Kaupmaðurinn á horninu

BYGGÐASAFN HAFNARFJARÐAR
Kaupmaðurinn
á horninu
The Local Merchant

Kaupmaðurinn
á horninu
The Local Merchant

Frá aldamótunum 1900 og fram
yfir fyrra stríð má segja að öll
verslun í Hafnarfirði hafi verið á
fárra manna höndum. Það var svo
upp úr 1920 að ákveðin breyting
varð á verslunarháttum í bænum.
Þá tók verslunum að fjölga töluvert
þegar ungir menn komu fram á
sjónarsviðið með ýmsar nýjungar
í verslunarmálum.

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | FORMÁLI
7
Hinn 1. júní 2021 opnaði Byggðasafn Hafnarfjarðar sýninguna „Kaupmaðurinn á horninu“ í forsal
Pakkhúss Byggðasafns Hafnarfjarðar með fámennri og lágstemmdri athöfn í skjóli samkomutakmarkana
vegna Covid-19. Sýningu þessari var ætlað að varpa ljósi á þann hluta verslunarsögunnar í bænum þegar
fjölmargar litlar kjörbúðir voru svo til í öllum hverfum bæjarins.
Frá aldamótunum 1900 og fram yfir fyrra stríð má segja að öll verslun í Hafnarfirði hafi verið á fárra
manna höndum. Það var svo upp úr 1920 að ákveðin breyting varð á verslunarháttum í bænum. Þá tók
verslunum að fjölga töluvert þegar ungir menn komu fram á sjónarsviðið með ýmsar nýjungar í verslunarmálum.
Á þessum árum festi sig líka í sessi hin svokallaða kaupfélagsverslun auk þess sem sérverslunum
ýmiss konar fjölgaði. Samhliða þessu fjölgaði bæjarbúum bæði hratt og mikið. Bærinn fór að þróast og
taka á sig ákveðna mynd þar sem Strandgatan og næsta nágrenni hennar varð helsta verslunarsvæðið.
Segja má að um miðjan fjórða áratug 20. aldar hafi verið verslanir í öðru hvoru húsi við Strandgötuna,
allt frá Lækjargötu að Reykjavíkurvegi. Auk þessa spruttu upp litlar kjörbúðir og verslanir víða í hverfum
bæjarins.
Í smáriti þessu er leitast við að varðveita þá rannsóknarvinnu sem unnin var við gerð sýningarinnar
„Kaupmaðurinn á horninu“ í þeim tilgangi að miðla henni áfram nú eftir að sýningin hefur verið tekin
niður. Að sýningunni vann starfsfólk Byggðasafns Hafnarfjarðar en einnig ber að þakka Birni G. Björnssyni
fyrir aðstoð við hönnun hennar, Trausta Sigurðssyni húsasmíðameistara og hans fólki fyrir þeirra framlag
og H2 hönnun sem sá um hönnun texta- og myndaspjalda.
Björn Pétursson
Bæjarminjavörður Hafnarfjarðar

From the turn of the century 1900
until the Word War I, it can be said
that all trade in Hafnarfjörður was
in the hands of a few people. It was
not until the 1920s that there was a
certain change in trading practices in
the town. The number of stores began
to increase considerably when young
men came on the scene with various
innovations in retail.

THE LOCAL MERCHANT | INTRODUCTION
9
On 1 June 2021, Hafnarfjörður Museum (Byggðasafn Hafnarfjarðar) opened the exhibition “The Local
Merchant” in the foyer of the museum’s Pakkhús with a small, low-key ceremony under the shadow of
social gatherings restrictions due to COVID-19. This exhibition was intended to shed light on that period
of the town’s commercial history when there were numerous small supermarkets in all districts of
the town.
From the turn of the century 1900 until the Word War I, it can be said that all trade in Hafnarfjörður was
in the hands of a few people. It was not until the 1920s that there was a certain change in trading
practices in the town. The number of stores began to increase considerably when young men came on
the scene with various innovations in retail. During these years, the so-called co-operative store also
became established, in addition to which the number of various specialty stores increased. At the same
time, the town’s population increased both rapidly and significantly. The town began to develop and take
on a certain shape as Strandgatan and its immediate vicinity became the main shopping area. In fact, in
the mid-1930s, there were shops in every other house on Strandgatan, from Lækjargata to Reykjavíkurvegur.
In addition, small supermarkets and shops sprang up in many parts of the town.
This pamphlet aims to preserve the research work done in preparation for the exhibition “The Grocer on
the Corner” for the purpose of passing the information on, after the exhibition has been taken down. The
staff of Hafnarfjörður Museum worked on the exhibition, but we would also like to thank Björn G. Björnsson
for his assistance with its design; Trausti Sigurðsson, master builder, and his people for their contribution;
and H2 Design, which designed the text and image boards.
Björn Pétursson
Municipal Museum Curator of Hafnarfjörður

Upphaf verslunar
í bænum
Origins of trade
in our town

18
KAUPMAÐURINN Á HORNINU | UPPHAF VERSLUNAR Í BÆNUM
Sökum legu sinnar og ágætra
hafnarskilyrða frá náttúrunnar
hendi varð Hafnarfjörður ein helsta
verslunarhöfn landsins strax upp úr
aldamótunum 1400 og stóð svo fram
á 18. öld. Á fyrri hluta þessa tímabils
voru það Englendingar sem réðu
lögum og lofum í Firðinum en með
tilkomu tækniframfara og stærri skipa
gátu þeir á þessum árum siglt hraðar
og lengra en þeir höfðu áður gert á
kaupskipum sínum.

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | UPPHAF VERSLUNAR Í BÆNUM
19
Upp úr 1480 hösluðu sér völl í bænum þýskir Hansakaupmenn sem komu einkum frá Bremen og
Hamborg og lögðu þeir Hafnarfjarðarverslunina undir sig allt fram að þeim tíma er Kristján 4. gaf út
tilskipun sína um einokunarverslun Dana á Íslandi árið 1602.
Frá lokum einokunartímabilsins 1787 og fram til 1908 voru langflestir kaupmenn í Hafnarfirði danskir en
sárafáir íslenskir. Af þeim íslensku bar mest á Bjarna Sívertsen á fyrri hluta þessa tímabils en Þorsteini
Egilssyni á síðari hluta þess. Eftir aldamótin 1900 fjölgaði íslenskum kaupmönnum í Hafnarfirði mjög á
kostnað þeirra erlendu og árið 1914 var svo komið að einungis íslenskir kaupmenn voru í bænum. Eftir
að bærinn hlaut kaupstaðarréttindi, árið 1908, fjölgaði verslunum jafnt og þétt, enda jókst íbúafjöldi
bæjarins hratt. Sem dæmi má nefna að árið 1909 var fyrsta kaupfélagið í Hafnarfirði stofnað. Skráðir
stofnfélagar voru á annað hundrað en Kaupfélag Hafnarfjarðar var ein stærsta verslunin í bænum allt
fram að síðari heimsstyrjöld. Árið 1924, þegar bæjarbúar voru einungis 2.692, voru verslanir bæjarins
orðnar 34 en til samanburðar má geta þess að árið 2000, þegar bæjarbúar voru orðnir 19.640 talsins,
voru 120 verslanir skráðar í Hafnarfirði.

20
THE LOCAL MERCHANT | ORIGINS OF TRADE IN OUR TOWN
Due to its location and advantageous
natural harbour, Hafnarfjörður
became a major trading port in
Iceland as early as the early 1400s
and functioned as such until the 18th
century. The English were dominant
in Hafnarfjörður during the early
part of this era, as their technological
advances and larger vessels enabled
them to sail faster and further than
they had been able to do in their
merchant ships.

THE LOCAL MERCHANT | ORIGINS OF TRADE IN OUR TOWN
21
Soon after 1480, German Hansa
merchants, mostly from Bremen and
Hamburg, began to establish ties to the
town and eventually became the dominant
traders in Hafnarfjörður, which remained
the state of affairs until Christian IV of
Denmark issued his 1602 edict proclaiming
Danish trade monopoly in Iceland.
During the time between the end of the
trade monopoly in 1787 up until 1908, the
vast majority of merchants in Hafnarfjörður
were Danish, with Icelandic merchants
being a small minority. Bjarni Sívertsen was the most prominent Icelandic merchant during the first half
of this period, whereas Þorsteinn Egilsson had that distinction during the second half. In the early
1900s, the number of Icelandic merchants in Hafnarfjörður increased greatly as the presence of the
foreign traders waned, and by 1914 all the merchants in the town were Icelanders. Following Hafnarfjörður’s
formal township status in 1908, the number of shops increased steadily, in line with the rapid growth of
the town’s population.
One milestone was the establishment of the first cooperative in
Hafnarfjörður in 1909. There were more than one hundred registered
founding members, and the Hafnarfjörður Cooperative
became one of the largest stores in the town and remained so up
until the Second World War. In 1924, with a population of only
2,692, there were 34 shops in Hafnarfjörður, compared to 120
registered shops in 2000, by which time the population had grown
to 19,640 residents.

Íslendingar yfirtaka
verslunina
Icelanders take control of trade

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | ÍSLENDINGAR YFIRTAKA VERSLUNINA
23
Frá aldamótum og fram yfir
fyrra stríð má segja að öll
verslun í Hafnarfirði hafi
verið á fárra manna höndum.
Þar stóðu fremstir þeir
Einar Þorgilsson og August
Flygenring en samhliða
verslunarrekstrinum ráku
þeir báðir mikla útgerð í
bænum. Upp úr 1920 varð
ákveðin breyting á verslunarháttum
í Hafnarfirði en þá
tók verslunum að fjölga töluvert þegar ungir menn
sem einbeittu sér eingöngu að verslunarrekstrinum
komu fram á sjónarsviðið. Á þessum árum festi sig
líka í sessi hin svokallaða kaupfélagsverslun auk
þess sem sérverslunum ýmiskonar fjölgaði.

24
KAUPMAÐURINN Á HORNINU | ÍSLENDINGAR YFIRTAKA VERSLUNINA
Á þessum árum fjölgaði bæjarbúum bæði hratt og mikið og fór bærinn að þróast og taka á sig ákveðna
mynd þar sem Strandgatan og næsta nágrenni hennar varð helsta verslunarsvæðið. Segja má að um
miðjan fjórða áratug 20. aldar hafi verið verslanir í öðru hvoru húsi við Strandgötuna, allt frá Lækjargötu
að Reykjavíkurvegi. Á Strandgötu 4 var Jón Mathiesen með mikla verslun og beint á móti honum var
verslun Ólafs H. Jónssonar. Kaupfélag Hafnarfjarðar var að Strandgötu 7 (síðar 9) og á horni Linnetstígs
rak Ólafur Runólfsson verslun sína. Ofar við Linnetstíginn var Stebbabúð Stefáns Sigurðssonar og á
Strandgötu 19 var Jóhann Gunnarsson með sína verslun. Þorbjörg Bergman rak verslun í Bergmanshúsinu
og Gunnþórunn Halldórsdóttir var við Strandgötu 33. Þá voru einnig tvær verslanir á Austurgötunni,
Gunnlaugur Stefánsson var með mikla verslun fyrir miðri götu en á enda hennar við lækinn rak Jón Gestur
Vigfússon sína búð. Þá var Ketill Gíslason með kjötbúð í Gunnarssundinu og við Reykjavíkurveg 3 var
Steingrímur Torfason með matvöruverslun.
Nokkur umræða var í bænum um þennan mikla
fjölda verslana og rataði sú umræða meðal annars á
síður dagblaðanna. Í lesendabréfi í Brúnni 1929 mátti
t.d. lesa: „Hjer eru verzlanirnar sennilega nálægt 30,
þó eigi sjeu með taldar þær, er eingöngu verzla með
brauð og mjólk. Eigi geng jeg þess dulinn, að verzlanirnar
hjer eru miklu fleiri en þörf er og æskilegt væri.“ i
Þessari gagnrýni var helst svarað á þann veg að
nauðsynlegt væri að halda uppi góðu þjónustustigi í
bænum í samkeppni við verslun í höfuðstaðnum.

26
THE LOCAL MERCHANT | ICELANDERS TAKE CONTROL OF TRADE
From the turn of the 20th century to the years
following World War I, practically all trade in
Hafnarfjörður was in the hands of a select few
individuals. The most prominent of these were
Einar Þorgilsson and August Flygenring, both
of whom were heavily engaged in the fisheries
industry in the town in addition to their
merchant activities. The 1920s saw a certain
shift in trading practices in Hafnarfjörður with
the advent of young men who established new
stores and focused exclusively on the trading
aspect. In these years the so-called cooperative
store also became a fixture in town, and various
specialised stores also grew in number.

THE LOCAL MERCHANT | ICELANDERS TAKE CONTROL OF TRADE
27
The local population increased
rapidly in these years and the
town began to grow and
develop, with Strandgata and its
surrounding streets becoming
the principal shopping area. By
the mid-1940s, practically every
other house on Strandgata had
a store, all the way from
Lækjargata to Reykjavíkurvegur.
At Strandgata 4, Jón Mathiesen
ran a large store, and directly
opposite was the store of Ólafur
H. Jónsson. The Hafnarfjörður
Cooperative was located at
Strandgata 7 (later 9) and on the corner of Linnetstígur was the store run by Ólafur Runólfsson. Above
Linnetstígur was Stebbabúð, owned by Stefán Sigurðsson, and at Strandgata 19 was Jóhann Gunnarsson’s
store. Þorbjörg Bergman ran a store in the “Bergman House”, and Gunnþórunn Halldórsdóttir had an
establishment at Strandgata 33. There were also two stores on Austurgata where Gunnlaugur Stefánsson
had a large emporium midway down the street, and at the end, by the creek, was located the store of
Jón Gestur Vigfússon. Ketill Gíslason also had a butcher’s shop in Gunnarssund and at Reykjavíkurvegur 3,
Steingrímur Torfason ran a grocery store.
There was some discussion among the locals regarding this large number of stores in town, and this
subject eventually found its way onto the pages of the newspapers. A letter submitted by a reader to
Brúin in 1929 included the following: “There are probably nearly 30 stores in our place, even if you don’t
count those that only sell bread and milk. I cannot forbear to state that the number of stores here far
exceeds that which is needed or desired.” Such criticism was usually countered by stating that it was
necessary to maintain a high level of service in town to be on a competitive footing with the trade in the
capital.

Auglýsingar og kynningar
Advertising and
promotional material

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | AUGLÝSINGAR OG KYNNINGAR
29
Í fréttablaðinu Kvásum sem gefið var út í Hafnarfirði er að
finna margar áhugaverðar og skemmtilegar auglýsingar frá
fyrsta áratugi 20. aldarinnar. Sem dæmi um það er auglýsing
frá Edinborgarversluninni frá árinu 1909. Þar sagði:
„Verslunin Edinborg Hafnarfirði er oftast byrg af öllum
almennum nauðsynjavörum, sem eru seldar með vægu verði
mót borgun út í hönd; því aðalregla verzlunarinnar er sem fyr:
„Lítill ágóði og fljót skil“!“ ii Í sömu auglýsingu kemur einnig
fram áminning til bæjarbúa: „Verzlunin veitir mikla atvinnu hér
í kaupstaðnum og væntir þess, að bæjarbúar láti sig njóta
sem mestra viðskifta.“ Í auglýsingum Edinborgarverslunarinnar
voru gjarnan kynntir hinir ýmsu afslættir og kaupaukar.
Þessu svaraði Bergman kaupmaður með auglýsingu á síðum
sama blaðs: „Ekkert humbug! Engar blekkingar! og engan
ímyndaðan afslátt býð ég þeim, sem verzla við mig.“ iii
Snemma mynduðu þrjár verslanir sér sértöðu í Hafnarfirði
með notkun einkunnarorða í auglýsingum. Gunnlaugur
Stefánsson rak verslun undir nafninu Gunnlaugsbúð, sem
lengst af var að Austurgötu 25. iv Sú verslun auglýsti undir
slagorðinu „Gunnlaugur sér um sína“. Gunnlaugsbúð lagði mikið upp úr snyrtimennsku og auglýsti t.d. í
Brúnni 1928: „Bæjarbúar Munið að skifta við hreinlegustu og fullkomnustu sölubúð bæjarins Austurgötu
25“. Stefán Sigurðsson sem rak Stebbabúð í áraraðir, lengst af við Linnetstíg og Arnarhraun, notaðist við
slagorðið „Það bezta verður ávalt ódýrast“. Þá auglýsti stórverslun Jóns Mathiesen við Strandgötu 4
jafnan undir orðunum „Það bezta er aldrei of gott“ en sú verslun fullyrti meðal annars í auglýsingu að
kex í skrautkössum gleðji húsfreyjuna mest. v
Eyjólfur Kristjánsson, sem rak verslun á Strandgötunni auglýsti, að best væri að kaupa allar matvörur,
hreinlætisvörur, sígarettur, vindla, öl og gosdrykki hjá sér. Þjónustan hjá honum var nokkuð góð því hann
auglýsti einnig: „Mjólk frá góðum heimilum og brauð og kökur frá Ásm. Jónssyni fæst allan daginn í
Mjólkurbúðinni í Strandgötu 25. Hringið í síma 86, þá fáið þér brauðin send heim strax.“ vi

30
THE LOCAL MERCHANT | ADVERTISING AND PROMOTIONAL MATERIAL
The newspaper Kvásir, which was
published in Hafnarfjörður, is a source
for many interesting and amusing
advertisements from the first decade
of the 20th century. One example is
an advert from the Edinborg store,
dating from 1909. It went “The store
Edinborg in Hafnarfjörður is usually
fully stocked with all general staple
goods, which are sold at low prices for
payment in ready money; for the
principle we hold dearest in our store
remains as ever: “Little profit and
expeditious delivery”!”

THE LOCAL MERCHANT | ADVERTISING AND PROMOTIONAL MATERIAL 31
This same advert also includes a reminder for the townsfolk: “The store generates a great deal of
employment in our town and expects to enjoy as much trade with the local residents as possible”. The
Edinborg adverts often announced a variety of discounts and bonuses. The merchant Bergman responded
to this with an advert of his own, displayed on the pages of the same newsletter:
“No humbug! No deceptions!
and no imaginary discount
do I offer those who trade
with me.”
Early on there were three stores who carved out a special NICHE in Hafnarfjörður by using advertising
slogans. Gunnlaugur Stefánsson ran a store named Gunnlaugsbúð, which for the longest time was
located at Austurgötu 25. That store included in its adverts the slogan “Gunnlaugur takes care of his
people”. In Gunnlaugsbúð there was much emphasis on neatness, as evident in an advertisement
published in Brúin in 1928: “Locals! Remember to shop in the cleanest and most perfect store in town,
at Austurgata 25”. Stefán Sigurðsson, proprietor for decades of Stebbabúð, located for most of its
existence at Linnetstígur and Arnarhraun, had the slogan “The best quality wares will always be the
cheapest”. Jón Mathiesen’s emporium at Strandgata 4 also used to advertise under the slogan “The
best is never too good”, and that store claimed in one advertisement that biscuits in a decorative box
would be the most welcome gift for the lady of the house.
Eyjólfur Kristjánsson, who ran a store in Strandgata, advertised that the best option was to buy all
groceries, toiletries, cigarettes, cigars, ale and fizzy drinks at his establishment. He provided a somewhat
high level of service as witnessed by another of his adverts: “Milk from good farms and bread and cakes
from Ásm. Jónsson can be bought at any time of day in the dairy store at Strandgata 25. Call the
telephone number 86, and you will have the loaves delivered to your home without delay.”

Sendlarnir
The delivery personnel

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | SENDLARNIR 35
Á tímum kaupmannsins á horninu var heimsending
fastur liður í þjónustunni, einkum á fjórða og fimmta
áratugnum. Það gat verið erfitt starf að vera sendill
en aðallega voru það strákar um og upp úr fermingu
sem sinntu þessum störfum og segja má að það hafi
verið ákveðin virðingarstaða. Launin sem greidd
voru fyrir sendlastörfin voru góð enda var þetta
bæði mikil og oft á tíðum erfið vinna. Kaupmenn
bæjarins kepptust við að hafa góða sendla enda má
segja að heimsendingin hafi verið grunnþjónusta
verslananna. Allar vörur voru sendar heim óháð
magni og voru dæmi um að sendlar væru að skjótast
með allt frá saumnál og sápustykki til olíutunna og
frosinna kjötskrokka.
Eins og fyrr segir var sendlastarfið bæði mikil og erfið vinna. Það varð meðal annars til þess að seint á
fjórða áratugnum stofnuðu strákarnir með sér samtök, „Sendisveinafélag Hafnarfjarðar“, sem börðust
þeir fyrir bættum kjörum og starfsumhverfi. Ef til vill varð krafa strákanna meðal annars til þess að
bæjarstjórn Hafnarfjarðar samþykkti árið 1939 viðbætur við reglugerð sem í gildi var um verslunarmál
í bænum. Í þessari viðbót voru skýr ákvæði um vinnutíma sendla í bænum. Þar sagði að drengir á
aldrinum 12–14 ára mættu að hámarki vinna 7 klukkustundir á sólarhring en drengir 14 ára og eldri
mættu vinna tveimur tímum lengur.

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | SENDLARNIR
37
Það var ekki fyrr en undir lok sjötta áratugarins sem þessi sendlastörf fóru að þróast frá því sem verið
hafði, ungum drengjum á reiðhjólum, upp í litlar sendibifreiðar. Segja má að með tilkomu sendibifreiðanna
hafi þessi þjónusta verslananna tekið stórtækum breytingum. Með bifreiðunum var hægt að fara lengri
leiðir en um leið dró úr þeirri þjónustu sem áður var, þegar sendlarnir fóru af stað um leið og pöntun
barst. Árið 1959 sagði Jón Mathiesen kaupmaður í viðtali:
„Einhverjir mestu erfiðleikarnir
fyrir okkur hér er heimsending
vara. Þetta var auðvelt meðan hver
verslun hafði sendisvein til að
skottast á hjóli. Það er hugmyndin
að reyna að koma því á hér í
Hafnarfirði, að vörur verði aðeins
sendar heim til kaupenda einu
sinni í viku, á föstudögum.“ vii

38
THE LOCAL MERCHANT | THE DELIVERY PERSONNEL
During the heyday of the local merchants,
home delivery was a fixture of the service
provided, especially during the 1940s and 50s.
Running deliveries could be hard work and was
mostly done by boys in their early teens, and it
might be said that the job conferred upon them
a certain status in society. There were good
wages paid for delivering goods, as the hours
were long and the work was often hard. The
local merchants strove to employ good delivery
people, due to the fact that home delivery was
more or less one of the basic services which
the stores provided. All items qualified for delivery, irrespective of quantity, and the examples of goods
delivered ranged from everything between a sewing needle and a bar of soap to oil barrels and frozen
meat carcasses.
As mentioned earlier, running deliveries was long and hard work, which was one of the reasons why the
delivery boys founded an organisation in the late thirties which they called “The Hafnarfjörður Delivery
Boys’ Association” for the purpose of fighting for better employment conditions and working environment.
A demand submitted by the boys may have influenced the Municipal Council of Hafnarfjörður to approve
in 1939 an addendum to a regulation that governed the trade of the town. This addendum included clear
provisions regarding the working hours for delivery people in town. Therein was stated that boys age 12 –
14 could work a maximum of 7 hours per day, whereas boys who were 14 years of age and older could
work two hours longer.
It was not until the end of the fifties when the delivery service began to develop from its origins, i.e.
young boys on bicycles, to being provided by small vans. It may be said that with the advent of the vans,
this service provided by the stores underwent a major change. By using automobiles it was possible to
run deliveries over longer distances, and simultaneously it became less common for the delivery boys to
make their runs as soon as orders were placed, as had been usual in the early days.

THE LOCAL MERCHANT | THE DELIVERY PERSONNEL 39
In 1959, the merchant Jón
Mathiesen stated in an interview
that “one of the greatest difficulties
we have to contend with is the
home delivery of goods. It was easy
enough when each store employed a
delivery boy to run deliveries on
bikes. Our goal is to establish a
system here in Hafnarfjörður
whereby goods will only be delivered
to the buyers once a week, on Fridays.”

Kaupfélög
Cooperatives

44
KAUPMAÐURINN Á HORNINU | KAUPFÉLÖG
Fyrsta vísi að kaupfélagi
eða samvinnustarfsemi á
sviði verslunar í Hafnarfirði
má rekja til ársins 1895 þegar
stofnað var pöntunarfélag í
bænum. Það starfaði einungis
í 10 ár en framkvæmdastjóri
þess var Einar Þorgilsson,
sem síðar varð kaupmaður í
bænum.

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | KAUPFÉLÖG 45
Í febrúar 1909 var Kaupfélag Hafnarfjarðar
stofnað en félagssvæði þess náði yfir
Hafnarfjörð, Garðahrepp, Bessastaðahrepp,
Vatnsleysuströnd, Selvog og Krýsuvík. Upphaflega
var verslun kaupfélagsins að Strandgötu 13 en
árið 1911 keypti það gamalt timburhús til
niðurrifs við Strandgötu 7 (síðar 9) og reisti þar
glæsilegt verslunarhús, eitt fyrsta steinhúsið í
bænum. Rekstur kaupfélagsins gekk vel framan
af en halla tók undan fæti á kreppuárunum eftir
fyrri heimstyrjöldina. Voru ástæðurnar einkum
tvær, annars vegar kreppan sjálf og hins vegar aukin samkeppni í verslun í Hafnarfirði. Varð úr að
snemma árs 1944 var tekin ákvörðun um að slíta félaginu og hætta allri starfsemi.
Í marsmánuði 1931 var samþykkt á fundi hjá Verkamannafélaginu Hlíf í Hafnarfirði að stofna pöntunarfélag
fyrir félagsmenn. Fyrsta verslun þessa félags var í svokölluðu Edinborgarhúsi að Vesturgötu 12 en
árið 1934 var keypt verslunarhúsnæði í verkamannabústað við Selvogsgötu sem þá var í byggingu. Árið
1937 hófust viðræður um sameiningu pöntunar- og kaupfélaga á höfuðborgarsvæðinu og á Suðurnesjum og
varð það úr með stofnun Kaupfélags Reykjavíkur og nágrennis, KRON, en um það leyti hafði Pöntunarfélag
Hlífar fest kaup á verslunarhúsi Valdimars Long við Strandgötu 28. Félag þetta þróaðist næstu árin og
árið 1945 var Hafnarfjarðardeild KRON orðin sjálfstætt félag sem rak verslanir á þremur stöðum í
bænum.
Árið 1945 var ákveðið að kljúfa Hafnarfjarðardeildina út úr KRON og var Kaupfélag Hafnfirðinga stofnað
í október það ár. Fyrsti kaupfélagsstjórinn var Guðmundur Sveinsson en hann starfaði einungis í tvö ár.
Þá tók við Ragnar Pétursson en hann gegndi því starfi í tæpa þrjá áratugi. Undir hans stjórn urðu
gríðarlega miklar framfarir hjá kaupfélaginu og fram komu ýmsar nýjungar. Þar má sem dæmi nefna að
brotið var blað í verslunarháttum í bænum þegar opnuð var sjálfsafgreiðslukjörbúð að Strandgötu 28 á
10 ára afmæli kaupfélagsins. Við Hringbrautina var opnuð kjörbúð sem síðar var breytt í matvörumarkað,
„nýtísku kjörbúð“ var opnuð við Smárahvamm og árið 1963 hóf kaupfélagið rekstur kjörbúðabíla, sem var
alger nýlunda hér á landi. Þá var opnuð verslun í Garðabæ auk þess sem kaupfélagið réðst í það stórvirki
að reisa verslunarmiðstöð og fjölbýlishús við Miðvang í Norðurbænum sem opnuð var í áföngum, frá
1972 til 1980, þá sem einn glæsilegasti matvörumarkaður landsins.

46
THE LOCAL MERCHANT | COOPERATIVES
The first attempt at a cooperative or cooperative efforts
in commerce in Hafnarfjörður can be traced to the year
1895, which saw the establishment of a delivery store
in town. It was only a going concern for 10 years, and
its manager was Einar Þorgilsson, who later made a
name for himself as a merchant in town.

THE LOCAL MERCHANT | COOPERATIVES
47
In February of 1909, the Hafnarfjörður Cooperative was founded, with an area of activities that extended
to Hafnarfjörður, Garðahreppur, Bessastaðahreppur, Vatnsleysuströnd, Selvog and Krýsuvík. The
Cooperative store was originally located at Strandgata 13 but in 1911 the company bought an old
wooden building that had been scheduled for demolition at Strandgata 7 (later 9) and built an imposing
store house there, which was one of the first stone buildings in the town. The Cooperative did good
business in the first few years after it was founded, but the situation began to deteriorate in the
depression following World War I. This was mainly for two reasons, on one hand there was the depression
as such and on the other there was the fact that competition in trade had reached a new level in
Hafnarfjörður. Eventually this lead to a decision to disband the company in early 1944, and cease all
its activities.
In March of 1931, the workers' union Hlíf in Hafnarfjörður passed a resolution establish a delivery store
for its members. The first store of this company was located at the so-called Edinburgh House at
Vesturgata 12, but in 1934, new commercial housing, which was part of a workers’ housing project under
construction at Selvogsgata, was purchased. In 1937, negotiations on the merger of the delivery stores
and cooperatives in the Greater Capital Area and the Suðurnes area commenced, resulting in the
establishment of the cooperative for Reykjavík and the surrounding area (Kaupfélag Reykjavíkur og
nágrennis – KRON) at around the same time as the delivery store Hlífar purchased the store house of
Valdimar Long at Strandgata 28. This company grew over the next years and in 1945, when the KRON
branch in Hafnarfjörður had become an independent company, it was running stores in three locations
in town.
In 1945 it was decided to split the Hafnarfjörður branch away from KRON and the Hafnarfjörður Cooperative
was established in October of that year. The first manager of the Cooperative was Guðmundur
Sveinsson, who only held that position for two years. His successor, Ragnar Pétursson, was the manager
for almost three decades. Under his direction the Cooperative saw great strides of progress and
innovations of various kinds. One ground-breaking event for trade in the town was when the Cooperative
opened a self-service grocery store at Strandgata 28 on its 10 year anniversary. A self-service store was
opened at Hringbraut and later turned into a food market, “a modern self service grocery store” was
established at Smárahvammur and in 1963 the company began operating mobile grocery stores, which
was a complete novelty in Iceland at the time. A store was also opened in Garðabær and the Cooperative
also took on the immense task of constructing a shopping centre and multi-dwelling building at Miðvangur
in the north part of town, which was then opened in stages between 1972 and 1980 to become one of
the most impressive grocery shopping venues in the entire country

Stórar kjörbúðir
Large self-service stores

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | STÓRAR KJÖRBÚÐIR
49
Þegar líða tók á sjöunda áratuginn varð
ákveðin þróun í verslunarmálum bæjarins
sem endurspeglaðist í því að matvöruverslanir
fóru að flytjast frá miðbæjarsvæðinu
og inn í úthverfin sem voru að byggjast
upp á þessum árum. Fyrsta skrefið í þessu
var þegar Kaupfélag Hafnarfjarðar keypti
kjötiðjuna við Hringbraut 4 árið 1963 og
opnaði þar kjörbúð sem síðar var breytt
í matvörumarkað. Árið 1976 var þessi
verslun seld og í kjölfarið var verslunin
Hringval opnuð í húsinu. Þá opnaði
kaupfélagið einnig verslun á Hvaleyrarholti
árið 1965.

50
KAUPMAÐURINN Á HORNINU | STÓRAR KJÖRBÚÐIR
Verslunin Hraunver var opnuð við Álfaskeið 115 árið 1967 og var þá ein af stærstu kjörbúðum landsins.
Í frétt sem skrifuð var í Alþýðublað Hafnarfjarðar í tilefni af opnun verslunarinnar sagði meðal annars:
„Í Hraunveri eru á boðstólum fjölbreytt úrval af nýlenduvörum
og kjötvörum. Þá er líka hægt að kaupa í Hraunveri fisk, mjólk og
brauð. [...] Það var mikill merkisdagur í lífi fólksins, sem býr í
nágrenni Hraunvers, þegar verzlunin var opnuð laugardaginn
9. desember s.l. Það hafði til þessa orðið að sækja alla sína vöru
um langan veg. Nú var brotið blað í þessum efnum. Framvegis
myndi oft á tíðum vera nóg að skreppa í Hraunver til matarkaupa.
Það var því engin furða, þótt bros væri í augum húsmæðranna,
sem þarna voru að verzla laugardaginn 9. desember. Lengi þráður
draumur hafði rætzt. Hverfið þeirra hafði eignazt eigin verzlun.“ viii
Önnur verslun sem fluttist í ný húsakynni um þetta leyti var Stebbabúð. Hún hafði verið starfrækt í
bænum í 37 ár þegar hún flutti í nýtt og glæsilegt húsnæði við Arnarhraun árið 1970. Í frétt af opnun
verslunarinnar sagði: „Jafnframt því sem þarna verður fullkomin kjöt- og nýlenduvöruverzlun, verður
ýmis önnur þjónusta staðsett þarna. Má þar nefna mjólkurbúð, fiskbúð, hárgreiðslu- eða rakarastofu en
fatahreinsun hefur þegar hafið starfsemi sína í húsinu. Svo sem að framan getur er nýja verzlunin hin
glæsilegasta í alla staði, öll aðstaða mjög góð, m. a. til kjötvinnslu. Hluti verzlunarinnar er tvískiptur, og
er annar hlutinn nýttur fyrir kvöldsölu. Það er Hafnfirðingum ánægjuefni, þegar þjónustufyrirtæki þeirra
fá bætta aðstöðu.“ ix Síðar var skipt um nafn á þessari verslun og hlaut hún þá nafnið „Arnarhraun“.
Þessar verslanir voru allar metnaðarfullar og nútímalegar hverfisverslanir og um tíma má segja að þær
hafi verið stærstu keppinautar kaupfélagsins á sviði matvöruverslunar í Hafnarfirði.

52
THE LOCAL MERCHANT | LARGE SELF-SERVICE STORES
The late sixties saw certain developments
with regard to trade in the town, characterised
by the relocation of grocery stores from the
town centre into the suburbs, which were
expanding in those years. The first stage of
that trend was when the Hafnarfjörður
Cooperative purchased the meat factory at
Hringbraut 4 in 1963 and opened a self
service store there which was later converted
to a food market. In 1976 this store was sold
and subsequently the store Hringval was
opened in that building. The Cooperative also
opened a store at Hvaleyrarholt in 1965.

THE LOCAL MERCHANT | LARGE SELF-SERVICE STORES 53
The store Hraunver was opened at Álfaskeið
115 in 1967, and was one of the largest
self-service groceries in the country at the
time. A news item that was published in the
newspaper Alþýðublað Hafnarfjarðar on the
occasion of the opening of that store included
the following: “Hraunver offers a wide variety
of imported goods and meat products. At
Hraunver it is also possible to buy fish, milk
and bread. /.../ It was a momentous day for
the people living in the proximity of Hraunver
when the store was opened last Saturday, on 9 December. Previously they had to go long distances to
get all their groceries. Now a breakthrough has been achieved. From now on, it will often be sufficient to
pop into Hraunver to get groceries. No wonder then that the housewives had a smile on their face as
they were shopping there on Saturday, the 9th of December. A long-desired dream had come true. Their
neighbourhood now had its own store.”
Another store that opened in new premises around the same time was Stebbabúð. It had been a fixture
of the town for 37 years by the time when it moved into new and luxurious housing at Arnarhraun in
1970. A news item about the opening of the store read: “In addition to a fully stocked butcher’s shop
and grocery store, it will also be the location for various other services. In that regard it is worth
mentioning that there will be a dairy shop, fish shop, a hairdresser’s or a barber shop, and a laundry has
already begun operating in the building. As previously noted, the new store is impressive in every way, all
the facilities are excellent and include a meat processing plant. Part of the store is divided in two, with
one part used for evening shopping. It is delightful for the locals in Hafnarfjörður when their service
companies improve their facilities.” This store was subsequently renamed “Arnarhraun”.
All these stores were the result of ambitious and modernizing efforts to establish local shops, and for a
while they were the greatest competitors of the Cooperative when it came to grocery shopping in
Hafnarfjörður.

Kaupmaðurinn á horninu
The Local Merchant
© Texti | Text: Björn Pétursson
© Ljósmyndir | Photos: Byggðasafn Hafnarfjarðar
Byggðasafn Hafnarfjarðar, Hafnarfirði 2022
Myndaval | Photo editorial: Rósa Karen Borgþórsdóttir
Uppsetning sýningar | Exhibition planning and setup:
Björn Pétursson og Rósa Karen Borgþórsdóttir
Hönnun og umbrot | Design and layout: Meda miðlun
Prentun og bókband | Printing: Ísafold
ISBN 978-9935-9458-4-6
Öll réttindi áskilin | All rights reserved
Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti, svo sem ljósmyndun,
prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða
í heild, án skriflegs leyfis höfundar og útgefanda.
The contents of this book may not be reproduced in any form
without the written permission of the publisher.

KAUPMAÐURINN Á HORNINU | HEIMILDASKRÁ OG TILVITNANIR | SOURCES AND CITATIONS
1. Ásgeir Guðmundsson, Saga Hafnarfjarðar 1908-1983. Skuggsjá 1983
2. Ásgeir Jakobsson, Hafnarfjarðarjarlinn, Einarssaga Þorgilssonar. Skuggsjá 1987
3. Björn Pétursson og Steinunn Þorsteinsdóttir, Hundrað, Hafnarfjörður 1908-2008.
Hafnarfjarðarbær 2008
4. Lúðvík Geirsson, Höfuðstaður verslunar, Saga verslunar og kaupmennsku í Hafnarfirði
í sex hundruð ár. Verslunarmannafélag Hafnarfjarðar 1994
5. Sigurður Skúlason, Saga Hafnarfjarðar. Bæjarsjóður Hafnarfjarðar 1933
i Brúin, 10. 08. 1929, bls. 4
ii Kvásir, 01. 09. 1909, bls. 1
iii Kvásir, 22. 12. 1909, bls. 29
iv Brúin, 01. 12. 1928, bls. 5
v Hamar, 15. 12. 1952, bls. 7
vi Brúin, 01. 12. 1928, bls. 4
vii Lúðvík Geirsson, Höfuðstaður verslunar, 1994, bls. 305
viii Alþýðublað Hafnarfjarðar, 24. 12. 1967, bls. 31
ix Alþýðublað Hafnarfjarðar, 24. 12. 1970, bls. 31

Kaupmaðurinn
á horninu
The Local Merchant