Wojsko i Technika Historia 3/2021

www.zbiam.pl
3/2021
Maj-Czerwiec
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Wielka Brytania:
walka w osamotnieniu
W NUMERZE:
Czołg T-64
Koncepcja nowego wozu szybko
ewoluowała. Początkowo miał
to być czołg ogólnie podobny
do T-54, a główne różnice miały
sprowadzać się do zastosowania
nowego, mniejszego i mocniejszego
silnika, kół bieżnych
z wewnętrzną amortyzacją oraz
silniejszej armaty.
Wasserfall
Wasserfall jako jedna z Wunderwaffe
powstałych w III Rzeszy,
miał wespół z innymi zaprojektowanymi
reprezentantami
tej klasy broni „wymieść”
z niemieckiego nieba alianckie
bombowce ciężkie. Czy jednak
Sprzymierzeni rzeczywiście mieli
się czego obawiać?
ISSN 2450-2480 Index 407739

1
Koncepcja nowego wozu szybko
ewoluowała. Początkowo miał
to być czołg ogólnie podobny
do T-54, a główne różnice miały
sprowadzać się do zastosowania
nowego, mniejszego i mocniejszego
silnika, kół bieżnych
z wewnętrzną amortyzacją oraz
silniejszej armaty.
Wasserfall jako jedna z Wunderwaffe
powstałych w III Rzeszy,
miał wespół z innymi zaprojektowanymi
reprezentantami
tej klasy broni „wymieść”
z niemieckiego nieba alianckie
bombowce ciężkie. Czy jednak
Sprzymierzeni rzeczywiście mieli
się czego obawiać?
Vol. VII, nr 3 (33)
Maj-Czerwiec 2021; Nr 3
www.zbiam.pl
3/2021
Maj-Czerwiec
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Wielka Brytania:
walka w osamotnieniu
3/2021
W NUMERZE:
Czołg T-64
Wasserfall
ISSN 2450-2480 Index 407739
Na okładce: Bristol Beaufighter NF.II.
Rys. Jarosław Wróbel
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Leszek Molendowski, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2021
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
spis treści
BITWY I KAMPANIE
Michał i Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Wielka Brytania w II wojnie światowej:
listopad 1941 – maj 1942 r. 4
MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Junkers Ju 88: wersje bombowe i rozpoznawcze (5) 18
BITWY I KAMPANIE
Władimir Bieszanow
Pierwsza rżewsko-wiaziemska operacja zaczepna:
8 stycznia – 20 kwietnia 1942 r. (2) 32
MONOGRAFIA PANCERNA
Tomasz Szulc
Radziecki czołg T-64 (1) 44
BITWY I KAMPANIE
Tomasz Szlagor
Operacja desantowa w Zatoce Salerno: wrzesień 1943 r. (2) 62
BROŃ RAKIETOWA
Hubert Michalski
Wasserfall: niemiecki przeciwlotniczy pocisk kierowany 70
HISTORIA
Jędrzej Korbal
Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu.
Think tank Wojska Polskiego 84
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Michał i Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Wielka Brytania
w II wojnie światowej:
lipiec 1940 – czerwiec 1941 r.
Po upadku Francji Wielka
Brytania znalazła się
w trudnej sytuacji. Państwo
to jako jedyne pozostało
w stanie wojny z Niemcami,
które okupowały i kontrolowały
niemal cały kontynent:
Francję, Holandię, Belgię,
Luksemburg, Danię, Norwegię,
Polskę, Czechy, Austrię.
Pozostałe państwa stanowiły
sojuszników Niemiec (Włochy
i Słowacja) lub zachowały
życzliwą neutralność (Węgry,
Rumunia, Bułgaria, Finlandia
i Hiszpania). Portugalia,
Szwajcaria i Szwecja nie
miały innego wyjścia, jak prowadzić
handel z Niemcami,
w każdej chwili bowiem mogły
one paść ofiarą niemieckiej
agresji. ZSRR wywiązywał
się z Traktatu o Nieagresji,
a także z układu o wzajemnej
wymianie handlowej, wspierając
Niemcy różnego rodzaju
dostawami.
W
ciągu dramatycznego lata 1940 r.
Wielka Brytania zdołała się obronić
przed niemiecką ofensywą
powietrzną. Dzienna ofensywa powietrzna
wygasła stopniowo we wrześniu 1940 r.
i przeszła w nocne działania o charakterze
nękającym w październiku 1940 r. Rozpoczęło
się gorączkowe doskonalenie systemu
obrony powietrznej w celu skuteczniejszego
przeciwstawienia się działaniom nocnym Luftwaffe.
Jednocześnie nastąpił rozwój produkcji
zbrojeniowej Wielkiej Brytanii, która wciąż
obawiała się niemieckiej inwazji, od której
Niemcy faktycznie odstąpili we wrześniu,
Zwycięstwo w Bitwie o Anglię powstrzymało niemiecką inwazję na Wyspy Brytyjskie. Ale nastąpił
pat, ponieważ Wielka Brytania w żadnym razie nie dysponowała siłami do pokonania Niemców
i Włochów na kontynencie. Co zatem robić?
4

HISTORIA
oraz kompanią karabinów maszynowych
z pojazdami Bren Carrier. 8 maja dowództwo
nad całością tych sił objął gen. por. Edward
Quinan. Dodatkowo do Shaibah drogą powietrzną
z Karaczi przerzucono batalion piechoty,
1 st battalion The King’s Own Royal Regiment
(Lancaster), który ostatecznie wzmocnił
obronę Habbaniyi.
Przerzut wojsk drogą powietrzną by zażegnać
kryzys w Iraku to ciekawe i warte
odnotowania osiągnięcie militarne. 1 maja
1941 r. Irakijczycy wysłali grupę bojową liczącą
ok. 9000 oficerów i żołnierzy, która
zajęła pozycje wokół bazy Habbaniyah, nakazując
gen. dyw. (wicemarszałek RAF) Harry
G. Smartowi poddanie bazy. Ponieważ negocjacje
nie doprowadziły do rozstrzygnięcia,
2 maja Brytyjczycy zareagowali atakami
z powietrza na wojska irackie pod Habbaniyah.
W atakach wzięły też udział nowo
przybyłe bombowce Wellington (6 szt.), mające
znacznie większy udźwig bomb. Obie
strony zadały sobie straty, Brytyjczycy przez
bombardowania lotnicze, Irakijczycy przez
ostrzał artyleryjski.
3 maja brytyjskie myśliwce zestrzeliły
iracki bombowiec SM.79 Sparviero, który leciał
by zbombardować bazę w Habbaniyah.
Tymczasem do bazy przybyły dalsze wzmocnienia,
kolejne Wellingtony, bombowce Blenheim
i myśliwce Hurricane. W końcu, do rana
7 maja irackie siły wycofały się spod oblężonej
bazy brytyjskiej, co ciekawe pozostawiając
sporą ilość sprzętu wojskowego, w tym
działa i amunicję, samochody pancerne i liczne
ciężarówki. Wycofujące się wojska irackie
były nie tylko atakowane z powietrza, ale też
przez wysłany w pościgu zmotoryzowany
batalion brytyjskiej piechoty.
otrzymania wzmocnienia w postaci włoskiej
eskadry 155 a Squadriglia (przemianowanej
na Squadriglia Speciale Irak) z 12 myśliwcami
Fiat CR.42 Falco siły te stacjonujące w Mosulu
(dokąd dotarły przez Aleppo w Syrii) niewiele
zdołały zdziałać. W ciągu walk w maju 1941 r.
wytracono niemal wszystkie samoloty,
a uzupełnień nie było skąd wziąć. Pod koniec
maja, przy próbach zaopatrywania jednostek
16-18 maja doszło do bitwy o Falludżę, która
mimo kontrataków została utrzymana w brytyjskich
rękach. Tymczasem na południu
Hindusi zajęli Basrę i rozpoczęli marsz na północ
wzdłuż Eufratu. Ostatecznie 27 maja
rozpoczęło się brytyjskie natarcie na Bagdad
– ostatni akord mało znanej wojny iracko-
-brytyjskiej. 31 maja Bagdad został poddany,
a następnego dnia do irackiej stolicy wrócił
Typowe stacje radiolokacyjne systemu znanego jako Chain Home. Radar tego typu obserwował
150-stopniowy sektor przestrzeni powietrznej w kierunku morza, nie obserwował samolotów nad
lądem. Zasięg maksymalny wykrycia wynosił 150-160 km.
10
Porządkowanie ruin po nalotach i ewakuacja ludności. Brytyjczycy przetrwali trudny okres niemieckich
nocnych nalotów bombowych od września 1940 do maja 1941 r. W niektórych nalotach brało
udział nawet 300-500 niemieckich bombowców.
Na tym etapie Niemcy postanowili interweniować
w Iraku, wysyłając tam szczupłe
siły lotnicze oraz pododdziały z dywersyjnej
jednostki Brandenburg pod ogólnym dowództwem
gen. Hellmutha Felmy, który stanął
na czele dowództwa Fliegerführer Irak.
Do Iraku przybyło 12 Bf 110 z 4. Staffel/ZG 76
oraz 12 bombowców He 111, wspartych
przez 13 transportowych Ju 52. Całością sił
lotniczych dowodził płk Werner Junck. Mimo
niemieckich w Iraku, doszło do walk między
RAF a francuskim lotnictwem Vichy nad Syrią
i zachodnim Irakiem.
Tymczasem na lądzie w maju miały miejsce
kolejne starcia wojsk brytyjskich i Legionu
Arabskiego z wojskami irackimi wspierającymi
premiera Rashida Ali al-Gaylani. Do walk
włączyła się też wzmocniona 4. Brygada
Kawalerii przybyła pod Habbaniyah z Hajfy,
przez Palestynę, Jordanię i Irak. W dniach
iracki regent. 2 czerwca 1941 r. nowym premierem
Iraku został Jamil al-Midfai, podczas
gdy Rashid Ali al-Gaylani zbiegł do Iranu.
Już 25 sierpnia wojska brytyjskie i obecnie
sojusznicze radzieckie wkroczyły do Iranu,
ale al-Gaylani zdołał zbiec do Włoch, skąd
udał się do Niemiec. Wraz z klęską Niemiec
ponownie uciekł, tym razem do Arabii Saudyjskiej.
W 1958 r. w momencie rewolucji
irackiej ponownie wrócił do kraju, ale został
schwytany i skazany, ostatecznie pozwolono
mu wyemigrować do Libanu, gdzie
zmarł w 1965 r.
Od czerwca 1941 r. sytuacja w Iraku została
ustabilizowana i od tego momentu
Brytyjczycy korzystali z zasobów tego kraju.
Sytuacja stała się jeszcze bardziej stabilna
wraz z zajęciem Syrii i Libanu przez wojska
brytyjskie w czerwcu i lipcu 1941 r.
Bitwa o Atlantyk
Brytyjczycy prowadzili blokadę Niemiec, która
jednak początkowo niewiele dawała, Niemcy
bowiem miały dostęp do kluczowych surowców,
takich jak węgiel wydobywany w Niemczech,
Francji, Polsce oraz importowany
ze Szwecji, dostęp do rudy żelaza importowanej
ze Szwecji, do wolframu sprowadzanego
z Portugalii, do rudy miedzi wydobywanej

MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Junkers Ju 88: wersje
bombowe i rozpoznawcze
5
18
Wersje bombowe i rozpoznawcze
samolotu Junkers
Ju 88 były najpopularniejszymi
wariantami tej
maszyny w okresie II wojny
światowej. Już z początkiem
1940 r. w zakładach Junkers
Flugzeug- und Motorenwerke
A.G. rozpoczęto zakrojone
na szeroką skalę przygotowania
związane z wprowadzeniem
do produkcji nowej
wersji samolotu bombowego
Ju 88 A-4, która miała
zastąpić użytkowany dotychczas
wariant Ju 88 A-1,
a jednocześnie stała się najliczniej
produkowaną wersją
bombową tego samolotu.
Po rozpoczęciu produkcji seryjnej pierwszej
wersji Ju 88 A-1 zbudowano jednak
jeszcze dwa kolejne warianty pochodne
oparte o ten sam płatowiec.
Junkers Ju 88 A-4/Torp uzbrojony w dwie torpedy LT 5b.
Junkers Ju 88 A-2
Samolot Ju 88 A-2 oznaczony, podobnie jak
jego poprzednik Ju 88 A-1, jako Horizontalund
Sturzbomber (bombowiec do bombardowania
z lotu poziomego i nurkowego),
wyposażony został w nowe silniki Junkers
Jumo G-1, które różniły się od Jumo 211 B i D
wzmocnioną strukturą bloku silnika. Maksymalna
moc startowa w wersji G-1 wynosiła
1200 KM przy 2400 obr./min. Ju 88 A-2 był
pierwszą wersją samolotu przystosowaną
do korzystania z pomocniczych rakiet startowych
Walter Starthilfe 109-500 A-1. Rakiety
te zaprojektowano pod koniec lat 30.
z myślą o ułatwieniu startu bombowcom
obciążonym maksymalnym ładunkiem. Były
to urządzenia napędzane paliwem płynnym
o maksymalnym ciągu 500 kG i czasie spalania
ładunku około 30 s. Personel Luftwaffe
szybko nadał im nieoficjalny przydomek
Kraftei (mocne jajo). Rakieta startowa swoim
wyglądem zewnętrznym rzeczywiście przypominała
jajo, miała owalny kształt spłaszczony
w przedniej części, gdzie mieścił się
spadochron samoczynnie otwierający się
po zakończeniu pracy silnika i wyczepieniu
go z zaczepów pod skrzydłami. Silnik miał
długość 1,42 m i przekrój w najszerszym
miejscu 0,68 m. Rakiety były bezpieczne
w eksploatacji, z ich pomocą wykonano więcej
niż 3000 udokumentowanych startów
bez żadnych poważniejszych wypadków.
Junkers Ju 88 A-3
Kolejną wersją był samolot szkolny Ju 88
A-3 Schulflugzeug. Prototypem tej maszyny
był Ju 88 V 16, W.Nr. 0008, D-ACAR, a później
BB+AD wyposażony w silniki Junkers
Jumo 211 B. Seryjne samoloty wersji Ju 88
A-3 nie posiadały uzbrojenia strzeleckiego
ani wyrzutników bombowych. Wyposażono
je w podwójny układ sterowania dla
instruktora i ucznia.
Junkers Ju 88 A-5
Przygotowywana do masowej produkcji
wersja Ju 88 A-4 miała być napędzana nowymi
silnikami Junkers Jumo 211 F lub J.
Konstrukcja Jumo 211 F oparta była o model
Jumo 211 G jednakże ze zmodyfikowaną
sprężarką i chłodzeniem za pomocą cieczy
pod ciśnieniem. Dzięki wprowadzonym

Władimir Bieszanow
32
2
Pierwsza rżewsko-wiaziemska
operacja zaczepna:
8 stycznia-20 kwietnia 1942 r.
Początkowo skutecznie rozwijało się natarcie wojsk lewego
skrzydła Frontu Zachodniego – armie: 43., 49., 50. i 10.
oraz grupa generała-majora Pawła Biełowa, które uderzało
od południowego wschodu. Zadaniem ich była likwidacja
juchnowsko-miedyńskiego zgrupowania wojsk przeciwnika,
przecięcie linii kolejowej Wiaźma – Briańsk w rejonie miejscowości
Kirow, Ludinowo, a następnie natarcie w ogólnym kierunku
na Wiaźmę. Tu bowiem na początku stycznia w wyniku pomyślnego
przeciwuderzenia wojsk sowieckich między skrzydłami
niemieckich 4. Armii i 2. Armii Pancernej na odcinku Juchnow
– Bielew został utworzony i stopniowo był powiększany wyłom
operacyjny, w którym nie było ciągłej linii frontu.
Po zajęciu Małojarosławca główny wysiłek
43. Armii – 17., 53. i 415. Dywizja Piechoty,
26. Brygada Pancerna i 5. Brygada
Powietrzno-Desantowa – dowodzonej przez
generała-majora Konstantina D. Gołubiewa
skierowano na zdobycie Miedynia, ważnego
punktu oporu na Drodze Warszawskiej.
Po przełamaniu obrony 98. Dywizji Piechoty
na rzece Łuza, 14 stycznia wojska sowieckie
wyzwoliły miasto. Opanowanie Miedynia
było wielkim sukcesem i pozwalało na rozwinięcie
uderzenia na skrzydło juchnowskiego
zgrupowania. Jednak Niemcy stawiali zaciekły
opór wzdłuż Drogi Warszawskiej. Dopiero
29 stycznia dywizjom Gołubiewa udało się
opanować Miatlewo i dotrzeć do rzeki Izwier.
Na tym natarcie 43. Armii, związanej długotrwałymi
walkami, praktycznie się zakończyło.
Oskrzydlenie od północy juchnowskiego
zgrupowania wojsk przeciwnika, liczącego
około dziesięciu dywizji, okazało się dla niej
zadaniem ponad siły.
49. Armia generała-lejtnanta Iwana G. Zacharkina
w składzie: 5. Gwardyjska, 60., 133.,
173., 194. i 238. DP, 19., 26., 30. i 34. BP, 18.
i 23. BPanc – prowadziła natarcie w tworzącym
się klinie w ogólnym kierunku na Kondrowo,
Juchnow. Tu wszystko sprowadziło się do czołowego
„wgryzania się” w dobrze przygotowaną
obronę przeciwnika. W wyniku tego w dniach
8-31 stycznia armia Zacharkina pokonała odcinek
55-60 km w kierunku Drogi Warszawskiej
i w rejonie położonym na północny wschód
od Juchnowa zmuszona była zatrzymać się.
50. Armia generała-lejtnanta Iwana
W. Bołdina – 154., 217., 258., 290., 340.
i 413. DP, 31. DKaw, 112. i 32. BPanc – wykonywała
uderzenie na Juchnow od południowego
wschodu. Natarcie rozwijało się niemrawo,
jedynie prawe skrzydło armii z powodzeniem
parło do przodu wzdłuż południowego brzegu
Ugry i jednocześnie z wojskami 49. Armii
powoli zbliżało się do Juchnowa.
Grupa generała Biełowa, w skład której
wchodziły: 1. Gwardyjski Korpus Kawalerii
(1. i 2. Gwardyjska Dywizja Kawalerii oraz
57. i 75. Dywizja Kawalerii), 239. i 325. Dywizja
Piechoty i pięć batalionów narciarskich,
na początku stycznia jako pierwsza wyszła
w rejon Juchnowa i nie czekając na nadejście
armii Bołdina, przystąpiła do walki na południowych
podejściach do miasta.
Szef sztabu 4. Armii, generał Günther Blumentritt,
tak opisuje ten krytyczny dla Niemców
moment: Zamiary Rosjan były jasne. Planowali
podwójne okrążenie 4. Armii poprzez
zadanie ciosów – od północy i od południa. Ich
ostatecznym celem było okrążenie i całkowita
likwidacja armii na jej pozycjach w rejonie
na zachód od Moskwy. Dowództwo niemieckie
utraciło już nadzieję na uniknięcie okrążenia
i zniszczenia swego wielkiego południowego
zgrupowania. Rosjanie stopniowo poszerzali

Tomasz Szulc
1
44
Radziecki czołg T-64
Radzieckie czołgi skonstruowane i produkowane po zakończeniu
II wojny światowej nie bez podstaw uchodziły za najlepsze
na świecie wśród swoich rówieśników. W ZSRR na podstawie doświadczeń
z europejskiego frontu wschodniego uznano, że czołgi
odgrywają kluczową rolę w działaniach lądowych, a ich osiągi
w dużej mierze przesądzają o zwycięstwie bądź porażce. Dlatego
po wojnie w prace nad nowymi czołgami, inaczej niż w krajach
zachodnich, angażowano znaczne siły i środki, wykorzystując
równolegle dwie drogi rozwoju: ewolucyjną i rewolucyjną.
Droga ewolucyjna polegała na stopniowym
doskonaleniu już istniejących
pojazdów. W przypadku czołgów średnich
podstawę stanowił T-44, którego głównym
wyróżnikiem było poprzeczne ustawienie
silnika w kadłubie. Dzięki temu przedział
napędowy był krótki, co przy zachowaniu
niewielkich rozmiarów kadłuba umożliwiło
stworzenie przestronnego przedziału bojowego.
Wynikiem ewolucyjnego rozwoju
T-44 były: T-54, T-55, T-62 i w znacznej mierze
również T-72 oraz T-90. W przypadku czołgów
ciężkich bazą do ewolucyjnego rozwoju
były JS-2 i JS-3 z udanym układem jezdnym,
silnym opancerzeniem i opcją w postaci odlewanej,
niemal półsferycznej wieży. Droga
ewolucyjna miała oczywiste zalety w postaci
niewielkiego ryzyka technicznego (zmianom
poddawano poszczególne elementy
konstrukcji, nie zmieniając pozostałych,
sprawdzonych w produkcji i eksploatacji)
i krótkiego czasu od projektu do wdrożenia.
Istniała także zwykle możliwość modernizacji
wcześniej wyprodukowanych czołgów z wykorzystaniem
rozwiązań, opracowanych dla
nowszej generacji. Wadami podejścia ewolucyjnego
były: relatywnie niewielka poprawa
osiągów w porównaniu z poprzednim
pokoleniem oraz stopniowe wyczerpywanie
się potencjału modernizacyjnego konstrukcji
bazowej (np. większość zmian prowadziła
do wzrostu masy konstrukcji i z czasem
Wczesna makieta Obiektu 430. Zwraca uwagę płaska przednia płyta pancerna kadłuba ustawiona
pod niewielkim kątem i brak okien obiektywów dalmierza.

MONOGRAFIA PANCERNA
wariantów kół bieżnych i cztery warianty rolek
podtrzymujących, trzy warianty wahaczy,
dwa – amortyzatorów hydraulicznych, trzy
warianty kół napinających i trzy warianty gąsienic
o różnej konstrukcji ogniw. Stabilizator
Mietiel testowano na wieży Obiektu 430 zamontowanej
na kadłubie T-54. Co ciekawe,
większość zmian wprowadzano na pierwszym
prototypie, a drugi miał być później
zmodernizowany do postaci „ostatecznej”
(najlepsze z wypróbowanych rozwiązań), ale
z tego pomysłu zrezygnowano i wóz 2Z pozostał
w pierwotnej konfiguracji.
Kolejne dwa wozy miały uczestniczyć
w próbach poligonowych i były oznaczone
Obiekt 435, czyli Obiekt 430M z armatą U-5TS kal. 115 mm.
literą P (jak Poligonnyje ispytania). Pierwszy
– 1P ukończono w grudniu 1959 r., drugi (3P)
– w styczniu następnego roku. W ich konstrukcji
wprowadzono liczne zmiany, np. pancerz
burtowy był monolityczny, walcowany
o zmiennej grubości, ściany wieży nieco
pogrubiono, zastosowano masywniejsze
pokrywy włazów, wzmocniono mocowania
wewnętrznego wyposażenia wozu. Wprowadzono
elektrożużlowe spawanie płyt przodu
kadłuba. Próby wykazały, że odporność
balistyczna całej konstrukcji, a złącz spawanych
w szczególności przewyższa zarówno
wskaźniki uzyskane dla T-54, jak i pierwszych
Obiektów 430. Testowano je od końca stycznia
do końca września 1960 r. głównie na poligonie
w podmoskiewskiej Kubince, gdzie
oddały m.in. ponad 1100 strzałów. W wyniku
prób stwierdzono wiele poważnych problemów.
Najwięcej dotyczyło silnika, ale źle
działał także układ chłodzenia, układ jezdny,
stabilizator armaty. Nawet gąsienice wykazały
niezadawalającą przyczepność do niektórych
rodzajów podłoża.
Obiekt 430 miał konstrukcję podobną
do T-54, czteroosobową załogę, wnętrze
czołgu miało objętość tylko 9,71 m 3 . Inaczej,
niż w T-34, T-44 i T-54 stanowisko kierowcy
umieszczono w osi wzdłużnej pojazdu, jego
właz znajdował się w górnej płycie pancerza
i był osłonięty obrotową pokrywą (wczesne
konfiguracje projektu czołgu miały stanowisko
kierowcy z lewej burty, jak w T-54).
Górna, przednia płyta pancerza była złożona
z trzech, ustawionych względem siebie pod
niewielkim kątem płyt o grubości 120 mm
(o 20 mm więcej niż w T-54 i T-55), w górnej
części każdej z nich znajdował się jeden,
nieruchomy peryskop. W sumie zapewniały
pole widzenia w poziomie, obejmujące
191°. Do jazdy w nocy środkowy peryskop
można było zastąpić przyrządem TWN-2
Ugoł. Po obu stronach stanowiska kierowcy
umieszczono zbiorniki paliwa, prawy był
równocześnie stelażem dla 15 nabojów. Burty
kadłuba były spawane wzdłużnie z dwóch
pasów – górnego ukośnego i dolnego pionowego
na długości 5,5 m. Automatyczne
spawanie prowadzono z użyciem automatu
48-UWS-5. Wieża była odlewem o grubości
ścian od 248 do 50 mm z dospawanym
stropem o grubości 30 mm. Opancerzenie
Czołg T-64 wyprodukowany w 1965 r.
wieży było więc tylko nieznacznie silniejsze,
niż w T-54. W 1957 r. w instytucie WNII-100
przeprowadzono analizę odporności opancerzenia
Obiektu 430 i stwierdzono, że dla
zapewnienia przedniej projekcji czołgu odporności
na przebicie pociskami kumulacyjnymi
kal. 85 mm konieczne jest pogrubienie
pancerza, co poskutkuje wzrostem jego
masy aż o 3680 kg.
Pierścień wiodący wieży miał średnicę
2250 mm (w T-54 – 1816 mm). Podłoga wieży
obracała się wraz z nią. W obrotowej wieżyczce
dowódcy z lewej strony wieży o konstrukcji
skopiowanej z T-54 był zamontowany
przyrząd obserwacyjny TPKU-1, który w nocy
był zastępowany przez TKN-1 Uzor. Wieżyczka
dowódcy dysponowała układem automatycznego
utrzymywania kierunku na cel
niezależnie od obrotu wieży. Dowódca mógł
spowodować automatyczne skierowanie
lufy (obrót wieży) na wybrany przez siebie
cel. Celowniczy, siedzący przed dowódcą,
dysponował dwuokularowym przyrządem
optycznym-dalmierzem TPDS o bazie 1,1 m,
uzupełnionym przez nocny celownik TPN-1
Łuna-2, nie zamontowano jednak współpracującego
z nim reflektora L-2. Celownik-dalmierz
był projektowany w CKB-393 w Krasnogorsku,
ale pierwszy wariant, zmontowany
w 1955 r. i nazwany TPD okazał się za duży.
Siedzenie ładowniczego było do pracy bojowej
układane na obrotowej podłodze przedziału
bojowego.
Główne uzbrojenie stanowiła bruzdowana
armata D-54TS kal. 100 mm z dwukomorowym
hamulcem wylotowym i przedmuchiwaczem.
Lufa armaty była o 200 mm dłuższa
od stosowanej w T-54 i T-55 D-10T-2S, większa
była prędkość początkowa pocisków i grubość
przebijanego przez nie pancerza. Armatę oceniano
jako skuteczniejszą od D-10 o ok. 30%.
Armata była stabilizowana w dwóch płaszczyznach
za pomocą przyrządu Mietiel, a zakres
jej kątów podniesienia wynosił -5 do +16°.
49

Tomasz Szlagor
2
62
Operacja desantowa w Zatoce
Salerno: wrzesień 1943 r.
Sytuacja aliantów w pierwszych
dniach na przyczółku
pod Salerno rozwiała ich nadzieje
na szybkie i łatwe zwycięstwo.
Kapitulacja Włoch
niewiele im pomogła, a niespodziewanie
silny niemiecki
kontratak omal nie zepchnął
ich do morza.
Problem, który spowodował kryzys
na przyczółku, był znany aliantom jeszcze
przed rozpoczęciem operacji „Avalanche”.
Niedostatek środków przeprawowych
na Śródziemnomorskim Teatrze Działań
Wojennych sprawił, że pierwszy rzut Piątej
Armii gen. Clarka był za słaby. Pod Paestum,
w sektorze amerykańskim, tylko 36. DP wylądowała
w pełnym składzie, natomiast 45. DP
wysadziła na brzeg jedynie dwa z trzech RCT
(pułkowych zespołów bojowych), ponieważ
dla trzeciego zabrakło miejsca na okrętach
desantowych. Bliżej Salerno, w sektorze północnym,
Brytyjczycy desantowali 46. i 56. DP,
ale także to okazało się za mało. Pododdziały
trzech niemieckich dywizji pancernych
(16., 26. i „Hermann Göring”) oraz trzech dywizji
grenadierów pancernych (3., 15. i 29.)
otoczyły rejon przyczółka na tyle szybko,
że powstrzymały jego ekspansję. Następnie,
przeformowane w grupy bojowe, zaczęły
przytłaczać pierwszy rzut amerykańskiego
VI Korpusu i brytyjskiego X Korpusu.
W tym czasie w najwyższym dowództwie
aliantów trwały gorączkowe poszukiwania
sposobu wsparcia wojsk walczących na przyczółku
o szerokości zaledwie kilku kilometrów.
Clark wiedział, że po tym, jak 13 września
niemieckie czołgi zostały zatrzymane
w ostatniej chwili (kilkaset metrów od kwatery
jego sztabu!) przez ogień bezpośredni
haubic artylerii polowej, przeciwnik wznowi
natarcie rankiem następnego dnia.
„Arturze, pofatyguj się
do Salerno”
Planując operację „Avalanche”, alianci liczyli,
że słabość pierwszego rzutu desantu zostanie
zrekompensowana kilkoma czynnikami.
Nie była to naiwność, ale kalkulowane
ryzyko. Przede wszystkim mieli nadzieję,
że kapitulacja Włoch (ogłoszona 9 września,
tuż przed rozpoczęciem operacji) tak zdeprymuje
Niemców, że wycofają się bez walki
przynajmniej z południowej części kraju.
Ci faktycznie rozpoczęli odwrót, ale – podobnie
jak wcześniej na Sycylii – czynili to miarowo,
we własnym tempie, wykorzystując
sprzyjający obronie teren. Robili to tak skutecznie,
że wojska Montgomery’ego, które
od 3 września nacierały przez Kalabrię w górę
wybrzeża, wbrew założeniom alianckich planistów
nie odegrały w tej bitwie żadnej roli.
Napotykając na swej drodze miny, zniszczone
drogi, wysadzone mosty itd., nie zdołały ani
związać walką żadnych większych sił przeciwnika
(ich postępy spowalniał zaledwie
Amerykańska 82. Dywizja Powietrznodesantowa była jedynym odwodem Piątej Armii, który mógł
przybyć na przyczółek pod Paestum na tyle szybko, by zażegnać kryzys.

BROŃ RAKIETOWA
Hubert Michalski
70
Wasserfall: niemiecki
przeciwlotniczy pocisk kierowany
Prace nad Wasserfall prowadzono
w latach 1941-
1945 w ośrodku badawczym
w Peenemünde pod kierunkiem
Wernhera von Brauna.
Projekt oparto o wcześniejsze
doświadczenie zdobyte przy
budowie pocisku balistycznego
V-2. Wasserfall jako jedna
z Wunderwaffe powstałych
w III Rzeszy, miał wespół
z innymi zaprojektowanymi
reprezentantami tej klasy
broni „wymieść” z niemieckiego
nieba alianckie bombowce
ciężkie. Czy jednak Sprzymierzeni
rzeczywiście mieli się
czego obawiać?
Wasserfall jest zaliczany do tzw. cudownych
broni Hitlera, które miały
odwrócić na korzyść III Rzeszy nieprzychylny
bieg wydarzeń na frontach II wojny
światowej, jaki od 1943 r. miał miejsce
na lądzie, na morzu i w powietrzu. Takie skategoryzowanie
wywarło niekorzystny wpływ
na jego ogólny, utrwalony w literaturze
obraz, z którym można się zetknąć w dużej
liczbie publikacji. Pociskowi temu przypisywano
niekiedy wręcz fantastyczne charakterystyki
taktyczno-techniczne, jakich zwyczajnie
nie mógł posiadać ze względu na poziom
rozwoju ówczesnej techniki, informowano
o zestrzeleniach samolotów przy jego udziale,
czy też rozpisywano się nad wersjami rozwojowymi,
których niemieccy inżynierowie
nigdy nie zbudowali i nie pojawiły się one nawet
na deskach kreślarskich. W związku z tym
uznano, że pomimo popularnonaukowego
charakteru artykułu, Czytelnik powinien zapoznać
się z wykazem najważniejszych pozycji
bibliograficznych, jakie wykorzystano
podczas pracy nad jego tekstem.
Niemieckie materiały archiwalne poświęcone
pociskowi Wasserfall są – zwłaszcza
w porównaniu z większością innych broni
okraszonych mianem Wunderwaffe – stosunkowo
liczne. Do czasów współczesnych
w niemieckich archiwach i muzeach przetrwały
co najmniej cztery teczki mieszczące
54 strony dokumentów, z których 31 ma charakter
dokumentacji rysunkowo-zdjęciowej,
zawierającej m.in. szczegółowo rozrysowane
powierzchnie sterowe, rzuty komory silnika,
rysunki zbiorników materiałów pędnych
oraz schematy instalacji paliwowej. Pozostałe
dokumenty, również wzbogacone szeregiem
fotografii, zostały rozszerzone o mniej
lub bardziej rozbudowane opisy techniczne
wspomnianych w poprzednim zdaniu elementów
konstrukcyjnych oraz obliczenia.
Oprócz tego istnieją raporty w liczbie nie
mniejszej, niż osiem, zawierające informacje
z zakresu aerodynamiki pocisku.
Wykorzystując wspomniane niemieckie
raporty, po zakończeniu wojny Amerykanie
sporządzili ich przekład, przez co na użytek
badań prowadzonych w rodzimych firmach
zbrojeniowych stworzyli co najmniej dwa
dość obszerne dokumenty dotyczące Wasserfall
(a konkretnie prób modeli): Wind
tunnel tests to find the influence of speed
Walther von Axthelm – twórca planu oparcia
obrony przeciwlotniczej III Rzeszy głównie o kierowane
pociski rakietowe.
and center of gravity on the controllability
of C2/E2 of the project „Wasserfall” (datowany
na 8 lutego 1946 r.) w tłumaczeniu Hermanna
Schoenena oraz Aerodynamic Design
Of The Flak Rocket, którego translacji dokonał
A.H. Fox. W maju 1946 r. w USA nakładem
Headquarters Air Materiel Command Publications
Branch ukazała się publikacja zbiorowego
autorstwa pt. Technical Intelligence.
Suplement, w której znalazła się m.in. ciekawa
informacja zaświadczająca o tym,
że naukowcy zatrudnieni w Peenemünde

BROŃ RAKIETOWA
78
wiadomo, że chodziło mu przede wszystkim
o zdobycie informacji na temat prac
prowadzonych nad tajnymi broniami (oraz
ich dokumentacji), a nie ratowaniem reszek
chylących się ku upadkowi Niemiec. Można
przypuszczać, że wiedzę tę planował wykorzystać
po wojnie podczas ewentualnych
negocjacji z aliantami.
Rozwój pocisku mimo stałego pogarszania
się położenia strategicznego Niemiec toczył
się jednak dalej. W lutym 1945 r. wspomniany
już wcześniej Ludwiga Roth rozpoczął prace
nad „miniaturową” wersją Wasserfalla, która
miała być o 27 proc. mniejsza od pierwszego
prototypu, przez co charakteryzowała się
gorszymi – ale mimo wszystko akceptowalnymi
– osiągami dotyczącymi głównie zasięgu.
W związku z zarządzoną ewakuacją, Roth nie
zdążył ukończyć zaczętego projektu. Pocisk
otrzymał oznaczenie W-10.
17 lutego 1945 r. (pojawia się również
dzień 22 lutego) Kammler wydał ustny rozkaz,
w którym nakazał pośpieszną ewakuację
EW wraz z całym sprzętem oraz dokumentacją.
Tak naprawdę polecenie takie w formie
pisemnej wydał już 31 stycznia 1945 r., ale
czekał z jego realizacją do czasu otrzymania
odpowiednich pełnomocnictw. Zespół
pracujący nad Wasserfallem otrzymał dwie
godziny na to, aby zabrać ze sobą wszystkie
materiały i udać się w kierunku Zinnowitz,
skąd pociągiem miał on zostać przetransportowany
do środkowych Niemiec.
Wartym odnotowania w tym miejscu
jest fakt, że cały zespół bazował w miejscowościach
Bansin i Pudagla, a ewakuowani
pracownicy wspominali, że w obu tych lokalizacjach
znajdowały się radary, do których
dostęp był szczególnie utrudniony
ze względu na zastosowane środki bezpieczeństwa.
To nasuwa przypuszczenie,
że być może Niemcy prowadzili tam próby
z układem Kehl/Straßburg przystosowanym
do pracy z urządzeniami radiolokacyjnymi
lub jakimś innym systemem kierowania. Nie
Choć Wasserfall zdawał się być pod koniec wojny – zdaniem Dornbergera – najbardziej obiecującym
niemieckim przeciwlotniczym pociskiem kierowanym, w III Rzeszy prowadzono również prace nad
innymi tego typu pociskami. Na zdjęciu Enzian.
Pod koniec 1942 r. Wernher von Braun zaproponował Ministerstwu Lotnictwa Rzeszy budowę trzech
typów pocisków przeciwlotniczych. Jednym z nich był Wasserfall. Von Braunowi nie zależało jednak
szczególnie na tym projekcie. Mimo napotykanych trudności, nie sygnalizował RLM żadnych opóźnień
oraz nie wnioskował o materiałowe wsparcie. Na zdjęciu – von Braun po poddaniu się wraz
z zespołem aliantom. Od lewej: Charles L. Stewart, Herbert Axster, Dieter Huzel, von Braun, Magnus
von Braun (jego brat) oraz Hans Lindenmayr.
ma na to obecnie żadnych niezbitych dowodów,
ale należy odnotować, że Speer pisząc
o Wasserfallu podał, że: Można go było używać
zarówno w dzień, jak i w nocy, przy zachmurzonym
niebie, mrozie i mgle 8 .
Ewakuacja EW oznaczała w praktyce
przerwanie prac nad wszystkimi projektami
zbrojeniowymi, które tam rozwijano. Nie
oznaczało to jednak braku zajęcia dla von
Brauna. Z zachowanych dokumentów i wspomnień
jego podwładnych wynika, że w marcu
1945 r. był on wyjątkowo aktywnym i zajętym
człowiekiem, ponieważ w środkowych Niemczech
poszukiwał miejsc, w których można
by założyć drugie Peenemünde.
W Wielkanoc 1 kwietnia 1945 r. Dornberger
otrzymał od Kammlera rozkaz, który
nakazywał mu zebranie grupy 450-500 najbardziej
doświadczonych inżynierów i naukowców
pracujących nad pociskami rakietowymi
(głównie V-2, Wasserfall, Taifun oraz
Schmetterling) i udanie się do Oberammergau
w Alpach. Był on zdeterminowany, aby
go nie wykonać, lecz jego nowy współpracownik
Herbert Axster dał mu do zrozumienia,
że wszystkich chcących sabotować jakiekolwiek
polecenie Kammlera, SS postawi
pod ścianą i rozstrzela. W efekcie Dornberger
zgromadził pewną liczbę swoich pracowników
i pociągiem nazwanym ironicznie Vergeltungsexpress
(ekspres odwetowy) wyjechał
w kierunku celu.
Podczas podróży nie towarzyszył mu von
Braun, gdyż ze względu na złamanie ręki
w wypadku samochodowym Kammler uznał,
że w trakcie potencjalnego ataku alianckich
samolotów miałby on trudności z ewakuacją
z pociągu i mógłby zginąć. Udał się
więc on do Oberammergau transportem
kołowym i po kilkudniowej podróży dotarł
tam około 10 kwietnia. Następnie pojechał
do Weilheim, a potem do Sonthofen, gdzie
przyjechał 21 kwietnia i oczekiwał zakończenia
wojny. Dornberger wydał polecenie, aby
personel techniczny nie poruszał się za dnia
pomiędzy położonymi blisko siebie miejscowościami,
ze względu na krążące w powietrzu
alianckie myśliwce wyczekujące okazji
do ataku. W ręce Amerykanów von Braun
dostał się 2 maja 1945 r.
15 maja 1945 r. von Brauna odwiedzili
specjaliści z CIOS (Combined Intelligence
Objective Sub-Committee) i rozpytali na okoliczność
wiedzy, jaką miał on w zakresie prac
prowadzonych w Niemczech nad pociskami
rakietowymi na paliwo płynne i stałe. Następnie
poprosili go o napisanie poświęconego
temu zagadnieniu raportu. Niemiec szybko
przygotował stosowne studium, w którym
naświetlił wielki rozmach całego rakietowego
przedsięwzięcia oraz przedstawił swój
„sztandarowy” produkt – pocisk balistyczny

Jędrzej Korbal
Komitet ds. Uzbrojenia i Sprzętu
Think tank Wojska Polskiego
Od początku lat 20. ubiegłego
wieku w ramach najwyższych
polskich struktur wojskowych
działały organy odpowiedzialne
za modernizację
armii, zwłaszcza pod względem
sprzętowo-technicznym.
Główną instytucją tego typu,
mającą charakter doradczy
i opiniujący był Komitet
do Spraw Uzbrojenia (KSU)
współpracujący do połowy
lat 30. z Biurem Ścisłej Rady
Wojennej lub bezpośrednio
z Generalnym Inspektorem
Sił Zbrojnych (GISZ).
Do podstawowych zadań KSU należało
referowanie, poprzez stosowne biuro,
szefowi SG informacji dotyczących
prac i studiów w dziedzinie techniki wojskowej
w polskich siłach zbrojnych oraz armiach
państw ościennych. Do codziennych
obowiązków biura należała również koordynacja
realizowanych już zadań techniczno-
-organizacyjnych i taktyczno-operacyjnych
dotyczących bezpośrednio WP. W praktyce
po zamachu majowym 1926 r. oraz dokonanych
zmianach statutowych KSU faktycznie
nie odgrywał już żadnej roli.
Większość uwagi wojskowych przyciągały
sprawy natury bieżącej, które aż do 1934/35 r.
koncentrowały się wokół koniecznego procesu
ujednolicania posiadanego uzbrojenia,
wycofywania sprzętu zużytego i zastępowania
go w miarę możliwości odpowiednikami
wytwarzanymi w kraju. Dopiero jego
ostateczne zakończenie pozwoliło na przejście
do kolejnej fazy dotyczącej wprowadzenia
w pełni nowoczesnego uzbrojenia,
a w dalszej perspektywie reformy poszczególnych
broni i służb.
Po wspomnianym okresie stagnacji w latach
1926-1935 nastąpiło wznowienie działalności
opisywanego organu pod nieco
zmienioną nazwą – Komitet ds. Uzbrojenia
i Sprzętu (KSUS). Jego przewodniczącym
w lecie 1935 r. ponownie został gen. dyw. Kazimierz
Sosnkowski. Dla nowego Generalnego
Inspektora złożony przez jednego z czołowych
i co istotne bardziej doświadczonych
oficerów legionowych wniosek dotyczący
ponownego uruchomienia instytucji będącej
przedmiotem artykułu był posunięciem więcej
niż korzystnym. Dodajmy, że nieco wcześniej,
bo 5 czerwca 1935 r., nowym szefem
Sztabu Głównego został gen. bryg. Wacław
Stachiewicz, który dokonał szeregu zmian
personalnych w podległej mu instytucji,
m.in. powołując 15 kwietnia 1936 r. na stanowisko
swojego zastępcy i kierownika Sekretariatu
Komitetu Obrony Rzeczypospolitej,
gen. bryg. Tadeusza Malinowskiego. Warto
Wobec wytypowania gen. Edwarda Śmigłego-Rydza na stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych
drugi z kandydatów – gen. Kazimierz Sosnkowski, podjął się zadania przewodniczenia KSUS.
84