E820A0

2019 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

3

JOLANTA CHOIŃSKA-MIKA, PIOTR SZLANTA, 

KATARZYNA ZIELIŃSKA 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

3

jak korzystać z podręcznika 

Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej 

ŚLADY PRZESZŁOŚCI 

WARTO WIEDZIEĆ 

BIOGRAM 

Kontrrewolucja – walka 

w obronie ładu obalonego 

lub zagrożonego 

przez rewolucję. 

objaśnienia 

ważniejszych pojęć 

Porządkuj wydarzenia i procesy historyczne 

POWSTANIE RUCHU 

FASZYSTOWSKIEGO 

WE WŁOSZECH 

MARSZ 

NA RZYM 

PODPISANIE 

TRAKTATÓW 

LATERAŃSKICH 

PODBÓJ ETIOPII 

PRZEZ WŁOCHY 

1919 

1922 

1929 

1935–1936 

KALENDARIUM 

1807 pasażerski statek parowy skonstruowany przez Roberta Fultona 

1825 lokomotywa parowa skonstruowana przez George’a Stephensona, obsługująca 

pierwszą publiczną linię kolejową 

1826 narodziny fotografii – pierwszy utrwalony obraz (Joseph Niepce) 

1831 pierwsza prądnica prądu stałego Michaela Faradaya 

Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności 

? Które państwa osiągnęły największą dynamikę rozwoju 

produkcji przemysłowej w latach 1820–1840? 

POLECENIA 

1. Wskaż polityczne, demograficzne, gospodarcze i ideowe 

podstawy rozwoju Stanów Zjednoczonych Ameryki 

w pierwszej połowie XIX w. 

polecenia do ilustracji, 

map, schematów 

i diagramów 

polecenia na zakończenie 

lekcji 

POWTÓRZENIE 

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Porównaj sytuację gospodarczą i społeczną Stanów Zjednoczonych oraz państw europejskich 

w pierwszej dekadzie po Wielkiej Wojnie. 

Zadanie 2. 

Rozważ podobieństwa i różnice społeczno-politycznych następstw Wielkiego Kryzysu w Stanach 

polecenia powtórzeniowe 

na zakończenie działów 

Zjednoczonych oraz w Niemczech. 

Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać 

Zadanie 3. 

w zeszycie Przedstaw przedmiotowym. 

los grup społecznych skazanych w państwie sowieckim i w hitlerowskich Niemczech na 

unicestwienie. Wyjaśnij ekonomiczne i ideologiczne powody przyjęcia wobec nich takiej polityki. 

Zadanie 4. 

Wykaż podobieństwa celów i środków działania propagandy faszystowskiej we Włoszech 

Mussoliniego oraz komunistycznej w ZSRS Stalina. 

Zadanie 5. 

Porównaj funkcjonowanie totalitarnych systemów w Niemczech i w ZSRS w latach 30. XX w.

Spis treści 

1. Źródła do historii XIX i pierwszej połowy XX stulecia 6 

I. Europa i świat w epoce restauracji i rewolucji (pierwsza połowa XIX w.) 

2. Kongres wiedeński i system Świętego Przymierza 14 

3. Rewolucja przemysłowa i przemiany społeczne w pierwszej połowie XIX w. 23 

4. Przemiany kulturowe w pierwszej połowie XIX w. 36 

5. Główne nurty polityczne w Europie w pierwszej połowie XIX w. 

Rozwój parlamentaryzmu 47 

6. Ruchy rewolucyjne i narodowe w Europie Południowej 57 

7. Stany Zjednoczone i dekolonizacja Ameryki Łacińskiej 67 

8. Zaborcy Polski w pierwszej połowie XIX w. 75 

9. Państwa Europy Zachodniej w pierwszej połowie XIX w. 85 

10. Wiosna Ludów (1848–1849) w Europie 96 

Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 109 

II. Polacy i ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w. 

11. Przemiany gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich w pierwszej 

połowie XIX w. 114 

12. Królestwo Polskie w dobie konstytucyjnej (1815–1830) 123 

13. Powstanie listopadowe 131 

14. Wielka Emigracja – ugrupowania, programy, próby działania 141 

15. Ziemie zaboru pruskiego i austriackiego w latach 1815–1846 150 

16. Ziemie polskie i Polacy podczas Wiosny Ludów 160 

17. Kultura polska w pierwszej połowie XIX w. 168 


III. Europa i świat w epoce rozwoju cywilizacji przemysłowej 

(od połowy XIX w. do 1914 r.) 

18. Zjednoczenie Włoch i zjednoczenie Niemiec 184 

19. Francja i Wielka Brytania. Demokratyzacja ustrojów politycznych w drugiej 

połowie XIX w. 193 

20. Ideologie i ruchy polityczne w drugiej połowie XIX stulecia 203 

21. Stany Zjednoczone Ameryki w drugiej połowie XIX w. 212 

22. Rosja, Niemcy i Austro-Węgry w drugiej połowie XIX i na początku XX w. 221 

23. Ekspansja kolonialna mocarstw w Afryce i Azji 233 

24. Państwa Dalekiego Wschodu u progu XX stulecia 244 

25. Konflikty międzynarodowe u schyłku XIX i na początku XX w. 255 

26. Druga faza rewolucji przemysłowej 265 

27. Przemiany kulturowe drugiej połowy XIX i początków XX w. 275 


IV. Polacy i ziemie polskie w drugiej połowie XIX i na początku XX w. 

28. Przemiany gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich w drugiej 

połowie XIX w. 292

29. Powstanie styczniowe i represje popowstaniowe w zaborze rosyjskim 301 

30. Masowe ruchy polityczne na ziemiach polskich u schyłku XIX w. 313 

31. Zabór austriacki w latach 1861–1914 322 

32. Polacy pod panowaniem niemieckim w drugiej połowie XIX i na początku 

XX stulecia 330 

33. Zabór rosyjski na przełomie XIX i XX w. 339 

34. Polacy wobec zbliżającej się wojny 348 

35. Polska kultura i obyczajowość przełomu XIX i XX stulecia 355 


V. Polska, Europa i świat w okresie Wielkiej Wojny 

36. Działania zbrojne i polityka międzynarodowa w latach 1914–1917 368 

37. Dwie rewolucje i wojna domowa w Rosji 380 

38. Sprawa polska podczas I wojny światowej 389 

39. Zakończenie I wojny światowej 400 

40. Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. 407 


VI. Europa i świat w okresie międzywojennym 

41. Ukształtowanie się ładu wersalsko-waszyngtońskiego 418 

42. Przemiany społeczne i gospodarcze po I wojnie światowej 430 

43. Wielki kryzys gospodarczy 1929–1935 436 

44. Niemcy i państwo sowieckie w latach 20. XX w. 444 

45. System faszystowski we Włoszech 453 

46. System stalinowski w Związku Sowieckim 460 

47. Powstanie III Rzeszy i system nazistowski w Niemczech 469 

48. Różne formy systemów niedemokratycznych. Autorytaryzm 478 

49. Demokratyczne państwa Zachodu: Francja, Wielka Brytania i Stany 

Zjednoczone 487 

50. Ku wojnie – rozpad systemu wersalsko-waszyngtońskiego 496 

51. Kultura i nauka okresu międzywojennego 506 


VII. Polska w dwudziestoleciu międzywojennym 

52. Kształtowanie się granic odrodzonej Rzeczypospolitej 524 

53. II Rzeczpospolita w okresie rządów parlamentarnych (1918–1926) 537 

54. II Rzeczpospolita pod rządami sanacji (1926−1939) 546 

55. Przemiany gospodarcze w międzywojennej Polsce 554 

56. Społeczeństwo II Rzeczypospolitej 563 

57. Kultura polska w okresie międzywojennym 573 

58. Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej 581 


Indeks ważniejszych pojęć 591 

Źródła fotografii i ilustracji 592

I. 

EUROPA I ŚWIAT W EPOCE 

RESTAURACJI I REWOLUCJI 

(PIERWSZA POŁOWA XIX W.) 

• Porządek wiedeński w Europie – zasady i funkcjonowanie 

• Ideologie polityczne pierwszej połowy XIX stulecia 

• Ruchy rewolucyjne i niepodległościowe w pokongresowej Europie 

i w Ameryce Łacińskiej 

• Rewolucja przemysłowa oraz przemiany społeczne pierwszej 

połowy XIX w. 

• Kultura epoki romantyzmu

2 

Kongres 

wiedeński i system 

Świętego Przymierza 

• Geneza i kształtowanie się porządku wiedeńskiego w Europie 

• Restauracja, legitymizm, równowaga sił – idee i praktyka polityczna 

• System Świętego Przymierza i „koncert mocarstw” 

POCZĄTEK OBRAD 

KONGRESU 

WIEDEŃSKIEGO 

STO DNI 

NAPOLEONA 

ZAKOŃCZENIE 

OBRAD KONGRESU 

WIEDEŃSKIEGO 

POWSTANIE ŚWIĘTEGO 

PRZYMIERZA 

IX 1814 III–VI 1815 VI 1815 

IX 1815 

Zwołanie i obrady kongresu wiedeńskiego 

Po zakończeniu – trwających od 1792 r. – wojen rewolucyjnych i napoleońskich w Europie 

powszechne było pragnienie trwałego pokoju i stabilizacji. Zwycięzcy musieli jednak na nowo 

wytyczyć mapę polityczną kontynentu. W tym celu, po kilku miesiącach intensywnych kontaktów 

dyplomatycznych, we wrześniu 1814 r. w Wiedniu rozpoczął się kongres międzynarodowy. 

Najważniejszą rolę odgrywali na nim: car Rosji Aleksander I Romanow (panował w latach 

1801–1825), król Prus Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern (panował w latach 1797–1840) 

i – formalny gospodarz kongresu – Franciszek I Habsburg (cesarz Austrii w latach 1804–1835). 

Jean-Baptiste Isabey (czytaj: 

żan batist izabe), Kongres 

wiedeński, ok. 1815 r. 

1 

2 

3 4 

5 

Grafika przedstawia 

posiedzenie reprezentantów 

państw, które brały udział 

w kongresie. Na pierwszym 

planie od lewej siedzi 

przedstawiciel Prus, Karl 

Hardenberg (1), na prawo 

od niego stoi Metternich (2); 

naprzeciw zasiada Castlereagh 

(3), reprezentujący Wielką 

Brytanię. Po prawej stronie 

siedzą: Talleyrand (4) – Francja 

i Karl Nesselrode 

(5) – Rosja. 

? W dostępnych źródłach znajdź informacje na temat innych postaci ukazanych na rycinie. Które 

państwa reprezentowali? 

? Zwróć uwagę na stroje polityków. W jaki sposób nawiązywali oni do mody epoki ancien régime’u 

(fr., starego porządku, dawnego ustroju; czytaj: ąsien reżimu), a w jaki sposób z nią zrywali? (Czy noszą 

peruki? Jakie noszą spodnie?) Zastanów się, jakie znaczenie miał wybór stroju i fryzury w tym czasie. 

? Porównaj rozlokowanie postaci na obrazie z jakimkolwiek dawnym lub obecnym układem miejsc 

na międzynarodowym zgromadzeniu i osądź, na ile obrady kongresu były sformalizowane. 

14

2. Kongres wiedeński i system Świętego Przymierza 

Obradami kierował szef austriackiej dyplomacji Klemens von Metternich. Zjazd monarchów 

i dyplomatów europejskich na taką skalę był precedensem w historii Europy. 

Podczas kongresu wiedeńskiego nigdy nie doszło do wspólnych obrad delegatów wszystkich 

państw (czyli tzw. obrad plenarnych). Cztery mocarstwa, które wniosły największy 

wkład w pokonanie Napoleona – Rosja, Wielka Brytania, Austria i Prusy – rościły sobie 

pretensje do samodzielnego decydowania o losach Europy. Na to nie chciały zgodzić się 

inne państwa, zwłaszcza Francja. Ostatecznie o najważniejszych sprawach decydowali 

w swoim gronie władcy wielkich mocarstw – Rosji, Prus i Austrii oraz minister spraw 

zagranicznych Wielkiej Brytanii Robert Castlereagh (czytaj: kaselrei). W drugim etapie 

kongresu na jego decyzje wpływał także reprezentant Ludwika XVIII Burbona (panował 

w latach 1814–1824), francuski minister Charles Talleyrand (czytaj: szarl talirą). Dzięki 

jego talentom dyplomatycznym burbońska Francja ponownie została uznana za jedno 

z liczących się państw europejskich (paradoksalnie stało się tak, gdyż Talleyrand przekonał 

pozostałych monarchów, że Ludwik XVIII nie może im w żaden sposób zagrozić). Dopuszczono 

zatem, by Francja współdecydowała o nowym porządku w Europie razem z Rosją, 

Wielką Brytanią, Austrią i Prusami. Dopiero gdy tych pięć państw podjęło decyzję w jakiejś 

kwestii, oznajmiano ją innym uczestnikom kongresu. Opinie pozostałych państw brano 

pod uwagę w nieznacznym stopniu. 

Zasady restauracji, legitymizmu i równowagi sił 

Przy określaniu nowego ładu europejskiego politycy kierowali 

się kilkoma podstawowymi regułami. Pierwszą z nich 

Restauracja (łac. restauratio 

– odnowienie) – odbudowa, 

odnowienie, doprowadzenie 

była zasada restauracji, której istotę stanowiło przywrócenie 

do dawnego stanu. W znaczeniu 

na trony władców, obalonych w wyniku rewolucji francuskiej 

i wojen napoleońskich. Z koncepcją tą wiązała się ściśle przywrócenie do władzy dyna- 

politycznym oznacza zwykle 

zasada legitymizmu (łac. legitimus – słuszny, prawowity). stii, obalonej w wyniku rewolucji. 

Opierała się ona na przekonaniu, że władza monarsza pochodzi 

z nadania boskiego (nie z woli ludu), a co za tym idzie – „historyczne prawa” monarchów 

i dynastii do tronów i ziem są nienaruszalne. Określenie „historyczne prawa” ujmuje się tu 

w cudzysłów dla zaznaczenia, że w ówczesnej sytuacji stanowiły one często brutalną uzurpację 

(np. cara Rosji w stosunku do ziem polskich czy Habsburgów do prowincji włoskich). 

Na kongresie wprowadzono też pojęcie porządku legitymistycznego na określenie całokształtu 

stosunków międzynarodowych i wewnętrznych, zorganizowanych według ustaleń 

wiedeńskich. 

Części zmian terytorialnych i prawnych, do których doszło w rezultacie rewolucji francuskiej 

i panowania Napoleona, nie dało się już odwrócić (np. we Francji utrzymano zmiany dotyczące 

prawa własności i zasadę równości wobec prawa). Poza tym zwycięskie mocarstwa dążyły 

do powiększenia swoich terytoriów i umocnienia pozycji międzynarodowej – często wbrew 

głoszonym oficjalnie zasadom restauracji i legitymizmu. Dbano przy tym natomiast o zachowanie 

równowagi sił (równowagi europejskiej), czyli o to, aby żadne z mocarstw nie stało się zbyt 

potężne i nie uzyskało dominacji na Starym Kontynencie. 

Zasadami restauracji i legitymizmu nie objęto Polski. Jak pokrętnie tłumaczono, upadła 

ona wskutek własnego nierządu, a nie – w wyniku rewolucji francuskiej, a więc nie można było 

jej odbudować w oparciu o wspomniane zasady. Zwycięzcy wyszli jednak z założenia, że Polakom 

należy przyznać – w ramach państw zaborczych – pewien specjalny status. 

15

I. EUROPA I ŚWIAT W EPOCE RESTAURACJI I REWOLUCJI 

BIOGRAM 

Klemens von Metternich (1773–1859) był austriackim dyplomatą 

i politykiem. Zwykł mawiać, że w jego żyłach płynie 

Ren, ponieważ jego małą ojczyzną była niemiecka Nadrenia. 

Za swą większą ojczyznę uważał całą Europę. Emigrację 

do Wiednia wymusiła na nim rewolucja francuska, a karierę 

na dworze Habsburgów ułatwił mu ślub z córką wpływowego 

austriackiego polityka. Od 1808 r. Metternich pełnił funkcję 

ministra spraw zagranicznych, a od 1821 r. kanclerza 

Austrii. Jest uznawany za jednego z twórców i strażników 

systemu wiedeńskiego. Od jego nazwiska porządek międzynarodowy 

tej epoki nazwano „systemem Metternicha”, 

a lata 1815–1848 – „epoką Metternicha”. Sam kanclerz lubił, 

gdy go nazywano „głównym Ministrem Policji w Europie”. 

Podczas Wiosny Ludów, w marcu 1848 r., był zmuszony 

uciekać z Wiednia przed wzburzonym tłumem, co zapewne 

uratowało mu życie. W 1851 r. wrócił do austriackiej stolicy, 

ale nie objął już żadnego urzędu. 

Klemens von Metternich, 

portret z epoki. 

Postanowienia kongresu wiedeńskiego 

Obrady kongresu nie były wolne od ostrej rywalizacji między zwycięzcami. Najwięcej kontrowersji 

budziły sprawy polska i saska. Rosja i Prusy forsowały pomysł, aby z całości Księstwa 

Warszawskiego utworzyć związane z państwem rosyjskim Królestwo Polskie. W ramach rekompensaty 

za utratę ziem drugiego i trzeciego zaboru do Prus miała zostać włączona cała Saksonia. 


Tańczący kongres, 

karykatura z epoki. 

Od lewej postaci: 

Talleyranda, 

Castlereagha, 

Franciszka I, 

Aleksandra I, 

Fryderyka Wilhelma III, 

Fryderyka Augusta 

(króla Saksonii) 

oraz reprezentanta 

Sardynii. 

Na przełomie lat 1814 i 1815 do Wiednia przybyło ponad 100 tys. gości zagranicznych, 

w tym około 150 koronowanych głów wraz z dworami. Naradom politycznym towarzyszyły 

liczne bale i spotkania towarzyskie (na salonach pojawił się w owym czasie walc, z wolna 

wypierający dawne tańce dworskie, które nakazywały dystans pomiędzy kobietami i mężczyznami 

– przez wielu uznawany za taniec nieprzyzwoity). Z tego względu zjazd wiedeński 

zwano „kongresem tańczącym”. Bujne życie towarzyskie opóźniało przebieg obrad (choć 

sprzyjało nieformalnym spotkaniom i zakulisowym negocjacjom), dlatego jeden z francuskich 

uczestników stwierdził: „Kongres tańczy, ale się nie posuwa”. 

16


Ta ostatnia należała do najwierniejszych sojuszników napoleońskiej Francji, a do szeregów 

koalicji antynapoleońskiej przeszła dopiero podczas bitwy pod Lipskiem w październiku 1813 r. 

Takiemu rozwiązaniu zdecydowanie sprzeciwiały się Wielka Brytania i Austria, gdyż doprowadziłoby 

ono do nadmiernego wzmocnienia Prus i Rosji, a zatem do naruszenia na ich korzyść 

zasady równowagi sił. 

Na początku 1815 r. wydawało się, że między niedawnymi sojusznikami może dojść 

do wybuchu otwartej wojny. Zawarcie kompromisu przyspieszyła wieść o opuszczeniu przez 

Napoleona Elby i jego lądowaniu we Francji w marcu 1815 r. (początek tzw. stu dni Napoleona). 

W czerwcu 1815 r. – dziewięć miesięcy od rozpoczęcia pierwszych narad (ale jeszcze 

przed bitwą pod Waterloo) – podpisano akt końcowy kongresu wiedeńskiego. Oprócz 

decyzji polityczno-terytorialnych na kongresie przyjęto zasady kodeksu dyplomatycznego, 

który miał obowiązywać w relacjach międzynarodowych, oraz deklarację wzywającą do zniesienia 

handlu niewolnikami. Ta ostatnia jednak – mimo humanitarnych założeń i celów – nie 

została w pełni wprowadzona w życie. 

POSTANOWIENIA KONGRESU WIEDEŃSKIEGO 

Kwestia polska – większość ziem Księstwa Warszawskiego jako Królestwo Polskie (potocznie 

określane też mianem Królestwa Kongresowego lub Kongresówki) połączono unią personalną 

z Rosją. Dwa zachodnie departamenty Księstwa (poznański i bydgoski) włączono do Prus 

jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Kraków wraz z najbliższą okolicą, jako Rzeczpospolita 

Krakowska, uzyskał status wolnego miasta pod nadzorem trzech państw zaborczych. 

Kwestia saska – Królestwo Saksonii zachowało niezależność, ale utraciło na rzecz Prus 2 /5 

terytorium. 

Kwestia niemiecka – rozwiązano Związek Reński i powołano w jego miejsce Związek 

Niemiecki – luźną konfederację 38 suwerennych państw i wolnych miast (dawniej 

wchodzących w skład Rzeszy Niemieckiej) pod przewodnictwem Austrii. 

Prusy – oprócz części Saksonii i ziem polskich uzyskały na zachodzie Niemiec Nadrenię 

i Westfalię (wkrótce ważne ośrodki przemysłowe). 

Szwecja – straciła na rzecz Rosji Finlandię, ale uzyskała od Danii Norwegię (unia personalna 

Szwecji i Norwegii od 1814 r.). 

Belgia (dawne Niderlandy austriackie) – została włączona do Holandii (Królestwo 

Niderlandów). 

Szwajcaria – odzyskała niepodległość i została ogłoszona państwem wieczyście 

neutralnym. 

Austria – uzyskała Istrię, Dalmację i posiadłości we Włoszech. 

Kwestia włoska – Lombardia, Wenecja, Dalmacja i Istria powróciły pod władzę Austrii; 

Piemont, Sardynię i Sabaudię połączono w Królestwo Sardynii pod rządami dynastii 

sabaudzkiej; Parma, Toskania i Modena znalazły się pod rządami członków cesarskiej 

rodziny Habsburgów; Neapol i Sycylia, jako Królestwo Obojga Sycylii, znalazły się w rękach 

przedstawicieli dynastii Burbonów. 

Państwo Kościelne – przywrócono jego terytorium sprzed wojen rewolucyjnych 

i napoleońskich oraz restaurowano świecką władzę papieża. 

17



Najtrwalszym dziełem kongresu wiedeńskiego okazał się regulamin w sprawie stopni (rang) przedstawicieli 

dyplomatycznych i ustalania pierwszeństwa między nimi. Został on przyjęty z inicjatywy Talleyranda 

15 marca 1815 r. i stanowił załącznik do aktu końcowego kongresu. Ta regulacja miała zapobiegać sporom 

o pierwszeństwo (precedencję) pomiędzy przedstawicielami dyplomatycznymi różnych państw, pełniącymi 

obowiązki przy danym dworze. Regulamin dzielił przedstawicieli dyplomatycznych na trzy grupy. W najważniejszej 

znajdowali się ambasadorowie, w niższej posłowie, a w najniższej chargé d’affaires (fr., przedstawiciel 

dyplomatyczny; czytaj: szarże dafer). Regulamin zakładał, że w obrębie każdej z trzech grup o pierwszeństwie 

dyplomaty decyduje data rozpoczęcia misji w kraju przyjmującym. Wcześniej na przykład przedstawiciele 

mocarstw rościli sobie większe prawa niż przedstawiciele mniejszych państw. 

18 

Europa po kongresie wiedeńskim, 1815 r. 

? Na podstawie informacji z tabeli i z mapy omów zmiany terytorialne wprowadzone na kongresie 

wiedeńskim. Wskaż terytoria, których mieszkańcy mogli być przeciwni narzuconym rozwiązaniom.


Święte Przymierze 

Uzupełnieniem postanowień kongresu wiedeńskiego było osobiste porozumienie trzech władców – 

Aleksandra I, Franciszka I i Fryderyka Wilhelma III – zwane Świętym Przymierzem (1815 r.). 

Pomysł cara na oparcie stosunków międzynarodowych na wartościach chrześcijańskich spotkał się 

w Europie ze zdziwieniem i niezrozumieniem. Cesarz Franciszek I zażartował, że nie wie, czy skonsultować 

ten pomysł na posiedzeniu rządu czy w konfesjonale, zaś Metternich nazwał tę ideę „głośno 

brzmiącym nic”. Według Castlereagha miał to być „kawałek wysublimowanego mistycyzmu 

i bzdury”. Niewielu polityków śmiało jednak publicznie zaprotestować przeciw projektowi. 

Członkowie paktu zobowiązali się, że we wzajemnych stosunkach będą kierowali się chrześcijańskimi 

zasadami oraz nieśli sobie pomoc w wypadku zagrożenia ze strony ruchów rewolucyjnych 

i narodowych. W rzeczywistości oznaczało to zawarcie przez monarchów absolutnych 

sojuszu, wymierzonego w ich własnych poddanych i skierowanego przeciw ewentualnym 

dążeniom do zmiany istniejącego porządku politycznego. W systemie Świętego Przymierza 

nie uczestniczyły: Turcja, jako kraj muzułmański, Państwo Kościelne, ponieważ papież nie chciał 

sprzymierzyć się z państwami protestanckimi i prawosławną Rosją, oraz Wielka Brytania, uznająca 

dokument za bezwartościowy i niepotrzebnie wiążący jej ręce. 

Do 1818 r. do Świętego Przymierza przystąpiło 16 większych państw europejskich, a także 

kilkadziesiąt mniejszych. Zaproszone w 1820 r. do umowy Stany Zjednoczone odpowiedziały, 

że nie mogą do niej przystąpić, gdyż oznaczałoby to mieszanie się w sprawy wewnętrzne Europy. 

„Koncert mocarstw” 

Osobiste porozumienie monarchów Świętego Przymierza zostało uzupełnione przez Akt Czwórprzymierza 

z listopada 1815 r., zawarty przez członków dawnej koalicji antynapoleońskiej: 

Wielką Brytanię, Rosję, Austrię i Prusy. To luźne porozumienie – nazywane też „koncertem 

mocarstw” – zaprojektowano początkowo jako pakt obronny, zawiązany na wypadek odnowienia 

się zagrożenia ze strony Francji. Jednak 

w 1818 r. burbońska monarchia Ludwika 

XVIII dołączyła do tego porozumienia, a cel 

paktu stał się ogólniejszy – utrzymanie równowagi 

sił w przypadku wybuchu konfliktu 

zbrojnego na kontynencie europejskim. 

Heinrich Olivier, Święte Przymierze, obraz 

z 1815 r. 

Na obrazie Oliviera, weterana wojen 

napoleońskich, widać władców Rosji, Austrii 

i Prus, stylizowanych na średniowiecznych 

rycerzy w koronach na hełmach. Monarchowie 

wymieniają braterski uścisk i ślubują sobie 

przyjaźń i współpracę. Scena rozgrywa się 

wewnątrz gotyckiego kościoła. W epoce 

restauracji postrzegano średniowiecze jako 

złotą epokę chrześcijaństwa. 

? Osądź intencje autora obrazu – czy takie 

przedstawienie głównych uczestników Świętego 

Przymierza jest szyderstwem czy pochwałą? 

Przedstaw swoje argumenty. 

19


Funkcjonowanie systemu Świętego Przymierza 

Niektórzy z ówczesnych obserwatorów wiązali ze Świętym Przymierzem duże nadzieje na trwały 

pokój i stabilizację, inni zaś traktowali tę umowę z przymrużeniem oka, jako pustą deklarację, 

przyjętą jedynie w celu zadowolenia jej inicjatora, czyli cara Aleksandra I. Jednak pod 

kierownictwem Metternicha Święte Przymierze stało się sprawnym narzędziem do tłumienia 

przez rządy ruchów narodowych i liberalnych (patrz: s. 58, 62). Monarchowie uznali bowiem, 

że wybuch rewolucji w jednym państwie zagraża jej rozprzestrzenieniem się na inne kraje. 

Władcy musieli pomagać sobie w utrzymaniu porządku powiedeńskiego, ponieważ obalenie 

Napoleona i ustanowienie nowego systemu w Europie wcale nie oznaczało całkowitego 

i trwałego spokoju. W wielu państwach aktywnie działali bowiem rewolucjoniści i bojownicy 

o wyzwolenie narodowe, dążący do zmiany istniejącego stanu. 

Rządy Świętego Przymierza okresowo organizowały kongresy, na których dyskutowano 

o najważniejszych sprawach europejskich. Kongres w Opawie w 1819 r. potwierdził zasadę 

dopuszczalności interwencji zbrojnej w państwach członkowskich w przypadku zagrożenia istniejącego 

ładu przez ruchy rewolucyjne, liberalne czy narodowe. Kongres obradujący w 1821 r. 

w Lublanie zezwolił Austrii na obalenie rewolucyjnych władz w Neapolu, a kongres w Weronie 

w 1822 r. – na interwencję wojsk francuskich w ogarniętej rewolucją Hiszpanii. 

Z zasadą interwencji w stosunkach międzynarodowych nie godziła się przede wszystkim Wielka 

Brytania Z tego powodu, a także ze względu na rosnącą niechęć cara do Metternicha, po 1822 r. nie 

zwoływano już kongresów. Z drugiej strony jednak, dzięki mechanizmom konsultacji – działającym 

w ramach tego systemu – sprawniej rozwiązywano pokojowo spory między mocarstwami i redukowano 

napięcia polityczne. Policje państw Świętego Przymierza wymieniały między sobą informacje 

o spiskowcach, inwigilowały (poddawały tajnemu nadzorowi) środowiska opozycyjne oraz – dzięki 

rozbudowanemu aparatowi cenzury – nie dopuszczały do publikacji „wywrotowych” wydawnictw. 

Klub myślicieli niemiecki rysunek satyryczny z okresu powiedeńskiego. Przewodniczący zebrania 

„myślicieli” (którym założono kagańce!) wskazuje ręką zapisany na tablicy przedmiot obrad: „Jak długo 

jeszcze wolno nam będzie myśleć?”. Obok wisi tablica ze statutem Stowarzyszenia Myślicieli, w którym 

znajduje się m.in. punkt: „Milczenie jest pierwszą zasadą tego uczonego Stowarzyszenia”. Z lewej strony 

widać zapasowe kagańce dla tych, którzy ewentualnie dołączą do klubu. 

? Określ cel ataku karykatury – które z narzędzi działania Świętego Przymierza wyszydza? Na czym 

polega ironia rysunku? 

20


Zwalczano wszelkie ruchy o charakterze narodowym i liberalnym. Zapewniło to Europie 

kilka dekad pokoju, który z kolei dał podstawy niezakłóconego rozwoju gospodarczego. System 

ten miał przetrwać do połowy XIX w. Do wybuchu konfliktu zbrojnego pomiędzy mocarstwami 

europejskimi doszło dopiero w 1854 r. (wojna krymska, patrz: s. 80). 

KALENDARIUM 

IX 1814 

III–VI 1815 

VI 1815 

IX 1815 

XI 1815 

początek obrad kongresu wiedeńskiego 

sto dni Napoleona 

zakończenie obrad kongresu wiedeńskiego 

powstanie Świętego Przymierza 

podpisanie aktu Czwórprzymierza 

POLECENIA 

1. Wymień przyczyny i skutki kongresu wiedeńskiego. Następnie uporządkuj je, dzieląc na: ideowe, 

polityczno-ustrojowe i terytorialne. 

2. Wskaż przyczyny, dla których władcy Rosji, Prus, Austrii i Wielkiej Brytanii rościli sobie prawo 

do decydowania o rozstrzygnięciach kongresu wiedeńskiego (wykorzystaj dotychczasową 

wiedzę o epoce wojen napoleońskich). 

3. Przywołaj główne zasady, którymi w latach 1814–1815 kierowano się podczas ustalania nowych 

stosunków międzynarodowych w Europie, i podaj przykłady ich zastosowania. 

4. Wyjaśnij specyfikę problemu ziem polskich w czasie obrad kongresu wiedeńskiego. 

5. Scharakteryzuj pojęcie porządku powiedeńskiego, uwzględniając jego wymiar międzynarodowy 

i wewnątrzpaństwowy. 

6. Wyjaśnij, w jaki sposób ład ustalony na kongresie wiedeńskim był utrzymywany przez następne 

dziesięciolecia. 

7. Przeczytaj fragment Traktatu Świętego Przymierza i wykonaj polecenia. 

W imię Przenajświętszej i Nierozdzielnej Trójcy! Pod wpływem wielkich wydarzeń lat ostatnich, 

a zwłaszcza pod wpływem dobrodziejstw wyświadczonych przez Opatrzność Boską 

tym państwom, które z ufnością nadzieje swe jedynie w niej pokładały, doszły Ich Cesarskie 

i Królewskie Mości: Cesarz Austrii, Król Pruski i Cesarz Rosji, do przekonania o konieczności 

oparcia stosunków wzajemnych na wzniosłych prawdach, które głosi nauka Boskiego 

Zbawiciela. […] 

Zgodnie ze słowami Pisma Świętego, które nakazują wszystkim ludziom uważać się za braci, 

trzej Monarchowie, zawierający niniejszą umowę, pozostaną połączeni ze sobą więzami szczerego 

i nierozerwalnego braterstwa i, uznając w sobie wzajemnie swych rodaków, udzielać sobie 

będą w każdej okoliczności i w każdym miejscu poparcia i pomocy; w stosunku zaś do swych 

poddanych i swych armii, uważając się za ojców rodziny, budzić w nich będą tegoż samego 

ducha braterstwa, jakim sami są ożywieni, celem popierania religii, pokoju i sprawiedliwości. 

I. Rusinowa, T. Wituch, Między rewolucją francuską a rewolucją październikową, Warszawa 1981. 

21


a) Wyjaśnij, co mieli na myśli autorzy tekstu, gdy podawali jako przyczynę swych działań 

„wielkie wydarzenia lat ostatnich oraz dobrodziejstwa Opatrzności wobec państw”, których 

władcy zawarli pakt Świętego Przymierza. 

b) Określ cel ideowy oraz cel polityczny, które są deklarowane przez wymienionych w tekście 

władców. 

c) Na podstawie tekstu i wiedzy z podręcznika skonfrontuj te cele z rzeczywistymi działaniami 

Świętego Przymierza. 

d) Na podstawie tekstu i dotychczasowej wiedzy wyjaśnij, dlaczego papiestwo nie mogło 

zaaprobować aktu Świętego Przymierza. 

8. Przeczytaj opinię brytyjskiego polityka o polityce Wielkiej Brytanii w pierwszej połowie XIX w. 

i wykonaj polecenia. 

Opinia brytyjskiego premiera lorda Palmerstona z 1841 r. 

Jedną z zasad ogólnych, którą rząd Jej Królewskiej Mości uznaje za naczelną w stosunkach 

między Anglią a innymi państwami, jest to, że zmiany, które inne narody mogą chcieć wprowadzić 

w swoich wewnętrznych konstytucjach i formach rządów, powinny być widziane 

jako sprawy, w których Anglia nie ma żadnego interesu, aby zbrojnie interweniować […]. 

Jednakże próba podjęta przez jakiś naród, by zająć i przywłaszczyć sobie terytorium należące 

do innego narodu, to zupełnie inna sprawa; ponieważ taka próba prowadzi do zakłócenia 

istniejącej równowagi sił, a poprzez zmianę relatywnej siły państw może stwarzać niebezpieczeństwo 

dla innych państw, wobec takich prób rząd brytyjski uważa, że ma pełne prawo 

stawiać opór. 

H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996. 

a) Na podstawie wiedzy z podręcznika scharakteryzuj stosunek Wielkiej Brytanii do paktu 

Świętego Przymierza. 

b) Przedstaw sformułowaną w tekście zasadę, którą kierował się rząd brytyjski w polityce 

międzynarodowej. 

c) Wyjaśnij, jak premier uzasadniał odejście od tej zasady. 

d) Oceń związek takiej polityki z ustaleniami kongresu wiedeńskiego. 

WARTO PRZECZYTAĆ 

F. Herre, Metternich. Orędownik pokoju, Warszawa 1996. 

D. King, Wiedeń 1814. Jak pogromcy Napoleona, bawiąc się, ustalali kształt Europy, 

Poznań 2009. 

P. Wandycz, Pax Europae. Dzieje systemów międzynarodowych w Europie 1815–1914, 

Kraków 2003. 

22

3 

Rewolucja 

przemysłowa i przemiany 

społeczne w pierwszej połowie XIX w. 

• Rewolucja przemysłowa – rola produkcji fabrycznej i przemysłu wydobywczego 

• Postęp w transporcie i komunikacji – kolej żelazna, żegluga parowa i telegraf 

• Społeczne i kulturowe konsekwencje procesu industrializacji 

PASAŻERSKI STATEK 

PAROWY ROBERTA 

FULTONA 

LOKOMOTYWA PAROWA 

GEORGE’A STEPHENSONA 

NA PIERWSZEJ PUBLICZNEJ 

LINII KOLEJOWEJ 

PIERWSZA PRĄDNICA 

PRĄDU STAŁEGO 

MICHAELA FARADAYA 

1807 

1825 

1831 

Pierwsza rewolucja przemysłowa na kontynencie europejskim 

Jedną z cech charakterystycznych XIX stulecia było niespotykane wcześniej w historii tempo 

postępu technologicznego, któremu towarzyszyły przemiany w zakresie sposobów produkcji. 

Zapoczątkowane zostały one w Wielkiej Brytanii jeszcze w XVIII w. Na początku wieku XIX 

działało tam najwięcej maszyn parowych, kopalń węgla kamiennego i zakładów włókienniczych 

oraz rejestrowano najwięcej nowych patentów. Decydowały o tym zasoby surowców 

(złoża węgla i rudy żelaza), a także swobodny przepływ ludzi i towarów (brak ograniczeń feudalnych 

oraz wewnętrznych barier celnych). Ważną rolę odgrywała również polityka rządu, 

strzegącego tajemnic technologicznych (np. do połowy XIX w. nie wolno było wywozić z kraju 

angielskich maszyn tkackich). Swobody obywatelskie, takie jak wolność działalności gospodarczej, 

wolność słowa czy zgromadzeń, dodatkowo przyciągały na Wyspy Brytyjskie wielu 

zdolnych i przedsiębiorczych emigrantów z kontynentu. Aktywność gospodarcza przybyszów 

i ich inwestycje przyczyniały się do wzrostu bogactwa Wielkiej Brytanii. 

Wydobycie węgla w Wielkiej Brytanii i na świecie w latach 1780–1860 

ROK 

WIELKA 

BRYTANIA 

NIEMCY 

FRANCJA 

STANY 

ZJEDNOCZONE 

AMERYKI 

1790 6 0,3 0,8 – 

1800 10 1 1 – 

1820 12,5 1,5 1,1 – 

1830 16 1,7 2 – 

1840 30 3,4 3 2,1 

1850 49 6,7 5 7 

1860 80 17 8 13 

Dane na podstawie: Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998. 

? Oblicz, ile razy w uwzględnionym okresie wzrosło wydobycie węgla w Wielkiej Brytanii. 

? Na podstawie zdobytej dotychczas wiedzy wyjaśnij znaczenie węgla w rewolucji przemysłowej. 

23


1800 r. 1820 r. 

1840 r. 

25% 

29% 

35% 

2% 2% 

35% 

34% 

9% 

10% 12% 

3% 

30% 

29% 

25% 20% 

Wielka Brytania Francja Rzesza Niemiecka/ 

Związek Niemiecki 

Rosja 

Pozostałe państwa 

Procentowy udział w produkcji przemysłowej świata – w latach 1800, 1820 i 1840. 

? Odczytaj zmiany udziału poszczególnych państw (obszarów) w produkcji światowej i sformułuj 

wniosek dotyczący możliwości gospodarczego rozwoju każdego z nich. 

? Zwróć uwagę na wycinki diagramów oznaczające pozostałe państwa świata. Sformułuj hipotezę 

tłumaczącą przyczynę powiększania się tych udziałów (które z państw świata miało coraz większy 

udział w produkcji przemysłowej?). 

Industrializacja (łac. industrialis 

– przemysłowy) – uprzemysłowienie; 

proces, którego 

cechą charakterystyczną jest 

szybszy rozwój przemysłu 

niż innych gałęzi gospodarki, 

a co za tym idzie – zwiększanie 

udziału przemysłu we wzroście 

dochodu narodowego. 

O Wielkiej Brytanii mówiono wówczas nie bez 

przyczyny: „fabryka świata” (patrz: diagramy powyżej 

i poniżej). To wyspiarskie państwo, które posiadało 

potężną flotę wojenną i handlową, dominowało w tej 

epoce również w handlu międzynarodowym. 

Od początku XIX w. proces uprzemysłowienia 

(industrializacji) zaczął obejmować także coraz więcej 

obszarów Europy kontynentalnej. Zarówno w Wielkiej 

Brytanii, jak i w krajach kontynentu w pierwszym 

mln 

24 

Dynamika produkcji przemysłowej 

(w mln funtów szterlingów) 

w wybranych krajach Europy w pierwszej 

połowie XIX w. 

? Odczytaj, które kraje zostały ze sobą 

porównane. Który z nich przodował w produkcji 

przemysłowej, a który miał najniższą 

wartość produkcji? 

? Na podstawie dotychczasowej wiedzy 

wyjaśnij polityczne, społeczne i gospodarcze 

przyczyny tej dysproporcji. 

? Które państwa osiągnęły największą 

dynamikę rozwoju produkcji przemysłowej 

w latach 1820–1840? 

400 

350 

300 

250 

200 

150 

100 

50 

0 

230 

190 

WIELKA BRYTANIA 

FRANCJA 

RZESZA NIEMIECKA 

60 

ROSJA 

15 

290 

220 


FRANCJA 

ZWIĄZEK NIEMIECKI 

85 

ROSJA 

20 

387 

264 


FRANCJA 

ZWIĄZEK NIEMIECKI 

150 

1800 r. 1820 r. 1840 r. 

ROSJA 

40

3. Rewolucja przemysłowa i przemiany społeczne w pierwszej połowie XIX w. 

Industrializacja w Europie w połowie XIX w. – ważniejsze ośrodki przemysłowe. 

? Na podstawie mapy wymień główne europejskie ośrodki wydobycia węgla oraz centra metalurgiczne. 

Wyjaśnij, dlaczego na mapie zaznaczono ośrodki przemysłu włókienniczego. 

? Wskaż obszary, na których przemysł się nie rozwijał. Porównaj poziom uprzemysłowienia następujących 

państw: Wielkiej Brytanii, Prus, monarchii habsburskiej, Rosji. 

etapie industrializacji główną rolę odgrywał przemysł włókienniczy (na Wyspach Brytyjskich 

do ok. 1830 r.). Kolejny etap rozwoju gospodarczego wiązał się natomiast z dominacją przemysłu 

hutniczego i maszynowego oraz ściśle z nim związanego przemysłu wydobywczego 

(górnictwa). Nowe ośrodki przemysłowe były lokowane najczęściej w pobliżu źródeł energii, 

czyli złóż węgla kamiennego, który wypierał źródła dotychczasowe: węgiel drzewny i siłę 

wody. Rozwijający się przemysł potrzebował bowiem olbrzymich ilości żelaza, które można 

było wytopić jedynie przy użyciu koksu, otrzymywanego z węgla kamiennego. Wskaźnikiem 

stopnia rozwoju gospodarczego państw stał się w XIX stuleciu poziom wydobycia węgla 

i produkcji stali. 

Proces zmian technologicznych, gospodarczych, a także społecznych końca XVIII i pierwszej 

połowy XIX w., określa się mianem rewolucji przemysłowej lub pierwszej rewolucji 

przemysłowej (dla odróżnienia od kolejnych – drugiej rewolucji przemysłowej, przypadającej 

na drugą połowę XIX i początek XX stulecia, oraz trzeciej – rewolucji naukowo-technicznej, 

trwającej od końca II wojny światowej do dziś). 

25


Energia przyszłości – prąd elektryczny 

W epoce triumfów maszyny parowej, w 1831 r. genialny samouk, brytyjski fizyk 

Michael Faraday (czytaj: majkel faradej; 1791–1867) odkrył zjawisko indukcji 

elektromagnetycznej, a także skonstruował prądnicę – urządzenie 

do przekształcania energii mechanicznej na elektryczną. Na odkrytej 

przez Faradaya zasadzie działają współczesne generatory prądu. 

Na jego cześć jednostce pojemności elektrycznej 

nadano nazwę farad. Z kolei jednostkę napięcia 

elektrycznego nazwano woltem na cześć 

włoskiego fizyka Alessandro Volty (czytaj: wolty; 

1745–1827), wynalazcy ogniwa galwanicznego, 

będącego pierwowzorem współczesnych baterii 

i akumulatorów. Odkrycia w dziedzinie elektryczności, 

do jakich doszło w pierwszej połowie XIX w., 

wpływają na nasze życie do dziś. Niemiecki 

fizyk i matematyk Georg Ohm (czytaj: 

om; 1789–1854), badający zjawiska 

z zakresu akustyki i elektryczności, 

sformułował prawo (nazwane później 

prawem Ohma) o związku między natężeniem 

prądu a napięciem panującym na końcach 

przewodnika. Aby uhonorować uczonego, 

fizycznej jednostce rezystancji (oporu 

elektrycznego) potomni nadali nazwę om. 

Dysk (także: tarcza) Faradaya – prądnica 

prądu stałego wynaleziona przez 

brytyjskiego fizyka w 1831 r. Było to 

pierwsze urządzenie przekształcające energię 

mechaniczną (ruchu obrotowego) na energię 

elektryczną prądu stałego. 

Przemiany społeczne – miasto 

Mechanizacja produkcji, wynikająca z zastosowania maszyn parowych, powodowała 

znacznie większą wydajność pracy, a w rezultacie obniżenie jej kosztów i spadek ceny 

wyrobu końcowego. Na zakup masowo produkowanych narzędzi czy tkanin mogła teraz 

pozwolić sobie także ludność uboższa, wcześniej zmuszona do samodzielnego wytwarzania 

tych dóbr w domu lub nabywania drogich produktów rzemieślniczych. Uderzało to 

w tradycyjnych wytwórców – rzemieślników oraz właścicieli i pracowników manufaktur. 

Niemogące sprostać konkurencji ze strony fabryk warsztaty rzemieślnicze i manufaktury 

upadały, a ich pracownicy zasilali szeregi proletariatu przemysłowego. Zastępy robotników 

w fabrykach i kopalniach rekrutowały się również spośród ludności napływającej 

ze wsi. 

Wielu rzemieślników nie chciało się pogodzić ze spadkiem dochodów oraz obniżeniem 

poziomu życia. O niekorzystne dla siebie zmiany obwiniali postęp techniczny. Dochodziło 

nawet do rozruchów, w których zdesperowani, zagrożeni bezrobociem i nędzą robotnicy 

niszczyli urządzenia fabryczne. Od nazwiska XVIII-wiecznego, legendarnego przywódcy 

jednego z takich wystąpień, Neda Ludda (czytaj: lada), robotników niszczących maszyny 

nazywano w Wielkiej Brytanii luddystami. Największe nasilenie wystąpień luddystów 

w Anglii miało miejsce w latach 1812–1820. Do ochrony zabudowań fabrycznych zostały 

wówczas zaangażowane ogromne siły policji i wojska. Protestującym robotnikom nie 

udało się powstrzymać rozwoju i upowszechniania zdobyczy techniki. 

26


Po lewej wnętrze zakładów włókienniczych, po prawej – praca dzieci w fabryce sznurka, ryciny 

z pierwszej i drugiej połowy XIX w. W takich zakładach urządzenia były napędzane przez centralną 

maszynę parową. Napęd przenosiły pasy transmisyjne, które tworzyły niczym niezabezpieczaną, 

pozostającą w ciągłym ruchu plątaninę. 

? Powiedz, kto pracował w fabrykach. 

? Wymień zagrożenia, jakie niosła ta praca dla dorosłych i dla dzieci. 

W początkach XIX w. państwo nie oferowało robotnikom jakiejkolwiek ochrony. Poddani 

byli bezwzględnej eksploatacji ekonomicznej ze strony właścicieli fabryk, którzy dowolnie 

dyktowali warunki pracy i płacy. Robotnicy pracowali po 12–16 godzin dziennie, nierzadko 

od świtu do zmierzchu i często w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Wypadki przy pracy 

były na porządku dziennym. Wynagrodzenie ledwo starczało na biologiczne przetrwanie. Właściciele 

zakładów przemysłowych chętnie zatrudniali kobiety i dzieci, gdyż ich wynagrodzenia 

były zwyczajowo niższe niż płace mężczyzn. Robotników można było zwolnić z dnia na dzień, 

bez jakiegokolwiek okresu wypowiedzenia czy odprawy. Powszechnym doświadczeniem pracowników 

był zatem strach przed bezrobociem i nagłą utratą środków do życia. Jedynym 

bogactwem rodzin robotniczych były dzieci, wysyłane do pracy w fabrykach i kopalniach 

nawet w wieku czterech lat. 

Nędza dzielnic robotniczych, na które składały się ciasne, ciemne, pozbawione wygód, 

wznoszone naprędce budynki lub baraki, w dramatyczny sposób kontrastowała z zamożnymi 

domami mieszczańskimi i pałacami właścicieli fabryk. Oprócz masowych wystąpień 

luddystów w pierwszej połowie XIX w. w Anglii dochodziło do demonstracji, strajków i starć 

z wojskiem robotników, domagających się poprawy warunków bytowych. W wyniku tych 

incydentów w 1825 r. rząd brytyjski wydał zgodę na zakładanie organizacji robotniczych. 

Z czasem organizacje te rozwinęły się w związki zawodowe. Od lat 20. do 40. XIX w. rząd 

kolejnymi ustawami ograniczał możliwość zatrudniania dzieci i kobiet w niektórych sektorach 

gospodarki, m.in. w górnictwie i włókiennictwie. 

Likwidacja ustawodawstwa feudalnego oraz industrializacja nie tylko stworzyły wolny rynek 

pracy. Uwolniły również aktywność i zasoby materialne mieszczaństwa. Wiek XIX to okres 

triumfu burżuazji, grupy najbardziej zamożnych i przedsiębiorczych mieszczan. Posiadali oni 

środki finansowe zwane wówczas kapitałem, które inwestowali w przemysł, handel, bankowość 

czy koleje. W przypadku sukcesu inwestycje te przynosiły gigantyczne zyski. Dzięki swemu 

bogactwu burżuazja mogła realizować różnorakie ambicje i wywierać wpływ na życie społeczne 

27


Pałac Kryształowy – bryła budynku i wnętrze 

w czasie wielkiej wystawy, ryciny z epoki. 

Wielka wystawa 

Demonstracją zainteresowań burżuazji całego świata stała się międzynarodowa wystawa 

przemysłowa (Wielka Wystawa Przemysłu Wszystkich Narodów) w Londynie w 1851 r., 

na której zaprezentowano m.in. najnowsze maszyny i urządzenia. Specjalnie na tę okazję 

wybudowano pawilon wystawowy o nazwie Pałac Kryształowy (ang. Crystal Palace, 

czytaj: krystal palas). Ten nieistniejący już dziś obiekt został niemal w całości wzniesiony 

z prefabrykatów, czyli gotowych elementów konstrukcyjnych, do jego pokrycia 

zużyto niemal 300 tys. tafli szkła. Projektantem Kryształowego Pałacu był brytyjski 

architekt Joseph Paxton (czytaj: dżozef pakston). W związku z tym dziełem, uznanym 

za cud techniki budowlanej, królowa Wielkiej Brytanii Wiktoria, nadała Paxtonowi 

tytuł szlachecki. Rozwój tego typu architektury był możliwy dzięki nowej technologii, 

wzrostowi produkcji oraz spadkowi cen żelaza w XIX w. 

i polityczne. Aktywni członkowie tej grupy dowodzili swą działalnością, że o miejscu jednostki 

w społeczeństwie i przynależności do elity decyduje zamożność, a nie – szlachetne urodzenie. 

Dzięki gromadzonym zasobom materialnym stawali się znaczącymi mecenasami kultury i sami 

narzucali dominujące w niej wzorce. 

W interesie burżuazji leżała obrona systemu ekonomicznego, opartego na wolności działalności 

gospodarczej i prywatnej własności środków produkcji, nazywanego już wtedy kapitalizmem. 

Dlatego przedstawiciele burżuazji skłaniali się w większości ku liberalizmowi (patrz: s. 47) 

i opowiadali się za likwidacją pozostałości absolutyzmu. 

Przemiany społeczne – wieś 

Głębokie zmiany społeczne nie ominęły obszarów wiejskich, gdzie wciąż mieszkała zdecydowana 

większość Europejczyków. Przeobrażenia okresu rewolucji francuskiej i czasów napoleońskich 

zniosły ostatecznie we Francji wszelkie formy poddaństwa chłopów oraz pozwoliły na ich 

uwłaszczenie. Holandia i Wielka Brytania ten proces miały już dawno za sobą. Natomiast w absolutystycznych 

monarchiach Europy Środkowej procesy znoszenia poddaństwa i uwłaszczenia 

zachodziły – w zróżnicowany sposób i różnym tempie – aż do drugiej połowy XIX w. (w Prusach 

w latach 1811–1850, w Austrii – w 1848 r., w Rosji – w 1861 r., patrz: s. 75, 102, 115). 

28


Zniesienie poddaństwa – akt prawny likwidujący zależność chłopa od pana, wynikającą 

z faktu dzierżenia ziemi pańskiej przez chłopa (poddaństwo gruntowe) oraz sprawowania przez 

pana sądownictwa nad chłopem (poddaństwo osobiste). Po zniesieniu poddaństwa chłop 

podlegał sądownictwu państwowemu i mógł opuszczać ziemię, którą uprawiał. 

Uwłaszczenie chłopów – akt prawny nadający chłopu prawo własności ziemi, którą uprawia; 

uwłaszczenie w Europie Środkowej i Rosji było przeprowadzane na różnych warunkach (z mniejszymi 

lub większymi kosztami tej reformy nałożonymi na chłopów i właścicieli). 

Po zniesieniu poddaństwa i uwłaszczeniu część chłopów sprzedawała swe niewielkie działki, z których 

nie mogła wyżywić rodziny, i migrowała w poszukiwaniu pracy najemnej do miast. Chłopscy 

przybysze z reguły zasilali w miastach szeregi proletariatu. Z kolei ci spośród chłopów, którzy 

potrafili się odnaleźć w warunkach gospodarki wolnorynkowej, dokupywali ziemię i stawali się 

zamożnymi producentami żywności, konkurującymi z większymi właścicielami ziemskimi. 

Ukształtowała się wówczas także warstwa ziemian – właścicieli ziemskich, wywodzących 

się ze szlachty oraz tych przedstawicieli wzbogaconego mieszczaństwa, którzy nabywali ziemię 

i stylem życia naśladowali szlachtę. Ich majątki opierały się na najemnej sile roboczej chłopów. 

Kruppowie: od odlewni stali do koncernu zbrojeniowego 

Pochodząca z Holandii mieszczańska rodzina Kruppów zajmowała się w niemieckim 

Essen handlem towarami kolonialnymi. Friedrich Krupp (1787–1826) już w wieku 14 lat 

był praktykantem handlowym, a w wieku 20 lat zarządzał małą hutą żelaza w Zagłębiu 

Ruhry (czytaj: rury). Oddziedziczony kapitał kupiecki zainwestował w wydobycie rudy 

żelaza i produkcję stali w zbudowanych przez siebie zakładach w Essen. W 1840 r. jego syn 

Alfred Krupp (1812–1887) rozbudował zakłady o fabryki produkujące lokomotywy i szyny 

oraz stalowe działa. W drugiej połowie XIX w. Kruppowie stworzyli jeden z największych 

na świecie koncernów zbrojeniowych, zaopatrujących armie wielu państw. 

Zakłady Kruppa w Essen, rycina i fotografia z drugiej połowy XIX w. 

? Na podstawie wiedzy z rozdziału oraz historii rodziny Kruppów przypomnij dogodne warunki 

powstania i rozwoju przemysłu. 

? Zastanów się nad wpływem działalności zakładów Kruppa na krajobraz, środowisko 

naturalne, zdrowie i życie mieszkańców Essen i okolic. Wskaż aspekty, których w XIX w. nie 

dostrzegano. 

? Rycina i zdjęcie pochodzą z tego samego czasu. Skomentuj, w jaki sposób te dwa media 

przedstawiają to samo miejsce. 

29


1 2 

Wykorzystanie maszyny parowej w rolnictwie: (1) młockarnia, (2) orka; ryciny z epoki. 

? Rozważ przyczyny i skutki społeczne upowszechnienia maszyn rolniczych na wsi. 

30 

Część ziemian, która nie potrafiła gospodarować bez darmowej pracy pańszczyźnianej lub prowadziła 

życie ponad stan, popadała w długi i bankrutowała. Po sprzedaży majątku byli ziemianie 

zwykle przenosili się do miast w poszukiwaniu nowego zajęcia, np. w administracji, handlu 

i wolnych zawodach. Zasilali w ten sposób szeregi inteligencji, czyli grupy, która utrzymywała 

się z pracy umysłowej (nauczyciele, urzędnicy, dziennikarze). 

Wyżywienie ludności, zamieszkującej w rozrastających się miastach przemysłowych, było 

możliwe dzięki upowszechnianiu się przemian w rolnictwie, zwanych rewolucją agrarną, 

zapoczątkowanych w XVII w. w Holandii i w XVIII w. w Wielkiej Brytanii. XIX-wieczna 

modernizacja rolnictwa polegała na zastąpieniu trójpolówki płodozmianem, zastosowaniu 

urządzeń rolniczych napędzanych siłą koni lub maszyn parowych (kosiarki, żniwiarki, 

młockarnie itp.), wprowadzeniu nawozów sztucznych oraz nowych upraw, takich jak: buraki 

pastewne i cukrowe, rzepak, tytoń, koniczyna, a przede wszystkim tych zwiększających zasoby 

żywności – jak ziemniaki i kukurydza. Unowocześnienie rolnictwa dokonywało się najszybciej 

tam, gdzie brakowało na wsi taniej siły roboczej. Zmiany prowadziły do znacznego wzrostu 

produkcji żywności. 

W pierwszej połowie XIX stulecia najpopularniejszym produktem żywnościowym osób 

ubogich stały się ziemniaki. Były one bardziej odporne na złą pogodę, a w uprawie okazywały 

się wydajniejsze od tradycyjnych zbóż (z tego samego obszaru uprawy ziemniak przynosił 

kilkakrotnie większy plon niż np. żyto czy pszenica). Gdy w połowie lat 40. XIX w. w Europie 

miała miejsce zaraza ziemniaczana, doprowadziła do fali głodu. Szczególnie boleśnie dotknął on 

w latach 1845–1849 Irlandię (patrz: s. 96). 

Demografia, urbanizacja 

Opisane zmiany pozwalały na szybki wzrost liczby ludności Europy – w pierwszej połowie 

stulecia o 70 mln. Wynikało to ze spadku śmiertelności, związanego z coraz skuteczniejszym 

zwalczaniem wielu chorób. Pomógł w tym postęp w dziedzinie higieny i medycyny m.in. upowszechnienie 

szczepień dzieci przeciwko ospie (1798 r.). 

Równolegle trwał proces urbanizacji. Stale rosła bowiem liczba ludności w miastach. 

W 1800 r. w Europie było 55 miast powyżej 50 tys. mieszkańców. Po pięćdziesięciu latach 

31 miast miało powyżej 100 tys. mieszkańców, Paryż zamieszkiwało już ponad milion osób, 

a Londyn – ponad dwa miliony (patrz: tabela).


Rozwój demograficzny niektórych krajów w pierwszej połowie XIX w. 

KRAJ 

Anglia 

Francja 

kraje włoskie/ Włochy 

Królestwo Polskie 

LUDNOŚĆ W MILIONACH 

1800 R. 1850 R. 

10,9 

27,3 

10,5 

2,7 

20,9 

36,5 

13,0 

4,8 

STOPA 

PRZYROSTU W % 

prawie 100 

30 

24 

77 

? Zastanów się nad przyczynami dysproporcji w przyroście ludności na porównanych obszarach. 

Ludność wybranych miast Europy w latach 1800–1850 (w tysiącach) 

MIASTO 

ROK 

1800 1850 

Berlin 172 440 

Budapeszt 54 178 

Londyn 1 117 2 685 

Moskwa 250 365 

Paryż 581 1 053 

Wiedeń 247 444 

? Oblicz, w których miastach przybyło najmniej ludności, a w których – najwięcej. 

? Na podstawie informacji z rozdziału wyjaśnij przyczyny takiej dysproporcji. 

Wraz z rozbudową miast – poza średniowieczne i nowożytne obwarowania – narodziła się 

publiczna komunikacja miejska. Tworzyły ją przede wszystkim tramwaje konne. Aby ułatwić 

przemieszczanie się osób i pojazdów, poszerzano ulice i wytyczano w nowych dzielnicach szerokie 

aleje. Zaczęto także oświetlać ważniejsze ulice latarniami – najpierw olejowymi, a następnie 

gazowymi (pierwsze w 1809 r. w Londynie; w 1856 r. w Warszawie i Krakowie). 

Przemiany w transporcie 

Powszechnie wykorzystywana w produkcji praca maszyn parowych bardzo szybko znalazła 

zastosowanie także w transporcie. W 1807 r. amerykański inżynier i wynalazca Robert Fulton 

(1765–1815) zbudował pierwszy statek pasażerski z napędem parowym. Wprowadzenie 

parowców do żeglugi uczyniło transport wodny szybszym i bardziej niezależnym od warunków 

pogodowych, np. braku wiatru (choć początkowo statki parowe na wszelki wypadek 

wyposażano także w ożaglowanie). Już w 1819 r. parowiec po raz pierwszy pokonał Atlantyk. 

Około połowy XIX stulecia do budowy statków zaczęto stosować w miejsce drewna stal, 

a napęd w postaci bocznych kół z łopatkami zastępowano umieszczoną z tyłu śrubą. Dzięki 

temu rozwiązaniu skrócono czas podróży przez Atlantyk o ponad połowę. Przyczyniło się to 

także do obniżenia kosztów transportu morskiego, a to z kolei – do nasilenia masowej migracji 

z Europy do Stanów Zjednoczonych i państw Ameryki Łacińskiej w drugiej połowie stulecia. 

Równie doniosłe znaczenia miało wykorzystanie maszyny parowej w transporcie lądowym. 

W 1825 r. brytyjski inżynier George Stephenson (czytaj: dżordż stiwenson; 1781–1848) zaprojektował 

lokomotywę parową (parowóz), która obsługiwała pierwszą na świecie publiczną 

linię kolejową (trasa Stockton–Darlington). „Droga żelazna” zrobiła oszałamiającą karierę – 

31


Parowiec Fultona na wodach 

rzeki Hudson, kolorowana 

rycina z epoki. 

Parowiec Fultona 

Amerykanin Robert Fulton już w latach 1801–1803 zbudował we Francji mały statek 

z napędem parowym i wypróbował go na wodach paryskiej Sekwany. Skonstruował 

też prymitywny, napędzany mięśniami ludzkimi pojazd podwodny, Nautilus. 

Świadkiem pokazów był sam Napoleon. Wynalazki nie znalazły jednak uznania w jego 

oczach, co skłoniło Fultona do powrotu do Ameryki i uruchomienia tam budowy 

parowych statków pasażerskich. 

wkrótce w całej Europie, a potem na świecie zaczęto budować linie kolejowe. Transport koleją 

okazał się znacznie szybszy i tańszy od dotychczasowych środków lokomocji (dyliżanse, wozy). 

Dzięki niej w dalekie podróże (np. w poszukiwaniu pracy) mogli udać się także ludzie biedniejsi. 

Kolej przybliżała do siebie państwa i narody. Stanowiła bodziec do dalszego rozwoju przemysłu 

i handlu oraz przyczyniła się do szybszego obiegu informacji i idei. Dzięki kolei, dającej możliwość 

szybkiego dowozu produktów masowych, w tym żywności, łatwiej było łagodzić skutki 

nieurodzaju czy klęsk naturalnych (susza, powodzie). 

Nowe formy łączności i początki fotografii 

Na początku XIX w. przesyłanie wiadomości na duże odległości odbywało się głównie 

za pomocą listów. Wojsko i urzędy państwowe korzystały z telegrafu optycznego, czyli sieci 

wież z sygnalizatorami przypominającymi wyglądem semafor. Jego działanie uzależnione 

było od pogody i widoczności między poszczególnymi wieżami. Tą drogą można było 

przesyłać jedynie krótkie informacje. Obieg informacji na duże odległość zrewolucjonizowały 

odkrycia z dziedziny elektryczności. W 1835 r. amerykański wynalazca Samuel Morse 

(czytaj: mors; 1791–1872) opracował sposób przesyłania informacji na odległość za pomocą 

kabla elektrycznego – telegraf elektromagnetyczny. Opracowany przez niego kod (alfabet 

Morse’a) składał się z kombinacji impulsów długich i krótkich dla każdej z liter alfabetu. Używa 

się go – w unowocześnionej formie – do dziś. Linie telegraficzne zaczęły łączyć większe 

miasta (często kładziono je przy okazji budowy torów kolejowych), potem zaś kraje, a nawet 

kontynenty. W 1844 r. w Stanach Zjednoczonych pomiędzy Waszyngtonem a Baltimore 

powstała pierwsza linia telegraficzna. W 1861 r. kabel telegraficzny, biegnący po dnie kanału 

32


Koleje żelazne w Europie w połowie XIX w. 

Po uruchomieniu kolei w Anglii do połowy wieku powstały następne linie: we Francji, w Austrii, Belgii, 

Saksonii, Rosji, Prusach, Królestwie Obojga Sycylii, Królestwie Hanowerskim, Księstwie Toskańskim, 

Królestwie Polskim. 

? Wskaż państwa/obszary, gdzie do połowy XIX w. zbudowano najwięcej linii kolejowych i te pozbawione 

transportu kolejowego. 

? Na podstawie mapy ze s. 25 oraz wiadomości z podręcznika wyjaśnij związek budowy linii kolejowych 

z rozwojem przemysłu. 

La Manche, połączył Wielką Brytanię i Francję. Zaledwie pięć lat później położono kabel 

na dnie Atlantyku między Europą a Stanami Zjednoczonymi. Dzięki temu informacje, które 

wcześniej docierały po wielu tygodniach, mogły być przekazywane w ciągu kilku godzin. 

Szybkie przesyłanie wiadomości miało ogromny wpływ na rozwój prasy. W XIX w. 

jej nakłady błyskawicznie rosły dzięki coraz nowocześniejszym maszynom drukarskim, 

które umożliwiały tani i szybki druk. Prasa z kolei pozwalała na szybkie rozprzestrzeniane 

się nowych myśli. Równocześnie rozwijały się usługi pocztowe – wprowadzenie dostępnej 

dla wszystkich opłaty, uiszczanej za pomocą tanich znaczków pocztowych, przełożyło się 

na ułatwienia w komunikowaniu się na skalę masową. 

Rewolucyjnym wydarzeniem pierwszej połowy XIX w. były narodziny fotografii. Na utrwalanie 

obrazu pozwoliły badania z zakresu optyki i chemii. Francuski wynalazca Joseph Niepce 

(czytaj: żozef nieps) w 1826 r., za pomocą znanego już w starożytności urządzenia camera 

obscura i metalowej płytki pokrytej jodkiem srebra, utrwalił widok z okna swej pracowni. 

33


Pracę nad tym wynalazkiem kontynuował Louis Daguerre (czytaj: lui dager; 1787–1851). 

W połowie lat 30. XIX w. stworzył on urządzenie do utrwalania obrazu na posrebrzanych 

miedzianych płytkach, nazwanych potem od jego nazwiska dagerotypami. Pierwotnie zdjęcie 

w tej technologii powstawało podczas wielogodzinnego naświetlania, jednak późniejsze wynalazki 

skróciły ten czas. W 1861 r. brytyjskiemu fizykowi Jamesowi Maxwellowi (czytaj: dżejmsowi 

maksuelowi) udało się zrobić pierwsze kolorowe zdjęcie. 


Początkowo ruch pocztowy regulowały umowy dwustronne między państwami. Rozwiązanie 

to było jednak nieefektywne i przysparzało w praktyce wielu problemów. W 1837 r. 

brytyjski nauczyciel Rawlin Hill zaproponował rewolucyjne rozwiązanie: wprowadzenie 

przedpłaty za wysłane listy. Dowodem jej uiszczenia był znaczek pocztowy. Jego cenę określano 

w zależności od wagi przesyłki i kraju, do którego miała 

trafić. To rozwiązanie zostało zaakceptowane przez klientów 

poczt i wkrótce po Wielkiej Brytanii zaczęły je wprowadzać inne 

państwa. Aby uregulować obrót pocztowy w skali świata, na konferencji 

w Bernie w 1874 r. powołano do życia istniejący do dziś 

Międzynarodowy Związek Pocztowy. 

Pierwszy na świecie znaczek pocztowy, wydany przez brytyjską 

pocztę w 1840 r. Ze względu na kolor druku i nominał (1 pens) był powszechnie 

nazywany Black Penny (czarna jednopensówka). Na znaczku 

umieszczono wizerunek brytyjskiej królowej Wiktorii. 

KALENDARIUM 

1807 pasażerski statek parowy skonstruowany przez Roberta Fultona 

1825 lokomotywa parowa skonstruowana przez George’a Stephensona, obsługująca 

pierwszą publiczną linię kolejową 

1826 narodziny fotografii – pierwszy utrwalony obraz (Joseph Niepce) 

1831 pierwsza prądnica prądu stałego Michaela Faradaya 

POLECENIA 

1. Scharakteryzuj czynniki, które sytuowały Wielką Brytanię w czołówce rewolucji przemysłowej 

w pierwszej połowie XIX w. 

2. Na przykładach wybranych krajów europejskich wyjaśnij znaczenie różnych warunków 

technologicznych i społecznych dla postępu rewolucji przemysłowej. 

3. Rozważ skutki uwłaszczenia i rewolucji agrarnej dla różnych grup ludzi pracujących w rolnictwie. 

4. Wyjaśnij znaczenie wynalazków końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. dla rozwoju produkcji 

przemysłowej oraz dla transportu i szeroko pojętej komunikacji. 

5. Przeczytaj poniższy opis i wykonaj polecenia. 

34


Opis miasta Brno pióra dziennikarza Jana Ohérala z 1838 r. 

Wygląd Brna zmienił się całkowicie w zaledwie kilka lat. […] Z dnia na dzień nowa potęga, 

nowy typ ludzkiej działalności […] odcisnął pieczęć na mieście. Nowa potęga przeniosła nas 

z ciszy i sennego spokoju we wrzawę warsztatów. Nowa potęga wybrała te przedmieścia na 

pole walki, zbudowała tu wielkie pałace z monumentalnymi kominami, sterczącymi z ziemi 

w niebo jak skamieniałe palce, zasnuwającymi stare miasto i jego liczne wieże chmurami 

dymu. […] Kto widzi stojące rzędami pod miastem fabryki i warsztaty, na każdym kroku 

słyszy jęk i zgiełk maszyn parowych, monotonny hałas młota czy krosien, wieczorem zobaczy 

rzędy rozświetlonych okien, za którymi setki ludzi pracują do późnej nocy; kto w bladym 

świetle lampy gazowej ujrzy niezliczone maszyny wszelkiego rodzaju, w nieprzerwanym ruchu, 

ten nie będzie wątpił, że system wytwórczości, którego najlepszą teraz wersją są […] 

w wielu częściach świata fabryki, […] również tutaj zapanował. 

P.M. Judson, Imperium Habsburgów. Wspólnota narodów, 

przeł. S. Patlewicz, Warszawa 2017. 

a) Na podstawie tekstu oraz wiedzy z podręcznika wyjaśnij, jakie zjawisko autor reportażu 

nazywał nową potęgą. 

b) Wskaż zmiany w urbanistyce miasta oraz w organizacji i warunkach pracy człowieka, na które 

zwrócił uwagę dziennikarz. 

c) Rozważ wyzwania, jakie stawiała przed rzemieślnikiem nowa potęga, o której mowa w tekście. 

6. Obejrzyj poniższą karykaturę i wykonaj polecenia. 

Bieda na Śląsku, niemiecka karykatura z 1844 r. ilustrująca strajk tkaczy na Śląsku. 

a) Na czym – zdaniem autora ilustracji – polegała pomoc rządu w rozwiązaniu trudnej sytuacji 

tkaczy śląskich? 

b) Wyjaśnij przesłanie karykatury. 


E. Hobsbawm, Wiek rewolucji 1789–1848, Warszawa 2013 (odpowiednie rozdziały). 

J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2013 (odpowiednie rozdziały). 

D. Sdvižkov, Epoka inteligencji. Historia porównawcza warstwy wykształconej w Europie, Warszawa 2011. 

35

4 

Przemiany 

kulturowe w pierwszej 

połowie XIX w. 

• Idee i literatura epoki romantyzmu 

• Malarstwo akademickie i romantyczne 

• Klasycyzm i historyzm w architekturze 

• Biedermeier – „sztuka mieszczan dla mieszczan” 

Romantyzm – idee i postawy 

Burzliwe wydarzenia okresu rewolucji francuskiej i epoki napoleońskiej spowodowały upadek 

dotychczasowych autorytetów i odrzucenie wartości, wstrząsnęły powszechną wiarą we wszechmoc 

rozumu, udowodniły nieprzewidywalność rozwoju wydarzeń i nadszarpnęły zaufanie 

w możliwości człowieka. Kształtujący się od schyłku XVIII stulecia prąd ideowy i artystyczny, 

zwany romantyzmem (fr. romantisme od roman – opowieść, powieść), z wielką siłą oddziaływał 

na literaturę, malarstwo oraz muzykę. Dlatego okres w dziejach kultury pomiędzy wojnami 

napoleońskimi a połową XIX w. określamy jako epokę romantyzmu, chociaż postawy i dzieła 

romantyczne współistniały wówczas z klasycyzmem. 

Romantycy odrzucali oświeceniową koncepcję rozumu jako głównego kryterium poznania 

na rzecz roli uczucia, intuicji i natchnienia. Uważali, że świat jest zbyt złożony, tajemniczy i nieuchwytny, 

aby dało się go pojąć, opisać i uporządkować za pomocą rozumu. Przekonanie to wyraża 

się znakomicie w słynnym fragmencie Romantyczności Adama Mickiewicza: „Czucie i wiara silniej 

mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko”. W sztuce romantycznej dominowała tajemniczość 

i nastrojowość, artystów fascynowały natura, kultura orientalna i ludowa oraz epoka średniowiecza. 

BIOGRAM 

George Byron (1788–1824) pochodził ze zubożałej rodziny 

arystokratycznej (miał prawo zasiadania w Izbie 

Lordów), a jego krótkie i burzliwe życie obfitowało 

w podróże, romanse i skandale towarzyskie (w wyniku 

jednego z nich musiał w 1816 r. opuścić na zawsze Wielką 

Brytanię). W ojczyźnie dał się poznać jako obrońca 

grup prześladowanych: luddystów z zakładów włókienniczych 

oraz irlandzkich katolików. W 1823 r. mocno 

zaangażował się – także finansowo – w walkę Greków 

o niepodległość (patrz s. 62). W jej trakcie zmarł na malarię. 

Śmierć Byrona przyczyniła się do upowszechnienia 

i jego legendy, i wzorca poety romantycznego jako 

jednostki wybitnej, ale wyobcowanej i skonfliktowanej 

ze swoim otoczeniem, samotnie zmagającej się z targającymi 

nią emocjami i napierającymi siłami zła. 

? Zwróć uwagę na egzotyczny strój poety. Jak sądzisz, 

dlaczego Byron chciał być sportretowany w ten sposób? 

George Byron w stroju greckim. 

36

4. Przemiany kulturowe w pierwszej połowie XIX w. 

Bunt przeciw myśli oświeceniowej często skutkował podważaniem porządku politycznego, 

powstałego po 1815 r. Większość twórców romantycznych odnosiła się krytycznie do ładu 

międzynarodowego, którego wyrazem było Święte Przymierze, a także do braku swobód politycznych 

i narodowych, tyranii władców absolutnych i niesprawiedliwości społecznej. Często 

bohaterem literatury romantycznej był skłócony ze światem samotny geniusz, rzucający wyzwanie 

siłom zła (jak np. doktor Faust z dramatu Goethego). Lektura takich dzieł, popularnych 

zwłaszcza wśród ludzi młodych, podsycała ducha buntu i oporu, zachęcając do aktywnego 

kwestionowania porządku świata. Wielu romantyków brało udział w rewolucjach i powstaniach 

narodowych, jak np. angielski poeta George Byron (czytaj: dżordż bajron; 1799–1824), wspierający 

walkę o wolność Grecji, poległy podczas Wiosny Ludów węgierski poeta Sándor Petőfi 

(1823–1849) czy Adam Mickiewicz, organizujący Legion Polski, mający walczyć o wyzwolenie 

Włoch (patrz też: s. 164). 

Należy podkreślić, że nie były to postawy jedyne. Wśród twórców doby romantyzmu 

występowali także zdeklarowani konserwatyści (patrz: s. 49) i obrońcy Świętego Przymierza, 

jak np. francuski poeta François-René de Chateaubriand (czytaj: fransua rene dy 

szatobrią; 1768–1848). 

Akademizm i malarstwo romantyczne 

W pierwszej połowie XIX stulecia w akademiach sztuk pięknych kultywowano estetykę 

klasyczną. Prowadzone tam studia polegały na kopiowaniu dzieł starożytności i renesansu – 

z zachowaniem klasycznej formy i mitologicznej treści. Dominujący wówczas w oficjalnym 

życiu publicznym styl w sztukach plastycznych nazywamy akademizmem. 

Eugéne Delacroix (czytaj: użen 

delakrła), Wolność wiodąca lud 

na barykady, obraz z 1830 r. 

Na pierwszym planie alegorycznej 

kompozycji widać Mariannę – 

od czasów Wielkiej Rewolucji 

jeden z nieoficjalnych symboli 

Francji – młodą kobietę w czapce 

frygijskiej, wznoszącą w górę 

zakazaną po 1815 r. trójkolorową 

flagę. Marianna to uosobienie 

wolności. Towarzyszą jej: mały 

ulicznik, inteligent w cylindrze 

(to autoportret samego 

Delacroix) oraz robotnik w białej, 

rozchełstanej koszuli. Wśród 

trupów poległych w walkach 

ulicznych i ciał osób rannych 

Marianna prowadzi przedstawicieli 

różnych grup społecznych do walki 

o prawa polityczne. 

? Zwróć uwagę na datę powstania obrazu. Sprawdź, jakie wydarzenia wstrząsnęły wówczas Francją. 

? Rozważ stosunek autora do monarchii Burbonów, przywróconych na tron Francji po upadku 

Napoleona, i do Świętego Przymierza, którego Burbonowie byli członkami. 

37


Caspar David Friedrich (czytaj: kaspar 

dawid fridriś), Wędrowiec nad morzem mgły 

(Podróżnik po morzu chmur), obraz 

z ok. 1817 r. Zwrócony tyłem do widza, 

bohater stoi samotnie na wzgórzu i wpatrzony 

w dal, kontempluje surową i niezmierzoną 

potęgę natury. Z krajobrazu bije tajemniczość 

i melancholia. Płótno Friedricha można 

interpretować jako metaforę życia, nieznanej 

przyszłości, z którą każdy musi się zmierzyć 

samodzielnie. Może być także uznawane 

za niemą modlitwę. Romantycy uważali 

bowiem, że w potędze przyrody odbija się 

majestat Boga (sam Friedrich był osobą głęboko 

religijną). 

Tymczasem zbuntowani przedstawiciele 

nowego pokolenia artystów odrzucali sztywne 

reguły tworzenia, odwołujące się do kanonów 

piękna obowiązujących w starożytności. Twórcy 

romantyczni mieli kierować się własnym 

natchnieniem i wyobraźnią. Francuski poeta 

Teofil Gautier (czytaj: gotje) sformułował 

koncepcję sztuki pełnej idei, snów, wrażeń. To z jego nazwiskiem wiąże się również upowszechnienie 

hasła „sztuka dla sztuki” (także: „sztuka jest celem sama w sobie”), będącego sprzeciwem 

wobec nakładania na dzieła sztuki funkcji pozaestetycznych (np. edukacyjnych, politycznych). 

Dzieło miało być doskonałe dzięki swej formie. Jednocześnie jednak ani pisarze, ani malarze 

romantycy nie stronili od komentowania w swej twórczości bieżącej sytuacji politycznej. 

W swych pismach Gautier m.in. bronił romantycznego malarstwa Eugène’a Delacroix 

(1798–1863), którego śmiałe kompozycje szokowały – przywykłą do klasycystycznych obrazów – 

publiczność. 

W swych niepokojących i pełnych aury tajemniczości, nierzadko dynamicznych kompozycjach 

malarze romantyczni usiłowali oddać gwałtowne emocje prezentowanych postaci, wizje 

własnych snów, marzeń czy koszmarów (jak hiszpański malarz Francisco Goya [czytaj: goja; 

1746–1828]) lub melancholijny nastrój przemijania. W pejzażach, za pomocą bogatej palety 

barw, starali się uchwycić monumentalne i tajemnicze piękno przyrody, stanowiące odbicie 

niepojętego absolutu Boga. Charakterystycznym przedstawicielem tego nurtu był niemiecki 

malarz Caspar David Friedrich (1774–1840), który tak pisał o swojej twórczości: „Prawdziwe 

dzieło sztuki […] rodzi się w godzinie szczęśliwej, bez świadomości artysty, z wewnętrznego 

porywu serca”. 

Literatura i muzyka epoki romantyzmu 

Bohaterowie poezji romantycznej byli samotni, wrażliwi, często nieszczęśliwi. Rozdarci 

wewnętrznie, izolowali się od otaczającego ich wrogiego świata lub otwarcie przeciw niemu 

występowali. Do najwybitniejszych poetów romantycznych należeli: Niemcy – Friedrich 

Schiller (czytaj: sziler; 1759–1805) i Johann Wolfgang Goethe (czytaj: gete; 1749–1832), 

wspomniany już Anglik George Byron oraz Rosjanin Aleksander Puszkin (1799–1837). 

38


Pisarki pierwszej połowy XIX stulecia 

Na specjalną uwagę zasługują pisarki tej epoki, które również obecnie budzą zainteresowanie 

dzięki udanym ekranizacjom ich powieści. Preromantyczny nurt, reprezentowany przez 

powieść grozy, zwaną też powieścią gotycką, reprezentowała Ann Radcliffe (czytaj: 

radklif; 1764–1823), uznawana obecnie za prekursorkę horroru (powieść Tajemnice zamku 

Udolfo). Radcliffe stała się inspiracją dla pisarstwa Jane Austen (1775–1817), której powieści, 

takie jak Rozważna i romantyczna (1811), Duma i uprzedzenie (1813) czy Mansfield Park (1814), 

były wielokrotnie filmowane, również na początku XXI w. Romantyczny nastrój tajemniczości 

i grozy przyniósł też poczytność powieściom sióstr Brontë (czytaj: bronti): Charlotte 

(czytaj: szarlot; 1816–1855; m.in. Dziwne losy Jane Eyre), Emily (czytaj: emili; 1818–1848; 

Wichrowe wzgórza) i Anne (czytaj: an; 1820–1849; Agnes Grey). 

Do grona najsławniejszych literatek epoki zaliczyć też trzeba Mary Shelley (czytaj: mery szeli; 

1797–1851). Dziewiętnastowieczna fascynacja nauką, a także problem odpowiedzialności 

uczonych za skutki własnych odkryć znalazły odzwierciedlenie w jej utworze zatytułowanym 

Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz. Poczytna do dziś powieść grozy opowiada 

o eksperymencie szwajcarskiego lekarza, doktora Frankensteina. Ze szczątków zmarłych 

stworzył on ciało, w które udało mu się tchnąć życie. Stworzony przez Frankensteina 

„nowy człowiek” został jednak odrzucony ze względu na swój przerażający wygląd – i przez 

społeczeństwo, i przez własnego stwórcę. Samotny, przepełniony słusznym gniewem wobec 

świata, potwór Frankensteina doprowadził do zguby doktora i jego bliskich. 

Scena ożywiania „nowego człowieka” w pierwszej z wielu ekranizacji powieści Mary 

Shelley (amerykańskiego filmu Frankenstein z 1931 r.). 

? W powieści Shelley nie ma mowy o tym, w jaki sposób doktor Frankenstein ożywił martwe 

ciało. Na podstawie fotosu powiedz, jakie zjawisko wybrali twórcy filmu jako element „życiotwórczy”. 

Jak sądzisz, dlaczego? 

Z kolei wielkim powieściopisarzom pierwszej połowy XIX w., takim jak Stendhal (czyt. stendal; 

1783–1842), Honoré de Balzac (czytaj: onore dy balzak; 1799–1850), Victor Hugo 

(czytaj: wiktor igo; 1802–1885) czy Charles Dickens (czytaj: czarls dikens; 1812–1870), 

zawdzięczamy wnikliwe opisy przemian społeczeństwa epoki rewolucji przemysłowej, w tym 

niższych warstw społecznych. 

39


Nie należy zapominać, że zarówno twórcami, jak i odbiorcami 

opisanych wyżej nurtów w kulturze byli przedstawiciele 

wąskich elit społecznych (ta część kultury jest określana jako 

kultura wysoka lub elitarna). Zdecydowana większość ludności 

wsi i miast żyła w uświęconym tradycją rytmie – odmierzanym 

porami roku i świętami religijnymi. Kultura ludowa, przejawiająca 

się m.in. w strojach, śpiewach, tańcach i obyczajach, 

była silnie zregionalizowana. Inspirowali się nią i odwoływali 

się do niej także twórcy doby romantyzmu, zbierający – jak np. 

bracia Wilhelm i Jacob Grimm – chłopskie legendy i podania. 

Romantycy widzieli w kulturze ludowej skarbnicę i ostoję prawdziwej 

sztuki narodowej, którą należy dowartościować i włączyć 

w obieg kultury wysokiej. 

Wielcy kompozytorzy tej epoki, jak ostatni z klasyków wiedeńskich 

– Ludwik van Beethoven (1770–1827), romantycy: 

Franz Schubert (1797–1828), Fryderyk Chopin (1810–1849), 

Ferenc Liszt (czytaj: list; 1811–1886) i inni, tworzyli dynamiczne 

lub nastrojowe utwory muzyczne, odbiegające od dotychczasowych 

zasad harmonii, ale też chętnie sięgali do motywów 

zaczerpniętych z muzyki ludowej. 

Antonio Canova, Książę 

Henryk Lubomirski jako 

Amor, rzeźba 

z 1786–1788 r. Posąg 

został wykonany przez 

Canovę w Rzymie na 

zamówienie księżny 

Izabeli z Czartoryskich 

Lubomirskiej (obecnie 

znajduje się w zbiorach 

zamku w Łańcucie). 

„Wojna stylów” – klasycyzm i neogotyk 

W pierwszej ćwierci XIX w. nadal powstawały wybitne architektoniczne 

i rzeźbiarskie dzieła, reprezentujące styl klasycystyczny (neoklasyczny). 

W rzeźbie święcili triumfy reprezentujący klasycyzm 

Włoch Antonio Canova (czytaj: kanowa; 1757–1822) i Duńczyk 

Bertel Thorvaldsen (czytaj: torwaldsen; 1768–1844). 

Na przykładzie dorobku artystów XIX w. wyraźnie jednak 

widać, że historia sztuki nie ma charakteru liniowego, a periodyzacja 

jest umowna. Architektura tego czasu była wielonurtowa. Współistniały 

ze sobą, uzupełniały się, nakładały się na siebie różne estetyki. 

W latach 30. XIX w. w Wielkiej Brytanii mówiło się o „wojnie 

stylów”, gdyż budowano tam zarówno w stylu neoklasycznym, 

jak i w neogotyckim. 

Architektura pierwszej połowy XIX w. 

Architektura nawiązująca do form sztuki gotyckiej była jednym z przejawów szerszego 

nurtu zwanego historyzmem. Jego główną cechą było naśladowanie wielkich stylów 

wcześniejszych epok. Historyzm odgrywał bardzo ważną rolę w sztuce całego 

XIX i początków XX w. Do jego kierunków – oprócz neogotyku – należały np. style: neoromański, 

neorenesansowy i neobarokowy. Panowało nawet przekonanie, że niektóre 

z tych stylów pasują do budynków publicznych o konkretnym przeznaczeniu, np. w stylu 

neoromańskim chętnie wznoszono budynki sądów, w stylu neogotyckim – ratusze, szkoły 

i więzienia, a w stylu klasycystycznym – budynki rządowe czy parlamentu. Oczywiście 

40



Od końca XVIII w. do Europy kontynentalnej docierała moda, już dawno triumfująca w Wielkiej 

Brytanii, by rezydencje pałacowe otaczać tzw. parkami angielskimi. W przeciwieństwie 

do tzw. parków francuskich doby baroku naśladowały one krajobraz naturalny. 

Przy ich zakładaniu zwracano uwagę na uzyskanie efektu malowniczości. Z rezydencji 

miało być widać zagajniki, zakola rzek, strumyki, okoliczne wzgórza. Wedle ówczesnej 

mody parki upiększano elementami nawiązującymi do sztuki wschodniej (np. chińskimi 

pagodami i mostkami, japońskimi herbaciarniami, minaretami), ale także – specjalnie 

w tym celu budowanymi – „ruinami” starożytnych czy gotyckich budowli. 

Domek Gotycki w parku Arkadia 

koło Łowicza. W roku 1778 Helena 

z Przeździeckich Radziwiłłowa 

założyła wczesnoromantyczny 

park we wsi położonej koło 

siedziby książęcej w Nieborowie 

(samą wieś nazwała Arkadią). 

Park powstawał do roku 1821, nad 

jego projektem pracowali wybitni 

artyści epoki (Szymon Zug, Jan 

Piotr Norblin, Aleksander Orłowski). 

Znalazły się tam takie obiekty, 

jak: Świątynia Diany, Akwedukt, 

Przybytek Arcykapłana czy właśnie 

Domek Gotycki. 

nie była to sztywna norma i modyfikowały ją często lokalne tradycje i uwarunkowania 

historyczne. Dla przykładu: siedziby francuskiego i austriackiego parlamentu wzniesiono 

w stylu klasycystycznym, w Londynie i Budapeszcie – neogotyckim, w Berlinie zaś – 

neobarokowym. 

Zabiegiem często stosowanym przez XIX-wiecznych architektów było dowolne łączenie 

elementów wywodzących się ze sztuki różnych epok historycznych. Nurt ten określamy mianem 

stylu eklektycznego (gr. eklektikos – wybierający). 

Budynki parlamentów w Berlinie (1884–1894) i Budapeszcie (1885–1904). 

? Opisz cechy stylu każdego z przedstawionych tu obiektów. 

41

Architektura pierwszej 

połowy XIX w. 

Dla wielu twórców ukształtowanych w dobie oświecenia 

ucieleśnieniem ideału piękna i uniwersalnym, 

ponadczasowym wzorcem estetycznym wciąż była sztuka 

antyczna. Zgodnie z tym kanonem powstawała 

monumentalna architektura klasycystyczna, m.in. w Rosji, 

na ziemiach polskich, w Niemczech i we Francji. 

Architekci pozostający pod wpływem idei romantyzmu woleli 

czerpać inspirację z rodzimych budowli średniowiecznych 

niż z dorobku grecko-rzymskiego antyku. Wprowadzili 

do budownictwa styl neogotycki, w którym wznoszono 

zarówno pałace i dwory, jak i budynki użyteczności 

publicznej. Popularność neogotyku w XIX stuleciu 

wynikała m.in. z ówczesnego wzrostu wiedzy 

o średniowieczu i wzrostu zainteresowania tą 

epoką, jako okresem potęgi chrześcijaństwa 

w Europie i utraconą krainą szczęśliwości. 

PRACA Z INFOGRAFIKĄ 

1. W budowlach neogotyckich wskaż 

elementy architektoniczne mające budzić 

skojarzenia z epoką średniowiecza. Jaką 

funkcję pełniły one w XIX w.? 

42 

Zamek w Babelsbergu 

pod Berlinem. 

Jedna z rezydencji panującego 

w Prusach rodu Hohenzollernów, 

wzniesiona w stylu neogotyckim 

w latach 1835–1849 dla przyszłego 

króla Wilhelma I i jego żony 

księżnej Augusty.

Sobór Kazańskiej Ikony Matki Bożej. 

Wniesiony w Petersburgu w latach 

1801–1811 według projektu 

Andrzeja Woronichina (1759–1814) 

świadczy o dotarciu do imperium 

rosyjskiego mody na surowy, 

monumentalny klasycyzm. 

Tower Bridge 

(czytaj: tałer bridż). 

Londyński most zwodzony 

na Tamizie. Ukończony w 1894 r., 

rozpięty na stalowym szkielecie, 

zwraca uwagę dwiema 

wieżami utrzymanymi w stylu 

neogotyckim. Imponującym 

osiągnięciem inżynierskim 

budowli był mechanizm 

otwierający i zamykający 

środkową część mostu – 

napędzany silnikiem parowym. 

Kościół św. Magdaleny w Paryżu. 

Ukończony w 1842 r., nawiązuje 

do architektury starożytnej Grecji. 

Fronton został zwieńczony potężnym 

trójkrotnym tympanonem z bogatą 

dekoracją rzeźbiarską. Wspierają go 

masywne kolumny utrzymane w stylu 

korynckim, nadając mu monumentalny, 

surowy i dostojny wygląd. 

Budynek 

Dworca 

Głównego 

we Wrocławiu. 

Zbudowany 

w latach 

1855–1857 

według projektu niemieckiego architekta, 

Wilhelma Grapowa, inspirowany angielskim 

gotykiem Tudorów. Długa na 200 m hala 

dworca zyskała pionierskie w tym czasie 

zadaszenie złożone z żeliwnych konstrukcji 

uzupełnionych taflami szkła.


POLECENIA 

1. Wyjaśnij związki postaw i wybranych dzieł romantycznych z wydarzeniami politycznymi 

pierwszej połowy XIX w. 

2. Przedstaw główne cechy wybranych obiektów budowanych w stylu neoklasycznym 

i neogotyckim. Wyjaśnij ideowe uzasadnienia wyborów jednego lub drugiego stylu. 

3. Wskaż powody przywiązania burżuazji do stylistyki biedermeieru. Zastanów się, czy także dziś 

można odnaleźć charakterystyczne dla tego stylu wzornictwo i czy jest na nie zapotrzebowanie. 

4. Rozważ przydatność reform edukacyjnych w Prusach dla rozwoju XIX-wiecznego przemysłu. 

5. Przeczytaj opis pałacu łódzkiego fabrykanta z powieści Władysława Reymonta Ziemia obiecana 


Była to zbieranina, śmietnik wszystkich stylów stosowanych przez murarzy, najeżona wieżyczkami, 

oblepiona sztukateriami, które wciąż oblatywały, pocięta tysiącami okien, pełna 

kamiennych balkonów, kariatyd, facjatek niby ozdobnych, balustrad na dachach, wspaniałych 

bram, gdzie szwajcarowie w liberiach drzemali w aksamitnych fotelach. 

W. Reymont, Ziemia, obiecana, t. 1, Warszawa 2018. 

a) Na podstawie opisu określ, w jakim stylu została wzniesiona budowla opisana w tym źródle. 

Uzasadnij swoje stanowisko. 

b) Na podstawie wiedzy z podręcznika wyjaśnij motywy wyboru takiego stylu przez fundatora 

obiektu. 

6. Przyjrzyj się modnym strojom kobiecym z epoki napoleońskiej (1) oraz z epoki restauracji (2) 

i przedstaw wpływ wydarzeń politycznych na tendencje w modzie. Rozważ, w jaki sposób twój 

sposób ubierania się odzwierciedla nastroje polityczne czasu, w którym żyjesz. 

1 2 

46 


M. Janion, Gorączka romantyczna, Gdańsk 2007. 

W. Lipoński, Dzieje kultury brytyjskiej, Warszawa 2003. 

J. Kowalski, A. i M. Loba, Jan Prokop, Dzieje kultury francuskiej, Warszawa 2006. 

M. Wawrykowa, U progu nowoczesności. Szkice z dziejów kultury niemieckiej w XVIII i XIX wieku, 

Warszawa 1989.

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Porównaj zasady, którymi kierowała się Wielka Brytania w swojej polityce międzynarodowej, 

z zasadami państw Świętego Przymierza w pierwszej połowie XIX w. Podaj przykłady realizowania 

tych zasad. 

Zadanie 2. 

Wskaż grupy społeczne i zawodowe, które po 1815 r. w różnych państwach stanowiły podporę 

rządów, oraz te, które zwalczały panujący porządek. Wyjaśnij, czym na tle państw Europy 

kontynentalnej wyróżniała się sytuacja społeczno-polityczna Wielkiej Brytanii. 

Zadanie 3. 

Na wybranych przykładach wykaż wpływ rewolucji przemysłowej na przemiany postaw 

politycznych i polityki społecznej w Europie pierwszej połowy XIX w. 

Zadanie 4. 

Wyjaśnij związki romantyzmu z ideologią i ruchami narodowymi w Europie. 

Zadanie 5. 

Scharakteryzuj formy manifestowania dążeń narodowych w Europie w latach 1815–1848. 

Zadanie 6. 

Wyjaśnij, dlaczego w połowie XIX w. liberalizm pozostawał w konflikcie z postawami konserwatywnymi 

i demokratycznymi. Odwołaj się do przykładów z historii powstań i rewolucji z lat 1820–1848. 

Zadanie 7. 

Przeczytaj fragment syntezy brytyjskiego historyka Erica Hobsbawma (czytaj: erika hobzbouma) 


Odnieśli też [monarchowie] nadzwyczajny sukces, albowiem od pokonania Napoleona 

do czasu wojny krymskiej z lat 1854–1856 Europa nie doświadczyła żadnego poważnego konfliktu 

zbrojnego, w którym wystąpiłyby przeciwko sobie największe mocarstwa. Pomijając 

zaś wojnę krymską, między 1815 a 1914 rokiem nie wybuchł żaden konflikt z udziałem więcej 

niż dwóch mocarstw. Osoby żyjące w XX wieku powinny docenić wielkość tego osiągnięcia. 

Było ono tym bardziej imponujące, że ówczesną sytuację na arenie międzynarodowej trudno 

opisać jako spokojną, a okazji do konfliktów nie brakowało […]. Nowego ładu Europy po zakończeniu 

wojen napoleońskich nie da się określić jako sprawiedliwy czy moralnie lepszy niż 

jakikolwiek inny, ale jak na całkowicie antyliberalne i antynarodowe (to znaczy antyrewolucyjne) 

nastawienie jego twórców był on realistyczny i przemyślany. 

E. Hobsbawm, Wiek rewolucji 1789–1848, przeł. K. Gawlicz, M. Starnawski, Warszawa 2013. 

a) Wymień monarchów, którzy byli twórcami przedstawionego w tekście nowego ładu Europy, 

i wyjaśnij, na czym ów nowy ład polegał. 

b) Przedstaw argumenty, którymi brytyjski historyk uzasadnił tezę o tym, że nowy ład był 

realistyczny. Rozważ, na ile zasadne jest użycie określenia realistyczny w stosunku do sytuacji po 

kongresie wiedeńskim. 

c) Podaj przykłady okazji do konfliktów, o których wspomina autor. W jaki sposób twórcy nowego 

ładu Europy zapobiegali ewentualnym konfliktom? 

109

POWTÓRZENIE 

Zadanie 8. 

Przeczytaj fragment wiersza niemieckiego poety i działacza narodowego Ernsta Moritza Arndta. 

Wykonaj polecenia. 

Ernst Moritz Arndt, Gdzie Niemiec ma ojczyznę swą (1813) 

Gdzie Niemiec ma ojczyznę swą? 

Tam Niemiec swą ojczyznę ma, 

Czy w Prusach, w Szwabii jego dom? Gdzie trzebią obcy blichtr do cna, 

Czy tam, gdzie Ren i winny krzew? 

Gdzie Francuz znaczy wróg, 

Nad Bełtem, gdzie tysiące mew? A każdy Niemiec znaczy druh – 

Ach nie, nie tam! 

Nasz dom jest tam! 

Większej Ojczyzny trzeba nam! […] Niech całe Niemcy domem nam! 

Gdzie Niemiec ma ojczyznę swą? 

Gdzie stoi, mówże, jego dom? 

Kędy niemieckiej mowy pieśń 

Rozbrzmiewa, głosząc Bożą cześć: 

Nasz dom jest tam! 

Takiej ojczyzny trzeba nam! […] 

Państwo a społeczeństwo. Wizje wspólnot niemieckich od oświecenia do okresu restauracji, 

oprac. T. Namowicz, Poznań 2001. 

a) Jakich kryteriów użył autor do zdefiniowania niemieckiej ojczyzny? 

b) Uwzględniając datę powstania wiersza, wyjaśnij, dlaczego w tekście mowa o Francuzach. 

c) Na podstawie wiedzy z podręcznika oraz tekstu wyjaśnij, dlaczego wiersz (przerobiony na pieśń) 

zdobył popularność w XIX-wiecznych Niemczech. 

Zadanie 9. 

Przeczytaj fragment proklamacji króla Piemontu Karola Alberta do mieszkańców Lombardii 

i Wenecji z 23 marca 1848 r. Wykonaj polecenia. 

Z miłości do naszej wspólnej rasy, rozumiejąc, co się dzieje, i mając wsparcie opinii publicznej, 

pospieszyliśmy, aby dołączyć do jednomyślnego podziwu, jakim obdarzają was całe Włochy. 

Mieszkańcy Lombardii i Wenecji, nasze armie, które stały na granicy, gdy wyprzedziliście 

wypadki, wyzwalając wasz sławny Mediolan, przychodzą teraz, aby w ostatniej fazie waszej 

walki zaoferować wam pomoc, której brat oczekuje od brata, a przyjaciel od przyjaciela. 

Będziemy wspierać wasze sprawiedliwe dążenia, ufni w pomoc Boga, który jest wyraźnie 

po naszej stronie; Boga, który dał Włochom papieża Piusa IX; Boga, którego ręka cudownie 

umożliwiała Włochom oprzeć się na własnej sile. 

Wiek XIX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998. 

a) Na podstawie wiedzy z podręcznika przedstaw sytuację mieszkańców Lombardii i Wenecji 

w latach 1815–1848. 

b) Wskaż czynniki, które – zdaniem Karola Alberta – uprawniały go do połączenia sił Piemontu 

z powstańcami w prowincji lombardzko-weneckiej. 

c) Wyjaśnij cel, jaki przyświecał królowi, gdy odwoływał się do pomocy Bożej oraz postaci papieża 

Piusa IX. Na podstawie wiedzy z podręcznika oceń, czy papież spełnił pokładane w nim nadzieje. 

d) Rozważ szanse i zagrożenia dla sojuszu, który wyobrażał sobie Karol Albert, formułując odezwę. 

110

Zadanie 10. 

Przeczytaj fragment wspomnień polskiego prawnika i działacza narodowego Henryka Szumana 

z Berlina z marca 1848 r. Wykonaj polecenia. 

Jak wiadomo, dnia 26 lutego 1848 roku wybuchła w Paryżu rewolucja, która zmiotła z tronu 

króla Ludwika Filipa i całą jego dynastię i zakończyła się zaprowadzeniem Rzeczypospolitej 

[republiki] […]. Wrażenie, jakie wieści te, z dniem każdym się stwierdzające, w szczegółach 

zupełnie niespodziewanych dla publiczności Berlina sprawiły, było niepoślednim, a rosło ono 

w miarę, jak za danym z Paryża hasłem wybuchły i we Włoszech krwawe rozruchy, a za 

niemi i w Niemczech zachodnich i południowych zaburzenia uliczne. Potulna dotąd, zdjęta 

strachu pełnym poszanowaniem przed lada policjantem i żandarmem ludność Berlina […] 

wyległa na ulicach i gromadziła się [...], przysłuchując się przemowom różnych jakby z ziemi 

wyrosłych agitatorów, piorunujących na nędzę polityczną, w jaką rządy niemieckie ludność 

całą pogrążyły. [...] Tymczasem zbiegowiska uliczne, po największej części porą wieczorną się 

odbywające i nabierające znaczenia demonstracyjnego, mnożyły się i niejednokrotnie prowadziły 

do starć gwałtownych z policją. […] Do utrzymania i podniecenia ruchu umysłowego 

przyczyniły się także niepomiernie deputacje z różnych miejscowości, a najwięcej z prowincji 

zachodnich, nadreńskich, do Berlina przybywające, ażeby tam już to u ministrów, już to 

u króla samego kołatać o rozszerzenie i ustalenie swobód politycznych i obywatelskich i nadanie 

konstytucji. 

H. Szuman, Wspomnienia Berlińskie i Poznańskie z 1848 r., Warszawa 1900. 

a) Wymień czynniki, które zachęciły mieszkańców Berlina do wystąpień antyrządowych, a także 

te, które przed takimi wystąpieniami ich powstrzymywały. Zwróć uwagę na rolę deputacji 

z Nadrenii. 

b) Na podstawie wiedzy z podręcznika powiedz, kim zapewne byli agitatorzy, o których mowa 

w tekście. Wyjaśnij, na czym polegała nędza polityczna, przeciw której podburzali lud Berlina. 

c) Rozważ, czy agitatorzy uliczni i deputacje z Nadrenii miały te same cele. Przedstaw argumenty. 

d) Osądź, jakie szanse miało wspomniane w tekście kołatanie u ministrów, a nawet u króla samego. 

Zadanie 11. 

Uporządkuj wiadomości dotyczące dążeń konserwatystów, liberałów, demokratów i socjalistów. 

Sporządź notatkę w dowolnej formie, uwzględniając postawy i żądania każdego z tych nurtów 

politycznych w czasie Wiosny Ludów. 

Zadanie 12. 

Obejrzyj karykaturę Republika 

nadchodzi z 1848 r. i wykonaj 

polecenia. 

a) Opisz atrybuty postaci (z lewej 

strony) uosabiającej Republikę 

i wyjaśnij symbolikę każdego 

z nich. 

b) Co można powiedzieć 

o postaciach skupionych 

w ciasnym kręgu? 

c) Zinterpretuj wymowę ilustracji. 

111

POWTÓRZENIE 

Zadanie 13. 

Obejrzyj litografię z 1848 r. i wykonaj polecenia. 

Rycina z roku 1848 prezentująca ideały pewnych nurtów politycznych epoki Wiosny Ludów 

wymienionych w zadaniu 11. 

a) Wyjaśnij symbolikę postaci (i grup postaci) z różnych planów obrazu oraz symbolikę połamanych 

insygniów koronacyjnych na pierwszym planie. 

b) Osądź, czy można obraz nazwać apoteozą. Jeśli tak – który z nurtów ideowych został tu 

uwznioślony? Uzasadnij swój pogląd. 

PROPOZYCJE TEMATÓW WYPRACOWAŃ 

1. Scharakteryzuj działania Klemensa Metternicha, które zyskały mu miano „woźnicy Europy”, oraz 

wyjaśnij przyczyny klęski reprezentowanej przez niego postawy politycznej. 

2. Przedstaw pochwałę (apologię) rewolucji przemysłowej pierwszej połowy XIX w. (uwzględnij 

osiągnięcia techniki, organizacje produkcji, poziom cywilizacyjny). Następnie przeprowadź jej 

refutację (czyli obalenie, zbicie). 

3. Napisz przemówienie do ludu (proklamację) w imieniu przywódcy rewolucji lipcowej 1830 r. 

lub powstania w Berlinie w 1848 r. (najpierw zaplanuj strukturę takiego przemówienia, w której 

uwzględnisz: odwołania do przeszłości, charakterystykę sytuacji bieżącej, zarysowanie celów, 

argumenty rzeczowe; zastosuj manipulacje emocjonalne). 

112

E820A0

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?