Adaptacja ruin Wieży Quistorpa w Szczecinie - kawiarnia i punkt widokowy

Adaptacja ruin Wieży Quistorpa w Szczecinie
na kawiarnię i punkt widokowy
Opracowanie: Damian Kolassa
V rok Konserwatorstwa
Toruń 2022

Spis treści
Wstęp 3
CZĘŚĆ I 4
1. Historia obiektu 4
2. Prezentacja obiektu 7
3. Zabytkoznawcza analiza wartościująca 11
4. Wnioski i wytyczne konserwatorskie 17
5. Spis ilustracji 25
6. Ilustracje historyczne 29
7. Ilustracje współczesne 37
8. Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa 47
9. Wykaz wykorzystanych materiałów 52
9.1. Źródła niepublikowane 52
9.2. Źródła publikowane 52
9.3. Netografia 53
CZĘŚĆ II 54
1. Koncepcja architektoniczna 54
2. Projekt aranżacji wnętrz 54
2

Wstęp
Projekt adaptacji ruin Wieży Qusitorpa, położonej w zachodniej części Szczecina, w
Lesie Arkońskim, wykonany został w ramach przedmiotu „Podstawy projektowania
zabytków architektury”. Celem projektu jest przywrócenie wartości historycznych i
artystycznych, a przede wszystkim wartości użytkowych. Oprócz punktu obserwacyjnego, w
strefie przyziemia mieściła się kawiarnia, co również zostanie uwzględnione w
proponowanym projekcie.
Neogotycka budowla, pochodząca z 1904 roku miała charakter komemoratywny i
upamiętniała szczecińskiego przedsiębiorcę oraz filantropa Johannesa Quistorpa, który żył w
latach 1822-1899. Wieżę na cześć swojego ojca wystawił Martin Quistorp, któremu zależało,
aby ta prywatna inwestycja przyjęła monumentalną formę, zbliżoną do oficjalnych pomników
państwowych. Wystawił ją w leśnym otoczeniu na obecnym Wzgórzu Arkony. Pomnik dziś
istnieje w postaci szczątkowej, również jego otoczenie uległo diametralnej zmianie.
Ze względu na to, że obiekt został częściowo wysadzony w powietrzę w 1945 roku –
obecnie zachowało się jedynie 11 m konstrukcji, w której należy wyróżnić kamienną
podstawę i ceglany parter w poziomie tarasu dolnego. Autor opracowania proponuje
rekonstrukcję wieży do I-kondygnacji ceglanej podstawy wraz z nadbudową współczesnej
metalowej konstrukcji szkieletowej. Nowa forma, w celu zabezpieczenia odsłoniętych klatek
schodowych, zostanie otoczona blachą ocynkowaną w kolorze czerwieni, nawiązującą barwą
do oryginalnej materii. Szerszy trzpień wieży otrzyma detal w postaci okrągłych otworów
doświetlających, węższy – w kształcie pionowych, zygzakowatych linii jako świetlików.
3

CZĘŚĆ I
1. Historia obiektu
Wieża Quistorpa (Johannes Quistorp Gedächtnis Turm) została zaprojektowana przez
królewskiego architekta Franza Schwechtena. Tworząc projekt wieży sporządził kilka
rysunków: widok frontowy, przekrój pionowy z rzutami poziomów części cylindrycznej oraz
rzut przyziemia i I-kondygnacji. Wszystkie datowane na 1 czerwca 1900 rok 1 . Pozwolenie na
budowę uzyskano 16 lipca 1900 r., natomiast 17 lutego 1902 roku oddano wieżę w stanie
surowym. Odbiór końcowy nastąpił 23 marca 1904 roku 2 . Oficjalnego otwarcia dokonano 14
maja 1904 roku 3 . Rzeźby alegoryczne, dodano po 1904 roku. Obiekt wzniesiono przy użyciu
elementów charakterystycznych dla dwóch stylów historycznych spotykanych w architekturze
gotyku Brandenburgii 4 : dolną część, która tworzy taras – wykonana została w nurcie
neoromańskim, zaś górna – w neogotyckim. Całość zamknięta została przeszkloną wieżyczką,
z której wyrastał maszt flagowy 5 . Tym samym wieża osiągnęła wysokość 45 metrów,
z wierzchołkiem masztu – 52 metry.
Podstawa budowli, założona została na rzucie sześciobocznego rdzenia, otoczonego
zewnętrznymi, sześcioma bokami. Dłuższy bok budowli, stanowiła podłużna sala
z pięciobocznym obejściem od północy. Strefa przyziemia wykonana została w swojej
wewnętrznej strukturze z betonu, którego ściany zostały oblicowane sztucznym kamieniem.
Zewnętrzne ściany zostały obłożone granitowymi ciosami połączonymi na wypukłą spoinę,
tworząc mury cyklopowe. Ceglany trzon wieży, składał się z dwóch nałożonych na siebie
cylindrów: szerszego oraz węższego. Masywne ściany północne rozdzielono arkadami, które
podparto graniowymi kolumnami od zewnątrz. Tym samym uzyskano po trzy otwory
okienne, zamknięte łukiem odcinkowym. Każda z powierzchni, w narożach została
oddzielona rozszerzającymi się przyporami. Frontową część również rozdzielono arkadowymi
przepruciami uzyskując po dwa prześwity rozdzielone parzystymi kolumienkami.
Na osi elewacji południowej umieszczono szeroki otwór wejściowy, do którego
prowadziły cztery stopnie schodów. W osi wsch.-zach. zaprojektowano schody na kształt
1 Zespół: Akta Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 4-6, Archiwum
Państwowe w Szczecinie (dalej AP Szczecin).
2 AP Szczecin, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 13.
3 Ostsee-Zeitung und Börsen-Nachrichten der Ostsee, 15.05.1904 r.
4 R. Makała, Nowoczesna praarchitektura. Architektoniczne pomniki narodowe w wilhelmińskich Niemczech
(1888-1910), Szczecin 2010, s. 130.
5 R. Makała, Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina w latach 1891-1918¸ Szczecin 2011, s. 94
4

litery „T”, prowadzące na dolny taras. Wnętrze zostało podzielone na pięć pomieszczeń:
główny hol od frontu z trzema niszami – na osi centralnej oraz na osi wsch.-zach., dwa
pomieszczenia boczne symetryczne względem osi pn.-pd., z którego wschodnie było
przeznaczone dla dozorcy wieży. Północną część, stanowiła obejściowa sala wystawiennicza.
Do centralnego, sześciobocznego pomieszczenia prowadziły szerokie korytarze w osi pn.-pd.
i wsch.-zach. Hol główny został przykryty sklepieniem krzyżowym o kwadratowych
przęsłach. Końcowe nisze przyjęły półokrągłe zamknięcia. Boczne pomieszczenia przykryto
sklepieniami żaglastymi, zaś ganek obejściowy – sklepieniem kolebkowym o obniżonej
strzałce z pseudolunetami na arkady. Główne, środkowe pomieszczenie, przykrywało
sześciodzielne sklepienie betonowe z okrągłym zwornikiem.
Na dolny taras prowadziły schody dwukierunkowe trójbiegowe, zdobione kamiennymi
poręczami z arkadowymi prześwitami o łukach ostrych. Dolna partia wieży, została założona
na rzucie sześcioboku z sześcioma szkarpami w narożach. Między nimi umieszczono portale
o rozbudowanych archiwoltach, nad którymi umieszczono po dwie blendy w kształcie tarcz.
Po południowej stronie, pomiędzy wspornikami, wpisano półokrągłe baszty ze schodami
wachlarzowymi. Ich górna część rozdzielona została arkadowymi okienkami, oddzielonymi
ceglanymi kolumienkami, pomiędzy które wpisano otwory okienne. Całość nakryto
stożkowym dachem ceramicznym. Wejścia do półbaszt poprzedzały wysunięte lekko z lica
ściany ganki o trójkątnych szczytach, zdobionych stylizowanym, ceramicznym kwiatonem.
Sala centralna posiadała cztery nisze o rozbudowanych archiwoltach, z czego trzy z nich
stanowiły otwory okienne, składające się z trójdzielnych ostrołukowych okien. Główny portal
był otwarty. Portal frontowy zamknięty był żelazną kratą z motywami roślinnymi oraz,
prawdopodobnie herbem Quistorpów. Wnętrze przykrywało sześciodzielne, betonowe
sklepienie, połączone centralnym zwornikiem w kształcie kwiatu. Boczne półbaszty
prowadziły na pierwszy poziom wieży, założony na rzucie sześcioboku, na którym
znajdowała się klatka schodowa na wyższe poziomy oraz balkon zewnętrzny z otworami
drzwiowymi od południa i wschodu.
W wieży wydzielono cztery poziomy – w dolnej, szerszej części i trzy w górnej,
węższej. Na trzeciej kondygnacji wyprowadzono podwieszony balkon podparty dwoma,
masywnymi, kamiennymi wspornikami, od strony południowej Na jego wysokości
umieszczono szeroki pas okalający wieżę, z napisem „Johannes Quistorp Turm”. Powyżej
czwartej kondygnacji, dotychczasowe schody dwubiegowe zamieniono na kręcone z duszą.
5

Górny poziom wieży stanowił obejściowy, machikułowy ganek z krenelażem. Zakończenie
wieży również przyjęło formę ganka z krenelażem.
Uzupełnieniem programu ikonograficznego, były dwie kamienne rzeźby z piaskowca,
flankujące naroża wieży, przedstawiające alegorię Handlu i Przemysłu oraz – w sali pamięci –
popiersie Quistorpa, dekoracyjne mozaiki na sklepieniu i witraże w otworach okiennych sali
pamięci. Rzeźby wykonane zostały przez Ludwika Manzela, natomiast witraże i mozaiki –
przez Augusta Oetkena.
Podczas budowy wieży dokonano zmian w projekcie, tak aby nadać jej bardziej
reprezentacyjny charakter i podkreślić program ikonograficzny 6 . Modyfikacji dokonano w
rzucie podstawy, w której wyeliminowano ściankę wydzielającą pomieszczenie dozorcy.
Projektowana klatka schodowa w grubości muru, została zastąpiona półokrągłymi niszami,
zaś we wschodniej ściance działowej z jednym otworem drzwiowym dodano drugą, niższą.
Z centralnej części (rdzenia wieży), usunięto ściany tworzące zamknięte nisze, na rzecz
otwarcia ich i umożliwienia dostępu z każdej strony ganka obejściowego. Proponowane
epitafia (nierozpoznane przedstawienia rzeźbiarskie) w pachach arkad zastąpiono blendami, w
które wmontowano tablice z płaskorzeźbionym reliefem, z motywami dziecka przy ulu i przy
beczce.
Zmian dokonano również w wyglądzie obiektu. Projektowana balustrada wykonana
z fragmentów bloczków betonowych tworzących ostrołukowe prześwity, zmodyfikowana
została w stosunku 13:8:13, a nie jak w projekcie – 12 prześwitów po bokach. Zmieniono
również otwory okienne w części cylindrycznej. Okno południowe w drugiej kondygnacji,
planowano rozdzielić dwoma przepruciami o łuku odcinkowym, nad którymi zaprojektowano
świetlik (koncepcja nie zrealizowana). Lico wnęki dekoracyjnego pasa drugiej kondygnacji,
uzupełnione zostało ceglaną kratką. Ganki półbaszt, wzbogacono o fryzy arkadkowe
trójkonchowe. Dwoma ważnymi zmianami było zastąpienie zaprojektowanej tarczy
heraldycznej nad balkonem, dwoma wąskimi okienkami oraz wykonanie węższego trzonu
wieży z zygzakowato ułożonych zendrówek. Szkarpy uzyskały w swoich górnych częściach
nisze z okrągłymi kształtkami z przekrzyżowaniem. Zabieg ten powtórzono we wnękach
ścian. Na wysokości stożkowych dachów baszt, wkomponowano fryz składający się
z czwórliścia. Obejściowy ganek trzonu rozdzielono 10-cioma filarami, które pomiędzy sobą
tworzą arkadowe prześwity. W ich płycinach umieszczono kandelabrowe układy ze kształtek
6 Ibidem, s. 94.
6

układających się w wieloliść. Każda z nich przykryta została dwunastoma ceramicznymi
dekorami układającymi się formę pogrubionych służek, spływających do wewnątrz obejścia.
Pomiędzy nimi umieszczono po trzy „zęby” o formie krenelaża. Uzupełnienie stanowią fryzy:
u podstawy otworu okiennego – arkadowe blendy oraz, nad nimi po trzy trójliście. Ganek
koronujący otrzymał sześć ceglanych słupów, z podwójnymi blendami. Pomiędzy nimi – fryz
arkadowo-czwórlistny.
Wieża przestała pełnić funkcję świecką i stała się obiektem militarnym w 1942 r. 7 lub
1943 roku. Umieszczono na niej radar oraz przydzielono jednostkę przeciwlotniczą do
ochrony urządzeń. Arkadowe otwory okienne i główny, drzwiowy zostały zamurowane,
pozostawiając jedynie prostokątne prześwity. Od zewnątrz domurowano niezależne
murowane filary o nie zidentyfikowanym przeznaczeniu. Zmiany w układzie funkcjonalnoprzestrzennym
są nie rozpoznane.
W tym samym czasie, po zachodniej stronie obiektu wybudowano ceglany schron
podziemny. Prawdopodobnie punkt widokowy został wysadzony w trakcie II wojny
światowej, wiosną 1945 roku 8 lub po jej zakończeniu, po przejęciu Szczecina przez
administrację polską.
Po wysadzeniu obiektu, zachowała się kamienna podstawa oraz pierwsza kondygnacja
ceglanego trzonu. Do lat 50./60. uszkodzone rzeźby alegoryczne prawdopodobnie
umieszczone były na swoich pierwotnych miejscach, po czym zostały zrzucone na ziemię i
schody. W pierwszej dekadzie XXI wieku rzeźbę Handlu ustawiono na ziemię, druga
z przedstawieniem alegorii Przemysłu, zaginęła po 1996 roku 9 .
2. Prezentacja obiektu
Ruina Wieży Quistorpa, zlokalizowana jest w zachodniej części Szczecina, na osiedlu
Arkońskie-Niemierzyn, w Parku Leśnym Arkońskim. Obiekt widokowy mieści się na
Wzgórzu Arkony 70,3 m n.p.m. 10 . Wieża od północy sąsiaduje z ulicą Fryderyka Chopina, od
południa z ul. Arkońską. W sąsiedztwie obiektu znajdują się kąpielisko miejskie „Arkonka”, u
podnóża wzgórza – stadion klubu piłkarskiego Arkonii oraz pętla tramwajowa linii „3” i „10”.
7 M. Łuczak, Szczecin/ Niebuszewo, Niemierzyn/ Grunhof, Nemitz, Zebelsdorf, Szczecin 2010, s. 230.
8 A. Kraśnicki Jr., M. Rembas, I. Rosa, Podziemny Szczecin, cz. 1, Szczecin 2016, s. 15.
9 M. Łuczak, Policja w walce o zabytki. Zbiór zagadnień o przeciwdziałaniu przestępczości przeciwko zabytkom.
Katalog zabytków i dzieł sztuki utraconych z województwa zachodniopomorskiego, Szczecin 2011, s. 258-259.
10
https://pomorzezachodnie.travel/Poi/a,3241/Wzgorze_Arkony_Park_Lesny_Arkonski_w_Szczecinie
[05.01.2022 r.]
7

W pobliżu wieży przebiega szlak spacerowy „ZP-1028 Zielony Szklak” 11 . Od strony
ul. Fryderyka Chopina, do obiektu prowadzą dwie leśne drogi. Pierwsza wyłożona płytami
betonowymi, prowadzi do stacji pomp, natomiast druga – przebiega przy Młodzieżowym
Ośrodku Socjoterapii im. Św. Brata Alberta.
Podstawa wieży zachowała się w stosunkowo dobrym stanie. Jej gzyms koronujący,
na którym spoczywała balustrada, miejscami jest wyłamany. Wychodzące z niej szkarpy w
poziomie tarasu dolnego, w ilości 8 sztuk – są uszkodzone lub brakuje ich górnych zwieńczeń
(brak pięciu z nich). Dobrze zachowały się: filary – jeden pełniący podstawę pod alegorię
Handlu, drugi, sąsiadujący z nim od strony zachodniej oraz trzeci po stronie płn.-wsch.
Szkarpa pod alegorię Przemysłu, została rozebrana/zniszczona do poziomu posadzki tarasu.
Kamienne bloki tworzące balustrady, również są rozebrane, ich relikty można odnaleźć w
pobliżu obiektu. Zachował się jedynie dolny poziom granitowych sześcianów, z wnęką po
plakietach z wizerunkami postaci symbolicznych. Przed głównym wejściem, pod podłużną
korytarz brak stopni, które prawdopodobnie przysypane są ziemią lub uległy zniszczeniu.
Schody zachodnie są poważnie zniszczone, z odsłoniętą konstrukcją wewnętrzną, na których
opierały się stopnie. Po stronie północnej zachowały się dwa stopnie wraz
z parą filarków stanowiących początek balustrady, po południowej – ostały się jedynie dwa
stopnie. W górnym biegu, zachowane dość dobrze, za wyjątkiem wyrwy w połowie
wysokości – widoczne zbrojenie w postaci dwóch płaskowników. Schody po wschodniej
stronie, również uszkodzone: zachowany bieg pd. oraz cząstkowo środkowy, w partii górnej.
Przed policzkiem wschodnim schodów zachował się fragment niskiego murku, w którym
znajdowały się niegdyś nasadzenia roślinne.
Górny taras w większej mierze przysypany jest ziemią, wymieszaną z gruzem i
śmieciami. Poziom betonowej posadzki, widoczny jest jedynie na jej obrzeżach. Wysokość
nasypu wacha się pomiędzy 1,10-1,50 m. Brak balustrady okalającej taras, jej relikty można
odnaleźć wokół wieży. Przypory są wyszczerbione, po północnej stronie ułamane na
wysokości poziomu posadzki, we wschodnich – widoczne wgłębienia po osadzeniu
kamiennych kapach. Parter wieży, jest dość poważnie uszkodzony, miejscami brak cegły
licowej, spoin, czy kształtek archiwolt. Czytelne są miejsca po półbasztach, wyraźnie
zaznaczone pomiędzy szkarpami, w których wewnętrzne lico stanowią cegły wyłożone
główką. Fragmentarycznie zachowane zostały betonowe schody, które wychodzą z ziemi na
11 Szlak zielony przebiega na trasie Szczecin-Skolwin – Lasek Arkoński, o długości 13, 8 km, http://szlakizachodniopomorskie.pl/photogallery.php?photo_id=264
[03.08.2020 r.]
8

wysokość ok.: zach. +/- 0,97 m, wsch. +/- 1,10 m. Powyżej ułamane lub całkowicie nie
istnieją. Dodatkowo, w zachodniej części uchowała się fragmentaryczna, metalowa poręcz
oraz w obu przypadkach – metalowe płaskowniki z sfazowanych narożnikach stopni.
Arkadowy układ otworów jest czytelny, w miejscach po półbasztach widoczne są metalowe
płaskowniki spinające przeciwległe fragmenty murów. Wewnętrzne pomieszczenie,
stanowiące niegdyś miejsce pamięci, przykryte zostało betonowym sklepieniem, które w
wyniku zawalenia się wieży, uległo zawaleniu w centralnej części.
Od strony zewnętrznej, każdy z boków kondygnacji posiada tarczki herbowe,
zachowane w całości jedynie po stronie zachodniej i południowej, po północnej i wschodniej
nie istnieją. Pod warstwą ziemi wymieszanej z gruzem, w trzech arkadach uwidaczniają się
ozdobne, szkliwione profile, który stanowią dolny parapet otworów okiennych oraz
fragmenty dekoracyjnych kształtek, na wys. ok. 20 cm na poziomem gruntu. Prawdopodobnie
pod nasypem ziemnym nadal zachowana jest dekoracyjna posadzka. W portalu zachodnim,
wybrakowane są kształtki archiwolty, ponad nią, tarczki herbowe częściowo posiadają tynk.
Pod tarczą południową pojawiły się nacieki solne oraz roślinność wyższa (bluszcz). Korona
muru jest mocno wyszczerbiona, z niej również wyrasta trawa oraz małe drzewka –
samosiejki. Prześwit północny, posiada znaczne uszkodzenia i ubytki w materiale ceglanym.
Na jego bokach dobrze widoczne są dekoracyjne kształtki, tworzące oparcie pod otwór
okienny. Tarczki w tym przypadku, pozbawione są tynku. Arkada wschodnia, jest najbardziej
zniszczona. Odsłonięta została tutaj struktura wewnętrzna, uwidaczniająca zaprawę
wyciśnięta spod cegieł. Tarcza południowa jest odłamana w połowie, zaś północnej nie ma.
W dość dobrym stanie zachowała się arkada frontowa. Pozbawiona została jedynie tarczek ją
flankujących. W prześwicie, po obu stronach zachowały się, górne elementy podtrzymujące
dekoracyjną kratę. Dokładny wygląd strefy cokołowej parteru wieży wydaje się być trudny do
rozpoznania, z uwagi na to, że jest zasypany. W szkarpie północnej, odsłonięta jest cała
przypora, co pozwala założyć, że strefa cokołowa, podobnie jak elewacje wykonana jest
z cegły klinkierowej szkliwionej.
W wyniku wysadzenia obiektu, w strefie przyziemia powstały liczne spękania. Brak
zabezpieczenia górnego poziomu powoduje, że przez nagromadzony grunt przecieka woda,
powodując ciągłe zawilgocenie betonowych murów. W konsekwencji, w miejscach
podatnych na ciągłą eksploatacje wody ściany, czy półkolumny granitowe, wytworzyły się
naloty wapienne. Spływające minerały z zaprawy, utworzyły biały nalot, który przez
dziesiątki lat uformował grubą powłokę na trzonie i podstawie, zakrywając częściowo bazę
9

dekoracyjnych elementów. Po wschodniej stronie, w wyniku uszkodzenia mechanicznego,
oderwany został znaczny fragment granitowego bloku wraz z kawałkiem bazy półkolumny.
Centralna wnęka na osi pn.-pd., o półkolistym zamknięciu posiada widoczny otwór w ścianie,
który został powyżej połowy przedzielony dwuteownikiem w swojej grubości, zaś całość
została zamurowana. Od lica przytwierdzony był kamienny blok, ob. oderwany,
fragmentarycznie. Powyżej umieszczono kwadratowy otwór pod wentylację (?). Kamienna
posadzka zachowana jest w całości.
W zachodnim otworze drzwiowym, widoczne są mocowania po ościeżnicy. Po stronie
wschodniej, zachowało się dekoracyjne, drewniane obramowanie drzwi. Posadzka
arkadowego obejścia wyłożona została dekoracyjnymi glazurowanymi ośmiobocznymi
płytkami. W miejscu szkarp wewnętrznych, wyprowadzono po ich zewnętrznych prostokątne
płytki oddzielające. Większy ich fragment zachowany jedynie w północnej części obejścia
wraz z niewielkim elementem, wysokim na dwie cegły. W pozostałych – widoczna odsłonięta
ziemia. Ściany wewnętrzne posiadają miejscowe ubytki tynku, punktowo uwidaczniające
dwukrotne tynkowanie. W arkadzie zachodniej otwierającej obejście, na podniebieniu
widoczny dość spory fragment odsłaniający budulec betonowy. Na jego krawędziach, wbite
są drewniane kołki, obiegające cały otwór, zaś pośrodku przebiega dość głęboka szczelina. W
otworach arkad widoczne są pozostałości po płaskownikach podtrzymujących ramy okienne.
Na całym sklepieniu pojawia się, wyraźna sieć tworząca spękania, która miejscami rozgałęzia
się. W centralnym pomieszczeniu części cokołowej, posadzka jest obniżona względem tej w
obejściu. Jest ona przykryta jest grubą warstwą ziemi, oddzielającą obejście od sali. Mocno
popękane ściany, oraz cięgle skraplająca się woda, tworzy wyczuwalną w powietrzu,
podwyższoną wilgotność. Betonowe lub żelbetowe mury, są ciągle wilgotne. Tynk na nich
zalegający, odspoił się, miejscami widoczne są siatki spękań. Znaleźć można także ślady
wandalizmu, w postaci np. graffiti czy okopceń powstałych w wyniku palenia ognisk
wewnątrz.
Obejście zamyka od wschodu ściana, w wydzielonym, szerokim otworem drzwiowym,
który poprzedza dość gruby fragment przewróconego ceglanego elementu, który
prawdopodobnie stanowił wzmocnienie narożników ścian. Na płaszczyźnie pionowej,
widoczne są dwie rysy, które przechodzą na grubość ścianki. W części obejścia, do wys. ok.
0,70 m występują dwa rzędy kwadratowych otworów, o trudnym do zinterpretowania
znaczeniu. W pomieszczeniu wschodnim, posadzka wykonana została z lanego betonu, gdzie
10

przy ścianie północnej powstała wyrwa, odsłaniająca ceglane wypełnienie stanowiące
podsypkę. Półkolista nisza również posiada rysę, podobną do tej zachodniej.
Grunt zalegający przy ścianach przyziemia po części zewnętrznej, wyraźnie różni się
poziomem z każdej strony. Różnica miejscami wynosi nawet ok. pół metra. Pomiędzy
wysokością parapetów pn.-pd., poziom oscyluję pomiędzy +/-. 0,70 m, a +/- 1,10 m. Materiał
budowlany tworzący wieżę, można odnaleźć w promieniu 500 metrów od obiektu. W
pobliskim schronie zamontowano kratę, uniemożliwiającą wejście. Po stronie wschodniej i
zachodniej, zebrano w jednym miejscu większe fragmenty reliktów wieży, zalegający niegdyś
wokół niej. Na południowym wzniesieniu wzgórza, w połowie głównej alei spacerowej,
wybudowano schody, umożliwiające swobodne podejście pod punkt widokowy. Miejscami
granitowe stopnie są wyszczerbione, zaś u podstawy, są widoczne braki dwóch z nich.
3. Zabytkoznawcza analiza wartościująca
Aby w pełni przedstawić zabytkoznawczą analizę wartościującą 12 , należy w pierwszej
kolejności zapoznać się z myślą Aloisa Riegla (1858–1905) zawartą w dziele z 1903 r. 13 oraz
jej kontynuacją, opracowaną przez Waltera Frodla (1908–1994) w latach 60. XX w. 14 . W
publikacji Riegla Der moderne Denkmalkultur historyk zaznaczył, że zachowanie reliktów
przeszłości przez społeczeństwo wynika z potrzeby pamiętania o niej 15 . Wdrożył systematykę
opartą na podziale zabytków na pomniki zamierzone i niezamierzone, w której potrzeba
pamiętania o przeszłości rozdzielona została na wartości pomnikowe, historyczne i dawności
oraz na te, które wynikają z teraźniejszości – wartości artystycznej i użytkowej. Za przedmiot
szczególnej ochrony autor podaje Denkmal – czyli pomnik, znak pamięci 16 – co zresztą
znalazło odzwierciedlenie w samym tytule pracy.
Austriacki historyk sztuki Walter Frodl nadał ciągłość pracy Riegla, którą dodatkowo
poddał uaktualnieniu 17 . Badacz w swojej systematyce określającej wartości historyczne oparł
je na dokumentalnym charakterze pomników przeszłości, stosując wartości naukowe i
emocjonalne, bez pomnikowych, które są kluczowymi w tworzeniu pomników
12 Zabytkoznawcza analiza wartościująca powstała w oparciu o tekst : D. Kolassa, Zabytkoznawcza analiza
wartościująca na przykładzie Wieży Quistorpa w Szczecinie [w:] Zachodniopomorskie Wiadomości
Konserwatorskie, R. IX, 2019 (2020), s. 85-96.
13 A. Riegl, Der moderne Denkmalkultur. Sein Wesen und seine Entstehung, Wien–Leipzig 1903.
14 W. Frodl, Pojęcia i kryterium wartościowania zabytków, ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, tłum.
M. Arszyński, BMiOZ, seria B, Warszawa 1966, t. 13.
15 J. Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polska recepcja a problemy konserwatorstwa współczesnego, [w:]
Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red. B. Szmygin, Warszawa–Lublin 2008, s. 65.
16 J. Krawczyk, Teoria…, s. 65.
17 W. Frodl, op.cit., s. 12–13.
11

zamierzonych 18 . Oczywiście wyżej wymienne wartości tworzą wartości równe sobie 19 .
Jednym ze wskaźników tych emocjonalnych czynników jest wartość symbolu i dawności.
Riegl w swoim wartościowaniu, wyróżniając wartości artystyczne, określił w nich względną
wartość artystyczną i wartość nowości. Frodl nie wykorzystał pierwszego czynnika, ale
zamiast niego zastosował dodatkowe kryteria artystyczne, tj. wartość historyczno-artystyczną,
w której istotny jest stan zachowania obiektu (oryginalny, hipotetyczny, kopia itp.), jakość
artystyczną oraz oddziaływanie artystyczne. Ten ostatni uwzględniony jest w przypadku
dwóch czynników, jakimi są: oddziaływanie obiektu na otoczenie, np. malowniczość,
„wygląd utrwalony tradycją” 20 oraz samoistne oddziaływanie artystyczne. Ostatnią z wartości,
jaką uwzględnia Walter Frodl w swojej systematyce, jest wartość użytkowa. Dzieli zabytki na
„martwe” i „żywe” 21 , w których te pierwsze tracą swoje pierwotne funkcje użytkowe na rzecz
nowych, np. obiekt poddany procesowi muzealizacji przestaje pełnić swoje pierwotne funkcje
użytkowe i staje się eksponatem muzealnym – zostają wyłączone jego dotychczasowe tryby i
z „żywego” staje się „martwy”.
Poprawna analiza wartościująca zabytku rozdzielona została na trzy ważne etapy, w
których każdy jest odpowiednio rozbudowany. Za pierwszy uznać należy właściwe
rozpoznanie wartości zabytku i poszczególnych ich wartości. W tym celu wydzielono siedem
poszczególnych wartości: autentyczności, integralności, wartość historyczno- -naukową,
historyczno-emocjonalną, artystyczną, estetyczną i użytkową 22 . Kolejnym etapem w ocenie
kryteriów wartości jest określenie rangi nośników poszczególnych wartości poprzez
zastosowanie powiązań z innymi obiektami. Etap ten został podkreślony przez Jana
Tajchmana, który uznał, że należy również uwzględniać w wartościowaniu elementy
niezachowane, które niegdyś były nośnikami pewnych wartości, ale obecnie nie są czytelne 23 .
Trzecim etapem jest określenie rangi rozpoznanych wcześniej wartości zabytku tak, aby móc
w przyszłości wskazać odpowiednie wytyczne konserwatorskie lub podjąć jakiekolwiek
działania 24 .
Wartość autentyczności wieży Quistorpa w Szczecinie charakteryzuje się znaczną
ilością zachowanej konstrukcji oryginalnej. Niegdyś pełna bryła, zniszczona częściowo w
18 J. Krawczyk, Dialog z tradycją w konserwatorstwie – koncepcja zabytkoznawczej analizy wartościującej,
„Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, Toruń 2013, z. 44, s. 512.
19 J. Krawczyk, Dialog..., op.cit, s. 65.
20 W. Frodl, op.cit., s. 13
21 Ibidem; J. Krawczyk, Dialog…, s. 521
22 Ibidem, s. 523–524.
23 Ibidem, s. 525.
24 Ibidem.
12

czasie działań wojennych, obecnie jest ruiną. Łatwa dostępność do obiektu umożliwiała także
działania niepożądane, tj. rozkradanie materiału budowlanego i dekoracyjnego, w efekcie
czego wartość straciła na autentyczności. W zachowanej podstawie wieży oraz jej pierwszej
kondygnacji uwidacznia się nie zmieniony układ komunikacyjny. Ubytki w półbasztach nie
zatarły ich wyglądu – zachowały się schody oraz częściowo poręcze (po zachodniej stronie
najbardziej widoczne). Wewnętrzny układ części przyziemia nie uległ przekształceniom.
Pomimo ciągle postępujących czynników atmosferycznych i mechanicznych posadzka w
dolnym poziomie wieży – w hali frontowej – zachowała się w dobrym stanie. Inna sytuacja
występuje w korytarzu obejściowym, w którym to ozdobne płytki zachowały się jedynie po
północnej stronie. Potwierdzeniem autentyczności wartości są także fragmentarycznie
zachowane elementy po przewodach elektrycznych oraz rurach odpływowych czy
mocowaniach po instalacji odgromowej. W wieży oraz w jej obrębie widoczne są również
ślady przystosowania obiektu do pełnienia funkcji militarnych, tj. ceglane filary (po
wschodniej, zewnętrznej stronie), wzmocnienia narożników wewnętrznych (po wschodniej,
wewnętrznej stronie) oraz schrony na wzgórzu. Zachowana rzeźba alegorii Handlu, blok
z inskrypcją 25 Johannesa Quistorpa z inskrypcją i liczne fragmenty dawnej balustrady oraz
kształtki ceramiczne poświadczają autentyczność zabytku, jakim jest Wieża Quistorpa.
Wartość integralności szczecińskiej wieży została przerwana wraz z jej wysadzeniem
w powietrze w 1945 roku. Obecnie zachowana kamienna podstawa wraz ceglanym parterem
trzonu, stanowią jedyny element świadczący o integralności całości obiektu. Położenie tej
neohistorycznej bryły w „sercu” Lasku Arkońskiego, w miejscu tak licznie odwiedzanym od
120 lat, spowodowało, iż nowi mieszkańcy polskiego już Szczecina zaczęli przystosowywać
zachowaną ruinę do nowych celów. Pierwotnym założeniem był punkt widokowy z częścią
wypoczynkową, obecnie – można powiedzieć – funkcja ta została zachowana, gdyż pomimo
braku głównego trzonu nadal jest to miejsce spotkań mieszkańców. Na szczególną uwagę
zasługuje otoczenie, z którym wieża jest związana na stałe. Zmiany, jakie zaszły w przeciągu
wieku, spowodowały zatarcie ekspozycji biernej i czynnej, wysokość drzew, samosiejki czy
zarosłe ścieżki spacerowe również przyczyniają się do zaburzenia wartości.
25 W centralnej wnęce, podłużnej sali, umieszczono kamienny blok epitafijny (blok z inskrypcją), który niegdyś
przytwierdzony był do ściany. Na zachowanym fragmencie uwidacznia się prostokątne, płytkie wgłębienie o
surowo obrobionym polu, na którym prawdopodobnie zamocowano płytę z wizerunkiem zmarłego lub jakąś
inskrypcją (widoczne dwa wgłębienia po mocowaniu). Poniżej umieszczono napis, pisany gotykiem niemieckim
(szwabachą), obecnie częściowo zatarty i słabo czytelny: Johannes Quistorp 1822–1899.
13

Wartość historyczno-naukowa przejawia się tutaj choćby w samym materiale
budowlanym wieży. Technika budowlana oraz połączenie dwóch stylów (neoromańskiego i
neogotyckiego), popularnych w XIX i XX wieku, skłania do poszerzenia wiedzy naukowej w
zakresie tego typu budowli. Zastosowany różnorodny materiał (beton, kamień, cegła) i
technika wznoszenia mogą być przedmiotem badań konstrukcyjnych, jak również
konserwatorskich (np. pod względem stanu zachowania, metod i preparatów
konserwatorskich itp.). Szczeciński pomnik jest przykładem obiektu, który może posłużyć w
przyszłości do pogłębienia badań dotyczących wież o charakterze kommemoratywnym
poświęconym zarówno osobom związanym z działalnością filantropijną, jak i
przedstawicielom polityki, władcom, cesarzom. Z punktu widzenie architektury niemieckiej
przełomu wieków XIX/XX wieża jest znakomitym przykładem budownictwa okresu
wilhelmińskiego. Mimo że powstała z inicjatywy prywatnej, może stanowić cenny materiał
porównawczy dla tych obiektów, które były objęte mecenatem artystycznym cesarza. Warto
jeszcze raz podkreślić, że wieża Quistorpa nie ma żadnych powiązań monarszych, jest jedynie
przykładem pomnika, na który mogły pozwolić sobie tylko najzamożniejsze osoby. Pomnik
ten jako pamiątka przeszłości, obecnie głównie jako miejsce wypoczynku i cel wędrówek
pieszych, pozwala na podjęcie pewnych rozważań na temat świadomości oraz historii
przemian społecznych i gospodarczych, mienia, które po 1945 roku przeszło w granice Polski.
Poczynania, którymi kierowano się przy ograbianiu z materiału budowlanego tego, co było
poniemieckie, skłaniają do różnorodnych przemyśleń zarówno badawczych, jak i
historycznych, społecznych, antropologicznych czy tożsamościowych. Forma, jaką przybrała
wieża, oraz jej powiązanie z berlińską memorią pozwalają prześledzić myśli, jakimi kierował
się Martin Quistorp (1861–1929), stawiając taki, a nie inny pomnik. Na podstawie wyglądu
oraz zastosowanego materiału wieża staje się nośnikiem badawczym dla naukowców
zajmujących się historią regionu, ale również dla pasjonatów miasta i okolicy,
dla mieszkańców, którym nieobojętna jest przeszłość miejsca, w którym mieszkają.
Wartość historyczno-emocjonalna wieży jest duża. Jest to obiekt, który trwale wpisał
się w krajobraz zachodnich terenów Szczecina. Obecny stan zachowania oraz postępujące
czynniki destrukcyjne przyczyniają się do coraz to mocniejszego zdegradowania zabytku.
Fakt ujęcia tej niegdyś monumentalnej memorii – obecnie ruiny – w rejestrze zabytków
(nr rej. A-171, z 24.06.2004 r.) nie zapewnił odpowiedniego zabezpieczenia. Od 1945 roku
Park Arkoński, który niegdyś służył niemieckim mieszkańcom Stettina, nie przestał pełnić
swoich funkcji rekreacyjnych w polskim już Szczecinie. Ważna w tym przypadku również
14

jest wartość symboliczna szczecińskiej wieży widokowej, której głównym celem było przede
wszystkim przywoływanie pamięci o Johannesie Quistorpie – znanym lokalnym filantropie,
zaś na drugim miejscu dopiero punkt widokowy. Budowla stała się symbolem potęgi,
jaką zdobyli szczecińscy przedstawiciele rodu Quistorpów – ojca jako przemysłowca,
fundatora, ważnej postaci przedwojennego Szczecina i syna, który przejął i kierował
odziedziczonym majątkiem. Na szczególną uwagę zasługują tutaj liczne, pozytywne,
współczesne reakcje na temat tego obiektu, choć nieodłącznym ich elementem jest
ubolewanie nad stanem zachowania. Na licznych forach internetowych czy grupach
poświęconych Szczecinowi czy samej wieży pojawia się duża ilość komentarzy, w których
wielokrotnie podnoszony jest temat jej odbudowy lub odpowiedniego zabezpieczenia.
Mieszkańcy często przywołują wspomnienia z dzieciństwa, z czasów harcerstwa;
przypominają wydarzenia, które odbywały się lub nadal odbywają się przy wieży. Jest ona
jednym z punktów orientacyjnych w rajdach krajoznawczych i wyznaczników
geograficznych. Wieża jest również punktem postoju na trasie spacerów rodzinnych.
Dodatkowo znajdujące się przy niej podziemia są tematem licznych dyskusji oraz wspomnień
z eksploracji podziemi.
Nośnikiem wartości artystycznych zabytku są zachowane liczne elementy dekoracyjne
w postaci balustrad, kształtek ceramicznych, czy przedstawienia alegorycznego, itp. To
właśnie one decydowały o stylu, w jakim został wzniesiony obiekt – neoromańskoneogotycki.
Istniejąca drewniana ościeżnica, w zachodnim otworze drzwiowym podłużnego
korytarza, choć pozbawiona dekoru i barwy, uwidacznia formę, jaką mogła nieść podczas
swojego funkcjonowania (symetrycznie rozmieszczone trzy pręty ułożone w dwa rzędy, ślad
po mocowaniu zamka oraz prosta deska z wklęsłym ćwierćwałkiem na krawędzi). Zachowany
układ funkcjonalno-przestrzenny pozwala na swobodne przemieszczanie się wewnątrz
podstawy. Zniszczone schody na dolny taras uniemożliwiają bezpieczne dostanie się na
wyższy poziom. Taras ten pozbawiony balustrad oraz niskich filarków, na których
znajdowały się pierwotnie betonowe kapy i rzeźby, stracił swój charakter artystyczny.
Szczęśliwie zachowana rzeźba alegorii Handlu, pozbawiona swojego pierwotnego miejsca
oraz – co ważne – wyglądu (braki głów, liczne ubytki), po części utraciła wartości
artystyczne. Walorem ratującym tę rzeźbę jest zachowana grafika ilustrująca wygląd całości.
Wiele istniejących i zachowanych pocztówek oraz nielicznych fotografii, dodatkowo
archiwalna dokumentacja budowlana z blatami przedstawiającymi rzuty, przekroje oraz
widok frontowy pozwala skonfrontować środki przekazu historycznego z rzeczywistym, w
15

pełni istniejącym obiektem do 1945 roku i w ruinie po działaniach II-wojennych. Zmiany
dokonane podczas wznoszenia wieży nie zostały w żaden sposób odnotowane, co mogło być
ukierunkowane nadaniem obiektowi jeszcze większych wartości artystycznych, zbliżających
całość do dzieła porównywalnego na równi z cesarskimi realizacjami – w tym przypadku do
Wieży Wilhelma I w Grunewaldzie-Berlinie. Ogólny wystrój wewnętrznej hali podłużnej
również wpisuje się w program ikonograficzny, jaki zapewniały pełnoplastyczne rzeźby i
płaskorzeźby z symbolicznymi przedstawieniami.
Nośnikiem wartości estetycznej zabytku jest przede wszystkim położenie w otulinie
leśnej, z dala od przestrzeni życia miejskiego. Jej odległość sprawia, że jest to miejsce, w
którym można odpocząć od codzienności. Obecna szata roślinna dodaje otoczeniu pomnika
charakterystycznego klimatu, tworząc swoistą enklawę zieleni z romantycznymi
pozostałościami po niegdyś okazałej wieży z początku XX wieku. Malownicza ruina nabiera
jeszcze większych walorów estetycznych przy okazji zmiennych atmosferycznych.
Wyłaniająca się spośród drzew zachowana część wieży powoduje wywołanie pozytywnych
emocji zmieszanych z pesymistycznymi, dającymi do myślenia odczuciami. Wartym
podkreślenia czynnikiem jest widok z wysokości 45 metrów, z którego widać całą panoramę
Szczecina i okolic. Dodatkowo miejsce to nabrałoby nowego charakteru.
Działania wojenne oraz zmiana funkcji wieży ze świeckiej na militarną w 1943 roku,
spowodowała zatarcie pierwotnych wartości użytkowych. W wyniku jej częściowego
wysadzenia, wartości te zostały pogrzebane na dobre. Zachowany ceglany parter (dawna sala
pamięci) oraz kamienna podstawa, pomimo zniszczenia trzonu, nie utraciły całkowicie
funkcji komunikacyjnych. Pierwotny układ funkcjonalno-przestrzenny w części przyziemia
jest w pełni czytelny. Zalegający gruz wymieszany z ziemią oraz wybrakowane stopnie w
bocznych schodach, prowadzących na dolny taras, utrudnia właściwą komunikację, zaś układ
funkcjonalno-przestrzenny jest nieczytelny.
Cała budowla charakteryzowała się dwoma wartościami symbolicznymi i użytkowymi
(całkowicie zatarte). Wartości symboliczne – nadal istnieją, gdyż pomimo znacznego
zniszczenia wieży zachowały się te fragmenty, które poświadczają o jej formie i
przeznaczeniu.
Identyfikując wartości Wieży Quistorpa w Szczecinie, na pierwszy plan wysuwają się
dwie główne wartości: historyczno-naukowa, w której szczeciński pomnik wyróżnia się na tle
innych przykładów obiektów wznoszonych w tym stylu, ale również jest on podstawowym
16

źródłem do badań dzieł architektonicznych powstających w dobie epoki wilhelmińskiej. A
także druga wartość historyczno-emocjonalna. O jej znaczeniu mogą świadczyć liczne,
pozytywne komentarze internetowe na jej temat. Istnienie kamienia z inskrypcją komu jest
poświęcony, przyczynia się do zachowania wartości symbolicznej, jakie pełniło to miejsce.
Kolejnymi znaczącymi wartościami jest zachowana w miarę możliwości duża ilość materiału
autentycznego. Porozrzucany materiał budowlany, tj. kształtki, cegły czy stopnie, świadczy o
realności istnienia ich w obiekcie. Na szczególną uwagę zasługuje zachowana, lecz
uszkodzona rzeźba alegorii Handlu, która czyni ją autentyczną i integralną z obiektem, na
którym była ustawiona. Zmienny krajobraz przestrzeni otaczającej wieżę nie wpłynął
negatywnie na wartości estetyczne, a tylko je podniósł. Zielona szata leśna wraz
z zachowanymi ruinami z dala od odgłosów miejskich stanowi dodatkowy walor turystycznorekreacyjny
zachodnich terenów Szczecina. Przejaw wartości artystycznych również nie
utracił swoich funkcji, gdyż nadal zachowany fragment wieży wraz z detalami charakteryzuje
się dużą dokładnością i starannością wykonania. Wartości użytkowe obiektu, historycznie
całkowicie zostały zatarte wraz z jego zniszczeniem. Pierwotnie istniejący układ
funkcjonalno-przestrzenny w całym obiekcie, z wyłączeniem części przyziemia, nie istnieje.
Jedynie ten ostatni, który po mimo zniszczeń i upływu ponad wieku, nie został zatracony.
4. Wnioski i wytyczne konserwatorskie
I. OGÓLNA KONCEPCJA KONSERWATORSKA
Aby móc poprawnie identyfikować wartości użytkowe i integralne zabytku jakim są
obecnie ruiny Wieży Quistorpa, wpisanej do rejestru zabytków pod nr A-171 z dnia
24.06.2004 r., należy dążyć do rekonstrukcji fragmentarycznej kamienno-ceglanej części,
połączonej z nową, współczesną formą. Obiekt w sam sobie stanowi wyjątkową wartość –
wartość symboliczną, upamiętniającą Johannesa Qusitorpa, lokalnego filantropa, bez którego
obecny kształt miasta mógłby wyglądać zupełnie inaczej niż obecnie. Walory krajobrazowe
lasu, w którym się znajduje sprzyjają wartością estetycznym, zaś zachowana obecnie część
sprzyja odwiedzaniu obiektu przez licznych spacerowiczów. Taki czynnik, w głównej mierze
podnosi wartości historyczno-emocjonalne. Jest to nieodzowny element w tożsamości
lokalnej mieszkańców Szczecina.
Takie wartości powodują, że obiekt odbudowany stałby się pełną, integralną materią.
Odwołując się do artykułu 9. ((…)musi być odróżnialna od zabytkowej kompozycji
17

architektonicznej i ma nosić znamię współczesności) oraz 12. (Uzupełnienia brakujących
części muszą harmonijnie współgrać z całością, ale muszą być też odróżnialne od oryginału,
tak by restauracja nie fałszowała świadectw sztuki lub historii.) Karty Weneckiej, nowa
forma powinna być odróżnialna od historycznej, tak aby nie fałszowała zabytku. Powinna
przede wszystkim nosić znamiona naszych czasów.
Neostylowa wieża z początku XX wieku, łącząca w sobie dwie historyczne epoki
romańską i gotycką, jest wyjątkowym obiektem na skalę regionalną. Wyjątkowość ta, jest
potęgowana zastosowaną formą oraz przede wszystkim tym, że nie była poświęcona ona
monarsze, a zwykłemu obywatelowi, lokalnemu przedsiębiorczy i filantropowi. Wieża
widokowa o funkcji upamiętniającej Johannesa Quistorpa, ufundowana przez jego syna
Martina, stanowiła również niejako ofertę zastosowanego materiału jakimi była cegła
klinkierowa, cement i kamień granitowy, pochodzące z fabryk przedsiębiorców.
Forma jak i materiał wraz z funkcją potęgują wykazywane wartości, w jakich wartości
historyczno-naukowa i symboliczna stanowią podstawę do wyznaczenia odpowiednich
wytycznych. Ceglany trzon wysadzony w 1945 roku oraz stopniowe pozbawianie obiektu
materiału budowalnego, spowodowało zanik integralności, a przede wszystkim wartości
użytkowej, którą należy przywrócić. Należy dążyć do nadania nowej funkcji obiektowi, w
którym zaprojektowana zostanie kawiarnia w poziomie przyziemia, połączona z nową wieżą
widokową, wychodzącą ze zrekonstruowanej ceglanej podstawy.
Nowa bryła obiektu powinna zostać zrekonstruowana do poziomu ceglanej, I-
kondygnacji – do wysokości ok. 17 m od poziomu gruntu – na której powstanie nowa
konstrukcja wieżowa, wykonana ze słupów stalowych, rozdzielonych tarasami widokowymi
na wysokości 32 m i 45 m. Nowa konstrukcja założona zostanie na rzucie okręgu, w
poszanowaniu do historycznego wyglądu. Część dolna obiektu, będąca przyziemiem
zaadoptowana zostanie na kawiarnie, w której jedyną, wydzieloną przestrzenią będzie
wschodnie pomieszczenie, z toaletami i pomieszczeniem socjalnym dla obsługi obiektu. W
dolnym poziomie tarasu odtworzone zostaną półbaszty wraz ze sklepioną salą, pełniącą
funkcję izby pamięci, opisującej fundatora i patrona wieży oraz jej historię – północną wnękę
okienną stanowić będzie rekonstruowane na podstawie historycznego zdjęcia popiersie
Johannesa Qusitorpa wykonane w marmurze, posadowione na granitowym cokole. W
bocznych basztach mieścić się będą: we wschodniej klatka schodowa, w zachodniej szyb
windowy. Na pierwszej kondygnacji rekonstruowanej części, umieszczona zostanie okrągła
18

winda panoramiczna (identyczna jak w półbaszcie), kończąca swój bieg na wysokości ok. 32
metrów, na której mieścić będzie się otwarty, przeszklony taras widokowy. W poziomie
omawianej kondygnacji również umieszczone zostaną kręcone schody, obiegające szyb
windowy, również kończące się na wysokości środkowego tarasu. Aby umożliwić
komunikację z najwyższym punktem, z tarasem górnym założonym na wysokości 45 metrów
(wysokość całkowita wynosić będzie 47 m), ze środkowego tarasu wychodzić będą kręcone,
żeliwne schody. Taras będzie zamknięty, przeszklony w całości. Całość zamykać będzie
wypłaszczony dach namiotowy.
Konstrukcja nowej formy, tworzyć będą symetrycznie ustawione okrągłe słupy
stalowe (fi 300) w kolorze piaskowym (rozjaśnionym), obłożone blachą perforowaną w
kolorze ceglastym. Szerszy cylinder wypełni blacha z okrągłymi otworami, zaś węższy –
z prostokątnymi wycięciami, nawiązującymi do historycznego zygzakowatego detalu
zastosowanego w węższym cylindrze wieży.
Dopełnieniem wymienionego wyżej programu ikonograficznego (popiersia),
odtworzone zostaną przedstawienia symboliczne dzieci przy pracy mieszczące się w blendach
murów balustrad oraz rzeźba alegorii Przemysłu. Figura alegorii Handlu zostanie
zrekonstruowana.
II. WYTYCZNE DO UKŁADU FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEGO
A. Elementy do bezwzględnego zachowania lub ewentualnego odtworzenia.
W pełni zachowany układ funkcjonalno-przestrzenny zachowany został w przyziemiu
wieży. Wykształcony na początku XX wieku, nie uległ żadnym zmianą. Wprowadzone dotąd
nie rozpoznane w pełni przegrody ceglane w trackie II wojny światowej (po 1943 roku) nie
zachowały się do czasów obecnych oraz nie wpłynęły negatywnie na zastany układ. Obecna
forma jest w pełni użytkowa, gdzie według projektu wejście do części przyziemia
umieszczone zostało na elewacji południowej, zaś arkadowe otwory okienne na określonej
wysokości (od zewnątrz na ok. 1,10 m). Zaprojektowane otwory drzwiowe prowadzące od
zachodu do części obiegającej sześcioboczny rdzeń i wschodnie do pomieszczenia dozorcy
wieży, nie uległy przekształceniom. Aspektem podnoszącym wartość integralności i
autentyczności jest zachowane drewniane, profilowane ościeże wschodniego otworu
drzwiowego oraz okucia mocujące po ościeżu, w otworze zachodnim. Dodatkowy, węższy
otwór umożliwiający komunikację z pomieszczeniem wschodnim, prawdopodobnie
19

wykonany został w późniejszym okresie funkcjonowania obiektu, gdyż nie ujęto go w
zachowanym projekcie budowlanym. Sześcioboczny rdzeń, stanowiący zarazem centralną
część kamiennej podstawy, stanowi symetryczne rozplanowanie otworów przejściowych
z prostokątnymi, głębokimi niszami.
Brak ingerenci w układ funkcjonalno-przestrzenny wieży w poziomie przyziemia, w
czasie II wojny światowej (poza wzmocnieniami otworów okiennych) i po 1945, nie
spowodował zatarcia wartości użytkowej. Istniejąca forma otwartego obejścia w części
północnej, powinna zostać bezwzględnie zachowana. Dopuszczalne jest wydzielenie ścianami
pomieszczenia wschodniego na cele sanitarno-socjalne, z jednoczesnym pozostawieniem
niezabudowanego korytarza przejściowego. Niedopuszczalne jest wykonywanie dodatkowych
otworów komunikacyjnych oraz doświetlających. Istniejące, powinny zostać odpowiednio
wyeksponowane.
Zakazane jest przedzielanie lub zamknięcie stałe charakterystycznego układu
przestrzennego części obejściowej, gdyż spowoduje to zatarcie prawidłowej ekspozycji
wnętrza, co wpłynie ujemnie na wartości użytkowe.
Obejściowy charakter dolnego tarasu, na którym zaprojektowano ceglaną podstawę
wieży, z uwagi na znaczną wartość artystyczną, umożliwiać powinien pełny ogląd zabytku.
Niedopuszczalne jest umieszczanie stałych oraz przenośnych barier za wyjątkiem betonowej
balustrady ochronnej, oraz mebli małej architektury wyższych od parapetów okiennych.
Centralna, otwarta arkada południowa prowadząca do wnętrza pomieszczenia powinna
pozostać niezabudowana, z możliwością montażu ażurowej kraty odgradzającej.
We wschodniej półbaszcie należy odtworzyć kręcony bieg z kamiennymi stopniami
oraz zamontować stalową poręcz po zewnętrznej i wewnętrznej stronie pomieszczenia.
Skomunikowanie poziomu I kondygnacji z półbasztami, będącymi jednocześnie
wyjściem z przybudówek, powinno stanowić najważniejszy element wpływający na wartości
użytkowe całości części rekonstruowanej z dobudowaną. Centralną osią pionową wyznaczać
powinien szyb windowy z okrągłą windą, wokół której rozciągnięta zostać powinna klatka
schodowa.
20

B. Elementy, w których dopuszcza się pewną (minimalną) ingerencję.
Dopuszcza się zamurowanie węższego otworu drzwiowego pomieszczenia
wschodniego w poziomie przyziemia, z jednoczesnym zlicowaniem od strony wewnętrznej i
wykonaniem blendy o głębokości 20 cm, od strony podłużnego korytarza.
Dopuszczalne jest wydzielenie lekkimi ściankami działowymi (na całą wysokość)
dawnego pomieszczenia dozorcy, w którym powinna zostać umieszczona część sanitarnosocjalna.
Ingerencja w historyczną przestrzeń dopuszczalna będzie, wówczas gdy ciągi
komunikacyjne pozostaną nie zaburzone i nie przegrodzone.
C. Elementy, które można przebudować częściowo bądź w całości.
Dopuszczalne jest umieszczenie dźwigu osobowego w zachodniej półbaszcie,
z jednoczesnym skuciem zachowanych ob. stopni kamiennych do wysokości +/- 1,20-1,30 m.
Zmiana funkcji użytkowej dotychczasowej klatki schodowej na szyb z windą, nie wpłynie
negatywnie na wartości użytkowe, a tylko je podniesie. Umożliwi to, połączenie poziomu
dolnego tarasu z wyższą kondygnacją. Skute stopnie powinny zostać wyeksponowane w
postaci rustykalnych śladów, które poświadczą o autentyczności półokrągłego pomieszczenia.
III. POZOSTAŁE ELEMENTY ZABYTKU
A. Do bezwzględnego zachowania i wyeksponowania.
W poszanowaniu do wartości artystycznych i historyczno-naukowych, bezwzględnie
należy zachować obecną materię historyczną jaką jest ceglana struktura oraz kamienna
podstawa, która w wyniku wysadzenia ceglanego trzonu została znacznie uszkodzona, a jej
zniszczenia w postaci licznych sieci spękań są widoczne na wewnętrznych sklepieniach.
Należy dążyć do scalenia i zszycia powstałych spękań w murach, tak aby usztywnić betonowe
mury. Należy również zachować kamienną okładzinę murów wewnętrznych, uprzednio
oczyszczonych z graffiti i okopceń.
Istniejące posadzki w przyziemiu oraz w pomieszczeniu centralnym na poziomie
dolnego tarasu należy zachować. W miejscach brakujących odtworzyć zgodnie z oryginałem.
Zachowane obiekty w postaci bloku z inskrypcją oraz rzeźba alegorii Handlu,
stanowią program ikonograficzny wieży. Są one zarazem wyznacznikiem wartości
21

artystycznych, ale przede wszystkim symbolicznych. Rzeźbę alegorii Handlu należy
zrekonstruować, zaś nie istniejącą alegorię Przemysłu oraz plakiety z przedstawieniem
symbolicznym dzieci przy ulu i beczce – odtworzyć. Formy te, należy wykonać w
jaśniejszym piaskowcu (rekonstrukcja fragmentaryczna i całościowa), zaś plakiety odlać w
betonie. Należy wzorować się na przedstawieniach ikonograficznych oraz istniejącym
materiale. Granitowe kolumienki w przyziemiu należy oczyścić z nalotów wapiennych oraz
wykonać fleki granitowe dostosowane kolorystycznie do oryginału w miejscach
zniszczonych. Przymocowany pierwotnie do lica półkolistej wnęki blok z inskrypcją,
wykonany ze sztucznego kamienia w części przyziemia, w oparciu o zachowane elementy
odnalezione w okolicy zaleca się osadzić w metalowej konstrukcji podtrzymującej całość.
Z uwagi na wartości symboliczne wieży, zaleca się wykonanie w marmurze, w oparciu o
historyczną fotografię, popiersia Johannesa Quistorpa osadzonego na granitowym
postumencie umieszczonym w północnej wnęce okiennej dolnego tarasu.
B. Do uzupełnienia lub odtworzenia.
Brakujące elementy betonowych balustrad, schodów oraz zakończeń szkarp powinny
zostać zrekonstruowane w oparciu o zachowany materiał – w tym celu należy przeprowadzić
prace poszukiwawcze porozrzucanego materiału budowlanego w promieniu do 500 m od
wieży. W przypadku kamiennych szkarp, każda z osobna powinna zostać odtworzona
z wykorzystaniem obrobionego kamienia granitowego, zgodnie z oryginałem. Należy
odtworzyć betonowe ogrodzenia, przy zachodnim i wschodnim policzku schodów, w
nawiązaniu do zachowanych fragmentów. Rekonstruowana forma odwzorowywana powinna
być w oparciu za zachowany materiał i przekazy ikonograficzne, zaś nowy materiał
oblicowania i detalu w postaci cegły ceramicznej pełnej, klinkierowej powinien nieznacznie
różnić się kolorem od oryginału (jaśniejszy odcień). Pola, które były pierwotnie tynkowane,
powinny zostać ponownie otynkowane z wykorzystaniem tynku renowacyjnego barwionego
w masie na biel złamaną. Spoiny pomiędzy cegłami, również przyjąć powinny taką barwę.
Powierzchnię podłoża w części sanitarno-socjalnej wykonać należy z kolorowych
płytek, analogicznie jak w obejściu. Posadzki na poziomie dolnego tarasu (na zewnątrz),
I-kondygnacji oraz w klatce schodowej (wraz ze schodami) półbaszt powinny zostać
wykonane z betonu antypoślizgowego. Należy wykonać badania stratygraficzne ścian
wewnętrznych w poziomie przyziemia oraz tarcz herbowych z zachowanymi tynkami, w celu
określenia pierwotnej kolorystyki barwnej.
22

W celu dopełnienia wartości artystycznych obiektu, należy zrekonstruować trójpodział
okienny (trzy ostrołukowe otwory, z okrągłymi nad bocznymi) w arkadach okiennych
pomieszczenia centralnego w poziomie dolnego tarasu. W przeźrocza wmontować witraże –
szkło matowe nieprzeźroczyste białe, pofałdowane, romboidalnie wycięte, osadzone na kicie
ołowianym. Należy również odtworzyć betonowe sklepienie, które powinno się oblicować
kwadrami mozaikowymi nawiązującymi motywem roślinnym do zastosowanego w Wieży
Wilhelma I w Grunewaldzie-Berlinie.
Projektowana nowa funkcja obiektu, stanowić będzie jego kontynuację, która została
przerwana po 1945 roku. Aby obiekt spełniał odpowiednie wymogi, dotychczasowe otwory
arkadowe w przyziemiu oraz w ceglanej części, powinny zostać zamknięte oszkleniem
pełnym, dostosowanym do kształtu otworu. Niemożliwe jest przywrócenie pierwotnego
podziału i barwnej kolorystki, gdyż jest ono nie znane, a dostosowanie się do niego byłby
wyłącznie kreacją twórczą, która mogła nie istnieć. Dlatego należy zastosować przeźroczyste
oszklenie w otworach okiennych, tak aby umożliwiały oglądanie obiektu od zewnątrz i
wewnątrz, co pozwoli uzyskać efekt transparentności.
Wskazuje się wykorzystanie przejrzystych tafli szkła, dostosowanych do otworów
okiennych, wykorzystując jednocześnie wąskie profile w kolorze grafitowym. Okna powinny
zostać osadzone przed otworami okiennymi, w wyprowadzonych wąskich węgarach. W
części przyziemia, w pomieszczeniu wschodnim dopuszcza się użycie szkła odbijającego
światło słoneczne. Zastosowane okna w przyziemiu, nie powinny posiadać podziałów na
mniejsze kwatery, funkcję wentylacji spełniać mają osadzone w narożnikach wentylatory.
Dopuszczalne jest wykonanie okien uchylnych w półbasztach i na poziomie I kondygnacji, w
otworze zachodnim. Na poziomie środkowego i górnego tarasu, należy zastosować mniejsze
tafle szkła przejrzystego, rozpiętego pomiędzy rurami konstrukcyjnymi, mocowanymi od
strony zewnętrznej do stalowych elementów.
Otwory drzwiowe w ceglanej części, zamknięte powinny zostać jednoskrzydłowymi,
drewnianymi drzwiami w konstrukcji ramowo-płycinowej, deskowo-listwowej. Analogicznie
zastosowane zostać powinny drzwi do toalet i pomieszczenia socjalnego w przyziemiu.
Należy w tym przypadku nawiązać do zastosowanej stolarki w Wieży Grunewald. Arkada
wejściowa w dolnej części powinna zostać przeszklona. Zastosować należy w tym przypadku
drzwi wahadłowe dwuskrzydłowe. Otwarta arkada w poziomie dolnego tarasu, z uwagi na
pomieszczenie o reprezentacyjnym charakterze powinna zostać zamknięta ażurową, kutą
23

kratą zbliżoną kształtem do historycznej (w nawiązaniu do przykładu grunewaldzkiego),
jednak o uproszczonej, współczesnej formie.
W celu skomunikowania ze sobą tarasów, wykonane zostać powinny dwie osobne
windy w półbaszcie zachodniej oraz na poziomie I kondygnacji. Należy zastosować dźwig
panoramiczny, przeszklony, założony na rzucie okręgu; na niższej wysokości otwierany
dwustronnie, na wyższej – jednostronnie.
Zapewniając odpowiednie warunki użytkowe dostosowane do użyteczności osób
niepełnosprawnych i osób z wózkami, dopuszcza się wykonanie stalowej poręczy
zamocowanej do stopni schodów zachodnich zewnętrznych, na której umieścić należy
platformę schodową oraz stały podjazd na stopniach wejścia głównego, od południa.
Stopnie w ciągach komunikacyjnych wykonane powinny zostać z czterech
materiałów, w następujących miejscach: betonowe – na zewnętrznych schodach w osi wsch.-
zach. oraz w półbaszcie wschodniej, granitowe (4 stopnie) – w podejściu do wejścia
głównego w poziomie przyziemia; metalowa ocynkowana kratownica (121 stopni) – od
poziomu I kondygnacji do środkowego tarasu; schody spiralne – od poziomu środkowego
tarasu do górnego.
Zaleca się odpowiednie zagospodarowanie terenu wokół wieży, po przez montaż tablic
informacyjnych, podświetlenia, ławek, koszy na śmieci oraz monitoringu. Południowe zbocze
wzgórza powinno zostać podsypane ziemią, w celu zniwelowania stromego podejścia.
Zachowane schody w odległości ok. 80 m od obiektu, powinny zostać uzupełnione o
brakujące stopnie granitowe oraz poręcze po obu stronach biegu.
Zaleca się wykonanie zadaszonego lapidarium po zachodniej stronie wieży, w
sąsiedztwie schronu, w celu umieszczenia odnalezionego ale nie nadającego się materiału
budowalnego porozrzucanego po okolicy – jako „świadki”.
Z uwagi na wartości historyczno-naukowe oraz historyczno-emocjonalne, zaleca się
udrożnić schron podziemny oraz udostępnić zwiedzającym. Niedokończona część tunelu
z szalunkiem drewnianym, powinna zostać bezwzględnie wyłączona z użytkowania, po przez
odgrodzenie jej stalową kratą, z pionowymi szczeblinkami. Lico ceglanej nadbudowy i
betonowej kapy, pozostawić nie uzupełniane, lecz zabezpieczone, jako świadek militarnego
charakteru obiektu w czasie II wojny światowej.
24

5. Spis ilustracji
il. 1 Fragment planu sytuacyjnego Eckerberger Wald, z zaznaczoną Wieżą Quistorpa, skala
1:5000, Akta Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 3,
Archiwum Państwowe w Szczecinie.
il. 2 Fragment mapy przedstawiającej Las Eckerberg (Las Arkoński)
z oznaczonymi miejscami o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym, w centrum lasu
wieża, skala 1:25000, Meßtischblatt 1149 : Stettin, 1931,
http://www.deutschefotothek.de/documents/obj/71052658/df_dk_0010001_2553 [05.01.022
r.]
il. 3 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten,widok frontowy, Akta Nadzoru
Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 4, Archiwum Państwowe
w Szczecinie.
il. 4 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten, przekrój pionowy, Akta
Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 5, Archiwum
Państwowe w Szczecinie.
il. 5 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten, rzut przyziemia, Akta
Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 6, Archiwum
Państwowe w Szczecinie.
il. 6 Widok frontowy Wieży Quistorpa, fot. l. 30. XX w., ze zbiorów Pommersches
Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
il. 7 Widok w kierunku pn.-wsch. na strefę przyziemia. Na narożnych wspornikach widoczne
przedstawienia alegoryczne Handlu i Przemysłu), fot. lata 1925-1930,
https://szczecin.fotopolska.eu/859707,foto.html?o=b4997 [05.01.022 r.]
il. 8 Widok na wieżę w kierunku pn.-wsch., 1903 r., grafika, Architektonische Rundschau.
Skizzenblätter aus allen Gebieten der Baukunst, H. 9, 1903, Stuttgart, Tafel 72.
il. 9 Wnętrze sali podłużnej Wieży Qusitorpa, l. 30. XX w., fot. ze zbiorów Pommersches
Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/6).
25

il. 10 Widok z najwyższego tarasu (45 m) na wschodnią stronę terenu przez wieżą, I poł. XX
w., http://sedina.pl/galeria/displayimage.php?album=1596&pid=31954#top_display_media
[10.01.2022 r.]
il. 11 Fragment zdjęcia z przedstawieniem postaci w blendach słupków balustrady dolnego
tarasu, strona zachodnia, ok. 1930 r., ze zbiorów Pommersches Landesmuseum Greiswald
(PLG-12/1/4).
il. 12 Fragment zdjęcia z przedstawieniem postaci w blendach słupków balustrady dolnego
tarasu, strona wschodnia, ok. 1930 r., ze zbiorów Pommersches Landesmuseum Greiswald
(PLG-12/1/4).
il. 13 Fragment zdjęcia z widokiem dolnej kondygnacji wieży (dolny taras), ok. 1930 r., ze
zbiorów Pommersches Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
il. 14 Szczecin. Alegoria Handlu, proj. Ludwig Menzel, 1900-1904 r., grafika,
(H. Saaran, Stettin nebs Umgebung: ein zuverlässiger Führer, Stettin 1913, s. 72).
il. 15 Fragment pocztówki ukazującej rzeźbę alegorii Przemysłu, ok. 1907-1914 r., ze zbiorów
Watkinson Library, Trinity College, Hartford, CT.
il. 16 Strzałką oznaczone ruiny wieży w Lesie Arkońskim, względem innych obiektów,
skala 1:5000, https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/Imgp_2.html?gpmap=gp0 [05.01.2022 r.]
il. 17 Stan obecny obiektu, widok w kierunku pn.-wsch., (fot. D. Kolassa 2020)
il. 18 Widok na w kierunku północnym, na front ruin wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 19 Widok na w kierunku południowym, na tył ruin wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 20 Widok na zachodnią stronę wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 21 Widok na wschodnią stronę wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 22 Widok w kierunku wschodnim na zamknięcie podłużnego, frontowego korytarza,
widoczne otwory drzwiowe prowadzą do wydzielonego pomieszczenia,
(fot. D. Kolassa 2020)
26

il. 23 Widok w kierunku zachodnim na zamknięcie podłużnego, frontowego korytarza, po pd.
stronie mieści się wejście do wnętrza, po pn. – półkolista wnęka z oderwanym blokiem
z inskrypcją (fot. D. Kolassa 2020)
il. 24 Widok na zachodni otwór drzwiowy w podłużnym korytarzu, otwierający się na
obejściową/arkadową salę wystawową, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 25 Widok na wschodni otwór drzwiowy w podłużnym korytarzu, otwierający wydzielone
pomieszczeni d. dozorcy, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 26 Widok na fragment obejściowej sali, pozbawionej posadzki, od strony zachodniej,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 27 Widok na południową część arkadowej sali, z widoczną dekoracyjna posadzką,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 28 Jedne z trzech korytarzy (tu pd.) prowadzących do środkowego, sklepionego
pomieszczenia, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 29 Widok na wnętrze centralnego pomieszczenia przyziemia, z prostokątnymi wnękami,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 30 Widok pd.-wsch. ścianę działową, zamykająca obejście i przechodząca do
wydzielonego pomieszczenia, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 31 Widok w kierunku pn.-wsch. na ceglaną podstawę wieży, mieszczącą w centrum
(widoczny fragment betonowego sklepienia) salę pamięci. Na pierwszym planie wyrwa w
ścianie po półbaszcie z klatką schodową i wybrakowanym licem ścian, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 32 Widok w kierunku pn.-zach. na ceglaną podstawę wieży, mieszczącą w centrum salę
pamięci. Na pierwszym planie wyrwa w ścianie po półbaszcie z klatką schodową i
wybrakowanym licem ścian (fot. D. Kolassa 2020)
il. 33 Widok w kierunku południowym, z wnęki okiennej północnej, na wnętrze sali pamięci.
Po bokach wyrwy w ścianach, za którymi mieściły się klatki schodowe półbaszt. Strzałkami
oznaczone górne trzymacze kutej kraty w portalu frontowym, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 34 Widok na południowy i wschodni otwór okienny w strefie dolnego tarasu,
z wysuniętym klinkierowym cokołem w przyporze, (fot. D. Kolassa 2020)
27

il. 35 Zachowana rzeźba alegorii Handlu, z widocznymi zniszczeniami; ustawiona po
zachodniej stronie wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
28

6. Ilustracje historyczne
il. 1 Fragment planu sytuacyjnego Eckerberger Wald, z zaznaczoną Wieżą
Quistorpa, skala 1:5000, Akta Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp
Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 3, Archiwum Państwowe w Szczecinie.
il. 2 Fragment mapy przedstawiającej Las Eckerberg (Las Arkoński)
z oznaczonymi miejscami o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym, w centrum
lasu wieża, skala 1:25000, Meßtischblatt 1149 : Stettin, 1931,
http://www.deutschefotothek.de/documents/obj/71052658/df_dk_0010001_2553
[05.01.022 r.]
29

il. 3 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten,widok frontowy, Akta
Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 4,
Archiwum Państwowe w Szczecinie.
il. 4 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten, przekrój pionowy,
Akta Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 5,
Archiwum Państwowe w Szczecinie.
30

il. 5 Projekt Wieży Quistorpa, 1.06.1900 r., Franz Schwechten, rzut przyziemia, Akta
Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619, k. 6,
Archiwum Państwowe w Szczecinie.
il. 6 Widok frontowy Wieży Quistorpa, fot. l. 30. XX w., ze zbiorów
Pommersches Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
31

il. 7 Widok w kierunku pn.-wsch. na strefę przyziemia. Na narożnych wspornikach
widoczne przedstawienia alegoryczne Handlu i Przemysłu), fot. lata 1925-1930,
https://szczecin.fotopolska.eu/859707,foto.html?o=b4997 [05.01.022 r.]
il. 8 Widok na wieżę w kierunku pn.-wsch., 1903 r., grafika, Architektonische
Rundschau. Skizzenblätter aus allen Gebieten der Baukunst, H. 9, 1903,
Stuttgart, Tafel 72.
32

il. 9 Wnętrze sali podłużnej Wieży Qusitorpa, l. 30. XX w., fot. ze zbiorów Pommersches
Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/6).
il. 10 Widok z najwyższego tarasu (45 m) na wschodnią stronę terenu przez wieżą, I poł. XX
w., http://sedina.pl/galeria/displayimage.php?album=1596&pid=31954#top_display_media
[10.01.2022 r.]
33

il. 11 Fragment zdjęcia z przedstawieniem postaci w blendach słupków balustrady
dolnego tarasu, strona zachodnia, ok. 1930 r., ze zbiorów Pommersches
Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
il. 12 Fragment zdjęcia z przedstawieniem postaci w blendach słupków balustrady
dolnego tarasu, strona wschodnia, ok. 1930 r., ze zbiorów Pommersches
Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
34

il. 13 Fragment zdjęcia z widokiem dolnej kondygnacji wieży (dolny taras), ok. 1930
r., ze zbiorów Pommersches Landesmuseum Greiswald (PLG-12/1/4).
il. 14 Szczecin. Alegoria Handlu, proj. Ludwig Menzel, 1900-1904 r.,
grafika, (H. Saaran, Stettin nebs Umgebung: ein zuverlässiger Führer,
Stettin 1913, s. 72).
35

il. 15 Fragment pocztówki ukazującej rzeźbę alegorii Przemysłu,
ok. 1907-1914 r., ze zbiorów Watkinson Library, Trinity
College, Hartford, CT.
36

7. Ilustracje współczesne
il. 16 Strzałką oznaczone ruiny wieży w Lesie Arkońskim, skala 1:5000,
https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/Imgp_2.html?gpmap=gp0 [05.01.2022 r.]
il. 17 Stan obecny obiektu, widok w kierunku pn.-wsch., (fot. D. Kolassa 2020)
37

il. 18 Widok na w kierunku północnym, na front ruin wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 19 Widok na w kierunku południowym, na tył ruin wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
38

il. 20 Widok na zachodnią stronę wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 21 Widok na wschodnią stronę wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
39

il. 22 Widok w kierunku wschodnim na zamknięcie podłużnego, frontowego
korytarza, widoczne otwory drzwiowe prowadzą do wydzielonego pomieszczenia,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 23 Widok w kierunku zachodnim na zamknięcie podłużnego, frontowego
korytarza, po pd. stronie mieści się wejście do wnętrza, po pn. – półkolista wnęka
z oderwanym blokiem z inskrypcją (fot. D. Kolassa 2020)
40

il. 24 Widok na zachodni otwór drzwiowy
w podłużnym korytarzu, otwierający się na
obejściową/arkadową salę wystawową,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 25 Widok na wschodni otwór drzwiowy
w podłużnym korytarzu, otwierający
wydzielone pomieszczeni d. dozorcy,
(fot. D. Kolassa 2020)
il. 26 Widok na fragment obejściowej sali, pozbawionej posadzki, od strony
zachodniej, (fot. D. Kolassa 2020)
41

il. 27 Widok na południową część arkadowej sali, z widoczną dekoracyjna
posadzką, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 28 Jedne z trzech korytarzy (tu pd.) prowadzących do środkowego,
sklepionego pomieszczenia, (fot. D. Kolassa 2020)
42

il. 29 Widok na wnętrze centralnego pomieszczenia przyziemia,
z prostokątnymi wnękami, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 30 Widok pd.-wsch. ścianę działową, zamykająca obejście i
przechodząca do wydzielonego pomieszczenia, (fot. D. Kolassa 2020)
43

il. 31 Widok w kierunku pn.-wsch. na ceglaną podstawę wieży, mieszczącą w
centrum (widoczny fragment betonowego sklepienia) salę pamięci. Na pierwszym
planie wyrwa w ścianie po półbaszcie z klatką schodową i wybrakowanym licem
ścian, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 32 Widok w kierunku pn.-zach. na ceglaną podstawę wieży, mieszczącą w
centrum salę pamięci. Na pierwszym planie wyrwa w ścianie po półbaszcie z klatką
schodową i wybrakowanym licem ścian (fot. D. Kolassa 2020)
44

il. 33 Widok w kierunku południowym, z wnęki okiennej północnej, na wnętrze sali
pamięci. Po bokach wyrwy w ścianach, za którymi mieściły się klatki schodowe
półbaszt. Strzałkami oznaczone górne trzymacze kutej kraty w portalu frontowym,
(fot. D. Kolassa 2020)
45

il. 34 Widok na południowy i wschodni otwór okienny w strefie dolnego tarasu,
z wysuniętym klinkierowym cokołem w przyporze, (fot. D. Kolassa 2020)
il. 35 Zachowana rzeźba alegorii Handlu, z widocznymi zniszczeniami; ustawiona po
zachodniej stronie wieży, (fot. D. Kolassa 2020)
46

8. Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa
Rys. 1/4 – widok frontowy, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 2/4 – rzut przyziemia, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 3/4 – rzut dolnego tarasu, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 4/4 – rzut I kondygnacji, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
47

8. Wykaz wykorzystanych materiałów
Źródła niepublikowane
1. Akta Nadzoru Budowalnego, Johannes Quistorp Gedächtnis Turm, syg. 15619,
Archiwum Państwowe w Szczecinie.
Źródła publikowane
1. Frodl W., Pojęcia i kryterium wartościowania zabytków, ich oddziaływanie na praktykę
konserwatorską, tłum. M. Arszyński, BMiOZ, seria B, Warszawa 1966, t. 13;
2. Kolassa D., Zabytkoznawcza analiza wartościująca na przykładzie Wieży Quistorpa w
Szczecinie [w:] Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie, R. IX, 2019 (2020);
3. Kraśnicki Jr. A., Rembas M., Rosa I., Podziemny Szczecin, cz. 1, Szczecin 2016;
4. Krawczyk J., Teoria Aloisa Riegla i jej polska recepcja a problemy konserwatorstwa
współczesnego, [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red.
B. Szmygin, Warszawa–Lublin 2008;
5. Krawczyk J., Dialog z tradycją w konserwatorstwie – koncepcja zabytkoznawczej analizy
wartościującej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i
Konserwatorstwo”, Toruń 2013, z. 44;
6. Łuczak M., Szczecin/ Niebuszewo, Niemierzyn/ Grunhof, Nemitz, Zebelsdorf, Szczecin
2010;
7. Łuczak M., Policja w walce o zabytki. Zbiór zagadnień o przeciwdziałaniu przestępczości
przeciwko zabytkom. Katalog zabytków i dzieł sztuki utraconych
z województwa zachodniopomorskiego, Szczecin 2011;
8. Makała R., Nowoczesna praarchitektura. Architektoniczne pomniki narodowe w
wilhelmińskich Niemczech (1888-1910), Szczecin 2010;
9. Makała R., Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina w latach 1891-1918¸
Szczecin 2011;
10. Ostsee-Zeitung und Börsen-Nachrichten der Ostsee, 15.05.1904 r.;
11. Riegl A., Der moderne Denkmalkultur. Sein Wesen und seine Entstehung, Wien–Leipzig
1903;
52

Netografia
1. https://pomorzezachodnie.travel/Poi/a,3241/Wzgorze_Arkony_Park_Lesny_Arkonski_w_
Szczecinie [05.01.2022 r.]
2. http://www.deutschefotothek.de/documents/obj/71052658/df_dk_0010001_2553
[05.01.022 r.]
3. https://szczecin.fotopolska.eu/859707,foto.html?o=b4997 [05.01.022 r.]
4. http://sedina.pl/galeria/displayimage.php?album=1596&pid=31954#top_display_media
[10.01.2022 r.]
5. https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/Imgp_2.html?gpmap=gp0 [05.01.2022 r.]
53

CZĘŚĆ II
1. Koncepcja architektoniczna
Rys. 1.1/5 – widok frontowy – koncepcja kolorystyczna, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 2.2/5 – widok frontowy – aranżacja, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
2. Projekt aranżacji wnętrz
Rys. 3.3/5 – rzut przyziemia – aranżacja, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 4.4/5 – rzut dolnego tarasu – aranżacja, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
Rys. 5.5/5 – rzut I kondygnacji – aranżacja, skala 1:100, oprac. D. Kolassa
54

Rodzaj wykrzywionego,
pełnego oszklenia
Rodzaj wykrzywionego oszklenia
z przerwą po środku
Zastosowane metalowe schody
zewnętrzne, ze spocznikami i stopnicami
wykonanymi z kratownicy
Reflektory rozmieszczone
z czterech stron, w osi
pn.-pd i wsch.-zach.
Lampy punktowe, ziemne
montowane przy murach przyziemia,
z każdej strony
Podjazd na schodach
wykonany z tego samego
materiału co stopnie
WIDOK FRONTOWY - ARANŻACJA
2.2./5

Stolarka drzwiowa w typie
grunewaldzkim, jednak
zamknięta łukiem odcinkowym