LIBRO os xogos de moraña con códigos QR

OS XOGOS
POPULARES DE
MORAÑA
0

OS XOGOS POPULARES
DE MORAÑA
2020-2021
Este libriño foi organizado e maquetado polo equipo de dinamización
da Lingua Galega do CPI Plurilingüe Santa Lucía coa axuda
otorgada do plan de fomento da Lingua Galega.
Equipo de dinamización da Lingua Galega:
Mª Manuela Portos Mourín Laura Gutiérrez Vara
Ángela Custodia Casado Martíns Begoña Montáns Pereira
Andrea Domínguez Búa
Mª del Mar Novo Garcia
Bibiana Gómez Fontenla
Colaboradores:
Mª Dolores Alfonso Espiño Mª del Carmen Pensado Martínez
Pablo Bernárdez Mato
Ana Rosa Vidal Domínguez
Lorena Búa Nieto
Participantes:
Toda a comunidade educativa.
Alumnado e profesorado de Ed. Infantil, Ed. Primaria e Ed.
Secundaria.
1

Esta enciclopedia xorde dun proxecto de centro sobre os xogos, na que o
alumando do CPI Plurilingüe Santa Lucía de Moraña, recolleu
información dos seus maiores nas diferentes parroquias do concello e
arredores.
O obxectivo desta recompilación foi recuperar xogos esquecidos e dar a
coñecer versións doutros máis actuais. O equipo de dinamización da
Lingua Galega, considera que con este tipo de actividades foméntase o
uso do galego e recupérase o tradicional, sendo conscientes da perda de
galego-falantes entre os cativos. O resultado está recollido con moito
agarimo nas seguintes páxinas.
Neste libro participou toda a comunidade educativa. Por unha banda, o
alumnado (Ed. Infantil, Ed. Primaria e Ed. Secundaria) recolleu a
información preguntando no seu entorno familiar e completando unha
ficha técnica sobre o xogo. Por outro lado, o profesorado recompilou toda
a información, clasificouna e unificou criterios para a posterior
redacción. Finalmente, puxemos en práctica os xogos de forma
cooperativa.
Resultou unha actividade divertida, enriquecedora e significativa xa que
moitos dos xogos eran descoñecidos polo alumnado.
O noso agradecemento ás persoas que nos acompañaron nesta travesía.
Gustaríanos ter traído aos informantes para compartir unha xornada
lúdica con eles. Porén a situación pandémica impediunos realizalo.
2

Índice
1. Xogo de carreiras: o aro, o pano e pilla pilla.
O aro...........................................................................................5
O pano. ....................................................................................... 6
O pilla pilla. .................................................................................8
2. Xogos con cancións: a goma, as cadeiras, as catro esquinas, pasimisí e a
roda.
As cadeiras. .................................................................................9
As catro esquinas. .......................................................................10
A goma ou liga. ...........................................................................12
Pasimisí. ....................................................................................14
A roda. .....................................................................................15
3. Xogos de habilidade: as areas, a bañeira de mazás, as bólas, o castelo de
carozos ...
As areas. .................................................................................. 16
A bañeira de mazás. ....................................................................17
As bolas, as canicas ou a gua. ...................................................... 18
O castelo de carzos. .................................................................... 21
As chapas. .................................................................................22
As tabas. ...................................................................................23
Os zancos. .................................................................................24
4. Xogos de imitación ou simulacros: as casiñas e as taberniñas.
As casiñas. ................................................................................25
As taberniñas .............................................................................26
5. Xogos de lanzamento: o bixe, a billarda, a chave, a petanca, o tiratacos
e o trompo ou buxaina.
A billarda. .................................................................................27
O bixe. ...................................................................................... 30
A chave. .................................................................................... 31
3

A petanca. ...................................................................................32
O tiratacos. .................................................................................33
O trompo. ....................................................................................34
6. Xogos predeportivos: A aceiteira, o brilé, o cachibote e a mamba.
A aceiteira. ................................................................................35
O brilé. ..................................................................................... 36
O cachibote. ............................................................................... 37
A mamba. .................................................................................. 38
7. Xogos de saltos: o burro manso, carreira de sacos, a corda, a mariola,
o potro ...
O burro manso. ...........................................................................39
A corda. ...................................................................................40
A carreira de sacos. ....................................................................41
A mariola. ................................................................................. 42
O potro. .....................................................................................44
O salto da cabra. ........................................................................45
O trisqueles. .............................................................................. 45
8. Outros xogos: o escondinte, o escondinte inglés e a pita cega.
O escondinte. .............................................................................. 46
O escondinte inglés. ..................................................................... 47
A pita cega................................................................................. 48
4

O ARO
Xógase facendo rodar un aro con axuda dunha guía ou varilla
metálica.
:
Se hai mais dun xogador pódense facer carreiras nas que se marca
una liña de saída e outra de chegada.Tamén se lle poden engadir
dificultades: curvas, zonas estreitas, obstáculos...
•Un ou mais xogadores
•Un aro e unha varilla ou guía
:
:
Na rúa a tarde ou cando
había tempo en calquera época
do ano
Parroquias da Amil e Santa Lucía.
5

O PANO
Xogan dous equipos co mesmo número de xogadores en cada bando,
e un xogador fai de xuíz. Como elemento de xogo precísase un pano.
Cada bando ten un capitán que asigna un número a cada un dos
seus compañeiros, incluíndose el mesmo. A zona de xogo delimítase
con tres raias, afastadas uns catro metros entre sí, que dividen o
terreo en dúas zonas. Os xogadores colócanse detrás da raia da
súa zona mentres que o xúiz se coloca a un lado sobre a liña do
medio.
O xuíz estende o brazo á fronte, sostendo na man o pano e para
xogar chama por un xogador, dicindo , por exemplo: “Que saia o nº
5”. Os xogadores dos dous equipos que teñan asignado dito número,
achéganse á carreira á raia central, ata chegar fronte o xuíz . O
que primeiro chega agarra o pano e foxe con el a todo correr ata
sobre pasar a liña do seu terreo. O outro perségueo. Se é pillado ten
un punto o equipo contrario. Gaña o equipo que ten máis puntos.
6

:
Quedar eliminados, aquel xogador/a que, non sexa capaz de
alcanzar ó seu contrincante antes de que este chegue á súa liña de
equipo.
En vez de rifar números, rifar: animais, sumas, restas...
Apuntar os puntos nun papel, encerado ...
:
Dous equipos e un pano.
Exterior
Reis
Distintas parroquias de Moraña e o concello de Caldas de
7

PILLA PILLA
Un dos participantes ten que correr detrás dos outros xogadores e
tocalos ca man nunha parte do corpo para pasarlles a pita ou o turno
de pillar, cando tocas a un xogador el/ela pilla.
:
No exterior (na eira, na
praza…), cando facía bo tempo
polas tardes ou no verán.
O Muiño (Moraña).
8

As cadeiras
Para xogar as cadeiras, debemos colocar as cadeiras formando un
círculo, Debe haber unha cadeira menos que o total de participantes.
Unha vez feito isto, comezaremos a escoitar unha canción e ao ritmo
da música comezan a dar voltas ao redor das cadeiras. No momento
no que a música pare, cada participante intentará sentarse e quen
non o consiga e quede sen cadeira será o eliminado, xa que sempre
hai unha cadeira menos que o número de xogadores. De seguido,
continúa o xogo pero antes teremos que quitar unha cadeira , de
forma que siga existindo unha cadeira menos que os xogadores. E
así sucesivamente ata que unha persoa logre sentarse na única
cadeira que quede.
:
•Nº indeterminado de xogadores.
•Música e cadeiras.
Distintas
parroquias de Moraña.
9

As catro esquinas
Segundo a versión de María, veciña de Soar (San Lorenzo),
precísase dun espazo que dispoña de catro esquinas. Se isto non
ocorre, as esquinas poden ser catro círculos separados debuxados
no chan, formando entre todos eles un rectángulo.
Bótase a sorte quen apanda no medio e os demais van cada un para
unha esquina. Cada un dos círculos é a casa dun dos participantes.
O que apanda diríxese aos xogadores e canta: -“As catro esquinas
libres quedan, o que non sae queda !!
10

Todos os participantes, incluíndo o que está no medio, corren a toda
velocidade para coller unha esquina e o que non a alcanza é o que
apanda.
Se un xogador non se move de esquina é el quen queda.
O obxectivo é que quen apande logre entrar nunha das casas que quede
baleira.
:
O xogo admite un maior número de participantes, debuxando tantos
círculos como xogadores/as vaian a participar, menos un.
:
No exterior durante o recreo e os domingos.
Fonte/s: Parroquia de San Lorenzo.
11

A GOMA, A Liga
Dous xogadores póñense a cada lado (un fronte ao outro)
suxeitando a liga metida polos pés. Outro xogador salta no interior
mentres se canta unha canción. Cada canción ten unha maneira de
saltar diferente. A liga vaise subindo de altura segundo avanza o
xogo: nocellos, xeonllos, cadeira, cintura, peito, cabeza e brazos
estirados encima da cabeza, suxeitando a goma coas mans (nubes).
Neste último caso, chamado nubes, sáltase empregando os brazos.
Daquela, non son os pés os que fan os debuxos senón os brazos.
Cando o xogador que salta tropeza ou pisa a goma e non é capaz de
pasar a outra altura ten que cambiarse por un dos que suxeitan a
goma, é dicir, outro dos xogadores pasa a saltar.
“Don Melitón tenía tres gatos
Y los hacía bailar en los platos
y por la noche le daba turrón,
que vivan los gatos de Don Melitón”
“ Chupete, biberón
con riquísimo sabor
a naranja y a limón”
12

:
En triángulo: neste caso son tres os xogadores que suxeitan a goma.
Daquela, fórmase un triángulo e o xogador que salta debe ir pisando
a goma que forma os lados de dito triángulo. Tamén se vai subindo de
altura: nocellos, xeonllos, cadeira e cintura. Se non se consigue pisar
pérdese e pasa outro dos xogadores a saltar.
Cada canción ten o seu xeito de saltar.
:
O número de xogadores ten que ser a partir de tres. Porén, pódese
xogar facendo equipos e incluso pode haber un xogador a maiores
chamado “salvavidas”. Este xogador sería o encargado de saltar
cando outro perde e se non falla consegue salvalo. Entón pode seguir
xogando porque foi rescatado (salvado).
Para este xogo necesítase unha goma ou liga de certa lonxitude e
atada nas puntas. Tamén é importante o grosor, pois se moi delgada
rompe e enléase con facilidade.
:
Xógase en calquera sitio con certo espazo libre, incluso no interior
cando chove e se falta un xogador pode ser substituído por unha
cadeira.
A goma é un xogo de calquera estación do ano e non importa a idade
dos xogadores.
Concello de Moraña.
13

Pasimisí
Xogo popular moi estendido por toda a bisbarra, no que dous nen@s
fan un arco cos brazos e elixen dúas opcións para que, ao pasar o
resto de nen@s ao final dunha canción, lles pregunten dúas opcións,
como por exemplo “¿chocolate ou fresa?”. Dependendo do que escolla
o nen@ que pasou polo arco, agárrase a cintura da persoa que che
ofrece iso.
Ao rematar, os xogadores tiran cara o lado contrario ata que pasen
unha liña debuxada na terra no medio dos dous primeiros
xogadores.
A canción que se canta é:
Pasimisí, pasimisá,
polas rúas de Alcalá,
o de adiante corre moito
e o de atrás quedará
•Indeterminado,
mínimo 4.
:
Na rúa a tarde ou cando había tempo en calquera época do ano
Concello de Moraña.
14

A roda
Un grupo de persoas collidas da man forman un círculo.
Todas xuntas cantan unha canción e fan movementos que mande dita
canción.
Nº Indeterminado
: No
patio do colexio e no tempo de
lecer.
Soigrexa e San Martiño
da Laxe.
Exemplo de canción:
“A roda, roda de pan e canela,
dame un biquiño e vaite a escola,
se non queres ir, bótate a
durmir.
Marité, marité sentadiña me
quedei, (facemos como se nos
sentáramos)
Chocolate, molinillo, corre, corre
que te pillo.
A estirar, a estirar, que a coxa
vai a pasar” (poñémonos a pata
coxa).
15

As areas
Cada xogador colle catro pedras redondas e pequenas, tira unha
pedra ao aire e tenta collela coa man. Gaña o que chegue a 25.
•Número indeterminado
de xogadores.
•Pedras redondas.
:.
:
Na aldea ao rematar o
traballo.
Moraña.
16

A bañeira de mazás
Segundo nos contan veciños de Amil, para xogar a este xogo
precísanse unhas bañeiras cheas de auga e dez mazás. Os
participantes tiñan que poñerse de xeonllos e coas mans nas costas, e
intentar coller o máis rápido posible as mazás coa boca. O que colla
máis mazás gaña
:
Poden engadirse mais barreños para que xoguen mais persoas e
cambiar as mazás por cereixas.
•Mínimo 4 persoas.
•Cereixas ou mazas
•Tallas.
:
:
Xogábase na carballeira e
feiras da parroquia.
Paraños.
17

As bólas
Este xogo tamén se chama, A gua, o burato, as canicas, o xogo da
raia ou a caza das ovellas.
Segundo Valentín Dono Fernández, veciño do concello de Moraña,
para xogar o gua, necesítase unhas bólas pequenas de vidro, barro,
mármore ou aceiro. Antes de comezar a xogar, márcase no chan
unha raia e a certa distancia, a catro ou cinco pasos de distancia,
facemos un burato que chamamos “gua”.
Para empezar o xogo cada participante lanza a súa bóla contra a
raia e dende o gua. Segundo se aproximen as bólas á raia así é a
orde de participación.
Cada xogador debe ir á caza de todas, dando “topes” (golpes) a
cada bóla, e evitar ao mesmo tempo ser batido polas bólas dos outros
compañeiros.
18

Os topes teñen que darse nesta orde:
• Primeira.
• Truque
• Máis Truque.
• Retruque (as bólas teñen que quedar afastadas dous pés da que se bateu),
• Paso bóla ( debe afastarse do gua a bóla contraria).
• Gua.
O contrario queda eliminado cando despois de recibir os seis topes
citados, o atacante introduce a bóla no gua. Un xogador eliminado
debe darlle unha bóla a quen o eliminou.
Os pases de bóla fanse dando impulso co dedo polgar.
Este xogo remata cando son eliminados todos os xogadores menos un,
que, sen embargo pode non ser o gañador, xa que calquera outro
xogador puido gañar máis bólas ca el por ter eliminado máis
xogadores.
:
No exterior, nos camiños, eiras.
Admite xogarse por parellas, 6
:
de Moraña.
Distintas parroquias
xogadores ou máis.
Pódese facer varios buratos.
Bólas.
19

:
Gaña o que máis bólas metía dentro do burato.
• Hai que bater na bóla do contrario ou contrarios ata seis veces, e
rematar metendo a bóla propia no gua. Así elimínase ao compañeiro
e gáñase a súa bóla.
• Acercamento
Debuxamos un círculo na terra ou area a
varios metros dos xogadores e unha liña no
chan que é dende onde tiran os xogadores.
O xogo consiste en lanzar as canicas
tentando facer que estás caian dentro do
círculo. Hai que poñer un límite de canicas
por xogador, por exemplo: 5 canicas por
xogador. O primeiro que consiga meter
todas as súas canicas dentro do círculo
será o gañador e quedará coas canicas
que están fóra do círculo.
•O ollo
Faise un círculo no chan e póñense dentro varias bólas, cada
xogador quédase cunha bóla e tena que lanzar con dous dedos e
darlle as bólas de dentro do círculo, gaña o que primeiro lle dea e
as consiga sacar todas do círculo.
20

O Castelo de carozos
Segundo a versión dunha veciña de Moraña, trátase de poñer un
carozo no chan e outro paralelo a este e con pouca distancia. Logo
terase que poñer outra parella de carozos perpendiculares aos
anteriores, así continuamente ata facer unha torre.
:
Para rematar pódense poñer catro carozos a modo de tellado.
•Carozos.
:
No exterior nos recreos e na casa calqueira
día da semana.
:
Concello de Moraña.
21

As chapas
Segundo nos contan en San Martiño, pódese xogar coas chapas ás
carreiras.
Cada xogador sinala a súa chapa, debúxase no chan unha liña de
saída e unha de meta. Os xogadores van lanzando (empregando o
dedo índice e o polgar) as chapas e gaña o que chega o primeiro a
meta. Con este xogo pódense organizar partidos de fútbol.
•2 ou máis xogadores
•Chapas de botellas
:
Parroquias de
Gargantáns (San Martiño).
22

As tabas
As tabas ou xogas son uns tacos de cores con catro caras diferentes
(as primitivas eran de ósos de animais ). O xogo consiste en tirar
unha pelotiña ao aire ( saltarina ) e ir cambiando a posición da taba
mentres se canta unha canción. Gaña o que consiga cambiar de
posición todas as tabas primeiro.
: As pedriñas. Segundo Estela Silvva, os xogadores
están sentados en forma de roda. Cada un ten cinco pedriñas. Unha
destas é para lanzar ao aire e antes de que caia o xogador/a ten que
coller unha das catro pedras do chan coa mesma man.
Mentres fan isto os xogadores cantan: “Anita, Anela, barquitos de
vela”.
23

Despois tiran a pedra ao aire e collen as pedras de dúas en dúas
dicindo: “A los doses baldoses”. Logo volven a repetilo colléndoas de
tres en tres e cantando: “a los treses marqueses”. A continuación
volven a repetir isto collendo as pedras de catro en catro, dicindo: “A
los cuatro maragato”. Por último, poñen os dedos pulgar e índice en
forma de ponte e teñen que tentar pasar as pedras por debaixo
mentres lanzan a pedra ao aire.
:
•Cinco pedriñas ou 5 tabas
•Saltarina
Moraña
:
Xogábase nos tempos de lecer
ou na escola
Os zancos
Segundo a versión de Sara
Acevedo tratáse de facer unha
carreira cos zancos postos
gañando o que chegue de primeiro.
Os zancos eran uns paus longos
que tiñan outro pau longo cravado
a uns centímetros do chan en forma
de T invertida.
Parroquia Santa María de Oia..
24

As taberniñas
Póñense unhas táboas ou unhas caixas de gaseosas, que son o
mostrador. Daquela, uns xogadores serán os taberneiros e outros
os compradores e como nas tabernas de aldea había de todo,
podíase comprar calquera cousa: o peixe que eran as follas do
fento, a carne que eran as follas da parra, o arroz que eran as
sementes dalgunhas herbas, ata empanada, que se facía con terra e
auga metida nunha lata de sardiñas baleira. Os cartos eran as
cunchas de gaseosas ou refrescos despois de aplastalas cunha
pedra. Para ter moitos cartos e poder comprar moitos produtos, a
rapazada iamos recoller cunchas despois dun día de romería ao
campo da festa.
25

Dous ou máis xogadores. .
Táboas ou caixas a xeito de
mostrador e todos os elementos da
natureza que poidamos imaxinar
para poder vender. Tamén se utiliza
envases de refugallo.
:
:
Nas eiras cando facía bo
tempo. Na primavera e no
verán era máis divertido
porque había máis plantas
para imaxinar comidas
As casiñas
Facer casiñas con materiais e xogar.
:
.
•Carozos, cunchas, pedras,
tacos de madeira...
San Lorenzo.
:
Nos camiños.
Cando ían cos animais as
veigas e en tempo de lecer.
26

A billarda
Hai moitísimas variantes do xogo. O que teñen en común todas é que
hai un pau pequeno afiado nos extremos (que se chama billarda ou
pincha) e que se golpea con outro máis grande que se chama palán.
O golpeo realízase en dúas fases:
1º O pinche (ou billarda) colócase no chan e golpéase co palán nun
dos extremos para elevalo no aire.
2º Golpéase co palán para tentar lanzalo o máis lonxe posible.
A partir de aquí é onde o xogo varía segundo o/a informante.
•A partir de 2 xogadoees ata 10 ou 12.
:
Segundo Rosa, de 104 anos, de Soigrexa, xogábase por equipos e
gañaba o equipo que máis pinchas recollera no aire.
Porén, na maior parte das versións, como a de Ramón, de 77 anos,
do lugar da Portela, en Barro, ou a de María, de 62 anos, de
Valga, se ninguén atrapaba a pincha no aire, o xogador que
golpeaba tiña que calcular os “paláns” que había de distancia entre o
lugar de lanzamento e onde caía a “pincha”.
:
•Dous paus, un pequeno (billarda ou pinche) e outro máis grande
(palán)
27

Se o xogador acertaba (sen pasarse) conseguía os puntos para o seu
equipo, e se fallaba, os puntos ían para o equipo contrario.
Pilar Torre (73 anos) da Pobra de Brollón, xogaba cunhas regras un
pouco diferentes.
1. Había que conseguir 300 puntos (300 medidas de billarda).
2. Para conseguir os puntos, contábanse as billardas de distancia
dende o lugar do lanzamento (portería) ata onde caía a billarda. Se o
lanzamento era moi longo, para non contar coas billardas,
contábanse as billardas que cabían nun palán e medíase co palán.
3. Se algún xogador do equipo contrario collía a billarda no aire
sumaba 10 puntos.
4. Unha vez caía a billarda e se contaban os puntos, un dos
xogadores do equipo contrario daba dous pasos cara a “portería”,
para lanzar a billarda. Se a billarda golpeaba o palán o equipo
lanzador perdía os puntos do último golpeo en favor dos
contrincantes e o equipo que estaba “bateando”, perdía o turno.
Noutros sitios o lugar de golpeo chamábase “reinado” ou “meta”, e no
outro extremo do campo facían unha marca (algo así como a portería
no fútbol) que se chamaba “varal”.
Se o xogador consiguía introducir a billarda no varal (acción que se
denomina “varado”), o seu equipo gañaba a partida automaticamente
28

Iso si, o outro equipo tiña dereito a réplica, e se consiguía outro
varado, a partida quedaba en empate.
:
A maior parte dos informantes xogaban na rúa, ou nuha eira. Josefina
de Longás, de 98 anos conta que xogaban no monte, cando ían coas
vacas, e Rosa de Soigrexa, recorda que xogaban no adro da igrexa
os domingos despois da misa.
Tamén María de Soar dá conta de que xogaban na escola, á hora do
recreo.
Barro, Valga e Moraña.
29

O bixe
O xogo consiste en facer unha ringleira de botóns, uns encima
doutros, enriba dun pau cilíndrico. Este debe ser duns 3cm de
diámetro e ten que sosterse en pé dentro dunha circunferencia
debuxada no chan. Con outro pau ou pedra ( patela), os xogadores van
lanzando cara ao pau dos botóns. Os botóns, que despois de saír
voando queden dentro do círculo debuxado, pasan a ser propiedade do
xogador que acaba de lanzar. Gaña o xogador que consiga máis
botóns.
:
Xógase en espazos exteriores de terra, sobre todo nos patios á hora
do recreo ou nas tardes de verán mentres os maiores dormen a sesta.
Este xogo está datado entre 1940- 1960
•Xogadores a partir de dous.
•Pau con certa consistencia, botóns e unha
pedra (patela) ou outro pau para lanzar.
Este xogo foi recollido en aldeas da
parroquia de Amil. Os informantes foron: Ramiro
Pérez Chico, José Pereira Barros e Ventura
:
Pérez.
30

A chave
Segundo Xosé Manuel, veciño de Paraños, este xogo consiste nunha
chave, unha forcada ou galleta de ferro, que leva entre as dúas
gallas un eixo ao redor do cal viras as pas ou chave. Para xogar,
lánzase uns disco, tipo ferraduras, dende unha distancia
determinada co obxectivo de darlle a chave, peza que está enterrada.
Cada vez que unha ferradura dá na chave facéndoa virar unha volta
completa como mínimo, o equipo anota un tanto. Gaña o xogo quen
máis chaves faga.
. :
:
•Dous equipos
•Chave e discos.
Xogábase na carballeira e feiras da
parroquia.
Paraños e Portonovo.
31

A petanca
A petanca consiste en lanzar nove bolas o máis cerca posible dun
boliche, lanzado con anterioridade.
A puntuación depende do número de bolas que máis cerca estean do
boliche.
•De dous ata varios xogadores.
•As nove bolas e o boliche
O Buelo.
:
:
Normalmente no verán en
tempos de lecer.
32

O tiratacos
Para realizar este xogo precísase un espazo aberto para poder
escapar.
Cada xogador terá un tiratacos.Para lanzar os tacos temos que
introducir primeiro un taco ata que chegue á punta do canón
provocando así que a bala quede no extremo. Pero non sae porque a
baqueta non chega a empuxala para que saia. Para que poida saír
disparada hai que meter unha segunda bala ou taco para así facer
que a primeira comprima o aire que hai no tubo e saia con maior
presión cara ao exterior.
Na rúa na época da
primaveira e do verán
:
:
•Tiratacos que se fai cunha rama dereita de bieiteiro (bianteiro)
córtase un anaco entre os dos nós do pau para que constitúe os
límites do obxecto. Débese extraer todo o material interior do pau
cunha navalla. Constrúese outra baqueta con calquera outro pau
recto de tal xeito que cando este está dentro do pau anteriormente
fabricado queden uns dous centímetros libres na parte sobresaínte.
Manuel Pereira de Moraña.
33

O TROMPO
Para realizar este xogo precísase dunha buxaina e unha corda así
como dun espacio para botar a buxaina.
Os participantes enrolan a buxaina co cordel. A continuación lánzana
(a buxaina) e tírana á terra para que baile.
O gañador do xogo será o que lance a buxaina e esta aguante máis
tempo bailando.
:A guerra dos trompos.
Esta variante consiste en debuxar un círculo na terra. No centro do
círculo colócase un trompo vello. A continuación, cada un dos
xogadores ten que tirar o seu trompo para conseguir quitar o trompo
vello do círculo e conseguir a recompensa. Se algún dos xogadores
no seu tiro se lle toca ao trompo, que está bailando no círculo doutro
xogador terá que colocar o seu trompo tamén no medio.
•Nº de xogadores
indeterminado
•Unha buxaina e unha corda.
Moraña.
:
: É
un xogo típico do outono. Xógase
nun terreo duro, xeralmente de
terra
34

A aceiteira
Un séntase no regazo do outro (a nai). Ao redor deles cantan unha
canción propia do xogo. A canción era:
Aceiteira, vinagreira,
chascurrás, dicir e non dar.
Dar sen rir
rir sen falar.
Un belisquiño no cú e bota a voar.
Con esta última frase un dos nen@s beliscaba ao que estaba
apandando.
Este tiña que adiviñar quen fóra e se acertaba, o que beliscaba
pasaba a ser o que apandaba.
Noutras variantes os nenos agochábanse.
Unha vez que se acochan todas a que fai de nai pregunta: Están os
paxariños na gaiola? ao que o resto das nenas responden: Están,
si, señora ao que lle contesta a nai Boto a rede? retrousándolle as
outras nenas: Alá vostede, bótea se quere, momento no que a que fai
de nai ceiba a nena que estivo ata entón no seu colo e berra á nai, á
nai! para que as que estaban agachadas corran cara a ela, se a
que apandou atrapa algunha esta ocupa o seu posto.
Polas tardes na escola
:
Pontevedra
35

O brilé
Os xogadores divídense en dous equipos que se colocan enfrontados
cada un nun campo separado por unha raia.
Xógase lanzando a pelota e tratando de darlle no corpo a algún
xogador do outro equipo. Se a colle estás brilado pero se lle das e a
pelota cae o chan el/ela está brilado.
Os brilados colócanse nunha zona detrás do equipo contrario a que se
lle chama cemiterio.
Gaña o equipo que consegue eliminar a todos os xogadores do equipo
contrario.
•A partires de 4 xogadores.
•Unha pelota.
:
:
No exterior durante o recreo e os
domingos na praza en calquera
época do ano.
Parroquias de Rebón, Amil, Santa Xusta e Saiáns..
36

O cachibote
Todos os xogadores atopábanse ó redor dun balón, un dos
xogadores dáballe unha patada ó balón, o que contaba tería que ir
buscar o balón e regresar volta atrás cos ollos pechados ata o punto
determinado onde apoiar o balón, mentres os demais se escondían.
O xogador que “apandaba” tería que atopar ó restos dos xogadores,
se o facía correría ata a pelota e diría o nome do xogador, o resto
intentaría achegarse ó balón e darlle unha patada, gritar “cachibote”
e todos estarían salvados.
Ata que todos os xogadores estean pillados, non se cambia o
xogador que “apanda”.
:
En vez de xogar cunha pelota, tamén
se pode xogar cunha lata fixa no
centro que servirá para salvarse de
ser pillado.
•O número de xogadores é indefinido.
•Pelota ou lata.
Santa Cruz de Lamas.
:
37

A mamba
Unha mamba é un tipo de serpe africana. Neste xogo, debuxase un
cadrdado no chan de 10x10 m. para 20 xogadores . Os xogadores
non poden sair do cadradao mentres escapan da serpe (un xogador
elixido coma tal). Cada vez que a serpe atrapa a alguén, este ten que
colocarse detrás da serpe, agarrándoa pola cintura. Cantos máis
xogadores atrape a serpe, máis longo será o seu corpo. Pero só a
cabeza da serpe pode atrapar xogadores.
No patio da escola en Senegal
Alfa Día (Senegal)
:
38

O burro manso
Este xogo tamén se chama ovo, pico ou araña. Un xogador do
primeiro equipo ponse arrimado ou sentado contra unha parede e un
segundo xogador mete a cabeza entre as pernas do primeiro, o
terceiro entre as do segundo e así sucesivamente ata formar unha
ringleira. Os membros do outro equipo van saltando uns detrás de
outros enriba dos que están entrelazados. Cando todos estén
colocados uns enriba dos outros o primeiro que salta fai un sinal
que pode ser dun ovo, dun pico ou dunha araña. O primeiro xogador
que está abaixo intenta adiviñalo. Se o consegue , revírtense os
papeis e os equipos cambian de posición. Se non descobren o sinal
segue apandando o mesmo equipo ata que alguén acerte. Os
xogadores tamén rotan lugar nas filas dos seus respectivos
equipos.
Segundo a versión dunha veciña de Bouza (Santa Xusta) había un
xogador neutral que se encargaba de que o xogo fose limpo e non
houbese trampas. E segundo a versión dun veciño de
Trambosrríos,(San Martiño de Laxe) se un xogador dos que
39
saltaban enriba pisaba o chan

ou caía perdía o equipo , ou se a burra ( primeiro da fila de abaixo)
caía tiña que volver facer de burra.
•2 equipos de 5 ou máis
persoas
:
No patio da escola, na rúa,
nos campos e nas eiras.
Norma ( Soar, Moraña) , Justa ( Bouza, Moraña), Pablo (
Trambosrríos, Moraña)
A corda
Dous xogadores, polo xeral eran nenas, collían a corda polas beiras
e movíana de xeito circular. O resto de participantes entraba a saltar
por quendas ou varios xuntos e facíano ao ritmo de cancións. Cando
un xogador tropezaba coa corda ou a pisaba perdía comba e poñíase
a dar.
Amil, Cortiñas, Cosoirado, Paraños (Moraña), Godos,
Aguiuncho (Caldas), Campelo (Poio) e Pontevedra. 40

Carreira de sacos
Segundo Purita e María Luisa Gamallo (veciñas de Conles e Soar) e
outros veciños de Moraña precísase marcar unha liña de saída e
outra de chegada segundo o percorrido que se queira facer, ademais
dun saco para cada un dos participantes. Primeiramente os
participantes deben meter as súas pernas dentro dun saco que
suxeitarán cas mans. Xa metidos no saco deberanse poñer ao longo
da liña de saída. Cando alguén da un sinal, os participantes deben ir
saltando dentro do saco ata chegar á meta, gañando o que primeiro
chegue sen sacar ningunha das pernas do saco.
•Sen límite de xogadores.
•Sacos de patacas.
:
Na escola e no campo calquera
día da semana.
:
Concellos de Moraña e Pontevedra.
41

A mariola
Este xogo recóllese nunha ampla zona do territorio fronteirizo co
concello de Moraña; Cuntis, Caldas, Campo Lameiro, Pontevedra e
na mesma Moraña en diferentes localizacións.
Para xogar debúxanse ordenados no chan unha serie de cadros que
se numeran, onde cada xogador ou xogadora vai lanzando unha
pedra ou anaco de tella seguindo a cadea numérica.
No comezo sortéase cal vai ser a persoa que inicie o xogo e lánzase
a pedra ou tella no cadro un. Realízase o recorrido ata o final, sen
pisar o cadro que contén a pedra, combinando o salto á pata coxa
nos cadros individuais e cos dous pés naqueles que son dobres. Ao
chegar ao final dáse a volta facendo de novo o recorrido. Se todo vai
ben arrástrase a pedra ata o seguinte cadro coa pata coxa e
continúase coa mesma dinámica.
Nalgunhas versións atopamos que se perde quenda cando se pisan
as liñas dos cadros, outras variantes cando a pedra sae do cadro e
noutras se o participante pisa a casiña que contén a pedra ou perde
o equilibrio e cae.
Nestes casos a xogadora ou xogador vai ao final da fileira e pasa
a quenda ao seguinte.
42

Atópase unha variante na cal os cadros non están numerados, senón
que se vai arrastrando a pedra ou tella polos cadros de forma
aleatoria sen que esta pise as liñas do mesmo.
Tamén se recollen diferentes disposicións dos cadros no debuxo que se
realiza no chan.
•Individual ou ter un número
ilimitado de xogadores.
•Pedra (tamén chamada paturra)
para cada xogador, e segundo o
terreo no que se faga unha tiza,
tella ou pedra para realizar os
debuxos.
:
:
É un xogo de exterior no que
a maioría dos informantes
declaran que se xoga no
patio da escola ou nas casas
no tempo libre da infancia.
Moraña, Caldas, Cuntis e Campo Lameiro.
43

O potro
Un neno agáchase e o outro salta por enriba, apoiando as mans no
seu lombo e as pernas abertas para evitar tiralo . Pode facerse unha
ringleira de rapaces e rapazas e ir saltando de un en un. Daquela,
cando o xogador que salta chega ao final, ponse el para que salte o
seguinte e continuar a ringleira.
Nos patios dos colexios á hora do recreo.
:
:
• Ilimitado.Mínimo dous
Moraña.
44

O salto da cabra
Para realizar este xogo precisamos
unha pelota e unha parede para botar a
pelota. O xogo consiste en lazar unha
pelota a parede e deixar que de un bote,
nese intre débese pegar un chimpo para
que a pelota pase entre as pernas. Se a
pelota da máis de un bote ou non pasa
entre as pernas ese xogador perdería.
:
• Indeterminado.
Moraña.
O trisqueles
Píntase un cadrado e dentro del 6
números. Xógase tirando a pedra e
intentando levala a pata coxa polos 6
números :
•Dous xogadores.
•Unha pedriña
Lugar de Cantodarea (concello de Marín).
45

O escondite
Un dos participantes ten que contar ata 30 ou máis e mentres os
demáis escóndense (por exemplo detrás dunha árbore, dentro dun
arbusto...). O neno/a que conta ten que atopar aos demáis, ao
primeiro que atopa é o que conta na seguinte ronda. A única forma de
librarse é dicindo “por min” no sitio onde o/a neno/a contou.
:
Un xogador séntase nunha pedra e conta ata vinte mentras os demáis
se esconden. Outro xogador encárgase de buscar aos escondidos.
Para poder librarse hai que correr ata o xogador que esta sentado
na pedra é dicir “libre” e tocalo. Cando o que conta atopa a alguén o
xogador atopado queda eliminado.
No recreo ou no parque, nas
tardes de verán
:
•Indetermindao., máis de dous.
Rial.
46

O escondite inglés
Segundo a versión de Susana Picallo, veciña de Moraña, un dos
participantes sitúase nunha das paredes do patio e os demáis
xogadores póñense a uns 20 o 30 metros, o xogador da parede
canta: “escondite inglés sen mover as mans nin os pés 1,2,3”, os
demáis participantes teñen que ir cara a parede mentras o xogador
situado xunto ao muro canta, cando remata a canción o resto de
xogadores teñen que quedar como estatuas (sen moverse, facendo
figuras), o primeiro en conseguir chegar a parede gaña o xogo.
:
O xogador do muro pode ir facerlle burla ao
resto dos xogadores cando fan de estatuas
(pero sen tocalos) para intentar
desconcentralos.
No patio, no recreo
:
•Indetermindao., máis de dous.
Moraña.
47

A pita cega
Ao xogador que fai de “pita cega”, véndanselles os ollos
asegurándonos de que non ve nada. Daquela dánselle tres voltas
contando: unha, dúas, tres. O xogador “pita cega” avanza cos
brazos abertos intentando atrapar a un xogador. Para ir guiándoo
pregúntanlle:
- Galiniña cega, que se che perdeu?
- Unha agulla e un dedal. Contesta a pita cega
Cando consiga coller a un xogador e adiviñar o seu nome, será este a
nova “pita cega”.
1. Collemos un ovo e cubrímolo de area ou terra e cun pau e os ollos
tapados, os xogadores, por quendas, intentamos romper ese ovo.
2. O xogador dos ollos vendados di:
- Marco
- Polo. Contestan os demais xogadores.
: En calquera
espazo exterior: patio, eira, praza...
•3 xogadores ou mais.
•Un pano
:
:
A Pallota (Rebón), O
Batán (Rebón), As Cortiñas (Saiáns).
48

Poemas dos alumnos de
primaria
Con moita ledicia e paixón ,
xogamos no cole un montón.
Os xogos no cole traballamos
e todos colaboramos.
Xogo no mar,
xogo na area,
xogo ata que a vida sexa bela.
No parque xogaremos
ao pilla pilla
as nenas e nenos
Que maravilla!
1ºA
2º B
4ºB
Onte á Mamba xogamos e sentimos
que todos gañamos.
Non hai que esquecer,
que o importante non é vencer.
Canto máis eu xogaba
mais ledo me atopaba
Se me faltaba o xoguete
Collía unha rabieta,
Miña nai sempre dicía:
“Xoga meu fillo, xoga
que mentres estás xogando,
non te atopo chorando”. 6ºA
2º B
Eu sei xogar a un xogo,
no que corro e non me
mollo
3ºA
Eu sei xogar a un xogo,
onde como un criollo.
Brilla a lúa, brilla o
sol, brilla o xogo
do meu corazón.
4ºB
1º B
Eu teño un xoguete
que tira foguetes
se vou de banquete
pásoo de rechupete
Algo brilla nesta estancia,
algo especial,
5º B
Creo que lle chaman xogo,
é algo particular.
Os meus pais
4º A
compráronme un xoguete.
Era branco coma as nubes
e tiña forma de foguete.
49

50