Y Casglwr - Rhifyn Gwanwyn 2021

Y Casglwr, rhif 131, Gwanwyn 2021
Llun o Garn Fadrun yn Llŷn a geir ar glawr y rhifyn hwn. Y tu mewn, mae’r arlwy mor amrywiol
ag arfer. Mae Philip Lloyd yn ei erthygl Cofiwch Dryweryn a murweithiau eraill yn mynd â ni’n ôl i
ddyddiau’r peintio, pan oedd ef a’i gyfeillion yn mynd o gwmpas i beintio ‘Free Wales’ ar waliau a
ffyrdd ac ambell le arall, fel giatiau barics Aberhonddu. Llyfr cyfrifon John Jones o Abercin yn
Llanystumdwy sy’n cael sylw Dawi Griffiths yn Hynt a helynt y porthmon moch. Cawn beth o
hanes Abercin, oedd yn gallu bod yn dra chynhyrfus ar adegau, cyn canolbwyntio ar y llyfr a’i
wybodaeth am gostau’r porthmon yn 1804-1805, megis y taliadau i’r giatiau tyrpeg gwancus a’r
cyflogau a dalai i’w gynorthwywyr. Dal i drwsio a chynhyrchu o’r newydd mae Gwyn Jones yn yr
olaf o’i dair erthygl Yr adferwr dodrefn. Mae hen fainc ysgol wedi cael bywyd newydd fel cist
ddroriau ganddo ac ochr hen wardrob wedi mynd yn faromedr yn null y ddeunawfed ganrif.
Wyth rhifyn o gylchgrawn misol ‘Tarian Rhyddid’ a gyhoeddwyd, a hynny rhwng Ionawr ac Awst
1839. Yn ei herthygl Dim rhyddid i Darian Rhyddid mae Gwawr Jones yn mynd ar ôl hanes y
cylchgrawn gan nodi peth o’i gynnwys. Mae’n bosib mai am nad oedd yn plesio’r awdurdodau y
daeth i ben yn ddisymwth ar ôl dim ond wyth rhifyn, a chawn ein hatgoffa ar y diwedd bod
dyddiau’r sensro mor fyw heddiw ag erioed. Doedd dim llawer ohono’n digwydd yn hanes Gregory
Isaacs chwaith, y canwr reggae o Jamaica. Yn erthygl Dewi Lewis, Casglu recordiau Gregory
Isaacs, cawn wybod iddo gyhoeddi 1047 o recordiau sengl a 150 o recordiau hir rhwng 1969 a
2010, y flwyddyn y bu farw, ac mae gan Dewi 978 o’r rhai sengl yn ei gasgliad.
Y gannwyll gorff sy’n mynd â sylw Geraint Roberts yn ei erthygl Tân glas y nos, lle cawn
hanesion am ddigwyddiadau yn ardal Harlech a Morfa Bychan yn 1693 ac 1694. Tân o fath arall
llawer peryclach sydd gan Mai Roberts yn Llwch, lliw a llun, sef ffrwydrad llosgfynydd Krakatoa
yn Awst 1883, ffrwydrad y gwelwyd ei effaith drwy’r byd gyda gwawriau a machludoedd nas
gwelwyd eu tebyg. Mae gan Mai botelaid o lwch y ffrwydrad, wedi’i gasglu o ddec llong yr oedd
brawd ei thaid yn gapten arni ar y pryd.
Pwy oedd Emily Wood? gofyn Goronwy Wynne. Hi enillodd gystadleuaeth yn Eisteddfod
Genedlaethol y Rhyl yn 1904 ar gasgliad o flodau gwyllt unrhyw ardal. Cyfrannodd hefyd wyth
gant o luniau i’r gyfrol ‘Flora of the Liverpool District’. Yn Lerpwl hefyd mae D Ben Rees yn y
gyntaf o ddwy erthygl Portread o Gymry Lerpwl, a gwerthfawrogiad o’r ‘Casglwr’ ei hun sydd gan
Robin Gwyndaf yn ei erthygl Trysor amhrisiadwy.
Argraffydd a chyhoeddwr o Lanymddyfri oedd William Rees, ac mae Edward Holdaway wrthi’n
paratoi llyfr arno. Mae wedi darparu rhestr o’r cyhoeddiadau a ddaeth o’r wasg, ac fe’i ceir yn
gyflawn yn Llyfrau William Rees Llanymddyfri. Gwahoddir y darllenwyr i gysylltu â’r awdur os
gwyddant am deitlau eraill. Mae’n debyg i wasg William Rees rwymo’r llyfrau a argreffid ganddi
ond go brin iddi ddefnyddio’r dull y mae Alun Jones, y Golygydd, yn sôn amdano yn Rhwymiad
addas i’w destun, sef rhwymo llyfrau mewn croen dynol, neu Fibliopegiaeth Anthropodermig,
arferiad sydd (gobeithio) wedi hen ddod i ben.
Mae’r ddau golofnydd rheolaidd mor brysur ag erioed. Yn ei golofn Briwsion Bruce, mae Bruce
Griffiths yn mynd â ni i ddyddiau coleg a’u caneuon hurt, yn ogystal â choleg Saunders Lewis.
Cawn hefyd gerdd gan Kate Roberts, ac mewn darn sy’n goffâd cynnes i Emyr Humphreys cawn
beth o hanes drama deledu, ar dynged y bardd Lorca, a sgrifennodd Bruce ar gais Emyr yn 1975.
Gerald Morgan yw’r conglfaen arall. Yr hyn sydd ganddo yn ei golofn O’r Silff Lyfrau y tro hwn
yw Rhys Jones o’r Blaenau, y gyfrol o’i farddoniaeth, ‘Gwaith Prydyddawl y Diweddar Rice
Jones’, a’r gyfrol ‘Gorchestion Beirdd Cymru’. Cawn wybod fod y sensor wedi bod yn brysur eto
hefo’r ‘Gwaith Prydyddawl’, a bod y llyfr fymryn yn llai na’r llawysgrif wreiddiol yn y Llyfrgell
Genedlaethol, yn ogystal â bod sêr bychain wedi’u cynnwys yn rhai o’r cerddi a gyhoeddwyd yn lle
llinellau nad oeddent yn plesio lledneisrwydd y golygydd Rice Jones Owen.
Ceir hefyd yn y rhifyn nifer o hysbysebion am lyfrau ar werth ac yn eisiau, a phum llythyr yn
cyfeirio at gyfraniadau o’r rhifyn blaenorol. Mae’r cylchgrawn yn croesawu llythyrau bob amser.