Więc bez aktualnych czytelników 

nie istnieje żadna wieczność. Jest pustka i nicość. 

Książka jest martwa. Wiersz w książce jest zasuszonym 

liściem. – Jak reanimować poezję? 

Olewać książki. Książka to złe medium. Alienuje bardziej 

niż telewizja. Szukać szans na zbiorowe prezentacje, lektury 

głośne, fejsbuki, jutuby. Oczywiście wydaję książki, 

bo taka jest jednak konieczność. Ale nie lubię ich. Wolę 

pojedyncze pliki graficzne, wiersze-obrazy, recytacje, filmy. 

Z poezji nie da się wyżyć – to jest niestety bolesna prawda. 

Do poezji się raczej dokłada. (śmiech) Czyli można 

powiedzieć, że wychodzisz na tworzeniu poezji jak Zabłocki 

na mydle? 

Tak to wygląda. Na szczęście piszę też piosenki. Nigdy 

nie pracowałem na etacie. Utrzymuję się tylko z pisania 

i sprzedaży tego, co napiszę, wymyślę. Nie jestem krezusem, 

ale daję sobie radę. 

Skończyłem właśnie pracę nad dużym projektem hiphopowo-operowym 

– opowiedz, proszę, o tym projekcie. 

Nie ma sensu. Nie będzie go. Przynajmniej na razie. Przestrzeliłem 

się z tematem. Jest zbyt interwencyjnie ekologiczny. 

W grudniu 2022 zapowiada się za to premiera drugiej 

edycji Grajków Przyszłości Czesława Mozila z uczniami 

szkół muzycznych. Tam będą znowu dwadzieścia cztery 

moje teksty. Mogę już podać tytuł: Inwazja nerdów. 

Gratuluję i trzymam kciuki. 

52 


Jedni twierdzą, 

że moje pisanie 

jest zbyt łatwe, 

inni – że zbyt 

Musical Bracka 1981, tworzenie piosenek hiphopowych, 

piosenki o kotach dla Anny Szałapak, nowela filmowa 

o powstaniu wielkopolskim – jesteś człowiekiem orkiestrą, 

ciągle Cię gdzieś nosi, wciąż zaskakujesz nowymi 

pomysłami. Czy jesteś niespokojnym duchem? 

Trzeba by było wymieniać o wiele, wiele dłużej. Przerzucam 

się z projektu na projekt. Niektóre są zamawiane, 

niektóre po prostu chodzą mi po głowie i je robię. Ale 

to jest chyba naturalne. Malarze podążają od płótna do 

płótna, od obrazu do obrazu. Filmowcy od filmu do filmu. 

Poezja szczęśliwie nic nie kosztuje. Inwestuję tylko mój 

czas. Nie muszę czekać na innych inwestorów. Mogę się 

bardziej wsłuchiwać w siebie. 

Natchnienie jest ciągle i wszędzie, ono wisi w powietrzu 

i trzeba umieć po nie sięgać – czyli natchnienie nigdy Cię 

nie opuszcza? 

Czasami zdaje się, że go nie ma. Ale jak się posiedzi, to 

zaczynają snuć się nitki. Trzeba umieć je chwytać. To nie 

znaczy, że każda z nich będzie jednakowej długości. Zwijając 

je, nie zawsze zaplecie się cały wielobarwny motek. 

Czasem pozostanie się z pojedynczą, krótką i szarą. Ale 

i ona warta jest uwagi. 

trudne 

Czy masz przekonanie, że odniosłeś sukces? 

Nie. Nie gonię za sukcesem, chociaż wiele osób mnie 

o to oskarża. Sukces mnie cieszy, ale w tym samym czasie 

żenuje i martwi. Martwi mnie, że to tylko tyle. Że to takie 

płytkie i marne. A jednak się zdarza. A kiedy się zdarza, 

trzeba umieć się cieszyć i nie demonstrować swojej wyższości. 

Chciałbym odwołać wczorajszy wiersz, a przynajmniej 

niektóre jego wersy (…). 

Jak powstają Twoje wiersze? Piszesz szybko, czy cyzelujesz 

w nieskończoność? Jak wiemy, są dwie szkoły: jedni 

piszą błyskawicznie, pod wpływem chwili, byle iskra nie 

zgasła i by nie przekombinować, a druga szkoła polega 

na tym, że wiersz musi się rodzić w ogromnych cierpieniach, 

że trzeba go kuć jak kamień, poprawiać i doskonalić 

miesiącami. Ja lubię pisać szybko, jak to jest u Ciebie? 

I tak, i tak. Najpierw piszę szybko, a potem wracam i potwornie 

skracam, albo wyrzucam, albo przedłużam do 

skutku. Niektóre wiersze męczą mnie w nieskończoność, 

a niektóre są gotowe w godzinę. Nie ma reguły. 

Dlaczego warto być w Nowym Jorku? 

Nie warto nie być w Nowym Jorku, ale ja już byłem i wiem, 

że to miejsce nie dla mnie. W ogóle warto było pojechać 

w kilka miejsc, żeby się przekonać, że do nich nie należę, 

a one nie należą do mnie. Że moje miejsce jest tu, między 

niebezpiecznym Bugiem i zatrutą Odrą. 

Która z Twoich ról jest dla Ciebie najważniejsza? 

Nie jestem aktorem. To wszystko ja. Nie mogę żyć bez 

pisania. Bez innych działań mogę. Ale to samo dotyczy 

wszystkich. Nikt nie powinien żyć bez pisania. Nie da się 

żyć świadomie i szczęśliwie bez pisania. O tym właśnie 

jest „Skriptura”. 

Mam porażającą ilość nowych planów – opowiedz 

o najbliższych. 

O kilku już powiedziałem. Najważniejsza jest „Skriptura”. 

Może w ogóle najważniejsza ze wszystkiego, co do 

tej pory robiłem. Każdy potrzebuje pisania. Nie tylko pisarz. 

Pisanie nas konstytuuje, tworzy. To nie my tworzymy 

dzieła, to dzieła tworzą nas. I nie muszą to być dzieła wielkie. 

Wystarczą małe, często niepozorne, mikroskopijne, 

nigdzie nie publikowane, tajne. Ale żeby były. 

Życzę nam wszystkim, żeby były. [RC] 

Zgadzam się. Nie da się żyć bez pisania :) 

Wszystkie cytaty pochodzą z wypowiedzi i wierszy Michała Zabłockiego. 

Wszystkie zdjęcia pochodzą z prywatnego archiwum Michała Zabłockiego. 


53

MICHAŁ ZABŁOCKI 

*** 

Natężenie świadomości 

w zmianie swej osobowości. 

Od młodości do starości 

Wiersze 

i piosenki 

coraz łatwiej, 

coraz prościej. 

Naprężenie chceń wzmożonych 

i nieumień poronionych. 

Rozrywanie własnej jaźni 

realizmem wyobraźni. 

Z kogoś całkiem przeinnego – 

w kogoś całkiem przeinnego. 

Z wychowania – 

w zachowanie. 

Z wyuczenia – 

w wydumanie. 

Natężenie świadomości 

w zmianie swej osobowości. 

ŁATWO MNIE ZNISZCZYĆ 

Zbyt łatwo mnie zniszczyć 

Wystarczy nacisnąć klawisz 

A jeśli dodatkowo poświęcisz kilka minut 

I wciśniesz, powiedzmy, kilkadziesiąt klawiszy 

To możesz mieć jeszcze większą satysfakcję 

Satysfakcję zadawania bólu 

Niepowtarzalną 

Anonimową 

Serdecznie polecam 

Ale jeśli chciałbyś się wykazać 

54 


A co tu dużo mówić, także i pokazać 

Doradzam ci walkę otwartą, jawną, bardziej bezkompromisową 

W trakcie paneli, wykładów, warsztatów i spotkań 

W artykułach, esejach i całych książkach 

Zresztą milczenie 

Całkowite milczenie 

Jest w sumie najbardziej efektywne 

Milcz i doradzaj milczenie 

Niech to wszystko odbędzie się po cichu

W TEJ KNAJPIE 

JANOWSKA 

Szanowni Państwo 

miło mi was powitać 

na kartach tej skromnej książki 

Pewnego lipcowego dnia 

płynąc po jeziorze Kalwa 

w trakcie wakacji odbywanych tradycyjnie 

u pierwszej żony swojego drugiego męża 

Alina Janowska pomyślała: 

Oto niebo bezchmurne nade mną 

a prawo zbójeckie we mnie 

Naprawdę wszędzie już byłam 

i z wielu pieców jak to się mówi 

wsuwałam zakalec świata 

Jednego mi tylko brak 

nie zaistniałam w poezji 

I to nie w jakimś tam poślednim 

okolicznościowym wierszyku 

ale w poezji pełną gębą 

drapieżnej i poruszającej 

ryzykownej i brawurowej! 

Szybko wydobyła organizm 

z nadmiaru zimnej wody 

Wykręciła właściwy numer i mówi: 

Pisz synu pisz bo ja już niewiele pamiętam 

Poczułem się dotknięty 

zraniony do żywego 

W tej knajpie każą płacić z góry 

Mieli zbyt wiele złych doświadczeń 

Nie naleją ci herbaty bez piątaka 

Zamawiasz ale pani czeka 

Nie wiadomo na co czeka 

Aż w końcu się orientujesz 

I wtedy nadchodzi kluczowy moment 

Coś w środku mówi ci że jesteś oszukiwany 

Że najpierw należy się towar a potem zapłata 

Zaczynasz się targować 

Kładziesz dwa złote i mówisz że resztę dasz jak naleje 

Pani nalewa wrzątek ale nie podaje go póki nie dodasz złotówki 

Pozostała dwójka idzie ręka w rękę 

W lewej kasa w prawej torebka do zamaczania 

Ale ona nie jest pewna że ty masz pieniądz w zamkniętej pięści 

A ty nie jesteś pewien czy dostajesz właściwy smak 

Każde usiłuje rozewrzeć zaciśniętą dłoń przeciwnika 

Szarpiecie się tak dobrą chwilę 

Aż w końcu pani nie wytrzymuje 

Rzuca torebkę na ladę i odchodzi od baru płacząc: 

Co to za koszmarny kraj że dwoje ludzi nie potrafi sobie zaufać 

Ty myślisz to samo 

Rzucasz dwójką tłukąc lustro za barem 

I wychodzisz gwałtownie na ulicę 

Co to za koszmarny kraj 

Przecież się nie nadaję 

wybierz kogoś innego! 

Uciekłem 

nie dzwoniła już ani razu chyba 

I trzech dób nie siedziałem w żołądku wieloryba 

Aż w końcu kiedy wszystko naprawdę zapomniała 

Jezioro Kalwa niebo i ciężar swego ciała 

zebrałem się i piszę 

A sens już się wyłania 

że w tym wyłącznie celu 

uczyłem się pisania 

55 


Zdjęcie: Lucjan Pawłowski 

PTAKI, 56 BLASZANE NIEBO, CHRZĄSZCZE, BOŻODRZEW, MOTYLE, MONETY, 


Krzysztof 

Czader 

ŚWIĄTKI, STAROCIE, KAMIENIE, BŁYSKOTKI, IKONY, BAJKOWE STWORY 57 


Krzysztofa 

CZADERA 

ŚWIATY WYCZAROWANE 

Krzysztof Czader 

Urodził się w 1954 r. w Jaworzu. Absolwent Liceum Plastycznego w Bielsku- 

-Białej. Artysta wszechstronny – maluje, rzeźbi w drewnie i kamieniu, tworzy 

kompozycje z fragmentów metali. Miłośnik i znawca przyrody, a ptaki, motyle 

czy chrząszcze są ulubionymi motywami jego twórczości. Jest też kolekcjonerem, 

szczególnie przedmiotów związanych z dziedzictwem kulturowym, m.in. 

starych wydawnictw, numizmatów, mebli. W swoim niezwykłym rodzinnym 

domu w Jaworzu stworzył, wraz z żoną Ewą, Izbę Pamięci Ekologicznej. 

58 


Próbując napisać nawet obszerny 

tekst o twórczości Krzysztofa Czadera, 

musimy dojść do wniosku, że 

to niemożliwie. Możemy jedynie 

zasygnalizować i stwierdzić jednoznacznie, 

że jest to ktoś wyjątkowy, kogo nie sposób 

opisać, sklasyfikować, bo obszar jego zainteresowań 

jest tak rozległy, szeroki i głęboki, 

że „daremne żale, próżny trud, bezsilne 

złorzeczenia”, jakby powiedział poeta… Tak 

czy owak, trzeba koniecznie zobaczyć jego 

dom i pobyć w tym niezwykłym miejscu 

choć przez chwilę. Niezwykłym wyjątkowością 

gospodarzy i niezwykłością eksponatów 

w nim zgromadzonych. Bo każdy sprzęt, mebel, 

kamień, owad, obraz, każda moneta, 

rzeźba czy wyczarowana ze skrawków metalu 

płaskorzeźba ma swoją jedyną historię, 

o której godzinami, zajmująco potrafi opowiadać 

gospodarz i (s)twórca tego wszystkiego, 

co mieści się w – na pozór wyglądającym 

zwyczajnie – wiejskim domu… Choć 

nie, nie zwyczajnym, bo już na dzień dobry 

witają nas krowy wychylające ciekawskie łby 

z obory, a bydlęce lokum jest ozdobione setkami 

płaskorzeźb z miejscowego piaskowca 

z wizerunkami zwierząt, owadów, ptaków, 

płazów… Pod dachem, na belce, przysiadło 

wielkie stado drewnianych, dziwacznych 

ptaków nie-ptaków, które nie wiedzieć jakiego 

gatunku, czy właśnie przyfrunęły, czy 

szykują się do odlotu i tak pięknie, choć bezgłośnie, 

śpiewają… Czasem przysiądzie obok 

nich autentyczny wróbel czy sikorka, dzięcioł 

czy kawka, by pogwarzyć chwilę z drewnianymi 

braćmi… 

Podchodzimy do domu, przed którym – z widoczną 

nadwagą i poczciwością – wita nas 

pies Bazyl, merdając ogonem (bo czym ma 

merdać?), jakbyśmy się znali całe lata i przysięgali 

sobie psią wierność, bo na ludzką to 

nie ma co liczyć… 

Jesteśmy w domu. Po drewnianych schodach 

wchodzimy na piętro, gdzie od razu 

można dostać oczopląsu, bo taka mnogość 

eksponatów spoglądających z każdego miejsca, 

stłoczonych przy ścianach, przycupniętych 

w kątach, a nawet podwieszonych pod 

sufitem! W obszernym pomieszczeniu są 

setki rzeźb: Chrystusów frasobliwych, Matek 

Boskich zatroskanych, spoglądających wyrzeźbionymi, 

głównie w lipowym drewnie, 

załzawionymi oczami (ale i oczami sęków); 

stad drewnianych ptaków, jeszcze liczniejszych 

i dziwniejszych niż pobożne świątki; 

Zdjęcia: Lucjan Pawłowski 


59

tradycyjnych obrazów malowanych pędzlem i farbami, 

ale jeszcze oryginalniejszych tworzonych z fragmentów 

kolorowych metali, czasem inkrustowanych perłami i wielobarwnymi 

szkiełkami. Stłoczone, skłębione to całe dziwne 

towarzystwo jedno na drugim, jedno za drugim, jakby 

każde chciało zaznaczyć swoją wyjątkowość i ważność: 

kamienna rzeźba ważniejsza od drewnianej, ptak cenniejszy 

od Chrystusa podpierającego zafrasowaną głowę, motyle 

u sufitu mające żywe barwy, a chociaż nie żyją, głoszą 

chwałę życia. Przy wejściu – przecudnej urody ikona napisana 

sercem i talentem przez Ewę, żonę Krzysia, której 

urokliwe prace znalazły się w oryginalnej sypialni, gdzie 

nawet łoże małżeńskie jest ponadstuletnie, a każdy sprzęt 

prosi się, by coś o nim napisać… 

Artysta jest, najdosłowniej, wrośnięty korzeniami w tę 

Ziemię, z której czerpie inspiracje do swoich niezwykłych 

prac. I do niej jest przypisany, tak jak ona – z wzajemnością 

– do niego. Ale też i do tradycji, przekazywanej 

z pokolenia na pokolenie, z tego jedynego miejsca pod słońcem, 

przytulonego do Beskidu Śląskiego, do Błatniej [szczyt 

górski w grupie Klimczoka w Paśmie Wiślańskim Beskidu 

Śląskiego – przyp. red.], gdzie i ja przed wielu laty z mamą 

wyprawiałem się na borówki i przechodziłem koło domu 

Krzysztofa, nie mając świadomości, kto w nim rośnie… 

Od dziecka obserwowałem to, co wokół domu żyje, rośnie, 

kwitnie… I zachwyt nad pięknem życia powodował, 

że chciałem to jakoś zatrzymać. O posiadaniu własnego 

aparatu fotograficznego nie mogłem nawet marzyć. 

Rysowałem więc rośliny, starałem się znalezione gąsienice 

karmić w słoiku roślinami, na których siedziały, 

i patrzyłem, jak rosną, przepoczwarzają się w kolorowe 

motyle… To świat piękniejszy niż mogłem przypuszczać. 

Przeżywałem bardzo każdą porażkę w hodowli motyli, 

bo do wszystkiego dochodziłem sam, instynktownie. 

Świątki 

Kiedy spoglądam na zafrasowane twarze Chrystusów frasobliwych, 

zdaje mi się, że każdy z nas jest takim Chrystusikiem, 

skrojonym na swój wymiar (i to niezależnie od 

stanu naszej wiary czy niewiary), z podpartą głową, w koronie 

cierniowej, z tym że ciernie w naszych koronach nie 

koniecznie z kolczastych krzewów… O ile drewniane Chrystusy 

wyciosane ręką Krzysztofa frasują się nad naszymi 

grzesznymi żywotami, to Chrystusiki zaklęte w nas boleją 

nad nieszczęściami, które nas spotkały (nie wiedzieć za 

co?), a może jeszcze bardziej nad tymi, które nadejdą. 

A jeśli wpatrzeć się uważnie w twórcę, to dostrzec możemy 

(naprawdę!) zafrasowanego świątka, z tą drobną różnicą, 

że grzeszny i klnie… 

Każdy świątek z innego drewna: ten z gruszy cały w sękach 

stawiających dłutu opór, ów z lipowego pieńka, 

w który dłuto wchodziło jak w masło, tamten z wzorzystego 

bożodrzewu, kolejny z czerwonego drewna daglezji, 

nie wspominając już o dębowym, wiśniowym, jesionowym 

czy z zielonkawobrązowego octowca. Doliczyć się 

można ponad 40 gatunków drzew, w których ukrył się, 

wyłuskany dłutem Krzysztofa, zafrasowany Bóg-Człowiek. 

60 


Oddajmy jednak głos Artyście, bo choć mówi do nas przez 

swoje dzieła, to i słowa mają tu znaczenie: 

Zawsze coś rysowałem, malowałem, próbowałem strugać 

i nigdy nie mogłem zdążyć z notowaniem tego cudownego, 

bożego świata. Wszędzie też dookoła widziałem 

kawałki drewna, kamienie, mające kształty, fakturę… Wystarczyło 

to tylko docenić i tym się zachwycić, żeby się 

dało coś z tego zrobić. Rzeźby w kościele były dla mnie 

niedoścignioną doskonałością, ale patrząc na nie, czułem 

że skoro ktoś je wykonał, to czemu i ja nie miałbym 

spróbować. Rzeźbiłem w każdym drewnie, jakie było koło 

domu, chociaż wiedziałem, że najlepiej rzeźbi się w lipie. 

Jednak różne gatunki drzew mają w sobie niezwykłe 

piękno i to dodatkowo motywowało mnie do poszukiwania 

w koślawych, pogiętych, sponiewieranych gałęziach, 

konarach, klockach ukrytych Chrystusów czy świętych. 

Ptaki 

Ptaki, ptaki, ptaki… Tych jest najwięcej. Przysiadły, gdzie 

się tylko da: pod strzechami, na półkach, w czterech kątach, 

wśród których już się nie zmieścił piąty piec. Wszędzie 

ich pełno, a te, które już nie są w stanie się pomieścić, 

wylądowały nawet w ogromnym… koszu! Przedziwne te 

drewniane ptaki. To właściwie nie ptaki, a ptakopodobne 

stworzenia. I w przeciwieństwie do hitchcockowskiego 

horroru jasne – może symbolizujące marzenia o prawdziwej 

wolności wolnego ciała i ducha, zamkniętego w nielotnym 

ciele? W bezskrzydłych ptakach Czadera czujemy 

przestrzeń, lot ku słońcu, a przy odrobinie wyobraźni możemy 

dojść do wniosku, że każdy z tych ptaków przypisany 

jest drzewu, z którego powstał, drzewu przywiązanemu 

dożywotnio korzeniami do ziemi. Artysta ziścił nieziszczalne 

marzenia drzew – skryte między słojami liczącymi 

lata czy też spoglądające tęsknie w niebo oczami sęków 

– o uniesienie się wyżej, ponad zielone korony, by być 

w przestrzeni i przestrzenią, ponad ułomnością tego świata, 

tak często pełzającego po szarej ziemi… W tej odwiecznej 

tęsknocie drzewa są podobne ludziom, a może ludzie 

drzewom? Ale to tylko moje nieudolne próby odczytania 

języka kształtów i… myśli. 

Krzysztofie, jakie były Twoje myśli, jeszcze zanim spod 

Twojego dłuta wykluły się te ptaki? Jaka idea w nich 

skryta? Bo to chyba nie przypadek, że jest ich aż tak wiele, 

jakby chciały zdominować swoją obecnością Twoje 

przebogate dokonania? 

Gdy wycinałem drzewko w sadzie, zestawiałem różne 

rozgałęzienia, sęki i to już był dziób. Później dobierałem 

do tego resztę – kształt ptaka. Wystarczyło to 

tylko opowiednio przyciąć i osadzić pod odpowiednim 

kątem i powstawały zupełnie bajkowe stwory, 

których nie dałoby się zrobić z prostego kawałka 

drewna. To tyle. Resztę niech dośpiewają ptaki… 

Blaszane (wszech)światy 

Nie wiem, jak TO nazwać: malowane blachą obrazy? 

Metalowe płaskorzeźby? Metaloplastyka? Kogel-mogel 

na metale, szkiełka, gwoździe i tak dalej? 



61

62 



Łączyłem czasem drewno 

ze szkłem, z metalami, kamieniem 

i to też przenosiło mnie w zupełnie inny 

świat kolorów, 

jakie dają skrawki starych, 

przerdzewiałych blach 

żelaznych, 

cynkowych, 

mosiężnych, 

miedzianych…


63

Piękne te metalowe pejzaże 

i te dosłowne, i te z marzeń wzięte, 

lecz wszystkie dziwne – takie niepojęte, 

choć miedź miedziana, 

a mosiądz mosiężny, 

cyna mniej barwna, 

a nikiel bezcenny… 

Perlą się perły, szkiełka kolorowe, 

łebki gwoździków gwiazdami czy gradem? 

– to się nie mieści w rozpalonej głowie, 

lecz w wyobraźni malowanej blachą 

i tajemnicą ze skarbca Artysty już tak 

fizycznie i metafizycznie… 

Piękne te „obrazy” czy też płaskorzeźby, 

z tylu niedomówień, gdzie płaczące wierzby, 

czy radość co mruga kolorowym szkiełkiem, 

szafirem, bursztynkiem z blaszanego nieba 

spada złoty deszcz… 

64 


Skąd się wzięła właśnie taka forma, wymykająca 

się jednoznacznym definicjom i określeniom? 

Łączyłem czasem drewno ze szkłem, z metalami, 

kamieniem i to też przenosiło mnie w zupełnie inny 

świat kolorów, jakie dają skrawki starych, przerdzewiałych 

blach żelaznych, cynkowych, mosiężnych, 

miedzianych… Tak zrodziło się we mnie nowe patrzenie 

i otwierały nowe możliwości twórcze, bez 

farb, a kolory wzmocnione jeszcze błyskotliwością 

metali dawały efekty, których nie da się wymalować 

– wystarczy tylko tym się zachwycić, no i już 

chce się robić… A chce mi się zawsze! 

Krzysztof Czader to ginący gatunek – prawdziwy i szczery 

twórca, poświęcający bez reszty czas na realizowanie 

swoich pasji. Jest więc trochę nie z tego świata 

i nie z tej epoki – natarczywej i hałaśliwej autokreacji, 

lansowania się za wszelką cenę, reklamowania tego, 

co tak często nie zasługuje na reklamę. Pewnie dlatego 

tak niewielu o nim wie, choć to wielobarwna osobowość, 

których bardzo brakuje w skomercjalizowanym 

i przesiąkniętym hipokryzją do szpiku kości, plastikowym 

świecie na pozory, na niby, na chwilę… [JW] 

To prawda najprawdziwsza, bo twórca jest tytanem 

pracy. Nie ma dnia bez nowego dzieła, nowych eksponatów 

w postaci kamiennych odcisków stworzeń 

sprzed milionów lat czy kamiennych wytworów 

człowieka, który już przed 18 tys. lat zamieszkiwał 

tę ziemię, czy mebli, ceramiki, porcelany, szkła – 

co sprzed wieków, a nieustannie zachwycają – czy 

(bez)cennych monet, a nawet wyhodowanych właśnie 

egzotycznych motyli i owadów! 



65

66 


Zdjęcia: Renata Cygan 


67

68 


foto: RC

Wanda Dusia Stańczak 

JESTEM… 

Kiedyś pewność w mych myślach że „zawsze” że „nigdy” 

wagą słów wyznaczała że uczciwie gramy 

wiara cuda czyniła nakreślając ramy 

a młodzieńcze zapały na chwilę nie stygły 

życie znak zapytania ustawiło w rzędzie 

i padł filar przekonań jak klocki domina 

ja dojrzała kobieta nie tamta dziewczyna 

inne myśli przewodnie rzeczywistość przędzie 

do niedawna wierzyłam że czarne to czarne 

lecz dostrzegłam odpryski półcienie szarości 

może warto powtórzyć myśl za Kartezjuszem 

gdy czerń mi rozświetliły rozsądku latarnie 

skutecznie wyzwalając z przemyśleń młodości 

że ja jestem bo myślę nie jestem bo muszę 


69

70 


ANJA CHOLUY 

Psychotraumatolog. Fotograf. Kreatorka obrazu. Od 15 lat zajmuje 

się psychologią wizerunku. Pracuje z autorami, aktorami, ludźmi 

tworzącymi międzynarodowe marki premium i rodzime firmy. Tworzy 

ich spójne obrazy, między innymi poprzez profesjonalną fotografię. Łączy 

w całość to, co wewnątrz człowieka, z jego światem zewnętrznym. 

Identyfikuje i dowartościowuje ich autentyzm i indywidualizm. 

Od ośmiu lat uczy kobiety ze świata biznesu, jak odnaleźć się w swoim 

zawodowym wizerunku, nie tracąc kobiecej tożsamości. 

Właścicielka Human Mind Center. Minimalistka. 


71

72 


1 2 k o b i e t 

Czego 

potrzebuje 

twoja 

kobieca 

dusza 

Zacznijmy ab ovo, czyli od pierwszej fotografii. 

Co było dla Ciebie ważniejsze – narzędzie, które chciałaś 

sprawdzić czy obiekt, który miałaś zarejestrować, 

uwiecznić? O ile pamiętasz jeszcze ten moment. 

Tak, pamiętam dokładnie! Od zawsze podziwiam świat, a jeszcze 

bardziej podziwiam ludzi. Jestem ich ciekawa. Od zawsze 

szukam czegoś w człowieku. I najczęściej to znajduję. Narzędzie 

– zrządzeniem losu – wpadło mi w ręce później. Gdy 

chwyciłam swój pierwszy aparat fotograficzny, taki półprofesjonalny, 

uświadomiłam sobie, że dzięki niemu wreszcie będę 

mogła pokazać, jak ja widzę rzeczywistość, i przepuszczę przez 

niego całą swoją obserwację świata. A jak już złapałam, to nie 

puściłam. 

Zawsze fotografowałaś ludzi? 

Zawsze to był detal. I w naturze, i w architekturze, i w człowieku, 

a także w pracy, jaką ten człowiek wykonuje, bo w fotografii 

pokazuję też, jak ludzie rozwijają się zawodowo. Wbrew 

pozorom im mniej się pokaże, tym więcej można odczytać. 

Detal jest bardziej intrygujący. Odbiorca chce się zagłębić 

w takie zdjęcie, chce je dalej odkrywać. Gdy fotografujesz postać 

od góry do dołu, znika czar. 

Siła detalu to Twoje odkrycie? 

Pokazywanie świata przez detal jest wpisane w moje DNA. Tak 

jak minimalizm, czysta forma. Nie interesuje mnie nic, co jest 

oczywiste. Doszukuję się głębi, drugiego dna. 

73 


Mój przekaz był taki, 

żeby kobiety, niezależnie 

od wieku, zaczęły żyć pełnią swoich możliwości 

Jaka jest geneza projektu „12 Kobiet”? 

Wymyśliłam go ponad 2 lata temu, ale przyszła pandemia 

i zburzyła moje plany. Postanowiłam przeczekać. A 24 lutego 

2022 roku przyszła wojna. Dotarło do mnie, że nie 

można odkładać życia na później. „Robię to!” – zdecydowałam 

wreszcie. 

Przez wiele lat przyglądałam się kobietom świetnie funkcjonującym 

w biznesie – zajmującym eksponowane stanowiska, 

odnoszącym sukcesy, spełnionym, dynamicznym, 

które jednocześnie chowają swoją kobiecość albo wręcz 

już jej nie rozpoznają. Mam tu na myśli styl i postawę 

w miejscu pracy. Pomyślałam, że to jest ogromna strata. 

Potencjał, jaki tkwi w kobiecości, po prostu się marnuje, 

ponieważ my go świadomie kasujemy. 

W świecie biznesu nierzadko automatycznie przyjmujemy 

wzorce stworzone przez mężczyzn. 

Tak. Ja miałam na to wewnętrzną niezgodę. Tym bardziej, 

że na planie zdjęciowym spotykałam na pozór kostyczne, 

chłodne bizneswoman, które w trakcie sesji okazywały się 

ciepłe, serdeczne, hojne. Dotarło do mnie, że one w ogóle 

nie myślą o swojej kobiecości jako atucie czy wartości. 

Mało tego, odnosiłam wrażenie, że ona im przeszkadza. 

W męskim świecie kryją się z nią, by się dopasować. 

I gdybyśmy się jeszcze dobrze czuły z tym chowaniem 

własnej natury po kieszeniach. Ale wcale nie! Jesteśmy 

tym zmęczone. W skrytości serca marzymy, by ktoś nas 

74 


w czymś wyręczył. Mało tego, zaczęłam rozmawiać 

z mężczyznami na ten temat i okazało się, że oni tęsknią 

za kobiecością w nas. Nasza „męskość” ich dezorientuje, 

nie wiedzą, jak z nami postępować. „Wszystko 

sama” i „wszystko najlepiej” – ja też należałam do gatunku 

niezależnych, samodzielnych, samowystarczalnych. 

Aż zobaczyłam, że potrzeba wyciągnięcia kobiecości na 

zewnątrz daje o sobie znać po dwóch stronach. 

To niczym wejście na ścieżkę ulgi. 

Dzięki idei tego projektu i pracy na planie zdjęciowym 

wszystkie wypuściłyśmy powietrze z napiętych ciał, 

uwalniając to, co jest bliskie naszej kobiecej naturze – 

siłę i słabość, determinację i odpuszczenie. Miałam poczucie, 

że wszystkim nam daje to mnóstwo radości. Całkowicie 

się z tym utożsamiłyśmy. 

W projekcie wzięły udział kobiety w różnym wieku. Najmłodsza 

– Matylda, modelka, miała 16 lat. Najstarsza 

była po sześćdziesiątce. Mój przekaz był taki, żeby kobiety, 

niezależnie od wieku, zaczęły żyć pełnią swoich możliwości, 

a te młode nie poszły w kierunku sztuczności, nieprawdziwości, 

ulegania trendom, które zniekształcają je 

fizycznie i psychicznie. Tak, mam tu na myśli nieumiejętnie 

stosowaną medycynę estetyczną. Zależało nam na 

tym, żeby przez ten projekt powiedzieć: „Ja nie muszę 

nikogo udawać. Botoks jest OK tylko w wolności, nie pod 

obyczajowym przymusem. Nie boję się być tym, kim chcę 

być. Pozwalam sobie na słabość, niepewność, pozwalam 

sobie na niewiedzę, na bezradność. Nie udaję superhero”.

Masz poczucie, że Ci się to udało? 

Skalę chyba osiągnęłam za małą. Marzy mi się wielka społeczna 

dyskusja na ten temat. By dopełnić swój komunikat 

do świata, zamierzam stworzyć drugą odnogę tego 

projektu – portrety dwunastu mężczyzn. 

Oni także potrzebują uwagi, obiektywu skierowanego 

na siebie? 

Kobiety muszą usłyszeć męski głos. My się wspieramy, 

coachujemy. Istnieją grupy wsparcia, społeczne i biznesowe. 

A oni znaleźli się na marginesie naszego zainteresowania. 

Wpadłyśmy w samozatrzask. Chcemy być samostanowiące 

i to jest ważne, ale często zacieramy różnice pomiędzy 

korzystnym samorozwojem a zapomnieniem, kim jesteśmy, 

dokąd zmierzamy, czego potrzebuje nasza kobieca 

dusza. 

Zapędzone w roli supermenki odbieramy mężczyznom 

możliwość adoracji, zaopiekowania się nami, a przecież 

też to kochamy. 

Zmierzasz do tego, żeby przedstawić męskie spojrzenie 

na kobiecość czy męskie spojrzenie na męskość? 

I to, i to. 

Co takiego robisz z kobietami na planie, że odpuszczają 

kontrolę? 

Nie przebieram ich, nie ustawiam. Dyskretnie reżyseruję. 

Daję im być sobą. 

Trudno być sobą przed obiektywem? 

Osobom nieobytym z mediami – trudno. One potrzebują 

więcej czasu, żeby się otworzyć. Na planie jesteś odsłonięta. 

Stoisz przed człowiekiem z wielką czarną tubą wycelowaną 

prosto w ciebie. Nie widzisz się. A w dobie selfie 

wszyscy się widzą i kontrolują sytuację. 

Dlatego podczas sesji zawsze toczy się rozmowa, wzbogacająca 

obie strony, co podkreślam. Jest dużo emocji. 

I jednocześnie odbywa się proces psychoterapeutyczny poprzez 

pracę z ciałem. W efekcie wytwarza się intymny kontakt. 

Ja kocham ludzi. Gdy mam do czynienia z istotą tak ciekawą 

jak kobieta i ona mi ufa, czuję się szczęśliwa. I to widać 

chyba. Wtedy magia tworzy się sama. 

Puszcza napięcie w ciele, bo nie ma strachu o to, czy dobrze 

wyglądam. 

Ty umiesz zadbać, by dobrze wyglądała. Wydobywasz ze 

swojej bohaterki to, co najlepsze. Nie jesteś beznamiętnym 

komercyjnym fotografem. 

Ale powiedz, jak ewoluował Twój styl fotografowania? 

Od zawsze kochałam mało skomplikowane formy, przyjazne, 

spokojne, naturalne kolory – takie nude. Od początku 

wiedziałam, że chcę fotografować w prostym, surowym 

stylu. Wcześnie byłam zdefiniowana. I niech to nie zabrzmi, 

jakbym była butna. Długo mieszkałam w Skandynawii, 

co z pewnością miało wpływ na moje estetyczne 

wybory. Surowość formy czy nawet środowiska do fotografowania 

na pewno wzięłam stamtąd. I nigdy nie szłam 

na kompromisy. Nie zmuszałam się do robienia rzeczy, 

których nie czułam. Moi klienci mieli jasno sprecyzowany 

obraz tego, czego mogą się spodziewać, nie zakładali, że 

„ta pani zrobi wszystko, co ja powiem”. Wniosek – w życiu 

zawodowym prowadziła mnie kobieca intuicja. Chociaż 

zdarzały się skręty, ale w małe uliczki. (śmiech) 

O, ciekawe… 

Pracując w kręgu medycyny estetycznej, gdzie notabene 

spotykam wspaniałe kobiety, usłyszałam raz, że jestem jedyną 

„tak niezrobioną” osobą w tym środowisku: „O matko, 

Aneczko, nie sądziłam, że problem jest aż tak głęboki”. 

(śmiech) A ja marszczę czoło, robiąc zdjęcia. I rzeczywiście 

miałam zmarszczki. Zrobiłam zabieg, który okazał się za 

mocny i całkowicie zmienił moją twarz. Skończyło się tym, że 

rozgrzewałam suszarką czoło, by efekty botoksu jak najszybciej 

zniknęły. Nie neguję i nie odrzucam wszystkiego. Dbam 

o siebie, ale wtedy czułam, jakbym się za kogoś przebrała, 

jakbym naruszyła swoją tożsamość. Odchorowałam to. 

Czym się karmiłaś, tworząc swój styl w fotografii? Miałaś 

swoich mistrzów? 

Fascynował mnie czeski fotografik Jan Saudek, który fotografował 

kobiety dalekie od klasycznego ideału piękna na 

tle brudnych, odrapanych, betonowych ścian. Wysłałam 

mu swoje zdjęcia i odpisał! To było dawno, gdy stawiałam 

w fotografii pierwsze kroki. Drugi mój mistrz to Peter Lindbergh. 

Niedawno pojechałam do Turynu podziwiać jego 

prace, na wystawę, którą przygotowywał dwa lata. Niestety 

nie doczekał inauguracji. Lindbergh działał w branży 

modowej, ale dla niego najważniejsza była kobieta, a nie 

produkt, który miała reklamować. Fotografował w surowy, 

czysty sposób. Był moją wielką inspiracją. 

75 


Chcę 

fotografować 

w prostym, 

surowym 

stylu 

Pamiętam, jak kiedyś usłyszałam od pewnej instagramerki: 

„Wiesz, te Twoje zdjęcia są takie smutne, chropowate, 

zmarszczki widać”. Miałam świadomość, że Instagram lubi 

kwiatuszki, puszki, piórka, baloniki – kolorowo, różowo. Żachnęłam 

się jednak: „Jeszcze się doczekam swoich czasów”. 

To jest wyzwalająca wierność sobie. Ale trzeba mieć odwagę, 

żeby iść za sobą. 

Tak samo jest z naszą kobiecością. Jeżeli ja lubię przepastne 

swetry i nie lubię się malować, i chodzę w kucyku, to 

niech ja sobie tak chodzę! Wiesz, ile ja takich pięknych 

kobiet spotkałam?! Ale jeżeli wolę szpilki i ołówkowe 

spódnice, to nich ja sobie tak chodzę! Przyzwolenie na 

wolność wyboru tworzy świat wspaniały, bo różnorodny. 

Jak to się stało, że Norwegia stała się tak silnym bodźcem 

w Twoim życiu? 

76 


Po studiach wyprzedałam to, czego się wówczas dorobiłam, 

i pojechałam w świat za miłością mojego życia. Ale 

nie od razu pokochałam ten kraj. Jadąc do Oslo, byłam 

przekonana, że jadę do tętniącej życiem stolicy, nowoczesnej 

metropolii. A zastałam miasto żyjące w rytmie 

slow life. Niedaleko od centrum odnosisz wrażenie, że 

wyjechałaś na wieś. Zdarza się, że jedziesz autem i nie 

widzisz człowieka przez 5 minut. Byłam młoda, oczekiwałam 

czegoś innego i przeżyłam poznawczy szok. Chciałam 

wracać. Kupiłam bilet powrotny. Już jechałam na lotnisko. 

W ostatnim momencie zmieniłam zdanie. To była terapia 

szokowa. Szybkie, pełne bodźców warszawskie życie zastąpiłam 

klimatem zen. Z czasem przyswoiłam sobie norweskie 

holistyczne podejście do życia. 

Żyjesz równolegle w dwóch światach? 

Kiedyś mówiłam, że żyję w rozkroku, a teraz – że żyję 

w pięknej synergii. To bardzo wzbogaca. Eksploruję Norwegię 

i przenoszę stamtąd, co zdołam, na grunt polski. 

Podoba mi się tamtejsze umiłowanie i poszanowanie 

natury, spójność, bo charakter Norwegów jest wszędzie, 

w każdej dziedzinie życia. 

U Ciebie też. Nawet w tkaninach, którymi się otulasz czy 

w wystroju wnętrz. 

Hołduję minimalizmowi i to niewątpliwie ma skandynawski 

rodowód. Imponuje mi to, że Norwegowie tworząc 

swoje domostwa, respektują to, co natura wcześniej 

stworzyła w danym miejscu. Nie wycinają starych drzew, 

nie usuwają kamieni. Nie forsują swoich wizji, a dopasowują 

się do czegoś, co było tam przed nimi. 

To też przełożyłam na życie. Wiem, że nie zawsze to, co 

chcę przeforsować, jest dobre. Nauczyłam się korzystać 

z mądrości innych ludzi. Z otwartością i pokorą mielę sobie 

to w głowie i potem okazuje się, że ich rozwiązania są 

lepsze. 

Chociaż ego nas zwodzi na manowce. 

Ono jest potrzebne, żebyśmy mogli określić swoją pozycję 

w świecie. Ale niestety jest nienasycone.

„Ego to nasz wróg” – napisał Ryan Holiday. Kto inny napisał, 

że tam, gdzie szanuje się naturę, nikt nie krzywdzi kobiet. 

Tak. W Norwegii panuje klimat prokobiecy i prozdrowotny. 

Kiedy pojawiła się u Ciebie myśl, żeby zacząć studiować 

psychologię? 

Gdy skończyłam 40 lat, czyli kilka lat temu. To taki ważny 

moment rozwojowy w życiu człowieka. Wtedy, po pierwsze, 

uświadomiłam sobie, że procesy psychologiczne od 

dawna mnie fascynowały, po drugie – że ja już to praktykuję 

w pracy z obrazem, w mojej fotografii, a po trzecie, 

że jestem już w tym wieku, w którym nic nie muszę, wręcz 

mogę robić, co chcę. Dałam sobie pół roku na próbę. 

„Najwyżej polegnę” – pomyślałam. I nie dość, że nie poległam, 

to jeszcze idę jak burza. Jestem zafascynowana tym 

procesem, jestem rozkochana w umyśle, w emocjach, 

w duszy, w całej naturze ludzkiej. 

Dlaczego wybrałaś psychotraumatologię? 

Trauma to jest zmiana, której się nie spodziewamy. A ja 

się nie boję zmian. Jestem zmianą. Idealnie funkcjonuję 

w zmianie. Zarówno w pozytywnej, jak neutralnej czy nawet 

tej negatywnej. I wiem, że mam w sobie potencjał 

i moc do tego, by wspierać ludzi w sytuacjach traumatycznych, 

by ich przez nie przeprowadzić i pomóc stanąć 

na nogi. Mnie to nie jest straszne. Sama doświadczyłam 

wielu traum. Przeszłam swój proces psychoterapii i wiem, 

o czym mówię. 

A o czym mówisz? 

Kiedyś może o tym opowiem. Zapewniam, że wiem, 

co to znaczy. Wiem też, jak wygląda proces leczenia. 

I wierzysz w powodzenie terapii? 

Wierzę, że z każdej traumy można wyjść i wieść lepsze 

życie. Trauma nie musi niszczyć naszego potencjału, relacji 

i tego, na czym nam zależy. 

Naprawdę nie boisz się zmian? 

Zmiana jest tym, co mi w życiu towarzyszy. Teraz na świecie 

też jest to bardzo znamienne – wszystko jest dynamiczne. 

To mnie nauczyło reagowania adekwatnie do sytuacji, podążania 

za zmianą. Ja się nie łudzę, że to chwilowe. Nawet 

jeżeli nowe okoliczności zmieniają moje plany, nie traktuję 

tego jak tragedii. Nie rezygnując ze swoich wizji i celów, 

umiem dostosować się do sytuacji. Człowiek jest całością, 

ale nie jest skończoną całością, raz na zawsze zdefiniowaną, 

sztywną. Cały czas podlega procesom zmiany. 

Nie boisz się, że nie udźwigniesz ciężaru spraw, z którymi 

klienci do Ciebie przychodzą? 

Nie. Chciałabym, żeby świat był dzięki temu, co robię, trochę 

lepszy. Bardzo chcę drugą połowę swojego życia poświęcić 

na to, by ludziom żyło się lepiej ze sobą. 

Ja już jestem szczęśliwa, ponieważ odważyłam się zmienić 

ścieżkę zawodową. Kiedy dawno temu pierwszy raz 

pomyślałam o psychologii, rodzina mnie od tego odwiodła, 

mówiąc, że to profesja bez przyszłości. Czułam się 

zagubiona, nie wiedziałam, czym się kierować w wyborze 

kierunku studiów. Ostatecznie skończyłam dziennikarstwo 

ze specjalizacją media i komunikacja. Notabene na 

prywatnej uczelni, o uniwersytecie nawet nie pomyślałam, 

sądząc, że to za wysokie progi. Nie chodziło mi o to, 

żeby było łatwiej, tylko bezpieczniej. Wtedy brakowało mi 

pewności siebie. Uczciwie mówiąc, dopiero teraz cieszę 

się spokojem i świadomością, kim jestem. I nie zamierzam 

Piękne są sytuacje, 

kiedy nagle 

w nieśmiałej kobiecie 

odkrywasz 

potencjał 

dynamicznej osoby 


77

78 


zmieniać się na cudze potrzeby – rynku czy pracy. Chcę iść 

swoją drogą. 

Zatem do psychotraumatologii zaprowadziło Cię nie tylko 

kilka lat studiów, lecz wszystko, co do tej pory robiłaś 

na ścieżce zawodowej i w życiu osobistym? 

Zmiana jest tym, 

co mi w życiu 

towarzyszy 

Tak. Psycholodzy naprawdę dużo czerpią z własnego doświadczenia. 

Pomoc, jaką otrzymuje klient, to nie jest 

tylko wiedza psychoterapeutyczna. Ja jestem wielką zwolenniczką 

psychologii humanistycznej Carla Rogersa, która 

zakłada, że mamy w sobie moc samouzdrawiania, tylko 

musimy mieć sprzyjające temu środowisko. W gabinecie 

terapeuty, który jest całkowicie oddany klientowi, który 

stwarza atmosferę przyjaźni i komfortu, ujawnia się największy 

potencjał człowieka i jest szansa na uzdrowienie. 

Twój dar otwierania ludzi ujawnił się najpierw na planie 

zdjęciowym. 

Tak, to są moje naturalne zasoby. Piękne są sytuacje, kiedy 

nagle w nieśmiałej kobiecie odkrywasz potencjał dynamicznej 

osoby. To jest przecież proces psychologiczny. 

Na stronie Human Mind Center znalazłam słowa Carla 

Rogersa o zmianie, z których uczyniłaś swoje motto: „Zdaję 

sobie sprawę, że gdybym był stabilny, rozważny i statyczny, 

żyłbym w śmierci. Dlatego akceptuję zamieszanie, 

niepewność, strach, wzloty i upadki emocjonalne. Jest to 

cena, jaką gotów jestem zapłacić za płynne, kłopotliwe 

i ekscytujące życie”. Przewrotne. 

Ten cytat mówi o tym, żeby nie bać się ryzykować, popełniać 

błędów i próbować. Gdy unikamy wszelkich niebezpieczeństw, 

jesteśmy, że powtórzę za swoim synem, „martwi 

w środku”. [AM] 

Rozmawiała: 

Autorka podcastu #Wojowniczki&Wojownicy na Spotify: 

https://open.spotify.com/show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 

79 


POEZJA 

Polecane 

PAWEŁ BILIŃSKI. Laureat Połowu Poetyckiego 2016 

i finalista organizowanych przez Biuro Literackie 

Pracowni Stacji Literatura w latach 2017-2020, 

zdobywca II nagrody w XXVIII edycji konkursu im. 

K.K. Baczyńskiego 2020, laureat kilku innych 

ogólnopolskich konkursów poetyckich. 

Na przestrzeni lat jego wiersze były publikowane w sieci 

i drukiem w antologiach. 

W 2019 roku zadebiutował książką poetycką Część 

urojona, a w 2021 roku ukazała się jego druga książka 

poetycka Bezsynność, obie w Wydawnictwie Fundacji 

Duży Format. 

Administrator i jeden z redaktorów-założycieli portalu 

poetyckiego poemax.pl, kontynuującego wieloletnie 

tradycje serwisu poema.pl. 

Zawodowo związany z branżą nowoczesnych technologii. 

Warszawiak z pochodzenia i zamiłowania, od 1999 roku 

zamieszkuje blisko natury w okolicach Piaseczna. 

80 


CREDO 

wierzę w błogość oka wciąż mogącego 

w twoim ciele widzieć ślady nieba i ziemi 

rzeczy niewidzialne czynić widzialnymi 

wiedząc że co już było może zdarzyć się znów 

bo ty byłaś pierwsza i ty będziesz ostatnia 

dla ciebie są przedświty i wycieki światła 

w nasze noce zdyszane pozbawione snów 

jak światłość ze światłości wyłaniaj się z mroku 

zamieszkaj w moich ustach dotykaj do boku 

odbieraj uwielbienie mów mi przez proroków 

dziel ze mną chwile które pozostały 

spróbujmy ocalić resztki naszej wiary 

w ciała dopieszczenie 

śniętych obcowanie 

grzechów powtórzenie 

żywot 

wieczny zamęt 

POEZJA 

MYŚLI GONITWA 

młody chłopak opowiada o swojej pracy 

wolontariusza w obozie dla uchodźców w Grecji 

– pomaganie innym jako sposób na walkę z depresją 

chłopak uśmiecha się 

lampka kamery miga wesoło 

a jednak nie ma filmu z tego wydarzenia 

i chłopak już o nim nie opowie 

obaj mieli w sobie 

nieodwracalne uszkodzenia 

plik wideo rozsypał się na przypadkowe zera i jedynki 

chłopak – na litery obrazy i skrawki wspomnień 

POWRÓT 

SZTUKA PŁAKANIA 

bardzo dobrze jest płakać robiąc coś jeszcze 

dzięki efektywnemu gospodarowaniu płaczem 

uzyskasz więcej płaczogodzin na dobę 

więc można pić i płakać 

płakać zasypiając 

płakać przez sen 

można w drodze do pracy 

płakać patrząc na ludzi i samochody 

można ocierać łzy nad arkuszem Excela 

lub w trakcie rozmowy z klientem 

ale najlepiej płakać śmiejąc się 

do woli 

nikt się nie zorientuje 

obraz drży przy przesuwaniu 

rzeka mały chłopiec z tatą 

piją kefir ze szklanej butelki 

obraz drży przy przesuwaniu 

wieczór przystanek zetknięcie rąk 

na chwilę zanim przyjedzie tramwaj 

ręka drży przy przesuwaniu 

po brzuchu i dalej żeby poczuć 

opuszkami wilgotne ciepło 

powietrze drży od upału 

szum fal puste wydmy i zieleń lasu 

wiatr przesypuje ziarnka piasku 

obraz drży i z wolna blednie 

może to powrót poszarpany sen 

a może tylko coś się kończy 


81

W 

poprzednich 

82 


POLSKA MUZYKA NA LITWIE 

numerach 

„Post Scriptum” przedstawiłem 

literaturę polską i sztuki 

plastyczne tworzone przez przedstawicieli 

licznej polskiej mniejszości narodowej 

na Litwie. W tej edycji kolej 

na muzykę, która jest bodajże najpopularniejszą 

dziedziną sztuki, głównie 

dzięki masowym imprezom i środkom 

masowego przekazu. Polacy od wieków 

odgrywali kluczową rolę w życiu 

muzycznym Litwy. Tam tworzyli m.in. 

Michał Kleofas Ogiński i Stanisław Moniuszko, 

uznawani przez naszych sąsiadów 

za artystów nie tylko polskich, 

lecz także litewskich. Blisko związany 

z Polską był też najpopularniejszy litewski 

kompozytor przełomu XIX i XX 

wieku Mikołaj Konstanty Czurlanis (lit. 

Mikalojus Konstantinas Čiurlionis). 

Wydaje się zatem oczywiste, że i dzisiaj 

Polacy, stanowiący wg niedawnego spisu 

ludności około sześciu procent ludności 

Litwy, nadal odgrywają znaczącą 

rolę w życiu muzycznym tego kraju. 

Nie brakuje naszych rodaków wśród 

wykonawców muzyki klasycznej, a także 

wśród litewskich jazzmanów oraz 

twórców rocka i innych gatunków muzyki 

popularnej. Oprócz tego jednak od 

wielu dziesięcioleci rozwija się na Litwie 

niezależne polskie życie muzyczne 

i jemu właśnie poświęcam ten artykuł. 

W polskiej społeczności Litwy, od pokoleń 

bardzo przywiązanej do tradycji 

narodowych, których pielęgnacja 

w środowisku domowym i sąsiedzkim 

pomogła przetrwać trwającą niemal 

pół wieku okupację radziecką, szczególne 

miejsce w życiu muzycznym 

zajmuje folklor. Już w 1955 roku nasi 

rodacy wykorzystali pierwsze oznaki 

odwilży po okresie stalinowskiego terroru 

i założyli w Wilnie zespół pieśni 

i tańca „Wilia”, będący do dzisiaj symbolem 

utrzymanej z trudem i poświęceniem 

polskości. Przez zespół przewinęło 

się wielu cenionych muzyków 

i choreografów jak znakomity chórmistrz 

Wiktor Turowski i gwiazda scen 

polskich okresu międzywojennego 

Zofia Gulewicz. Występowali w nim ludzie 

zasłużeni w wielu dziedzinach życia 

publicznego, m.in.: pisarz i historyk 

Wojciech Piotrowicz, czołowy polityk 

Jarosław Narkiewicz i wszechstronna 

artystka Alina Lassota. Weterani 

„Wilii” reprezentujący już trzy pokolenia, 

wciąż się spotykają i uczestniczą 

w życiu społeczności polskiej, a zespół 

nadal występuje z powodzeniem na 

scenach litewskich i zagranicznych, 

przyciągając coraz młodsze roczniki. 

Śladem „Wilii” w schyłkowym okresie 

ZSRR powstało na Litwie wiele 

polskich zespołów folklorystycznych, 

a w odrodzonym, niepodległym kraju, 

wyrosły jak grzyby po deszczu dzięki 

wsparciu konserwatywnych przywódców 

politycznych mniejszości polskiej. 

Obecnie każda większa lub mniejsza 

miejscowość, gdzie Polacy stanowią 

znaczny odsetek ludności, może się 

pochwalić polskim zespołem pieśni 

i tańca dysponującym różnymi sekcjami 

od dziecięco-młodzieżowej po seniorską. 

Mocną stroną tych zespołów 

jest świetna organizacja, piękne stroje, 

często dobra choreografia i przygotowanie 

muzyczne. Słabością natomiast 

jest fakt, że grupy te koncentrują 

się niemal wyłącznie na prezentacji 

folkloru z różnych regionów Polski 

w obecnych granicach, natomiast zdecydowanie 

zaniedbują własne, regionalne 

tradycje. 

Kapela Wileńska, fot. z archiwum zespołu 

Chlubny wyjątek w tej materii stanowi 

Kapela Wileńska, męski zespół prezentujący 

folklor miejski, jedyna tego 

rodzaju grupa na Litwie, działająca 

od ponad 30 lat. Trzon zespołu stanowią 

akordeonista Romuald Piotrowski 

oraz bracia Łatkowscy, tworzący sekcję 

rytmiczną. W kapeli występuje też 

koncertmistrz Zbigniew Lewicki, jeden 

z czołowych litewskich skrzypków, 

związany z najlepszymi orkiestrami 

kraju. Obok seniorów, co kilka lat do 

kapeli dołączają młodsi muzycy, którzy 

zapewniają tym samym ciągłość grupy 

i wymianę pokoleń. Kapela prezentuje 

zabawne piosenki z tekstami pisanymi 

tradycyjną gwarą polską Wileńszczyzny 

w oprawie muzycznej najpopularniejszych 

tańców miejskich, wśród 

których dominują tanga i walce. Zespół 

wykonuje repertuar pochodzący 

z dawnego międzywojennego Wilna, 

a także utwory własnego autorstwa, 

skomponowane do wierszy dzisiejszych 

polskich autorów z Litwy. 

Oprócz pielęgnacji „klasycznego” folkloru 

rozwija się też wśród litewskich 

Polaków nowocześniejsze podejście 

do ludowych tradycji muzycznych. 

minionej dekadzie pojawiło się 

na Litwie kilka młodych zespołów 

tworzących w gatunku folk i wykorzystujących 

w swej twórczości nie 

tylko folklor polskojęzyczny, ale także 

posługujący się gwarami litewskimi 

i białoruskimi. Największą popularność 

i renomę zdobył zespół Folk Vi-

Zespół pieśni i tańca Wilia, fot. z archiwum Wilnoteki 

bes utworzony w 2014 roku w Wilnie 

z inicjatywy Renaty Juozukienė. Głównym 

walorem grupy są brzmienia polifoniczne 

w tradycyjnych ludowych 

harmoniach połączone z inteligentnie 

dobraną sekcją rytmiczną oraz ciekawymi 

brzmieniami współczesnych instrumentów 

elektronicznych. W stylu 

bardziej zbliżonym do gatunku pop 

aranżuje swe utwory grupa Art of Music 

z Solecznik związana z miejscowym 

Centrum Kultury, preferująca w aranżacjach 

znakomity głos solowy Jolanty 

Prowłockiej. Jeszcze inne podejście do 

folkloru, bardziej zbliżone do rocka, 

reprezentuje młoda grupa StaraNova 

z Niemenczyna, której pierwszą solistką 

była znakomita autorka i wykonawczyni 

piosenek Katarzyna Parszuta. 

Nie brakuje Polaków na litewskiej scenie 

jazzowej. Wśród nich wyróżnia się 

świetny saksofonista i kompozytor, 

uczestnik wielu międzynarodowych 

festiwali Jan Maksymowicz, który podkreśla 

swą polskość i często występuje 

na polskich koncertach. Blisko jazzu 

porusza się też wszechstronna piosenkarka 

Ewelina Saszenko, śpiewająca 

w wielu językach (często też po polsku), 

popularna dzięki sukcesom osiągniętym 

w młodości w konkursach telewizyjnych. 

Nasi rodacy preferujący nowoczesne 

rodzaje muzyki, jak rock, techno, rap 

i pokrewne gatunki, mają większe 

trudności w przebiciu się na krajowej 

scenie. Muzyka nowoczesna nie korzysta 

z tak hojnego mecenatu polskich 

polityków jak folklor i wszystko związane 

z tradycją narodowo-chrześcijańską. 

Żeby zrobić karierę na estradzie 

trzeba więc używać języka litewskiego 

lub angielskiego i wtopić się w tłum 

ogólnokrajowy. Niemniej, niektórym 

muzykom udaje się utrzymywać polski 

repertuar równolegle do egzystencji 

w ogólnolitewskim nurcie, 

i przedstawiać go na koncertach. 

Przykładem takiej 

wielojęzycznej działalności 

estradowej są polskie zespoły 

rockowe Black Biceps 

i Will’n’ska, wykorzystujące 

w swej twórczości współczesną 

gwarę miejską polskiej 

młodzieży z Wilna i mniejszych 

litewskich miast. Bardzo 

ciekawą osobowością 

sceniczną jest też wielojęzyczny 

raper Romuald Ławrynowicz, 

który jest też aktorem, operatorem 

i twórcą filmów krótkometrażowych. 

Również wśród uczniów licznych szkół 

polskich przybywa zdolnej muzycznie 

młodzieży. Do niedawna działał w Wilnie 

bardzo ciekawy kwartet Diversión. 

Niestety, po maturze artyści rozjechali 

się na studia po świecie i zespół przestał 

występować. 

Największe trudności promocyjne napotyka 

na Litwie polska piosenka autorska. 

O ile muzyka klasyczna, jazz czy 

rock mają charakter uniwersalny i język 

mniejszości nie stanowi przeszkody 

do kariery na litewskiej scenie, o tyle 

w przypadku piosenki opartej na tekście 

twórczość w języku mniejszości 

wtrąca autorów do głębokiej niszy. 

Śpiewający poeci polscy nie mogą 

liczyć na odbiór ogólnokrajowej publiczności, 

nie korzystają też z hojnego 

mecenatu publicznego, skupionego 

na promocji folkloru. A jednak polska 

piosenka autorska rozwija się na Litwie 

doskonale, pomimo niełatwych 

warunków, z pokolenia na pokolenie. 

Starszą generację najlepiej reprezentują 

dwaj zasłużeni poeci i tłumacze 

śpiewający swe utwory z gitarą – Wiktor 

Tamošiūnas-Tomaszun i Wiaczesław 

Zienkiewicz. Do najzdolniejszych 

młodych autorów należą: Katarzyna 

Parszuta, Elita Narkiewicz, Rafał Szypkowski 

i Joanna Zawalska. W gatunku 

piosenki z dobrym tekstem wyróżniają 

się też świetni wykonawcy klasyki polskiej 

związani z Polskim Teatrem „Studio” 

– Jolanta Gryniewicz-Tankielun 

i Czesław Sokołowski. Cenną inicjatywą 

w zakresie promocji polskiej piosenki 

autorskiej na Litwie są organizowane 

od kilku lat przez 

nauczycielkę muzyki Janinę 

Stupienko konkursy 

na wykonanie piosenek 

Wiaczesław Zienkiewicz, fot. z archiwum artysty 

Folk Vibes, fot. z archiwum Wilnoteki 

Black Biceps, fot. z archiwum zespołu 

do tekstów Agnieszki Osieckiej, które wyłoniły 

w ostatnich latach kilka wartościowych 

talentów. Ważnym elementem wspomagającym 

polską muzykę kameralną było też 

stworzenie Klubu Bazylia Nowej Piosenki 

w podziemiach klasztoru Bazylianów przy 

Ostrej Bramie, pod słynną Celą Konrada, 

z inicjatywy prowadzącego tam hotel polskiego 

działacza Ernesta Morozowa i Polskiej 

Młodzieży Patriotycznej. 

Z powyższego przeglądu wynika, że polska 

muzyka na Litwie ma się dobrze i rozwija 

się w wielu kierunkach. Oczywiście rozwój 

kariery nie jest łatwy, a możliwości zarobku 

są niewielkie, zaś pandemia i wojna jeszcze 

bardziej je utrudniły. Niemniej polskie życie 

muzyczne na Litwie się toczy, a na litewskiej 

scenie pojawia się coraz więcej utalentowanych 

Polaków komponujących i wykonujących 

utwory w różnych gatunkach. [PK] 


83

Wywiad z Katarzyną Parszutą – polską kompozytorką, chórmistrzynią 

i artystką estradową z litewskiego Niemenczyna 

Jak oceniasz stan muzyki polskiej 

na Litwie? Które gatunki mają się 

dobrze, a które gorzej? 

Muzyka polska na Litwie, moim zdaniem, 

wychodzi teraz z wieloletniej 

stagnacji. Od czasów odzyskania 

niepodległości, w celu zachowania 

oryginalności i tożsamości narodowej, 

Polacy zakładali zespoły ludowe. 

W szkołach repertuar ograniczał 

się do pieśni Moniuszki, wojennych 

piosenek oraz przyśpiewek ludowych. 

Współcześni artyści polscy na 

Litwie również opierali się na tych 

właśnie fundamentach, np. Kapela 

Wileńska śpiewa głównie o życiu na 

wsi, chociaż większość jej członków 

pochodzi z miasta. Przez ostatnie 

10 lat jednak to się trochę zmieniło, 

pojawiły się zespoły i soliści, 

którzy najpierw wykonywali 

utwory estradowe pochodzące 

z Polski, a później zaczęli tworzyć swoją muzykę z tekstami 

po polsku. W polskim radiu na Litwie nieraz można usłyszeć 

piosenki w stylu R&B, soul, neofolk, punk. Najczęściej jednak 

słyszymy pop lub muzykę poprockową. Związane jest to pewnie 

z tym, że większość słuchaczy to miłośnicy akurat tego 

gatunku. 

Czy poza społecznością polską zauważasz na Litwie jakieś 

zainteresowanie muzyką polską? 

Gdybym zapytała kogoś ze starszych Litwinów, których polskich 

wykonawców znają, na pewno wymieniliby Marylę 

Rodowicz i Czerwone Gitary. Ich piosenki nadal są grane 

codziennie w radiu, ludzie pamiętają je z młodości. Moje 

pokolenie zaś wie, czym jest disco polo i folk, ponieważ przy 

takiej muzyce często się bawi na imprezach. Kilkakrotnie 

byłam świadkiem, gdy młodzież litewska imprezowała pod 

Niech żyje wolność, Hej sokoły czy Bałkanicę. Także polski 

rap staje się powoli coraz bardziej rozpoznawalny. 

Czy wykorzystujesz polskie utwory w pracy pedagogicznej 

z litewskimi chórami i zespołami? 

84 


Nie raz włączałam twórczość polskich kompozytorów do 

pracy z zespołami wokalnymi czy solistami. Staram się, 

by była to wartościowa i w miarę skomplikowana muzyka. 

Z chórem Cantabile śpiewaliśmy W moim ogródeczku 

w aranżacji czterogłosowej, a także Mszę (Kyrie, Gloria 

i Agnus Dei) Józefa Kwietniowskiego. Solistom, którzy raczej 

wolą muzykę popularną, staram się dawać piosenki 

z wartościowym tekstem, by ich kontakt z muzyką polską był budujący 

i jakościowy. Teksty Agnieszki Osieckiej czy Wojciecha 

Młynarskiego pokochali nawet najmłodsi moi uczniowie. 

Jakie widzisz perspektywy rozwoju własnej twórczości 

oraz innych autorów polskich piosenek na Litwie? 

Na szczęście młodzież nie ucieka daleko od swoich korzeni 

i nie boi się śpiewać po polsku. Tak, każdy znajduje coś bliskiego 

dla siebie. Jestem świadoma, że poezja śpiewana nigdy 

nie będzie tak popularna jak pop-rock, i moje piosenki 

nie będą grane częściej niż piosenki Golec uOrkiestry, staram 

się jednak, by poezja śpiewana i piosenka kabaretowa 

nie zniknęła ze sceny. By ludzie, dla których śpiewam, nie 

tylko tańczyli, ale też słuchali treści piosenek. Inni, którzy 

marzą o popularności, są świadomi, że tworzyć trzeba to, 

co się sprzeda, i taką muzykę też tworzą. 

Czy znajdujesz inspirację utworami autorów polskich lub 

litewskich dla twórczości własnej? Jeśli tak, to jakich? 

Jak już wspominałam wcześniej, teksty Agnieszki Osieckiej 

i Wojciecha Młynarskiego są mi bardzo bliskie. We 

własnej twórczości też staram się być trochę ironiczna, 

nie stronię jednak od głębszej refleksji. Litewski poeta Justinas 

Marcinkevičius jest jednym z tych autorów, których 

poezja wciąż wraca do moich rąk. [PK]

foto: RC 


85

FEMINISTKA 

Powtarzam sobie znad sterty prania, że 

nie muszę rezygnować z prasowania gaci mojego męża, 

żeby być feministką, 

nie muszę rezygnować z posiadania męża, 


nie muszę rezygnować z bycia matką, 


nie muszę mieć opinii na każdy temat, 


nie muszę wychodzić na ulicę protestować, 


nie muszę być męska, 


nie muszę przenosić mebli, 


nie muszę mieć jajników, 

żeby być feministką 

nie muszę być kobietą, 


nie muszę nawet kochać kobiet, 

żeby być feministką. 

Feministka w ogóle nic nie musi. 

Dlatego tak fajnie nią być. 

TRZECIA 

Kiedy marzną stopy, myślę o nich więcej. 

Jestem ta najsłabsza. Nie urodzę córki. 

Przepraszam, kochanie. Obiecanej latem, 

kiedy moje stopy owiewane ciepłem 

nie marzły mi wiecznie. Kaszlę od tygodnia. 

Wyszłam gdzieś bez golfa. One wyszły w lutym. 

Chodaki za buty, w pasiastych sukienkach, 

jestem taka miękka, jestem taka miękka. 

Babki we mnie płaczą. Jedna, druga. Trzecia. 

Krzyczę po niemiecku, mam zadartą kieckę, 

wiem, jak śmierdzą Ruski, piersi rwą spod bluzki, 

wszystko mam na wierzchu, wszystko mam na wierzchu, 

wzięło mnie trzech wespół. Przepraszam, kochanie. 

Nie urodzę córki obiecanej latem. 

Nie dotrzymam zatem. 

Joanna Fligiel 

W 

I 

E 

R 

S 

Z 

E 

PAMIĘCI STANISŁAWA GOLI 

Ten wiersz będzie mieć rok – trzydziestego lipca. 

Pisze się długo, bo zagraża śmierci. Wolno 

przyjmuje postać, aby mógł zmartwychwstać. 

Boi się, że umrze dwukrotnie: w niezrozumieniu 

i bólu. Jeszcze jest nagi, bez grzbietu 

jak Dostojewski z półki Stasia Goli. 

Ten wiersz jest sarną, płochą i zranioną. 

Słabą jak staruszek na balkonie, który woła 

o pomoc dla uwięzionego zwierzęcia. Stoi 

przy bukowym potoku. Patrzy, jak nędznicy 

grają butelkami w zielone. Płacze w ciszy, 

a gdy otrze łzy, zgaśnie światło w jego oknie. 

Ten wiersz jest z prowincji, wiec jest skromny 

jak renta polskiego dobrobytu. Tęskni do pastwisk 

pod asfaltową drogą. Chce się włóczyć niczym 

zakochani po Cygańskim Lesie. Zagrać w piłkę. 

Nie śmieje się z upadku Ikara. Temu wierszowi 

topią się słowa. Sposobi się do odejścia. 

86 


foto: RC 


87

Foto: oficjalna strona festiwalu 

Piknik operowy w Glyndebourne 


88 


We wczesnych latach trzydziestych angielski 

oficer i miłośnik opery, właściciel zamku 

w Glyndebourne, sir John Christie zakochał 

się w śpiewaczce operowej Audrey Mildmay. Zakochanej 

parze zamarzył się teatr, który mógłby konkurować 

z największymi festiwalami operowymi, m.in. niemieckim 

Bayreuther Festspiele i austriackim Salzburg Festival. 

Wspólna pasja do muzyki doprowadziła do powstania 

znanej na całym świecie opery, a mogło się to udać 

tylko dzięki ogromnej determinacji, pasji i… pieniądzom. 

Glyndebourne leży osiemdziesiąt kilometrów na południe 

od Londynu, w hrabstwie East Sussex, w pobliżu 

miasteczka Lewes (w jego sąsiedztwie mieszkała także 

Virginia Woolf). 

Od 1934 roku Glyndebourne stało się miejscem operowych 

festiwali, które po II wojnie światowej zyskały 

międzynarodową sławę. Wczesne lata Festiwalu Glyndebourne 

koncentrowały się prawie wyłącznie wokół 

obszernego repertuaru dzieł operowych Mozarta, po 

czym stopniowo repertuar poszerzano 

o dzieła innych kompozytorów, takich jak: 

Benjamin Britten, z którym Glyndebourne 

od dawna współpracuje, a także Giuseppe 

Verdi, Gioachino Rossini i wielu innych. 

pokazać się w tym wyjątkowym miejscu, m.in.: Maria Kinasiewicz, 

Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, Urszula 

Koszut, Teresa Kubiak, Krystyna Kujawińska, Bożena Betley, 

Leonard Mróz, Marek Torzewski, Elżbieta Szmytka, 

Wojciech Drabowicz, Daniel Borowski, Artur Stefanowicz, 

Mariusz Kwiecień, Andrzej Dobber i Anna Simińska. 

Operowa fiesta w Glyndebourne to nie tylko doznania 

stricte artystyczne – jest to także (dość snobistyczne 

trzeba przyznać) miejsce spotkań angielskiej arystokracji 

i miłośników muzyki poważnej. Latem koncerty wielkich 

muzycznych gwiazd przypominają pikniki dla turystów. 

Można się poczuć w tym anturażu jak na obrazach mistrzów 

impresjonizmu. Pomiędzy spektaklami przewidziane 

są dwie godzinne przerwy. To czas na piknik, 

konsumpcję przywiezionych przystawek, dań głównych 

i deseru oraz obowiązkowego szampana. Koce rozkłada 

się na łąkach otaczających zamek, a w razie deszczu 

goście rozlokowują się w hallu teatru lub pod pergolami, 

gdzie rozstawia się dziesiątki stołów nakrytych białymi 

obrusami. W antrakcie można skorzystać z jednej 

Na przestrzeni lat teatr wielokrotnie rozbudowywano 

i ulepszano, aby pomieścić 

większą widownię – tak ogromny był popyt 

na operę w Glyndebourne. Do 1977 

roku liczbę miejsc powiększono z 300 do 

850. W latach dziewięćdziesiątych stało 

się jasne, że Glyndebourne potrzebuje 

jeszcze okazalszego audytorium. W 1994 

roku wybudowano nowy teatr operowy 

na 1200 miejsc – dokładnie w tym samym 

miejscu, co poprzedni. Otwarcie zainaugurowano 

Weselem Figara Mozarta – jako 

hołd dla początków festiwalu. Teatr przylega 

do zamku, w którym część pomieszczeń 

przeznaczono dla publiczności. 

Glyndebourne do dziś znajduje się w rękach 

rodziny Christie. George Christie przejął 

posiadłość po swoim ojcu w 1962 roku, 

a następnie przekazał ją swojemu synowi 

Gusowi, który do dziś zarządza tym niebotycznym 

przedsięwzięciem. Festiwal pozostał 

imprezą prywatną, finansowaną wyłącznie 

przez kilkuset bogatych sponsorów. 

Do Glyndebourne dociera około 150 tys. 

ludzi rocznie, teatr oferuje ponad 120 

przedstawień operowych na żywo, zatrudnia 

inspirujących reżyserów, światowej klasy 

orkiestrę, dyrygentów i wykonawców. 

Nasi rodzimi śpiewacy także mieli szanse 

Foto 1: oficjalna strona festiwalu, foto 2: Renata Cygan 


89

z dwóch restauracji i zjeść elegancki obiad. 

Na festiwalu obowiązują wytworne stroje – 

panie przechadzają się po ogrodach i parkach 

posiadłości w długich sukniach, panowie 

w białych koszulach i smokingach, kapelusze 

i parasolki słoneczne nie są tu rzadkością. 

Glyndebourne jest nie tylko miejscem dla 

bogatych snobów, przyjeżdżają tu także dyrektorzy 

najważniejszych teatrów, tu śpiewają 

zarówno gwiazdy, jak i młode talenty – 

niejedna wielka kariera miała swój początek 

w posiadłości lorda Christie. 

Foto: Renata Cygan 


foto: Renata Cygan 

Tegoroczny sezon rozpoczął się w maju, a zakończył 

28 sierpnia dwoma koncertami francuskiego 

kompozytora Poulenca pod batutą 

Robina Ticciatiego, które wyreżyserował Laurent 

Pelly. Miałam przyjemność być świadkiem 

tego niezwykłego spektaklu (także jako 

wysłanniczka „Post Scriptum”). 

Pierwszy koncert, to La Voix humaine: operowy 

monolog samotnej, pogrążonej w samobójczej 

depresji kobiety, która rozmawia 

przez telefon ze swoim byłym kochankiem. 

Jest dużo emocji: flirt, rozpacz, kłamstwa, 

błaganie, obwinianie, wyznania miłości. Scenografia 

jest bardzo oszczędna, niespotykanie 

minimalistyczna, jednoplanowa: kobieta 

(grana przez francuską artystkę Stéphanie 

d’Oustrac) w ciemnej koszuli nocnej, trzymając 

w dłoniach czarny telefon, spaceruje nerwowo 

po szarej, przechylającej się (w zależności 

od stanu psychicznego kobiety) płycie. 

Mnie uderzyło w tej realizacji przede wszystkim 

to, że śpiewaczka – siłą swojej osobowości 

i talentu – przy tak oszczędnych środkach, 

potrafiła przykuć uwagę widzów przez cały 

czas trwania monologu. 

Drugi, to zabawny wodewil Les mamelles 

de Tirésias (pol. Piersi Tejrezjasza). Jedna 

z głównych postaci, Teresa, ogłasza mężowi, 

że jest feministką; chce rządzić krajem i iść 

na wojnę. Zapuszcza wąsy i brodę, funkcje 

prokreacyjne pozostawia swojemu mężowi, 

a ten postanawia udowodnić, że przy odrobinie 

pomysłowości i siły woli mężczyzna może 

je wypełnić. Po odejściu żony zaczyna „produkować” 

potomstwo na masową skalę. Elsa 

Benoit i Régis Mengus stanowią część znakomitej, 

głównie francuskojęzycznej obsady 

pod entuzjastycznym kierownictwem Robina 

Ticciatiego. Jest kilka niesamowitych scen, na 

przykład 40 tys. dzieci-marionetek, których 

pierwszy rząd tworzą członkowie chóru czy 

90 


Glyndebourne © Sam Stephenson 

opera 

G lyndebourne 

ruchoma, sprytnie regulowana podłoga, która jest główną 

częścią bardzo kolorowej i pomysłowej scenografii. 

Obydwie produkcje śpiewane były w języku oryginalnym, 

francuskim – na szczęście organizatorzy zadbali o subtitles, 

czyli napisy po angielsku, które wyświetlono nad sceną. Spektakle 

zostały przyjęte entuzjastycznie – aplauz był naprawdę 

imponujący. 

Tak oto zakończył się tegoroczny sezon jednej z najbardziej niezwykłych 

uczt operowych w Wielkiej Brytanii. Kto dotrwał do 

końca, ten mógł zobaczyć i usłyszeć samego Gusa Christiego, 

który po koncercie wszedł na scenę i oficjalnie zamknął sezon 

2022 roku. 

Miłośnicy sztuki operowej opuścili teatr usatysfakcjonowani, 

w niewątpliwym przekonaniu, że następne lato w Glyndebourne 

okaże się kolejnym sukcesem i powodem do 

spotykań towarzyskich. Ja od siebie dodam, że warto 

odwiedzić to wyjątkowe, zatrzymane w czasie, jedyne 

w swoim rodzaju miejsce ukryte wśród starych drzew, 

otoczone piękną roślinnością i stawami, i zanurzyć się w 

klimacie starej Anglii. Choć bilety nie są tanie, nie warto 

nie być w Glyndebourne – parafrazując słowa Michała 

Zabłockiego. Choć raz w życiu. Serdecznie zachęcam. 

[RC] 

Wykorzystano źródła: 

www.rp.pl/kultura/art15525891-wielkie-oko-nad-jezioremwww.glyndebourne.com 

– oficjalna strona festiwalu 


91

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka – Ignacy Krasicki 

SAMI SWOI 

Gdzieś w Europie, całkiem blisko, jest kraj taki, 

w którym naród awanturny jest okrutnie, 

a mieszkańcy to Kargule i Pawlaki, 

i prowadzą między sobą wieczne kłótnie. 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

92 

ZNAKI DYMNE 

Kiedyś prerie Ameryki 

były stepem całkiem dzikim, 

po nich tylko czasem mustang z wiatrem gonił. 

No i jeszcze tamte ziemie 

zasiedlało Indian plemię, 

już nie pomnę: Nawahowie czy Szoszoni. 

Wodzem ich był Bystry Orzeł. 

Syna miał (pożal się Boże!). 

Taki dureń to się czasem trafi wszędy. 

Ten synalek, Łeb Zakuty, 

choć miał inne atrybuty, 

to popełniał w znakach dymnych ciągle błędy. 

Nigdzie szczep ów nie mógł trafić, 

bo ten dureń nie potrafił 

ani razu znaków wysłać w świat bez błędu. 

Szczepu los był niewesoły, 

bo nie było wtedy szkoły, 

więc historia ta nie miała happy endu. 

A efekty tych pomyłek 

opłakane raczej były. 

Posłuchajcie miłe babki oraz chłopy 

o nieszczęsnym tym tępaku: 

jak się dorwał raz do znaków, 

to Kolumba im sprowadził z Europy! 


Ewa Jowik 

Każdy Kargul własną mądrość ma życiową, 

każdy Pawlak ma mądrości własnej wiele, 

jednak cenią tylko swoje własne słowo, 

jeden od drugiego płotem się oddziela. 

Czasem się przy płocie spotka jeden z drugim, 

aby rzucić sąsiadowi w twarz wulgaryzm, 

żeby uciąć przy koszuli rękaw długi, 

albo żeby w wielkiej złości potłuc gary. 

Może minie jeszcze kilka lat z okładem 

i niejedna burza krajem zakolebie, 

nim zrozumie wreszcie Kaźmirz oraz Władek, 

że najbardziej krzywdzą tylko sami siebie. 

Wierzę jednak w taką wersję najgoręcej, 

że podejdą wespół do owego płota, 

i na zgodę poda jeden z drugim ręce, 

i się skończy wreszcie rodów dwóch głupota. 

Ewa Jowik

adam gwara 

*** 

Chciał mieć żonę pan Jan. Lecz nie z Ręczna, 

gdyż nie lubił on Ręczna, a wręcz na 

Ręczno wypiął się raczej. 

Ale wyszło inaczej. 

Sytuacja, przyznacie, niezręczna. 

*** 

Prawo jazdy dygnitarz w Rąbieniu 

chciał wyrobić, lecz błąd w założeniu 

zrobił na egzaminie. 

Otóż siadł w limuzynie 

z prawej strony na tylnym siedzeniu. 

*** 

Rzekła myszka do szczurka spod Grotnik – 

Choć nietoperz przydzwonił dziś w błotnik 

i krew z noska mu ciurka, 

wolę gacka od szczurka. 

Wybacz, ale co lotnik, to lotnik. 

*** 

Pewien aktor – amator z Czarnożył 

tak się zagrał, że miecz sobie włożył 

w okolice przepony. 

Rzekł reżyser wzruszony: 

No! Nareszcie się pan nam otworzył! 

*** 

Praprzyczyną zepsucia w Gomorze 

nie był brak moralności, lecz to że 

wszystkie normy gdzieś prysły 

kiedy przybysz znad Wisły 

rzekł beztrosko: Pan wie, gdzie mnie może ... 

Pewien rogacz nieszczęsny z Kadzidła, 

gdy do reszty chęć życia mu zbrzydła, 

po wielokroć zdradzony, 

skacząc z okna głos żony 

słyszał – Głupku, masz rogi, nie skrzydła! 

*** 

Pewien rogacz nieszczęsny z Kadzidła, 

gdy do reszty chęć życia mu zbrzydła, 

po wielokroć zdradzony, 

skacząc z okna głos żony 

słyszał – Głupku, masz rogi, nie skrzydła! 

*** 

Taką płaską ma żonę Maks z Laxen, 

że nie sposób nie zgodzić się z Maksem, 

kiedy mówi – Kochanie, 

będzie szybciej i taniej, 

gdy na wczasy wyślemy cię faksem. 

*** 

Rzekła żona do męża w Baniosze – 

Zobacz Wieśku, jak teraz się noszę! 

Czy mi dobrze w toplesie? 

Może być – odparł Wiesiek. 

Tylko jeszcze odprasuj to, proszę. 

*** 

Po pijaku raz Janek z Łomianek 

starej pannie mirtowy skradł wianek. 

Kiedy przestał mieć w czubie, 

było dawno po ślubie. 

Ciężką karę za kradzież ma Janek. 

*** 

Moim zdaniem pan Stach z Murzasichla 

ma niesłusznie opinię popychla. 

Cóż, że żony gach, Michał 

znów go w nocy popychał? 

Każdy może pobłądzić, gdy wychla. 

*** 

Opowiadał mi gawron w Oławie: 

„Byłem wczoraj, psze pana na kawie, 

a właściwie na kawce”. 

Mruga szelma i braw chce. 

Ach, jak takiej obłudy nie trawię! 

*** 

Gorąca Inez z Sacramento 

była niewiastą tak namiętną, 

że nawet pułk marines 

nie stłumił żaru Inez 

i po tygodniu ich ściągnięto. 

*** 

Hodowca drobiu z Mogielnicy 

znany jest w całej okolicy. 

Wieść gminna głosi, 

że jajka znosi! 

Zwłaszcza, gdy schodzi do piwnicy. 

*** 

Rzekła żona Jerzemu z Chodzieży – 

Szalonego coś uczyń dziś, Jerzy! 

Nie chcąc zawieść swej żony, 

Jerzy wyprał zasłony, 

dając przykład współczesnej młodzieży. 


93

94 


Oshibana po polsku 


95

Liściaki 

ELŻBIETY WODAŁY 

Spotkałyśmy się na plenerze literacko-artystycznym 

w Kazimierzu Dolnym. Wtedy po raz pierwszy zobaczyłam 

liściaki. Zachwycona chłonęłam obrazy 

wyklejone z zasuszonych liści, płatków kwiatów 

i innych ich części. Wyszły spod palców Elżbiety Wodały, 

dla której pasja stała się solą życia. A działo się to za 

sprawą przypadków, które podobno nie istnieją… 

Ela jest wrocławianką. Nie wiem, dlaczego tak się dzieje, 

ale dzieje – jak spotkam kogoś z Wrocławia, to wiem, 

że znajomość znajdzie miejsce w szczególnym folderze 

– ze sztuką na ty. Wielu znajomych bywało, bądź osiadło 

na dobre, we wrocławskim Saloniku Trzech Muz. To 

tam Ela zaproszona na wieczór autorski koleżanki z banku, 

w którym pracowały, zachwyciła się salonikowym 

logo w stylu ekslibrisu wykonanym przez Czesława Rodziewicza, 

poetę, grafika, malarza, twórcę ekslibrisów 

i niezwykłych liściaków. Zafascynowana tym dziełem 

i zachęcona przez artystę nie zawahała się spróbować. 

Dziś ma na koncie wiele sukcesów. W kraju i na świecie. 

Opowiada o tym z wrodzoną skromnością, ale widać na 

wskroś, że spełnia się twórczo… 

Elu, już w Kazimierzu można było dostrzec sycenie się 

sztuką przez Ciebie na każdym kroku. Kiedy zobaczyłam 

Twoje liściaki, wiedziałam, że ta pasja ma pokaźny 

grunt w Tobie, w środku. 

Od zawsze kochałam to, co harmonijne i piękne, 

a szczególnie: muzykę Chopina, secesję, malarstwo 

Toulouse-Lautreca, ulicę Kanoniczą w Krakowie, Tatry, 

ze smakiem zaprojektowane wnętrza i stroje, kostiumy 

teatralne oraz taniec i jazdę na rowerze po nadodrzańskich 

wałach, pod starymi dębami… To prawda, 

że mój zachwyt liściakami przerodził się w pasję, którą 

zaczęłam rozwijać i pielęgnować pod okiem mistrza 

Czesława Rodziewicza. Poprzez liczne próby odkryłam 

w sobie własny świat wyobraźni, który był uśpiony. 

Wyklejanie obrazów daje mi możliwość przedstawienia 

96 


nieurzeczywistnionych dotąd wizji, fantazji, wyobrażeń, 

pobudza kojarzenia, przemyślenia, daje poczucie wolności, 

pobudza ogólne zainteresowanie różnymi dziedzinami 

sztuki: malarstwem, architekturą, rzeźbą. 

Sztuka inspiruje. Ale wiem, że inspirują Cię przede 

wszystkim rośliny, które w Twoich oczach zamieniają się 

w materiał dzięki kształtowi, barwie, fakturze i innym, 

Tobie tylko wiadomym cechom. 

Z jednej strony inspirują mnie rośliny – pierwszym momentem 

rozpoczynającym nową kompozycję jest zawsze 

zachwyt nad niezwykłą urodą jakiegoś liścia, płatka, fantazyjnie 

splecionych pędów, wszelkich ziarenek i innych 

frapujących części roślin. Zasuszone często dają mi bogatsze 

wrażenia od tych świeżych, intensywnie pobudzają 

wyobraźnię. Z drugiej strony – interesują mnie ludzie, 

ich przeżycia, ruch, strój, wdzięk w tańcu. Lubię też, aby 

utworzone przeze mnie realne i nierealne postacie przeżywały 

swoje emocje, żeby zachodziły między nimi jakieś 

tajemnicze relacje, żeby liściaki zawierały też pewien 

dowcip. 

Od razu mam przed oczami Twojego Aniołka Łobuziaka 

– mogę patrzeć na niego bez końca. Czuję, że powinnam 

poświęcić mu wiersz. 

To cieszy. Wiesz, powstało już kilkanaście wierszy zainspirowanych 

konkretnymi liściakami. Autorkami są wrocławskie 

poetki. Dodam, że cyfrowy zapis florotypii (taka 

nazwa została wymyślona przez Czesława Rodziewicza) 

pozwala na wykorzystanie ich jako ilustracje i okładki, 

szczególnie do poezji, bajek i baśni. Ze środowiskiem ludzi 

ceniących piękno słowa jestem związana od kilku lat 

w Stowarzyszeniu Twórców Animatorów Kultury Historii 

i Literatury we Wrocławiu INSTAK. Moje kontakty w tym 

stowarzyszeniu zaowocowały uczestnictwem w plenerach 

literacko-plastycznych w Kazimierzu Dolnym oraz ilustrowaniem 

kilku tomików poezji.

Wyklejanie obrazów 

daje mi możliwość przedstawienia 

nieurzeczywistnionych dotąd wizji, 

fantazji, wyobrażeń 


97

To duża satysfakcja i, zapewne, dodatkowa zachęta do 

tak pracochłonnej pasji. Pomijam już samo zbieranie 

roślin, suszenie, ale przecież wykonanie jednej pracy 

zajmuje wiele, wiele godzin. 

Od kilku dni do trzech tygodni. Korzystając z techniki 

komputerowej, oryginały wykonane z roślin przekształcam 

we florotypię. Jest to również bardzo czasochłonny 

proces – do trzech tygodni pracy przy komputerze. Po 

zeskanowaniu kolażu w wysokiej rozdzielczości, przy 

użyciu programu komputerowego, z dokładnością do 

pikseli usuwam tło. Jednak wykonuję to „na piechotę”, 

tj. bez używania dostępnych automatów, aby maksymalnie 

oddać naturalne piękno roślin. Słucham przy 

tym ulubionej muzyki – najczęściej jazzowej. Dostępna 

technika komputerowa pozwala na uzyskanie różnych 

rozmiarów florotypii: od miniaturowych do wielkoformatowych 

drukowanych na płótnach malarskich. 

Bywa, że ktoś już czeka na pracę, która dopiero rodzi się 

w Twojej wyobraźni. Tak jak pewna pani w New Jersey… 

98 


Aaa… masz na myśli historię z sasanką? Jej wąskich 

pokrytych włoskami liści i puchatej kuli pozostałej po 

opadnięciu płatków, a po spłaszczeniu i zasuszeniu 

sprawiającej wrażenie „czuprynki”, użyłam do wykonania 

zabawnego ptaka Strusi. Tak bardzo spodobała 

się pewnej pani z New Jersey, że zdecydowała się 

czekać okrągły rok, aż moja siostra zasieje sasanki na 

swojej działce, sasanki wyrosną i przekwitną, zerwę 

je i zasuszę listki oraz puchate kule i wykonam kolaż. 

Tak powstała Młodsza Strusia, która oprawiona 

w antyramę i potrójne passe-partout poleciała samolotem 

do New Jersey. Notabene, florotypia wykonana 

na jej podstawie spodobała się wydawnictwu Oxford 

University Press w Hongkongu i w 2019 roku wykorzystana 

została jako ilustracja w zintegrowanych materiałach 

dla uczniów przedszkolnych i ich nauczycieli. 

Podręczniki zostały wydane w formacie drukowanym 

i cyfrowym, początkowo na terytorium Hongkongu, 

a następnie Chin kontynentalnych! Wraz z podziękowaniami 

od wydawnictwa otrzymałam egzemplarz 

tego podręcznika. 

Świat Cię ceni, masz wiele osiągnięć ważnych dla twórcy. 

Twoja Manuela de Lisboa otrzymała nagrodę specjalną 

w International Pressed Flower Art Competition 

2019 w Korei Południowej. Praca ta następnie zaprezentowana 

została w Ogrodzie Botanicznym w Szanghaju 

na międzynarodowej wystawie obrazów z roślin 

The 2nd International Pressed Flower Exhibition. 

Rzeczywiście trochę się zadziało, m.in. moje prace 

dwukrotnie zajęły I miejsce w kategorii rękodzieła artystycznego 

w ogólnopolskim konkursie Aneks Twórczości 

Artystycznej, natomiast trzy florotypie wielkoformatowe 

otrzymały w 2016 roku III miejsce w kategorii 

grafika. Te same prace zostały zakwalifikowane

w 2017 roku do II etapu międzynarodowego konkursu Arte 

Laguna Prize w Wenecji w kategorii grafiki cyfrowej – znalazły 

się w grupie 17 twórców z różnych krajów. Oryginalny 

floral collage Nordic walking został zaprezentowany 

w kwietniu 2018 roku w Ogrodzie Botanicznym w Szanghaju 

na międzynarodowej wystawie obrazów z roślin 

Shanghai International Pressed Flower Art Exhibition oraz 

w maju na Shanghai Tangzhen Art Center Exhibition. Niektóre 

moje prace wykorzystano w charakterze ilustracji w niemieckim 

czasopiśmie „Happinez” wydawanym w dziewięciu 

krajach Europy, w południowokoreańskim czasopiśmie 

z Seulu „Donga Science” oraz w międzynarodowym czasopiśmie 

esperanckim „Juna Amiko” z Rotterdamu. 

280 prac… zastanawiam się, gdzie przechowujesz, suszysz, 

chronisz materiał na te cudowności. Czy zostaje Ci 

jakaś przestrzeń „bezroślinna”? 

Rośliny suszę w różnych miejscach, np. w pokojach, 

na dwóch balkonach. Przechowuję w książkach, pudełkach 

i pudełeczkach w komodach i witrynach – w jednym 

pokoju. Gdy przeglądam moje zbiory i wybieram rośliny 

do nowej koncepcji, potrzebuję także drugiego pokoju 

z dużym stołem, gdzie wykładam rośliny. Korzystam 

również z podłogi, na której rozkładam białe arkusze 

z wybranymi roślinami „wiodącymi” i z roślinami do nich 

pasującymi. Często koncepcje do kilku prac powstają jednocześnie. 

Wybrane do konkretnego pomysłu rośliny grupuję 

na arkuszach papieru i składam w płaskich pudełkach. 

Gdy już przyklejam kolaż, potrzebuję dużego stołu i lampy, 

bo zawsze zaskakuje mnie noc, którą z reguły zarywam. 

Praktyczną rolę pełni też komórka lokatorska, w której przechowuję 

florotypie wielkoformatowe w czasie, gdy nie są 

prezentowane na wystawach oraz pudełka z zasuszonymi 

roślinami, które przygotowuję dla uczestników warsztatów. 

Nie włączysz hamulca, to pewne. Zaskoczysz – to też 

pewne. Nie jestem tylko pewna, czy zdradzisz czym. 

Już mogę – na ucho. Ukończyłam właśnie zupełnie nowy, 

wręcz wyrafinowany cykl kolaży wyklejonych wyłącznie 

z jednego rodzaju roślin, tj. liści japońskiego klonu palmowego, 

skręconych pod wpływem warunków atmosferycznych, 

jakie panują w Karkonoszach. Liście zebrałam 

jesienią pod klonem rosnącym przed wejściem do ogrodu 

japońskiego „Siruwia” w Przesiece, położonego na wysokości 

600 m n.p.m. Zetknięcie z tak pięknym, inspirującym 

materiałem nasunęło mi skojarzenie ze staroangielską 

porcelaną o jednokolorowym, czerwonym zdobnictwie, 

i jednocześnie z tematyką angielską, w tym – szekspirowską. 

Spełniłam marzenie o jednokolorowej grafice z roślin. 

I pewnie przed Tobą kolejne wystawy. Następna będzie 

już siedemdziesiąta piąta. 

Tak wypada. Głównie były wystawy indywidualne. Miałam 

też 42 spotkania z publicznością, z czego połowa to 

były zajęcia warsztatowe. 


99

floral collage 

Uprawiany przeze mnie kolaż roślinny 

podobny jest do praktykowanej na całym świecie 

sztuki wyklejania obrazów z roślin, 

zwanej oshibana 

100 


Jesteś dostrzegana, z fascynacją postrzegana i doceniana. 

Zapewne w dużej mierze to Twoje kontakty 

oraz osobowość, które otwierają wiele drzwi. Wiem, 

że nie ma w Polsce płaszcza ochronno-wspierającego 

w postaci choćby stowarzyszenia. A jak jest na świecie? 

Czy floral collage jest mocną pozycją sztuki? 

Uprawiany przeze mnie kolaż roślinny podobny jest 

do praktykowanej na całym świecie sztuki wyklejania 

obrazów z roślin, zwanej oshibana. To sztuka 

używania prasowanych kwiatów i innych materiałów 

botanicznych do tworzenia obrazu z naturalnych 

elementów. Technika ta polega na suszeniu 

płatków kwiatów i liści w prasie do kwiatów, aby je 

spłaszczyć i wykluczyć światło i wilgoć. Tak przygotowane 

elementy są wykorzystywane do malowania 

kompozycji artystycznej. Już w XVI wieku japońscy 

samurajowie stworzyli oshibanę jako jedną ze swoich 

dyscyplin, aby promować cierpliwość, harmonię 

z naturą i zdolność koncentracji. Obecnie artyści stosują 

różne nowe technologie w metodach tłoczenia, technikach 

oprawiania i wzmacniania koloru, aby pomóc 

prasowanym materiałom zachować ich wygląd przez 

lata. Metoda próżniowego uszczelniania ramek w celu 

utrwalenia koloru, tekstury i przejrzystości płatków 

i liści oraz zapobiegnięcia rozwoju wilgoci i grzybów, 

została również opracowana w Japonii i jest praktykowana 

przez wielu artystów na całym świecie zrzeszonych 

w wielu organizacjach. Jedna z największych 

organizacji to Międzynarodowe Stowarzyszenie Sztuki 

Kwiatów Prasowanych IPFAS, które promuje tę sztukę, 

oferuje edukację i organizuje konkursy i wystawy. Ma 

członków z ponad 20 krajów, w tym z: Japonii, Wielkiej 

Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec, 

Meksyku i Australii. Druga organizacja to Światowa 

Gildia Kwiatów Prasowanych World Wide Pressed Flower 

Guild – Chiny, Korea Południowa. Pomimo różnicy 

polegającej na zupełnie naturalnym – w moim przypadku 

– procesie suszenia roślin, który ma na celu zachowanie 

zróżnicowanych faktur, dzięki którym kolaże 

posiadają walor płaskorzeźby, zapraszana jestem przez 

organizacje oshibany na wystawy i do konkursów. 

Elu, zagranica zagranicą, miłe to zaproszenia, ale 

wiem o Twoim wielkim marzeniu tu, w kraju. Wysoka 

rozdzielczość pozwala na wykorzystanie florotypii 

także w charakterze murali, a to właśnie sprawiłoby 

Ci wielką radość. Życzę Ci tego szczerze z wiarą, 

że się spełni. [WDS] 


101

GRUPPA SIEDEM 

Wystawa w Sopockiej Galerii Sztuki, otwarta 

24 czerwca 2022, zainaugurowała działalność 

formacji artystycznej o nazwie Gruppa 

Siedem, którą tworzy ośmiu artystów 

z różnych środowisk twórczych, mających 

niemały własny dorobek twórczy. Już sama 

nawa formacji wskazuje, że trudno będzie 

umieścić ją w określonych ramach, tym bardziej 

że jej członkowie nie są zwolennikami 

formalizmu, nie opracują wspólnie żadnego 

memoriału ani manifestu. Czy spotkali się 

po to, by prowokować, wstrząsać, wywołać 

skandal? To sprawdzone metody zwrócenia 

uwagi krytyków i opinii publicznej, ale skoro 

artyści nie opracowali wspólnego programu, 

obserwator tej sztuki może nie zorientować 

się od razu, o co tu tak naprawdę 

chodzi. 

Historia sztuki polskiej odnotowała już działalność 

formacji o podobnej nazwie – Grup- 

Piotr Jakubczak, Madonna od czerwonych paznokci 

pa, ale inicjator tego przedsięwzięcia Piotr 

Jakubczak mówi, że to tylko czysty przypadek. 

Zbieżność rzeczywiście okazała się 

przypadkiem. Gruppę, czyli sześciu malarzy 

ze środowiska warszawskiego, połączyła 

kiedyś odrębność, a także potrzeba wspólnej 

działalności sprowokowanej polityczną 

rzeczywistością lat osiemdziesiątych ubiegłego 

wieku. Jako metodę artystycznej wypowiedzi 

przyjęli antyestetyzm najbardziej 

odpowiedni dla obrazu tamtych czasów. 

Gruppa Siedem przyjęła nieco inne formy 

wypowiedzi i zaplanowała dotąd trzy 

wspólne wystawy. Odbyła się już nawet 

jedna – poza programem – nieplanowana 

(otwarta 23 lipca 2022), co świadczy o tym, 

że te wspólne pokazy nie będą miały rutyny. 

To, co mogliśmy dotąd oglądać pokazuje, że 

jeśli artyści zdecydują się na prowokację 

czy antyestetyzm, to na pewno zrobią to 

z klasą, bo postawili na prawdziwe malar- 

Piotr Jakubczak, Bezwstydny Anioł 

102 


stwo, widząc jak sztuka (każda) topi się dziś 

w masowej kulturze i poddaje się komercjalizacji 

Nie zamkną się więc w kręgu własnych 

problemów, podporządkowując się gustom 

współczesnego discopolowego odbiorcy. 

Prezentacja Gruppy Siedem u Kukuczki 

w Istebnej przypomniała, że sztuka (malarstwo) 

nie jest elitarnym tworem i może być 

bardzo blisko widza w miejscu, które nie 

jest salą wystawową, co nie znaczy, że artyści 

odejdą od pokazów w galerii. Wręcz 

przeciwnie – w walce z „bylejakością” sztuki, 

zechcą ocalić „okruchy historycznego, 

uznanego piękna” – mówi Dariusz Miliński 

– jeden z ośmiu – z tej siedmioosobowej 

formacji. „Dobrze byłoby, żeby kolejki przed 

galerią stały się wyznacznikiem dobrego 

smaku” – dodaje. Dziś oblicze współczesnego 

malarstwa kształtuje rynek sztuki, domy 

aukcyjne – czyli po prostu biznes. Sprzedają 

się najlepiej obrazy „kolorowe”, inspirowane 

estetyką gier komputerowych, naśladujące 

popularnych twórców. Kto odważy się zainwestować 

w malarstwo oryginalne, które 

nie szuka inspiracji w popularnych trendach 

i zmusza do intelektualnego wysiłku? Wydaje 

się, że Gruppa zdecydowała się podjąć próbę 

zmiany estetycznych i intelektualnych przyzwyczajeń 

społeczeństwa, bo w sztuce – jak 

mówi Leszek Żegalski – „przekroczono granice 

niemożliwe do przekroczenia”, pogrążając 

się coraz bardziej w mrokach kiczu. 

Wystawy w Istebnej nie wpisano w sztywny 

program działalności Gruppy, tak jak nie 

przestrzega się tu sztywnych zasad doboru 

malarstwa do ekspozycji, bo tych zasad zwyczajnie 

nie ma. Artyści wzajemnie się inspirują, 

zachowując rzetelność warsztatową 

i twórczą niezależność. Poza tym mają taką 

specyficzną wrażliwość (może nadwrażliwość), 

że wyładowując własne emocje, 

reagują na rzeczywistość i robią to na swój 

sposób – poprzez metaforę, absurd, ironię, 

a nawet bluźnierstwo. Muszą skłonić do refleksji. 

„Prostacki przekaz nie może być dominującym 

w polskiej sztuce” – mówi Paweł 

Ćwik, muzyk zespołu Smoleńsk, który wystąpił 

na wernisażu w Dworze Kukuczki. Żyjemy 

w czasach, w których sztuka jest głównie po 

to, by „bawić lud, bo modne stało się nieużywanie 

mózgu” – dodaje artysta. Najwyższy 

czas, żeby się temu przeciwstawić. 

Wystawa Gruppy Siedem znalazła się w programie 

Beskidzkiej Biesiady Kulturalnej – innymi 

słowy pokazała, że można biesiadować 

pośród obrazów. Obrazy zawieszone wysoko, 

ponad głowami biesiadujących, bardzo dobrze 

zaaranżowały przestrzeń. Działały zarówno 

formą (nawet formatem), jak i treścią. 

Człowiek był motywem wiodącym, bo sztuki 

nie można oddzielić od jego problemów, 

zwłaszcza że w dzisiejszym świecie problemy 

te narastają. Prezentacja – można powiedzieć 

– była jedyną w swoim rodzaju. Swoistego 

blasku, oprócz występu Pawła Ćwika, dodała 

gitara Piotra Resteckiego. Artyści stawili się 

niemal w komplecie (w dwóch przypadkach 

covid i wypadek losowy uniemożliwił przyjazd), 

a prezentacja (dosłowna) ich sylwetek 

na scenie przed widzami pokazała, że zupełnie 

nieplanowo stworzyli zupełnie zgraną grupę. 

Gruppa nie wymyśli nowych trendów. Nie 

sprecyzuje programu. „Im mniej będziemy pisać, 

tym więcej będą o nas mówić” – stwierdza 

Robert Heczko. I pewnie ma rację, bo po 

co tłumaczyć, o co tu tak naprawdę chodzi? 

Obrazy mówią o wszystkim, a wnioski z reguły 

nasuwają się same. Każdy twórca jest osobowością, 

ale wszyscy razem czują potrzebę 

wspólnej wypowiedzi. Czy rzeczywiście coś 

zmienią? Trudno zmienić gust i przyzwyczajenia 

kształtowane od najmłodszych lat, gdy 

w szkole „plastyka” zawsze jest gdzieś na marginesie 

przedmiotów nauczania, a od ucznia 

wymaga się odpowiedzi „zgodnych z kluczem”, 

a nie z jego przekonaniami. 

Można powiedzieć, że inicjator Gruppy Piotr 

Jakubczak odważył się „rzucić koło ratunkowe 

sztuce”. Ta inicjatywa nie jest więc wyzwaniem, 

a raczej pomocą tonącej „sztuce wysokiej”. 

Jakie będą rezultaty – czy topielca uda 

się uratować? Czas pokaże. [IWC] 


103

LONDYN 

2022 

Relacja z Festiwalu Młodych Talentów POLONUS 

Współczesna młodzież żyje w świecie nieograniczonej 

konsumpcji zdominowanym 

przez mass media. Jak pisze E.V. Sullivan 

„stały się [one] najpotężniejszym instrumentem 

kształtowania systemu wartości” 1 . Od nas, dorosłych, 

w głównej mierze zależy, by młodzież była 

włączana w działania, by zaszczepić im „bakcyla” 

i kształtować gusta. Z tego założenia wychodzi Mariola 

Dobrenko – wokalistka, autorka piosenek, nauczycielka 

wokalu, reżyserka, scenarzystka, choreografka, 

założycielka Grupy Reja oraz Piwnicy Pod Big 

Benem, nauczycielka muzyki w Szkole Przedmiotów 

Ojczystych im. Mikołaja Reja na Chiswick w Londynie, 

niezmordowana animatorka życia kulturalnego 

Polonii w Wielkiej Brytanii, a także główna organizatorka 

i pomysłodawczyni Konkursu oraz Festiwalu 

Młodych Talentów „Polonus”. 

Festiwal „Polonus” to piękna, bardzo potrzebna inicjatywa 

polonijna, która pozwala utalentowanym 

dzieciom zaistnieć i podzielić się wrażliwością i talentem. 

To wspaniałe, że zachęca się młode pokolenia 

do brania udziału w przedsięwzięciach kulturalnych 

i pokazuje im drogę do doskonalenia się, bowiem od 

aktywności młodzieży zależy przyszły wygląd nasze- 

1. E.V. Sullivan, Critical Pedagogy and Television [w:] Critical Pedagogy 

and Cultural Power, D.W. Livingstone, Massachusets 1987, s. 57. 

104 


go świata. Odpowiednio pokierowani, z wielkim 

entuzjazmem podejmują wyzwania artystyczne. 

Wystarczy tylko chcieć i doprowadzić do spotkania 

we właściwej przestrzeni. 

Myśl o zrealizowaniu Festiwalu Młodych Talentów 

„Polonus”, który objąłby swoim zasięgiem 

całą Wielką Brytanię, dojrzewała przez kilka lat – 

mówi Mariola Dobrenko. Ale nie odbyłoby się to 

w takiej formie, z takim rozmachem organizacyjnym, 

gdyby nie spotkała na swojej drodze dwóch 

ważnych osób, które włączyły się do współpracy 

i zaproponowały pomoc. A są to: Elżbieta Barras – 

prezeska Polskiej Macierzy Szkolnej w UK oraz Bożena 

Dybowska – dyrektorka Szkoły Przedmiotów 

Ojczystych im. M. Reja (przy czynnym współudziale 

Rady Rodziców i nauczycieli tejże szkoły). Ogromnym 

wsparciem przy organizacji tegorocznej uroczystości 

była także Ambasada RP – główny patron 

festiwalu. Do konkursu zgłosiło 55 uczestników 

(w wieku od 6 do 22 lat). Sala teatralna legendarnego 

POSKu (Hammersmith, Londyn) była wypełniona 

po brzegi dzieciakami, rodzicami, nauczycielami 

i krzątającymi się wolontariuszami – aż serce rosło na 

taki widok. Było o co walczyć, albowiem hojni sponsorzy 

ufundowali atrakcyjne nagrody i dyplomy. 

A oto lista zwycięzców: 

Złoty SUPER TALENT – Natalia Łątka z Bournemouth 

z piosenką Edyty Geppert „Nie żałuję” (20 lat) 

Srebrny SUPER TALENT – Melania Mason – wokalistka 

z Londynu (16 lat) 

Brązowy SUPER TALENT – Stanisław Urban – pianista 

jazzowy z Chiswick (11 lat) 

Równorzędne nagrody TALENT otrzymało 

10 uczestników: 

Hania Dutkowska (6 lat), Natasha Adamczyk (10 lat), 

Matylda Ziemianek (11 lat), Sofiya Mason (11 lat), 

Anna Parczewska (12 lat), Emilia Radoń (14 lat), Alicia 

Johnson (16 lat), Maia Massaro (13 lat), Andrzej 

Wizowski (14 lat), Maciej Przasnyski (16 lat). 

Wyróżnienia: Maria Maciejewska (18 lat), Stanisław 

Joachimiak (16 lat), Alicja Rzepińska (15 lat), 

Daniel Connolley (11 lat), Franciszek Sekuła (8 lat). 

Wyłonienie najlepszych było nie lada wyzwaniem. 

Członkowie jury mieli ciężki orzech do zgryzienia, 

gdyż poziom prezentowanych talentów był naprawdę 

bardzo wysoki. 

Oprócz przeglądu uczestników dużym zainteresowaniem 

cieszył się koncert festiwalowych gości 

specjalnych: Justyny Majkowskiej oraz Piotra Cajdlera, 

którym na gitarze akompaniował Robert 

Otwinowski. 

Cały festiwal zadedykowano Królowej Elżbiecie II. 

[PS] 


105

Okrakiem pomiędzy światami 

– Ojcze, ty byś wolał, żebym umarł – powiedział 

i zapragnął, żeby właśnie teraz jego ojciec, January 

Wojnicz, inżynier ze Lwowa, człowiek pragmatyczny 

i nader męski, mógł go przytulić, nawet 

może i niezręcznie, po żołniersku, poklepując 

Mieczysia po drobnych plecach, w geście mającym 

dodać otuchy żołnierzom, którzy załamali 

się na polu walki. Albo nawet, jak pan August, 

sztywno, z jakąś dramatyczną determinacją. Zapragnął 

jego dotyku i fizycznej obecności i poczuł 

nawet z bliska zapach ojca, który dolatywał doń 

już wcześniej z daleka, który wywąchiwał, mijając 

go czy wchodząc do jego sypialni: zapach tej jego 

angielskiej wody, jakby starej skóry potartej cytryną, 

gładkiej od długiego używania, wyślizganej 

dotykiem rąk. Biedny ojciec, pomyślał. Jest jak 

przedmiot, jak wysłużone narzędzie. 

Jeszcze przed premierą Empuzjonu Olgi Tokarczuk 

czytelnicy podejrzewali, że będzie to kolejna wersja 

Czarodziejskiej góry. Wydanie książki Tokarczuk spowodowało 

tym samym znaczny wzrost zainteresowania 

niemieckim dziełem. Najnowsza proza noblistki rezonuje 

z utworem Manna, przede wszystkim poprzez rysowanie 

szczelnych podziałów, niepewności; postacie są bardziej 

poddane emocjom, uniesieniom aniżeli zastane w konkretnej 

rzeczywistości. Stawia tezy i odsłania nowe – nieodgadnione, 

wyłaniające się z chaosu. Świat trawi nadchodząca 

katastrofa. 

Skądinąd wcale nie mniej ważne jest skojarzenie z Przedwiośniem 

Stefana Żeromskiego. Mieczysław Wojnicz cier- 

106 


piący na tuberkulozę (gruźlicę) przyjechał do Görbersdorfu 

(dzisiejszego Sokołowska) trochę jak do miejsca wyśnionego, 

będącego aluzją do szklanych domów. Głośni 

i mocno pobudzeni Polacy przechadzający się wśród kuracjuszy, 

niczym u Żeromskiego marzą i fantazjują o tym, że 

być może będą mogli cieszyć się upragnioną wolnością we 

własnym kraju. Początek XX wieku jest powolnym odchodzeniem 

w niepamięć starych schematów, a zasadniczą 

tego reprezentacją jest tutaj grono dyskutantów (August 

August, Longin Lukas, Walter Frommer). Lwią cześć powieści 

zajmują dysputy owych panów na tematy mocno 

dzisiaj nieaktualne, chociaż w różnorakich konfiguracjach 

obecne do tej pory. Czytelnicy pamiętają zapewne Waltera 

Frommera z innej książki – E.E., opowiadającej o trudach 

dojrzewania niejakiej Erny Eltzner w Breslau na początku 

XX wieku. Czas i miejsce tychże historii jest mocno 

zbliżony. 

Najwięcej miejsca noblistka poświęca kwestii kobiet. 

Wkłada w usta interlokutorów myśli kilkunastu intelektualistów, 

pisarzy, filozofów i badaczy, między innymi 

Charlesa Darwina, Tomasza z Akwinu czy Friedricha 

Nietschego, aby, no właśnie, pokazać tendencyjność, kruchość 

owych sądów. Mam też nieodosobnione wrażenie, 

iż Tokarczuk chciała zaznaczyć, że około 100 lat temu, 

przecież jeszcze nie tak dawno w kontekście przestrzeni 

dziejowej, kobiety nie miały praw wyborczych, traktowano 

je podrzędnie jako własność mężczyzn – niezdolne 

do samodzielnej egzystencji, z natury emocjonalne 

i płoche, pozbawione uczuć wyższych. Jeśli już, mogłyby 

być, co najwyżej, emanacją zazdrości i mściwości (mityczne 

Empuzy). Płeć żeńska oczywiście zaznacza się w trakcie 

czytania: Frau Weber, Frau Brecht czy Sydonia Patek. 

Są one jednak odmalowane na poły dziwacznie i groteskowo. 

Pojawiają się, znikają, nie za wiele o nich wiadomo. 

W jednej z nich, Sydonii Patek, Mieczysław Wojnicz nawet 

się zadurzył, chciał dowiedzieć się o niej nieco więcej, 

ale spełzło na niczym. Za takim, a nie innym ukazaniem, 

portretowaniem kobiet stoi ukryty cel, odważyłbym się 

nawet powiedzieć, że mamy do czynienia ze swoiste-

1 

Olga Tokarczuk, EMPUZJON 

WYDAWNICTWO LITERACKIE, KRAKÓW 2022 

go rodzaju interwencją. Spójrzcie, przypomnijcie sobie, 

nie wracajmy do tych narracji, jesteśmy przecież bogatsi 

o nowe doświadczenia. Nie ujmując przy okazji nic z treści 

(to warstwa tendencyjna), tez umniejszających wartość 

płci pięknej jest chyba nawet za dużo. Wierzyć się nie 

chce, że mężczyźni w rozmowach byli aż tak zajadli. Autorka 

badała jednak opisywaną materię, zna więc temat 

od podszewki. Do pewnego momentu towarzyszyła mi 

w tym kontekście irytacja, przecież to niemożliwe, potem 

było mi zwyczajnie smutno. Tokarczuk stoi ramię w ramię 

z uczestniczącymi w protestach, walczącymi o godność 

i szacunek. Ma świadomość szkodliwych i niszczących stereotypów. 

I w tym świetle Empuzjon to historia zadziwiająco 

współczesna. 

Pierwsze próby pisarskie do Empuzjonu znalazły się 

w majowym wydaniu „Odry” w 2008 roku. Pierwotnie 

miał to być dziennik prowadzony przez Wojnicza, natomiast 

ostatecznie pomysł ten został porzucony. Praca nad 

książką stała w miejscu, a autorka zaczynała i kończyła 

inne swoje powieści. Tokarczuk wróciła do ukończenia 

dzieła po dwunastu latach. Nie ulega wątpliwości, że rys 

fabularny zmienił się zapewne przez ten czas, ukształtowała 

się też postać Mieczysława Wojnicza. Naiwny chłopiec 

wkraczający na teren uzdrowiska przechodzi metamorfozę, 

zmienia się jego podejście nie tylko pod wpływem 

nagłej śmierci żony gospodarza pensjonatu Wilhelma 

Opitza czy znajomości z homoseksualnym studentem 

malarstwa Thilem, ale chyba najbardziej przez obcowanie 

z tym szczelnym światkiem pełnym tajemnic i niedopowiedzeń. 

Görbersdorf położony jest 570 metrów nad poziomem 

morza, trudno z niego wyjechać, jest miejscem 

oddzielonym od innych miejscowości – wpływa to na 

swoisty klaustrofobiczny charakter utworu. Dychotomia, 

dwudzielność, Görbersdorf a reszta świata. Dodajmy 

jeszcze, że Tokarczuk chciała oddać stary ład, który już za 

chwilę przestanie istnieć. Powtarzanie utartych sądów, 

zasklepienie się poprzez nieprzyjmowanie do wiadomości, 

że jest inna rzeczywistość, w powijakach rodzi się nieznane. 

Przykładem mogą być tutaj nowe prądy myślowe 

i kierunki w sztuce. Kubizm, na co to komu? Psychoanaliza 

Zygmunta Freuda – do niej również dyskutujący mieli 

wątpliwości, przynajmniej na początku. Sytuacja jednak 

zaczyna się zmieniać. Przestarzałe tezy dotyczące kobiet 

– to trochę jak ostatnia deska ratunku, bezpieczna przystań. 

Ci mężczyźni nie wpuszczą nowej energii do dyskusji, 

dlatego też Wojnicz, jak i jego mocno chory przyjaciel 

Thilo nie włączają się do rozmowy. Tych starszych panów 

w garniakach już niedługo nie będzie, dobije ich ostatecznie 

masowa kolonizacja, prątek gruźlicy w ich organizmie 

albo zginą gdzieś zamieszani w wojennym zniszczeniu. 

Świat się kończy, mężczyzn w uzdrowisku trawią uprzedzenia, 

lęki i kompleksy. Postawy mizoginistyczne pokazują, 

jak trwale w naszej kulturze zakodowany jest patriarchat, 

prawo pięści czy też brak racjonalnego myślenia. Narracja 

spowalnia, i to jest zupełnie świadomy zabieg. Ospałość, 

statyczność, jak również nie do końca poznane sekrety 

wprowadzają jakieś poczucie zgnilizny i rozpadu. Obok 

1 

Tytuł powieści autorka zaczerpnęła najpewniej z mitologii greckiej. Empusa to bowiem grecka bogini strachu. Zamieszkiwała 

w królestwie Hadesa. Wabiła podróżnych, a później wysysała ich krew. Mogła przybierać różne postacie. Pierre Grimal, Słownik 

mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008, s. 83. Stąd też pewnie wynikają mizoginistyczne postawy mężczyzn wobec kobiet 

w treści książki. Żeńskie demony Empuzy mogące przybierać różny kształt pojawiają się też w Żabach Arystofanesa – przyp.aut. 


107

Empuzjon 

kilku zaledwie powierzchownych charakterystyk, kobiet 

praktycznie nie widać. Mężczyźni jednakże o nich rozmawiają, 

jest to więc element rozładowania napięcia, wiadomo, 

w grupie raźniej. Do tego męskiego świata wkracza 

niepewny siebie Wojnicz – neurotyk, wybitnie wpisujący 

się w postawy dzisiejszego świata. Jego nadwrażliwość, 

dla jednych błogosławieństwo, tutaj traktowana jednak 

jako oznaka choroby. Zimne prysznice oferowane w uzdrowisku 

pomagają przecież odejść od nadmiernego analizowania 

i skupić się na innych oznakach ciała. Mieczysław 

Wojnicz nie znosi, gdy ktoś go podgląda, na przykład przy 

rozbieraniu się. Jeszcze w domu rodzinnym wkładał do 

dziurki od klucza papierowe kulki, aby zapobiec takim sytuacjom. 

Próby badania lekarskiego, w których Wojnicz 

miał być dotykany w miejscach intymnych kończyły się 

niepowodzeniem. Wstydliwość, próba kontroli. Tak zresztą 

objawia się subtelny zmysł humorystyczny Olgi Tokarczuk. 

Wspominałem o tym przy innych książkach, ale podkreślę 

raz jeszcze: w Empuzjonie jest komizm, nie donośny 

i obsceniczny, żaden „śmiech z puszki”, po prostu niezwykle 

wykwintny akcent komediowy. Autorka nie pisze 

w taki sposób, abyśmy padali ze śmiechu, to jest gdzieś 

obok, nieco z zaskoczenia, być może momentami ociera 

się o absurd. No i w tym nieco komediowym spektaklu 

Wojnicz chce mieć iluzję kontroli, raczej usuwa się w cień, 

obserwuje, notuje, aniżeli podejmuje natychmiastowe 

decyzje. Otrzymuje przecież od Frommera radę, iż lepiej 

by było, gdyby zawczasu się ulotnił, bo jak się okazuje, 

w tym uzdrowisku ludzie wcale nie zdrowieją. 

Przed rozpoczęciem lektury warto zdać sobie sprawę, 

że to nie jest uczta dla tych, co pragną, aby sypały się serpentyny, 

strzelały fajerwerki, noże podskakiwały do gardeł, 

a ognie piekielne rozgrzewały do czerwoności. Jestem 

czytelnikiem, który ma frajdę w odnajdywaniu pewnych 

tropów, wątków nie wprost, jak ma to miejsce z niedopowiedzianym 

w tekście homoerotyzmem. Jest homoseksualny 

Thilo, do którego w najcięższym stadium choroby 

przyjeżdża kochanek. Między Thilem a Mieczysławem dochodzi 

do pocałunku, jednak sam Wojnicz nie za bardzo 

wie, jak się w tej sytuacji zachować, tym bardziej że jest 

często zapraszany do pokoju Thila. Nie wprost, ale w niedopowiedzeniu 

zaobserwować można kuszenie Mieczysława 

przez innych współtowarzyszy. Nikt nie przyzna się 

do męskiej miłości, zauroczenia w innym mężczyźnie, ale 

przecież jesteśmy dorośli, przy braku kobiet mężczyzna 

znajduje sobie zastępczy obiekt seksualny. 

I nie jest tak, że mnie to nie ciekawi, ale mam wrażenie, 

że wokół Sokołowska w ostatnich latach zrobiło się tłoczno. 

Geograficznie najbliżej tutaj do Gorzko, gorzko Joanny 

Bator. Nie chcę bynajmniej powiedzieć, że to odgrzewany 

kotlet, chociaż jeśli ktoś odważy się jeszcze pisać o Soko- 

108 


łowsku, zupełnie stracę chęć, aby się tym zainteresować. 

Sokołowski festiwal literacki – to byłoby coś. 

Na koniec nie sposób nie odnieść się do wypowiedzi Olgi 

Tokarczuk w czasie trwającego w tym roku festiwalu Góry 

Literatury, iż literatura nie jest dla idiotów. Towarzyszyły 

temu gromkie brawa, a później rozpoczęła się żywa 

awantura, kogoż ona nie obraziła, przecież jak to: idioci 

nie mogą czytać jej książek? Każdy przecież może. Jeden 

czytelnik nie będzie szukał tropów, inny poszuka. Tam, 

gdzie powinniśmy dochodzić do głębszego przekazu, nie 

wychodzimy poza dosłowność. Smutne. Warto przyjrzeć 

się całej wypowiedzi i zwrócić uwagę na szerszy kontekst, 

tak jak przy czytaniu książki, warto spojrzeć na to, co dzieje 

się za oknem, postarać się o swój komentarz. Nie powielajmy 

wyświechtanych opinii. Istotne są poszczególne 

składniki wypowiedzi autorki. Sformułowanie „trafić pod 

strzechy” trafnie skomentował w jednym z postów w mediach 

społecznościowych Tomasz Sobierajski. Otóż Olga 

Tokarczuk nie chce trafić pod strzechy ze swoimi książkami, 

nie chce stać się narodową maskotką, przy której 

przaśnie wznosi się toasty, stać się kuszącym obiektem 

pod względem marketingowym. Nieważne, kto czytał, 

kto nie czytał, przecież to nasza rodaczka, żeby tylko tak 

jeszcze patriotycznie pisała, chłopców zagrzała w walecznym 

szyku. Problem w tym, że wtedy to już nie będzie 

literatura, a raczej propagandowa przebierka. Słowo rodzi 

się w różnorodności, a już szczególnie słowo literackie. 

No, a ci „pożyteczni idioci” (osoby traktujące literaturę 

pragmatycznie, tendencyjnie, powierzchownie) nie będą 

zważać na kompetencje, nic nie wyniosą z czytania, a jedynie 

przyklasną, że to takie super, cool i git. Powiedzenie 

„Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć” nabiera 

tutaj zupełnie nowego znaczenia. [RK] 

Olga Tokarczuk (ur. 29 stycznia 1962 w Sulechowie) 

– polska pisarka, eseistka, poetka i autorka scenariuszy, 

psychoterapeutka, laureatka Nagrody Nobla 

w dziedzinie literatury za rok 2018 i Międzynarodowej 

Nagrody Bookera 2018 za powieść Bieguni oraz 

dwukrotna zdobywczyni Nagrody Literackiej Nike 

za powieści: Bieguni (2008) i Księgi Jakubowe (2015).

Foto:Renata Cygan 

Tu jest 

miejsce 

na twoją 

REKLAMĘ 


109

- 

FUNDACJA „POST SCRIPTUM” 

Oprócz dzielenia się z czytelnikami aktualnościami w dziedzinie 

sztuki oraz literatury pragniemy wspierać młode talenty. W tym 

celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. 

Darowizny dla fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji 

młodych artystów, zarówno na łamach kwartalnika, jak i w formie 

pomocy w organizacji wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, możesz 

zrobić to za pośrednictwem strony internetowej 

www.postscriptumfundacja.com lub wpłacić darowiznę 

bezpośrednio na konto fundacji: 75114020040000310281956333. 

Dane kontaktowe: 

FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092 Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, KRS 0000908539 

NIP 1182225810, e-mail: biuro@postscriptumfundacja.com 

110

POST_SCRIPTUM_5_22_19

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?