ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ - ΑΛΕΞΗΣ ΚΑΡΠΟΥΖΟΣ

ιεραρχημένες κοινωνικές σχέσεις που το διέπουν κατόπτριζαν την
αμετάβλητη φυσική τάξη του κόσμου. Από αυτήν αντλούσαν την
εξουσία τους οι νόμιμοι εκπρόσωποί της, οι γαιοκτήμονες και οι
κληρικοί ως φορείς της διανοητικής αυθεντίας. Στην πραγματικότητα,
το μεσαιωνικό σύμπαν είναι η προβολή του ελληνικού κόσμου
στην ιστορία, με τη διαφορά ότι το μεσαιωνικό σύμπαν έχει
δημιουργηθεί από έναν παντοδύναμο Θεό, ερμηνεύεται μ’ έναν ανθρωποκεντρικό
τρόπο, εντελώς ανήκουστο για την αρχαιοελληνική
αντίληψη του κόσμου και επίσης είναι τελεολογικό με την έννοια
ότι θα εξαφανιστεί όταν θα συντελεσθεί στο τέλος των αιώνων με
τη βασιλεία του Θεού επί της γης. Η μεταφυσική ιδεοθεωρία του
Πλάτωνα αξιοποιείται από τον Αυγουστίνο στα πλαίσια της θεολογικής
αντίληψης του λόγου και νοηματοδοτεί την σφοδρή αντίθεση
εκκλησίας και κράτους. Ο Θωμάς ο Ακινάτης αξιοποιεί τους τομείς
της αριστοτέλειας φιλοσοφίας που δεν συγκρούονται με τη θεολογία
της εκκλησίας, όπως τη λογική, τη θεωρία περί της Αντίληψης
και τη φυσική φιλοσοφία.
Από την Αναγέννηση και εντεύθεν έχουμε τη δημιουργία μιας νέας
αντίληψης του σύμπαντος, η οποία σήμανε το οριστικό τέλος της
μεσαιωνικής-χριστιανικής ερμηνείας της αρχαίας ελληνικής σκέψης.
Από τη γεωκεντρική κοσμοεικόνα του Μεσαίωνα μεταβαίνουμε
στην ηλιοκεντρική κοσμοεικόνα της Αναγέννησης. Οι ανακαλύψεις
του Κοπέρνικου, του Κέπλερ και του Γαλιλαίου κάνουν ρήξη με την
Αριστοτέλεια φυσική και αλλάζουν την ανθρώπινη αντίληψη για
τον κόσμο. Ο τελεολογικός και ανιμιστικός τρόπος σκέψης, αντικαθίστανται
από το μηχανιστικό και αιτιοκρατικό τρόπο σκέψης για
τον υλικό κόσμο. Από το πεπερασμένο, κλειστό και ιεραρχημένο
σύμπαν του Αριστοτέλη, όπου ο χώρος είναι ένα σύνολο διαφοροποιημένων
τόπων που καταλαμβάνουν τα σώματα, μεταβαίνουμε
στο ενιαίο, άπειρο, ομογενή και χωρίς ιεραρχικές δομές σύμπαν,
οι ιδιότητες του οποίου μπορούν να περιγραφούν μαθηματικά με
άξονα την Ευκλείδεια γεωμετρία. Οι φυσικοί φιλόσοφοι εστιάζουν
το ενδιαφέρον τους όχι στις πρώτες αιτίες των φαινομένων (γενεσιουργά
αίτια), αλλά κυρίως στην αναζήτηση των νόμων στους
οποίους υπακούουν τα φαινόμενα. Οι βασικές αρχές της επιστημονικής
μεθοδολογίας δεν χρησιμοποιούν αξιολογικές έννοιες, όπως
τελειότητα, αρμονία, νόημα και σκοπός και οι φυσικοί νόμοι που
ανακαλύπτονται στη γη, ισχύουν για όλο το σύμπαν μιας που το
σύμπαν είναι ένα και ενιαίο και όχι διαιρεμένο σε τέλειες και ατελείς
περιοχές που διέπονται από τους δικούς τους νόμους, όπως στον
αρχαίο και μεσαιωνικό κόσμο. Έτσι, οι φυσικές επιστήμες μετασχηματίζονται
σταδιακά σε εφαρμοσμένες και λειτουργικές και η ποιοτική
μελέτη της φύσης μετατρέπεται σε ποσοτική. Ο άνθρωπος από
θεατής που ενατενίζει και διαλογίζεται με την απόμακρη τελειότητα
και λαμπρότητα των αστέρων και των ουράνιων σφαιρών, μετατρέπεται
σε κυρίαρχο και εξουσιαστή της φύσης.
Όπως είναι ευρέως γνωστό, η Αναγέννηση αποτελεί την επιστροφή
της έρευνας στον Άνθρωπο ως αντικείμενο. Έτσι, η φιλοσοφική
αναζήτηση, όπως ολόκληρη η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση,
στρέφεται κατευθείαν προς την αρχαιοελληνική σκέψη, χωρίς τη
μεσολάβηση χριστιανικών εννοιών. Ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης
και ο Πλωτίνος συνιστούν την αρχή και το τέλος κάθε φιλοσοφικής
σκέψης, κατά το 15ο και 16ο αιώνα. Στον επόμενο αιώνα, το 17ο,
ο Καρτέσιος, ο Σπινόζα και ο Λάιμπνιτς παίρνουν τα σκήπτρα της
φιλοσοφικής διανόησης.
Με τον Σπινόζα, η ορθολογιστική φιλοσοφία, εισηγείται την ιδέα της
δομικής υπόστασης του Όντος. Ο Σπινόζα, ο οποίος ταυτίζει το Ον
με το Θεό ή τη Φύση, διακρίνει δύο δομικές ιδιότητες του Θεού: τη
νόηση και την έκταση. Η νόηση είναι σύστημα ιδεών και η έκταση
είναι το σύστημα των φυσικών αντικειμένων. Τόσο οι ιδέες όσο και
τα φυσικά αντικείμενα είναι μετασχηματισμοί μιας και μοναδικής
αιώνιας και άπειρης υπόστασης-ουσίας, η οποία συλλαμβάνεται
με δύο ξεχωριστούς και ασύμμετρους τρόπους, πότε ως διάνοια
και πότε ως ύλη. Έτσι, ο Θεός δεν είναι τόσο η “υπερβατική” αιτία
κάθε πράγματος ή φαινομένου, αλλά η “ενυπάρχουσα” αιτία τους.
Αυτό σημαίνει ότι, αφού η αιτιότητα είναι μια μορφή αναγκαιότητας
και αφού η Θεία Φύση είναι αιώνια, τότε συνάγεται ότι καθετί που
συμβαίνει στον κόσμο, συμβαίνει κατά τρόπο αναγκαίο. Η αναγκαιότητα
καθορίζει και διέπει ολόκληρη τη ζωή του σύμπαντος κόσμου.
Από τη στιγμή που ο Θεός είναι η αιτία των πάντων, αλλά μια αιτία
αιώνια, τότε η αντίληψη του χρόνου δεν έχει καμιά σημασία στην
18 19