Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Dr. CELiLÊ CELJL<br />
JI<strong>YA</strong>NA REWŞENBÎRÎ<br />
Û<br />
SÎ<strong>YA</strong>Si <strong>YA</strong> <strong>KURDAN</strong><br />
(Di Dawiya Sedsala ig'a û<br />
•Hv,-<br />
Destpêka Sedsala 20'ade)<br />
V,' * ~ . '^^' ^- ;. - G» /*v<br />
JNA N
Dr. CELiLÊ CELiL<br />
JI<strong>YA</strong>NA REWŞENBÎRi<br />
Û<br />
Si<strong>YA</strong>Si <strong>YA</strong> <strong>KURDAN</strong><br />
(Di Dawiya Sedsala ig'a û<br />
Destpêka Sedsala 20'a de)<br />
. ^V. "î^ 'X<br />
^i"^<br />
JINA NU
JinaNû<br />
Tarix No<br />
Tarixa Çapê<br />
Adres :<br />
4<br />
2<br />
JiNA NU FÖRLAGET<br />
Post Box: 240 12<br />
Çn-ya Dawi 1985<br />
750 24 UPPSALA ISBN 91970747-21
Dr. CEULÊ CEUL<br />
JI<strong>YA</strong>NA REWŞENBIRi<br />
Ö<br />
Si<strong>YA</strong>Si <strong>YA</strong> <strong>KURDAN</strong><br />
(Di Dawlya Sedsala 19'a û<br />
Destpêka Sedsala 20'a de)<br />
Werger: Ellşêr<br />
JINA NU
DAXU<strong>YA</strong>Nl<strong>YA</strong> ÇAPXANÊ<br />
Ev kitêba destê we, weigera lêkolina diroknasê hêja Dr.<br />
Celilê CeBl a b ser tevgera siyasi rêxistini Q rewşenbiri ya<br />
Kurdan a dawiya sedsala 19'a û destpêka sedsala 20'a ye.<br />
Ji wergera Şair Enwer Caf a Sorani (ku hê çap nebûye) me<br />
wergerand zaravayê Kurmanci. Di weigerandmê de me aH-<br />
kariyek hêja ji Mamoste Dilzar dit. Ji biB vi, me firset dit,<br />
ku em hin metnên vê weigerêku jirojnamên Kurdi (herwe-<br />
ki Roji Kurd) hatine stendin bidin ber orijinalan û werge-<br />
randmdc hê tdcûztu* derxin holê. Vî kare hSjaji bal Mamos-<br />
te Malmisamj ve hat kirin. Divê em sipasên xwe, h vir ji<br />
wan re bidm diyarkirin.<br />
Dr.CeBlê CeBl, doktorê dirokê ye û pisporiya (ixtisas) wi<br />
b ser diroka Kurdistanê ye. Laweki hêja yêgelê Kurd ji Kur-<br />
dên Ydcitiya Sovyet e.Xebateke wi ya dQr Q du-ê^ û pir bi rG<br />
met a h ser diroka tevgera rizgarixwaziya gelê Kurd a her du<br />
sedsalên dawi (sedsala 19'a u ya 20'a) heye. (}elek l^otinên<br />
wi bi kitêbi û wek makale çapbûne. Ji wan hinekên wan ha-
tine weigerandin zimanê Erebi ji. Her çiqas Dr. CeBlê CeBl<br />
ji bal Kurdên Kurdistana Tirkiyê tê naskirin ji,gelek rmxabin<br />
ku tu afirandmên wi heta niha ne bi Kurmand û ne ji bi<br />
Tirki nehatine çapkirin û xwendevanên vi perçeyi ji f^iyên<br />
vê xebata hga bêpar mane. Bi çapkirma kitêba destê we, me<br />
seri h rakanna vê kêmasiyê vekinbe û afirandinên wiyên dm<br />
ji h vi perçê welatê me ronahj bibin emê gelek bextiyar bi-<br />
bin.<br />
Dr.CeBlê Cefil, bes bi xebata xwe ya di warê dirokS de<br />
nayê nasin. Kareki gelek hêja di warê berhevkinna folklora<br />
Kurdi de ji kiriye, û hin ji vê xebata xwe didomine. Di vê<br />
xebata xwe de carnan bi serê xwe, carnan ji bi birayê xwe<br />
Ordixanê CeHl û xweha xwe Cemila CeBl re afirandinên en-<br />
cama karubareki zanisti û dgwar derxistiye ronahiy^.<br />
Iro h Akademiya Zamsti ya Ermenistana Sovyeti di beşê<br />
Kurdi de hem h ser diroka Kurdistanê û hem ji di warê foDc-<br />
lorê de xebata xwe didomine.<br />
Gava xwendevan vê kitêba destê xwe bixwûne biqedine,<br />
em bawer dikm wê ewji bigihije wê qeneatêku bi çapkirma<br />
wê, me çawa kareki di dh de kiriye. Naveroka kitêbê h ser<br />
tevgera azadixwaziya netewi, rewşenbiri û rêxistini a dawiya<br />
sedsala 19'a ye ku qonaxek nû girtibû berxwe. LêkoBn bi-<br />
derketma ydcemin rojnama Kurdi "Kurdistan"ê destpêdike,<br />
xwe dçihine heta destpêka Şerê Cihanê yê Yekem. Li ser<br />
tevger, karûbar, böyer û serihildanên vê demê (helbet ne h<br />
ser hemû serihildanan) bizamsti radiweste, lê hûr dibe û ge-<br />
lek bûyerên heta niha lêhaynebûyi derdixe ronahiyê. Nivis-<br />
kar, ji bo amadekirma vê lekoHnê seri h gelek çevkaniya xis-<br />
tiye. Ji rojnamên Kurdi yên wê demê bigre heta dokuman-<br />
tên arşiva dema Rusya Kayseri yên h ser mesela Kurd yek bi<br />
yek h ser wan sekmiye û wan dibin çev re derbaz kiriye. Di
encama xebatek dûr û du-êj û bi sebir.lê gelek zamsti ve lê-<br />
koBna han derketiye meydanê. Tu şik jê re tune ku ev kitêb,<br />
di ronikirina diroka tevgera rizgarixwazi û rewşenbiri ya<br />
gelê Kurd de dyeki giring dçre. Bi taybeti ji j i bo xwendeva-<br />
nên Kurdistana Tu-kiyê, wê bersiva ihtiyadyek mezin bide.<br />
Bi çapkirina Kurmandya vê afirandma hêja em berpira-<br />
yariyekser milên xwe bi d tinin,ger feyde bigihê xwendewa-<br />
nan ji bo me bextiyariyek mezme.<br />
JÊMANU
PEŞGOTIN<br />
Tevgera azadixwaz a netewa Kurd,divan sedsalêndawi<br />
de roleki baş di pêşvebirma xebata dgê emperyaBzmê ya<br />
netewên Rqjhilata Nêzik û Najjjn de Bsti ye.<br />
Di wan deman de tuşyarbuna Asya, ku di warê civaki,<br />
abori û siyasi de rewşa netewên Rojhilat guhera Q şoreşa<br />
demokrati-burjuvazi ya Rusya ya salên 1905-1907, di vê<br />
guherandme de tesirdci mezm kir. Belê! Her di wan<br />
deman de Kurdan ji, bi netewên dm re di riya serxwebûni-<br />
ya netewi de dest av@tm xebat kirmê.<br />
Ev kitêba han,h ser sala 1890 0 heya destpêka ŞerêCihanê<br />
ya Yekem disekme.Behsa qonaxa destpêka ji dayik bOn û<br />
geşbûna bir û baweriya azadixwaziya netewi ya heymani ya<br />
Kurd dike. Her di v@ demê de xebata rewşenbirln Kuid dest<br />
pê dike û rêxistinên siyasi û civaki yên Kurdi tên dameziran-<br />
din û çap Û rojnamenivisiya Kurdi ne ku her tenê peydadi-<br />
'be, kareki mezm û ginng dike ji bo xemlandm û peşve-<br />
binna tevgera azadixwaz a Kuid li Kurdistanê.<br />
8
Ev peşveçûn û gûherina jiyana civaki-siyasi ya Kurdan,<br />
roleki pir bi qimet u girmg heye di têgihiştinek rêk û pêk a<br />
dest nişankinna çiniti di zayina tevgera azadixwaz a netewa<br />
Kurd de.<br />
Di vê wari de nebûn û kêmkarê zanisti û serbixwe.bûye<br />
zemineki xêr û bereket ji bo wan diroknivisên burjuvazi,<br />
li gora daxwaz il merama xwe di derbarê Kurdan de dmivi-<br />
sm, bezirgani li ser xebata Kurdan dikm >' derewan dmivism<br />
û naxwazin rûye geş û rûken ê xebata netewa Kurd di nav<br />
xebata netewên Rojhilata Nêzik û Navin de bidm naskinn,<br />
ew bi xwe çawan ji xwe re dixwazm bi wi awayi tevgera<br />
Kurd nişani xela^ didin.<br />
Di nivisandma vê afirandmê deji bo têgihiştineki baş û bi<br />
qimet,li ser xasiyeta diroka jiyana civaki-siyasi ya Tirkanji,<br />
mm geleki serdcani ji nivisarên ku Tirknasên Sovyet nmsan-<br />
dme girtiye, ku di qonaxên dawi de wek Tirknasên A.<br />
F.MiUer(l)APêtrosyan(2),A.D.JeItyakov(3),K.Sarkisyan<br />
(1) A.F.Miller, Pênceh SaBya Şoreşa Tukên Ciwan, Mosko-<br />
va,1958;Kurt8 Duroka Tu-kan, Moskova,1948.<br />
A . ^ . Mhjuiep , IlHTHfle chthJieTne itnaflOTypeu,<br />
KOH peBOJiioLijHH, M.,I958; Ero sce,<br />
KpaTKan HCTopHfl TypujHH, M., 1946.<br />
(2) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tirkên Ciwan, Moskova, 1971.<br />
iG.A.neTpocflH, MjiaflOTypeuKoe flBHmeHHe,<br />
M., I97I.<br />
(3) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li<br />
Tu-kiyê(Tiirk Egitim TariW), Moskova, 1965<br />
A.^.JKejiTflKOB, Kj.A.EeTpocflH, HcTopHfl<br />
npocBemenHfl b Typi^HH, M., 1965;<br />
A.^.JiiejiTflKOB, Ile^aTb b oömecTBeHHo-<br />
nOJIHTHtieCKOH H KyjIbTypHOH »H3HH
(4) ..Ji.w.d.Min feydeki baş ji afu-andmên Kurdnasê Sovyet<br />
M.S.Lazeriyev (5), ku bi malzemSn dewlemend ve Ii serdi-<br />
roka jiyana siyasi ya Kurdan mvisiye, ditiye; . Lazeriyev ji bo<br />
ku yekemin ê bi awayek zanisti,bi du^êji derbarê diroka Kur-<br />
di, h ser sedsala 19 û heta dawiya sedsala 20 an mvisiye "b<br />
xistiye ber dest, di nivisandinên xwe de bi berfireh û xweş li<br />
ser mesela xebata siyasi-civaki ya netewa Kurd 'u peydabûn<br />
û hêzbûna tevgera Kurd h Ttfkiyê îi di dyên dm de sekmiye.<br />
Li ser vê meselê di edebiyat û weşanên derveyi Sovyet de,<br />
bi taybeti di çaptn Kurdên Iraq de hatiye mvisandm u nav<br />
û bi nav hinek kurti Ii ser vê meselê hatiye axaftm. Ji bo mi-<br />
sal,di wan gotaran dejcu Ii rojnama EI-Teaxi(6)4i ser yeke-<br />
min rojnama Kurdi Kurdistan (1898-1902) hatiye mvisan-<br />
dm û h xeleka zindra hejmarên biraninan ku a Ebu Ala<br />
TypuiHH, M., 1972.<br />
(4) Siyaseta Dagirkeri ya Imparatoriya Osmani Li Rojavaye<br />
Ermenistan (Li Pişt Qafqas), Êrivan, 1962.<br />
E.K.CapKHCflH, oKcnaHCHOHHCTCKafl<br />
nOJIHTHKa OCMaHCKOii HMnepHH<br />
B SaKaBKasbe, EpeBan, 1962; Ero me,<br />
riojiHTHKa OcMaHCKoro npa- BHTejibCTBa b<br />
oanaflHOîi ApHenHH, EpesaH, 1972.<br />
(5) M.S.Lazeriyev, Kurdistan u Mesela Kurd, Moskova, 1964<br />
Binêre : Mesela Kurd, Moskova, 1972.<br />
M.C.JIasapeB, KypflHCTaH h KypflCKafl<br />
npoöJieMa, M., 1964; Ero xe, KypflCKHH<br />
Bonpoc, M. , 1972.<br />
(6) Rojnama EI-Teaxi, 1976, Hejmar, 9-10 Tebax.<br />
10
carelc dm Ii ser sekmiye, ev kareki baş buye ji bo run kin-<br />
na vê meselê.Dr.Kemal Mezher ji (7), di kovara Netewên<br />
Asya û Afrika de gotareki h ser rojnama Kurdistan belav<br />
kiriye. Dr.Kemal h ser bmgeheki pêşkevtixwaz, rola diroka<br />
"Kurdistan" rûni dike û damezirandma rojname û nivisandi-<br />
nên Kurdi û pêşveçûna wan bi vi awayi derdixe holê. Her<br />
weha di bû-anina 75 saBya derketina rojnama Kurdistan<br />
de,zanayê bi nav û deng ê Kurd Dr.lzzeddin Mistefa Resul<br />
(8)lcarelci zanisti yê mezm û pir bi qimet derbarê rojnameni-<br />
visa Kurdi peşkeş kir, ev karji teva baştir e.<br />
Di hinek nivîsarên dm de di rojname û çapiya Kurdên I-<br />
raqê de hmek milên jiyana civaki-siyasi ya Kurd hatiye roni<br />
kirin, lê belê hemûyan bi awayek k'ûr û firehi zayin îi pêşve-<br />
çûna bir Q baweriya Kurdayeti nexistme ber çav.<br />
Şair Lahuti di sala 1920 i de, di sereknivisa kovara Roj-<br />
hilata Nû de nivisareki di derbarê xasiyeta tevgera aza-<br />
dixwaza Kurd. belav kuiye. Di vê nivisarê de Lahuti(9),zê-<br />
detu- qimet dide salên destpêka hatma ser hikum ya Tiik8n<br />
Ciwan. Her bi xwe ji vê qonaxa tevgera azadixwaz a<br />
Kurd qonaxa Kurdên Ciwan dide navdan ûdibê;armanca<br />
Kurdan; azadkirma Kurdistan, ji bin zilm û zora TirkanbQ-<br />
ye. Lahuti, nave Kurdên Ciwan bi nav û zmanê TirkBn<br />
Ciwandişibine.<br />
(7) M.A.Kemal Mezher, Li Ser Diroka Yekemin Rojnama<br />
Kurdi, kovara Netewên Asya u Afrika, 1968. hejmar 4,<br />
rGpel, 161-164.<br />
M.A.KaMajib, K HCTopHH HSflaHHfl nepBow<br />
KypflCKOH raseTU, "HapoflH Ashh h<br />
A$phkh", I96&, H? 4, cTp.161-164.<br />
(8) Dr.Izzeddin Mistefa Resul, El-Teaxi, hejmar 1282-1286.<br />
(9) Lahuti, Kurdistan u Kurd, RojhiIataNu, Moskova 1923,<br />
hejmar 4, rup. 58-71. Akademiya Gerdelêvski yekem car<br />
11
O.L.Vilçivski (10) di nivisarekê de ku di derbarê sê-<br />
safiya destpêka sedsala 20 an de h ser rojnamenivisên Kur-<br />
dan nivisiye, her weha Cebbar Cebbari ( 1 1 ) di kitêba Diro-<br />
di serekaniya dirokê de zaravayê "Kurdên Ciwan" bi kar<br />
aniye. (V.L.GerdeIêvski,Ji Diroka Kurd, Afirandmên Hel-<br />
bgarti, çapa Moskova 1962, rûp. 119-biRusi.) Herwiha<br />
Vilçivski, ji dayik bun u peyda bûna tevgera azadixwaz<br />
a Kurd, bi yekemin qonaxa peyda buna komita Ittihad<br />
u Teraqqi ve girêdide. Vilçivski wiha dibêje : "Di sala<br />
1908 an de, wextê Tirken Ciwan hatin ser ku-dayetiye,<br />
siyaseta wan a ngadperesti riyek wisa dani ber wan ku<br />
Kurd ji wan dur bikevin. Di wê durketinêde,wezifeke<br />
dm ket ser milên tevgera Kurd; di Kurdistanê de wezifa<br />
xebat kirm dgi desthilata Tirk û ji bo peyda kirina azadi<br />
G serxwebûni, ji Imparatoriya Osmani qetandin." O.L.<br />
Vilçivski, Bibfiyografya Weşanen Kurdi Li Derve Di Sed-<br />
sala 20 an de, Zrriane Iraniyan cikla yekem, Moskova, Le-<br />
ningrad. O.L.Vilçivski, tevgera azadixwaz a Kurd di salen<br />
1920-1930 an de pişti Şere Yekemin ê Cihanêji her bi<br />
tevgera "Kurdên Ciwan" bi nav dike u di milek dm deji<br />
tevgera wê wextê bi giyanek kevneperest u nedemokrati<br />
dide nişan. Wek tê xuya kirm, Vilçivski, hinek qonaxên<br />
dm ên tevgera Kurd, dixe çarçuva tevgera "KurdênCi-<br />
wan", kudirastiyedeeva han wiha nine. Kurdan tevgera<br />
xwe tu'cari bi navê "KurdênCiwan bi nav nekinne.<br />
JlaxyTH, KypflHCTan h Kypflbi. Ilep. c<br />
nepc, "HoBbu-i Boctok",M., 1923, N? 4,<br />
CTp. 58-71 .<br />
(10) O.L.Vilçivski, Bibfiyografya Gotarek, Moskova-Lenin-<br />
grad 1945.<br />
(ll)Abdulcebbar M.Cebbari, Diroka Rojnamêgeri Kurdi,<br />
12<br />
Bexdat, 1970.
ka Rojnamegeri Kurdi (Mêjfîy Rojnamegeri Kuidi) de,xwes-<br />
tme destpêka vê meselê bikohn.<br />
Di van behsan de ku Ii Iraq derbarê diroka Kuidan ha-<br />
tiye nivisandm, zêdetir giringi dane destpêka peydabûna ça-<br />
pi ya Kurdi, di çapiya van salên dawiyê de ji çend nivisar<br />
derbarê xebata Huseyin Huzni Mukriyani (12) hatiye nivi-<br />
sin u belav kirin. 3i gişti van nivisandmên han bi awayeki<br />
objektifi u kur rewşa civaki û rewşenbiri ya Kuidan di hemû<br />
waran de roni nekuiye. Lêbelê, deverên van behsan malze-<br />
meyeki dewlemend û yannetiyeki baş,ji bo lêkoHn û tehqi-<br />
qa peydabuna destpêku^ma çap û çapemenidi Kuidistande,<br />
dane. Bo^ meyilbiina ber bi v8 meselê, zêdetu- serekaniyen<br />
Kurdan û ên Ermeniyan bi kar anine. Kuidnasan heta niha<br />
ji bi awayek fireh materyalên çapi ya Kurdan bi xwe kar na-<br />
nine,^ev danng û materyalên han ku di çapi de, li ser peşveçun<br />
û guherina rewşa jiyana civaki-siyasi ya Kuidan hatme<br />
belav ku-mê. Peydabûna rojnamevanên Kuixlan di salên destpêke<br />
de ne tene eynika rengdana diyar ku-ma siyaseta komelên<br />
Kurdi bû ye, belko tesireki pu- mezin kuiye li ser wan di-<br />
yar ku-mên xemlandmên bir u baweriya netewi di nav Kurdan<br />
de.Ji ber vê,nivisarên van behsan li pêş hemû serekani-<br />
yên dm, pişta xwe bi çapa Kurdan qaim kuiye û feydeki<br />
mezin jê gu-tiye.<br />
Niviskar, di nivisandma wê beşa ku behsa çapa Kuixli<br />
dike, hejmarên Kurdistan G sê hejmarên destpêkê yên ko-<br />
vara Roji Kurd bi kar aniye. Eşkeraye ku heta demên ne-<br />
zik ji tişteki kêm deriîarê Kurdistan, dyên derketm u h<br />
ser niviskarên wê nedihatm zanin û di edebiyatê de nehati-<br />
bûn roni kmn, neketibûn ber çav.<br />
Yekemin hejmara rojnama Kurdistan h nav wan kovar<br />
u rojnamen ku h Zanistgeha Rojhdatnasa Leningradê a ser<br />
bi Akademiya Zanisti Sovyet de bû, hate ditm. Pişti ditina<br />
(12) Huseyn Huzni Mukriyani.Peşketm, Hewler 1972.<br />
13
vê hejmarê Dr.Maruf Xeznedar(13) û Dr.Kemal Mezher(14)<br />
ew xeletayi u kêmasiyên ku hebûnjast kirm ku darbarê dye<br />
semiviskar û kesên dm ên ku vê rojnamê mvisi bûn.Dr.Ke-<br />
mal Fuat(15) ji hejmarên dm ên rojnamê h Almanya Rojava<br />
ditiye.<br />
Wek tê zanin zanayê bi nav u deng e Kurd Alaaddin Sec-<br />
cadi di sala 1952 an de di kitêba Diroka Edebi Kurdi de<br />
behs kffiye ku hejmaren Kurdistan dikitêbxanaPrusya<br />
de hatine parastin.(16) Ev kitêbxane, di dawiya Şerê Dû-<br />
yem ê Cihanê de hatibû rakirmji bo vê yekê ji heta wextekê<br />
rojname ne dihat zanin. Dr.Kemal Fuat, pişti xebatek giran<br />
di sala 1965 an de hejmarên rojnamê ditiye u h Iraq (17) bi<br />
pêşgotmeki piçûk carek dm çap kiriye. Hejmarên Kurdis-<br />
tan , gelek bi roni ideolojiya tevgera Kurd û rola wê tevgerê<br />
di xebata dgê zdm û zora dewleta Osmani de diyar diknv<br />
Dûyemin qonaxa xemlandina jiyana civaki-siyaa ya Kur-<br />
dan,biderxistmakovara Roji Kurd (18) destpêdike.<br />
Materyalên ku di Roji Kurd de hatme belav kirm, iti-<br />
bareki wan i pir gu-mg heye, ji bo têgihiştma xasiyeta geş-<br />
bûn û xemlandma jiyana cwaki-siyasi ya Kurdan . Bi xêra<br />
van metaryalan em dikarm di rewşa siyasi ya têkoşerên Kur-<br />
dan di dawiya şoreşa 1908 an ya Tirkiya bi gehm.<br />
(13) DrJVlaruf Xeznedar, EI-Teaxi, Bexdat, 22 Nisan 1968.<br />
(14) Dr. Kemal Mezher, (Aftfandma nave'we'derbazbuyi)<br />
(15) Kurdistan, 1898-1902, hejmar 1-31. Di nav van de<br />
hejmarên 10, 12, 17, 18, 19 heta niha<br />
nehatine ditm.<br />
(16) Elaeddin Seccadi, Diroka Edeba Kurdi, Bexdat 1952,<br />
rûp. 552.<br />
(17) Kurdistan, yekemin rojnama Kurd.peşgotinaberevokê<br />
Dr.Kemal Fuat, Bexdat 1972.<br />
(18)Roji Kuid,hejmar 14, 1913.<br />
14
Melzeme Q dokumentên pu- zêde me ji çapi u rojnamen<br />
Ermeniyan derxistiye, wek rojnamên Nurdar, Bozandiyan,<br />
Jamanak, Horizon,Azatamart, Vitak, Mişak ûhwd . Bi pira-<br />
ni ev rojnamen han h Istenbul derdiketm û bi awayek başji<br />
deng û behsen rast yên jiyana civaki û rewşenbiri ya Kuidan<br />
dixistme pêş çav û eşkera dikuin. Ger mirov van materya-<br />
lên ku di çapa Ermeniyan de ddiat belav kirin miqayese bike<br />
li ser serekaniyên dm, bi dibcweşi baweriyeki temam ji<br />
murov re dibexşine. Deng û behsên hevkariya siyasi u ideo-<br />
loji di navfo«-a Kurd u Ermeniyan de li derve, di kovarên Er-<br />
meniyên derveyi welat; weki di kovara Pro Armenia ,<br />
Ararat u geleki dm de hatine belav kirm. Kovarên Erme-<br />
niyan van nivisar u bangan çap diktfin,ku seroken têkoşer<br />
en Kurd di organen Tirkên Ciwan de didan belav kinn.<br />
Wan dokument û belgeyên ku diplomat û peyamnêren<br />
(muhabir) şeri yên Rusya h Istenbul anine, tevê wan di arşi-<br />
va siyaseta derveyi Rusya (A.V.P.R.) de hatine parastm. Her<br />
bi wi awayi, mvisen Idara Çafqasyayeji mirov dikare itibar<br />
pe bi ke. Vanên han ji bo zanina wê tevgera, ku Abdurrezaq<br />
Bedirxan serokatiya wê diku û dixwest ku Rusya piştgiri-<br />
ya wi bi ke, bi başi xebat u lebatawi têkoşeri u rêberên se-<br />
rihildana Kurdên Bitlis bi me didin ron kirin. Ev belge-<br />
yen han vê serihildana di destpêka rabQna Şerê CihanS yS<br />
Yekem de ku hat vexistin bi gelek aHyan h dgi Tirkan di-<br />
din nişandan.<br />
Van serekaniyên hanjier weha yarmetiya niviskar kirme<br />
ku hinek aliyên bmgehin û sereki yên jiyana civaki-siyasi<br />
a Kurdan di dawiya sedsala 19 an u destpeka sedsala 20 an<br />
de, bide roniku-m, eger ev bi awaki têr û tgi, fu-eh nebe ji,<br />
bi kurti hemû aHyên meselê daye ronikirm.(19)<br />
(19) Begoman, jibo dest xistma program G nizama daxiH ya<br />
Hevkari u Peşketm u her wiha hejmarên Roji Kurd, ku<br />
h kutupxana Universita Istenbul tên parastin, qimeteki<br />
15
16<br />
wan a pir mezm hebii ku rê iî armanca wan komelan<br />
baş bê zanin G zêdetirji,ji bo xurt kirma vê nivisandme'.<br />
Lebele, sed mixabm, ez pu: xebitim ji bo dest xistma<br />
wan, lê, bê feyde ma.(Wergerê~bi zaravayê sorani.)
KURDÊN IMPARATORI<strong>YA</strong> OSMANI DI Rl<strong>YA</strong> PEYDA<br />
KIRINA HlŞ<strong>YA</strong>Rl U NETEWl DE<br />
Paşvemayina jiyana abori, têkilheviya rewşa civaki u di-<br />
jitiya nav xwe, xebata netewen Imparatoriya Osmani, yadi<br />
warê netewi de xurt kiribû. Sermayedarên Awrupayi di<br />
mêtma warê abori de, Imparatoriya Osmani kiribûn niv me-<br />
tmgeheki xwe. Sultan Abdulhemid ^ dûyem ê xwinrêj bi ko-<br />
mek nûneren pistirin ti kevneperestirin a çina derebegên<br />
mezm ên kevneperestên Tirkiya. der û dore xwe girtibû Q dh<br />
xwest bi xwinnjin û bi terorê rê Ii ketina Imparatoriyê bigre,<br />
ango; Abdulhemid dixwest bi kuştin û birin neh^Ie Impa-<br />
ratoriya wi bikeve. Ewên ji rûyê menfeeta çiniti de h der<br />
u dora Sultan bûn, derebegên mezm, serekleşker, memurên<br />
mezm, mirovên dini yên mezin, komelên ku destên wan tê<br />
de û hinek peywendiyên dm bun. Qonaxa hikûm ajotina<br />
Sultan Abdulhemid, di dirokê de, bi zilm, zor, kuştm û bi-<br />
rinê ve bi nav G deng e.<br />
17
Zdma netewi îi civaki, xebata netewên bmdest ên Impa-<br />
ratoriya Osmani, awayek nediti bi hêz kuibu.<br />
Sansora tund û tQj a Sultan, bi çi awayi dibe bira bibe ku<br />
nivisandmekê di wareki de roniti bidaya xuyakirm, an ji<br />
piçek behna demokratiyê jê biliata, digvt. Her ku hmek ke-<br />
sen çav qaim bun u ewan bikaribûna diji rejima Sultan bia-<br />
xifin, van kesen han zedetir dihatm cezakinn.<br />
Her weki di kovara Sovremenik deji hatiye xuya kirin "ji-<br />
yana civaki,bi mefhumê Avrupa di Tirkiyê de tune bu."(l)<br />
Niqte bi niqte, li gora fermana Sultan hejmar di hat diyar ki-<br />
rin u dihat çapku-m u her tenê di sinorê Istanbula paytext<br />
de belav dibû. Di sala 1885 an de, di van bajar û der u dorên<br />
wek Trabzon, Sêwas, Diyarbekir, Erzirum, BitUs, Wan u hi-<br />
nekên din de, belavok, ferman u bangên resmi 100-150 lib<br />
dihatm belav kinn.Pirtirin ew ji ji fermanên Sultan, birya-<br />
rên resmi yên dadgehan, fermanên şer u dengû bahsên idare<br />
wan navçan pek dihatm.(2y<br />
Her çend Sultan u dar û destên wi bi hemu awayi dixwes-<br />
tm bir u baweriyên demokrati yên buijuvaziya Avrupayê<br />
negihije welat, lê belê, bê rawestan vê bir u baweriyê her rê-<br />
ya xwe gu-tibu, ber bi çav û guhên gel de diçu û tesir h ser<br />
wan dikir.. Ji ber vê, di welat de qet mecal ne hiştibûn u di<br />
xwestin, vê bir û baweriya burjuvaziya Tirkiyê ya nûzayi,<br />
bixne wareki teng u rê lê bigrm, ji ber vê rewşa nebaş, h<br />
derveyi welat, xebatek siyasi ideoloji dgi zihn u zor ti bê<br />
(1) P.P.Siminota, Tukiya Iro, Rasti G Mizac, S.P.B.,rGp.l4.<br />
n.n.CeweHioTa, Typii^fl cero^Hfl, &aKTH<br />
H HacTpoeHHH, Cn6.,I908, CTp.I4.<br />
(2) K.Yust, Weşanên Anadol, TifHs 1972, rGp. 6.<br />
18<br />
K.IOcT, AHaTOJiHHCKaiî netiaTb, Th$jihc,<br />
Iv22, CTp.6.
qanûniya h hûndirê welat, hatibu holê.<br />
Di dawiya sedsala 19 an de, h bajarê weki Cenevre, Lond-<br />
ra,, Paris û Çahirê rewşenbirên Tirk komel, grup û rêxisti-<br />
nên siyasi damezirandibûn, di wan bajaran de rojname der-<br />
diketin û bira civaki-siyasi û bir û baweriya burjuvazi ya nû-<br />
zayi belav dikuin. 8i bir û raya hemû rêxistm u kesên si-<br />
yasi yên Tirkiyê u urganên wan, divê tenê qet nebe reyek bi-<br />
hata ditm ji bo rizgarku-ma Imparatoriya Osmani ji vê rewşa<br />
wê ya xirab û ji bo carek ditu- mêtmgehkaren rojava neyên<br />
ser kar rgima qiraltiya meşruti ku di welat de be.(3)<br />
Hilgu-ên vê bir u baweriyê u ên hela vê dixwestm, di diro-<br />
kê de, bi navê Tu-kên Ciwan tên navku-m. Ew bi bû- û ba-<br />
weriya xwe neteweperestên burjuvaziya Tu-k bûn, ku h diji<br />
bmgehiya avayiya derebegi bi tuji derdiketm. Minbera tev-<br />
gera ideolojiya Tu-kên Ciwan li derveyê welat ev rojname<br />
biin-, Meşweret a li Paris, Osmanli ya li Cenevre, Mi-<br />
zan a h Qahire. Ittihat û Terakki ku rêxistmeki dizi ya<br />
Tirkên Ciwan bû, roleki mezmdi serokatiû peşengiya xe-<br />
bata dije Sultan de ddist.<br />
Tu-ken Ciwan ku armanca wan parastma Imparatoriya<br />
Osmani bû, di kar û barê siyasi de, qimeteki mezm bi mesela<br />
netewayeti didan u ji bo rê çareser ku-ina wêdigeriyan. Bm-<br />
gehê ideolojiya wan gir û guifta Osmani bu.Vê bir û bawe-<br />
riye ji ji Tirkên Ciwan re, ji Mithet Paşa yê destûrxwazê<br />
(3)A.A.AHmov, Şoreşa 1908 an Li Tukiyê, SerihiWan G<br />
HişyarbGn, 1905 G Li Rqjhdat Şoreş, Modcova 1935,<br />
rGp. 13.<br />
A.A.Ajihmob, PeBOjnouHfl Ib^OS r. b TyptçHH,<br />
c6. "npoöyjKfleHHe Ashh. 1^*05 rofl<br />
H peBOJnoi^HH Ha BocTOKe", M. , 1935,<br />
CTp.13.<br />
19
(Meşrutiyetxwaz) mabû. Armanca wan ji Imparatoriyek<br />
Osmani yekgu-ti û ne perçe perçe bû G ku di çarçûva he-<br />
mû netewe, di warê netewayi.oli (dini) u azadi de mafên<br />
wan neyê wenda kirm, wek lawên neteweyen Imparatori,<br />
wek hevaltiyeki temam, hemu maf u heqê wan hebe. Itiba-<br />
rek siyasi ya mezin vê armanca Tirkên Ciwan hebu, ku<br />
di vir de, hemû hêzên dgi Sultan ku-ibû yek.<br />
Di dawiya sedsala 19 an de tevgera netewi ya wan netewên<br />
bmdestê hnparatoriya Osmani, hêzeki baş peyda ku-ibû. Her<br />
ev biliêzbun, bûye sebebek ji wan re, h Avrupa, Ermeni,<br />
Yewnani, Bulgar Ereb, Amavut ûJi.w.d, rêxistmên h ser<br />
mehla burjuvazi damezrinin.<br />
Akama (netica) nzina peywendiyên derebegi, û bi sebebê<br />
peyda buna cûre cûre peywendiyên abori, civaki û siyasi yên<br />
nû, armanc û menfeeta sermiyandariya bezirgani ya nû pey-<br />
dabuyi derxistibû. Di tevgera Kurdi ya di Imparatoriya Os-<br />
mani de, gelek guherandinên mezm peyda bun.Bi vi sebebê<br />
rewşa nu, rewşenbir û entelektûel di komelên Kurdan de<br />
peyda bGn. Peyda bûna sebebên taybeti ji ideolojiya Kurda-<br />
yeti re, gelek fusetên nû afirand bo çareserkinna mesela<br />
Kurdi.<br />
Em dikann bi sedan misal li ser xebata netewa Kurd di<br />
sedsala 19 an de, ku h diji bandêriya Tirk bûne bmivism. Se-<br />
rihddana netewa Kurd, ji ber peydabûna zilm û zora Sulta-<br />
nên Tirk û peydabûna wê rewşa nebaş bu, ku hemû mafên<br />
neteweyi u civaki yên Kurdan kiribu bin piyên xwe.<br />
Belav bûn Q tund û tûj buna zilm u zordariya Sultan,<br />
hemu netewên bm zilm û zora tmparatoriya Osmani ku-ibû<br />
yek u xebata hemuyan dirijiya rûbara xebata diji Sultan.<br />
Baştirin minakiyên van, ne qaifi, nerazi u h hember sekmi-<br />
na, şoreşa sala 1854-1885 i Kurdan bîi, ev şoreş bi navê<br />
serokatiya xwe; Yezdanşêr hatiye nas kinn. Vi serokê<br />
Kurd ne ku her tenê Kurdan kiriye yek, her weha Asuri, E-<br />
reb, Yunan û lawên netewên dm ji piştgiriya wi dikirm û pe<br />
20
e xebat dikirm. (4)<br />
Pişti ve şoreşê, tesirek pir mezin a şoreşa Şêx Ubeydul-<br />
lah a sala 1880 yi çêbu. BihêzbQna vê tevgera han, ne<br />
ku tenê Imparatoriya Osmani, heta hmek diplomaten Av-<br />
rupa ji tirsandibû. I)i vê qonaxê de bi awayek eşkera roni,bir<br />
baweriya siyasi ya tevgera Kurd derdikeve.<br />
Tevgera Şêx UbeyduUah şikleki dini gu-tibu xwe. Şêx di-<br />
xwest komek pw ji sofiyên Neqşibendi h derûdora xwe<br />
kom bike û Şahê Iranê û Sultanê Osmani bi gel bide naski-<br />
rm, ku ew ji dinê Islamê derketme, diji Xwedê ne u bêdin<br />
m. Di civinek berpirsiyar û serokên Kurdan de Şêx got :<br />
"Şah û Sultan xwinmêjê Kurdan in, astenga rêya peşveçGna<br />
jiyana me ne, ji ber vê bav û bapirên me dawa h hemû kesên<br />
ku li ser riya Quran diçin dikin, ku canê xwe di riya din û<br />
nzgariya welat de bikm qurban." (5)<br />
Programa Şêx UbeyduUah yekemin programe ku di diro-<br />
ka tevgera azadixwaz a Kurd de, kariye siyaset u din bi awa-<br />
yek baş yek bixe, ku dgiti nekeve navbera wan û xebatê, ji<br />
bo xebatek. adilane ya netewi diji rejim G zordestiya<br />
Sultan nişan bide.(6) Vi programi, rewşeki baş ji bo pêşve-<br />
(4) CeHlê Cefil, Di Nivê Yekemin ê Sedsala 19 an de Kurdên<br />
Imparatoriya Osmani<br />
JJfKajmjie JJ^KajiHji, KypjEp OcMancKO:^<br />
HwnepHH B nepBOH nojioBHHeXIX b.,M.,<br />
1973.<br />
(5) P.Y.Avriyanov, Di Şerê Rusya de, Kurd Li Diji Tu-kiye<br />
G Iran, rGp. 229.<br />
n.H.ABepbflHOB, KypflH b BOMHax Pocchh<br />
c nepcHen h Typ^neiiB TeqeHne XIX<br />
CTOJieTHfl, THCpJIHC, l900, CTp.229.<br />
(6) O.L.Vilçivski, Di Sedsala 19 an de, Peywendiya Kurdan<br />
21
u-in û hêzku-ma tevgerê dirûst ku-.(7) Programeki Şêx U-<br />
beyduUah ê taybeti ji bo nzgarkirina Kurdistan damezran-<br />
dma dewleteki Kurd hebû. Dixwest ev program, qonax bi<br />
qonax netice bide. Berê Kurdistana Irane ûdawiyêji Kurdis-<br />
tana Tu-kiyê azad bike. Şêx digot : "Fuiset di dest de hebe<br />
mirov bdce ev zanayi ye, niha Fans diji Tu-kan şer dikm he-<br />
mu hez u quwetên xwe ji bo vi şeri amade kinne. Ji ber vê<br />
menfaeta me,di wê da ye ku dema ndia em li Iranê dest<br />
pê bdcm. Niha Iran bêhêz e u ku em karibin vi perçê Kur-<br />
distane û birayên xwe azad bikm G welateki weha bi xêr u<br />
bereket bikeve deste me, wê wextê, ku serekaniyeki bê ser<br />
u bm G xurt,serwetelci ji bo peşvexistma şer de çêbe G dima-.<br />
hiyê ji bo dijmmên me en dm de, di diji Osmaniyan de dê<br />
mil bide ber me."<br />
Herçi xebat û hêza dewleta Osmani hebu, ji bo Kuidan<br />
bike diji dran^n wi yên nemisihnan bi kar ani, lê ev bi tevayi<br />
vala çu G nekari tiştek bi dest bêxe. Şêx UbeyduUah, pu- bi<br />
başi bi vê siyaseta Tirkan tê gehiştibö^ ku dixwestm ne-<br />
tewên bmdestên xwe Ii gora siyaseta "perçe bike idare bi-<br />
ke" bikm diji hev, da ku her di bm pençê wan de buninm.<br />
Ji bo vê, di civinek serokên Kurdan de Şêx bi eşkera û bi ro-<br />
ni got : "Babe EU, guya niha, pişgui bi Kurdan dUce, lê belê,<br />
daxwaza we hemû ewe, kuxebatekê bike û bikare me diji<br />
yen nemisdman (mesihi) rake h Anadolê, ku Ermeni ji ne-<br />
man u ji holê çûn wê wextê h ber çavê dewleta Tukan wê<br />
a Abori, 1936.<br />
).Jl.BHJIbqeBCKHM, 3K0H0MHKa KypflCKOfl<br />
KO^eBOfi CejIbCK0X03flfiCT SeHHOfl 0(5mHHH<br />
3aKaBKa3bfl h npHJierajoinHX paiioHOB bo<br />
BTOpOtt lOJIOBHHe XEX B., "COBeTCKafl<br />
3THorpa$HH", 1936, JP 4-5.<br />
(7) P.Y.Avriyanov, A.n.d., rup. 230.<br />
22
tu-s u heybeta netewa Kurd nemine.(8)<br />
Serihildana 1880 an a Kurdan bi ser neket u dewleta Iran<br />
G Tu-kiya pêkve , pir bi tund u tûji G hoviti h wan xistm. Da-<br />
wiyê ketin wêranku-ma gundan, talan kum u birinê;bi heza-<br />
ran ji Kurdistanê derêxistm di hmdur û kurayiya Anadolê<br />
de derbeder kmn. Êdi Kurd dema bişke dijmin dê çi pê^i-<br />
ke? Dê bikeve cari? wi. Her çende ev şikestinên han kêm<br />
nebGn, her çende zUm û zori ji heta ddiat zortu- dibQ, lê<br />
belê zdm u zordari nedikari rehê şoreşgeri azadixwaziya ne-<br />
tewa Kurd bêdeng bike,veniirine.Bu: û baweriya azadiya Kur<br />
distan di afu-andmên şau- Q edibên Kurdan de,di tevgera van<br />
rewşenbirên kêmhejmar ên Kurdênwi wexti de, ti-<br />
rêj davêt u deng dida.<br />
Têkoşina zehmet a çekdarên Kurd, di sedsala 19 an de h<br />
diji Sultanê Osmani, di qonaxa serbixweyi ya siyasi de, xurt,<br />
h& u belav bubû,ku Sultan rû bi rû û eşkera di heqê wan de<br />
nedihat u ji bo wê ket fir û felan û siyasetek dm girte ber;<br />
siyaseta perçe ku-in û dijmmayeti xiste nav tevgera azadi ya<br />
Kurdan bi xwe.<br />
Her di wê demê de, di bakûra rojhilata Imparatoriya Os-<br />
mani de tevgera azadixwaz a Ermen bi hêz bû û belav bibu.<br />
Rewşa siyasi-abori ya Rusya ji quwet dabQ wê.Ji ber ve Sul-<br />
tan dixwest, di siyaseta salên heştê yên sedsala 19 an yek bi<br />
yek guhertinan pêk bine. ^<br />
Ji bo şerxwazi, temakari u riki, hinek serekeşiretên Kur-<br />
dan ji, aUkariyê dan Sultan Abdulhemid ku planê xwe ê<br />
fêlbazi u sextekari bêxe kar. Di sala 1891 an de, fermana da-<br />
mezirandma "Siwarên Hermdi" ji bo eşiretanderket.(9) Ke-<br />
sên ku a vê eskeriyê de dihatin mvisandm, hinek bexşiş bi<br />
dest dixistm u bac û xerac G talankirm ji wan eşiran re bG<br />
(8) A.n.d.,rGp.228.<br />
(9) Hesen Arfa, The Kurds, and historical and poHtical<br />
study, London 1966, rup. 24.<br />
23
ku di Ermenistana rojava de pere, rutbe u madalyên pir zêde<br />
dane serek eşiret G axayên Kurdan.(lO) Ew axayên Kurdan<br />
ku carnan^rê h wan dibffin û çetan dibum nav wan.(ll)Ni-<br />
ha rutbe û madalyan bi ser wan ve belav ddarm,wek albay<br />
Karsov, endamê Mekteba Generalê Rusya baş roni kiriyejcu<br />
ev bûye sebebê nerizayiyeki mezin di sefên serekên resmi ên<br />
leşkerde.(12)<br />
Dewletê bi xêra van eskerên nizami, karibû mexferên qa-<br />
im h ser sinor h diji Rusya deyne u xwe di rojavaye Erme-<br />
niyan de xurt bike. Bi her awayek êriş û serihiHanek ji de-<br />
ma ji aHyê Ermeniyan de bihata Suwarên Hemidiyan h i<br />
hember didan sekmandin. Damezu-andina Suwarai Hemi-<br />
di^ di rasti de, aUkariyeki pir mezm dida Sultan, ji bo bê<br />
hêzku-in, tenurandm û bêdeng ku-ina tevgera Kuidan.<br />
Ji ber damezirandma Suwarên Hemidi , hinek dibista-<br />
nan ji bo zarokên Kurdan vekffm. Zarokên axan û yên serek<br />
eşiretan di van dibistanan de, dersên dini û şer dixwendm.<br />
Ev dibistanên han bi vi awayi hatibûn danin ; di van dibista-<br />
nan de nesleki nû ji kurên axan û serekeşiretên Kurdan bê<br />
gihandm,jibo rojên pêş ku bibme palpişt u aUkarvanên re-<br />
(10) Binêre;Karsov, Li Ser Kurdan Hinek Gotar, TifHs 1896,<br />
rup. 32.<br />
Kapi^oB, SaMeTKH o Kypflax, Thçjihc,<br />
I6b6, cTp.o2.<br />
(11) A.R.Kasun Lo, Kurdistan and the Kurds, Prag 1956,<br />
rûp. 41.<br />
(12) Karsov, Li Ser Kurdan Hinek Gotar, rup. 34. Her wiha<br />
24<br />
di xebata Lazeriyev,Kurdistan u Mesela Kurd de G gele-<br />
ki karên zamsti yên dm de,rola kevneperesti ya Suwa-<br />
rên Hemidi di diroka Kurdan de G ew zori û xwinrêjiya<br />
Suwarên HemicU h diji Ermeniyan kirine baş roni kinne.
juna dereb^i û kevneperest ê Sultanjcar û barên e^eri Q<br />
yên idari yên eşiran bidin ser wan, bi destên wan bê meşan-<br />
dm. Ji bo damezirandma van dibistanan ji xezina dewletê 8<br />
milyon firaji hatibû texsiskirin.(13)<br />
Di sala 1895 an de, li Patnos, Somaz, Toprakkale( perçe-<br />
ki ji b^arê Wane ya kevn e-n jn.),Wan, Modak G b^arên din<br />
ev dibistanien han hatibQn avakirm. P.Y.Avriyanov weha di<br />
beje : "Mizgeftan hazir kiribûn ; tê de ji dibistanên pişeyi ava<br />
kinn, evên han di peywendiyên siyasi de girmgiyeki wan i<br />
mezinheye."(14)<br />
"Sebebê xwendma zarokên Kurdan wek konien mezm bi<br />
hev re îi bi destên wan melayên Tirkan, ku pir bi kitêb G bi<br />
berfirehi u kuri h ser din ku ewji ne jibo dostaniya Kurdan<br />
bu, her bi vi awayi zarokên Kurdan hini Tirld dikirm G me-<br />
jiyên wan ber bi tirickinhê ve dibirin. Kurdayetiyê bi wan di-<br />
dan birkinn, armanca vekuma van dibistanan her ev planen<br />
(13) Binêre;F.F.Gu-yazinov, Kurd G Suwarên Kurd, Hevalên<br />
Dibistana Eskeri yên Li Nav Navçên Qafqas, hej.20,<br />
1907,rûp.21.<br />
^.^.FpflBHOB, Kyp^pj H KypflCKaJÎ KOHHHl^a<br />
"HsBecTHfl inTaÖa KaBKascKoro BoeHHoro<br />
OKpyra", H?20, 1907, CTp.2I.<br />
(14) P.Y.Avriyanov, A.n.d. rGp. 263. F.F.Giryazinov, A.n..<br />
Giryazinov dgire konsolosê Rusya h Wanê, di gotara<br />
Kurd G Suwarên Kurd de, baha Ggirmgiya wandibista-<br />
nan derdixe holê : "Xebat G bizava Sultan guyaji bo vê<br />
ye, wan Kurdên kovi têxe nav şanstaniyetê, eger arman-<br />
ca Sultan li ser şaristaniyeta Kurdan buna û bixwesta<br />
ber wê ve pêşvehere, wan dibistanan h ser smorê Tirkiyê<br />
G Iranê venedikir, dê di nav Kurdistanê bi xwe de<br />
bida vekirm."<br />
25
hanbûn"(15)<br />
Di sala 1892 an de, "Eşiret Mektebi"yekê h Istenbul ve-<br />
kmn. Di we dibistanê de zarokên xanedanên Kurdan (16),<br />
xanedanen Ereb û Amavutan en naskiri ji didan xwendm.<br />
(17) Di vê dibistane de wexteke, zarok, ji bo hinkirma kar<br />
G bare şer u xwendma Çuranê hatibQn amade ku-m.(18) Ev<br />
xwendevanen han dema vê dibistanê diqedandm, hewce bG<br />
ku biçne universita leşkeriyê. Li wir ji xwendma bihnd a<br />
leşkeri xelas bikm. Peyamnêreki (muxabir) wê wextê weha<br />
dibêje:"Di rastiyê de, Sultan,bi vekmna Eşiret Mektebi<br />
firset kete destê wi ku zarokên serekeşu-etên Kurdan wek re-<br />
hin .Ii (3em xwe bigre" (19) Sultan bi xwe ji vê rastiyê ge-<br />
lek carandigot. (20)<br />
Lêbele, di ekse daxwaz û meramên Sultan de, di nav çar<br />
diwarên Eşiret Mektebiyan de rewşên nerizayi, dijiti û<br />
serihildanê peyda bun. Di sala 1903 an de, rojnama Kixa<br />
ya Ermeniyan, ku Ii Londra derdiket, nivisibû ku; "wan za-<br />
roken Kurdan, di ber vê re, ku di dibistanên di nav Tirkan<br />
de dixwinm, lêbele, her peywendiyên wan bi gel re heye G<br />
bi azadixwazên h Istenbul re dgin,bi wan re peywendi dani-<br />
ne.Li wir vê ramana ku Sultan bi tund û tûji h hember radi-<br />
westa,zabû,bir û baweriya azadi û serbixweyi ya netewi ya<br />
wan ciwanan, bi başi di we siyaseta xelet G hişk a Sultan<br />
(15) P.Y.Avriyanov, A.n.d. rup. 263.<br />
(16)A.n.d.<br />
(17) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li<br />
Tirkiyê, Modcova I965,rûp.94.<br />
(18) Mihemmet Cewad Bin Şêx Nafi, Diroka Wezareta Gişti<br />
ya Rewşenbiri G Rêxistin û Karên Wê, rGp. 340.<br />
(19) Binêre; Kulekel (Zengd), 1903, hej. 7-8, rGp. 47( Bi<br />
Ermeni)<br />
(20) Binêre ;M.S.Lazeriyev, Kurdistan û Mesela Kurd.<br />
26
gihiştibiin, peywendiyeki şid û berdewami bi tevgerên<br />
şoreşgerSn îstenbul re, danibGn. Bele, ev ramanên han<br />
di destpekê de Q heta wextekê wek xewn û birek bêbmi di-<br />
hat ditin, lê, bi xêra wê bû-ê, ralnana damezu-andma 'Kur-<br />
distaneki azad û serbixwe' bûye programa wê koma ciwa-<br />
nên Kurdan"(21). Ji bo wê yekê Sultan di sala 1906 ande,<br />
Eşiret Mektebi da girtin.(22)<br />
tstenbul hêdi hêdi ne ku tenê bGbu dyê merkeza azadi G<br />
meyla bi ber Uberalizma Tu-kan, her wiha, bûbû merkeza<br />
rewşenbirên azadixwazên Kurdan ji. Rojnameyek Ermeni-<br />
yan di wê wextê de dmivisi ku; "Di nav wan Kurdên ku Ii<br />
Istenbul dijiyan de, komeki ji kurên axa, begzade G leşke-<br />
ran hebûn ku, xizmeta iktidara Imparatoriya Osmanidi-<br />
kmn. Ji bo ku Sultan wan di bin çavên xwe de bigre, jm û<br />
zarokên wan anibû paytext. Ew gundiyên ji bo karkmnê<br />
hatibQn paytext, di rewşên nerazibûnan de mil bi milên<br />
ciwanên şoreşgerên Kurdanredixebitin." (23)<br />
Binemala Mirê Botan, Bedirxan Beg u Mirên Baban, ew<br />
bmemale bQn ku Sultan bi hemu awayi dixwest di nav wan<br />
de dost u mirovên ji bo xwe peyda bike, wan ji bo hukme<br />
burokrati-eskeri bi kar bine. Ji ber vê yekê ji wan geleki ke-<br />
san danibu ber xwendmê. Ji kesen wan bmemalan kêm<br />
mu-ovan xizmeta Sultan kiriye. Ewen ku geleki ji wan, bi<br />
taybeti ewên ku rewşenbir, xwenda, riya xebata azadixwaz<br />
gu-tibGne ber xwe. Di sala 1878 an de, kurê Bedu-xan Os-<br />
man Beg u Huseyn Beg ku di eskeriya Osmani de bQn, bi<br />
hemû awayi pêşengiya xebata netewi ya Kurdan dikirm.<br />
(21) Binêre ; Kulekel, 1903, hej. 7-«, rGp.47.<br />
(22) Binere;M.S.Lazeriyev, A.n.d. rup. 1 17.<br />
Binêre; A.Ezgin, Diroka Rewşenbiri ya Tirkiyê(TiirIciye<br />
Maarif Tarihi) Istenbul, 1941, aki.3, rup. 979.<br />
(23) Biyuzandiyum, 1913, 17 Kanuna Duyem, hej. 46-49.<br />
27
netewa Kurd han didan ku doza serxwebuna Kurdistan<br />
bike.(24)<br />
Di îlona 1898 an de, Sultan fermanek bi gişti ya bmemala<br />
Bedirxaniyan derêxist.Sebebê vê fermanê, şandma kaxize-<br />
ki ji Tirabzonê re bu, ku yek G yek navê kesên bmemala<br />
Bedirxaniyan tê de hatibu nivisandm Q tê de : Ji gelê Kurd<br />
hatibû xweshn ku, rabin dest bavêjm şoreşê. Ew name keti-<br />
bû destê dewletê.(25 )<br />
Di dawiya sedsala 19 an u destpêka sedsala 20 an de, bi<br />
awayek pn- fireh di nav serekên ciwanan de G h nav xwende-<br />
warên Kurdan Ii Istenbul, ramana "Kurdistana serbixwe"<br />
baş belav bGbG G ew mesele hatibi holê. Netica vê bir uba-<br />
weriye, di nav gelê Kurd de u h Kurdistanê bi xwe, belav bu-<br />
bG ku hewcê aUkariya maddi bê sitandm u ew piştguiya tev-<br />
gerê bikin. Di vi wari de peyamnêre Xinçak dinivisand ku ;<br />
"Ji bo vê xebata rexe Gewriya Istenbulê biçe çiyan(şaxan),<br />
ji bo ew rehet û berûrehtir giyana azadixwaz di nav netewe<br />
de belav bike dive vegerm welat. Di gel ve de, dewlet şGn pi-<br />
yê wan kesan digre u dixwaze ew armanc neyê d, lêbelê,<br />
ew kes dixwazm saniyeki zutir bigehin nav cergên welat. Bi-<br />
ra 'Kurdistana serbixwe' li ser axa bab u bapiran,di nav gel<br />
de belav buye u dilxwaz u aUgirên zede ji xwe re peyda kiri-<br />
ye."(2^6)<br />
Bir u baweriya diji Sultan, di nav xwendayê dibistanên<br />
eskeri de h bajarên dm ji belav bubû; bo minaki, di sala<br />
1903 an de h dibistana eskeri ya Bexda, Ereb u Kurdan, du<br />
grubên diji Sultan damezirandibun. Generalê mutesernfe<br />
(24) Dr.BUec Şêrko, Mesela Kuid, Qahire 1930, rup.47.<br />
(25) A.V.P.R.F. (Arşiva Siyaseta Rusya ya Derve), Kansi-<br />
Brya, M.Y.D. (Wezareta Derve), 1898 D.27, rup. 251-<br />
252.<br />
(26) Kulekel, 1903, hej. 7-8, rGp. 47.<br />
28
Bexda, dixwest dijiti bixe nav xwendayê Ereb u Kurdan. Ji<br />
ber vi sebebi, wê dibistanê da girtin u ewan ji tevda girtin,<br />
guya; "fitne G xirabiyan bi kar dianin."(27)<br />
Karbidest u memurêh Sultan, tenê bi vi awayi reyan gir-<br />
tibGne ber xwe, tevger u bizaveki bêhna azadixwaziyê' je<br />
bihata, Ii ku dibuya bila bibuya, Ii Istenbul an Bexda buya,<br />
pir bi tundi dixwestin bitemirinm.Dr.A.D.Jeltyakov u Y.A.<br />
Petrosyan weha nivisine: "Dibistan G mamosteyên wê di<br />
bm çav u sansorek. tund u tuj a Wezareta Rewşenbir u Mec-<br />
Bsa Rewşenbiran a wilayetan de bun." (28) Abdulhemid,<br />
di welat de, xwendewari u rewşenbiri> meşalaramana ser-<br />
xwarnekmna azadi dizani, ji ber ku wi his dikir u dizani, ne-<br />
tewe di bm çi rewşeki paşkevti de, di bin sitem, zilm û zor-<br />
dariyek de dmale. Çi kitêbek, çi çapek, eger raste rast xiz-<br />
meta rejim nekinya u bang ji bo hêzkirma wi nedabGya,<br />
ne dibu ew derkeve. Le belê, h gel wê hemu zor G terorêji,<br />
di Tu-kiye de rewşenbirên hêja peyda bûbun. ku yekser bi<br />
dizi xizmeta geş kirin û pêşve birma çanda Kurd bikm.<br />
Di sala 1892 an de kitêba EI Hediyye El Hemidiyye Fi<br />
EI Luxe Kurdiye ya Yusuf Ziyaeddin Paşa Xahdi dericet.<br />
(29) Qimeteki mezin a vê kitêbê di diroka edebi de heye. Di<br />
wi wexti de derveyi vê, kitêbên Kurdi tune bQn. Her çiqas<br />
ev kit3), ji bê naçari hatiye peşkêş kn-inji bo Sultan Abdul-<br />
hemid, lê belê, wek mamoste Mele Necmeddin dibêje : "E-<br />
ger ji bo wi nehatiya pêşkêş kirm nedihat çapkirm û der-<br />
(27) A.V.P.R., Konsolosxana Istenbul, 1900, D.1224, rûp. 146-147.<br />
(28) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li Tirkiyê,<br />
rup. 64.<br />
(29) O.L.Vilçivski, bi xelet tê gotm ku ev kitêba han di sala 1897 an<br />
de derketiye, Binêre; O.L.Vilçivski, Bibliyografya Gotaran,164.<br />
Ev kitêba Ziyaeddin Paşa di sala 1310 an de hatiye çap kinn. Ger h<br />
gora takvima hicri b? hesibandin, ev, wek ku niviskar (Celilê Celil)<br />
ji dibêje, teqabulê sala miladi ya 1892 an dike. Lê, di wi^wexti de,<br />
Osmaniyan ku takvima rumi bikar tanin û ger U gora vi bê hesap ki-<br />
rm, sala rumi ya 1310 an, teqabulê sala miladi ya 1894 an dike. Yani,<br />
. kitSb di sala 1894 'an de hatiye weşandm.
nedUcet."(30)Ev kitêba han 300 rûpel e Q bi zmanê Erebi<br />
behsa rêzmana Kurdi dike. Her wiha helbestên helbestva-<br />
nê mezin ê Kurd, Ehmedê Xani Q perçeki helbest û ferhen-<br />
gokek Nûbar a Xani tê de belav kffiye. Derveyi vê, helbes-<br />
tên Mehmud Husni Xahdê Neqşebendi ji tê de belav kiriye.<br />
Ew materyalên ku tê de belav kiriye, bi qimet u gmngiya<br />
xwe di pêşxistm u jiyana zman û edeba Kurdi de d girtme.<br />
Wan rêzên helbestvan Xani di pêşgotma Nûbare de nivisiye<br />
evana ne:<br />
"Ne ji bo sahib rewacan<br />
Belko bo piçukêd Kurmancan"<br />
Naveroka rast u duûst bi dijitiya peşgotma kitêba Yu-<br />
suf Syaeddin Paşa rê dikeve,pêşgotma nivisar diji naveroka<br />
kitêbê ye. Di pêşgotmê de her çend behsa gmngi û rGmeta<br />
zmane KurcU dike,belê, piraniya wê metih u mezmkirma<br />
Sultan e.<br />
O.L.Vilçevski, Yusuf Ziyaeddin Paşa, siyasiyeki mezin û<br />
bi navûdeng ê Kurd, piştgu-ê edebiyata nu yê Erebizan dide<br />
naskirm.(31 ) Nivisarê vê kitêbe di hela bir û baweriya binge-<br />
hên netewi de dijitiya wê heye. Dr.îzzeddin Mistefa Resul<br />
G AbduUah Heddad di mvisandinen xwe de, ku ew di roj-<br />
nama El-Teaxi de(32) hatme belav kirin, dibêjin, bir G ra-<br />
ya bingehiya Erebiyeti ya Yusuf Ziyaeddin Paşa di nav de<br />
heye.Hinekên dm ji nivisandme ku Mewlana Xalidê Neqşe-<br />
bendi Kurd e. (Mewlana Xalid di sala 1826 an de li Şamê<br />
miriye) (33). Bê guman, ew bir û ray^n dida ku derbarê bin-<br />
(30) Mele Necmeddin, Roji Kurd, 1970, hej. 12, rûp. 21.<br />
(31) Binêre;O.L.ViIçivski, Aji.d. rGp. 164.<br />
(32) EI-Teaxi, Bexdat, 1972, hej. 1207.<br />
(33) A.n.d. Li gora tê gotin G melumatên ku h ba me hene,<br />
30<br />
Yusuf Ziyaeddin Paşayê Xalidi, h Qudsê ji dayika xwe
gehan de heye, em bi vê awayi digum dest ku Yusuf Ziyaed-<br />
din Paşa xizmetek mezm a çanda Kurdi kiriye,şarezayiyek<br />
wi ya baş di jiyan Q rewşa civaka Kurdan de heye.Niviskarên<br />
gelê Kurd vê kitebê pir bi qimet dizanin G heta di çapen<br />
Avrupa de ji,derbarê ve kitêbêde mvisandm hatine belav ki-<br />
rm.(34)<br />
Ji ber belavbûn ' G pubuna pêşkevtinxwazê Tu^kiye di<br />
Avrupê de, rewşenbu-ên Kurdan ji serê xwe hUdan. Di ras-<br />
ti de, di destpêkê de Ii derve,wan hb bi Iib rewşenbir Q zaro-<br />
yen xanedanan armanca netewa Kurd dixistm ber çav. Tev-<br />
gera Kurd riyeki eşkerayi netewi girtibûjê xebata azadi-<br />
xwazan hêj bi başi nemeyibu, qahbê xwe yê tevayi negirti-<br />
bu. Kurdên muhacu- peywencUyeki tund û qaim, h gel rê-<br />
xistinên radikal ên Tirk G Ermenên azadixwaz danibûn, di<br />
çapi û belav ku-ma xwe dedi peywendiyênwan bi wan hêzan<br />
re hebûn. Wan peywendiyen han ji tesirek baş kmbûn li ser<br />
xebata tevgera Kurd.<br />
Bir û baweriya ew qevdek rewşenbirên Kurd, ku belavi<br />
derve bûbu, ketibG bin tesira bir u baweriya buijuvaziya<br />
Uberal ya rojava, ewan ji doza damezirandma rejimeki bur-<br />
juvazi di welat de dUcirm. Lêbelê, her di wi wexti de, yani<br />
di dawiya sedsala 19 u destpêka sedsala 20 an de, civaka<br />
Kurdan civakeki derebegi-eşireti bû, rewşa abori ew qasa<br />
pêşve neçubû, ku bmgeheki ji bo bir u baweriya burjuvazi,<br />
rewşenbiri xweş bike. Ji ber vê rewşa han, bir û baweriya<br />
wan rewşenbiran nedikari ciye piyê" xwe baş qaim bUce u<br />
kareki temam bUce ser civakê.<br />
buye. Di dibistana Zmanê Rojhilat a yekem de xwendma xwe timam<br />
kiriye û zmani Kurdi baş zaniye. Qanun zan buye û her di wê wari de<br />
b Bitlisê wexteki direj karbidesti kiriye. Li wir bi xwe, sala 1906 an de<br />
miriye-Niviskar.<br />
(Bira kitêbê ya ferheng a Yusuf Ziyaeddin Paşa ye Xalidi, M.Mokri<br />
bi pêşgotmek ingilizi û fransizi ve, ku sala 1975 an weşandiye, di wir<br />
de dinivisine ku; Yusuf Ziyaeddin Paşa, ji malbatek Filistini yê musul-<br />
man u dindar e. ) (Binêre : Dia'ud-Din Basha al-Khalidi, Al-Hadiyatu'l-<br />
Hamidiyah, Beyrouth, 1975, rUp: 28) (NJW.)<br />
(34) Joumal Asiatique, IX serie, t.2, 1893; rûp. 545-549.<br />
31
DERKETINA YEKEMlN ROJNAMA KURDl "KURDISTAN "<br />
1898-1902 XEBATA ClYÊ VE ROJNAMA PlROZ.<br />
22 ye Nisane sala 1 898 an li Qahirê, hejmara Kurdistan<br />
a yekemin derket. Bi vi awayi rojnamenivisi di diroka nete-<br />
wa Kurd de za.(l) Derketma vê rojnamêdiyarkirmekit pir<br />
giring G pu- bi qpimet bu ji bo jiyana civaki, siyasi u rewşenbi-<br />
ri ya Kurdan.<br />
( 1 ) Di serekaniyên cGre cûre de, behsa deiketm G diroka hej-<br />
32<br />
mara yekemin Rojnama Kurdistanhatiyekmn. Jibo mi-<br />
naki; Admons u yên rêça wi de çGne, wek Gavan, wUia<br />
dibgin : Di sala 1892 an de derketiye. Bmêre; J.Admons,<br />
Kurds, Turks and Arabs, London 1957, p.58, S..S. Gavan<br />
Kurdistan, dirided nation of the Middle East, London<br />
1958, p.l5. Lêbelê, Elphmston wiha dibge : 1887 ande<br />
derketiye. Binêre; Elphinston, The Kurds Question,<br />
Joumal of the Kritich Just of Intem Affairs, 1946, CiW:<br />
MI, rGp. 94-.<br />
Her wiha mamoste Emin Zeld Beg G Elaeddin Seccadi ji
Miqdat Mithed Bedirxan, sereknivisar Q xwediyê rojnamê<br />
bû. Ji Tirkiyê baz dabG G wdc mihacireki li Qahire dgiya.<br />
Rojname organa tu komele Q rêxistinen siyasi nebu. Miq-<br />
dat Mithed, têkoşer û welatparêzeki Kurd G zana bG. Di<br />
kare rojname û çapi, digeşkmn û pêşve birma çanda netewi<br />
de gihişti bû. Ji ber vê zaneti u bir G baweriye bu, ku ev roj-<br />
namederdiket.Hewceyê biranineye, pişti derketma "Kur-<br />
distan", ew rewşenbirên Kurdan ên derve, belavok û bangan<br />
diji Sultan derdixistin,.di wan de doza yekitiya reza netewa<br />
Kurd dUcirm G bang h Kurdan dUcirm ku h dgi zilm u zora<br />
Sultan bi hev re xebate bikin. Di wan bangan de bi mixabmi<br />
behsa pêwisti G wexte hatma holê û peydabGna rojnamenivi-<br />
sen Kurdan dikmn,ji bo hemû têkoşerên Kurd Ii der G do-<br />
ra vê kovarê kom bibm.Ronitir G baştu tê gehişti bQn, ku<br />
rolek rojnamê ya baş de di kom kmna Kurdan de hebe.<br />
Miqdat Mithed Bedirxan tenê pênc hejmarên Kurdistanê<br />
derxist. Se hejmarên pêşin di çapxana EI Hilal u du hej-<br />
marên dmê ji di çapxana Kurdistan bi xwe de. Rûpelên<br />
rojnamê ne zêde mezm bûn. Du hezar hb dihat çapkirin. Li<br />
ser rGpele rojname yê yekemin hatiye mvisandm, ku mehê<br />
du car derdikeve, lebelê, ji ber zori G rewşa xirab bi awa-<br />
yek bi ser u beri derneketiye. Rojname bi kurmandya jor<br />
u bi devoka Cizira Botan hatiye nivisandm. Eşkeraye ku ev<br />
devok di wê wexte de di nav Kurdan de pir belav buye u<br />
xwediyêrojnamê bi xweji bi wi devoki axaftiye.<br />
Rojnama Kurdistan bi riya Suriyê, di navçên bakura<br />
welat de belav dibû. Beşeki. ji h Awrupadi nav Kurden mu-<br />
wUia dibqin : Hejmara yekem, di sala 1897 an de h Isten-<br />
bul derketiye. Binêre; Mehmed Emin Zeki, Diroka Kurd<br />
G Kurdistan, Qahire 1939, rûp. 37. Elaeddin Seccadi, Di-<br />
roka Edeba Kuidi, Bexdat 1973, rGp. 551.<br />
33
34<br />
\ \<br />
/
jj^j''f:ir"<br />
< )'': 'r'^ ^r^s' t^ t.'^fJ'.^'^ ><br />
- ^> ;.
hacu* u di nav Awrupayiyan de dihat belavkinn , ku li wan<br />
deran meraqek h ser edebiyat u zmane Kurdi hebu. Li go-<br />
ra wan namên bo rojnamê çune tê xuyakirin, ku pir kes<br />
xwendayê rojnamê bun e, ewan ji daxwaz kirine hejmareki<br />
gelek zêde be şandm ji bo Kurdistan.<br />
Di qonaxa Qahirede, rojname zedetn- qimet daye ji bo be-<br />
belav kirin di nav xwendewarê zane de. Di rupelê hejmarekê<br />
de ku bi fransizi hatiye nivisandm, Miqdad Mithed dibê :<br />
"Di pêvajoya vêde ez8 netewa xwe dem tehrik bUcun ji<br />
bo xwendewari u fo-buna zamstiyê, ji bo vi ji mm h Qahire<br />
ve rojnamê derxist. Bi wi ku netewa min bibe şerezayê şar-<br />
saniyet u zamsta hemdemê,şerezayê edebiyata xwe bibe.Ez<br />
hêvidarim ku bibinim Kurd, ji bo vê pêş bikeve û hêvida-<br />
run bibinim sewiya rewşenbiri ya netewa nun bUmd bU)e."<br />
(2)<br />
Di hejmara yekem de behsa wezife û armanca rojname ha-<br />
tiye kinn. Nivisinên derbarê ideng îibehsên nav dewletan,<br />
derbare tiştên nîi hati icatkn-in, di meydana pişesazi û za-<br />
nisti de, ya didûyan; derbarê çûna dibistanan û xwendmdi<br />
welatên din de... Bi ayet û hedisan, semivisan hatme xem-<br />
landm ku ewên bi ginngi behsa zanistiyê dUtirm. Kurdis-<br />
tan wek organên Tirken Ciwan ji bo her mesele û buye-<br />
rekê ayeteki Quranê yan hediseki diani, di ser vê reji, nêri-<br />
na Miqdat Mithed u Tirkên Ciwan b ser mesela bir 'îi<br />
baweriya rewşenbiri ya Rojava cûda bu. Miqdat Mithed, za-<br />
nist u peşkevtm^, di muaweneta Awrupayan a hdiji dest<br />
dirijayiya dmya mesihi çekeld dizani. Li cem wi weha bu;<br />
Kurd qet nUcare bi azadi bibe xweyi mafe xwe, eger zanisti-<br />
ye himbêz neke, di meydana rewşenbiri u pişesazi de pêş<br />
(2) Kurdistan, 1898, hej. 1-2.<br />
36
nakeve.(3)<br />
Miqdat Mithed, di hemîî bangên xwe de doza birayeti u<br />
hevkariya navbera Kurd u Ermenan dUce. Wek tê xuya ki-<br />
rin xwediyê rojnamê, ji milek ve parastina cihana vê demê di-<br />
ke u ji milek dm ve doza birayetiya Kurd û Ermen dike. Eva<br />
belga wê ye, ku baş di rewş û zirufê'de gUiiştiye. Di bin vê<br />
nêrinê de di hejmara sisiyan de doza yekiti û biratiya her<br />
dû netewa kiriye, ev ji bûye qezenc ö menfeeta her du mi-<br />
lan u wan her dûyan bi hev ve girêdaye. (4)<br />
Rojnama Kurdistan Ii Suriyê u bi taybeti ji h Şam bi<br />
awayek fireh hatiye belav ku-in. Eşkereye ku di ser Suriyê re<br />
ji hatiye rêkurin bo Kurdistanê. Hejmareki pir mezin Kurd, ji<br />
navçên Kurdistanê ên dm ji bo xebatê rijabûne bajarê Şamê.<br />
Di hejmara sisiyan de nameyek hatiye belav kinn. Ye ku<br />
namê şandiye dibê : "Rojnama Emir gihişte destê nun, min<br />
tev Kurdên der û doran berhevkir û rojname nişani wan da.<br />
Bi xweşi ewan maçi kinn û danine seri xwe. Pişt re minji<br />
wan re xwend,pir pê xweş bûn.Di naveroka wê baş gi-<br />
heştm û di dUê wan de rGnişt,bu-yar dan dest ji hemaUyê ber»<br />
dinû hini pişeyek bm, biryar dan zarokên xwe bidme ber<br />
xwendinêji bo ku hini pişe Q hunerên din bibin."(5)Xwen-<br />
dewar pir bi germi diçûn ber bi derketma rojnamê ve.Di ras-<br />
tiyê de rojname,daxwaz, ihtiyac u asteng u kelemên civaki<br />
yê Kurdewari kolaye û darberê wan de niviaye, pir kesan<br />
gotmeu xwestinejiberêde xema wê dixun,Kujibo çi Kurd<br />
ji di nav netawan de bi zmanê xwe rojname dernaxin. Yek<br />
ji wan, bi vi awayi ruyê wêdemêdaye naskirin.<br />
'Tir caran min hewar ji bo Kurdan bu-iye, min serê xwe<br />
(3) A.n.d. hej.3<br />
(4) A.n.d.hq.3<br />
(5) A.n.d.hej. 3<br />
37
pê êşandiye u pirsiye, bo çi Kurd bi vê zireki û başbuna xwe<br />
ji pişeti û xwendewariye dûr dibm? Bo çi her weha nexwen-<br />
dewar duninm? Hemu wextek mereqa min ev karê han bû u<br />
bi vi ve mijGl bûm Le niha sipas ji bo xwediyê rojnamê<br />
ku wi vê rojnamêji bo Kurdan derxist". (6)<br />
Kurdistan , her di hejmara yekem de, bala xwendewa-<br />
ran bi aliye xwe de kêşa û xwendewaran dozê h rojnamêdi-<br />
kirin, ku derbarê jiyana siyasi, civaki, abori wan meselên gi-<br />
ring ên wê demê bmivisine û ji bo jiyana nexweş, zehmet û<br />
xirab, bUîe rênişandar û rêxistm.Wê nama ji Edenê, Seid<br />
Tahir Botani, h ser navê çend hezar Kurdan ji lojnamê re<br />
şandiye, ku qimetekê wê ya mezm heye. Di wê namê de,<br />
karkerên Kurdan, nerizayiyên xwe derbarê zehmeti, xirabi<br />
û nexweşiya jiyana xwe de gotine, wan daxwaz kiriye ku<br />
rojname pir u pir h ser jiyana wan bmvise, bi vi awayi pêşni-<br />
yar kirme, ku her carê penci hbjibo Edene bê şandm.<br />
(7) Miqdat Mithed, dozdö baş kuiye, lê rojname bi awayeki<br />
veşarti ji wan re hatiye şandin.<br />
Miqdet Mithed, nêrin û raya xwe, di derbarê Sultan û si-<br />
yaseta wi G meselên girmg G esasi de, bi awayek ne raste-rast<br />
dida xuyaku-in. Ew namên ku ji bo rojnamê hatme didin<br />
kifşkirmê ku rojname di bin çav de bûye. Bi gotina Hart-<br />
man , çi kese rojname bistanda bi cezayek mezm dihat ceza<br />
kirm.(8) Miqdat Mithed, ev işkence û cezayên mezm,karê<br />
kaibidest G memuran dida xuya kinn G dmivisi, dawa h<br />
Kurdan dUcir, ku biçinji Sultan bi xwe re bêjin. Bi xwe ji, di<br />
(6)A.n.d. hej.5.<br />
(7) A.n.d.hej.5.<br />
(8) Binêre ; Y.Hartman, Zur Kurdischen literatur, Wiener<br />
38<br />
Zeitschrift far die Kurds des morgenlandes, B-XII, Wien<br />
1898, rGp. 112.
nivisandmdc taybeti de dawa h Sultan dike, bê merhemetê<br />
û çareki ji bo asteng û zehmetiya Kurdan bike.(9)<br />
Nivisandina pênc hejmarên peşin, bi bê nav hatine be-<br />
lavku-m.. Li gora uslûb û stila wek hev, di nivisandman de,<br />
mirov dikare bêjejcu ji biK naman, serekriiviskar bi xwe<br />
tene, bi hemu awayi nivisandman nivisiye. Ev ji dide xuya-<br />
kirin, ku kesek tiîne bûye bi nivisin alikariya rojnamê bUce.<br />
Ji ber vê serekniviskarji QaWre peywendi G dosti h gel wan<br />
xwendewanên Kurdan daniye, ku ji Silêmaniyê, Kerkûk G<br />
bajarên Kurdistanê ên din hati bûn xwendme bo Universita<br />
Ezher. Hejmarên Kurdistan didin xuya kirm ku nişane-<br />
ki karê we ya bi rêk G pêki ndîG ye.<br />
Bi ci guhertina Kurdistan ji Qahirê bo Cenevre, rû<br />
G riyeki nu di diroka rojnamê de dest pê ku. Abdurrehmane<br />
birê Miqdat, kar û barê derêxistma rojnamê guti bû ser mi-<br />
lên xwe.<br />
Abdurrehman Beduxan, beri ku bê Avrupa, h Istenbul d-<br />
girê Serokê Idara Wezareta Rewşenbiri bû. Ku ewi ji, welatê<br />
xwe di d de hişt ew ji hate rêza diji Sultan. Sultan, bi bê ra-<br />
westandm. dixwest, bi destê miroven xwe, wan rakeşe ber<br />
bi welat de. Di sala 1900 an de dadgeha Tirki, bê ku ew li<br />
wir e, fermana hepiskirma wi ya muebet G dest bi ser da<br />
gutina mal û miDce wi derxist. Rojnamen Tu-kiyê bi yekdeng<br />
piştguiya vê fermanê dikirm û belge û bahanên wan ew bGn,<br />
ku Sultan çendin car dawa h Abdurrehman kuiye,da dev ji a-<br />
wareti û serêşiyê berde û bizivire Istenbul a ku ci u meqamê<br />
wi lê kifşe. Le belê, wi Kurdi, jiyana serbihndi ya ger u<br />
xebata Avrupaye ji vegerandina Istenbulêbaştir didit.(lO)<br />
(9) Kuidistan, 1898, hej. 1.<br />
(10) Nurdar (Sedsala NG) 1900, 13 Kanuna Yekem, hej. 226<br />
(Bi Ermeni)<br />
39
1j Avrupa, Abdurrehman Beduxan meyla wi bi Tirkên<br />
Ciwan ve bû, ku doza damezirandma rejuneki meşruti di<br />
Tirkiyê de dUcirm. Di hejmara şeşan de, rojname ku êdi Ab-<br />
durrehman serokatiya wê dUcu-, rewş û rûwange (perspektif)<br />
xwe kifş ku Di sala 1900 anderojnama Nurdar a Erme-<br />
niyan dmivisi ku: "Her bi Tirici G bi Kurdi rojname derdi-<br />
ket, doza xistina rejima Sultan G damezirandma rejuneki fe-<br />
da-asyoni ddcir, rejimeki weha, ku h ser axa Arnavut, Ro-<br />
manya, Asuri, Ereb, Ermen û Kurd bê biciku-in."(l 1)<br />
Abdurrehman, têkoşin û xebata xwe, h gel Ermen, Tu--<br />
kên Ciwan, rêxistmen din G çapêndgi SuItanbikardiani,bo<br />
bang Q doza Kurd.Wek minaki,peywendi li gel rojnama Di-<br />
ruşak (12) u Osmanli datani, biveşarti, di riya dizi ya<br />
Ermeniyan re, bang G belavokên xwe dişand Kurdistanê, tê<br />
de dozê h netewa Kurd dikir, ku xwe ji wê xewa guan şi-<br />
yarkm u serihiklin. Bi gişti, belavokên wi di rojnama Du-u-<br />
şak dedUiatm belavkirm.<br />
Komelên rojhilatnasên Avrupiyan, Abdurrehman bi başi<br />
nas kuibun, ewan h ser alikariya wi ya mezin ji rojhilatnasên<br />
weki M.Hartman u H.Makas hwd. re ji bo derexistina gelek<br />
afu-andmên Kurdi, axiftme. Ji bo minak, Hugo Makas di<br />
kitêba xwede nivisiye, dibêje; "sipaseki mezin h berêz Ab-<br />
durrehman dikim^ewi vi karê pir baş dizani, her tişteki ku<br />
min nedizani ewi ji bo min roni dikir Q mm têdigihand.Ji<br />
ber alikariya wi ya di vi qunci de ye ku ez aUkariya edeba<br />
Kurdiirodidim."j(I3)<br />
Rewşa dgi Sultan û bir G baweriya burjuvazi ya demokrati<br />
(ll)A.n.d.<br />
(12) Diruşak (AI) 1901, hq. 4, rup. 67 (Bi Ermeni)<br />
(13) H.Makas, Kurdische Studien, Heidlberg 1980, rGp. 67<br />
40
a Avrupa, bi awayek raste rast kariye tesirê bike h ser bir G<br />
baweri G rewşa siyasi û civald ya Abdurrehman.<br />
Di destpêke de Kurdistan Ii Cenevre, wek hecm G tirajê<br />
Qahirê u mehê dli car derdUcet. Lê belê, pişti demek çu,<br />
bi awayek rêk û pêki derneket 200 lib jedihat çapktrin. Di<br />
sala dawiyê de redaksiyona rojnamê her di karê d guhertmê<br />
de bû: Londra, FoDcstan, cara didiiyan Cenevre u Qahire,<br />
Teşqele û zordestiya mirovên Sultan, bê pereyi, qezenca<br />
kêm a xwediyê rojnamê, roleki mezin di vê mesele de di-<br />
Iist.(14)<br />
Di lêkolina qonaxa diduyan a diroka rojnama Kurdis-<br />
tan de, hebGna hinek peywendiyên wê, hewceye ku em bi-<br />
xin ber çava. Ji ber sebebe bu- û baweri G siyaseta we, di<br />
navba-a Kurdistan G rojnama Osmanh de peywendiyek<br />
hd)G. Ev rojname, meha Tirmehê di sala 1900 an de h Lond-<br />
ra G 1 5 yê llonê h FoDcstan derketiye. Berpirsiyarê wê Seba-<br />
hettin bû. Hêjayê gotmê ye ku, Kurdistan ji her di wan<br />
deman de Ii wan her du bajaran der ketiye.Armanca rojnama<br />
Osmanh bi awayek esasi propagande bûjibo împaratori-<br />
yeki Osmani ya bi meşrutiyet. Sebahattin di destpêkê de<br />
pu- xebiti ji bo yekitiyekê bi kar bine, di navbera rêxistmên<br />
Tirkan û ên ne-musuhnan ên ku diji Sultan bGn. (15) Ew<br />
rêberê rojnama Osmanli ji bG. Ewi wusa Ii Abdurrehman<br />
kni ye ku peywendiyeki bi tund G qaim Ii gel organa Tir-<br />
kên Ciwan dabimezrine. Pro Armenia daye xuya ki-<br />
rin, ku Abdurrehman yekek bG ye ku bi dUxwazi u bi biza-<br />
vi ahkariya rojnama Osmanli kui ye. (16) Hewceyi goti-<br />
(14) W.EIphinston, The Kurdish Question, p. 97.<br />
(15) A.D.Jeltyakov, Weşan di Jiyana Civaki-Siyasi G Rew-<br />
şenbiri a Tirkiyê de, Moskova 1972.<br />
(l6)Pro Armenia 1900,N.4, p.31.<br />
41
nê ye ku, berpirsiyarên hemG netewên musulmanên Impa-<br />
ratoriya Osmani,endamên koma niviskarên we bûn. Li ser<br />
rûpelên wê rojnamê, behsa tevger G propaganda rêxistinen<br />
netewa Makedonya, Arnavutluk û yên Kurdistanê dUiat ki-<br />
rm. (17)<br />
Heta hejmara 31 e yarojnama Kurdistan dikutupxana<br />
Marburgê de hatiye parastm. Di hejmara dawiyê de behsa<br />
kongra Tirkên Ciwan a yekemin, bi awayeki dur u duêj<br />
kui ye. Wek tê xuya kum didawiya wSkongrêde dubendi<br />
ketiye navbera tevgera Tirkên Ciwan.A.D.Jilyakovdibêje:<br />
" Piraniya wan kesên ku di kongrê de beşdar bubGn ne nûne-<br />
rên Tu-kan bGn, ew kes zarokên netewên Imparatoriyên<br />
bûn, ku b gel mesela mafÇnbelavku-makudayetiya mehelli,<br />
bGn. Ehmet R»za G hin kesên din, mirovên kifşe bun di nav<br />
rêxistina Tirkên Ciwan de, ew nGnerên menfeeta burjuva-<br />
ziyên Tirkên netewi bûn. Ewan dixwest ciye rejima dere-<br />
begi u burokrati bigrm u hevsarên Imparatoriya Osmani bi-<br />
km desten xwe. Dixwestm Imparatori her wek bere bunine,<br />
lê, hevsar di destên wan de be, ji bo wê bir G baweriyê, di-<br />
jiti kete nav Tirkên Ciwan û guherandinek eşkere peyda<br />
bGûewêji xwe h serweşanandida xuya kirin."(18).<br />
Abdurrehman gotara ku li ser kongrê nivisi bû, di wu de<br />
rewşa xwe bi meşrutiyetxwazan re dabu kivş ku-in.<br />
Derebegên di nav Tirkên Ciwan de, dest danina wan Ii<br />
ser rojnama OsmanH , tesireki mezm ku- h ser liberalan u<br />
roleki girmg leyist. Ewe li ser qedera rojnama Kurdistan<br />
ji rol leyist G ew dijitiya nevbera her dû aByan tesir ku h<br />
ser nederketma rojnamê û rojname êdi derneket.<br />
Rojnama Kurdistan di wan wextan de,h çapxana Tukên Ci<br />
(17) A.D.Jeltyakov, Aji.d. rGp. 266.<br />
(18)Aji.d.,riip. 267.<br />
42
wan dUiat çap kirm.Kovara Anahit(19) ya Ermeniyan<br />
behs kiriye ku, Tuken Ciwan bi pirani nivisandinên xwe bi<br />
Tirki belav nekume. Her Abdurrehman bi xwe ji armanca<br />
wi ew bu ye ku, naverok û deng u behs ne tenê ji bo<br />
xwendewarên Kurdan bibe, hewceye ku ew ji Ii ser dijiti-<br />
ya navbera Tirkan agahdar bibm u bizanm çi di holêde he-<br />
ye.Serniviskarê rojnamê namên xwe yên ji bo Sultandmivi-<br />
si bi Tirld dinivisand u belav dUcir. Xuya ye ku Abdurreh-<br />
man pişti hejmara şeşan serokatiya rojnamê kiriye u her di<br />
wê hejmarê de nameki ji bo Sultan nivsisiye G tê de bir G<br />
baweri û rewşa xwe ya rewşenbiri xistiye ber çav.Ne tenê di<br />
wê rojnamê de, bi cûre cûremateryal û weşanen dm en ha-<br />
tine belav ku-m ji,behsa cure cûre raman rewşa siyasi ya Ab-<br />
durrehman kirine. Li ser Sultan u darû dezga burokratên li<br />
der û dorên wi ji nivisiye. '"Ez ji welatê xwe derketime û<br />
min bi neçari dyê xwe berdaye, idara rojnama minji dibm<br />
çav u kontrola wi da ye (qesta wi Sultanê Osmani ye.Wer-<br />
ger), min dyê xwe guhertiye ku ez xizmeteki baş ji bo Kur-<br />
dan bdcim."(20) Bi vi awayi h ser pêwisti G qimeta zanisti<br />
G xwendewari di nav Kurdan de ji mvisi ye : "Mirov bi eqU,<br />
hiş G fêm kirmê ji heywanan tê cûda kirm, wê hiş, eqU G<br />
zanyariyê mirov dUcare bi piçek xwendmê ve peyda bike. Bê<br />
xwendm mirov her di taritiyê de dimine, ji ber sebebê he-<br />
bGna eqil G hiş e ku, kontrol G idara li ser jindarên din mi-<br />
rov dikare bike. Her ji ber sebebe zanistiyê ye, keşti di beh-<br />
ran de, trên di zeviyan de riyên dur diçm. Zanisti, bi xweza<br />
u tiştên dm ku diyarm dikare mirovan tê bigehine."(21)<br />
(19) Anahit 1900, hej. 4-5, rûp. 138 (Bi Ermeni)<br />
(20) Kurdistan 1898, hej. 6.<br />
(21) Kurdistan 1898, hej. 6.<br />
43
Rojnama Kurdistan di hejmarên xwe yên dawiyê de,<br />
qimeteki pir mezm bi mesela xwendewari G zamstiyê, daye.<br />
Di sala 1900 an de kovara Anahit mvisiye ku : "Bi pirani<br />
sernivisên Kurdistan, h ser giringi G cpmeta xwendewari G<br />
zanisti ne Bi awayeki pir germin, hawar li Kurdan dUcm Q<br />
dixebitm ku,ewan bi hişi u jindariyekê bixe kar û ji bo<br />
wi kari hewl didan.Hewceyêgotinê ye,ev mesele ne her bi te^<br />
ne ewe ku, qimet bê danji bo xwendewariyê, hewceye ew ji<br />
bo armanceki be. Belê, xwendewari wek riyekêyejibo hiş-<br />
yar kirma siyasi ya netewe G ku ew ji ji bo xebata siyasi bê<br />
amadekmn."(22)<br />
Abdurrehman sebebê paşvemayina Kurdan dida xuya ki-<br />
rin û dewleta Tirk di wê meselêdegunehkar dikir. Li ser ve<br />
meselê weha nivisiye : "Pere ji Kurdan distine û h Tirkan<br />
xerc dike". Her weha kovara Analut dimvise û dibeje :<br />
"Kurdistan bi delil G be|ge ispat dUce ku, sebebên feqiriya<br />
Kurdan dewleta Tirkiyê ye, dixwaze Kurd di we rewşê de<br />
biminin, ji berê de dixweze çareseriya wê mesela siyasi tê-<br />
kU bUce. (Dengê Kurdan bi hile G pêlan di Kurdistanê de bi-<br />
de birin- Werger) Dozê li Kurdan dUce ku, daxwaza xwe ya<br />
adUane bigihinm Sultan, ji bo rejim mesela xwendm û zanis-<br />
tiyê ji wan re bUcarbine."(23) Rojnama Kurdistan , wê<br />
rewşa Kurdan a xirab; ku-dayetiya dewlete ya rizi û xwarina<br />
mafên siyasi yê Kurdan di zani. Rojname, her çend Kurdan<br />
han dida heta dest avêtina çek h diji rejim, lê belê, para vê<br />
riya han ji dUiêla jibo çareserikuma meselê, riyek aşiti bê<br />
pêşiyê hewceye piştgiriya wêji bêkum. Rojnamê niviaye :<br />
"Eger kirdayetiyên heremê nehêhn dibistan bêne vekirin,<br />
şikayeta wan ji Sultan re bUcm. Eger ew ji di hewara we de<br />
(22) Anahit, rûp. 139.<br />
(23)A.n.d.,rGp. 139.<br />
44
neyê, ewan tiştan ji bo min bmivisin, ez ê bixwe doze ji Sul-<br />
tan bUcim... Eger h sct van ji xwe ker kn-, dest bavêjne şu-<br />
re ku, ew ji serê şûrê bitirse u sitoyê xwe Ii ber wê dozê<br />
xwar bUce, eger doz kuin feyde neda,êrişan bi şûr bibin he-<br />
rin ser. Ji bo gehiştma ve armancê Ji yekgu-tm pewiste, hûn<br />
yek negrin ew wan tiştan hiç bi hiç nakin."(24)<br />
Dengdan u rengên armanc G bu- G baweriya Miqdet Be-<br />
du-xan, her di wextê birayê wi Abdurrehmandeji mirovdi-<br />
kare Ii ser rGpelên rojnamê bibine. Di aUki de Kurdan hewl<br />
dida ku êriş bibm ser Sultan û memuran ceza bUcm, di aHki<br />
din de ji bi awayek eşkere doza serihiklan G şoreşêdUcirin.<br />
(25) Hêdi hêdi HberaHya Abdurrehman bi ber radikaHyeki<br />
sivikdediçG.<br />
Abdurrehman rexnên tund G tuj zêdetu- h şexsê Sultan di-<br />
ku. Di rojnamê de behsa nebaşi, pisi û gimehkariya Sultan<br />
dUcu ku, çawan cariyan kirme wek koIan^*Rojname h ser<br />
(24) Kurdistan 1898, hej. 7<br />
(25)Kurdistan 1898, hej. 7.<br />
^^^^ D.A.rieTpociiH, X[oK."yneHTajiLHoe çBHfleT<br />
ejibCTBO HejierajibHÖM aHTnnpaBHTejibCT<br />
BeHHofî npnaraHflu cpeflH MopHKOB<br />
Typetptoro (|)jioTa b KOHL],e XIX BHKa,<br />
B CÖ. "rkCbMeHHHe naMHTHHKH H<br />
npOÖJieMH HCTOpHH, KyjIbTypH HapOflOB<br />
BocTOKa", yill roflHtfflaH Haytffiafl<br />
ceccHH JleHHHrpaflCKoro oTfl. HncTHTyTa<br />
BOCTOKOBefleHHH AH CCCP, CTp.106.<br />
45
Sultan weha dmivise : " Bi hezaran keçên Çerkezan hene ku<br />
serê wan sipi dibe û pir dUjm û dimrin, tu cari ji serayeder-<br />
nakevin u ewqas qizik be mer û bê zarok in."(27) Li ser<br />
dar û dezgên rejimê ji weha dinivise : " Hewceye ev halên<br />
han iro bên eşkere kirm ji dhane re, Tirk wan halan baş<br />
dizanm û iro disa pir rojname hene ku evan halan ji miro-<br />
vên nezan re didin zanin. Li der G dorSn Istenbulê gelek<br />
Kurd hene ku, ez mecburun bi vê rojnamê evan halên Kur-<br />
dan bidim zanin ku, ev ji hemG musulmanan re bê eşkere ki^<br />
rin G dermaneki vi derdi bê peyda kinn." (28)<br />
Ji ber vê, Abdurrehman bi awayek eşkere dijnunati h<br />
hember Sultan dikir, lê belê, sloganê xistina Sultaniyê hil-<br />
negirtibû, zêdetir rexne û gotin û mvisandmên ne bi raste<br />
rast h şexsê Sultan dUcir u daxwaza wi ji ew bu Sultaneki a-<br />
dilane bê ser kar ku, exlaqê wi wek yên xeHfeyên Islamê be.<br />
Di wan wextan de Abdurrehman piştgiriya rewşa Osmaniye-<br />
ti dikir u dixwest hukmê mutlaq bê xistin G di ciyê v*i de<br />
hukmeki destûri bê damezu-andin. Ewi weha dizani ku, bê<br />
pêşkevtma rewşa siyasi-abori û rewşenbiri di hemû Impara-<br />
toriya Osmani de, peşkevtma gel ne mumkun e G pêşkevtm<br />
G şanstaniyet nayê pêş. (29)<br />
Rojname, gu-ingiyek mezm dida zehmeti, tengasi u dg-<br />
wari yên di nav dewletêde. Rexnên tund û tuj h sistema hu-<br />
(27) Kurdistan 1900, hej. 2-16.<br />
(28)A.n.d.<br />
(29) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tu-kên Ciwan, Moskova 1971,<br />
46<br />
rGp. 257 (Bi Rusi)
kumdari, dizi û rizibGna dar u dezga dewletê dUcu-. Di ma-<br />
qala Istenbul de(30),li ser jiyana zehmeti ya civaki u tusa si-<br />
xGrên Abdulhemid hatiye sekmandin. Nivisarê maqalê beh-<br />
sa beredayeti G bêqanuniyê dike G dibêjeai ber xezeb G kina<br />
gel, tirs û saw ketiye ser Sultan. Di wan rojan de Kurdis-<br />
tan ji weha dibê : "Eva pêleke (qaseke) halê Istenbulê ge-<br />
lek dijwar bûye, zihn her roj zêdetn- dibe G edi tehemGlagel<br />
nemaye. Tu roj tune ku çend mirov hepis nekm anji neyên<br />
nefikirm, tu mal û malbat nemaye hderveyi vi tadê. Wezare-<br />
ta HindGr ji mezluma tiji buye. Emniyeta can nemaye, ji<br />
ber vê, hewceye ku Sultan bi edalet hereket bUce, lê ew ji<br />
ber tu-sa yekcar zilma xwe zêde dike û hema ji ki piçek şup-<br />
he bUce bê mehkeme ewi mehkum dUce."(31)<br />
Rojnama Kurdistan , bi zmaneki sade G vekiri, hemû pi-<br />
si, geniti û ziim 'u zordariya rgima burokrati ya Sultan, ji<br />
bo xwendewaran derdixist G dmivisi : "Divê hGn ittifaq<br />
bUcin G wan memurên zahmên ser xwe bavêjin. Eger hûn<br />
ittifaq nekm, hûn e di bin zUme de, welat, din u namusa<br />
xwe wenda bUcin. Ez ê nUia ji we re bidun xuya kirm ku<br />
wan memurên Sultan çawan tên tayin ku-in ji bo Kurdista-<br />
nê : Xunkar (Sultan) se hezar zereki ji wezirek distine û<br />
ewi dUce sedrezem, paşi ew sedrezem, bi çend hezar zêreki<br />
weziran dUce nazu-. Paşi paşayek hezar zêreki ruşwet dide<br />
sedrezem, mesela em bêjm dibe waHyê Diyarbekre, ew wa-<br />
H ji ji bo heyfa perê ku daye sedrezem derine, divê ruşweta<br />
bixwe, ki ruşweteki bide wi, ew ji dibe mutesernf, muteser-<br />
rif ji, ji bo ku heyfa perê daye waU derine, heçi yêgeleki<br />
pere bide wi, di ke qeymeqam. Qeymeqamji, heyfa perê da-<br />
(30) Kurdistan 1900, hej. 21.<br />
(31)A.n.d.rup. 1.<br />
47
ye muteserrif derine, vi pereyi ji Kurdên reben distine."(32)<br />
Bi awayeki cGre cGre gelş G problemên Kurdan ên civaki<br />
Ii ser rQpelên Kurdistanê dihatin xweya kmn. Niviskar di go-<br />
tarek xwe de, behsa gundiyeki> Kurd ku navê wi Meh-<br />
mud e dUce; ka bi çi awayi çina xwedi kirdayeti j8 bertil<br />
wergirtiye G serpehatiyen wi biraderi dixe ber çav. Behsa wi<br />
biraderi dUce ka bi çi awayi hatiye talan kirm u hebûna wi jê<br />
hatiye sitendm û gundiyên Kurdistanê ka bi çi awayi tên<br />
mijandm, şelandin û rut kn-in.(33)Niviskarêgotarêvi gundiji<br />
wek misalek tine û ji derebegê Kurdan re dib?!je"çarenivisa<br />
evên han çavrêya we dikm".Niviskar, vê mesela çiniti wek<br />
meseleyek netewi dide ber çav. DaxGyakirma bi vi awayi,ji<br />
bo menfeeta Kurdên xwedi miDc G ax pêkhatiye, u derdike-<br />
ve ku wê çina ku çi derkere rojnamê u çi ji peyamnerê (mu-<br />
xabir) wê bûn ji yek bmgehê bGn. Ji ber wêji,Kurdan wek<br />
neteweki gişti G bê ferqa çiniti xulamên bm destS Sultan da-<br />
ye nişandan.Niviskar,)! hemu Kurdan re, xwestiye bide xu-<br />
ya kirin G fam kinn ku ; eger hîm hemG nebin yek u yek neg-<br />
rm, di rojen pêş de tirsa min ewe ku hemG zevi u zarê Kur-<br />
distan dê ji destê me biçe u mirovên Sultan wê zêdetir êri-<br />
şan binm ser me u ava tehU di qinka me de bUcm xwarê.(34)<br />
Rojnamê, qimetek: mezin daye belav kirma ruhê nişti-<br />
manperweri. Gotara (Maqala) Welat u Niştiman , yek ji<br />
wan gotaran e ku bi başi û xweşi li ser wê meselê sekmi-<br />
ye.Niviskar, welatê Kurdan, Kurdistan dişubhine laşeki bi-<br />
rindar(35). Di gotarên din de wek ;Kurdayeti, Kurd u Kur-<br />
dtstan.... bi roni u xweşi behsa riya ramana bir u baweriya<br />
(32) Aji.d. , 1899, hej. ll,rGp. I.<br />
(33)A.n.d.<br />
(34)A.n.d.<br />
(35) Kurdistan 1898, hej. 9.<br />
48
Kurdayeti tê kn-m.<br />
Di bangên Kurdistan de, şop G tesu-a bir u baweriya<br />
Tu-kên Ciwan bi awayek eşkere te ditm. Kurdistan ji,<br />
doza welateki perçenekui u yek perçeyi dUcu. Tenê di wi<br />
wexti de, bangi netewa Kurd dUcu- jibo serihUdanu şoreşe-<br />
kê, Iê,di wir de, bi awayek rtmi u raste rast behsa dameziran-<br />
dina dewleteki Kurdan nedikn-.<br />
Bi nisbet rojnama Kurdistan tiştek nediti G ecêbe ku<br />
di mesela Girit de dozê di ktr ku ewji dewleta Osmani bi-<br />
qete. Heta demeki dn-êj rojname G çapên Tu-kan ên derve,<br />
Sultan gunehkar dikirm h ser vê meselê.(36) Her ji bo ça-<br />
reserikn-ina vê meselê Kurdistan weha nmsiye : " Halê mu-<br />
sulmanan h Giritê gelek xirab e. Dewlet eskerê xwe naşine<br />
wir,ji ber vê mu-ovên musulman geleki jar û reben bune. Me-<br />
ren wan geleki hatme kuştm, jin u zarokên wan buindar bG-<br />
ne..."(37) Her di wan rojan de rojname behsa xeteriya dagu-<br />
kirina Kurdistan G qetHameki di Imparatoriya Osmani de<br />
dike.<br />
Baweriya rojnama Kurdistan ew bu, ku di vê mesele<br />
de peywendiya siyaseta Avrupa G a Tukan hebu û wekhev<br />
ji dinerin. Di wan rojan de rojname behsa we mêtm û zor-<br />
destiya abori kuiye ku, çawan netewendi Imparatoriya Os-<br />
mani de wê tam dikmn. Di gotarek xwe de behsa rola wan<br />
(36) Y.A.Petrosyan, Di Dawiya Sedsala 19 an de, Dokument<br />
û Belgên Propagandên Dizi, yên Diji Sultan h Nav Beh-<br />
rên Tn-kan de. Weşanên, Biraninên Mesela Diroka Çandi<br />
a Netewên Rojhilat, Weşanen salane yên semineren za-<br />
nisti a Zamstigeha Rojhilatnasi -beşê Leningrad- Akade-<br />
miya Zanisti a Sovyet, rGp. 106.<br />
(37) Kuidistan 1898, hej. 7, rGp. 4.<br />
49
misyonerên Avrupayi kiriye, ku ew tun u tim xebitinejibo<br />
peyda kirina dijiti u aloziye di navbera netewen Imparatori-<br />
ye de (38)<br />
Kurdistan , danina meşrutiyetê, tenê riya çareser km-<br />
na hemu gir u guruftên siyasi,abori G civaki yen Imparatori-<br />
ya Osmani dizani. Di vi wari de weha digot : "Hasil, çara<br />
van halan tev, qanuna esasi ye di welatê me de. Dema qanun<br />
bê danin, Sdi bi wi awayi hemû gelji huquqê xwe emin dibe,<br />
êrişa Sultan a bi qaim u ên memurên wi namine Q êdi misyo-<br />
ner ji, inada ji gel re tu cara nabinm, heta dewletên xerib ji<br />
mudaxele G têkiH xwe bi me nakm."(39)<br />
Rojname ji bo ispat kn-ina bir u raya xwe, Japoniya misal<br />
daye, kuji ber danina meşrutiyetêji mêtmgehkari Gjerdesti-<br />
yê rizgar bûye. Ji ber vê giyanê, rojnamê, geleki parlamen-<br />
toya sala 1876 an parastiye. Di çend hejmaran de, çend rG-<br />
pel veqetandiye ji bo jiyana têkoşina Mithat Paşa yê bave<br />
Meşrutiyeta Tirki, wan gotaran bi nav G nişana Mithat Pa-<br />
şa belav kuiye. Ji derveyi jiyana vi têkoşeri, Kurdistanê<br />
behsa evi ji kiriye, ku bi çi fel û dafikan, Sultan, Mithat Pa-<br />
şa kuştiye. Kurdistan weha nivisiye :"Xwedê rehmetêli<br />
wi paşayi bike, Xwede cezaye Sultan bide, Xwedê wi ji ser<br />
vi milk G netewi hiHne, ku musulman hemG ji wi xelas<br />
bm". (40)<br />
Rojnamê pir caran behsa mesela Ermeniyan G peywendi-<br />
yên wan bi mesela Kurdan re dUcir. Kurdistan dawa h<br />
Kuidan dUcu-,dersji rojên derbasbQyi yên nêzUc wergu-m,di<br />
wan deman de, ku Sultan tehrik dikir G dixwest wan bike di-<br />
(38) Kurdistan 1902, hej. 30.<br />
ji Ermeniyan. Rojnam?, quneteki mezm dida mesela pey-<br />
wendiya van her dû netewan. Ji ber d bi d ku-ina u pêşve<br />
birina v€ meselê, tesira peywendiya siyasi û ideoloji ya nav-<br />
bera derkerên rojnama Kurdistan û multedyên siyasi yên<br />
Ermeniyan h derve dewreki wan aktif hebQ.<br />
Rojnama Kurdistan , behsa zept kuma mafên Ermen û<br />
Kurd dUcir û ji bo vê di gotarekê de wehadmivisand : "Eva<br />
çendin sale ku Kurd "u Ermen geleki zUmêji destê memurên<br />
dewletê dibinm. Ew, hemu tiştan dUcin, ji bo, xwe ji zUma<br />
memuran xelas km. Ew memuren ku tên, çiqas ji wan tê,<br />
ew qas zede xirabi h Ermeniyan dUcm. Div8 Kurd ji Ermeni-<br />
yan nekûjin, Xwedê ji vi haU ne raziye, Ermeni mezlGm in' '<br />
(41)<br />
Di gotareke dm de, lome h wan KurdSn ku eziyet Ii Er-<br />
meniyên di nav wan de rQdinm dUce u dib'eje : "CahUSn Kur-<br />
dan nezan in, Ermeniyan dUciijm, ev hal ji Kurdan re geleki<br />
xirab e. Divê ulema ji Kurdan re b%jin, ev hal qatUi ye, divê<br />
Kurd xwe ji gunehan bipai^zin. Divê Kurd ji bi Ermeniyan<br />
re ittifaq bUcin, wan memur^n ku Sultanê xwinmêj u zalim<br />
rêdUce ser wan;ewan ji ser xwe bavêjm. Di şQna hOn biçin<br />
hewara Ermeniyên mezlum de, hûn diçm wan dUcujm! "(42)<br />
Rojname, di hejmarên xwe yên destpêke de, tenê eriş bo<br />
der u dora Sultan biriye, di dawi de, Sultan bi xwe alozi-<br />
xwaz Q dgminê hemu netewen Imparatoriya Osmani daye<br />
naskirm : "Abdulhemid ddyêje ku Ermeni neyarêwe ne, we<br />
bi v8 xeberB dixapine, ma hûn nizanm ku Ermeni nUcarm ne-<br />
yariya we bikin? Neyarê we ew Sultan e..."(43)<br />
Kurdistan , propaganda xebata Ermeniyan dUcu- 'û di-<br />
(41) Kurdistan 1898, hej. 7 , rGp. 2-3.<br />
(42) Kurdistan 1 899, hej. 1 1 , rGp. 3.<br />
(43) Kurdistan 1901, hej.27, rûp. 1.<br />
51
xwest Kurd Q Ermen di xebateke hevkari de riezikatiyS bi<br />
hev re pSkbinm Q peywendiyek şidiyayi bê çekum.MiI daye<br />
ber yekitiya her du netewan Q pêşve binna armanca her dQ<br />
aliyan zaniye Q nivisiye : "Heke ev halê han wUia dom bike,<br />
Kurd ji, ji ve zilm8 re tehemmul nakm, wê bibm hevalê Er-<br />
meruyan Q bi hev re diviyahiyên edaletê bixwazm." (44)<br />
Xwendewanên rojnamê, piştgiriya ve rewşê kmne ewan ji<br />
naman şandme Q peşniyar kmne ku rojname banga birati-<br />
ya Kurd Q Ermen h diji zUm û zora Sultan belav bike. Me-<br />
le SalUiê Ciziri di nameke xwe de, behsa siyaseta ne rewa<br />
(ne heq) a Sultan kiriye û daye xweya kirm ku, Sultan ka bi<br />
çi awayi divê Kurd di nezani lî belengaziyê de buninin.<br />
Weha nivisiye : "Em sehdikm ku h hemu deran dibistan<br />
hatine ç'ekirm, wextê wê hatiye. Di welatê me de tu afuan-<br />
dmeki pêşkevti tune, ev rewşa hanjidide xuyakmnku Sul-<br />
tan navê Kurd bipêşkevmj G divê ku em ji hemûyan kêm bi-<br />
mimn. Her Kurdan ji bo kuştma Ermeniyan tehrik dUce. Em<br />
icar zamn ku Ermeni mezlum m, me armanca wi zani, ew<br />
dixwaze em her di halê hovitiyêde biminin." (45)<br />
Rojname, ji bo deşifre G rezil kirma siyaseta Sultan û ya<br />
dar G dezgehên wi, çi ji dest dihat paş de nedihişt, her wiha<br />
sebebên perçe bGn dijitiya navbera Ermen u Kurdan dida<br />
xGyakinn. Kurdistan , di gotarên xwe de, zêdetu diqqete<br />
dikişande ser siyaseta wan dewletên Avrupayê ku dixwestm<br />
netewên piçuk bikin qurbana daxwaza menfeeta xwe.(46)<br />
Di gotara Roja Iro u Rojên Ben Kurdistan de, rojname<br />
xwestiye, bi hemû milan de bi awayeki kûr peywendiyên<br />
(44) Kurdistan 1899, hej.l3, rGp.2.<br />
(45) Kurdistan 1899, hej. 14,rGp.2.<br />
(46) Kurdistan 1901, hej. 29.<br />
52
her du milan;ên Kurdan û Ermeniyan u sebeben wan bixe<br />
bCT çav ku, di wê qonaxê de rola wêkifş bu. Her di we gota-<br />
rê de, rojname, wan Kurdên ku aHyên Sultan digum u Erme-<br />
niyan dijminên xwe dizanm, gunehkar dUce, di aHyek din de<br />
ji, wan Ermeniyan gunehkar dike ku hem(i Kurdên musul-<br />
man pişgu-e Tirkan dizanin. Di dawi de, behsa rewşa Rus-<br />
ya u Ingiltere ji kniye ku, feyde ji dijmmatiya Kurd u Er-<br />
men werdigrin û eve sebebeki xistma rejima Sultan diza-<br />
nin. (47)<br />
Li derveyê van meselan, Kurdistan bi dffêjayi behsa<br />
Suwarê Hemidi û derbare pisiyên wan leşkeran kniye u<br />
w^ gotarS ji, ji ber gnmgiya wê, bi tuki G kurdi belav kuiye.<br />
Rojname, gotinen Sultan derew derexistiye; guya, vi leşkeri<br />
ji bo parastma welat ava kuiye. Van gotinên Sultan u da-<br />
xwaz û armancen wi xistiye ber çav nivisiye: " Armanca da-<br />
nina wan suwaran ev e ku, wextê Ermeni ji zilma hukumetê<br />
gelek bêzar bm 'u Kurd ji ji ber zUma hukumetê xwe bidm<br />
mUên Ermeniyan u her du bi ittifaq dest hiklm, dibe tehli-<br />
kek giring, ji ber vê, Zeki Paşa vê peşniyarê pêşkêşi Sultan<br />
kff u ji bo danina van alayan izm xwest... "(48-49)<br />
Rojnama Kurdistan, her wUia roleki baş ji di peşvebirma<br />
edebiyata Kurdi de Ustiye.Li ser rupelên Kurdistan afiran-<br />
dmên edibên Kurdan hatme belav kmn u di hejmarên dawi-<br />
yê en rojnamê de hinek ristên ji destana Mem G Zin a<br />
şaire mezin ê Kurd ; Ehmedê Xani hatiye belav kmne. Belav-<br />
bûna vê destanê ne tenêdiqqeta Kurdan, lê belê, ya Avrupa-<br />
yiyan ji kêşaye. Ji bo misal; rojhilatnasê bi navîi deng Mar-<br />
dn Hartman wUia nivisiye : "Rojnama Kurdistan, yekem ta-<br />
(47) Kurdistan 1902, hej. 30.<br />
(48) Kurdistan 1901, hej. 28.<br />
(49) Kurdistan 1898, hej. 1.<br />
53
qikirdmewey pir gn-ing îî bi qimet bu, mm wê gavê bi xwe<br />
dit, di hejmara duduyan de dest bi belavkmna Mem û Zin<br />
e buye u wê geleki dUê min xweş kuiye".(50) Rojnamê, hel-<br />
bestên şaire rewşenbu- e netewokKurd, Had Qadirê Koyi ji<br />
belav kiriye. Xwediyê rojnama Kurdistan dixwest bi dU<br />
/\<br />
u can, ber du zaravan; kurmandya jor u jêrê, edeb belav<br />
bike. Miqdat Bedirxan di hejmara duyem de bi serbihndi<br />
behsa rGmet û hêjatiya afu-andmen du şairê klasUci yên Kurd<br />
Xani u Had Qadirê Koyi dike u di eyni hejmarê deji helbes-<br />
tek Had belav kuiye. Di wê helbestS de Had pu- bi berêz<br />
û bi girami behsa qimeta afirandmtn Xani dike. (5 1 )<br />
Di çend hejmaran de, hmek afirandmên diroki 'u çend<br />
rupel ji h ser Şerefname ya Şerefxane BitHsi u her weha<br />
derbarê Bedirxaniyan ên bapiren xwediyê rojname hinek<br />
tişt hatme belav ku-m. Wan namên ji bo rojname hatine, rû-<br />
met u ciyen rojnamê di nav gel de dide ber çav. Ji b^arê<br />
MusU, CizirS, SUêmaniyê, Şam, Edene u bajarenidm, name<br />
ji bo rojname hatme. Di van naman de behsa zor Q zehmeti-<br />
ya jiyana civaki di Imparatoriya Osmani de,aIoziya kar û ba-<br />
ran hatiye kmn.<br />
Di sala 1902 an de, meşa (rêveçiîna) kleoloji u şikH(teşe-<br />
yi), hQnera rojnamS baş kuiye u bi awayek roni derketiye.<br />
Ji aHy8 rojnamS ve çareserkirma van meselan, belgeki şare-<br />
zati Q tê'gehiştma siyasi ya Abdurrehman Bedn-xan e. Ciye-<br />
ki Kurdistan bi taybeti G kifşkiri di nav multedyen Tirk<br />
G Ermeni de hebG.Ew babet tişten ku di rojnamê de hatme<br />
belav ku-m ispat dike ku, Kurdan ji di war^ rêxistini u çapi<br />
de ji gelê Tiric kêmtvin xebat h diji Sultan û dar û destên<br />
wi ne kn-ine. Xebata ideoloji ya tevgera azadixwaza Kurd tê-<br />
(50) M.Hartman, Zur Kurdischen Literatur, s.l 12.<br />
(51)Kurdistan 1901,hej.29.<br />
54
kiU xebata pêşkevtixwazên hemû netewen dm ên Impara-<br />
toriyêbu bû.<br />
Ji ber we rewşa siyasi -civaki,dihindGre Imparatoriyêde<br />
rewş baş nebû. Çapên Kurdi hderve, h Qahirêiîbajarêh Av-<br />
rupa çavên xwe vekir û xebata bizavi a xwediye rojnama<br />
Kurdistane bu yekemin çira (meşale) hilgu-ê rewşenbui.<br />
Ewi xebata xwe bi tundi bi xebata multedyên Tirk, Ermen<br />
G Ereb ve gn-êdabû. Programa siyasi ya rojnama Kurdistan<br />
ji, wek hemû rêxistinen diji Sultan, xistma rejima Abdulhe-<br />
mid u di welat de tetbiq kuma meşrutiyeta 1876 bû. Kur-<br />
distan minberek tevgera azadixwaz a Kurdan bG, didawi-<br />
ya sedsala 19 an îidestpêka sedsala 20 ande, xebat dUcudgi<br />
zUm û zordariya avaki G netewi.<br />
Kurdistan di destpêke de, wek rojnameke Uberal der-<br />
ket G di dawi de ji şUcIeki radikaU wergirt. Ev ji mumkune<br />
bi tesira pêşveçGna tevgera buijuvazi Hberal a Tiric bGjcu di<br />
wi wextê h derve,bi temami h ser riyeki Hberal xurt dibG.<br />
Derveyi rojnama Kurdistan , siyasiyên Kurdan en h der-<br />
ve gelek bang îi belavok derêxistme. Hmek ji wan bi wasita<br />
weşanên Ermeniyan mane, lê pn-aniyan wan ji winda bû-<br />
ne. (52)<br />
Wan belavokan bi xurti tundi êriş dibum ser dewletê; ji<br />
(52) Heya nUia 31 hejmarên Kurdistanê ketine berdest. Ne<br />
hêsane ku em bUcarm qonax bi qonax behsa wê bUcm.<br />
B.Nikitin wUia dibeje: "Tê gotin ku pişti şoreşa Tirkên<br />
Ciwan bi serokatiya Sureyya Bedmcan bn-ayê Ebduneh-<br />
man Bedurxan, carek dm Kurdistan hatiye derêxistin. Di<br />
destpêkS de li îstenbul G pişti Şere Cihanê e Yekem li<br />
Oahire derketiye." B.NUcitin, Kurd, Moskova 1946. Her<br />
wiha nivisandma h ser qonaxen KurdistanS mumkun ni^<br />
ne, ji ber ku heya nUia hejmarek ji wan nehatiye ditin.<br />
55
o misal; ewen ku di sala 1898 an de hatme nivisandm, bi<br />
vi awayi bangi netewa dUcin: "GeU Kurdan! Dem dema zani-<br />
n^ ye, wext^ cameriye çu, iro xelqe alemê hemu dixwimn,<br />
bi xwendme zanin çêdibe, qet nebe, disaji ber sebebe xwen-<br />
dine hemu mafî^n xwe distinm u azad dibin. Netewek ku ne-<br />
xwine dibe xulame alemS. Iro hûn xulame hukumete ne;<br />
hukumet perê xwe distmejiûn ji sibê heta SvarêdişixGlm dis-<br />
tinm şeş pere, ewi ji didm hukumetS. Wan peren hûn didm<br />
hukumetê, hukumet dide zeptiyan, memur h ser peren we<br />
dijin. Ew zepti u memuren ku her roj zilrriS li ser mala we,<br />
li ser jma we, h ser xwişka we u qiza we dest dirêjiyS dikm,<br />
hGn mkarm deng bUcin. Çima ji mervS hukumetS re denge<br />
xwe na km? Loma, carekS aqUe xwe berhev bUcm, bizanm<br />
ku ew koşka xulairie we ye, ji bo wi pereji maaşS xwe hûn<br />
didin...<br />
"GeU kurmancan! Mêran berhev bikin, herne qonaxa hu-<br />
kumetê, çi ji perS we dibe bipirsm, hukumet mecbur e guh<br />
bide axaftma we, eger guh nede, çeken w8 je bistinm is-<br />
yan bikm û zaliman bikûjin..."(53) Di we belavokê de ne<br />
her tenê ji bo hinbGna xwendewari u qimeta zamsti ye,bangi<br />
Kurdan dike, raste rast doza serihildane ji h wan<br />
dike.<br />
Her di vS belavokS de ji, qimetek bi temam dide we,ku<br />
pêwiste netewSn bmdestSn dewleta Osmani hev bigrm G<br />
behsa yekiti G xebata hevkariyê dUce, Ermeniyan bo misal ti-<br />
ne G dibSje:"Ji Ermeniyan bipirsin ku hun çima radibin?Ew<br />
dê ji we re bêjin, rabGna meji ber zihna h Ermeniyan te ki-<br />
rmji ber vê zihne ye em radibm,xwina xwe dmjinm. Hûn çi-<br />
ma diselcmin, hGn ji bi mU û mUe Ermeniyan rabm, huku-<br />
met nikare tişteki ji we bUce, ez ji we re rastiyêdibejim, ez<br />
(53)Du-uşak 1898, Heziran, hej.6, nip.5l.<br />
56
ji rastiye hes dUcimJi we re dU>êjun ku hukumet dijmme mal<br />
u cane me ye. Hemû bi hevre rabm, hGn çima disekmin?<br />
SUah u cebirxanan bigrm, iro ne behsa din e, iro behsa insa-<br />
niyetS ye.<br />
te". (54)<br />
"Çara xelasiye ew e, ku em dest bidme sUahê insaniye-<br />
Ev belavoken han, bi rojnama Kurdistan re, wek roj-<br />
name u weşanSn Tuken Ciwan Q rexistmSn Ermeniyan<br />
Sn dgi Sultan, bi awayek dizi digihiştm Kurdistan. Her wek<br />
me beri mha ji behsku-, Abdunehman Bedirxan berpirsiyare<br />
rojnamê bu û bi diLxwazi û bizavi aUkariya rojnama Os-<br />
manU , organa Tirkên Ciwan Liqe CenevrSdUcn-.(55) Hê-<br />
jayi gotme ye ku,di nav sefên seroken partiya Ittihad G Te-<br />
rakki de Kurdên wek Ishaq SukGti Efendi (56) û Abdullah<br />
Cewdet hebGn. Di sala 1900 an de, di hejmarek rojnama<br />
Nurdar a Ermeniyan de, behsa Abdunehman wek "se-<br />
rokeki bizavi G xebatkar Sn Tirken Ciwan li derve" têki-<br />
rin.(57)Her wiha peywendiya Abdunehman ligel rSxistmSn<br />
(54)A.n.d. ,rup.51-52.<br />
(55) Pro Armenia 1900, N.4, rup.37.<br />
(56) ishaq Sukûti (1862-1902), xeDcê Diyarbekrê ye, gelek<br />
salSn xwe h Cenevre derbaz kuiye, pir bibizavi aUkari-<br />
ya derketma rojnama OsmanU kniyeji San Remo di<br />
rewşek feqiri u belegazi de miriye.Di Ansiklopediya Tir<br />
kiye de, bi xelet hatiye hivisandm ku sala 1903 an<br />
muiye. Binêre; Tiirkiye Ansiklopedisi, Ankara 1956,<br />
C.I, rup. 186. Pişti şoreşa TirkSn Ciwan, di sala 1909<br />
an de, cenaze wi anine îstenbul G bi qedu- G giramiyeki<br />
pirmezm hatiye veşartm.<br />
(57) Nurdar 1900, hej. 226, 13 yS Kanuna Yekem.<br />
57
Ermeniyanji hebu.<br />
Di dawiya sedsala 19 an de, di meydana tevgera azadi-<br />
xwaz a Ermeniyan de, çendin rexistmen siyasi u partiySn<br />
dizi ku xwecUye bi dehan organan -rojname u kovar- hebun<br />
u xebat dUcu^m.Di nav wan de partiya Taşnaksutyun, ber-<br />
pirsiyarS buijuwaziya netewi ya Ermeniyan bû. Di nav Er-<br />
meniyan de rolek. w8 bi tesir G dyeki we ya bi biha taybeti<br />
hebu. Peywendiyen wê partiye', Ii gel têkoşerên Makedonya,<br />
Tirkên Ciwan, Ereb G Kurdên diji Sultan hebu. Rupelên or-<br />
gana Diruşak , her wext gotar G axaftmSn serokSn siyase-<br />
tan belav dUcir u roleki wS aktif hebu ji bo hSzen diji Sultan<br />
bUce yek, we rejima kevneperest a Sultanji ser kar Q xebatê<br />
bide aUki.<br />
Di salen 1899-1900 an de, di rojnama Duuşak de, di<br />
quncUcS Guherinen Siyaseta Nû Li Tirkiye de, çencUn car<br />
gotar û axaftmen serokSn rSxistinSn dgi Sultan hatine belav<br />
ku^m.Di hejmarekS de,bi imza Kurdek*(58)gotardci pu- baha<br />
belav bQye û di wS gotare de behsa xirabiya dewra Sultan<br />
hatiye kirme ku ewi dGbencU xistiye navbera Ermen û Kur-<br />
dan. Gotare doza yekiti û biratiya Ermeni u Kurdan kui<br />
ye. (59)<br />
Abdurrehman bi rojnama Kurdistan re, bi posten Er-<br />
meniyan wan belavokên ku bi xwe dmivisand, dişand Kur-<br />
distane.Yek ji wan belavokan di rojnama Diruşak hejmara<br />
çaran ya sala 1900 an de daye belav ku-m.(60)Hinek nivis-<br />
(58) M.Varandiyan, di biraninên xwe de nivisiye; Abdurrehman ge-<br />
lek car dihat ciyê karbidestê rojnama Diruşak. Binêre; Naverok G sti-<br />
iSn gotaran. Bi a min, dibe ku Abdurrehman van gotaran bi xwe nivi-<br />
sibe- Niviskar.<br />
* Kurdek (Bir Kurd), ev nav e Abdullah Cewdet e. Di dewrarojnama<br />
Osmanli de wi gelek caran bi vê imz^, makale ji rojnamen dm re dini-<br />
visand. Pişti Mutareka 1918 ji h Istenbul bi vi navi makalên wi di ko-<br />
vara "Jîn"ê de derketine. (N.M.'*<br />
58
kare rojname peşgotm ji bo vê belavokê nivisandme G têde<br />
weha gotme : "Neziki 500 Iib ji wan belavokan bi Tirki u<br />
Kurdi, çar meh beri niha hatiye şandm ji bo redakayona<br />
Diruşak . V^ banga han ajardaneki (geşbun) nG ye di lêko-<br />
Una Kurd de. Ev belavok pişti di hemû rojnamen Ermeni-<br />
yan de u di nav Kurdan de belav buye em wê çap dikm."<br />
(61)<br />
Di wê belavokS de behsa pewistiya belav biina xwendewa-<br />
ri, hişyarbuna civaki-netewi G problemSn civaki, tehdayi G<br />
iiUcar kirma mafSn netewi G riya rizgarbGn û xelasiya ji<br />
wan zUm u zordariyan hatiye kirm. Belavokê, bi giyana bi-<br />
rayeti û xebata bi hev rê ya ciranen Kurdan, bi taybeti bi-<br />
ratiya Ii gel Ermeniyan diji zUm u zordestiya Tirkan nivi-<br />
si ye.<br />
Abdurrehman, li ser warS bizavi, ji bo hemu endamên ko-<br />
melS nesihet dUcu- u weha digot : "Hemu mu-ovSn vê demê,<br />
h pey vi tişti ne ku hebQna xwe bidm ispat kum,kes nUcare<br />
bi tenê biji, herkes hewceye peywendiya gelSn dm e u hew-<br />
ceye ji peywencU peyda bike. Ew ji bi vi awayi pêviste; he-<br />
mQ hêzSn xwe di riya komel^ xwe de bixin kar, şeref Q na-<br />
v8n xwe bipar^m. Hewceye dahatûya xezanSn(zar û zSç)<br />
xwe temin bikm, ax G welatS xwe ji dgminan biparS-<br />
zin." (62)<br />
Mesela xwe bi xwe xebat kirm di nav Tirken Ciwan de<br />
pu- belav b'ûbu, bi taybeti ji, seroke eniya meşrutiyetxwa-<br />
zan Sabahattin vê bir û baweriye, bi tesira sosyaUstSn pe-<br />
şeng en Fransi, wek ; Frêdêric Le Play G Edmond DemoHns<br />
(59) Diruşak, 1900, hej: 1. Kanuna Duyem, rûp. 3.<br />
(60) Di sala 1900 an de, di kovara Pro Armenia de, kurtiyek wSgotar?bi &an-<br />
sizi hatiyebelav kn-in. Binere;Pro Armenia 1900,N.12, p52.<br />
(61) Diruşak 1901, hej. 4,Heziran, rup. 67.<br />
(62)Aji.d. ,rûp. 67.<br />
59
h ser wan hebû ûh gora wê xebatSbelavdUcu.<br />
Bir u baweri ji di we de bi xwe derdiket ku, pêwiste xSzan<br />
paşda ben anin, Ii ser bmgeha milSn civaki, gel ji bo giyana<br />
kar kirm G bi xwe bi xwe xebata baş G li ser camêriye ben<br />
terbiye kn-in."(63) Abdunehman, h diji nezanin, xebatne-<br />
kmn u tnraUyê weha nivisiye : "Derveyi xizmeta Abdulhe-<br />
mid û memurSn wi ySn zorker ku ji şanstaniyet, zanin G<br />
serbestiyS we dûr dixin, bi gunehkariyek neheq nave we xe-<br />
radikin, ji bUe ve hQn çi dikm? Ji bo çi tekoşin nakin?! He-<br />
mû daxwaza Sultan ew e ku we di nezanin û paşvemayine<br />
de bigre, ew rutbe û madalyaySn dide, her weha ne belaş in,<br />
ew dixwaze çanda netewi u rojêh ben bUce qurbana van tiş-<br />
tan."(64)<br />
Di derbare peywendiya Kurd û Ermeniyan di dawiya sed-<br />
sala 19 an de,.Abdurrehman xwestiye perda ser ruye siyase-<br />
ta felbazi Q pilanSn Sultan ySn dar u desten wi rake. Gelek<br />
mixabin, behsa rewşa hinek wan eşireten Kurdan bi şerme-<br />
zari kuiye ku, ew bi pilanên Sultan hatine xapandin. ŞSx G<br />
kesSn bi nav u deng en Kurdan ji gunehkar kn-iye. KesSn<br />
karker gundiySn be xwenda be guneh mvisiye. SerokSn wan<br />
xirabiyan bi pirani seroken eşiretan zaniye G daxwaza xe-<br />
laskirma aloziya h gel Ermeniyan kiriye. Abdunehman, ye-<br />
kitiya hemû kesên bm desten Tirkan, aUkariya pSşveçûna<br />
hemu azadixwazSn wan netewan, aUkariya netewa Kurd di-<br />
zani. Ev bir u baweri G bangSn Abdurrehman li ser rGpelSn<br />
rojname belav dikir, bi taybeti rewşa welatparezen Kurdan<br />
bû. Hewceye neyS we mane ku raya hemu welatparezên<br />
Kurd wek hev bG. Wek minaki ; peyamnêre rojnama Ma-<br />
(63) Y.A.Petrosyan, Şoreşa Tirkên Ciwan, Moskova 1972,<br />
rGp. 252.<br />
(64) Diruşak 1901 , hej.4, Heziran, rûp. 67-68.<br />
60
tin h Londraye hevpeyvinek bi birayê' Abdurrehman,Os-<br />
man Paşa re çekuiye. Osman Paşa bi awayek dm behsa<br />
mesela Kurd kuiye. (65) Rojnama Nurdar ,behsawehev-<br />
peyvine kiriye G di wi wari de weha gotiye : "Demek beri<br />
niha General Osman Paşa, kure dgire emire Kurdistane, ji<br />
Selanik hat Ingiltere."(66) Hevpeyvina Osman Paşa bi<br />
tevayi di kovara Pro Armania ku h Fransa derddcet ha-<br />
tiye belavkn-m. We peşgotma ji bo hevpeyvine hatiye nivi-<br />
sandm weha dibe : "Osman Paşa ji TirkiyS reviyaye, ji ber<br />
ku, fermana Sultan d bi d nekuiye u ne şexseki wisa ye ku<br />
h rexeki ji bisekme.Osman Paşa weha dibeje:Çendin sale<br />
ji bo yeldtiya xebata Kurd û Ermeniyan diji zUm u zordari-<br />
ya Sultan be rawestan xebat çêbQye. Axaftina xwe bi vi awa<br />
yi didomine; Kurd u Ermeni bi dizi çekdar m, tene çaveri-<br />
ya vegerandma mm dikm, em e êrişeki bi tus u bi tesir bi-<br />
bin ser Tirkiyê ku di diroka Imparatoriya Osmani de nehati-<br />
be sehkum. HSviya min ew e Kurdistan ji bm vê rewşa abo-<br />
ri ya xirab ku, sebebe wê zUm G zora dewleta Tirk e, be xe-<br />
las kmn. Wê dewleta ku dixwaze di Tirkiye de bi hukmeld<br />
mutlaqi Kurdan bS maf bihele G tenS wan ji bo menfeeta<br />
xwe bi kar bine."(67) BS guman, van bir G rayên Osman<br />
Paşa zêdetir meseleld şexsi G bir G raya wi bi xwe bîi îî ew ji<br />
ne zSde gu-îng bu.<br />
Di wextS xwe de, redaksiyona Pro Armenia u Abdur-<br />
rehman Bedu^xan ji diqqet kişandme ser \ê rastiy^.L8beI?,<br />
gn-mgiyek dm di w8 hevpeyvinê de d girti ye, ew ji wS hiş-<br />
yariya siyasi ye ku, mesela hevxebata Ermeni û Kuidan,<br />
têkoşerên Kurd di ser hemû meselan re gfftm e.<br />
(65) Pro Armenia 1900, hej. 3, rûp. 20.<br />
(66) Nurdar 1900, hej. 228, 16 yê Kanuna Yekem.<br />
(67)A.n.d.<br />
61
Cu-antiya Kurd Q Ermeniyan u hevsmcwiya wan di roj-<br />
hilata tmparatoriya Osmani de, peywendiya jiyana abori-si-<br />
yasi wisa 18 kiriye ku, xebat û tevgerSn xwe bikin yek. Hu-<br />
kumeta Sultan, car carnan ji ber sebebên dini ve karibuye<br />
çend serok eşir an qebilSn Kurd bike diji Ermeniyan. Ew<br />
ji zSdetn- zerara w8 ne tenê ji bo tevgera azadixwaza Erme-<br />
ruyan bîi, ji ber ku Kurdan ji ziraren mezm j8 ditme. Ew bu-<br />
ye astengek di riya her du netewan h dgi Sultan de,ku hev<br />
biguin.Sultan li ser ve tenS nesekiniye,dijiti xistiye navbe-<br />
ra eşireten Kurdan, ji ber ku,ewidizani eger yekbm mezm-<br />
tuin zehmeti Q zoriya ji bo Imparatoriya Osmani çedUcin,<br />
dur nine bikarm xwe ji zUm u zorS azad bikin.<br />
Rêxistmên buijuvazi ySn Ermeniyan ku h derve dengeki<br />
baş dabûn ew dengdan destpekek pir biqimet bGji bo yekiti<br />
ya Kurd u Ermeniyan.Nemaze jibo xenUandina bir baweriya<br />
azadixwaza netewa Kurd ku ew tevger ketibG warê geşbun<br />
û pSşveçîinS. Her du netewe ji bmdestS zilm Q zora Tirkan<br />
bûn, ji bo we ji, çi Kurd û çi Ermeni, çi b hmdûre welat û<br />
çi Ii derve xebata bizava xwe kn-ibune yek.(68)<br />
Di destp«ka sedsala 20 an de, weşan û rojnamemvisSn<br />
Ermeniyan, rûmetek girmg didan van xebatan. Rojnama<br />
Diruşak , behsa rewşa . diroka biratiya her du nete-<br />
wan bi vi rengi dUcir : "Mesela biratiya Kurd 'u Ermen u xe-<br />
bata wan bi hev re ne perçek jiyana nû ya naha ye.Bir u ba-<br />
weri u nerina Nêrasa Vaijapitina MUcudiç Xmniyan Q ke-<br />
sen dm baştirin gav Q belga heqiqeti ye u agahdariya pir ke-<br />
sanji ji ve rastiye heye."(69)<br />
(68) Behsa peywendiya Ermeni u Kurdan, meseleki serbi-<br />
62<br />
xwe u fire ye û meseleki mezin G bingehin e îi ew kar ji<br />
ne kare min e -Niviskar.
Zana, serok Q mu-ovSn bi nav u deng en Ermeniyan an<br />
ji en Kurdan, bahayeki gmng dane xwendine. "Mikirdiç<br />
Xirmiyan, di biraninSn xwe de dibeje ku,p8şniyar kiriye<br />
ji bo dewIetS u doz8 ji wan kiriye ku, xwendewari di nav<br />
Kurdan de belav bibe G li gunden KurdistanS dibistan ben<br />
vekirm.Koşka Sultan bersiva wê pêşniyariyê nedaye û ji ber<br />
ve, rewşenbireki Ermeniyan M.PetrogaUyan, we di raste-<br />
qiniya jiyani de bi d aniye û çend zaroken Kurdan bi zaro-<br />
kSn Ermeniyan re qebul kiriye dibistana xwe.(70)<br />
Di sala 1904 an de, di kombûnek gişti ya partiya Da-<br />
şangişik de behsa yekitiya her du netewen bm destSn<br />
hukmS Tirkiye hatiye kmn. Doz Ii komita herSmi hatiye ki-<br />
nn ku programeki xebati diviwari de amadebikin. (71)<br />
Partiya Xinçak , ji nunere xwe ye Qahirê Agop Gazari-<br />
yan re gotiye ku dostiya têkoşerSn Kurdan bike Q peywen-<br />
di bi wan re dabimezrine.(72)<br />
Agop Şehbaziyan û Karapet Nataniyan hewl u xebatek<br />
mezm dan ji bo ku di WanS de rexistmen herSmi yen Er-<br />
(69)Di sala 80 i sedsala 19 an de,bi aUkariya Mikudiç Xu:-<br />
miyan, bi sedan Kurd ji buçiti G mmnê hatm xelas ki-<br />
rm. Binêre; Du-uşak 1901, hej. 4, Heziran, rGp. 65.<br />
(70) Şahbaziyan, Diroka Kurd u Ermeniyan, Istenbul 1911,<br />
rGp. 166.<br />
(71) Du-uşak 1906, hej. 9, 15 ye Kanuna DGyem.<br />
(72)A.Gazariyan4)işti damezirandma kirdayeti ya SovyetS<br />
h pişt Qafqas, armanceki piroz u giranbiha; armanca<br />
xwendewari G hişyar kuma zarokSn Kurdan girt ser<br />
milSn xwe. Bi aUkari u peşengiya wi camSri h TifUsS<br />
kutupxanek ji bo zarokSn Kurdan hatiye vekirin u Ii<br />
ErmenistanS ji buroşurek bi navê Roj G çendin kitêben<br />
din hatme çap kmn - Niviskar.<br />
63
meniyan, Kurdan G Tirkan bikin yek. (73) Ew dixebitm ku<br />
xebata Kurdan Q yen Ermeniyan h dqi Sultan bikm yek. Tê-<br />
koşerên Kurd, di bang, hawar G belavoken xwe de, siyase-<br />
ta dijminatiya navbera Kurd ti Ermeniyan beşeki xirabiy^<br />
dizanin G h d^i wedisekinin. Abdurrehman Bedvxan, di we<br />
meselS de hindc serok eşiretan gunahkar dikir ku ew bi fêl Q<br />
keminSn Sultan hatme xapandin. Daxwaza yekitiyêji her<br />
du netewan dUcir G digot; tenS riya serkevtm azadbûna ji<br />
perçiqandm G zordariya civaki ew yekiti ye.(74)<br />
Her wiha rojnama Duuşak di nSrina xwe ya di wi wa-<br />
ri de, weha dida xuya kirm : "Ji bo menfeeta her du gelan e<br />
u ji bo v8 tSkoşin tê meşandm. Ev hewl û xebat wusadike<br />
ku Ermen G Kurd di rewşSn baştu de pSşve biçin û bibm<br />
yekperçe."(75)<br />
Kuştina Ermeniyan di dawiya sedsala 19 an de Ii Sason,<br />
kareki pu mezm xistibu ser milSn tSkoşerSn Ermeni G Kur-<br />
dan. Ewan bi hev re hewl G xebat dUcirm ku ew bGyer du-<br />
car nebe. Ji ber vS yeke ji gavSn gelek baş avetm. Li ser go-<br />
tina Linc (76) hewl G xebata Gençakyan li bajarS Bit-<br />
Hse , Ermeni G Kurdan h dgi perçiqandin, tehdayi, zilm G<br />
zora dewletê kiribG yek G ewan nerutayiySn xwe dan xûya<br />
knm G baca miri nedan. Her wiha propagande G pir bangji<br />
li nav daniştiwanSn Kurd u Ermeni ySn Sasone dihat belav<br />
kuin. Heta hinek eşiretSn Kurdan, memurSn Tukan bi vi tiş-<br />
(73) A.Şahbaziyan,Diroka Kurd u Ermeniyan4^up.l66-167.<br />
(74) Diruşak 1901, Heziran, hej. 4, rup.65.<br />
(75) Diruşak 1901, Kanuna DÛyem,hej. l,rGp. 5<br />
(76) X.F.Linç, Ermenistan, C.H. TifUs 1910, rûp. 202-<br />
64<br />
203. Binêre; G.Aronsi, Serihildana Sasone, Cenevre<br />
1903, rGp. 14.
ti gehandme ku, eger netewSn dran ji bo mafen xwe seri hil-<br />
din, dS ew yarmetiya çekan ji wan re bikin. Ji biU ve; ge-<br />
lek ji wan Kurdan bi qimeta yekitiya Ermeni u Kurdan tS<br />
gehiştibGn G di nav rSxistmên Ermeniyan de dixebitin.. Di<br />
nav Kurdan de komite G hucrSn wan rSxistman avakui-<br />
bGn.(77) Gelek ji wan eşiren Kurdan h ber fermana SultanS<br />
Tirkan seri hiklan û mil dane ber Ermeniyan. DewletS h hi-<br />
nek herSman raste rast bi xwe şer saz nekn-ibG, wê bi wasi-<br />
ta Arximandnita Vardina G Kurdeki bi nav G deng şer ra-<br />
kmbû.(78)<br />
Konsolosê Ingiltere ye Erzurum, di nama xwe ya 16 yê<br />
Çuya Paşin 1903 an de h ser nizikatiya Ermen u Kurdan bi<br />
vi awayi nivisi bG : "Bi awayekigişti ev çend mehSn dawiyS<br />
daxuyaniydc nG diqqeta mm dUcişine. Ew ji bi taybeti me-<br />
sela yekitiya Kurd G Ermen e. Ev buye sebebeki giring ku<br />
vê havina han dewlet Srişe nebe ser Sasonê, sebebe wêji<br />
rewşa Kurdan e. Ji ber ku, amade nebGn beşdari Srişa nav<br />
birayen xwe bUcm. Komek nûnerSn Fransaye ji bi awayek<br />
dm min agahdar knm e.Ew weha dibejmJSetica axaftin u<br />
muzakerSn Kurdan u Ermeniyan, ew gihiştme vê buyarS ku,<br />
dema dewlet erişe bine ser Ermeniyan, Kuid dS be teref<br />
bisekmm, eger hewce bUce dS aUkariya çekan ji ji wan re bi-<br />
km."(79)<br />
Rumeta birati û hevxebata Kurd G Ermeniyan Ii dgi fend<br />
u fSlên siyaseta Sultan, di navKurdan de zSdetir belav dibG.<br />
Rojnama Pro Armenia di vi wari de nivisibG ku: SerokSn<br />
(77) Rubin, Biranina Şoreşgereki Ermeni, Los Angeles 195 1<br />
C.ni. rGp. 259.<br />
(78)A.n.d. ,rGp.261.<br />
(79) Correspondence respeeting the Asiatic Provinces of<br />
Turkey 1904, N.35, rûp. 9.<br />
65
Kurdan en der Q dora Xarputê poşman bune ku beşdari<br />
kuştina Ermeniyan bune. Bi vS gihiştine ku menfeeta xwe<br />
bizamn u xebat bi birayen xwe Ermeni yen bindest re bikm.<br />
Li dgi dijmme her du mUan, Ii dgi Sultanê xwinrêj iî Koşka<br />
Yikiizbisekmm.(80)<br />
Nuneren dipIomasiySn Avrupa, pir caran di rapor G civi-<br />
nêh xwe de li ser xebata peywendiya Kurd u Ermeniyan a-<br />
xaftme Q sekmine.RaporSn dipIomatSn IngiUzan 8n didawi-<br />
ya sala 1903 an de baş didin xuyakmn ku çawa Kurdên S8r-<br />
tS yarmetiyêji bo wan fedayiySn Ermeniyan dane. Wex-<br />
tê eskerS Tu-kan li Sasone der u doran gu-t, çawa di malSn<br />
Kurdan de çakmaksazSn (Çek çêker) Ermeniyan, tifmg, çek<br />
u kar u barên şer Sn dm saz dUcmn.(81) Qeymeqame Bit-<br />
Usê di 14 yê Nisane 1903 an de telgrafek şandibu Istenbul<br />
G weha gotibG : "Komek ji Kurdan hatine gutm ku gumanS<br />
wan di yarmetiya çekdana Ermeniyan de heye."(82) Konso-<br />
losê gişti ye IngiUzan A.Vn-atislav di nama xwe ya 28 e Ka-<br />
nuna Yekem 1903 an de weha dibS : Bi wasita çend serok<br />
eşiretSn KunJên h ser smorS Tu-kiyê G Irane, çek gUiiştiye<br />
destSn Ermeniyen Tukiye".(83) Konsolose IngiUz yS WanS<br />
ji di 11 Nisan 1904 an de weha nivisibû : "Tê gotm, ew<br />
şoreşgerSn ku alen Kurdi h xwe dUcm berdewamm tSne Wa-<br />
nS. Kurd ji amadene bi hemu awayan ku yarmetiya wanbi-<br />
dm.Rê didm wanji bo ku di smor de biçin û bSn Q dixwazm<br />
xebata xwe bUcm yek."(84)<br />
(80) Un appel aux Kurdes, Pro Armenia 1900, N.12.<br />
(81) Correspondence Respeeting .... rup.9.<br />
(82) HaydinUc (Welat) 1904, hej. 285, 24 e Kanuna Yekem<br />
(Bi Ermeni)<br />
(83) BmSre; Conespondence Respeeting...., rup. 1 1.<br />
(84)A.n.d. ,rGp. 25.<br />
66
Dewleta TirkiyS bi hemu hêzêh xwe ve Iidiji ve hevxeba-<br />
ta Kurd G Ermeniyan disekini.Li firseteki digerya ku wan ke-<br />
sên bi tundi G tuji, bir G baweriya vê meselS girtibGne ser<br />
milSn xwe bigre u ceza bike. Ji bo minaki, Robinşişaniyan<br />
ceza kmn, ji bo ku di nav KurdSn Dersimê de bi bizavi(akti-<br />
fi) xebat kmbu. Eskeren Tirkiyê Srişek bmbGn ser gunden<br />
eşiretek Kurdan; Qasim Beg . SebebS ve êrişS ew bG ku<br />
peywendiyek wani tund û xurt bi rSxistin û şoreşgeren Er-<br />
meniyan re hebu. Eskeren Tirkiyê wên gundan xistm bm<br />
muhaserê u gelek ji wan gule baran kirm.(85 )<br />
Her wiha ev serekaniya han behsa ve mesele dUce G dibe :<br />
"Hukumete hewle girtma serok eşireteki DGmiH (Zaza)<br />
Zeynel Beg kmbû Ji ber ku ew kesek bQ ku bi bizavi bang<br />
ji bo bn-atiya Ermen û Kurdan dUcu-. Xebata yekitiye cli-<br />
ku-. Çendin sal ev serok eşire Kurd bidizi h DSrsime dqiya,<br />
lêdawiyS bG qurbana pilan û felbaziya Ittihadiyan".(86)<br />
Çelengi u bizaviya hi|gu-en bira bnatiya Kurd G Ermeni-<br />
yan berfirehtir dibG G eşiretên nG li der û dor8n xwe kom<br />
dikir. Li bajarS BitUsS we hevkariya bn-atiye bi eşkera xwe<br />
dixist ber çav. KonsolosS Rusya ye Tebrize Şirkov name-<br />
ki ji konsolosS Rusya ye Istenbul Zinoviev re şandiye G<br />
tS de weha dibeje : "Mana be dengiya vê havine ewe ku<br />
Kurd dê birati Q hevkariyS bi şoreşgerên Ermeniyan re bi-<br />
kin. Kurd, di gelek herêm, bajar u gundan de mevandariya<br />
şoreşga-Sn Ermeniyan dUcm , riyan nişani wan didm G<br />
xwarme didm wan."(87) Di wan rojan de bi taybeti jinSn<br />
(85) M.Varandiyan, Diroka Daşnaka Ermeniyan. C.I. rup.<br />
256. (Bi Ermeni)<br />
(86)A.n.d.,rup. 257.<br />
(87) Arşiva derve a Rusya, konsolosxana Istenbul 1905,<br />
D.1400,rup. 42.<br />
67
Kurdan rolen mezm dUistm. Şirkov weha dibS : "Li bajarS<br />
BitUse pofis jineke bi dGwanzde batman barut ve guti ye. Wê<br />
ve barut&ji yeki musulman ku nave wi Had Mihemed bGye<br />
kiriye. Di navbera wan de ittifaqa barut durustkmne hebG<br />
ye." Şirkov bi vi awayi didomine : "Ewan wisa kiriye ku, çi<br />
dewlet u çi ErmeniySn heremS, tebigehm ku Kurd yarmeti-<br />
ya çek G zexiran didm şoreşgerSn Ermeniyan".(88)<br />
ÇavdSran di biraninSn xwe de nivisandme, ku çawa ideo-<br />
lojistSn Ermeniyan di gundên Kurdistane de bu G baweriya<br />
buati ya Kurd u Ermeniyan belav dUcmn.Li MuşS, Diya-<br />
din u di nav deştS de propagande di nav çiyaySn Kurdan<br />
dejidUcmn.(89)<br />
Bu-ati G bi aşiti jiyana Kurd u Ermeniyan bi hev re, yek-<br />
ser tesir kiriye li ser kmn u rewşa SuwarS HemidiyS . Kon-<br />
soIosS IngiHzan Tirvel , Ii serbangadewIetSSrişaku hatiye<br />
kmn ser Ermeniyan li BasSn, weha nivisi ye : "Min bihisti<br />
ye ku hmek serokSn SuwarS Hemidiyê sar bune. Bangen Sriş<br />
birma ser Ermeniyan piştgûh kirme G gGh nedane bangen<br />
dewletS. Di ber vS re ji çend talanSn baş ji kirine."(90)<br />
Di destpeke de, peymana li navbera Kurd u Ermeniyan<br />
bi tevayi baweri p8 nehatiye kirin Q hUgu û dUxwazen wS<br />
bir G baweriyS ji jar bûne.Abunehman, di wi wari de weha<br />
gotiye : "Ev dara han ku nQ hSşin dibe, hêvidanm ku ber big-<br />
re, em pS bawerm û tu şUca me tS de nine, di welat de emS<br />
bUcarm hSzeki mezin diji Sultanbikar binm".(91)<br />
(88)A.n.d.,rup.43.<br />
(89) K.Sasoni, Diroka Taron, Beyrut 1957, rGp. 266.<br />
(90) Correspondence Respeeting.<br />
(91) Diruşak 1900, hej. 1, Kanuna Duyem, rGp. 5.<br />
68
KOMELA HEVKARÎ U PEŞKETIN A KURD<br />
(KURT TEAVUN VE TERAKKl CEMlYETl)<br />
Di sala 1905-1907 ande, çêbQna şoreşademokrati-bur-<br />
juvazi ya Rusya,netewên Asya hişyar kir.Ji bo nzgarbQn û<br />
xelasiya ji bm kirdayetiya derebegi-eskeri ya paşvemayi ya<br />
heymana sedsala navin,serihildan8n gelSri ySn mezin di nav<br />
wan de peyda bûn.Wan serihUdanan TirIdyS,lran,Çin G wela-<br />
tên dm en Asya ji girte nav xwe.VJ.Lenin,qonaxa bizaviya<br />
şoreşgeriya Asya "hişyarbûna Asya"bi nav kui ye:"Şoreşa<br />
sala 1905 ya demokrati-buijuvazi a Rusya, bi yek cari Asya<br />
hişyar kn-.Bi sedan milyon xelqSn mezlum ji bin desten<br />
heymana sedsala navin a paşvemayi xelas bun u bere xwe<br />
dan jiyanek nu. Di riya mafSn jibirkni yen mirovi de, di<br />
riya demokrasiyS de dest avStm xebat kuin8."(l )<br />
Bizaviya tevgera şoreşger h Tirkiye, hemQ netewSn Im-<br />
paratoriya Osmani han da (gijku), ji bo xebatek xurt Ii<br />
dgi rejima riziyayi ya Sultan Abdulhemid. Ew rejim ku nav<br />
u nişana zordari û otokratiya Asya bû. Li bajarSn BitUs,<br />
Wan, Erzurum... wek minaki, di ware siyasi de h diji Sultan<br />
gelek tiştSn mezin ç8dibîin(2). SerihUdana sala 1905 ya<br />
(1) V.i.Lenin, Afirandinen Gişti, C.23, rup. 146.<br />
(2) Y.A.Petrosyan, Dawiya Sedsala 19 an G Destp'eka Sed-<br />
sala 20 an de Tevgera Tirken Ciwan, 1970, rGp. 46.<br />
69
Kurdan Ii DersimS ji bal Ermeruyan piştgiriyek baş girt.Li<br />
ser xebata çekdari ya her du nrulanJKurd û Ermen eskerS<br />
dewletêji hindGrS DSrsimS derxistin.(3)<br />
Kurd, h dgi dewleta Tirkan hini cGre xebata xwenişanda-<br />
n'ên gelSri bu bûn. Di sala 1906 an de, ji bo bersiva terora<br />
ku dewlet h diji Kurdên IstenbulS dUcir, Kurdangelek xwe-<br />
nişandan û meşên gelSri saz kmn. Her di w8 sal8 de wan Ii<br />
dQ hev Ii bajarS BitHsS Srişek mezin a gelSri Kurdi kirin<br />
ji bo ku memur G karbidestên bertilxwar u destUcSn Sultan<br />
ji ser kar ben rakn-m. Ew xebat gihişte wS derecS ku xweni-<br />
şandaran doza rakmna waU dikn-in. Di we êrişa çekdari de,<br />
gel dest dani ser telgraf G hinek dezgaySn dewlet8.(4)<br />
Li ser xurt bQn G pir bGna bizava gelêri ya nav gel di hin-<br />
dur de,tekoşin Q xebata diji Sultan, a rêxistmen derveyi we-<br />
lat ji tund, tuj G fu-ehtir dikn-. Hemû daxwaz u armanca wan<br />
ew bG ku bikarm hSzen xwe bikm yek û h diji rejuna Sul-<br />
tan wS hSze bUcarbinm. Riya diji Sultan, di wan hal u rew-<br />
şan de di nav welat de şUcIeki eşkere girtibu xwe. Eşkere<br />
belga vS nerizayiyS ji ev nama han e ku 28 serok eskerSn<br />
Tirkiye G nunerSn rewşenbiran şandibGn ji bo xSzane sero-<br />
kSn serihildana behra Siwastopol ,ji ŞmSt re. 'YSn name<br />
imza ku-ibûn du kes ji wan Kurd bûn. (5) SalSn 1907-1908<br />
qonaxa nu bû di xebata parti û hSzSn berxwedanên hmdurS<br />
welat û yên derve de. Di sala 1907 an de, Komela tttihad<br />
G Teraqqi ya Osmani Q Komela Azadi ya Osmani bGne yek.<br />
(3) Binere; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd,rup.l 1 1<br />
(4) BinSre; Yakor (Keştiwan) 1907, 12 e Tebax, hej. 4 (Bi<br />
Ermeni) Her wiha bmSre; E.K.Sarkisyan, Siyaseta Dew-<br />
leta Osmani Di Rojavayê ErmenistanS de, Erivan 1972,<br />
rQp. 221.<br />
(5) BinSre; X.M.Tisevikiyan, Tesira Şoreşa 1905 a Rusya li<br />
70<br />
Tirkiyê, RojhUatnasSn SovyetS, C.IU, 1945, rup. 21.
Turknasê Sovyeti Y.A.Petrosiyan h ser wS weha dibe :"Di<br />
vS qonaxS de rSxistmSn netewSn dm Sn ne-Tu-k, di Impara-<br />
toriyS de, neziki Tu-kSn Ciwan bQn û vS nSzikatiyê, binge-<br />
heki rasteqini Q esasi durust ku-. Ji bo ve ji TirkSn Ciwan,<br />
parti û rexistmSn netewên dm konferansek gişti çekirm ji<br />
bo ku di hemQ milan de piştgiriya hev bUcm."(6)<br />
Di 27 Q heya 29 ê Kanuna Yekem a sala 1907 de, h ParisS<br />
Kongra Dûyem a Tukên Ciwan çSbû. Di vS KongrS de nune-<br />
rên hemQ mUan y8n parti û rSxistman beşdar bûn. WS koma<br />
Kurdan ku h der u dora rojnama Kurdistan civiyabQn,di<br />
bm serokatiya Abdurehman de beşdari kn-m. Her weha<br />
Kuid îi Tn-kSn h Amerika dgiyan beşdari kongrS bQn. He-<br />
jayi gotmeye ku ew multeciySn li AmerUca dijiyan, organeki<br />
wanasiyasihebG u navSwSji La Yara bG. (7)<br />
Kongra TirkSn Ciwan a duyem ji bo xebata şoreşger hati-<br />
bû amadekmn. VS nSrina han di belavokS de ji hatibG eşke-<br />
rekirm ku, bi xebata çekdari doza xistma Sultan Q damezi-<br />
randma meşrutiyet û parlamentoyS dS be kmn. Ji bo zêdetu-<br />
xurtkmna xebata şoreşgeri, belavokS doza van tiştan ji kn-i-<br />
ye; bi zmanS hemQ wan netewSn bm destSn dewleta Osma-<br />
ni, belavok û broşurSn siyasi ben belavkirm.(8)<br />
Dawiya kongrS, tevgera şoreşgeri li TukiyS bi awayeki<br />
yekgffti, hemû hSzSn berxwedane gu-te nav xwe. Di meha<br />
Tirmeha 1908 an de, netica serihildana çekdari ya hezen es-<br />
keri di Makedonya de, rewşa welat aloz bQ u textS Sultan<br />
hejiya. AbdiUhemid naçar ma ku makeqanuna sala 1876 an<br />
bixe kar G rejuna Sultaniya-Meşruti ilan bUce. Rexistma<br />
Yekitiya Tirkên Ciwan serokatiya w8 serihUdanS dikur u<br />
di banga xwe de hevkariyS ji hemQ rSxistmSn netewan 8n<br />
diji Sultan dixwest. Serkevtina şoreşS beri hemû tiştan nû<br />
(6) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tuken Ciwan, rup. 50.<br />
(7) BinSre; Şepul (Pel) 1908, 1 1 i tlon, hej. 7.<br />
(8) A.n.d. , hej. 5-9, Kanuna Duyem.<br />
71
û. KombQn h dora wan sloganSn TffkSn CiwanbQ;slogana<br />
"azadi, wekhevi, birati". Hemu hSzSn şoreşgSr Sn netewSn<br />
ImparatoriyS, programa Ttfkên Ciwan, tenS rasteqini ya<br />
xistma rejuna derebegi-otokrati ya Suhan dizanin.(9)<br />
Pir bi zîi, di dawiya serihUdanS de dgitiyek tund u tuj<br />
kete navbera Tu-kSn Ciwan Q gel. RazibQna danina meşruti-<br />
yetS di aUyê Sultan de, li cem Tukên Ciwan armanca sereki<br />
bû. Lêbelê, gel, vSdestpSkaguherandmabmgehinjibo sis-<br />
temek nQ ya bi rSvebirma welat nedizani. Na2im Beg, miro-<br />
veki bi nav û deng S serokS TukSn Ciwan bu G di dawiya se-<br />
rihildanS de weha digot: "Di 14 yS Tirmeha 1908 an de,<br />
komita partiyS bi hemQ awayi rêxistinek şoreşger bQ. L8<br />
belS, wexta ku şoreş hil bû, meşrutiyet hat Uan kmn, komi-<br />
te wisa tê gehiştibQ ku rola şoreşgeriyS temam bQ. Gotm<br />
ku; dema xebata aram û aşitiyS ye".(10) TirkSn Ciwan, si-<br />
yasetek şoreşgeri di mesela burokratiya dhaza dewIetS Q di<br />
rSxistina eskeri ya rejima Sultan de nedan pSş çav. Destek<br />
û komelSn aUgiren Sultan di ciySn xwe de mabQn Q di xebat<br />
Q bizavSn xwe de bûn. Her h firsetekS digeriyan ji bo ku<br />
meşrutiyetS bixin.<br />
^ Di ber ve re, li welat di mehSn yekemin de, her çend Tir-<br />
kSn Ciwan dixwestm rejun h dyS xwe rQne Q asayiş berke-<br />
mal be ji, disa hez Ii cûre azadiyan dUcum û bi eşkera hemû<br />
rexistinSn netewi-pêşkevtixwaz karSn xwe bi bizavi (akti-<br />
fi) dimeşandin. RojnamSn wan bi riySn cûre cQre deidUce-<br />
tm. Ji bo piştgiriya meşrutiyetê Q ya vS rewşa nû,di hemû<br />
bajaran de xwenişandanSn fireh, mezin en gelSri dUiatm çS-<br />
kmn.<br />
RSxistmSn netewi ySn Ermen, Ereb, Arnawud û netewên<br />
dm h gor biryarSn kongra TukSn Ciwan a h Paris "qebul<br />
kmbGn", piştgniya rejima TukSn Ciwan dUann. Li ba wan<br />
(9) Y.A.Petiosyan, A.n.d. , rGp. 314.<br />
(10) A.A.AUmov, Şoreşa 1908 an Li TirkiyS, riîp.44.<br />
72
wUia bG, ku TirkSn Ciwan dUcarm mesela netewi çareser bi-<br />
kin û ji ber vS ji bang ji bo demokrati, pSşkevtm û biratiya<br />
netewandUcn-m.<br />
Li Istenbul rewşenbirSn Kurd , bi taybeti ewen ku mul-<br />
ted, yan ji di riya Sultan da hatibûn rawestandm, roleki baş<br />
dUistin G bi aktifi dixebitin. Di nav wande,Seyid Abdulqa-<br />
du-ê kurS Seyki UbeyduUahS serokS serihildana 1880 yi<br />
Seyid Abdulqadu- di sala 1881 i deji aUye Sultan ve h tsten-<br />
bul hatibu rawestandm- rolek wi ya mezin u eşkera hebu.<br />
Pişti serihUdana Tirmehe vegeriyaye Istenbul G di welat de<br />
parastigerekî meşrutiyetS hatiye zan'hi. Bi gotina beşdaran;<br />
di roja cejna remezanS de meha Çirya Yekem 1908 an h<br />
IstenbuI,Ii ber dere mala Seyid Abdulqadir xwenîşandanekî<br />
mezin hatiye çêkirm. Xwenişandaran, h hemu bajSr geriya-<br />
ne Q sloganen piştevanî ji bo meşrutiyetS G ji bo qanuna nû<br />
avStme, Ii ber derS meqera nGnerS Sultan jî civînek me-<br />
zin pek anîne. (11)<br />
SloganSn bi giştî G esaa ySn rewşenbîrSn Kurdan slogana<br />
peşketm Q yekiti bG ye. Di welat de, wi wexti, rSxistmeki<br />
Kurdan ya netewi bi wi awayi tune bîiye ku reberiya xebata<br />
Kurd bike. Eva han ji astengek mezm bu ye di riya geşbGna<br />
bira netewi G tevgera Kurdayeti de. Ew Kurden rewşenbir<br />
ku h derve muhacir bun, vegeriyabîln welat, tenS hevi G<br />
daxwaza wan ew bG ku rSxistinek bi wi awayi damezirinin.<br />
Di payiza sala 1908 an de, Seyid Abdulqadn* u Emin Be-<br />
duxan h Istenbul Komela Hevkari G pSşketin a Kurd<br />
(Kiirt Teavun ve Terakki Cemiyeti)dainezirandm, ji bo sero-<br />
kati û rSberiya xebata siyasi Q rewşenbiri ya hemû çin û<br />
tebeqan bUce.(12) Ew komela han, bi kSmasi nûnerS se bi-<br />
nemalSn Kurdan 8n mezin -Bedirxani, Şemzinani, Baba-<br />
(11) Jamanak (Wext) 1908, hej. 2, 16(29) S Çirya Yekem.<br />
(12) A.Safrastiyan, Kurds and Kurdistan, Londra 1948,<br />
P.70.<br />
73
ni- bQ. Ew rewş ji ji bo serokatiye dijiti peyda dUcu*, yekiti-<br />
yek pêk nedUiat. L8, cardm bi pu-ani rewşenbir û siyasiySn<br />
Kurdan çûne wS komelS. EndamSn we pir hebûn, berpu-<br />
siyare hemG rS G bir G baweriyen cGda cQda Ii der û dorSn<br />
xwe kom kmbG.<br />
Endamen komelS piştgiriya sloganSn TirkSn Ciwan di-<br />
kn-m. Parastma mesela yekitiya netewSn bindestSn Osmani-<br />
yan û meşrutiyeta sala 1876 an dUcirm. Komel, wek ku di<br />
programS xwe de ji nivisi ye, xebat ji bo dbidkirma van ar-<br />
mancan kiri ye : Di mmtiqSn KurdistanS de vekmnadibista-<br />
nan; tayin kmna memur û karbidesten Kurd h dam dezgSn<br />
kirdayetiyê di welat de; itiraf kirma resmi ji bo zmanS Kur-<br />
di; çekirma universitekS di Kurdistan de; rSdana derSxisti-<br />
na kovar Q rojname bi zmanS Kurdi ; kifşkirma nuneren her-<br />
demi ySn Kurd jibo meclise;bizav Q hewldanjibo geşkuma<br />
rewşa abori di Kurdistan de.(13) Seyid Abdulqadir, Emin<br />
EK Bedirxan, Zihni PaşayS Baban, Damat Ehmet ZuBcuf<br />
Paşa, XeHl XeyaH(Motkan), Ehmet Cemil BegS Diyarbekri,<br />
Ehmet Ramiz Beg (Lice) u hmek kesSn dm serokatiya wê<br />
komele dikirm G roleld wan a mezm û bizavi di komelS de<br />
hebQ. (14)<br />
Komela Hevkari G pSşketin a Kurd , qimetek bi te-<br />
mam u mezin di nav Kurdan de peyda kuiye. RSxistinên ne-<br />
tewi-burjuvazi ySn Ereb, Ermen û ySn netewen dm itiraf Q<br />
itibaren mezm pe dUcirin. Bi taybeti peywendiyeki wS ya<br />
xurt bi rSxistinen Ermeniyan re hebû. Di payitext de Ii<br />
ser hewildana her du milan xwenişandanSn mezm dihatm<br />
(13) Programa Komela Hevkari u Pêşketm a Kurd, tstenbul<br />
1324, Roji Kurd,hej. 6, 1960.<br />
(14) EI-Teaxi, hej. 10, Tirmeh 1967, Pir mixabin, di wan<br />
74<br />
belge u materyalSn h ber destan de, jiyana damezirS-<br />
neran u endamen wan komelan di wan de ninmNiviskar.
çSkmn. (15) Çina h ser kar G dewlemendSn Kurd û Ermeni-<br />
yan, koşk, xani G çayxanan ji bo vS armance texsisdikirm.<br />
RojnamSn Ermeniyan, deng Q behsSn birati G hevxebatiya<br />
Kurd u Ermenan di paytext de belav dUcirin. Rojnama<br />
Gortis di 12 yê Çirya Duyem sala 1908 an de, h ser pey-<br />
wendi G dostaniya Kurd G Ermenan weha dmivisi : "HSdi<br />
hêdi ev birati xurt dibe û dibe sebebe xweşiyê". Komela<br />
Hevkari û Pêşketm, peywendiyek xurt bi Taşnak (16)<br />
re daniye. Her wext nGnerên komelêji bo civinSn xwe, bang<br />
Ermeniyan kirme G rSxistinSn Ermeniyan ji ewan daweti ci-<br />
vinSn xwe kn-me. KesSn beşdari civinan bûne, bi hev re mar-<br />
şa Kurd u Ermeniyan a niştimani peşkêş kirm e.( 17)<br />
Rojnama Jamanak , h sa- danina programa rSxistinên<br />
netewi di civinek degotiye : "Her dG milanji heya ku ji wan<br />
hat biryar dan ku di riya armanceki de bixebitin"(18) Ko-<br />
melSn Ereb, Ermen Q ySn din, vê komela Kurdan, bi tenS<br />
nûnerS derbarS armanca Kurd zani ne. Heta komel diqeta<br />
dipIomatSn tngîHzanji kSşa bG.<br />
Eziz YamuUci, di biraninSn xwe de weha dmivise : "Ko-<br />
mel8 ji HukumdarS tngiltere re telgrafeki şandibû. Vi Hu-<br />
kumdari ji bo vi agahdariya Kurdan, bi pirozbahi G sipasi-<br />
ySn xwe ve bersiv dabu..." YamuOci bi vi awayi didomine:<br />
"Komela Hevkari G PSşketin, ji Hukumeta IngiHzan ya wi<br />
wexti hSviya aHkariyek kmbG."(19<br />
(15) Jamanak 1908, Çirya Yekem, hej. 7.<br />
(16) Gortis (Kar) 1908, Çuya Duyem, hq. 53.<br />
(17) Jamanak 1908, 18 i Çu-ya DGyem, hej.l9.<br />
(18) A.n.d. , 4 ê Çn-ya Yekem, hej. 4.<br />
(19) Eziz Yamulki, Kurdistan G Serihiklanen Kurd (Kurdis-<br />
tan ve Kurt Ihtilalleri) 1946, rup. 55.<br />
75
Bi vi awayi em dikarm bSjm, di wan wextan de, h nav tS-<br />
koşerSn Kurd h Istenbul, hinek kes hd)Qn ku mêla wan bi<br />
ser IngiHzan ve bQ, ew mSla han h dawiya xelasiya qonaxa<br />
Şerê CihanS e Yekemji peyde bûbû.<br />
Armanca bmgehin ya bizava komelS, derxistma organek<br />
bQ. Rojnama Jamanak , di meha Tirmeha 1908 ande, we-<br />
ha nivisiye :"Van rojan Kurd dS rojnameki navS w8 Kurd ,<br />
bi zmane Kurdi Q Tirki der8xin".(20) Hejmara rojnamS ya<br />
yekem di 29 8 Çhya 1908 an de h Istenbul derketiye.(21)<br />
Yê ku wê rojnamê derSxistiye navê wi Tewfîq bQye u xeDcê<br />
Silêmaniyê bGye.Di rupela rojname ya yekem de wUia hati-<br />
ye nivisandin: "Rojname organa Komela Hevkari G Peşketm<br />
a Kurd e G armanca wS ya bingehin ji belav kirina bir u bawe-<br />
riya komele ye." Heftê carek heşt rGpel derdiket G her rupe-<br />
lek ji çar sutun bu.(22)Wêrojnama han tene neh meh derke-<br />
(20) Jamanak 1908, 16-22 yS Çuya Yekem, hej. 2.<br />
(21) BinSre; Revue du Monde Musulman, 1909, T.7,N.l-2,<br />
P.170-171.<br />
(22) Di Bibfiyografya Edebiyat de, Ii ser rojnama Kurd ra-<br />
76<br />
ySn cure îi cure u kSm hene. BibUyografya dewlemend<br />
û 8 xurt a O.L.Vilçivski, behsa wSkiriye48bel8,di we-<br />
şanSn Kurdan Sn dm de,qet h ser tiştek nehatiye nivisan-<br />
din.(O.L.Vilçivski,BibUyografya Weşanên Kurdan Li<br />
Derve/up.l57-158)Her wUia mviskar u diroknivisan<br />
navê rojnamS ji birasti nenivisandine,ji bo minaki;E.K.<br />
Sarkisyan û Lazeriyev, Komela Hevkari G PSşketm<br />
a Kurd bi nav dikin. BinSre ; E.K.Sarkisyan, Siyaseta<br />
Dagirkeri ya Imparatoriya Osmani (Di RojavayS Erme-<br />
nistan) Li Pişt Qafqasya, Erivan 1962, rGp. 82.<br />
Her wiha binSre; M.S.Lazeriyev, Kurdistan u Mesela<br />
Kurd, Moskova 1964, rîip. 139. TenS yek serekani h ser
J<br />
'^*- .V> j''^' 'j>> 't/-*r 'J* ♦J-.* Jî'*:j^^'-*ij/k>«3U t^.Ar. < .X<br />
j_,:^V ..... j-/ •^^-»ur'>../'''>/<br />
.*, wi, /. .^•..■' ./,^ >;^:r -^ U^^
tiye.(23)Pê re nehatiye gihiştin ku di hemG mintiqen Kur-<br />
distanS de bS belavkumS û bUcare bibe rojnamek berbelav<br />
G bi nav G deng.(24) RojnamS behsa meselen gelek cûre cû-<br />
re kiriye û h ser pir tiştan nivian belav kiriye. Beri hemû tiş-<br />
tan li ser guherandma rewşa avaki û xurtkirma rSzen nete-<br />
wa kar kniye.Rojnama Kurd*j:oj8n kevnar 6n netewa Kurd<br />
pir bi iftixar û bi sifet G camSriya netewa Kurd nişan<br />
daye.<br />
Di hejmara duyem de, di gotareke de, ew gotara ku bi<br />
navê Kurd û Kurdistan hatiye nivisandm weha<br />
hatiye gotm : "Kurd di Imparatoriya Osmani de ji hemûji-<br />
yana xweş, ji hemG mafan bS parm. Her çend can^ri G fe-<br />
dakariya wan h dySn welat di aBySn hemû kesan de diyare<br />
u ciyek wani bi taybeti ji methS re heye." Ew kesen ku roj-<br />
namS do-Sxistine, rexnSn ku h dewletS gfftine, ne vala G bê<br />
armancbune.(25)<br />
wi rojname nivisiye; Revue du Monde Musulman, di sala 1959,<br />
hej. 1-2. Ewê ravisiye ku rojname, rojnameki hefteyi, dini, siyasi G<br />
cTvaki bQye. Hejmarên rojname nehatuie parastin, lêbelê, komek ji<br />
naveroka wê di kitêba A.Şahbaziyan ; Diroka Kurd û Ermeniyan de<br />
hatiye mviskndin. Hêjayê gotinêye, ew kitêb di vi wari de yekem se-<br />
rekaniya me ye. Kovara Revue du Monde Musulman, behsa rojnama<br />
Rojhilat û Kurdistan(Şark ve Kurdistan) kiriye. Ehmed Şerifê* Herse-<br />
ki, Bedriyê Meletyê, Ismaili Herseki wê derêxistine û zêdetir propa-<br />
ganda dine Islame kiriye û bi tu awayê peywendiya wê bi tevgera aza-<br />
dixwaz a Kuid re tunebûye. Derveyê van du malumatan, tu serekani-<br />
yên dm yên di vi wari de ber destên niviskar nebuye.<br />
* Bmêre : Têbiniya 22. (Nave esasi.yê kovar? "Kuid Teavun ve Teraki<br />
Gazetesi ye (Rojnama Hevkari D Pêşketma Kurd)" e. Em di vêkitebe<br />
de klişa rûpelêwe yê pêşiyê pêşkêşi xwendewanan dikin. N.M.)<br />
(23) Şahbaziyan, Diroka Kurd u Ermeniyan, rup. 177.<br />
(24) A.Safrastiyan, Kurds and Kurdistan, P.70-7 1 .<br />
(25) Binêre;E.K.Sarkisyan, A.n.d. , rGp. 82.<br />
78
Bi wi awayi rojname zSdetir gotarSn civaki-siyasi belav<br />
dUcir. Di wan gotaran de gelek ideologen Kurdan bir û ra-<br />
ySn xwe dixistin ber çav û riya rastiyS ji bo pSşveçûna ne-<br />
tewa xwe nişan dikinn.Rojname,gelek gotarSn rewşenbiri<br />
G çandi ji belav dUcir. NivisarSn wan gotaran KurdSnjSha-<br />
ti G xwecU bira netewi, weld SeidS Kurdi, tsmail Hakki Ba-<br />
banzade û geleki din bûn.<br />
Dihqmara duyem degotara Çijibo Kurdan pSwist e?<br />
hatiye belavkirm G t8 de weha hatiye nivisandm : "NSziki<br />
panzde salane ez tim G tun difUcirim G ve meselê dipivim û<br />
datinim, di netica vê sersekminS de, tiştSn pir girmg di serê<br />
mm re derbaz bGne. Ten8 dii tişt eninivisa Kurdistan dUcare<br />
bigûherine; yekitiya netewi h gel hişyariya dini û we hiş-<br />
yariya ku di şaristaniyet, zanisti û hunerdebe bişavtm."<br />
SeidS Kurdi ji weha dibS : "Ji bo azadbûna Kurdistan, pe-<br />
wisti bidamezirandina eskereki KunJi yS mezm heye."(26)<br />
Wi niviskari di hejmara şeşan a rojnamS de gotarek dm<br />
nivisiye; ku dibS hewceye bir û baweriya pSşketm û aza-<br />
diyê li gel din be peju-andm û bi wi awayi derkeve. Baweri-<br />
yek bi wi awayi diji islamiyetS nine. Nivisar di wi wexti de<br />
dgi PanislamizmS disekme da ku perda Ii ser rûye wê zihm<br />
G zora ku li ser navS islamiyetS di dewleta Osmani de h<br />
netewSn musulman te kmn rake.i. Ev bir û baweri rS G nSri-<br />
nen han, bi pirani ySn kesen ku rojname derdixistine bûye.<br />
Eh hejmara sSyem de Ismail Hakki BabanzadeyS niviskar<br />
û xebatker, gotarek Ii ser c|imet û ginngiya xwendewari ni-<br />
viaye. Di wS gotarS de roni kuiye ku xwendewari rolek ça-<br />
wa di xurtkuin G yekitiya netewi de dUize. Ewi gotarS bi vi<br />
awayi domandiye; pêwiste zarokSn Kurdan bi zmanS bab u<br />
bapu-6n xwe bixwimn.(27)<br />
(26) Şahbaziyan, A.n.d. ,rGp. 177-179.<br />
(27)A.n.d. ,rGp.l79. 79
Ew gotarSn ku di rojnamS de hatine belavkirm ne tenS<br />
ji bo propaganda siyasi hatibun amade kirm. Di eyni wexti<br />
de h ser bingehek xurt ji bo belav bûn û geşkirma zmanêe-<br />
debi yS Kurdan ji hatiye sekinin. îsmail Hakki Babanzade,<br />
dozS ji gel kiriye ku tiştSn veşarti ySn bi dev G çirokSn Kur-<br />
dan, bSn komkinn G bi zmane Kurdi diroka Kurdi bS ni-<br />
visandm. Di vi wari de weha dibîge: "Parastm û durustkuma<br />
zmane eddii riya pSşketmS ji bo me vedUce. TenS xwendin<br />
G zanisti karê netewi dipareze. KiUta zaninê, zman e. Her ew<br />
kiKt tenS dUcare deriyê şanstaniyetS veke." Li ser pewisti û<br />
bahayS v8 meselê xwediyS gotarS bi vi awayi gotara xwe di-<br />
domine: "Ji bo cianina van wezifan, ez berS xwe didim wan<br />
kesen zana u şareza û doze li wandUcim;zûtirindest ii zen-<br />
dSn xwebidmjor Q mil bidnekarkinn8".(28)<br />
SermvisarSn rojnama Kurd , bang li gel dikirm,ji bo ye-<br />
kiti û biratiye u sazku-ma peywendiyen xurt di navbera ne-<br />
tewSn welat de.(29)<br />
Ev rojname ji wek gelek rojnamSn dm ku Ii tstenbul bi<br />
Tirki u Ermeni derdiketm G dihatin nivisandm, meşandm û<br />
serokatiya wan di bin destê buijuvaziya Uberal de bû.(30)<br />
Rojnama Kurd , di mesela civaki G abori de h gora men-<br />
feeta çina xwetUyê wê bû. Bi pirani ji dibm tesira Ş8x Ab-<br />
dulqadir de bG. Gelek kesSn beşdar ewi derker û xwediyê<br />
rojnamSdizanin.<br />
Komela siyasi G civakî Hevkari û Pêşketma a Kurd di<br />
25 8 tlona 1908 an de h tstenbul kulubeki vekir.<br />
Dema vekirma w8 kuIubS di salona Weznecnler de, 500<br />
(28)A.n.d.,rGp. 178-179.<br />
(29) Gortis, 1909, 1 S Kanuna Duyem, hej. ll(Bi Ermeni)<br />
(30) BinSre; A.D.JeItyakov, Y.A.Petrosyan, Dhoka Rewşen-<br />
bui Li TirkiyS.<br />
80
kes ji endam G mSvanan hazu^ bûn. Di vekmna wS kulubS<br />
de bi vi awayi axaftin hat kmn: Em hemG Ji bo birati u<br />
hevxebata netewSn tmparatoriyetS piştgiriya qanun G meşru<br />
tiyetS dUcm. Muftuzade,ku serokek Kurdan G xelqS MuşS<br />
bû, bi taybeti h ser van tiştan sekmi;ji ber vS rewşa nû<br />
Kurd daxwaza wekheviyS dUcm, bi netewa Tirk ve di riya<br />
pSşketm, zamsti û başkinna rewşa abori, azadi Q siyasi de<br />
diçm û ku ewe wezifeke li ser milSn xwe dizanm, ew çax<br />
hewceye em bi dU û can parastma meşrutiyetS bUcin û ewê<br />
dijiyana xwede tetbiq bikin.(31)<br />
Di we civinê de axaftma ji bo veku-ma w8 kuluba Kuixli<br />
hatiye kirin ew ji her ji bo peyda kuina buati G peywendiya<br />
navbera Ermeni G Kurdan bû. Muftuzade digotarekSde, bi<br />
germi doza zSdetu xurtkmna btfatiya navbera her du nete-<br />
wan dUcu-. PeyamnSrS rojnama Gortis weha nivisiye :"Xe-<br />
tib, wezifa bmgehin ya wS kulubê xurtkmna birati u dostiya<br />
herdu netewan ditiye".(32)<br />
Di rojname G weşanan de, çavSn muov pn- caran li wan<br />
kesan dUceve ku h ser kombûn û civinên kuluben bua y8n<br />
(31) Elaeddin Seccadi, Diroka Edeba Kurdi, Bexdat 1952,<br />
rGp. 552. RojnamSn Kurd G Kurdistan, her wek me Ii<br />
jor ji behsa derketina wan ku-, di wS wextSde ber G ba-<br />
hayS du neslen Kurdan bGn. Geleki ji ku eşkera nebe, di<br />
şerSn tevgera azadixwaz a Kurd de mU G bi mil bûne. B.<br />
Nikitin, di vi wari de wUia nivisiye : "Di rasteqini de,<br />
di wi wexti de herdu milan; Bedirxaniyan u aUguên Se-<br />
ySde NShri (meqsed Seyid Ebdulqadu e), dijitiya hev<br />
dUcn-in u pilanSn cure G cure h diji hev digerandm. Bi-<br />
nSre; B.Nikitin, Kurd, rup. 290.<br />
(32) Gortis 1908, 26 S îlon, hej. 13.<br />
81
Ermenîyan an ji ySn Kurdan dmivisandm. Pir caran di hamG<br />
aUyen paytext de, an ji van gundSn nSzikS hev ku Kurd û<br />
Ermeni tS de dgiyan, bihev re diketm wan civinan. Peyam-<br />
nSrê Gortis h ser wan civinan weha niyisiye :"Di nav me<br />
Ermeniyan de ev eşkera ye G ciyS zanin G dUxweşiye ye,<br />
ji ber ku ev nişana han ya birati û aUkariya her dû nulan di-<br />
ke..."(33)<br />
KuIubSn Kurdan, roleki baş ji bo h hev kirm û nehiştina<br />
sariti û rakirma dijwariya navbera Kurd û Ermeniyan Usti-<br />
ne. Rojnama Gortis cara duyem nivisarekS Ii ser we bûye-<br />
rê nivisiye: "Do, li Xas KoyS(34)Kurd û Ermeni civinek çêki<br />
rme, sebebê civinS ev bû ye;hmek komelen Kurdan nenza-<br />
yiySn xwe Ii ser Ermeniyan diyar ku-ibun. Ew KurdS ku go-<br />
tarê xwend, bi tevayi dgi wan bûyeran axift G h ser xurtki-<br />
rina birati û hevkariya bi Ermeniyan re sekmi. Dawiya vS ci-<br />
vinS peywendiya wan baş bûye û navbera wan de qet tiş-<br />
tek nemaye."(35)Bi vê riya hevxebata Kurd G Ermeni-<br />
yan çi h Kurdistan û çi di nav Ermeniyan de piştguiyeki<br />
wek ku di tstenbul de hebû hate ava kirin.<br />
Bizava sîyasi ya Komela Hevkari û PSşketina a Kurd ,<br />
her di îstenbulS de nerawesta.RSxistmSn we di rojhUata<br />
tmparatoriyS de; Diyarbeku, Bittis, Musul, Muş u Erzurum<br />
de belav bûbûn.Di destpêkS de,di wan herSman de, komitSn<br />
heremî ySn komelê pêk dUiat,pişti paşwexteki ew komitSn<br />
han bi awakî serbixwe xwe kifş dUcmn. Her weku tu pey-<br />
wendi di navbera wan de nebe. LebelS, di eslS xwe de, se-<br />
rokatiya siyaseta wan komitan, serokatiya komelê ya li ts-<br />
tenbul dUcu- û serku-dayeti îi meşandina wan Ii wir dihat<br />
(33)A.n.d. ,1908, 19 ySÇu^a Duyem, hej. 53.<br />
(34) Li qeraxê tstenbul.<br />
(35) Gortis, 1908, 12 yS Çu-ya Duyem, hej. 53.<br />
82
kirm. Pir diser de neçG, wan kuluban kareki pu- girmg h<br />
ser rewşa siyasi-civaki kmn, u giraniya xwe li ser sîyaseta<br />
wan herêman xistin ber çav.Bi pirani di bajar G mmtiqSn pi-<br />
çGk 8n Kurdistane de ew kulub G hucn-e hatibGn danin.<br />
Kuluba BithsS mezmtirin û xurtuine wan kuluban bG .<br />
Di Çuiya Dûyem a sala 1908 an de, h vi bajari kuluba Er-<br />
meniyan 50, ya tttihadiyan 90 u ya Kurdan ji 680 endamS<br />
wS hebûn. CîgirS konsolosS Rusya Akimoviç di rapora<br />
xwe ya 30 8 Çirya Paşin de waha nivisiye :"Hejmara enda-<br />
mên kuluba Kurdan gUiiştiye çend hezaran."(36) Di meha<br />
Sibat û Adara 1909 an de, hejmara endamên kulube'bû ye<br />
80hezar.(37)<br />
Bi eksê kuluba paytext, serokSn ku kar G barSn kulubS<br />
meşandme, rol Q giraniyeki wan kesen çep tSde tunebG ye.<br />
Di w8 rewşa siyasi-abori ya nû de, çina navin rolekî girmg<br />
Kyistiye. Ew çina ku Akimovîç di rapora xwe de "dew-<br />
lemendSn Kurdan" bi nav kiriye. Endamên kuIubS (meqset<br />
kuluba BitUsS ye-Niviskar), "di nav xwe de deh hezar Ure<br />
komku-me, ku bikin sermaye ji bo vekirma kaigehek di Bit-<br />
Usede." (38)<br />
Derebeg G nûneren eşh-an ji dibûne endamSn wan kulu-<br />
ban. Armanca wan ew bû ye ku di w8 rejima nû de, bi saya<br />
wS rSxistmS menfeeta xwe biparSzm. Bizava sîyasi G kombu-<br />
na Kurdan di BitKsS de h der G dor w8 kulubS, ji bo kulu-<br />
bSn din ySn di b^Sr de bû ye cayê tu-sS. ErmeniySn BitKsS<br />
bi xebat u bizaviya wan kuluban şa bûne, xurt bGna wan<br />
wdc menfeeta xwe nivisandm e. Akîmoviç h ser vS pusS<br />
(36) A.V.P.R.F., ji konsok)sxana Istenbul, 1908, rGp. 58.<br />
(37) Binêre; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rup.<br />
141.<br />
(38) A.S.D.R. , bingeh^konsolosxana Istenbul, rup. 58.<br />
83
weha dibêje:"VS yekgirtina Kurdan diqetêdUcişme.PSkani-<br />
na bi vi rengi hSzekî mezm,dibe sebebS netirsandmSji bo Er-<br />
meniyan. Ji ber ku, ev hSz û yekgirtm, di paşerojan de bi<br />
bizavi (aktifi) wS rola xwe kifş bUce."(39)<br />
Zêdetu- nehrsiya Ermenîyan ji bo ve yekS bG : We kulubS,<br />
komiteki şerS ku ji deh kesan p8k dUiat damezirandibû G e-<br />
wan ji kesSn din hîni kar û bare şer dUcmn. Kulube xebateki<br />
baş dUcu-ji bo rewşa arami ya b^êr. Bi rasti ji, alozi kSm bû-<br />
bGn û çeng û berS asa^dş Q aramê, di ser herSme de ha-<br />
tibG vekirm. Ittihadiyan sebebS lawazi û jaibQna xwe, wan<br />
kuIubSn Kurdan dizanin. Ji bo v8 yekS, ketin bizav û xebate<br />
u xwe amade kum ji bo wan kulubanji nav hildm. Sala 1909<br />
an di meha GulanS de wS kuIubS gutm.(40)Gelek endameh<br />
we naçar man bibm endamê Ittihadiyan.Di vê meselêde A-<br />
kimoviç roleki baş Ustiye G di rapora xwe ya ku ji bo Zi-<br />
novîev konsolosS Rusya yS tstenbulS nivisiye weha dibS:<br />
"Nabe ku em vS ji bir bUcm, Kurd heta nUia dijmmendew-<br />
letS y8n eşkere bQn, niha bGne piştgire qanuna gutina ku-<br />
luba Kurdan. Heta demek beri nUia Ermenî di rehetiyS de<br />
bQn, 18 vS dawdyS, ji bo ku navbera wan Q Kurdan hate xira-<br />
kirm ketme nerehetiyS Q bê arainiyS".(41 )<br />
Mesela ku Kurd dibOne endamS kuluba tttihadiyan, ba-<br />
hayeki wS ya abori ji hebu. Ji ber ku, her Kurd yekemin se-<br />
rokanîya butça kuluban bQn. KonsoIosS Rusya yS BitKsS<br />
h ser vS weha gotiye : "Kuluba tttihad û Terakki zSdetu- xe-<br />
bitiye ku KurdSn dewlemend G ySn bi nav G deng h der u<br />
doren xwe bicivine."(42) Ew nayS we mane ku tttihadiyan,<br />
(39)A.n.d.<br />
(40) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rup. 141.<br />
(41) A.S.D.R. , bmgeh, konsolosxana tstenbul, 1909, D.141<br />
rGp.8,bigişti.<br />
(42)A.n.d. ,rûp. 150,gişti.<br />
84
armanca wan ne ewbû ku di hSla siyasi ve tesir nekin h ser<br />
Kurdan. Girtina kuluba Kurdan di BitUsS de, nerazibuneki<br />
mezm xisti bQ nav gelS Kurd.<br />
Ew kuIubSn Kurdan hewce bG ku bi awaki helbijarti G<br />
h gora meşandma karS hmdûr bSn danîn, IS, gelek caran di<br />
dyê ve de bi awaki eşireti dUiat danin. CarSn dm ji hebQn,<br />
rewşa civakî, di mesela danina kuluban de rol diUst. Li ba-<br />
jarê Xinisê eşira Çarikan, ji kuluba h wir dûr ketibûn, ji<br />
ber ku ew kesen ku serokatiya wS kulubS dUcmn, heta de-<br />
mek bere zori û zordestiyS h ser wan kmbûn. Ji bo ve ji e-<br />
wan di wS kulubê de ci negirtme G dest avêtine ji xwe re<br />
kulubdc dm vekirme. Di wan rojan de rojnama Gortis<br />
ya Ermeniyan weha nivisiye : "Eşira Çarikan we eziyet G<br />
tadaya beri bi kûri tinm bira xwe û ji ber vS ji dixwazm ni-<br />
zikati bi Ermeniyan re deynm. Ji ber ku Ermeniyan ji van<br />
ceza u tadayiyan tam kmne. Em ji pir salan bi deste zor G<br />
zordestiyS wekî wan ketibQne bm perçiqandma zilm G zora<br />
civakiyS".(43)<br />
Havina sala 1909 an , dema TirkSn Ciwan dest avStin si-<br />
yaseta OsmanizmS, hSdi hSdi kulubên Kurdan hatin girtin.<br />
tttihad û Terakki ji bo fu-eh kirin û xurt kirina iktidara xwe,<br />
pewist dîl ku Kurd bibin endamS kulubSn wan. Lê bele,<br />
Kurdan bi dU,kar di nav partiya Tirkan ya ttilaf de dikmn.<br />
Di saya wan bang G propagandSn zSde ku kuIubSn Kur-<br />
dan ji bo bira netewi kmbun, hejmareki pu zSde Kurd li<br />
der G dorSn xwe kom kiribQn. "Heta ew KurdSn ku xwe<br />
Tirk dizanin piraniya wan ji xistibQne nav rSzên xwe".(44)<br />
Li gora wan deng û behsSn ji Muşê gihîştme redaksi-<br />
yona rojnama Horizon aErmeniyan, pişti girtina wan ku-<br />
(43) Gortis, 1909, hej. 48, 6 ê Adar,<br />
(44) A.Şahbaziyan, Diroka Kurd û Ermeniyan, rûp. 177.<br />
85
luban,. Kurd li der u dorSn hicn-Sn dîni dicivîyan û dest bi xe-<br />
bateki bi pir dizi ku-ibîin. Li navça Bilanix , Melazgu-d<br />
u ciyên dm civin dikirm u Ii ser mesela programa xebatS<br />
û babeten din kar û barS diaxiftm. AwayS tên gotin Kurdan<br />
van xebatên xwe bi awaki pir dizi û veşarti domandme. Bel-<br />
gen bi nivisandî h ser minakiySn wan xebatSn hicran heta ni-<br />
ha bidest neketiye ku mirov bikare bi firehayi h ser biseki-<br />
ne.(45)<br />
Di dawiya sala 1909 an de,ji ber sebebe girtma wan kulu-<br />
bên siyasi bizavi Q keft û lefteki Komela Hevkari u Pêşke-<br />
tin a Kurd G ya rojnama Kurd nema. Her çiqas ew roj-<br />
name Q komele di demek kurt jiyana xwe karibûn bidomi-<br />
nm, IS, rolekî wan a baş di hişyarkirma gel de ç8bu.<br />
Komela Hevkari u PSşketm a Kurd , ji bo belav kmna<br />
xwendewariye di nav Kurdan de xebatek mezmkuiye. En-<br />
damSn w6, v8 wezifa han wezifeki bingehin a Ii ser milên<br />
xwe zanîne. Ji bo v8 armancS Komita Kurdan a Weşani îi<br />
Rewşenbiri hatiye dainezrandm. Wezifa we komitS xebat-<br />
kirin ji bo vekmna dibistanan Q bi zmanS Kurdi çap kuina<br />
kitSban bQye. EndamSn w8 komitS, bi wezirê TirkiyS yS<br />
Rewşenbui re ittifak kirme Qji bo vê armancê gelek bizavi-<br />
ySn hSja meşandme. XeUI XeyaUyS xelqS Motkan, rolek<br />
mezin di v8 xebatS de Ustiye.(46)<br />
Butçe û aKkariya maddî ya vS komitS, ji Kurden dewle-<br />
mend Q KurdSn ku di kar û bşrSn dewletS de xebitine û hi-<br />
nek ji ji dewletê hatiye girtm. WextS h tstenbul dibistan tS<br />
vekmn Abdurrehman Bedirxan 30 UreyS Tirk yarmetiyS di-<br />
ke G vi qewK ji dide ku her meh bi awayeki berdewam aK-<br />
(45) Horizon 1910, 10 S Sibat, hej. 3.<br />
(46) El-Teaxi, lOêTîrmeh 1967.<br />
86
j^C j\:^ .^,',~ <br />
^^U ^,,-.^ ^<br />
jf-^:
kariya wS dibistanS bUce. (47)<br />
Ew dibistan h taxa Diwan Yolu û Ii kuça Hace Paşa<br />
hatibû vekmn. Roleke w8 ya mezin di jiyana çandi ya Kur-<br />
den tstenbul de hebQ. RojnamSn h paytext derketine, bi<br />
taybeti wek rojnamen weki Horizon , Azade MUIet ,<br />
Jamanak u geleki dm ji h ser vebûna v8 dibistanS bi fi-<br />
rehayî mvisine. Programa wS dibistanS her wek dibistanen<br />
dm bû ye. Rojnama Horizon , h ser wezife Q programa ma-<br />
mostSn w6 dibistanS weha nivisiye ; "Navê dibistanê dani<br />
bûn Dibistana MeşrutiyetS . Her çend mirov nUcare beje ku<br />
h vfu tenS meşrutiyet dUiat xwendm, 18 beI8, xwendmabi<br />
dil Q germin meşrutiyet bQ".(48) SerokS dibistanS Abdur-<br />
rehman Bedirxan bQ, di destpêkS de tenS 30 zarokSn Kur-<br />
dan hebQn, dawiyS hejmara wan geleki zêde kirm e.<br />
Wê komitê, doza vekmna dibistanan di Kurdistanê de ji<br />
kiri ye. Di rastiyS de ji ew mesele ne wesa hêsan bu. Ji ber<br />
ku, ew kadro Q mamosteyên ku di Istenbul de bi dest di-<br />
ketm di nav gundSn KurdistanS de tunebûn. Rojnama A-<br />
zata Mart ya Ermeniyan, h ser v8, pirozbahiyS h rewşen-<br />
birSn Kurdan kuiye û weha gotiye : "Her bi çi awayi be,<br />
ev zori, zehmeti Q nerehetiya han dS bS pêşiya rewşenbirên<br />
Kurdan, nabe ku dev ji vê meselê berdin u bidm aKki. Ji<br />
ber ku, rojSn bên Q çarenivisa netewan gu^Sdayi ye bi hîş-<br />
yari û xebata zehmet, dgwar di dgi hemû rewşekî xirab Q<br />
nehhevhati de".(50)<br />
"XebatkerSn Ermeniyan ên pSşkevtixwaz baş di we ras-<br />
tiyS gihişti bûn. Ji ber ku, belav kmna xwendewari u zanis-<br />
(47) BmSre; Revue Du Monde Musulman, 1910, T.10,N.4,<br />
P.578.<br />
(48) Horizon 1900, 9 e Sibat, hej. 30.<br />
(50) Azata Mart (EidS Xas) 1910, 22 ê Sibat, hej. 190,<br />
88
ti di KurdistanS de, wezifeki pir pêwisti u ginnge, ji ber ku,<br />
ewan dizani; Kurdistan dyS bext, can û dilS tevgera Kurdan<br />
e, ne paytext". (51)<br />
W8 geşbûn pêşveçûn Q jiyana ku di paytext de di nav tev-<br />
gera Kurd digiya , bi vi avayi germ û gur nedigihişt Kurdis-<br />
tan û sar dibû. Ji ber ku, di vi wexti de yek dibistan çiye di<br />
KurdistanS de tune bûJIeta ew ji hemû h navçSn di destS<br />
Tirkan de bQn.,Tu cari h wan xweş nedihat ku tevgera azadi-<br />
xwazS Kurd xurt bibe u pSşve biçe. Di sala 1910 an de, Tir-<br />
kSn Ciwan, destSn xwe ySn gemar kune nav Q ewan xistm<br />
bm muhasa-S G ew ji mafê xwe bSpar kmn. Ew netewên<br />
ku heta do bi wan re li diji Sultan xebatê dikinn.(52)<br />
Li ser girtina kuIubSn Kurdan, Komela Hevkari û Pêş-<br />
ketin a Kurd u derketina organ G weşanan, xebata qonaxa<br />
pevajoya pSşveçGna jiyana civakî-siyasi ya Kurdan nesekmi.<br />
TirkSn Ciwan, bi vS siyaseta xwe ya êrişker, dij xebata ber-<br />
xwedana netewSn piçQk sekini û ewi domand.Di ber vS re<br />
ji sala 1910 an , tevgera Kurdi gihişte qonaxek geşbîinS<br />
ya dm. Xebata bizavi ya Komela Hevkari u Pêşketm a<br />
Kurd Q bir G baweriya serokSn w8, serekaniya ilhama tev-<br />
gera Kurd bu. Eziz YamuDci bi awayek pir bi rGmet G baha<br />
behsa dewra wê komelS dUce G weha dibeje : "Ew yekemin<br />
car bQ vS komelS, mesela azadiya Kurdan bi kar aru. Ew ji<br />
ne ew bû ku h daxwaz Q xwestma seroken wS bG;ew neti-<br />
ca guherandm û perewpSşveçûna hedda rewşa siyasi û civa-<br />
kibQ". (53)<br />
(51)Aji.d.<br />
(52) EI-Teaxi, 10 S Tirmeh 1967.<br />
(53) Eziz YamuDci, Kurdistan G SerihUdanSnKurd,,TÛp. 55.<br />
(Kiirdistan ve Kurt îhtilalleri)<br />
89
^ . '^<br />
KOMELA HtVA-HEVt U KOVARA ROJl KURD ,<br />
DAMEZIRANDINA YEKEMlN ÇAPXANA KURDl<br />
Di jiyana siyasi-civakî ya Kurdan de, xwendewaran role-<br />
ki mezin Ustiye. Nemaze xwendewarSn ku h tstenbul di<br />
universîte Q enstutiyan de ducwendm. Di paytext de, di bela-<br />
vok û civinên KurdSn siyasi de,deng8n xwendewaran xurt,<br />
zelal Q bUind bû. Ew tSkoşerSn Kurdan -ku di rojSn bori<br />
u di diroka xebat8 de pir xwedan tecrube bûn- hemQ nesi-<br />
heten wan xwendewaran dUcevte beranberi hişyariya siyasi-<br />
civakî Q ewan wS hîşyariySgeş u bUind ddcu-m.<br />
Di destpeka sala 1912 an de h tstenbul, komeleki nQ ya<br />
xwendewaran bi navS Hiwa-HSvi hat damezirandm.(l)<br />
(1) V.F.Minorsky, Koşa HSwayê, Şekiti tercume kuiye.<br />
90<br />
BinSre; V.F.Minorsky, Tebini u tntibaat,Petersborg 1915,<br />
rûp. 18. Emîn Zeki û Bileç ŞSrko, sala 1910 an , sala<br />
damezirandma komelê zanin e. BmSre; Bileç Ş8rko, Me-<br />
sela Kurd, rGp. 52. Di wan salan de, tttihadiyan hemû<br />
dezge G rSxistinSn Kurdan qedexe kmne. Ji ber vS yekS,<br />
rS jS re naye vekum ku di bin wan rewşan de, komeleki
Peywendiya danina vê komelS ji aUyekS de bi rewşa welat a<br />
nû û serkevtma siyaseta nav TirkSn Ciwan ve hebG.<br />
Peywendiyeke baş a endam G seroken wSkomele bi tSko-<br />
şerSn Kurdan 8n di Istenbul de dijiyan re hebG. Komele di<br />
fakulta Ziraat de hat damezirandm. Ji ber ku hejmarSn<br />
xwendewarSn Kurdan di wS fakult8 de pir bûn.(2) Her bi wi<br />
awayî,di fakulten dm de ji,wek di fakulta Bgişki JMelekiyeta<br />
Şahinşahi de endamSn wS hebûn. Omer Cemîl Paşa serokS<br />
komelS, Qedri Cemil Paşa jî sekreterS w8 bQ. Fuat Temo,<br />
Cerahzade Memduh SeUm, Necmeddîn Huseyn, Ebduleziz<br />
Baban, Omer Efendi Q Zekî Beg.... endamSn bizavi ySn ko-<br />
melS bQn.(3) BerpirsiyarS maUyS, XeKI XeyaK bQ. Enda-<br />
man h gora programa nav xwe mehaniySn komelS didan.<br />
PeywendiySn komelS, bi xebatker û kesSn bi nav Q deng<br />
u bi kesSn siyasi ySn Ereban re ji hebu. Bo minaki, peywen-<br />
diyeki xurt h navbera Necmeddîn Huseyn, Qedri Cemil Pa-<br />
şa û niviskar û tSkoşerê bi nav û deng 6 Ereb; SeduIIah EI<br />
Cabir û Reşid Riyad de hebQ.(4) Ew kes dameziranên parti-<br />
wiha bS danin.Di nivS yekemîn 8 sala 1912 an de,<br />
ji ber şUcestma şerS Balqan, rewşa riya tttihadiyan raste<br />
rast biber jariyê ve diçu G dawiya wê rewşa xirab de ji,<br />
Partiya Hurriyet G ttilaf a TirkSn Ciwan hat danin. Piş-<br />
ti van bGyeran, Kurdan karin komeleki nG dabimezrinm.<br />
B.^.MnHopcKMM, KypflH, saimTKH h<br />
BneqaTJieHHH , neTpo'rpafl,I9I5, CTp. 18<br />
(2) El-Teaxi, 10 S Tinneh 1967.<br />
(3) Dr.BiIeç Şêrko El Qediyye El Kurdiye (Mesela Kurd),<br />
rGp. 52.<br />
(4) Di damezu-andma wS komelS de, niviskar G edibS Kurdi<br />
e bi nav G deng, Refiq Hilmi, rolek mezin G gmng Kstiye.<br />
BinSre; Roja NG,1960, Silêmani, Tirmeh, hej. 1, rûp. 61.<br />
91
ya netewi ya Ereb Hizbîl Merkeziyye EI tdariy Osmaniy-<br />
ye bGn uewS partiyS didawiya sala 1912 andeli QahirSda-<br />
mezirandibGn.(5 )<br />
Bizav Q xebata komela Hîwa ya di nav gel de, ji ya Ko-<br />
mela Hevkari û Pêşketm pirtir bi nav û deng bû. Beşa Er-<br />
zurum 8 ku di dibistaneki navin de hatibG damezirandm,bi-<br />
zav, xebat û rewşeki w6 ya pir eşkera û gmng hebîi. SerokS<br />
w6 beşê Teyib EU bQ.(6) Beşeki komelêji hderve -Ii Lozan-<br />
hebu. Ji ber sebebSn êrişen terori û hovîti ku di destpSka<br />
ŞerS CîhanS ê Yekem de dihatin ser komel8,ewS di w8 na-<br />
vê re bizava xwe hinek da sekinandin.Arşiven ku di destSn<br />
komele de hd^ûn ji,ewan dabGne Ebduleziz Baban ku biparS<br />
ze.(7) Komelê bi navS Roji Kurd kovarek. mehani derdi-<br />
xist. Ji hejmara çaran pe ve navS kovarS kmn Hetavi<br />
Kurd .(9) EndamSn komelS xebat u bizaviySn xwebi xurtî<br />
bmbun nav serbazan.(8)<br />
(5) Le mêrite sur la question Syrieime -Publ- par le comman-<br />
demend de la IV-me Armêe, tstenbul 1916, P.58<br />
(6) Di sala 1925 an de, KemaUstan Teyib AU, têkoşerSme-<br />
zinê Kurdani idam kffin. Ewi beşdariya şoreşa ŞSx Seid<br />
kaû)u.<br />
(7) Pişti Şerê QhanS S Yekem, komel bi serekatiya Asif<br />
Bedirxan destbixebatS kiriye. Ekrem Cemil Paşa serokS<br />
fexri bGye. Di wSqonaxa xebatS de, komele hinek kite-<br />
ban jî çap kiriye» Ji bo minaki ; afirandinen EhmedêXanî<br />
kitSba hînbuna zmanS Kurdî ku Ekrem Cemil Paşa nivisîye.<br />
Di sala 1922 an de, ji ber sebebSn siyaseta Kemal Ata-<br />
turk, komel hatiye qedexe kirin.<br />
(8) Mehmed Emin Zeki, DQ-oka Kurd G Kurdistan, 1939 Qa-<br />
hîre, rûp. 35. Dr.BiIeç Şêrko, Mesela Kurd, rûp. 52.<br />
(9) V.F.Minorsky G Bazil Nikîtin, Roji Kurd, bi Hetava<br />
92
\ : jtj<br />
/^/<br />
T}j^ \ J^<br />
\ : J.U.<br />
xrr^ *:- ji/_>. ^ J^jl ^ _ »Al»i(l.,A \_M<br />
5_'i*»u.4'''<br />
j>i û-^V"'^ --'^^<br />
XMy-y JljiJ »J^j^fr Jlcv'; [ 1»-*^ »'y*- ]<br />
«**-<br />
■fc^AŞ^.k^i-i.: A.
Hejmara yekem a kovarS 6 S HeziranS, ya duyem 6 8 Tii-<br />
mehS, sêyem 1 8 Tebaxe (10) û hejmara çaran ku navS wS<br />
hat guherandin û bû Hetavî Kurd 23 ye Çirya Yekem sa-<br />
la 1 9 1 3 an derket .(11) Her sS hejmarSn yekemin sih Q du rQ-<br />
pel derketmejiejmara çaran nivê wan bûJSermvidcarê s8<br />
hejmarSn yekem, yekek nave wi Suleymanî EbduDcerim bG.<br />
Ya hejmara çaran Ebduleziz Baban bû. Kovar bi<br />
Tirki G Kuidi derdiket. Her çend kovar a xwendewaran bQ<br />
18 belS,geIekkesSn siyasi Q ySn bi nav Q deng 8n Kurdan,we-<br />
kî Necmeddin KerkukU, Sahh Beduxan Q hmek ditu^ aU-<br />
kariya derketina wS dikmn. HSjayS gotmêye ku mvisarSn<br />
wek niviskar Abdullah Cewdet, pir caran h ser rQpelSn kova-<br />
r8 hatme belav kirm. Ew kes yek ji wan e ku bi Ismail Heq-<br />
qi Babanzade re dameziranên TirkSn Ciwan * Q di<br />
Kurd tercume ku-ine. BinSre; V.FMinorsky, Kurd, rûp.<br />
18. B.Nikitin, Kurd, rûp. 290. Di zmanê Kurdi de goti-<br />
na Roj u Hetav bi eyni menS de nin. Di kovara Ahnanî<br />
de, di gotarekî de, bi zmane Almanî, bi rasti nave wS roj-<br />
namS hatiye tercume kuin. BinSre; Die Welt des tslam,<br />
BerKn 1913, Band I. Hett 314, s. 221.<br />
Pişti sansorS ewS qedexe kff, navê rojname kirin Hetava<br />
Kurd.<br />
(10) Roji Kurd 1913, hej. 1-2-3.<br />
ni) O.L.Vilçivskî G M.S.Lazeriyev, bi xeletayi derketina<br />
Hetavi Kurd, sala 1914 an nivisandm e. BinSre; O.L.<br />
Vilçivskî, BibUyografya WeşanSn Kurd Sn h Derve, di<br />
Sedsala 20 an de. Zmanê traniyan, I, Moskova-Lening-<br />
rad 1945, rûp. 158, M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela<br />
Kurd,rGp. 139.<br />
* Y8 yekemKomela Tiricên Ciwan damezu-and bi Ab-<br />
dullah Cewdet re, ne tsmail Haqqi Babanzade, tshaq Sukûti<br />
bû.(N.M.)<br />
94
hukumeta TirkSn Ciwan de ji wezirS rewşenbîri bQ. Di<br />
wi wexti de, wan her du kesan dev ji Tirkên Ciwan ber-<br />
dan Q hatm ketm nav tevgera Kurd. Tirkên Ciwan , bir-<br />
yara ji bo mesela çareser kmna netewi bi d nanin û wan ma-<br />
fSn netewan pişt guh kirm. Ew buyarS ku di sala 1907 an,<br />
Partiya fttihad Q Terakki di kongra xwe ya duyem de h<br />
ser we meselê girtibû,ewe ci bi cî nekmn ku mafên wan nete<br />
wan bûn heta do bi wan re diji rejima Sultan tSkoşindUci-<br />
rm.(12)<br />
HejmarSn Roji Kurd ji tstenbul digihiştm Kurdistane.<br />
Li ser v6 baştirin belge, ew name Q pirozbahiySn xwendewa-<br />
rên Kurdan m ku ji bo rojnamS şandin e. Heqqi Medeni bi<br />
purozbahiya xwe re perçek helbesta şairS mezm 8 Kurd Hacn<br />
Qadirê Koyi şandiye Q kovarS ji wS belav kiriye.<br />
V.Minorsky, behsa belavkirina Roji Kurd di Kurdista-<br />
(12) Di weşan G edebiyata Kurdan de, rola girmg a AbduUah<br />
Cewdet di peydabuna ideolojiya tevgera Kurd de, behsa<br />
xebata wi nehatiye kirin. LêbelS, şahid Q belge Sn wi<br />
tSkoşerS Kurd ew gotarin ku Ii ser rGpelSn Rojî Kurd,<br />
xebat G wezifSn ser miISn kesSn Kurd, ka çi ne, belav<br />
dUcir. Derveyi van, di weşanSn Tukandeji h serdiroka<br />
edebîyat G çanda Kurd, nivisaran belav kiriye. Didawi-<br />
ya ŞerS CihanS yS Yekem dej-oleki wi ya bi bizavi di<br />
damezu-andma komelSn siyasi ySn Kurdan de hebûye.<br />
Her wiha,pişti ŞereCihanSyS Yekem,disala 1925 an<br />
de, ew mvîsandm G gotarSn di rojnamSn Tirkan de h<br />
hember serihUdanSn Kurdan derketme G ku ewan bi<br />
doza damezu-andma dewletekî Kurd gunehkar kume,<br />
AbduUah Cewdet, di diji van nivisandm G gotman ne-<br />
rizaya xwe eşkera kiriye. BinSre; Rojnama Akşam<br />
(Evar) Kanuna DGyem 1925 -Nivîdcar.<br />
95
nS de dike Q weha dibS : "Li ciySn wek SUSmaniyS ySn dûr<br />
dihat belavkmn Q di kovarS de, seroken rewşenbir 8n<br />
Kurdan, daxwaza belav kirm Q jiyana mesela netewi diki-<br />
rin." (13) Li gora kovarS, behsa hemu zor Q zehmetiySn ge-<br />
18 Kurd Q armanca w8, di hemû qunc Q deren Imparatoriya<br />
Osmani de t6 kmn. Ji ber vi çendi, riyek wehadanibQ pSşi-<br />
ya xwe : Behsa yekitiya netewan, jiyana wan, guherinên ci-<br />
vaki hwd. û behsa jîyana xelqS diku.<br />
Roji Kurd , behsa xwendarS Kurd tenS nekiriye u bala<br />
wan tenS nekişandiye ser xwe. Behsa rojnamSn Ermeniyan<br />
ji kiriye u bi awakî metih h ser deiketma rojnama Hori-<br />
zon 0 gotarSn ku tede hatine belav kmn sekmiye. Li ba wS<br />
her weha bQye; ev kovarSn han bîra pSşkevtixwaz di nav<br />
Kurdan de belav dikm.(14)<br />
KovarS behsa siyaseta nijadperesti ya Tirk8n Ciwan a di<br />
warS mesela netevri de kiriye u ji bo w6 ji tenS çar hejmaren<br />
kovarê derketiye. Ji ber sebebSn wan mvîsandman, ewS<br />
gu-tin G ketin dûv girtina mviskar Q belavkuSn kovarS.Di da-<br />
wiya Çirya Yekem sala 1913 an de, ji ber nivisinên diji sî-<br />
yaseta dewletê, peyamnSre kovarS Salih Bedirxan hat gir-<br />
tm Q hepiskmn. Rojnama Jamanak a Ermeniyan û rojna-<br />
ma Tercuman ya Tirkîye, ve xebere belav kmn e u weha<br />
gotine : "Salih Bedirxan di kovara Roji Kurd de gotarek<br />
dijî kirdayetiyS nivisi ye, ji bo w8 ji karbidestSn eskeri 16<br />
geriyane G girtine xistine hepsS."(15)<br />
Bi wî awayî di sala 1909 an de h ser rûpelSn rojnama Tir-<br />
kan hinek gotar hatm nivisandm ku rexne Ii siyaseta Tu-kên<br />
Ciwan digirtm. Ew rexnên wan wek mînakî h ser tiştSn we-<br />
(13) V.F.Minorsky, Kurd, rGp. 18.<br />
(14) Horizon,.25 S Ilon 1913, hej. 214.<br />
(15)Jamanak, 23 yS Çuya Yekem 1913, hej. 1600.<br />
96
ha biîn ; qanuna di warS weşan derSxistm Q çapi de weha di-<br />
got: Eger ku-dayetiya mehelK an waK, di rojnamekê an ko-<br />
varekS de gotareki dqi dewIetS bibinin, ew dikarin hem<br />
serniviskar, hem xwediyS wS gotarS G hem ji çapxanS<br />
bignn, ciySn ew weşan hatine çap kmn h wu^ derSxin<br />
dadgehS.(16)<br />
Li derveyi van zor û zehmetiySn dewlete, hmek asteng û<br />
gn-mgiySn din ji h ber kovarê hebûn. Ew kesen berpirsiyar<br />
û derkerSn kovar8,pispori Q şarazayiyeki wan a bi temami h<br />
ser rojnamenivis û derSxistma warSn kovari de tune bû. Di<br />
ser van gişkkan re, zor û zehmeti ya rSzman u imlayen ere-<br />
bi Q hinek tiştSn wek wan ji Ii ber derketma kovarS asten-<br />
gSn girmg bun.<br />
Li gora wan gotar u materyalSn di kovara Roji Kuid de<br />
hatine belav kirin, didin xGyakmn ku bi piranî h ser jiyana<br />
Kurdan hatiye sekinandm. Di hejmara yekem de gotarSn<br />
Necmeddin KerkukK ;Komela XwendewarS Kurd G Xizme-<br />
ta Kurdan ya ji bo Makam-i Xilafet, yS Fexri; Di Nav Kur-<br />
dan de QabiKyeta Hevdemi, yS XarputK;Deid G Dewa, yS<br />
Mithet; HSzSn HukumetS YSn Gişti(Kuva-yi Umumiye-i<br />
Hukumet) û geleki ditn- hatme belav kmn.<br />
Di hejmara duyem de gotarSn Li PSşberS Netewa We<br />
Wezifa We(di bin vS gotarS de imza DaganS Bulgaristanî he-<br />
ye, ne ye Abdullah Cewdet N.M.) û Rîya YekitiyS ySn Ab-<br />
duUah Cewdet, MisUmani G Kurditi yS Ismaîl Haqqi Baban-<br />
zade, Her Ez Bun Keseki Din Nebe, Bextreşi u Mehnimiya<br />
Kurdan, tbreta EbduDcerimS SiIêmanîyS u Zunan u Neza-<br />
niya Kurdan ySn X.Mudanî G gelekî dm tSde hatme belav<br />
kirm.<br />
Di hqmara sSyem de, ew kesSn di hejmaren pêşi de ni-<br />
(16) K.Yost, WeşanSn Anadol, rûp. 14.<br />
97
visandinSn wan hdîG di vS hejmarS de ji nivisarSn wan hati-<br />
bG belav kmn. tsmail Haqqi Babanzade; PSşketina Kurdan,<br />
EbduDcerimS Silemanî; Yarmeti, XJVludani;Bextreşi G Meh-<br />
rumîya Kurdan û hinek gotar û babet nivisandmSn dm tSde<br />
hatine belav kmn.<br />
Di hejmara sSyem de, ew kesên di hejmara pSşi de nivi-<br />
sandinen wan hebûn,di w6 hejmarS de ji nivisarSn wan<br />
hatibûn belav kmn. tsmail Haqqî Babanzade PSşketma<br />
Kurdan , EbduDcerimê SUSmanî Yarmeti , X.Mudani Be-<br />
lengazî Q JSrdestiya Kurdan Q hinek gotar Q babet nivi-<br />
sandinên dm tS de hatme belav kmn.<br />
O.L.Vilçiviskî, pu- bi başi behsa kovara Roji Kurd di-<br />
ke û weha dib8: "Ew nivisandmSn tS de hatme belav kmn,<br />
pu bi eşkera bir G bawireya netewi ya wan kesan didin di-<br />
yarkmn. GotarS wS Ii dgî perçiqandm, zilm û zora Tirkan m<br />
G dozS li Kurdan dUan ji bo yekitiya hevxebata pêvajoya<br />
serxwebûnS û azadiya Kurdistan."(17) Di hemQ halan de<br />
em pir bi gotma "netewi" nerazi ne. Ji ber ku, h ser yeke-<br />
min rQpelSn hejmara Roji Kurd , di mesela siyaseta diji<br />
Sultan de, armanceki kovare ya bingehin di riya pSvajoya<br />
serxwebûnîyS de tunebû ye. Wezifa kovarS ya bingehîn, pro-<br />
paganda rewşenbhi G handana Kurdan ji bo şanstaniyetS<br />
bûye. KovarS, pir bi dizi behsa çûna diji dewIetS kuîye Q<br />
xwe niziki babetSn weha nekuiye. KovarS nekariye bi eş-<br />
kera banga azadî G serxwebûni ya Kurdistani hiWe. Ev bQ-<br />
(17) O.L.Vilçivski, Aji.d., C.I, Moskova-Leningrad 1945,<br />
98<br />
rûp. 151.<br />
O.Jl.BHJimeBCKHM, BHÖjmorpa^HuecKHii<br />
o63op sapyöeKHHX KypflCKHX neqaTHHX<br />
H3flaHHii B XX CTOJieTHH. "MpaHCKwe<br />
H3tIKH",T.I, M.-Jl., 1945, CTp.151
yer zSdetff ji ber rewşa objektîf û subjektif a w6 demS bûye.<br />
Hewceye eva han jî ji bh neçe, kesSn berpirsiyarSn kovarS<br />
meyla bir Q baweriya wan bi ber bu- Q baweriya TukSn Ci-<br />
wan ve bG û baweriya wan bi TirkSn Ciwan hebû ku we qe-<br />
rarSn xwe bi ci binm.<br />
Bh Q raya Mmorsky ya di vî wari de rasteqinitu e : "Ko-<br />
vara Roji Kurd rewşekî wS ya netewi hebû".(18)<br />
Di vi wari de hewceye ku em vê ji bSjin; bi pu-ani çap û<br />
weşanSn netewî li ser mUSn Roji Kurd bu û bi wasita w8<br />
dihat amade kmn.<br />
Ew zor Q zehmeti û paşkevtin, bi puani ji ber sebebSn<br />
paşvemayîna rewşa rewşenbiri ya Kurdan bû. Kovar bi xwe,<br />
di gotara Armanc,RS de behsa vS meselS dUce G weha<br />
dibge : "Dpfê Kurd itiraf bUce, ku ew çawa ji şanstanîyetS<br />
dQr m, ha- wisaji zanisti û rewşenbhi ji dQr in".(19) Destek<br />
mvisarên kovarS, çavkaniya vê paşketma rewşa Kuidan, v8<br />
zihn û zora bi berdewami li ser gelS Kurd tê meşandm di-<br />
zanin. Ji ber v8 ji weha dmivîsm : "Kurdan beri hemû tiş-<br />
tan zanin ku xwendewari di nav wan de pir k8m e û bi wî<br />
tişti hesiyan. Ji ber v6 dizanin pewistiya wan bi zanisti û<br />
xwendme ye. PSgava yekem a riya şoreşgerSn Kuidan<br />
xwendewariye." KovarS bi vi awayi didomand : "NUia şefe-<br />
qa HêviyS avStiye, em dUcarm bi dU 0 giyan bêjm, zordari<br />
hSdi h8di namine. Di nav Kurdan de me du meşale hUkui-<br />
ye, an ji me du riyên hişyaricmnS çSkuiye; HSvi Q Rojî<br />
Kurd"(20)<br />
LS belê, di xebata rewşenbîri ya tSkoşerSn Kuidan de,<br />
divê eva han ji bira me neçe ku, ewan van xebatan ji xeba-<br />
(18) V.F.Minorsky, Kurd, rûp. 18.<br />
(19)RojiKurd 1913, hej. l,rûp.2.<br />
(20) A.n.d.<br />
99
ta xwe ya siyasi cQda nedikir, wan her du rengên xebat8di<br />
kovarê de dan xûyakum. Di vS gotar6 de weha nivisandi-<br />
ne : "Di pSvajoya azadi û serxwebQni ya siyasi de, em S ri-<br />
ya zamstiyS nişan bidm, bi tenS riyek ber bi wS armancS ve<br />
diçe"(21) Roji Kurd , Ii ser zehmeti Q nerehetiya w8 riyS<br />
nivisiye : "tro ciwanan ji bo netewa xwe Q hemû cahanê eve<br />
wezifS girtine ser milSn xwe Q dizanm, dS di ve riy8 de ge-<br />
lek zehmeti Q neriheti jî derkevm, IS belS, ev zehmetidSdi<br />
pSvajoya pSşketin û şanstaniyetSde dyS xwe bigre."(22)<br />
Roji Kurd , bi vi awayî zor û zehmetiySn di aUyen ko-<br />
melên Kurdan de tehUl kuiye,ronî kuiye. Rolekî w8 hemlS<br />
ya baş hebû di afirandma ideolojiya Kurdewari de.<br />
Ber bi vS re ji, kovarS behsa wezifa ser mUS xwe, riya riz-<br />
garbOn Q pSşveçûna netewan dikir. Lê bel8, li gora me, van<br />
rewşenbiran, bi başi nezanîne riya xebata xwedestnişan bi-<br />
kin. Ew "h'iia netewi" ji zêdetir ji bo menfeeta nivisarSn<br />
kovarSbQye.<br />
AbduUah Cewdet, di gotara Bu- Hîtab (Xîtabek) de,<br />
li ser wezifa komelên Kurdewari Q handana wan ji bo hîn-<br />
bGn Q zamstiyS weha mvisiye : "Em di qonaxa avabûna ne-<br />
tewî de dqin." Li gora AbduUah Cewdet jî; "Netewek, ku<br />
ne xwedan şexsiyeta xwe be, derveyî birek heywanSn be<br />
hişi û nav nexwendî pS ve nabe tiştek" tî bi vî awayî h ser<br />
disekine u dide xwQyakmn: "Netewe du-okeki meyandî<br />
(monoton) û sekmi nine. Ji nebatek di bexçên me de, çi-<br />
yan de, darekî ku befeSn xwe yên hSşin di aKyS hejîna bayê<br />
de xwar dUce, ji derveyi ve tiştek nîne."(23) Bi vi awayi<br />
(21)A.n.d.<br />
(22) A.n.d.<br />
(23) Aji.d. ,rGp. 4.<br />
100
dozS ji gelS Kurd dUce : "Sedsala em tS de dijin ne henek e,<br />
sedsala 20'an e. Netewek ku xwediyS mêjû G rojên bên<br />
ySn diroka xwe nebe, xwediyS xwe nine. Netewe G kesên<br />
ne xwediye xwe bi xwe bin dibin kole, dibin malen Sn<br />
dm."(24)<br />
Abdullah Cewdet, vS mesela nazik, bi gmngi xistiye ber<br />
çavSn wan rewşenbirên ciwanên Kurdan. Ewi digot hewceye<br />
em bizanin ka em çi dixwazm, me divê serbixwe azad bm,<br />
an di bin siya ImparatoriyS de bijîn. Eger me navS em di çar-<br />
çova ImparatoriyS de biminm, bi çi awayi be ji, ji bo bid-<br />
anina vS armancS ji hewceye "xwendewari û şaristaniyet"<br />
di nav netewe de bête belav kirm.<br />
AbduUah Cewdet, piştî du-sS mehan di Roji Kurd ko-<br />
vara komela Hêvi de, li ser wezîfa ser mUSn xwendewa-<br />
rSn Kurd, gotarek nivisiye. EwS gotarS bala niviskarSn roj-<br />
nama Ermeniyan a Jamanak kişandiye Q gotara AbduUah<br />
Cewdet bi tevayi h ser rûpelSn rojnama xwe belav kirme.<br />
Abdullah Cewdet, bi awayek objektifi Ii ser rewşa siyasi-<br />
civaki û abori ya netewa Kurd u Ii ser paşvemayina wS nivî-<br />
siye. Pir bi tund û tuji rexne li wan têkoşeran û welat-<br />
parSzan girtiye ku duri Kurdistan di tstenbul de, h ser navê<br />
netewe diaxifm, her bi devki xebat dUcin G xwe h wan de-<br />
ran diveşSrm ku ji bo xebate biçne dySn der G derS ji Kur-<br />
distanS dGr. "Wir deşte, pir waren gul û çiçekan ku bûne<br />
gonstan G di wan zeviySn bi xêr û bereket de ku birçiti G<br />
feqiriya xwediye wan tS de heye. Nivisar dibe; tenS bi hSvi<br />
G ramana baş serbesti bi desten Kurdan nakeve, riya rasti û<br />
çareser kum, tene vegerina nav netewe, nav Kurdistan e.<br />
Bi wi awayi didomîne : " Axaftm, munaqeşe G dest girS-<br />
dana li vir, Ii Istenbul, bS maneye, qet feydekî nagihijîne<br />
(24) A.n.d.<br />
101
wan gundan ji bo nanS paxaç, şîr vexwarm^undi hîşyarki-<br />
rm u handana ber bi şaristaruyetS, belS, evaye wezîfa Ii ser<br />
miISn ciwanSn Kurd".(25)<br />
AbduUah Cewdetj-izgarbûn û pSşveçûna avakS bi zanis-<br />
ti û xebatê ve girSdaye. Abdulkerîmê serniviskare kovaredi<br />
gotara Her Ez Bim Tu Kesekî Dm Nebe de, h ser xebat G<br />
karS negihişti, sewiya hişyari Q bira netewi ya Kurdan nivi-<br />
siye G astenga hevnegirtma wan nivisiye.Ebdulkerim,beh-<br />
sa rewşa hemû sebebSn civaki Q abori, paşvemayina civaka<br />
derebegi-otokrati kiriye Q hservî diware berxwedana diji<br />
pSşveçQnS G guherandma w8 nivisiye u doz h netewe kiri-<br />
ye ku bi xwendewari, zamsti ewe bUcarm ve astengê ji holS<br />
rakm. Weha gotîye: "Feqet dermanê cehalet gelek hSsane:<br />
Maarif. Maarif çiqas Ii pSş be, netewe ew qas kamU di-<br />
be. Maarif çiqas taammum bike netewe ji Ii gor wS gav bi<br />
gav tewessu dUce."(26) Bi vi awayi AbduUah<br />
Cewdet ji, peşveçûna rewşenbiri di guherandina rewşa ci-<br />
vaki-abori ya netewe de di bine G dibS : " Di laşekî nexweş<br />
de hiş G giyana rast vegir dernakeve." Niviskar, gelekî ras-<br />
tiySn tal Q zehmeti û h ser belavbûna nexweşi G birçitiya<br />
di rojhUata Imparatoriy6 de sekiniye Q dibê;gundeki Kur-<br />
dan h nSzild EdenS ye ku 744 kes li wu- dijinji bo eskeriyS<br />
bang Ii wan kmne, tenS di nav wan de 12 kes bS Sş, saxlem<br />
bûne.<br />
Abdullah Cewdet, dozS Ii ciwanan dikir, bi kûri û firehi<br />
hemG sebebSn rewşa civaki-abori ya jiyana netewa Kurd eş-<br />
kera bikin G bikolm. Mesela hejmartma nufusa KurdanG d-<br />
ySn li wir rudinSn, cûre cûre kar Q memuriyeta wan,rewşa<br />
wan a abori, hejmara jin û mSran, minn û ji dayik bGn, hej-<br />
(25) Jamanak,31 yS Çu-ya Yekem, 1913, hej. 1608.<br />
(26) Roji Kurd, 1913, hej. 2, riîp.21<br />
102
mara xwendewar G nexwendewaran, peywencUya wan a abo-<br />
ri bi netewSn dranSn wan re, pîşesazi û rewşa belavbGna ax<br />
u zeviyan û gelek tiştSn dm gutiye dest, iSkoUn kuiye G li<br />
ser axaftiye. Niviskar bi vi awayî nivisandiye : "Wek van<br />
meselSn han ku di nav netewe de dest dikevm, ew wext<br />
em 8 wan wezifan bi d binm û bikarm bibin têkoşerekî ras-<br />
teqinî di riya pSşkevtmS de. W8 demS rutba mamostayeki<br />
dibistanS, dS ji ya qaymeqameki bUmtu- bibe".(27)<br />
Necmeddin ku tekoşereki ji xelqS KerkukS bG, peywen-<br />
diyeki wi ya raste rast bi komela Hevi re hebû. Di gota-<br />
rek xwe ya bi nave Komela Xewdewarê" Kurd G Xizmeta<br />
Kurdan ya Ji Bo Meqam-î Xilafet de,pirozbahi Ii kovara Roji<br />
Kurd kiribG G dozS ji KurdSn ciwandUcn- ku xwe zêdetir nS-<br />
ziki netewe bUcm,tiştSn rastecpni Q bmgehin ji yS vala dyS<br />
bikmJNJecmeddîn bi vi awayi gotara xwe didomand:"Bi hiş-<br />
yarbûna rewşenbirSn awan emeji deste zihn u zoriyS rizgar<br />
bibin."Li gor Necmeddin,wezifa h ser milen her endameki<br />
Hevi-Hiwa,çQna nav netewe u bUievre xebat kirm buJViviskar<br />
her çend bi puani nivisandin û axaftmSn xwe bi veşarti û<br />
tukUen (qalUcSn) armanca xwe bi eşkera diyar nekinbG ji,<br />
gotara xwe gelek bi gotmSn hSja G ramanSn bihnd xemlan-<br />
dibG.<br />
Bizava rewşenbir ya rewşenbirSn Kurdan a di warS dani-<br />
na rSnivisa Kurdi, vekirma dibistanan, xwendina duok û<br />
çanda Kurdi, xemlandma hişyariya netewi GdidawiySdeji<br />
ji bo başkuma jiyana abori ya* Kurdan xebat kmn de geş<br />
bQbû.<br />
We guherandina civaki G siyasi ya ku şoreşa Tirkên Ciwan<br />
h nava welat kmbijnjcareki bmgehin kirji bo belavbGna me-<br />
sela rewşenbiri di nav Kurdan de.TirknasSn Sovyeti Jeltya-<br />
(27)Jamanak,3I ySÇiryaYekem 1913, hej. 1608.<br />
103
kov G Y.A.Petrosyan weha dibSn; salSn dawiye yen şoreşa<br />
TirkSn Ciwan, salSn jiyan G geşböna jiyana civaki, siyasi û<br />
çandî ya welat bûn.<br />
Di wan salan de bir u baweriya netewi ya Tuk, bi yek cari<br />
di nav rewşenbirSn Tuk de bi hêztu- G xurtu- bG.(28) Evê ji<br />
di nav netewSn dm de riya diji Tirkan vekir.<br />
Peydabûna bi Kurdi mvisandin gaveki mezm bQ. Ew8,<br />
caman xwe dUcu- astengek mezm Ii ber pêşveçûna çanda<br />
Kurdi. TekoşerSn Kurd, Ii ser rQpelen Roji Kuni , bi he-<br />
mu awayi vS meselS nivisandm û raberizin li serdikirm. Ew<br />
guherandinSn dawiyS ya şoreşa TirkSn Ciwan ku di nivisan-<br />
dmSn Tu-ki de dUiatm peşkSş kirm, tesheki wan a pu mezin<br />
Ii ser mvisandmSn Kurdi ku û ewan ber bi pSş ve bir. Di<br />
vS navS re Kurdan, h tstenbul Komela Başkirm, Belav Ki-<br />
rm û Hin Kirma Alfabê damezffandin. Kar û baren ve ko-<br />
melS, çSkinna alfabekî nû ya Kurdi bQ. TekoşerS KunJ Ab-<br />
durrehman Beduxan, di vi wari de weha mvisiye : "Ji ber ku<br />
alfabeya Kurdi bingeha w8 Erebi ye, sistema fonetika zma-<br />
ne Erebi ji bo KurdiyS bi ker nay8 û ji ber vê ji danîna p8-<br />
wistiya vê alfabS hatiye hoIS".(29) Di yekemin hejmara<br />
Roji Kurd de Mesud SUêmani di gotara bi navê Herfen<br />
Me Q HSsanku-ma Xwendma Wan de bi vî awayî h ser vS me-<br />
sele nivisandiye:"PSwiste carek din h ser alfabeya Kurdi bS<br />
sekmandm."Li gor nivîskar: sebebe aloziya di warS nivisandi-<br />
nS de ewe ku, gelS Kurd bi zanisti negUuştiye şaristaniyet<br />
(28) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosiyan, Dkoka Rewşenbiri Li<br />
Tirkîyê.<br />
(29) Kurte Xeberek Netewên CiranSn Hev, Roji Kurd, hej.<br />
4 >1913,rGp. 11.<br />
CBOflKa cBefleHHH o conpeflejibHHX cTpanax<br />
", N? 4 , IbI3, CTp.II.<br />
104
û pSşkevtma AvrupayS, HSjayS gotin6ye ku niviskar ji bo<br />
başkirma alfabeya Kurdi qet tu pSşniyarek ji neaniye.<br />
Di vi wari de M.S.Eziz (Salih Beduxan), programekî ji bo<br />
guherandm û temam kirina alfabeya Kurdi pSşnîyar kiriye<br />
G ew peşniyar ji bi d hatiye. Ji bo xwendm G nivisandmeki<br />
rasteqini, afirandina alfaba Kurdi, geleki diqqeta xelqS ki-<br />
şaye.(30)<br />
Ew alfaba ku Salih Bedirxan li ser bingeha alfaba Erebi<br />
dani'bQ Q pêşniyar kmbû, dixwest; têde heşt herfSn din Sn<br />
dengSn zman ben danin Q ew ji bikevin ser herfên b8 deng<br />
yen alfabS. Di rasti de, ew pêşniyar di warS xebate de ew<br />
qas ne rehet bQ. Niviskar Q xwecUyS peşniyarS bi xwe di<br />
wS meselS de baş gUiişti bu Q bi vi awayi digot : "Ez doze li<br />
biraySn Kurd dUcim, ew h ser mesela alfabS bisekinm û ji<br />
bo we ji dan Q sitandma bh û rayS bira bS kmn." Her weha,<br />
dozS ji kovara Roji Kurd di ku- ku quncekî taybeti ji bo<br />
çareserkirma ve meselê bS amade kmn.<br />
KovarS buhayeki pu" mezm daye vekmna dibistanên nû.<br />
Her wek ku tS zanin, dibistanên Kurdistane ySn kevnare, her<br />
ew hicrSn medresSn dîni bûn. Ji ber v8, armanca Roji<br />
Kurd ew bG ku qimet bi zanistiya dinyayS b8te dan. Di<br />
wi wari de AbduUcerimê serniviskarê kovarê di gotara wxe<br />
ya Mindal Bo Çi Zû FSrê Xwendm Nabi de, rexne h ri-<br />
ya ders gotm û hinkmna hicrSn medresan digre G weha di-<br />
bêje : " Di ser vS re, di hicran de demeki du-ej t8 xwendin,<br />
lê, di destpSkS de hini xwendmS nabm" û weha didomine;<br />
" ji bo xwendma ilim melaySn wan mizgeftan destpêkS de<br />
emir dUcin ku bi çend cari Cami bixwinm, demSn duSj ni-<br />
visandinSn Usameddin, Ebdulxefur, Ebdulhekun G Miher-<br />
rem Efendi dixwimn G bi wan mijGl dibm. Ew hînS vS dibm<br />
(30) Roji Kurd 1913, hej. 2 , röp. 12.<br />
105
ku "dal" (herfa D) a Zeyd bo çi bore, wS "R" yaEmrbo<br />
çi mansub e."(31)Di dawiya gotara xwe de weha dibêje£v<br />
metoda han yarmetiya xwendewaran nade ku bi zû di mese-<br />
lên siyasi G bQyerên welat de bigihSn.Di dibistanan de hewce<br />
ye behsademoIcratiyet,parlamento,otokratiyet,qaniin G meş^-<br />
rûtiyet ûhwd.. bSn xwendin£bdulkerim gotarS bi vi awa-<br />
yi didomine : "Çiqas baş e ku eger zarok zanistiya abori<br />
û ya kişt û kal (Sraat) û kimya bixwinm". NSrina niviskar<br />
weha bûye, ku bi vi awayi xwendm dikare kadroyên taybeti<br />
bigehine. PSwiste ku em di hemberi wî de dest guSdayi<br />
neminm.<br />
Ji bo ve gûherandm û xwendine, pêwiste zarok di yeke-<br />
min salen xwendmS de ji bo kar û barSn civakî bSn terbiye<br />
kmn. Dav^yS mviskar dibS ; kesi nediye ku, Avrupiyan zani-<br />
nS xwe bS hile u derew ji bo kesSn me bikar binm.<br />
PSwiste em vS ji bejin; gelek tSkoşerSn Kurdan, mesela<br />
xwendm G zanistiye, ji bo zor G zehmetiya civaki xebat ki-<br />
rm, ji bo guherin û berewpSşvebinnan temam nedUcirm. Bi<br />
temami di bingeha çanda rojava negihişti bGn, ji bo v8 di-<br />
xestin ku tovS çanda rojava di Kurdistane de biçinin. Bin-<br />
geha çîniti Ii gora menfeeta wan bQ. Ji xwe ewS nexistm ber<br />
çav G eşkera, banga xebata diji paşvemayi ya peywendiyen<br />
derebegi di KurdistanS de hUnanibun. BelS! Di wS qonaxS<br />
de, programeki ya civaki, abori û siyasi ya rewşenbirSn Kur-<br />
dan bi eşkera, roni G bi qimet di meydana xebatSde tûnebu.<br />
TenS qimet didan mesela zanisti, belav kirina xwendewari<br />
Q rewşenbiri. Ew ji her armanceki piroz G bi rQmet bû,der-<br />
veyi wS tiştek nebQ!<br />
Hewceye em vS ji bejin ku, di Roji Kurd de, car-<br />
nan gotarên li ser guherandma rewşa abori û civakî dUiatm<br />
(31)RojiKurd 1913, hej. l,rQp. 21.<br />
106
elav kmn. Ji bo minaki ; serniviskarS kovarS, gotarele nav<br />
G nîşana wS Tal Q Şirini û NecdetS Diyarbekiri ji gotarek<br />
bi navS Cotkari belav kmbû. Di wan gotaran de, ne tenS<br />
h ser bir u baweriya netewi mvisandibûn, her we menfeeta<br />
çînîti ji di wan afirandinan de xistibun ber çav Q eşkera ki-<br />
ribGn.<br />
EbduDcerim di gotara Tal u Şirini de, banga parastma<br />
bezirganiya burjuwazi ya nQ ji dayik bQyi kmbG. Niviskar,<br />
dozS ji xweyi sermayedarSn Kurdan dUcir ku hini hunera ba-<br />
zirgani, sermaye kom kirm û xistma kar bibin. Hemu cûre<br />
riySn bezirganiyS nişanS wan daye. Li gor nSrina wi weha<br />
bG;ev karSh ser vi wari be kirm,de bingeha jiyana abori ya<br />
KurdistanS deyne. Di wu de her wehadigot;bizavek heyeji<br />
bo ku rewşa abori-civaki p8ş ve bibe, riya berewpSşveçQna<br />
şanstaniyet nişani xelqe da ye û doze ji dewlemendan ki-<br />
riye ku dibistan G merkezSn zanistiyS vekm. NSrina xwe ya<br />
di wi wari de bi vî awayi domancUye ; rewşenbiri Ii Avrupa<br />
çawa xelqe rSxisti ye, bezirgani, fabriqe Q kargehan damezi-<br />
randiye, bi wi awayi di Kurdistan de ji di kare bike. L8 belê,<br />
di gotara xwe de niviskar, yekcari diji derebegi nesekmiye Q<br />
da-d u kulen wS sistema civaki nekniye ku ew astengekî pir<br />
mezm h pêşiya pSşketme ye. Ji ber ku, eşkeraye ku di<br />
wan cûre civakan de, bezirganî û sermayedari bi hezar beni-<br />
kan ve bi sistema derebegi ve gu-edayiye.<br />
Necdet, di gotara xwe ya Cotkar de h ser warSn dm se-<br />
kiniye. Wi gotara xwe h ser gundSn KurdistanS nivisandiye.<br />
Niviskar di wS de weha dibe : "Ji bo çi ax G zeviySn Kurdis-<br />
tanS riji ne u berSn wan ne wek Sn Avrupiya ne? Ji ber ku<br />
em alet Q melzemSn kevn, ew ji ySn nû bikar tinm" Her bi<br />
vî awayî dgi ve ji nivisandi^ ye ku, wek bikaranina mald-<br />
nan b8 dinî G guneh e. Niviskar weha gotiye : "Bikaranina<br />
makinan tiştek baş e, ew kesS ku ji rmn re bSje bikaranîna<br />
107
wan guneh e, ew an derewan dUce anji tişteki nizane". Nec-<br />
det bi vi awayî dawiya gotara xwe tine : "Hewceye ku hûn ji<br />
ji wan hSdi hSdi peyda bUcm. Dê hûn dawiyS hSviya xwe bi-<br />
binm G qezenç bikm. Bila erdS me baş be kolan, bUa bSnde-<br />
rSn me mezin bibm û bila çewalSn me tiji bibin".(32) Go-<br />
tara Roji Kurd bi vi awayî didomine; zarokSn xwe hini<br />
pişe û teknik bikm. Ev bir û baweri, bir û baweriya netewi<br />
ya buijuwaziya nQ ji dayik zabQ.ya w6 bQ. Dixwest r6 h ser-<br />
maya biyani bigre Q nehêle serweta netewi birqe Avrupay6.<br />
Derveyi v8, kovar8, pir bi zkeki doze ji gele Kurd kuiye<br />
ku peywendiySn xwe bi mesihiyan û netewendm rebaşbi-<br />
kin. Siyaseta Sultan a "perçe bike û idare bUce" ji li ser rG-<br />
pelSn xwe ruswa kuiye. Li ser vS meselS, di gotara xwe ya<br />
DemS KalS Me de sekmi ye. Di w8 gotara xwe<br />
de evS ji xistiye ber çav G gotiye ku, ne gelek dûre ku hi-<br />
nek dest Q tUiyên misilmanSn kevneperest ji di vS meselSde<br />
hebe.<br />
Hewoeye ku eva han qet ji bira me neçe ku rewşenbirên<br />
Kurdan, rolekî wan a baş di belav kirma bira netewi Q hiş-<br />
yariya siyasi de heye. Wek mînaki,di vangotarande; Hiş-<br />
yarbm! , ZerarSn Nezanina Kurdan , Ibret Q gelekî go-<br />
tarSn din de wan meselan kolan e.<br />
EbduDcerim, bersiva wan gotm u şayîSn di Avrupade be-<br />
lav dibm G ku diben; "edeb û zmanS Kurdan tune" dide G bi<br />
xurti diji wan disekme. Di gotara xwe ya tbret de navSn<br />
çendîn şair, niviskar û mirovSn zana Q jShati yên siyasi 8n<br />
Kurdan dgmSre Q dibe ku, dyS iftbcar Q serbihndiyê ye ku<br />
di nav Kurdan de miroven wek ŞSx Maruf, Notşi,QiziId„<br />
Çuri, Şêx QadirS Pencwmî, Kak Ehmed , Mewlana Xa-<br />
lid, NaK, Salun, Mustefa BegS Kurdî, Had Qadu-S Koyi, ŞSx<br />
(32) Roji Kuixl 1913, hej. 1, rûp. 27.<br />
108
Rizaye Telebani Q çendin Sn dm Sn bgare deiketme.(33)<br />
KovarS biryar daye ku afirandman çap bike. Di vi wari de<br />
weha dibêje : "CiyS heyf u mixabiniye ye ku, xwendewaran<br />
afirandmSn wan xebatkaran bi çapkiri nediti ne' '. Di kovarS<br />
de hinek helbestSn Had QadirS Koyi hatine belav kmn ku<br />
ewan helbestan bi awakî girami di kovarS de weşandine.<br />
Di her du hejmarSn yekem de, bi qelema Fuat Temo çi-<br />
rokek awan û bi zmaneki rewan hatîye belav kirm. EwS çi-<br />
rokS geleki bal kişandiye û di babete xwe de yekemin mîna-<br />
ki nivisandma nesir bQ ye ku di kovarS de hatiye belav ki-<br />
rin. Ew çirok behsa jîyana nebaşi û neraziya feqir u jaran<br />
dike. "Şivaneki pehlewan i bS pişt, feqir Q jar, parastmge-<br />
ha wi civakS û derdSn wi çarenivisa netewe ye". Ji ber vS ni-<br />
visarS kovar tS girtm G çirok ji hemû naye belav kirin. Di<br />
vir de ne mumkune mirov bikare di hemQ rGyan de h ser wS<br />
afuandmS bmvise. TenS beşa hati çapkmn, serekaniya we<br />
dide xûyakirm ku, nivi^ar dixwaze aşiti bixe navbera axa<br />
û gundiySn KurdistanS. Niviskarbivi rengidmvîse ;Kurd çi<br />
axa çi gundi her Kurd e, bS ferqîti destS Tirkan de tS perçi-<br />
qandin G mafS wan tSn xwarm. Di rastiyS de ji ewan di nav<br />
Kurdan de behsa wan ferqSn çiniti nekmne, ev ji riya eşkera<br />
G ya xwuya a kovara Roji Kurd bG.<br />
Her ku me berS behs ku-, armanca kovarS handana ne-<br />
tewe ji bo himbSzkmna zanistî, şaristanîyet, yekgirtma rSza<br />
gelS Kurd û bUmd ku-ma jîyana aborî-civakî bu. Derveyi vS,<br />
yen rojnamS derdixistm nGnerên çinekS bGn, ku nedikarin<br />
hmek mesele bi kûri û esasi çareserbikm. Sansor ji astengek<br />
mezm bG h ser riya behs kuma hmek meselan. Sahh Bedir-<br />
xan, di gotara xwe ya Hişyarbm! de, bi awakî şewat G<br />
hesret weha nivisi ye : "tro tu netewe tune ku nexwecUyS<br />
(33)RojiKurd 1913, hej. l,rGp. 27.<br />
109
panzde kovaran be. Bi van kovaran rewşa xwe dixin ber çav,<br />
derden xwe dikolm û belav dikm, daxwazek wan hebe di-<br />
xwazin. Kovar ji hemû netewan re di dy8 xwarmS de ye,<br />
heçi netewa bS kovar e ew wek mirovekî lal e, ne ddcare der-<br />
dên xwe bêje Q ne ji dUcare seh bike, ka hal û rewşa wS çi<br />
ye".(34)<br />
Bi van nSrinSn piçuk re, me behsa rewş G nSrinSn kesSn<br />
ku kovarS derdixistm ku- ku ew bi wan zor G zehmeti, ten-<br />
gi û dgwariySn mezm dest pesir bû bQn. Kovar organa Kur-<br />
den ciwan Sn pSşketixwazSn wi wexti bû. Di ber vS re deme-<br />
kî kurt derket, IS belS, di wi wexti de kari bibe eyna armanc<br />
Q bira netewi ya Kurdan Q kari bibe neynUca bir u baweriya<br />
Kurdayetî. Bi awayek temamî ji, tesira şaristaniyeta Avrupa<br />
u hmek nerin Q rSvebirmen TirkSn Ciwan, hb lib di w8 kova-<br />
rê de reng daye. Kovar, belavkirS ideolojîya burjuwazi de-<br />
mokrati ya Kurd bu. Ciyek wS eşkera di warS rojnamemvis<br />
û çanda Kurd de heye.(35)<br />
Di sala 1915 an de çapxaneki Kurdi hat damezirandm.<br />
Ev bûyereki gu-ing G bi qimet bG di jiyana civaki, rewşenbiri<br />
(34) Roji Kurd 1913, hej. 2, rGp. 23.<br />
(35) CeUlS CeKI, Kovara Roji Kurd, wek serekaniyeki bira<br />
civakî a Kurdan, di destpSka sedsala 20 an de. Belav ki-<br />
rox; Welat G Netewen Rojhilata NSzik G a Navin,<br />
Kurdnasen Erivan 1975 Erivan, rup. 89.<br />
JtscajiHJie J^KajiHJi, Kypnaji "Po)Ka Kypfl" KaK<br />
HCTO^HHK H3yyeHHfl KypflCKOM OÖmeCTBeHHO-<br />
nojiHTHqecKOM mhcjih naqajia XX b., c6.<br />
"CTpaHH H Hapoj[^u BjiHHHero h CpeflHero<br />
BocTOKa", T.7, "Kyp-flOBefleHHe", EpeBan,<br />
1975, CTp.89.<br />
110
ya Kurdan de. Her wek mesela zamsti, rewşenbui, mesela<br />
çap û weşan ji,karekî mezin kiribu h ser netewSn Imparato-<br />
riya Osmanî. Li Bexda, Şam, Heleb G bajarSn dm ku bûbune<br />
merkezSn rewşenbirî G zanisti ji bo Ereb u Kurdan u nete-<br />
wSn din, ji ber vS yekS ji di van bajaran de ji bo peşvebmna<br />
rewşa çapxane G çapi bizavekî mezm hebû. Di Kurdistana<br />
bakûr de, hem ji ber sebebS çanda KurcU ya kevnare u rehSn<br />
we ySn di kurayS de çûyi û hem ji ji ber çanda Erebi G Fari-<br />
si ku di mileki din de tesîrS iS ku, rewşa çandi, zanisti Q gi-<br />
yana Kurdayeti geş bu Q pêşve çu û xwendewar,rewşenbir<br />
û zaneySn baş di nav wan de derketm.<br />
Di destpSka sedsala 20 an de Iraq di warS siyasi, abori Q<br />
rewşenbîri de, di bm kirdayetiya xirab Q paşvemayi ya ts-<br />
tenbul de bG. VS kirdayetiyS wesa kmbQ ku, Ereb û KurdSn<br />
IraqS, heta dereceki bubûne warSn ^ardanSn nG. Bi taybeti<br />
bajarS BexdayS di wS meselS de rolek kifş u mezin dUist.<br />
Di şerS Yekemin yS CihanS de, Ingiltere pu hewU da G<br />
hSzeki mezm xiste kar ji bo wan navçS Ereb û Kurd ên Ira-<br />
qê ji tmparatoriya Osmani biqetine û bixe bin destSn xwe.<br />
tngiltere di eyni wexti de hez nediku- yarmetiySbidoza hS-<br />
zSn diji Sultan bike Q bi xweşi destSn yarmetiyê neda rew-<br />
şenbirSn Ereb G Kurdan. Tişten ku dikir ji ji bo qaimkm-<br />
na şunpe G dySn xwe, piştguiya tevgera tSkoşerSn rew-<br />
şenbir a wan netewan diku. Di dawiya şer de, IngiUzan<br />
çend kitêb Q kovarSn bi zmanS Kurdi derSxistm.<br />
Di nav KurdSn Mukriyan de diroknivis û edibS hSja Hu-<br />
seyn Huzni yekemin çapxana Kurdi damezirand. Roleki<br />
Huzni ya bê hempa G giring di warS çap G weşani de heye.<br />
Huzni, baş di rola belav bîina çap û weşanS de gehişti bQ.<br />
Ji ber vS yekS dixwest rewşa rewşenbirSn Kurd bixe qona-<br />
xeki dm. Ji bo v8 ji bi sermaya xwe ya kSm ve,biryara da-<br />
mezirandma çapxanekî Kurdi da. Ji bo vS armancS çû Al-<br />
111
manyayS û çapxwanekS piçQk a bi herfSn Erebî kiri. Di<br />
destpeka sala 1915 an de bire HelebS, U wu ji bo fonetika<br />
Kurdî, h ser bmgeha zmanS farisi hinek işaretSn nQ durust<br />
kir. Carekî din ji bo wî kari çû Almanya û dawiyS vegeriya<br />
HelebS Q dest avSt kiteb çapkmn6.(36) Bi tevayidi xebatQ<br />
karSn çapkinna kitSban de bi xwe dixebiti. Ji biU kitSb çap-<br />
ku-mS, di çapxana Huzni de kovara Kurdistan , ÇiyayS<br />
Kurmanc, Botan, Dîyarbekir(37)... hatine çapkirin. Çap-<br />
xana Huznî heya sala 1925 an h Helebê bû. WextS serîhil-<br />
dana Ş8x Seîd dest pê kir, Huzni bi Kurdi-Fransizi kovara<br />
Dîyarbekir derdixist û h ser rGpelSn wS piştguiyavê<br />
serihUdanê dikir. Ji vS kovarS çend hejmar derketme.<br />
Di sala 1925 an de çapxane ji HelebS bu BexdayS û ji wir<br />
ji bir RewandizS. Li wir nave çapxanS dani ZmanS Kur-<br />
mand (38).<br />
Piştî mirma Huzni di 20 8 tlona 1947 an de, birayS wi<br />
Mamoste Gîw çapxane bu- HewlSr. Huzni, di warS nivî-<br />
sandinSn dhoka Kurdan de gelek afnrandin xistme berdest.<br />
Wek : Awreyekî Paşewe, PaşaySn KurdSn Zend, MirSn<br />
Soran, Navdaren Kurdan, Kurd û Nadu Şah... hwd. nivi-<br />
siye. Her weha bu-ayS wi Giw ji heya mirma xwe xizme-<br />
ta edeb, dîrok û çanda Kurdan kiriye Q xebat, ked û afiran-<br />
dinSn xwe ji bo netewa xwe amade kiriye.<br />
MîsyonerSn AvrupayS bi taybeti ySn Almanan destSn wan<br />
(36) Mukriyanî, PSşgotma kitêba PSşketin, rGp. 10. HSjaye<br />
gotinêye Huzni niviskarê vS kitêbS ye.<br />
(37)EI-Teaxi 1973, hej. 1257.<br />
(38) TS xGya kirm ku, Huzni bi vi navi kovare derdixist.<br />
112<br />
Heta 1926-1932 jîna xwe domandiye, 40 hejmar jê<br />
derketiye.
di handan û peydabQna weşanan di KurdistanS de hebû. Di<br />
destpeka ŞerS CihanS yS yekem de, Almanan dixwestin bi<br />
hemû avayan tesîrS Ii Tirkiya bikm. Alman ji bo ku bi karm<br />
Kurdan bi aUyS xwe de bUcêşin, meselSn bmgehîn Sn xwen-<br />
dmS anibQn hoIS. WezifSn h ser milen wan mîsyoneranji ew<br />
bQn ku bi zmanS wan netewSn rojhilat, propaganda Alma-<br />
nan belav bikin.<br />
Almanan, di meha Nisana sala 1914 an de, h Seblax(Ma-<br />
habat) kovarek piçGk bi navS Kurdistan (39) derxistm.<br />
Di w8 kovarS de babetSn civaki u edebi hatine nivisandm.<br />
Li ser wan nivisandmSn ku di kovarS de hatine belav kn-in<br />
weha hatiye gotm : "Almanan di beşa civakî de Qji bo pro-<br />
paganda xwe, bi Kurdiyekî xirab gotaran belav kirine.<br />
Mesela Ariti , nizîkiya Alman Q Kurdan dixistm ber ça-<br />
van. Dixwestin hSz û imkanSn mesihiyan li hember tslami-<br />
yetê derSxin. Di beşa edebiyatS de ji hinek caran helbestan<br />
bi ramaneki xirab ji bo wan armancSn xwe Q car carnan ji<br />
hmek ew afuandm, nivisin G hwd. ku kom kn-ibGn belav di-<br />
kn-in".(40) Kovar, di IranS de hatiye belav kirm û armanca<br />
wan ew bQye ku Kurd xwe bidmser milSn Alman Q Tirkan.<br />
Demekî km derketîyc Q di salSn Şere CihanS yS Yekem de<br />
sekiniye.<br />
(39) Minorsky, Kurd, rûp. 19. Li gora Seccadi wUiaye ; ew<br />
kovar sala 1921 an hatiye derêxistm, BinSre; Elaeddin<br />
Seccadi, An.d. Bexdat 1952, rGp. 522.<br />
(40)O.L.Vîlçivskî,A.n.d. ,rup. 159.<br />
113
XEBATA REXISTINÎ-SI<strong>YA</strong>SI <strong>YA</strong><br />
EBDURREZAQ BEDIRXAN<br />
Di dawiya sedsala 19 an Q destpSka sedsala 20 ande, em<br />
dibinm ku di nav hmek xebatker Q komelên Kurdande,dU-<br />
xaziyek ji bo peywendi danin bi Rusya re peyda dibe. Her<br />
çend ew bi roni di destpêka sedsala 20 an de derketiye, 18<br />
belê, wexteki du6ji kevn de reh û rişên xwe di nav Kurdan<br />
de av6ti bû. Ew dibcwazi di wextSşerS KinmSdederket.Wî.<br />
wexti Kurdan dest avêtine serihildaneld wesa,ku Asuri, Yu-<br />
nan Q nQnerSn netewen dm ji bi wan re çQn Q yarmetiya<br />
eskere Rusya kirm. ŞoreşgerSn Kurdan, nameyek şandibQn<br />
Q dixwestin aUkari û erişSn xwe bi ySn eskerSn Rusya re<br />
bUcin yek. (1)<br />
(1) Tomar (Tesdl) a Komita Arşiva Qafqas, T.OP, rûp. 957,<br />
114<br />
P.Y. Avriyanov, Kurd, di ŞerS Navbera Rusya, tran G<br />
Tu-kîyS de. TifKs 1900. Li ser serihiklana KurdSn Ezidi-<br />
yandi bin serokatiya ŞSx Mirza. Binere; CeKlS CeUI,<br />
KilamSn KurdSn Ezidiyan. Li ser derSxistma van Ii<br />
Rusya, di 30 yS sedsala 19 an de, berhevku-mSn ZmanS<br />
traniyan, Lenîngrad, rup. 130-144.
Pişti vS bûyerS, eskerên RusyaSrişek bir serbajare Ba-<br />
zidS (Dogubeyazit njn.), wi wextS serokS serihUdana Kur-<br />
dan Izzeddin(2) doz ji serokeskerê Rusya kir ku h8z Q gira-<br />
niya eskerSn xwe ber bi bakur ve bine.<br />
Di wi wexti de ŞSx UbeyduUah ji ku dtxwest h diji Tir-<br />
kiyê Q tranS serihilde, xebat ddcir ku aUkariya Rusya bigre.<br />
Ji bo vS, proja han pêşkêş km bQ; Ş8x dixwest îstifadeji<br />
rewşa nav dewletan bike. ŞSx UbeyduUah, bi peyarrmêrê<br />
xwe çendehan car diplomatên Rusya yen TirkiyS Q ySn tra-<br />
nS agahdar dikir Q evS rastiya han ji wan re digot : "Ji ber<br />
ku Rusya dranê TukiyS ye Uitirama wan bi sedan car ji a<br />
IngiKzan pirtn- e li cem me. Rusya, baştire bibe hevalS ş6r<br />
ne yS rovî."(3) Şêx ubeydullah, hez ji siyaseta IngUizan a<br />
durû nediku-, dixwest peywendi bi Rusya re dayne. Eva han<br />
ji her dida ber çav ; rojên b8n Rusya bi Tiikiyê re bikeve şer,<br />
Kurdistan dikare bibe palpişteki mezm ji wS re.(4) V6 ar-<br />
manca xwe ji ji gelS Kurd re roni dUcn- u dixwest ewanjî bi<br />
vS riye ^ahdar bUce G wan ji bîne ser ve riyê.<br />
Derveyi we, serokSn Kurdan di nîvS dawi yS sedsala 19<br />
an de, bi rasti dixewstm serxwebûna Kurdistan bi yarmetiya<br />
Rusya bipar6zm. L6 belS, ew mesele, bi wi rengj ji aKyS<br />
Rusya ve qimet p8 nehat dan Q Rusyaji bo wS amade nebQ.<br />
Gelek sebebSn wS mesele hene;yek ji wan, nebîina rêxisti-<br />
(2) BinSre; M.Dîxotin, Rusya Di Asya TirkîyS de, salSn<br />
1854 Q 1855,Peterborg 1863, riip. 257.<br />
M.JlHxyTHH, PyccKHe 'b A^naTCKOH TypuçHH<br />
B 1654 H 1855 roflax,Cn6.,I863, CTp.257.<br />
(3) P.Y.Avriyanov, Kurd, Di ŞerS Navbera Rusya, îran G<br />
Tirkîyê de.... rGp. 227, CeKlê CeUl, SerihUdana 1880 a<br />
Kurdan, Moskova, 1966, rGp. 54-55.<br />
JtKajiHJie ,Iî?KajiHJi, BoccTaHHe KypflOB b<br />
1880 r., M., 1966, CTp. 54-55.<br />
115
neki civaki-siyasî ku bi wi awayi bikare di nav Kurdan de pS-<br />
şengiya serîhildana netewe bUce. SebebSn dm, paşvemayina<br />
rewşa civaki ya Kurdistan, nebûna ideolojiyeki ronak G<br />
eşkera ya netewi Q hmek sebebSn dm...<br />
Armanca netewa Kurd ya di wS qonaxê de, di RojhUata<br />
Navin de bi menfeeta mêtmgehkarSn Rusya re h hev nedi-<br />
hat. Ji ber ku, di wan wextan de ji bo wan xelqSn mesihi<br />
yên di nav Imparatoriya Osmani de bGn, dixebiti û piştgui-<br />
ya wan dUcu ku ewan bi ber xwe ve bine û bi xwe ve girSde.<br />
N.A.Xalfin weha dibS: "Heta sala 90 ya sedsala 19 an, di<br />
KurdistanS de bizaveki Rusya nayS ditm. Xebata wan her<br />
zanin Q hişyar kinna pişt Qafqasya bQ. Eva han ji Kur-<br />
dan ji bira wan der8xisti bû.' '(5 )<br />
Di qonaxa emperyaUzmS de, netica tund û tûj bunadijiti<br />
G xebata navbera Avrupiyan, ji bo dest danina ser hebûnen<br />
abori-siyasi ySn navçen rojhilat û belaş birma serwet, xSr Q<br />
bSrSn bininehati ySn wan navçan, belS; di netica w8 de, gu-<br />
herandinek bi ser siyaseta Rusya ya RojhUata Navinde hat.<br />
Di sedsala 19 an de hemG navçSn rojavayê IranSketibGn bm<br />
destSn Rusya yS. Wek minaki; didestpêka sedsala 20 ande,<br />
Mehabat bubû bazareki mezin ji bo dan û standina kel G p8-<br />
iSn (malSn tivarete-werger) tiştSn Rusya. MaDcir û fuoşên<br />
Kurdan ji he'z dikmn peywencUySn bezirganiya wan bi Ru-<br />
san re berdewam be.(6) Her weha, bazirganîyeke kSm ya<br />
Rusya di nav navçSn TirkîyS de ji hebu. Di wan wextande<br />
Sdî navS Kurdan ji, di şerS menfeeta siyasi de derbaz di bG<br />
(4) A.V.P.R. (Arşiva Siyaseta Derve a Rusya), bingeh, kon-<br />
solosxana tstenbul, 1879, A.1565.<br />
(5) H.A.Xalfin, Şer Li Ser Kunian, Moskova 1963, rûp. 153<br />
H.A.Xaji$HH, Bopb6a aa KypflHCTan,<br />
M. , Ic/63, CTp.I53,<br />
(6) M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rGp. 41.<br />
116
Q hesabS wan dUiate kmn. Meselek dinji hebG ku Rusya guh<br />
dabûyê, ew ji eva bû;SuItan Abdulhemid siyasetek nûgir-<br />
tibu ber xwe G Suwarên Hemidiyan ji eşiretSn Kurdan<br />
pSk anibQ û wek hSzeki şerker h ser sinorS Rusya danibQ. Di<br />
sala 1896 an de h TiflisS, GeneralS Dibistana Rusi Kartsov,<br />
broşureki piçûk Ii ser KurdanderSxist.(7) Di wS bruşorS de<br />
bi kurti behsa peywencUya Rusya Q Kurdan a di şerS Rusya-<br />
TirkiyS de hatiye kirin. Li ser fermana serokS dibistana Qaf-<br />
qas, General F.N.BiIyavidcov G P.Y.Avriyanov, h gora wan<br />
malumatSn wan Q arşiva dewlemend a dibistana Qafqas, di<br />
sala 1900 an de kitêbek Ii ser Kurdan derSxistm. WS kitêbe<br />
rewşa gelê Kurd a şerên di navbera Rusya-îran û Tu-kiyS de<br />
di sedsala 19 an de çêbQne daye xûyakmn.(8) Nivisandma<br />
w8 kitêbê beşeki ji siyaseta Rusya ya nû bG Ii ser Kurdan.<br />
Li gora wS siyasetS, Rusyadixwest ku netewa Kurd di eniya<br />
şer de bi aUyS xwe de bine, an ji nebe,bS deng an ji bS tere-<br />
fiya wan temin bike. Dan u sitandin u peywendiya konsolos<br />
G dgffSn konsolSn Rusya ySn Iran û Tiriciye h gora wS siya-<br />
setê h KurdistanS dmSrin G ew ajoySn (yS kar dimeşine<br />
n jn.) wS siyasetS bGn.<br />
Di destpeka şerS dhanS yS yekem de, tevgera azadixwaz<br />
a netewa Kurd qahk Q teşeki (formeki) nû girte xwe û prog-<br />
rama xebata siyasi-civakî ya cQre cûre tS de peyda bG.<br />
Di sala 1913 an de, di gotarên çavdSren siyasi ySn rojna-<br />
ma BakGya Zayim (Dengê BakG) (9) a Ermeniyan de, tesira<br />
riya Rusya h ser tevgera azadixwaz a Kurd, wek rehberiyeki<br />
bmgehin u esasi hatiye mvisandin. Li gor wi çavdSrS nave wi<br />
derbaz dibe, ev mesele weha bG ye; rehberiya wê riyS Eb-<br />
dunezaq BedirxanS tSkoşer û siyasiyS bi nav u deng S Kur-<br />
dan kiri ye.<br />
(7) Kartsov, Hmek Gotar Li Ser Kurdan, rQp. 2.<br />
(8) P.Y.Avriyanov, A.n.d.<br />
(9) Bakuya Zayim (DengS Baku) 1913, Ilon, rGp. 124.<br />
117
Ebdunezaq, kurê mezin S Bednxan BegS lawS Nedb Pa-<br />
şa ye. Sala 1846 an Ii Istenbulji dayika xwe bG. Di zarotiya<br />
xwe de -li gora wan rojan- xwendmeki baş ku-. Hînî zmanS<br />
Avrupa rojhilat bû. Fransizi zanîna wi pu yarmeti daye u<br />
feydekî jS girt ku di şoreşa Fransa G bir û baweriya demok-<br />
rati-buijuvazî ya FransayS bigehe. WextS Ebdunezaq xwest<br />
biçe Fransa ji bo xwendmS, Sultan Ebdulhemid astengek<br />
mezin jS re derSxist G nehişt ew karS han biserbikeve. Eb-<br />
durrezaq di biraninen xwe de weha dibê : "Ez baş te gehiş-<br />
tim ku Sultan ji bo çi nehişt ez biçim xwendmS. Ji ber ku,<br />
naxwaze yek kes ji malbata me şanstaniyeta Avrupa bibin e<br />
G şareza bibe."(10) MamostayS bi nav deng S Kurd Haci<br />
Qadu-S Koyi mamosteyS zarokSn Bedffxan bQ.Teareki wi ya<br />
mezin h ser ciwaniya Ebdunezaq hebû(l l)Di dawiyS de dos-<br />
tiyek mezin û bi gîyani di navbera her duyan de pSk hati ye.<br />
Ebdurrezaq, çend salek di wezareta Derve ya Tirldyê de<br />
xebiti. Dawiye bQ sekreterS seyem yS konsolose TirkiyS yS<br />
LenîngradS. Li wu hini Rusi bG û şarezatiya xwe ya h ser<br />
jiyana civakî-siyasi G çandi ya Imparatoriya Rusya pSş ve<br />
bir. Ji ber we dosti û peywendiya xurt a Rusya madalya de-<br />
reca duyem a Stanislavi wergirt.( 12) Pişti saleki din bG sek-<br />
reterê duyem 8 konsolosê Tirkiye yS Tehrane. Ebdunezaq<br />
di wi wari de weha dibe : "WextS xwestm ez herim ser kare<br />
xwe, ewan min bi guneheki siyasi gunehkar ku-i bun û bi<br />
fermana hovi a Sultan Ebdulhemid, min ji SasonS anin G li<br />
tstenbul min dane rûmştandm."(13) Bi wasita konsoIosS<br />
Rusya ye tstenbul, Ebdurrezaq dixwest xwe ji destS Sultan<br />
(10) Arşiva Dewleta Gurdstan.<br />
(11) MehemedS Mela Kerim, Had Qadue Koyi, şaire qona-<br />
xeki nu ye... rGp. 80. Kerim Şareza, Koy G ŞairSn wS,<br />
Bexdat 1961, rGp. 210.<br />
(12)A.n.d.<br />
(13) A.n.d. ,rGp. 7.<br />
118
izgar bUce. Di tlona sala 1894 an de ji Tirkiye bazda çG Si-<br />
vastopol G ji wn: ji ji bo ku biçe ErivanS derbazi TiflisS bu.<br />
Armanca wi ew bu ku xwe niziki KurdistanS bUce.<br />
Bazdana wi, koşka Sultan xeyidand.(14) Ji ber ku,ketm<br />
tuse ku di navçen smor de alozi peyda bibin. Ebdunezaq di<br />
navçSn Qafqas de dest avSte xebatS. Li gora serokeskerS<br />
Tirk ye bajare Erzurume; ewi fermaneki ji bo serokeskerê'<br />
Rusya yê Tirkiye ani ku maaş bidin serokeskerên Kurdan u<br />
ev ji bibe sebeb ku qet nerizayiyek di navbera wan de peyda<br />
nebe.(15) Sultan dozekî mezin ji Rusya ku ku Ebdunezaq<br />
ji Rusya derexin. Ebdunezaq di riya dostSn xwe ySn Peters-<br />
borgê re gelek hewU da ku ew ferman d bi d nebe, IS, ew<br />
bizav u hewildana wi bê feyde ma.<br />
Ebdunezaq, ji Rusya derbazi tngiltere bG û Ii wir peywen-<br />
diyekî xurt bi rSxistmen gelSn muhacir en netewen bindes-<br />
tSn împaratoriya Osmani re peyde kn-.Ewi Ii Londra peywen<br />
diyeki xurt bi rSxistmen Ermeniyan re dani. Pişti çend salan<br />
Sultan, bi wasita kalS wi Nedp Paşa kari Ebdunezaq bine Is-<br />
tenbul. WextS Ebdurrezaq hat Istenbul Sultan wi kir sereke<br />
teşrifata koşka Sultan. Her çend wi ciyî jê" re amade kffin,<br />
le, disa sixor û peyaySn Sultan bi dûv de bûn û çavderiyS li<br />
ser dikmn.Heta di bin çavdSriya wan de çend car ewî bi<br />
kuştinê tehdit ji kum.<br />
Di sala 1906 an de,ji ber sebebê kuştina waK Ridwan Pa-<br />
şa û serokeskerS Sultan, rojnamSn derve Q ySn hundu disa<br />
h ser nave wi sekmin.(16) Ebdunezaq Beduxan, EU Cemil<br />
Paşa û 25 KurdSn din ji ber vp kuştinS hatin gutin. Ewan bi<br />
komek heresan ve bi tu^s G lerz şandin Trablusa Afrikaye. Di<br />
bm serokatiya NecmeddinS ku di kevneperestiya xwe de bi<br />
(14) Mişak 1904, 22 yS tlonS, hej. 189-190 (Bi Ermeni)<br />
(15) A.n.d.<br />
(16) BinSre ; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesal Kurd, rup.<br />
116.<br />
119
nav u deng bG, qomiteki taybeti damezirandin u şandin<br />
Trabluse. We qomite cezayS mirinS ji wan kesan re dixwest.<br />
Ew deng u behs ji Trablus digihiştm paytext. PeyamnSrê<br />
rojnama TifUski Listok wehadibêje: "Ew xeberSn dUne-<br />
xweşi ku ji TrablusS tSn weha dibêjin :.Hukumeta Tirkan be<br />
rehim, işkence G cezaySn cGre cûre dide wan Kurdan. Eger<br />
dest ji wan gunehan neySn keşan dS tSkUhevi di nav Kurdan<br />
de belav bibe."(17) Li gor xeberen ku digUiiştm tstenbul<br />
girtiyan dijitiya xwe ya h hember Sultan venedişartin. Eb-<br />
durezaq namek ji Sultan re nivîsandibQ Q tS de gotibû ku qet<br />
agahdariya wi di kuştina Ridwan Paşa de nine. EU Cemil Pa-<br />
şa ji, di nameyek din de bi xurti h ser çavsori, destdn-Sjayi<br />
û işkencSn Necmeddin sekini û daxwaz dUcu- ku ew bêceza<br />
nemine; cezayek giranji wi kesi re be dan.(18)<br />
Derveyi van xeberan, h tstenbul gelek deng G behsendin<br />
ji belav dibun. Der u doren Sultan Ebdulhemid herdigotm<br />
ku ; bi tevayi belge di destSn me de hene ku ewan pilana kuş-<br />
tina Sultan dane ber xwe. Li ser wS meselê'weha dUiat go-<br />
tin; guya, gutiyanji bo guherandina Yusuf Izzeddin pUaneki<br />
dizi çêkmne û xwestine ewi di îstenbul û Kurdistane de ci<br />
bi ci bUcin. Di ber vS re ji gelek mirovSn der u dorên koşka<br />
Sultan bUcujm.(19) TifUski Listok bi vi awayi nivisi bû: "Sul-<br />
tan, tu-seki mezin li ser Kurdan peyda kni ye. Li ser tuhmeta<br />
we pilanS, Ebdurrezaq û hinek KurdSn dm derexistine ber<br />
dadgehe, cezayS heta hetayi(muebbed) dane wan û ewan<br />
avStine gu-tigehS."(20)<br />
(17) TifUski Ustok (RupelSn TifKs) 1906, 5 e Gulan, hej.<br />
94, rûp. 3.<br />
(18)Mişak 1906, 3 ySNisan,hej. 119 (Bi Ermenî).<br />
(19) TifUski Lîstok 1906, hej. 44, J-Gp. 3.<br />
(20) Li ser wi KurdS bi nav G deng, di nav Kurdên tstenbulS<br />
120<br />
de pir nenzayek mezm peyda bGbG. PoUs, ji bo paras-
Lutfi,dirok nivisek Ibû ku di wi wexti de jiyaye.DikitSba<br />
xwe de h ser Bedirxan sekiniye G xwestiye mesela kuştina<br />
Ridwan Paşa wek meselek şexsi bi de ber çav. Ew mvîskar<br />
wehadibêje: "Dibejin Ebdunezaq kuştiye u EU Cemil Beg<br />
ji beşdari kniye. Ew çaxgunehS Mithed, Hesen G Ebduneh-<br />
man Beg çiye?Gelek dyS şermS û nenzayiyS ye ku yeki wek<br />
Salih u yeki wek Huseyn BegS sed sali şandme RodosS. Za-<br />
rokSn dibistanan ku salen wan nagihijin 12 an Q van jinSn<br />
bêpişt G jSrdest di malan de esir kmne, gunehSn wan<br />
çi ye?" Ev diroknivis bi eşkera weha dibe : "Zuavê Sultan<br />
ji bmemala Ebdunezaq qetiya ye."(21-22)<br />
Ebdurrezaq di biranSn xwe de weha dibS: "HemG kesen<br />
xezanên min ku di tstenbul de dijiyan, xizm, muov, der u<br />
dorSn min u h gel 3 hezar kesên din,bi ber lehîya girtmS û<br />
ceza ketm, an ji hatin surgun kirm. Ez serokS teşrifatS bûm<br />
ku,ewan bi yek cari min şandm gutigeha mezm.Pişti çend se-<br />
etan min xistin keştiyeki dewlete ku ew diçu Mekke,le,da-<br />
wiyS ewan min şandin TrablusS u Ii wir ji, min avetm zin-<br />
dane. Bi fermana Sultan di zindane de min qeyd G zmdr ki-<br />
rin.piştreji ewan min avStm zmdandci yekcar xirab.<br />
'Tişti mehek, komiteki ji karbidestSn mezin a Wezareta<br />
AdKye bi keştiyek taybeti gehişt Trabluse G bi fermana Yil-<br />
diz ewS tuhmetS gelek zu bi d anîn ku qerarS bi xwe re ani<br />
bun. Ew dokumentSn we komitS amade kmbu, bi hemG a-<br />
wayek zUm G zora xwe tS de dabû xuyaku-m, h gora daxwa-<br />
za hatibG hazir kuin. Wan dokumentên bi xwe re anibun ni-<br />
tmîyS qanunekî nu dani bG, h gora wS; nedibG ku Kurd<br />
h ser cadeyan bi kom bisekinm G kom bibin. Her wiha,<br />
qedexe bû h ser pira Kirika re biçGna GalatayS . Bi-<br />
nSre;Mîşak 1906,27 ê Nisan,hej. 89.<br />
(21)Lutfi^mîr Beduxan, rQp. 50.<br />
(22)Aji.d. ,rGp. 51.<br />
121
şani karbidestSn meheUi dan. Li gora wan biryaren bi dizi<br />
hatibû dayin, dixwestm; çar kesan U sedarS bidin, yen dm<br />
hmek ji wan heta hetayi û hmek dm ji wextS ^^^^^6"^ wan<br />
hatibGkifşkn-m."(23)<br />
Ebdurazaq çar sal di girtigehS de ma. Pişti şoreşa 1908<br />
an ku, qanuna berdana gfftiySn siyasi hat derexistm û ew bi<br />
ber we qanunSket, di nava sala 1910 ande,redaneku carek<br />
din vegere Istenbul.<br />
Ebdurezaq, di paytext de peywendiyek xurt bi konsolo-<br />
se Rusya Çarikov re dani G bir u baweriya xwe pe ani u doza<br />
iltica siyasi je' kir. Konsolos, bi namek resmi doz ji WezirS<br />
Derve Sazanov ku ku wi mafi bidm Ebdurezaq G ewji xwe<br />
re h Erivan biji. Hejta bersiva Wezire Derve nehati, konsolos,<br />
wizeki wexti da Ebdurezaq ku ji Tirkiye derkeve.(24) Di<br />
21 ê Çirya Duyem sala 1910 an de, konsolos telgrafeki di-<br />
zi ji istenbul şand ji sa-okS tdara Qafqas a Rusya re u dozS<br />
jê ku ku qedu- u ihtirama Abdurezaq bigrm. RS bidm wî Ii<br />
ser kar u barên mesela Kurd û serokên eskeri yS Qafqas pS<br />
bidin naskirin.(25) Di Çirya Duyem a sala 1910 an de, Ça-<br />
rikov li ser hev telgraf u nameke dm ji Koxonovisk re nivisi<br />
u bi duêjahi behsa jiyana Ebdurezaq G peşniyara wi ya 10 e<br />
Tebaxa sala 1910 an kn. Ebdurezaq, di we peşniyara xwe de<br />
digot: "Ev rejima nG (rejuna îttihat u Teraki n.m.) min, bi-<br />
nemala min G Kurdan di bin çav de dign-e,ji ber vS ez nUca-<br />
rim h Tirkiye biminim."(26) Di vS namede ÇarUcovdozêji<br />
(23) Arşiva Dewleta Gurcistan, L.8-8.<br />
(24) A.V.P.R. (Arşiva Derve a Rusya) 1907-1913, D.3572,<br />
rup. 271. WezirS Derve yS Rusya, di 3 yS Adara sala<br />
1911 ande,bo wS meselS razi bG.<br />
(25) Arşiva Ermenistana Sovyete.<br />
(26) A.V.P.R., konsolosxana tstenbul, 1907 heya I9I3,<br />
122
Koxonovisk kui bG ku, hay h Ebdurezaq bm, yarmetiya wî<br />
bikm, bi çaveki dosti peywendiyek baş pS re be danîn, ji<br />
ber rewşa wi ya baş h hember Rusya.<br />
Ebdurezaq, 28 S Kanuna Yekem ji Sivastopolê, di ser Yal-<br />
ta re çû TîfKsS.(27) Li gora belge û materyalSn ji arşivan<br />
derdikevin, armanca wi ew bG ku biçe Ermenistane, ji bo<br />
nSziki hidut be G peywendî bi Kurdan re deyne. LêbelS, vê<br />
hewUdana wi bi ser neket. Beri Ebdurezaq bigihije Rusya,<br />
tdara Qafqas ji waUyS Erivane xwest ku nerina xwe h ser<br />
mana Ebdurezaq dîyar bike. WaU, 15 e Tebaxe, di nameke<br />
xwe ya dizi de weha nivisi bu : "Bi tu awayi nabeku musa-<br />
ade be dan ew li wirbiji."(28) Ebdurezaq,zani ku re nadine<br />
ku biçe Êrivanê, çendeki li Tiflise ma. Koxonoviski qedir u<br />
qimeteki pir mezin dayS G bi hemû awayi amadebGna xwe je<br />
re da xQyakmn ku aUkariya wi bike. Ewi, bi taybeti, ji<br />
wu- dixwest biçe tranS. Li nav navçS trane; Şapur<br />
(Selmas) anji Urmiye niziki sinorS TiriciyS -ew wext ew nav-<br />
çe di bm destSn Rusya de bun- riîne. VS proja du mUi bi ba-<br />
şi serkevt. Koxonoviski, Adara sala 1911 an, di telgrafek<br />
xwe ya dizi ku ji konsolose Rusya ye Istenbul re şancU, da-<br />
bG xGyakum ku Ebdurezaq dê here IranS. Ji ber vS yeke,<br />
bi awaki rek û pSk de tSkeve xebatS, axaftm u raya Kurdan<br />
di wan waran de tecrube bike u baş bizane ka Kurdistan bi<br />
ber kijan mUi de diçe. Konsolos di nama xwe de weha di-<br />
bêje : "Ebdurezaq, me tS gihandiye ku, dixwaze h ser Kur-<br />
dSn TiriciyS û ySn trane xebat bike. Ew dixwazin diji Tir-<br />
kiye rawestin u talanên wir bibin derbazi îrane bUcin."(29)<br />
D.3572,xGp. 3.<br />
(27) Arşiva Dewleta Gurcistan, D.3 100, rGp. 2.<br />
(28)A.n.d.,rGp. 10.<br />
(29) A.V.P.R. , bmgeh, konsolosxana îstenbul, 1907 ,D.<br />
3572,rGp. 124.<br />
123
Li dySn damştiwanên mesihi te debûn,daxwazakirdayeti-<br />
ya Rusya ew bû ku ji bo armanca xwe, bi taybeti, di wan<br />
alozi û tekiIheviySn di navbera sinore TirkiyS G îranê de,<br />
istifade ji Ebdurezaq û Kurdan bUce. Ebdurezaq beri biçe î-<br />
ranS, be ku Koxonoviskî bêje, weha gotiye : "Ez S wek aU-<br />
gireki Rusya bi dU G can di nav Kurdan de propaganda Rus-<br />
ya bUcim û ez 8 bixebitim ku meyla wan ber bi Rusya ve<br />
bUceşim."(30)<br />
Di destpeka Adara sala 1911 an de, Ebdurezaq ji TiflisS<br />
derket.Li Şahtaxi, Mako Q Kotor geriya. Serok û kesen bi<br />
nav u deng en Kurdan dit. Bi wan kesen ku dixwestin bi-<br />
bin aUgue Rusya re peywendi dani G bi taybeti, bi serokS<br />
Kurdan e bi nav u deng SimkoyS tsmail Axa re bi awaki<br />
berfirehi axift. Di wexte xwe de, bave Simko h tstenbul dgi-<br />
ya u pir nSzUci Ebdurezaq bG. Li ser mesela kuştma Ridwan<br />
Paşa,wi bi Ebdurezaq re bmbGn TrablusS,Ii wu^ ji ber ezi-<br />
yet G işkenca nediti miri bu.(31) SinUco, bi hemu awayi di<br />
dgi Tirkan de bi Ebdurezaq re hemfiku- bu. Gera wi ya Ii<br />
ser sinor, bQ sebeb ku ew gelek serokSn Kurdan bibine. Pey-<br />
wendiyeke wi ya berdewamî bi seroke Asuriyan Petioselov<br />
re hebu.(32) KonsoIosS gişti ye Tirkan, h TebrizS, dtxwest<br />
mesela pilan G armanca wi bixe ber çave Rusan. Wexta ku<br />
Mîyolar ditibG je re gotibu : "Ebdurezaq, di sinorS Tiikiye<br />
u IranS de wezife u tewsiyen dewleta Tirkiye bi d tine".(33)<br />
26 e AdarS Ebdurezaq di sinorS TirkiyS re derbas bîi çû<br />
bajare WanS, h wir, bi awaki nediti û germin hatina wi kSf-<br />
xweşi çekir. Ve ji tirs u lerzê xiste nav dezga dewleta Tir-<br />
(30) Aji.d., bmgeh, Arşiva Farisan, 1911.<br />
(31)A.V.P.R.,rGp. 166, tevayi.<br />
(32)A.n.d.<br />
(33) A.n.d. , Arşiva Fansan, 1911, D.547,rGp. 56-57.<br />
124
kiyS Q sixorSn dizi bi p6 xistm. Ebdurezaq, h Wanebehsdi-<br />
kir ku dixwaze xwe ji bo parlamentoya Tirkiye bide bqar-<br />
tin. 20 roj h wir ma. Kari pir kesSn bi nav û deng en Kurdis-<br />
tana Tirkiyê bibine û bi wan bide zarun ku dixwaze dijî<br />
hukumeta TirkiyS u ji bo serxwebûnS şer bike. Her weha,<br />
h wir dguS konsolose Rusya ji dit G ji wi re behsa programa<br />
karS xwe yS siyasi kir.<br />
Ebdurezaq, wexta vegeriya IranS, ji bo şUce ji ser xwe ba-<br />
vSje, çG UrmiyS mala Seid BegS konsolosê Tu^kiyS ma.<br />
Pişti bihîst ku ji Istenbul fermana gutma wi dane konso-<br />
los, 1 1 S GulanS li UrmiyS xwe h mala konsolosS Rusya ve-<br />
şart. Konsolos herçi hewU G bizav kir ku wî bigre, IS, ev<br />
yek bi gişti di valayiyê de çu.(34)<br />
Di nav kffdayetiya Rusan de, du raySn dhe Ii ser Ebdu-<br />
rezaq hebGn. BerpirsiyarS Rusya yS Tehrane Poklevisky<br />
Kezyol, doz kir ku, yarmetiya Ebdurezaq neyS dan. Ji ber<br />
ku, şUc jS bni bG, weha nivisi bG; Tirkan ji bo fitne G alozi-<br />
ySn ser sinor vS rolê'dane wi. Raya din, a berpirsiyare We-<br />
zareta Derve ya Rusya Iranov bu. Ewi Ii ser wan malumaten<br />
be belge ySn Kezyol nivisi bu, ji Kezyol re gotibu ku ; wek<br />
hinek serekani behsdUcin,sebd)S şikbirmaji Ebdurrezaq,dU-<br />
soziya wi ya bi me re û rUciya wi yaji Tirkan e, û ev dibe d-<br />
ye sebeben wan şayian. CigffS konsoIosS Rusya yS Urmiye,<br />
h ser ve mesele xwestiye Kezyol ronî bUce.(35)<br />
Rewşa din a karbidestSn Rusya, rewşa yen Qafqas bG ku,<br />
piştguiye h Ebdurezaq dikmn. Di bersiva Wezareta Derve<br />
ya Rusya de, pişti wan pSnç rojSn ku Ebdurezaq xwe di<br />
konsolosxana Rusya de veşartiye, Koxonoviski weha nivi-<br />
siye:"Ez dibSjun rewşekî wî -yani ya Ebdunezaq-ya vekiri<br />
(34)A.n.d. ,D.572,rGp.51-52.<br />
(35) A.n.d. , D.1258, rGp. 78. M.S.Lazeriyev, nip. 158.<br />
125
h hember hukumeta nu heye. Ji endame îttihad Terakî re<br />
dibS; heramzade û minafiq. Dibe;ji bo armanc GdaxwazSn<br />
xwe ew dUcann hemG tiştan bdcin, çi di welat de kuştin u<br />
çi ji belav kmna terorS be. Ji bo menfeeta xwe G ji bo kursi-<br />
ya wan neheje, bi her cQreyi destdu-Sjiyan Ii ser gel dUcarm<br />
paş de neh8lm."(36)<br />
Xebata Ebdurezaq u doza wi ya yarmetiyS ji konosolS<br />
Rusya, li ser karbidestSn Rusan tesireki pu- mezin km bû.<br />
GelobinovS ku heta we gave şUc? ji dUsoziya Ebdurezaq<br />
dUctf, pişti demekS, xeletiya xwe ji beşa yekem re -ji Weza-<br />
reta Derve ya Rusya- weha nivisiye : " Di 11 e Gulanede<br />
ji bo parastma ala me Ebdurezaq bi lez hat konsolosxana<br />
me, ji bo min qet guman G şik nema eşkera bu ku dudUî<br />
G şUca min a bere di dyS xwe de nebû. Ebdurezaq, nedi-<br />
xwest nUia Ii dij Tukan şerS çekdari bUce, ji ber ku heta<br />
pilanen xwe temam bUce. Beguman bi yarmeti u itimada<br />
me ya manewi di hemu waran de be tusa kuştinS, bi came-<br />
ri kar kffiye. Dosti û dilsozîya wi bi me re ji ber kerb G<br />
dijitiya Tirkan bG." (37)<br />
Dewleta Tirkiye biryar da ku bi xwe we mesele bi Ebdu-<br />
rezaq re biaxive. Sultan nameki taybeti jS re şand G doze le<br />
ku- ku bi zQtuin wext vegere IstenbulS. WextS nama Sul-<br />
tangUiîştedestS konsolos, bi wasitakonsoIosSTehrandoz<br />
ji dgffS konsoIosS Rusya ku- da Ebdurezaq bibine. Gelobi-<br />
nov weha dibS : "Gava em hemG bi hev re civiyan, konso-<br />
los rabG G got : 'Wezifeye h ser min ku ez fermana SuhanS<br />
mezin pSşkeşi Ebdurezaq bUcim. Ebdurezaq,didestp8kSde<br />
got ; astengek min bi fermana Sultan re nine. Lebele, ez 8<br />
(36) A.V.P.R. , bingeh, konsolosxana îstenbul, 1907-1913,<br />
D.3572, rûp. 166.<br />
(37) A.n.d. , Arşiva Farisan, D.672, rûp. 51-52.<br />
126
di Rusya re herun TirkiyS. Konsolos, dixwest bi israri bi-<br />
de xGyakffin ku qet fo-maneki ji bo gu-tma Ebdurezaq di<br />
deste wi de nine, ySn navSn wan hatme ew kesin ku diji<br />
dewleta Tukiye di nav Kurdan de propaganda belav dUcin.<br />
Yeksa- hersa Ebdurezaq rabG, xwinsariya xwe ya destpêkî<br />
wenda ku G weha got : Ez ku bixwazun di ku ra ji min re<br />
baş e ez S di wu re herun. Ez e buyaren xwe bi xwe bidun.<br />
Ez ji bo xwe so-şori dizamm ku fermana dewleta zahm a<br />
Tirkiye bi d binnn G ez ve biryare ji hiç bi d naynun "<br />
(38)<br />
Di w8 rewşê de Petersborg8,biryara aiiîn û veşartina Eb-<br />
durezaq da.Bi herestiya Qazaxan wî gihandm Tebrize û di<br />
wir re ji gihandm TîfUsê.Li wir, rewşeki baş û tekGzji bo bi-<br />
zava siyasi ya Ebdurezaq hatibi amade kirm.EbdurezaqJi<br />
wir ji,biryar da ku biçe Avrupa Q peywendi bi multedySn si-<br />
yasi ySn din re deyne.Koxanoskî di vî wari de wehadibSje:<br />
"Ewi ji mm re got;hewceye zGtirin wext ez biçim ParisSji<br />
bo ku ez kure PaşS bd)imm.Ewi h wir kovara Meşrutiyet der<br />
ikxist".(39)Ebdurezaq,zG gUiişte Paris û ji wu ji derbazi Qa-<br />
hîrS bû.Pişti du mehSn dm, di sala 1911 an de disa vegeriya<br />
TifUsS.<br />
Rewşa dar G dezgen desthiIatdarSn Rusya Qeyseri h ser<br />
Ebdurezaq G serokSn Kurdan, ewen ku dixwestm Rusya a-<br />
Ukariya wan bUce nebaş bu. M.S.Lazariyef, bi awayek raste-<br />
qini li ser vS meselS weha gotiye : "Bi eşkera, ewan nedi-<br />
xwest dan G sitendme bi tevgera azadixwaz a Kuidan re<br />
deynin G nedixwestin ku ew Kurdistaneki otonom an ji<br />
azad ava bUcin."(40)<br />
(38) A.n.d.,rQp.64.<br />
(39) A.n.d. , konsolosxana Istenbul, 1907-1913, D.3572,<br />
rGp. 191.<br />
(40)M.S.Lazeriyev,Aji.d.,rûp. 160.<br />
127
Wextê Ebdurezaq vegeriya TifUsS, kariîidestSn Qafqas,<br />
ferman derxistm ku nehShn: "qet bizaveki siyasi u progra-<br />
meki xebatS belav bUce"(41). Ew ji netica diplomasiya<br />
TirkîyS ya xurt G hinek sebeben din bûn. Di destpêka sala<br />
1912 an de, Asim BegS Wezire Derve ye Tirkiye, nenzaya<br />
xwe ji konsolose Rusya yS Ermenîstane re dîyar kuîye, ji<br />
ber sebebe mafe ilticatiyS dane Ebdurezaq u h cem xwe<br />
hewandine. Asun Beg, ji wan xwestiye ku wi vegerinm Tir-<br />
kîye.<br />
Dewleta Tu:kiyê,di destS vi tSkoşerS^ Kurd de, mabû hey-<br />
ri. Ser û bine dhane le hatibG hev û bi hemG awayi dixwes-<br />
tin wî nehêlm, ji holS rakin. Belge û malumatSn tevayi ke-<br />
tibun destSn konsoIosS Rusya ye îstenbule, ku komita ît-<br />
tihat Teraki plana kuştina wi dani bu. Ji bo pSkanina ve<br />
pilanS ji mirov hatibûn amade kinn G şandibun Tiflîse. Ji<br />
ber vS yekS, karbidesten Qafqas, wi agahdar kiribûn û pa-<br />
rSzgeri h Ebdurezaq diku-m.(42)<br />
Tirkan, zanin ku hewlS didin hemu valadiçin ew çax<br />
dest avStin hinek dek u dolab u riyen din. Ewan h îstenbul<br />
deng u behs dane belav kmn ku SuUan, Ebdurezaq, ŞSx<br />
Taha G hinek tSkoşeren din afu kuiye. Di hemG rojnaman<br />
de ji wS xeberS dane belav kffm.<br />
Her wext, diplomaayen Rusya yen Istenbul belav dUcuin<br />
ku, ew kesen di nêziki navçSn smor de ne yek bi yek navSn<br />
wan derbaz dibin, hewceye çavdSri h sinore Tirkîye G Ira-<br />
nS bekurin û rS neyS dayîn wan " sixoren bi pereti di sinor<br />
debiçin bên."<br />
LS, berpirsiyarS beşa Rojhilata Navin e Wezareta Derve<br />
(41)A.n.d.,rGp. 160.<br />
(42) A.V.P.R. , bmgeh , arşiva fansan, B, 1913, D.102, rup.<br />
128<br />
182,gşti.
ya Rusya KUem, ji idara konsolosxana cigu- re weha nivisi-<br />
bû: "Li ser we pSwiste ku hun bi hemû awayi re û xebatSn<br />
Ebdunezaq G Şex Taha qedexe bikm.Ji berkujiun weha ne<br />
kin, ew de bibm bahaneji bo Tirkan ku bUcarm di riya qanu-<br />
ni de şikayet bUcin. Ji wan re carek dm bêjin : eger weha ne-<br />
kin, bila hSviya xwe ji parastma me bibrin."(43) LebelS,<br />
nSrina Wezareta Derve ya Rusya ew bû ku, "bi tu awayi na-<br />
be ku ewan têkoşerSn KurdanbidindestSdewIeta Tiriciye".<br />
(44)<br />
Di dawiya Kanuna Yekem a sala 1912 an de, Tirkan,ji bo<br />
ku bi hemu awayî bizanm Ebdurezaq Ii ku ye, serok general<br />
XSri Beg şandin navçên rojavaye Irane. XSri Beg, di navçen<br />
Dilman u Çayira QelS de smge sing rasti Sunko hat. WS wex-<br />
te Simko wi bi vi awayi tehdit ku^ : 'Tir baş bizane Gji kar-<br />
bidesten xwe re ji beje ku ez seri Ii ber wan danaynim, sero-<br />
kSn eskerSn we hewceye ve rewşS bidin ber çavSn xwe. Ji<br />
ber ku, hemG caran ez nikarun bi dUpaqiji Tirkan agahdar<br />
bUcun G ji tol G şeqamaSmiko wan bipar8zun."(45) XSri<br />
Beg nekari armanca xwe bi d bine û vegeriya.<br />
Ebdurezaq hatma wî serokS Tirkan bUusti bu G vS namS<br />
je re şandibu : "Ez TirkiyS dgminS xwina xwe dizanun.<br />
Eger ez di riya aşitiye de negUiijme armanca xwe, ez mecbu-<br />
rim di KurdistanSdedest bavêjim şoreşS."(46)<br />
Di salSn 1910-1912 an de, hemG xebata tekoşina siya-<br />
si ya Ebdurezaq, li ser temin kirma aUkariya maddiji Rusya<br />
bû, eva han ji ji bo wS mesela bingehîn bG. Ve" mesela han<br />
(43) A.n.d. , 1913, D.lOl, rGp. 103.<br />
(44)A.n.d. ,rup.95.<br />
(45)A.n.d. ,riîp.95.<br />
(46) A.V.P.R. , bmgeh, Arşiva Farisan, B, 1913, D.102,<br />
rGp. 5.<br />
129
ewi wek serokS tevgerS eşkera û vekiri itiraf dikff. Çendin<br />
car iSkoKna riya pUana xwe ji bo Koxonoviski G konsolosS<br />
Rusya ya Tirkîye u Irane re ducar kniye G mvisiye.<br />
Bir G baweri G rewşa bizava Ebdurezaq a komelayeti-si-<br />
yasi, tenS di wan rapor G namSn karbidestSn diplomasiyen<br />
Rusya de hatme parastm. Ew ji, ne ji ber hezkffma Ebdu-<br />
rezaq, le, ji ber gîyana burokratiye wan belge G dokumentan<br />
dane serok karbidestSn xwe. Yek ji wan belgan ku ji bal ci-<br />
gffS konsolose Rusya ye" Wane ku di 2 yS Nisana sala 191 1<br />
an de hatiye nivisandm G daye karbidesten xwe, geleki diqe-<br />
ta mirov dUcişine : "Di çav pêketma xwe ya yekemin de<br />
min ji Ebdurezaq re got : Ez pu kSfxweşim ku guhS xwe bi-<br />
dun wi, le, hewceye wS dostiti û yarmetiya navbera Tiriciye<br />
u Rusya jî te bigehe. Mingot ;keseki ku wek dgire konsolo-<br />
se Rusya, nUcarun pUana te qebul bUcun an nekun. Li gora<br />
fermana karbidestSn min, h ber min asteng tune ku bizanun<br />
daxwaza te çiye u bizanun di Kurdistan de çi heye. Di gel<br />
we ji, Ebdurezaq bi dUeki vekui eşkera u hinek ji bi şik, mm<br />
bi pilan G programa xwe gihand. We axaftma Ebdurezaq<br />
a eşkera, gelek diqeta min kSşa. Rewşa wi emire Kurdan li<br />
hember Tirkan roni bû u hemu axaftinen wî di lehe wi de u<br />
mantiqi bun."(47) Wi kesi, di we nivisandina xwe dedur u<br />
duq behsa wan axaftinSn xwe û Ebdurezaq kuiye.<br />
DerbarS amadekirma rewşek baş ji bo tevgera azadixwaz<br />
a Kurdan, Ebdurezaq h ser Rusan weha dibêje : "Em dixwa-<br />
zin azad G serbixwe bijin. HemG wexti h cem min weha bG-<br />
ye, serkevtina Rusya di Asya piçuk de, wS hêviya me bid<br />
bine. Ji kevn de, baweriya min bi Rusya heye G nUiaji he-<br />
yetSn Kurdan dibSn ku, Rusya, pêwistiya wS bi işgal kmna<br />
(47) A.n.d. , bingeh, konsolosxana Istenbul, 1907-1913,<br />
130<br />
rGp. 128.
zevî G axa nû nine u her dixwaze dranSn bS deng G dost ji<br />
xwe re peyda bUce."(48)<br />
Ebdurezaq, pff bi zireki G bi kuri rewşa navbera dewletan<br />
G ya Tirkiye dizanî. Her di wS çarçuve'de, armanc G hêviya<br />
netewa xwe baş xistibû ber çavan. Baş tê gUiiştibû ku, ve<br />
rejima nG bi çaven bere Ii RusyadmSre. Hukumeta Tirkiyê,<br />
bigîyaneki rUc Q dgmmatiyekî diroki, h hember Rusya bG.<br />
Carnan ewSn ku li ser kffdayetiyS bGn,bi (êlbazi wan rUc u<br />
kinan vedişartm G ji bo Ii ser kirdayetiyS biminin û tole ji<br />
Rusya vekin, riya hela wan diditin.<br />
Tirken Ciwan, di idarekffma welat de zana nebGn, nû<br />
bûn, di bm teaira bend û baySn ku hmek rojnaman behsa<br />
jarbûna Rusya dUcmn dunan. PeyamnSr G karbidestSn Rus-<br />
yaji, wan deng Q bensan rSdikffm ev digihiştm Medisa<br />
Dewleta Dumaye. Tffkiya, bi awayek dm bi peywendî u<br />
dostiya xwe ya nu bi Rusya re tS gihişti bG. Mesela behsa<br />
jariîûna Rusya, rewşa TirkSn Ciwan tQj kffibu.<br />
Ebdunezaq dizanî de di navbera Rusya G Tiriciye' de şer<br />
derkeve. Roj bi roj ji Olverov re wehadigot : "WextS şereki<br />
we bi Tirkîye re çSbe hewceye Kurd ji fffsetS ji dest berne-<br />
dm, ji bo wS dilsoziya xwe bi Rusya re bidm xuyakmn.<br />
Rusya jî hewceye ku piştgni G yarmetiya xwe ji Kurdan re<br />
texsir ndce."<br />
Ebdurezaq, perda Ii ser ruye siyaseta ngadperesti ya Tff-<br />
kSn Ciwan radUcu. Mesela danina proja ava kirina welat ji<br />
bi wê meselS ve gffS dida.<br />
Ew bi belge G dokuman hatme ispat kmn,ku mijuKya Tir-<br />
kan u hatma wan ji bo hewara misilmanSn RusyayS, mijuU-<br />
ya hSzkffm û rek G pSk kffma hSzen xwe ySn şereji xwe re<br />
ii çSkinna riySn strateji bûye. Li ser van bûyerSn Ebdurezaq<br />
(48)A.n.d.<br />
131
gUiiştibû vS qenaete : "Tirk dijminSn Rusya ne, Kurd ji<br />
dgminSn Tirkan in, ji ber vS yekS, hewceye ku Rusya ba-<br />
weriye bi me bine." Baş baweriya Olverov bi gotmen<br />
Ebdurezaq hebG, ji ber ku, pff bi başi G duSjayi rewşa Tir-<br />
kiye Ii ba wi ronak bu.<br />
Hejayi gotmS ye ku, Ebdurezaq, pir bi zirekî rola Rusya<br />
ya di mesela çarenivisa Kurdan de xistibG ber çavan. Bi awa-<br />
ki rasteqini, ji xayalan dûr, wan peywendîyan dipiva u wiha<br />
digot : "Baweriya me bi Rusya heye. Ez behsa peywendiya<br />
nakim, ev derdSn kesi derman nake. Em bi ras-<br />
ti dixwazm dosti h gel Rusya deynm Q hini çanda Rusi bi-<br />
bin." Ewi dixwest, hişyariya netewi G geşbGna çandi ya<br />
Kurdan bi RusyayS ve bS gffSdan. Piştrast bû ku netewa<br />
Rus, piştgiriyêde bi Kurdan re bUce. "Ji ber vS baweriyS ser-<br />
kevtm G berewpSşveçûn 8 biserkeve."<br />
Baweriya Ebdurezaq ew bu ku, dewletSn AvrupayS qet<br />
yarmetiya Kurdan nakin. Wihadigot : " DewIetSn Avrupaye<br />
ji Kurdistane dGnn u nUcarin wek pSwisti yarmetiya netewa<br />
Kurd bikm." Siyaseta dagffkeri ya tngiUzan di Rojhilata Na-<br />
vin de dixiste pSş çavan, li ser vS baweriya xwe pff bi riko-<br />
yi bû ku, nabe Kurd bi tu awayi xwe bidin bin çengSn Ingi-<br />
Uzan. Ewi gotmSn xwe bi vî awayi didomand : "Baweriya<br />
me bi IngîKzan nîne, ji ber ku hemû wexti me xapandme."<br />
Di vi wari de baştuin belgeji bo ve raye!, axaftma ŞSx Ubey-<br />
dullah e ku di sala 1880 an de kiriye.<br />
Ebdurezaq, program G taktikSn nzgarbuna Kurdistan G a<br />
şerS ji bo wS,qonax bi qonax destnîşan kinbG. Ewî progra-<br />
ma xwe wek programa wextS Şêx UbeyduIIah danibG. Şêx<br />
UbeyduIIah dizanî ku, Kurd he ew qas bi hSz u rSk û pek ni-<br />
nm ku yekser biçin dgi eskerSn Tirkan. Ji bo wS, dixwest<br />
ji tranS ve dest p8 bike, ta ku bmgeheki bi hSzji bo xebateki<br />
dGr û dffSj h dijî TirkiyS be damezirandm: "Bi hemQ awaji<br />
132
em amadene, wek niha ez dikarim b^are Wane bigrim. Di<br />
nav esker de hejmarekî pff zede serbazS Kurdan he^ne, em<br />
dUcarm ji wan piştrast bin, lebelê, ez qet feyde û serkevtine-<br />
kS di gfftma WanS de nabinun. Ji ber ku, em nikann heya<br />
dawiyS bi başi diji Tirkan şer bUcin,menfaeta xwe biparSzm.<br />
Beri her tişti hewceye bmgeheki bi hSz be pêkanîn. Eva han<br />
h îran de baştir dS buneşe.Ev d8 bibe gaveki yekem ji bo<br />
damezffandma emaretdci Kurdi. Eger ev biserbUceve, yekser<br />
dS şoreş di Kurdistana TffkiyS de dest pê bike. Li vir hemQ<br />
tişt amadeye, Kurd her çavriya gotin û dengekî min dikin.<br />
Daxwaza me azadkuma axa KurdistanS ye, em naxwazmdi<br />
axa TirkiyS G ya îranS de pSş ve biçin. DawiyS netewa<br />
Kurd, dozS ji Rusya dike ku, bS hewara me û me biparSze,<br />
azadiya KurdistandSbid be."(49)<br />
Mesela pilana Ebdurezaq Q nzgaricffma Kurdistana îra-<br />
ne, pir bi xeyaU bG qet neticeki wS ji tunebG. Ewi weha za-<br />
nib'u'.bi şertê ew eskerS Tirkanji IranS derine, Şah dS wan bi-<br />
ke parSzgere Kurdistan. Eger Şah bi wan qail nebe, ew dS bi<br />
hSzSn çekdari Selmas û UrmiyS bigrin û dyS piye xwe di<br />
IranS de xurt bUcm û de Şah mecburi ser şuriyS bikin.<br />
Di rastiye de ew pilan, zSdetu wek karekî bS netice bû, ji<br />
ber ku di rasteqini de qet xebatek ji bo we nehatibG kuin,<br />
ji bo vi kari sebebek nehatibG danin. Ebdurezaq, baweri bi<br />
dUsoziya xwe u bihêviya çendîn saKn a netewa xwe hebG.E-<br />
wi digot; çendin salin netewa Kurd hdgi zilma Tirkan tSdi-<br />
koşe G dixwaze azad bibe. Ji ber vS yekS Ebdurezaq weha<br />
digot : "Eger ev armanca me bi d hat eva tişteki baş e, I8,<br />
eger bi ci nehat em e sere xwe di wS riye de bidin."(50)<br />
(49) A.V.P.R. ,bingeh ^konsolosxana îstenbul, 1907-1913,<br />
D.3572,rGp. 131.<br />
(50) A.n.d. ,rGp. 152.<br />
133
Ebdurezaq, her weha ji bo berewpSşveçûn serkevtm u<br />
xebata vS mesele aKkari li gel partiySn diji TirkiyS wek;<br />
Daşnak a Ermenîyan Q Ahrar a Tirkan dikir.(5 1 )<br />
QewimandmSn dawiya salSn 1912-1913 an, di rojava-<br />
yS împaratoriya Osmani de bi awayek yekser rewşa siyasi<br />
di smorS Tirkîyê û îran de guhart G dawiya şerS BaDcange-<br />
lek d ji destên wan derketm. "Ew dewIetSn ku hmek caran<br />
di bm destSn dewleta Imparatoriya Osmanî de bûn, pişti<br />
van guherinan bi yek cari ji bm desthilata ImparatoriyS<br />
derketm."(52)<br />
Ji ber sebebSn wan guherinan, siyaseta Rusya beramberi<br />
Kurdan kete rewş G qonaxeki din. Hetadawiya sala 1912 an<br />
bizaveke Rusya di Kurdistana IranS de hebû û bi bizavi u<br />
zîreki h hemberi Tirkan tSdUcoşa,,le, nedixwest zede bSn ser<br />
peywendiya Tu-kîyS û Rusya." (53) Li ser van guherinan fff-<br />
setek firehtff ketibG destSn we, ji bo ew di navçSn bakura<br />
rojavayS IranS de gffanîya xwe deyne G gavSn fffehtir h<br />
wan deran bavSje. Rusya dixwest wan navçSn Kurdankudi<br />
ser sinorS kudayetiya Iran de ne, bigre bin kontiola xwe. Ji<br />
bo armanca parastina smorSn TirkiyS û IranS, hewce bG ke-<br />
sSn bi nav û deng Sn Kurdan bi xwe ve guêbide. We wezifê<br />
sipartibQ Simko Q Ebdurezaq ku di wextekî de dostiya wan<br />
Ii gel Rusan hebQ. Bi taybeti SmUco ji kuibGn serokS pa-<br />
rastigeri ye navça Kotor ku qazaxSn Rusan li wff hebûn.<br />
Li XoyS, rolek mezm yS konsoIosS Rusya Çirkov, di<br />
xurtkirma peywendiySn navbera Kurd û Rusan de hebû.<br />
Pir ihtffama Simko G Ebdurezaq digfft, pu caran karbidestSn<br />
îran G Tirkîyê derewan Ii ser wi belav dUcirin. LebelS, ewan<br />
(51) Aji.d.^rûp. 152.<br />
(52) AP.MilIer, Kurte Dffoka TffkiyS, rûp. 134.<br />
(53) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rGp. 271.<br />
134
nedUcarin h hember panstigeriya wi bisekmm. Li gora wi we-<br />
ha bG; ku Ii ser wan meselan xeletiya Rusya heye. Ewi Kur-<br />
dan weha nasdUcff : "Ez dizanim Kurd şerkerSn çiyan Sn<br />
zUcmaki ne u her tun çekSn wan di destSn wan de ne Q bi vi<br />
awayî dijin. Derveyi vS kareki wan nine. Di ber vS re hinek<br />
Kurd ji xwedan mal miDc G zevi G hinek wan ji bajari ne."<br />
(54) Gelek caran vi mirovi pSşniyar kiriye ku rewşa aloziya<br />
di nav Kurdan a civald-abori bi awakî berfffeh bS kolan. Di<br />
vî wari de pêşniyariySn weha diani : 'Tir pêwiste ku ez di<br />
nav Kurdan de bqim. qet nabe di navça Seblax (Mahabat) û<br />
der û dorSn wê de ku ew navçe dibin destSn me de ne."(55 )<br />
RojhiIatnasS bi nav G deng e Rusya GerdelSvski ji di wS<br />
baweriyS de bu. Ewi h ser Kurdan bi vi awayi nêrina xwe di-<br />
yar kuiye : "Wextê em, ewSn bS hişyarbGn mane, ji gune-<br />
hSn nezanine paqij bUcin, an ji wan ji hinek bend G rewşSn<br />
bS baha xelasbikm, bi taybeti ji di hemberS ew netewSn ku<br />
dixwazin çarenivisa xwe bi me re gffêbidin G di riya me de<br />
dixwazin xwe bigjhinm çanda mirovatiyS." (56) Çirkov, di<br />
Sibata sala 1913 an de, bi hemG dilsozi û bi dilgermiyek gi-<br />
yan? bi vi awayi h ser Kurdan nivisiye : "Heya niha Kurdan,<br />
çiya tenê ditme. Ji TirkiyS tene mal wSrani G zehmeti diti-<br />
ne G Ii Tirkiye bi awaki hoviti hatme ditin. Di aKyS dest-<br />
(54)V.L.Gf;rdeI8vski M.esela Kurd,çete Q rêbiri bS nivisandm<br />
propagandeki puç u vala ye ; Kurd neteweki wcsane ku,<br />
m?»fê wS xistme ber piyan u pepez dikm. BinSre ;<br />
V.L.GerdelSvski, Di Nav KurdSn Çiyaye SipanS de,<br />
Dinyayê Musulman, Petersborg 19 17 , C.I , rGp. 3<br />
(55) A.V.P.R. bmgeh Vrsiva Fansan, B, 1912. Op, 489,<br />
D.97,rûp-62.<br />
(56) V.L'Gerdelêvskkî, Pi Nnv KurdSn ÇiyayS Sipanê de.<br />
rGp.3.<br />
135
hilatdaren Iran de wek kaniya şer an ji a pêkanina armancSn<br />
xwe ySn pis Q qirq hatme bUcaranîn. Ji ber sebeben serhiş-<br />
kiya çiyati G jiyana we ya azadi, paşvemayina wan a bextre-<br />
şî û ji bo mirovatiyS; netewa Kurd di navbera wan her du<br />
şaristaniyetSn zahm û perpût de, kariye hebûna xwe ya ne-<br />
tewi biparSze." {57)<br />
K.Akimoviç, dgue konsolosS Rusya yS BeyazidS, ku ew<br />
ji hevriyS Çirkov bû, h ser vS meselS xwedi eyni ray u rew-<br />
şS bu. Akimoviç ji h ser vS mesele wehadib%je:"Karbidesten<br />
TirkiyS ySn zalun G zorker, dyen nerizayiySn rUcoyi ySn<br />
Kurdan bGn. Ji ber vS yekS, qet ecSb nîne, meyla Kuida, bi<br />
taybeti ji ya feqirSn wan bi ber Rusya ve hebe." (58)<br />
Gerdelêvski,di salSn ŞctS Yekemin yê CihanS de U nav<br />
Kurdan jiyabG G di derheq orf, adet, rabGn û runiştina wan<br />
de şareza bGbG. Dixwest Rusya rolek rewşenbiri h ser çare-<br />
nivisa netewa Kurd bistine. Di gotara xwe ya Di nav Kur-<br />
dSn Çiyaye SipanS de weha dibqe:"Wezîfeki pff mezin ke-<br />
tiye ser milSn Rusya, pewiste netewa Kuid bi aKyS xwe de<br />
bUcSşe û yarmetiya rewşa jiyan û rewşenbiri bide,ji bo ku<br />
ew bi cengekî baş a hişyarbûnS ve bUcann mesela xwe çare-<br />
ser bikm. Kijan ji bo wan baş e? Bila Kurd bawerbUcmku,<br />
çanda Rusya ji bo wanji ya TirkiyS çetff e. BUa çanda Rus-<br />
ya di Rojhilat de belavtff G firehtff bibe."(59)<br />
(57) Arşiva Dewleta Gurdstan.<br />
(58) A.V.P.R. , bingeh, konsolosxana îstenbul, rup. 245.<br />
(59) V.L. GerdelSvski, A.n.d. , rGp. 14.<br />
136
KOMELA ÇANDÎ U REWŞENBtRt:GtHANDIN<br />
Di destpSka ŞerS CihanS ye Yekemin de, xebata Ebdur-<br />
rezaq Beduxan ji bizava çandi, rewşenbiri G ji belavkffma<br />
xwendewariyS pSk hatibu. Di w6 mesele de ji Çirkov dgff6<br />
konsolose Rusya yş h b^arS Xoye û SinUco piştguiya wi<br />
dUcirin. Çirkov di nameke xwe de h ser wS meselS wiha ni-<br />
viaye : "Wextek min, axaftmek di nav kesSn bi nav G deng,<br />
bazirgan,xwediySn miUc Q xani ySn Kurdan û karbidestSn<br />
navçS de kff. Min ewan han da ku ji bo zarokên xwe dibis-<br />
tan vekin. Bi taybeti ji min pSşniyardci bff ji OcUiş re u ewi<br />
ji di vi wari de amadebûna aUkariya xwe nişani min da. Ji<br />
bo hemQ yarmetiySn teknîk G yarmetiya di hemG hSlan de<br />
bi awaki temam ji bo van karan bersiveki ereni da me."(60)<br />
KarbidestSn traniyan G derebegen wan gGh nedane mesela<br />
belavbuna xwendewariya nav Kurdan. Di aKkideji peywen-<br />
diya we meselêbi yarmetiya maddi ve jî hebu.<br />
Di dawiya sala 1912 an u destpeka sala 1913 an de, bi<br />
aKkari u piştgffiya Ebdunezak u Simko, h b^are Xoye ko-<br />
mela çandi G rewşenbiri, Gihandin hat damezffandm.(61)<br />
Armanca komelS ev bû : Di nav KurdSn Xoye de, xwende-<br />
wari belav bUce G dibistan veke, rojname Q kovar bi zmane<br />
Kurdi derxe Q alfabeya Kurdi baş bUce. XortSn Kurdanji bo<br />
xwendinS bişine RusyayS.(62) Ebdunezaq serokê komelS<br />
(60) Tisgiya Gurastan<br />
(61) BinSre; O.L.Vilçivskî, KurdSn Bakure Rojavaye tranS,<br />
TifUsl944,rGp, 61.<br />
(62) Kurte Hewalek (Kurte Xeberek), rûp. 11. O.L.Vîlçivski<br />
Kurden BakurS Rojavaye tranS, rGp. 61.<br />
137
û. Di Sibata sala 1913 an de, Ebdunezaq, bi navS komelS<br />
namek ji nGnerS Rusya yS XoyS re nivisiye G di vS namS de<br />
weha gotiye : "Ji ber zilm u zora Faris u Tirkan, netewa<br />
Kurd ji şaristaniyeta Avrupa dGr ketiye.Çavriya xSrekS ne<br />
ji Farisan û ne ji ji Tirkan nake. Ewan tevan, hewil dan ku<br />
Kurd her di tariti G nezaniye de biminm. tro wisa bûye ku<br />
Kurd ScU di jiyaneld xirab de dgin G rewşa wan a çancU Sdi<br />
berewpSş ve naçe."(63)<br />
Ebdunezaq u hevriy8n wi ySn berpffsiyarSn komelS, ji<br />
bo berewpSşveçunS piştguiya dgffS konsolosS Rusya didi-<br />
tin. Ji ber v8 yeke doz8 ji Çhkov kffm,ku bi awaki resmi<br />
çavdSriya GîhandmS bike. Ebdunezaq di vi wari de wiha ni-<br />
visandiye : "Baweriya me bi peywendi u dostiya<br />
bi were heye, em ji rewşa Imparatoriya we -meqsed Rusya<br />
ye- ya beramber netewa Kurd piştrast in,ji bo wS, em dozS<br />
dikm çavdêri G aUkariyek berfffeh ji komelê G kar G barSn<br />
wS re bS knm. Ji ber ku, çavderiya we, dibe sebebeki başji<br />
bo komel ji hemû ziraran bS parastin."(64) Li ser, van da-<br />
xwazan Çirkov,ji PeterborgS re weha nivîsi bQ: "Daxwazake<br />
Ebdunezaq a mezm heye, ew dixwaze bi yarmetiya Rusya<br />
nete\ya xwe tebigehine. Hewceye kn em rûmeteVe giring<br />
bidm vi kari."(65) Her wUia Çirkov di rapora xwe de ö^-<br />
xwaz dikff ku yarmetiya maddi û giyam ji ji komelS re bê<br />
kffin.<br />
GihandinS, programek tSr û tqe G fneh dani bu ber xwe.<br />
Ne tenS programek ji bo xwendine,her wiha hemla nSzi.kbO-<br />
na giyana gel8 Kurd ber bi çanda Rusya dida.Ji bo bidanîna<br />
vS armancSjEbdurezaq du şertail pSşkSş dUcff: yekem; alfa-<br />
(63) Tisgiya Gurcistan, rGp. 128, Kurte Xeberek, rGp. 11.<br />
(64) Tişgiya, A.n.d., rûp. 12.<br />
(65)Aji.d.<br />
138
eya Erebî, ji bo ku hmek dengSn zmanS Kunli tS de ninin,<br />
gelek bi kSri Kurdan nayS. Ya duyem; hewceye alfabeyek<br />
Rusi bS danin. ZarokSn Kurdan bi saya alfabeya Rusi dS<br />
hini zmanS Rusi bibin û şarezayiya wan dS di çanda Rusî de<br />
bi pSşkeve. Ebdunezaq wiha digot: "Hinbûna alfabeya Rusi,<br />
dS zmanS Rusi hSsan bUce, ew ji dS yarmetiya Kurdan bide<br />
ku, komSn awanSn zirek bSn şandm Rusya, bi şarezayi Q<br />
zanînek bi ser G ber di universîtSn wan de bi zQtuin hîn-<br />
bibin."(66)<br />
Naskffina Ebdunezaq bi rojhUatnasSn Rusya ySn bi nav G<br />
deng; wdc Y.Mar G OrbiK re hebû. Bi wan re, li ser van pSga-<br />
van diaxift ku ew bibin sebebS geşkinn û fffehkmna pey-<br />
wendiya çanda zanistî, di navbera Rus G Kurdan de.(67) Ji<br />
bo peşve bffina Kurdnasî di Rusya de doza vekffina enstitu-<br />
yek zman di PeterborgS de kff.(68)<br />
Ebdunezaq, ji bo nivisandma kitêben dibistanS, pSşniyar<br />
kff ku di vî wari de, raya zana Q KurdnasSn Rusan bS sten-<br />
din. Çi ji ySn zman G çi ji ji ySn warSn edeb Q ySn babetSn<br />
din, doza yarmetiyS ji wan bS xwestm. Daxwazkff ku OrbiU<br />
bişînin KurdistanS, ji bo rSzman û ferhenga zmanS Kurdi<br />
deyne G rojSn b8n ji; "ji edebiyata Rusi tiştanbUce Kuidi Q<br />
afffandmSn şaffSn Kurdan ji -ku heta niha bi tu zmandcî Av-<br />
rupayî nehatine weşandin- bUce Rusi."(69) HSviyeke Ebdur-<br />
rezaq a mezin ji wi beşS zmanS Kurdi hebû ku di universita<br />
(66)A.n.d. ,rûp. 129.<br />
(67) M.S.Lazeriyev, Aji.d. , rûp. 277.<br />
(68) Di sedsala 19 an de, Akademiya Zanisti a Rusya, ko-<br />
mek destnivisSn Kurdi iSkoU u bi awakî gffami u qîmet<br />
çap kff. BmSre; BibUyografya Kurdnasî, Moskova 1963<br />
(69) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rûp. 227.<br />
139
Imparatoriya PeterborgS de hatibQ vekmn. Vekirma beşS,<br />
di Kurdistane de dUS xelqS gelek xweş kuibQ. Endamen<br />
komela Gihandinê baweriya wan xurtff bû Ii ser berewpSş-<br />
veçuna van gavSn bingehin û li ser pêşveçûna kar û barSn<br />
rewşenbiri ySn Kurdan.<br />
GîhandmS, dozê ji akademiya Rusya kir ku li ser bmgeha<br />
alfabeya Rusi alfabeyek Kurdi bS danîn. Y.OrbiU, di 1919-<br />
1920 an de, alfabeydc ç8kff. Ev xebata OrbiU yarmetiyeki<br />
mezin û gffmg da KurdSn BitUsS. KesSn wek XeUI XeyaU<br />
û Mehmed Emin, li ser vS bingehS alfabeyek Kurdî ya lati-<br />
nî danîn.(70)<br />
GihandmS, wextS ihtiyaca wS bi serfkffma peran an ji bi<br />
tiştSn dm hebQya, van îhtiyacên xwe ji xeUcS kom dUar. Ji<br />
ber vS hindS di kar Q barSn civakî de xeDcS aUkariya bi her<br />
awayi maddi dikffm. Ji çaran yekS perS komelSji bo mesela<br />
zamsti Q xwendewari hatibû amade kmn. Gîhandin, daxwa-<br />
za damezffandma çapxane u derêxistma rojnameke hefteyî<br />
kffibQ G armanca wS ew bQ ku dibistanek despSki a kişt Q<br />
kal (zffaat) veke. Berî hemG tişti buyara w6 ew bû ku di<br />
XoyS de ev dibistan bS vekffin. Simko,bi xwejî,jibo vS ar-<br />
mancê tebenu û hebûnSn maddi kom dUcff.<br />
V8 bizavi Q tevgera QhandmS tffs xistibû dUS misyonerSn<br />
Avrupîyan Q navçe bubû dySn nenzayi. Ji ber xurt bûna<br />
dostiya Rus G Kurdan, Simko br îsyankeri û rSderçûyi gu-<br />
nehkar dikffm.<br />
KarbidestS gumruka tranS, bi serokatiya Dugim, dozS ji<br />
xeUcS dUcffm ku zekata xwe nedin komelS. Doz8 ji danişti-<br />
wanSn gund6 Eringanî kffm ku bejin me bi dU van peran ne-<br />
daye. Bi rasti ji kesdci zorS h xelkS wî gundi nekffibQ û bi<br />
(70) Arşiva Enstituya Etnc^rafya a Li ser Akademiya Za-<br />
140<br />
nisti ya Sovyet, 17, D.12.
zorS pereji wan nestandibG.(71) Bi hevkariya mirovSn Tir-<br />
kiyS G dezga dewleta Iran, Dugun, telgrafek şande TehranS<br />
ku tS de mvisibû, Simko, zorS h xSzanSn Kurdan dUce da<br />
ku ew herm TirkîyS.<br />
Serdar Murteza QuUxan ji.kare Ii hemberS wan dUiat ki-<br />
rin, ji wan karan paş de nema. Xwest KurdSn SomayS li di-<br />
ji Ebdunezaq der6xe. Mirov6n dini Q ySn dm ku ji aUySn<br />
Tirican ve hatibQn kffêkirm, di nav gel de dest avStin propa-<br />
gandSn xwe ySn pQç û vala û weha belav dUcffm : Ebdune-<br />
zaq G Simko dixwazm Kurdan bibm ser dinS mesîhiyan.(72)<br />
Çîrkov ji, ji bo parastma têkoşeren Kurdan telgrafek ji<br />
Tehran, Tiflis G PeterborgS re şand G tSde sebebSn rasteqini<br />
ySn meselS û bûyeran da roni kffiU' Di telgrafa xwe de wi da<br />
xwiyakffm ku karbidestS tranSdgi belavbQna xwendewari û<br />
zanistiyS ne di nav Kurdan de.(73)<br />
GihandmS tevli van gelş Q astengan ji, kari ji bo dibistanS<br />
xanîyek bi baxçe peyda bUce. Lêbele, mesela tamîr kffma<br />
xani ku bS tekûz kffinji bo dibistanS, bi derengi ket. WaUyS<br />
XoyS Emîr Emced ji,namek ji TebrizS re, Ii ser "netusiya<br />
Kurdan ji dewleta Faris" şandibQ Q di wff de daxwaz dUcff<br />
ku çavdSriya hemû ew hoste û karkerSn ku di karSn avabQ-<br />
na dibistanS de kar kum bê kffm. Çirkov, di vi wari de wUia<br />
dmvisi : "Avakirma xanî ji bo ku bi kSri dibistanS bS, deme-<br />
kS sekini. Lewra ew kesSn biryar dabûn di karS avabQnS de<br />
bixebitm poşman bQbûn."(74) Ebdunezaq, naçar ma hewa-<br />
ra xwe gUiande Fransizan. Ewan bi mêrani bersiva wî dan<br />
(71) Binêre; A.V.P.R. , bmgeh, Arşiva Farisan, B, 1913,<br />
Op.489, D.103, rGp. 74.<br />
(72) Ti^ya, Gurcistan, rGp. 859.<br />
(74) Bingehin, a SovyetS, 15. D.371, rGp. 159-gişti.<br />
141
xwe gihandin hewara wi. Bi aUkariya Fransizan dibistan di<br />
destpêka Çirya Yekem de xelas bu. CiySn ders Q xwendmS<br />
Ii gora usula Avrupiyan hatibîin amade kum. Oda mamostan<br />
metbax G heta nexweşxane (rewîr) ji tS de hatibû dffGst<br />
kmn.<br />
Di 22 yS Çirya Yekem de bi awaki resmi dibistan hat ve-<br />
kmn.Di vebûna we de,serok8 beşe eskerSn Rusya ye XoyS<br />
General Vîslovîsk, waUyS XoyS, kesên dewlemend û bazff-<br />
gan amade bQbûn. Li ser cejna vekffma dibistanS Çirkov we-<br />
ha dibS : "Di 21 8 Çirya Yekem de, SimkoyS Simaîl Axa,<br />
29 zaroken Kurdan, ji Xoy, Çiyarik, Soma, Bradost, Xwey-<br />
dar kom kffibu. KincSn paqij û nQ, wek Avrupîyan h wan<br />
kmbtîn, kasketSn Qazaxiyan Sn sipi danîbûn serS wan. Su-<br />
warSn Simko der Q doren wan gn-tibûn. SalSn wan di navbe-<br />
ra heşt G dehan de bQn. Bi kubari. di nav bajSr re derbaz ki-<br />
rin bffm dySn ji bo wan hatibG amade kffm. Faris wek ecSb<br />
mayiyan h der Q doren zarokSn gurSn çiyan -li virji wan re<br />
weha dibSn- rawestabiin,ku ew zarok bi lez u bi meşek ku-<br />
bar bi ber wS dibistaha Rusi de dîbffin. Evara wS rojS, telgra-<br />
fdc li ser vS bQyerS ji XoyS hat şandm Tehranê, Tebriz û<br />
tstenbulS. SimkoyS Simail Axa ku nedikari gelek derengi<br />
bUceve, lê, c:ardm ewS fusetS ji dest berneda Qgehîşte cejna<br />
vekmna dibistanS, tS de beşdari kff, hemû p6wistiySn ve-<br />
kffina dibistanS d bi d kir G di merasuna resmi de beşdar bG<br />
Beri vekffma dibistanS nim^ hat kffm G mele sipasi Xwe-<br />
di kff,ji bo ku v8 nimetS daye van zarokSn nQ ySn Kurdan G<br />
ku vi tiştS hanji bo wan rewa dîtîye. Daxwazji xwendewa-<br />
rSn piçQk kff ku sipasi wi karbidestS rutbe bUind bikm -ji bo<br />
Xwedê t8 gotm - , ji bo vi tiştS bi qimet Q baş ku bi<br />
me re Q bi hevwelatiySn me re kniye. Her weha sipasî Rusan<br />
ji kir ji bo mUdana wani kulturi ya di vi welate nexwende-<br />
war de, bi taybeti ySn ku roleki wan a baş di vekffma di-<br />
142
istanS de hebG."(75)<br />
Simko Ii ber mSvanan sipasi QeyserS Rusya kff,ji bo yar-<br />
meti Q xebata vekffma w8 dibistane. Pişti giyana berçeve û<br />
sipasiyS re, nameke bi germî h ser navSn Kuidan ji QeyserS<br />
Rus re şand. Sazonovî, WezirS Derve yS Rusya, eyn8 sal di<br />
13 6 Çirya Duyemin de namekSji nunerê Rusya yS TehranS<br />
re şand ku tS de wUia digot : "Gelek di ciyS xwe de ye ku,<br />
ji Çirkov re bS nivisandm ImparatorS mezin bi germi sipasi<br />
wS rewş Q nama germîn ya SimkoyS Simaîl Axa u hemû da-<br />
mazirSner Q beşdarSn vekinna w8 dibistana Kuidi dUce "<br />
(76)<br />
Di dd)istanS de dffok, matematik, coxrafya û meşandma<br />
dar Q dezga dewleta Rusya dUiat xwendm. Ji bo ku zarok<br />
hinî hinek pişe bibin, dyên xeretxanejiesmkerî,terziti G<br />
çekffina çekan(çakmaksazi) tS de hatibû vekffin û hemû te-<br />
darUc G aletSn hewcedari jî ji bo wan hatibû amade kmn.<br />
Çirkov, wiha digot : "Daxwaza mm ew e, bi zGtirin wext,<br />
bax û bostanek ji bê amade kffm. Ji bo ew xwendewar<br />
hini bi kar anîn Q çSkmna wan melzeme Q aletSn ax û zevî-<br />
yan bUim. Ew alet û melzeme ka bi çi awayî tSn bUcaranîn<br />
Q çavdSri kffma darSn fSkîyan û sebzeyan bi awS Rusi ça-<br />
wa tS kffin û mezm kmn. Her bi wi awayi, armanca me ji bo<br />
vekirma nexweşxane û dermanxane heye Q em dixwazm<br />
yarmetiye di ware derman Q pizişkiye de bidm damştiwanSn<br />
KurdSn wan navçan. Li XoyS dermanxane û nexweşxane<br />
heye ku bUcare yarmetiya doktoriyS bide jinan.DoktorSn<br />
wan zmanS navçS ji dizamn Q di vî wari degelek ji şareza ne.<br />
Ji ber hinek nexweşiySn dirmi G nebQna pizişk û dermanan<br />
(75)A.n.d.,rGp. 160-gişti.<br />
(76) A.V.P.R. , bingehin, Arşiva Farisan, 1913,489, D.104,<br />
rGp. 102.<br />
143
gelek Kurd dimffm. Jineke me ya doktor bQye mudira ne-<br />
xweşxanS Q di nav gundSn KurdistanS de yek bi yek digere.<br />
Gelek c^ran jî, di demSn pêwisti de daxwaza doktorSn eske-<br />
ri ji me dikin. Mesrefa van doktoran dema gelek zSde be,<br />
ew ji perSdibistanS tSdayîn."(77)<br />
Sericevtin u dgfftina wS dibistana Kurdi b wff, Çu-kov<br />
handa ku bidezgakarbidestSn Qafqas u karbidestSn Wezare-<br />
ta Derve ya Rusya re bikeve axaftmS Ii ser vekffina dibista-<br />
nSn dm h Çariqele, Soma , Bradost Q MakoyS. Ji bo arman-<br />
cSn rojSn bSn, xebiti da mamoste di nav Kurdan de bigihi-<br />
ne. Çirkov,ji bo pêkanîna bmgeha v8 xebatê pêşnîyar kff ku<br />
mamosteySn ErivanS di vri wari de semîneran bidin Q ji ber<br />
vS yekS ji daxwaz ji KurdSn QafqasS kir ku v8 wezîfa han<br />
bigrm ser milSn xwe.<br />
VebQna v6 dibistanS h XoyS, li nav KurdSn TiriciyS den-<br />
gekî mezm da. RojnamSn Tukan Q ySn Ermeniyan behsa ve-<br />
biina wS dibistanS kmn Q armanc Q daxwazSn vebQna wS<br />
dibistanS her yeki bi cQre cure nivisandin.<br />
Tffs ketibQ dU6 Tffkan ku Rusya Kurdan bi xwe ve gffS-<br />
de. Ji bo w8, bnyara wan ew bQ ku di destpekS de ew biza-<br />
vî u xebata çandî-rewşenbîri ya Rusya qedexe bikm. Tirkên<br />
Ciwan dest avStin bang Q propagandan u gelek pere amade<br />
kirm ji bo vekffma dibistanSn Kurdî. Ji bo ku, dîbistanek h<br />
navça ArtemStan (nahîyekî gffSdayS b^arS WanS ye u Tir-<br />
kan navS w8 mha kffine Edremit. njn.) nSziki WanS vekin<br />
17.500 Kre fon jS re hat texsîskffm. 2.500 Ureji hatiye tex-<br />
sis kffm ji bo di gundSn KurdistanS de dibistan bSn çêki-<br />
rm.(78) Tirkan, her dixwestm di nav gundSn smor de wan<br />
dibistanan vekm. VS armanca hanjîji aUyS me ve eşkere ye.<br />
(77) Tisgiya, Gurcistan.<br />
(78) Aji.d.<br />
144
Di wi wari de Almanan ji dest avStm keft G leftS. Gul-<br />
deyştanS konsolosS Alman yS MusUS, di nav gundSn Kurdis-<br />
tanS de digeriya û ji xeDcS re digot ku, dewleta wi dixwaze<br />
rolek wS di pSşketma rewşa rewşenbiri ya Kurdan de hebe.<br />
GuMeyştan h Musil, ji Hesen Begê birayS Ebdunezaq re<br />
got ku, em amadene her salS, 10 zarok8n Kurdan b8 pere bi-<br />
şinin Almanya ji bo xwendmê. VS yekê jî jS re got; rojen<br />
bSn em 8 di WanS de dgîriyek konsolosa xwe vekin. Li gora<br />
wan weha bQye, ku ji bo zarokên Kurdan dibistan bSn veki-<br />
rm. GuWeyştan, tenS behsa van tiştan h ber waUyS WanS<br />
Tehan Beg kinbQ.(79)<br />
Ew peyman Q bel6niy6n diplomaaySn Almanan Q dewleta<br />
TirkîyS, ji bo armanca pêşvebmna rewşa Kurdan nebG. Qet<br />
daxwazek wan tune bû ku çanda Kurd ber bipSş ve biçe,ew<br />
qerar di warS kar de rGt ma û tu xebatekji bo wS nehat ki-<br />
rm.<br />
Gelek di ser de neçû di navbera serokatiya GihandmS de<br />
dijîtiyek mezm di navbera Simko u Ebdunezaq de peyda<br />
bG. Daxwaza Ebdurrezaq ew bQ ku;hatin Q hebûnSn maddî<br />
ySn C^handmS ji bo çek, haziriya şer Q pff çek kmna Kur-<br />
dan ji bê bikar anin. Eva han nediket serS Simkoji ba wi we-<br />
ha bQ ku ew daxwaza Ebdunezaq di dyS xwe de nine. Sim-<br />
ko digot; eger tu bixwazi dS Kurd gişk dgî Tirkan seri hil-<br />
dm û dS bi serkevin. Bi taybeti di wî wexti de ji ber derke-<br />
tma şerS Balqan, Bab-i AU bi ber tengi Q astengan de diçQ. Ji<br />
ber van sebeban jî nema kari Simko bide amade kffin,ji ber<br />
ku, hemQ berpffsiyari G meselan digirte ser milSn xwe. Ar-<br />
manca Ebdunezaq jî her ew bû ku, çend eşiret Q serokSn<br />
wan eşiretan, ten8 çend Srişan bibm ser Tiricîyê,ji bo ku hi-<br />
nek Tirkan nerehet bdcm Q biSşimn. Simko, bi vS qail ne-<br />
(79)A.n.d.<br />
145
û Q ew wehadifikni;ew karekî rast nîne Qji bo civaka Kur-<br />
dan ji baş nîne. Em nehazffin bi wî awayi bi raya xwe mi-<br />
roven xwe bidm kuştin. Hewceye ku ev hSz ji bo wextekî<br />
parastma civata KurdSn tran bigre ser xwe.(80) Di aUyek<br />
dm dejî nêrina Simko wiha bQ: Hebûnên dibistanS ySn mad-<br />
di ji bo hmek tiştSn dm bSn amade kmn nebaş e, ne gffami-<br />
ya komelS û ne ji ya Ebdunezaq li cem eşîretSn Kurdan na-<br />
mîne.<br />
VS rewşa meşa Simko, di mesela çekdar kmna Kurdan<br />
dgi Tirkan de dUgermî û sergermî ya Ebdunezaq sar neku.<br />
Ji ber ku, Ebdurrezaq serokS komelêbG, hinek eşiretSn Kur-<br />
dan 8n der G dorên Simko kom kir daxwaza çekdar kirina<br />
Kurdan kffibQ serS wan. Daxwaza wî ew bQ ku çekdaran bi-<br />
şîne ber bi bajarS Erzurum û WanS de. V8 ferqStiya bir Q ba-<br />
weri, saritî Q nexweşîyek xist navbera Simko Q Ebdunezaq.<br />
(81) VS dijitiya han tear kir Ii ser kffdayetiya GihandmS,<br />
gffamiya komelS şikand Q bizaviya wS ya rewşenbiri jar bQ û<br />
di sala ŞerS Cîhane yê Yekem de komele nema.<br />
BS goman,Gîhandin, rolek mezm Q gmng di xebata hiş-<br />
yar kffm û pSşvebmna netewa Kurd de ditiye. ZanayS Sov-<br />
yet O.L.Vilçivskî wiha dibge : "V8 komelS rolek mezindi<br />
geşkffma çanda hawçerxî ya Kurdan de ditiye. Geleki ji wan<br />
bizavî G destkevtiySn mîrati, ji bo tevgerSn Kurdan û ySn bi<br />
nav u deng G mffovSn siyasi ySn Kurdan re maye."(82) Her<br />
bi wî awayî, dyek w8 ya eşkçra G gffamiyeke wS ya baş di<br />
peywendîya rewşenbîrSn netewa Rus G Kurd de heye.<br />
(80) A.V.P.R. bmgeh , konsolosxana tstenbul, 1912-1914,<br />
D.3573, rup. 302.<br />
(81) BinSre; A.n.d. ,bingeh , Arşîva Farisan, B, 1913, 489,<br />
D.103,rGp. 100.<br />
(82) BinSre;O.L.VîIçivskî, A.n.d. ,rGp. 61.<br />
146
Di dawiya sala 1913 an de, rS dane Ebdunezaq ku biçe<br />
PeterborgS. Di çûna xwe de h TifUsS, dgffS Qeyser 6 Qef-<br />
qas Tarunsdaşkov dit G j8 re got; eger Rusya aUkariya d bi<br />
d kffina programa wî ya siyasî neke, mecbure ku îlticayî AI-<br />
manya bike G an ji bi Tirkan re li hev bS. Ev rewşa Ebdur-<br />
rezaq tesirek gelek mezin kir h ser dgffS Qeyser G 1 6 S Ka-<br />
nuna Yekem 1913 an, telgrafek ji WezirS Derve re şand ku<br />
te de wiha gotibG : "Eger em Ebdunezaq razi nekin, ew dS<br />
îltîcayi Almanya bike. Bi rasti jî menfaeta Almanan di vS<br />
meselS de heye."(83)<br />
Ebdunezaq daxwaz ji karbidestSn Qeyser kff ku, seroka-<br />
tiyS di Kurdistana îranS de bidin wi Q ji bo serihildana vS<br />
meselS ji amadeye dev ji hevwetenîya Tukan berde Q bibe î-<br />
rani.Veransov Daşkov S ku pir bigermî piştguîya vSdaxwa-<br />
za Ebdurezaq kff,di vî wari de weha gotiye: "Gelek baş bû<br />
ku me KurdSn tranS anibQya ser riya xwe,jiber ku, ewan ji<br />
bo rojen bSn dS yarmetîya me bidana ku em Ii so- KurdSn<br />
TirkîyS jî bixebitina."(84) Ebdunezaq, h PeterborgS, kar-<br />
bidestSn mezm 8n derve ySn Rusya dît. KarbidestSn Rusya<br />
bi başi di programa Ebdurrezaq gihiştibGn û bi germî jS re<br />
digotm ku, em 8 piştguiya bizava te bUcm. KîKm, ba-pffsi-<br />
yarS Rojhilata Navin, digot ku, pSwiste rojSn bSn Ebdune-<br />
zaq biratiya Kurd, Ermen û Asuriyan xurt bike, eva han jî<br />
ji menfeeta Kurdan e. Ebdmrezaq qimetS da vê meselS u ji<br />
bo vS armancSji, peywendî h gel ErmeniySn PeterborgS da-<br />
(83) Peywendiya Navbera Dewletan Di Qonaxa Emperya-<br />
KzmS de, qismS 3. C.II. rûp. 250.<br />
"MejKflyHapoflHHe OTHomeHHH b snoxy Hwnep<br />
HajmsMa", cepHH III, tom2,ctp.250.<br />
(84) A.n.d.<br />
147
ni Q di netica wS de ji komelek. ji bo nezîkkffma Kurd Q Er-<br />
meniyan damezirand. Her bi vi awayî, behs dikff ku,kome-<br />
lek wiha di nav b^areki Qafqasde ji b8 damezffandm. V8<br />
hewla Ebdunezaq ji bo nezik kffma her du netewan, qime-<br />
tê wî h cem WezirS Derve Sazonov GkarbidestSndmge-<br />
lek bihnd kff.<br />
KîUm, di nama xwe ku ji bo karbidestSn Qefqas re nivisi<br />
ye de, bi vi awayî behsa axaftma di navbera xwe Q Ebdune-<br />
zaq de derbaz bQye dUce : "Ew tişt8n ku ewi ji bo me peş-<br />
nîyar kiriye, d anina wan niha gelek zehmet e. Dib8 ku em<br />
kûrtff Q fffehtff biçin ser vê meselS. Ev ji hewceye wiha be:<br />
Em çend konsolose dm di Kurdistane de dabimezrinm, ew<br />
wext em dikann bi başi hemQ aKy6n v8 meselS bikolm Q<br />
programek eşkera deynm. Mm ewî weha t8 gihandîye: qet<br />
tiştekî dqi hukumeta TffkiyS meke û careke hewceye qet<br />
xwe nêziki smorê TirkiyS neki xwe jS biparêzi."(85) Wek<br />
tS dîtm, vS carS Rusya, piştgiriya Ebdunezaq û ya programa<br />
wê nekffîye. KîUm, h ser Ebdunezaq Q xebat kmna wî<br />
di tran de, ji karbidestSn dewletS re weha nivîsîye : "Ebdur-<br />
rezaq bi aKkariya me dixwaze bibe hemwelatiyS tranS G kff-<br />
dayetiyek ji bo wî di Kurdistana tranS de bê vekffm. Li gora<br />
nmna mm em nikarm evS bi d bînm. Nabe ku emji vS ne-<br />
tffsin; ev mesele ne tenS ku peywendiya me bi Bab4 AH re<br />
dS xera bike, munkun e, hemu wan sinorSn TffkiyS G trane<br />
jî bikeve tffsS. An ji qet dûr nîne wS kiidayetiya ji bo Eb-<br />
durrezaq bS danin, Tffk ewS yekser dgmmatiya xwe bizanm.<br />
Ji ber vS yekS, Ebdunezaq niha diçe TebrizS, h wir de hewU<br />
bide ku generalS b^SiŞudyddewIebibine Q h cem wî pff gi-<br />
ringe ku rojen bSn h ser wêmeselêew bffyarekSbide."(86)<br />
(.85)A.n.d. , rGp. 249-250.<br />
(86) A.n.d.<br />
148
Her çend programa Ebdurrezaq h PeterborgS nehat qe-<br />
bûl kffm, IS, vS carS qezenc«k başji bo çanda Kurd bi dest<br />
xistibG. Ji ber ku, xwendma zman, edeb Q etnografya Kurd<br />
dabû cjebQl kinn ku bi awakî resmi bSn xwendin. Axaftm Q<br />
nSzîkbQna Ebdunezaq bi OrbîK yS zana Q bi nav Q deng re,<br />
rolek mezin di vi wari de UstibQ. Di sala 1914 ande,di ra-<br />
pora xwe yaji Enstituya ZmanS RojhUat re li ser materyalSn<br />
Kurdan kom kniye; di wSde OrbiU wUia dU)8je : "Bihara vS<br />
salS, Ebdunezaq Q YezdanşSr ku tSkoşereki siyasi yS Kur-<br />
dan e, hatin PeterborgS. Min vS fffsetS ji dest berneda, min<br />
bi wan re, destana şaffS mezin, xeDcS CizirS ya EhmedS Xa-<br />
ni Mem û Zîn xwend Q Ii ser zmanS we min nSrin G ditina<br />
wan gfft."(87) I.A.OrbîK, bi dilek germî ne tenS wan mater-<br />
yalan, ferhengeki Kurdi-Fransizi ku cigirS konsolosS Rusya<br />
yS ErzurumS Jaba hazir kffibQ, xwest çap bUce.<br />
Ne tenS tesirek van pSşniyar û daxwazSn wî Ii ser vekffina<br />
qursa zman Q etnografya Kurd ç8bG, OrbîK bi xwe di Uni-<br />
versita Peterborg8 de bG mamosteyê wS qursS. Di vS meselS<br />
de, rojhilatnas N.Marr jî piş^ui G yarmetiya vS xebate kff.<br />
(88)<br />
Dema ŞerS Cihani yS Yekem destpêkff, Ebdunezaq li<br />
tranS bQ. Li sa- vS bGyerS yekser ziviri nav Kurdan û diji<br />
(87) K.Yuzbaşiyan, Akademiya Josef Abgoroviç OrbîK,<br />
Moskova 1964, rûp. 43.<br />
K.feöauLHH, AKafleMHK Moch$ AÖrapoBHti<br />
OpöejiH, M., 1964, CTp.43.<br />
(88) K.Yuzbaşiyan, xebatek bi qimet kniye, programa et-<br />
nografya N.Marr Çap kuiye. HêjayS gotmSye, Marr,<br />
wan belge u dokumanan ji bo dersa etnografya Kuidi<br />
amadekuiye. BinSre; serekaniya pêşi, rGp . 143.<br />
149
Tirkan dest avSt xebat û propagandeyS. Di wi wexti de Ii<br />
da- Q dorSn Ebdurrezaq nSziki 500 kesSn çekdar hebun. E-<br />
wan yarmetiyek pff mezm ji bo eskerên Rusya ySn di tran<br />
de kffm. Ew di bm fermandariya general Jîmozobov de bQn.<br />
General Q cîgffS konsoIosS Rusya, çendin car behsa wan yar-<br />
metiySn Kurdan, ji bo serok esker G diplomasiySn Rusya<br />
ySn Qafqas nivisîbûn.(89) TirkSn Ciwan, ji xebata Ebdune-<br />
zaq ya di nav Kurdan de gelek ditffsiyan. Ji ber v8 yekS, ge-<br />
lek caran hewU dan ku ewî ji holS rakm, bUcujin.(90)<br />
Di v8 qonaxS de, wezifa mezm a Ebdunezaq ew bQ ; h<br />
dijî kuştma Ermenîyan ya bi destSn Tirkan raweste G yar-<br />
metiya xwe Q ySn çekdarSn xwe ji bo wan amade bike. Li<br />
hember kuştma Ermeniyan, hSzSn xwe bi tevayi bi kar bine<br />
û aKkariya wan bike ewan ji mmtiqSn şer derine G wan bi<br />
sUameti Q arami bigihîne navçSn Rusya ySn ku dySn aşiti G<br />
ji warSn şer dGr m. Ewan bigihîne navçSn di bin paristige-<br />
rîya Rusya de ne.(91)<br />
Qimet nedana sîyaseta Rusya di başûre rojavayS tran de,<br />
serokSn Kurdan Q heta Ebdunezaq ji xistdiQ bm şUcS. Her<br />
çend nedikarin tu tuhmetek bidm ser Ebdunezaq, IS bele, re<br />
li xebata wi ya bi bizavi gfftm Q ji bo demekS wi h TifUsS<br />
dan sekmandm.<br />
Di sala 1918 an de, EbdunezaqS tSkoşer, serokSbi nav<br />
û deng 8 Kurd, bi destSn TirkSn Ciwan, ew Sn ku demek di-<br />
rSj bG bi xwina serS wi ti bûb.Gn/ermana minna wi bi awa-<br />
yek lez dan Q bi yekseri ewi h sedarS dan.<br />
VS rewşa han di nav dewIetS de alozi çSku. Diplomasi-<br />
ySn Qeyser,bi wi awayi rûmetek hevîyS nedan siyaseta Eb-<br />
(89)A.n.d.,rGp. 332.<br />
(90) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rGp. 294.<br />
(91) Mişak 1915, 22(9) yS Çuya Yekem, hej. 22.<br />
150
dunezaq. Ewan her tenS dixwestin armanca xwe di nav Kur-<br />
dSn tranS de xurt bUcm ûji ber şerSn smorS TirkîyS û îrane,<br />
ji bo menfeeta xwe ewan bikar binm. Mesela azad kinna<br />
Kurdan ji destSn TirkSn Ciwan, li ba dipIomasiySn Rusya<br />
"xeyal G xewn" bû. EbdunezaqS tSkoşer, dixwest serokSn<br />
Kurdan piş^niya wî bikm G ew ji feyde ji tesira esker û<br />
diplomasiySn Rusya bigre G Kurdistanek serbixwe ava bike.<br />
LSbelS, teeb, zehmetiySn wî vala çGn G beyhGde man. Eb-<br />
dunezaq hemû caran, bi rasti nedUcari ewan rastîyandeyne<br />
holS ku astenga bi d anina pSşîya programa wi çîye. Ewi di-<br />
xwest, sinorekî ji bo w8 rewşa xirab a civaka Kurdan deyne,<br />
ku di destSn dgmmatiya eşîri G şexsi de dmale. Her bi vî<br />
awayi, pişta xwe gffêda bû Rusya ku ewê jî nedixwest Kurd<br />
serxwebûni bi dest bixin.<br />
Her çend bizava tSkoşeri Q siyasî ya Ebdunezaq, negihiş-<br />
te armanca ku ewi dixwest, iSbelS, di warS rewşenbiri Q<br />
xwendewari de, gavSn di dySn xwe Q ySn bi gffami hatm<br />
avStm. Bi xebata Ebdunezaq, komela Gihandin hat damezh<br />
randm Q h XoyS dibistanek hat avakffin. Ew komele her<br />
çend pff nejiya, iSbelS, tesirek wS ya pff mezin çSbQ h ser<br />
rewşa xwendewari Q rewşenbîri dinav Kurdande. BelS! Ew<br />
dibistana piçQk, bûbû sitiiya nav çavSn hukumeta TirkîyS<br />
G tranS G çavSn wan peqandibG.<br />
151
HEWLA DAMEZIRANDINA EMARETEK KURDÎ A<br />
SERBIXWE Û SERÎHILDANA 1914 <strong>YA</strong> BITLÎSÊ<br />
Gelek di ser de neçQ, Tirken Ciwan ketin tengiyS. Niika-<br />
rin ew zor Q zehmetiySn civaki-netewî ySn siyaseta kuda-<br />
yetiya Sultan di d de hiştibQn çareser bdcin. Pir bi awaki zG,<br />
netewSn bin destSn Imparatoriya Osmanîji xwe dGr kffin.<br />
Zorkeriya mil bi mU a dewletSn Avrupiyan Ii ser Tir-<br />
kiya; dewIetSn wekî Almanya, Ingiltere, Rusya uJi.w.d. di-<br />
jîtiya civaki G netewî ye netewSn Imparatoriya Osmanî a-<br />
loztff G xurtff kffibG. Li derveyî van mil bi mil Sn dewle-<br />
ten derve, partîy8n Tffkan ji, di nav xwe bi xwe de ketibGn<br />
canSn hev, ji bo kursi û zordariyan, tSkiIhevi G alozi peyda<br />
ddcffm. Bi taybeti di navbera tttihad G Teraqi G ttilaf (Fir-<br />
ka Huniyet G Itilaf.n.m.) de, wan dgitiyan xwe dixistm ber<br />
çavan. BS goman, vS rasteqiniya paytext, tesirSkff Ii serda-<br />
niştnvanên welat bi taybeti ji navçSn rojhilata tmparatoriye.<br />
Şikestina hukumeta tttîhadiyan di şerS Trablus u BaDcan<br />
de, zor u zehmeti, tengi Q nexweşiyek mezm di TirkiyS de<br />
peyda kffbu. Ji ber sebebSn van buyer û pSşveçûnan, bizava<br />
sîyasi ya hêzSn berxwedan, h gora hmek çavdSran, tevgera<br />
azadîxwaz a Kurdanji ketibQ rewş Qgehineke'n nu.<br />
152
PeyamnSrSh kovara Ermeniyan Ararat di vi wari de wiha<br />
digot : "Sereken Kurdan hez ddcffin, zG an dweng, partiya<br />
TirkSn Ciwan ji mafên wan be par bikin ku ew tmaz bi gi-<br />
yana netewi ya wan dUcin. Ji ber ve, hewceye em hêzSn<br />
dewIetSbi kar binm G dest bavSjm xebat G bizav kmnS."(l)<br />
Sala 1912 an, di meha GuIanS de, hinek tSkoşerSn Kur-<br />
dan h îstenbul bangeki yekîtiyebelavkmn. Ewanji nGnerSn<br />
hemu komele, rSxistm G kesen Kurdan, doz dUcirm ku hev-<br />
kari u yekgfftma hSzSn xwe kom bikm. NQneran daxwaza<br />
biryara damezirandma partiyek yekgirti kiribG ku ew bikare<br />
bibe çaresera armanc G rêbera netewa Kurd. Armancabm-<br />
gehin G riya rasteqini ya yekîtiye danibGn. Kovara Ararat,<br />
wUia dimvisi : "Hewceye partiyek hebe ku şoreşeke mezm<br />
rake.Minaka wS tektUcSn Arnavutan e.Di destpSkS de neda-<br />
na bac û xerac,pişt re aciz kirm G nerehetkmna karbidestSn<br />
Tirkan e, di dawiye deji damezffandma kudayetiyeki wexti<br />
G banga serxwebGna Kurdistan e."(2) Bizavî G têkoşîna sero-<br />
kSn Kurdan di Istenbul G Kurdistan de deng da u xeDcekî pff<br />
zSde bi aUye xwe de keşa.<br />
Tevgera aazadixwaz a Kurd, ber bi xurtbGnê ve dimeşiya,<br />
IS hejta ne wisa bQ ku bUcare bi zorS mafSn xwe ji Tirkiyê<br />
bistine. Dar G dezgSn navçSn KurdistanS, zor G zehmetiyan<br />
ji nGnerSn Kurdan re ySn ku ji bo parlamentoyS hatibGn bi-<br />
jartin peyda ddcffm. Geleki ji Tirkan itiraf bi nGneren Kur-<br />
dan nedUcirm. Li SêrtS daniştiwanan HesenPaşa heDjijartm,<br />
iSbelS, bi fermana partiya Ittihad G Teraqi ew hetoijartm<br />
nehat qebûl kffin.<br />
(1 ) Ararat 1913, Londra, V.I- N.3, rGp. 78.<br />
(2) A.n.d. , ji ber zehmetiyan.di rasteqîni de ev bffyara han<br />
nehatiye d bi d kinn.<br />
153
U hember van kffmên Tirkan, bersiva Kurdan ew bQ ku<br />
biryar dan biçin di nav partiya îtilaf G Huniyet de bixebitm.<br />
Di 31 8 Tirmeha sala 1912 an de, konsolosS Rusya yS BitUse<br />
Çirkov, h ser gjyana Tirkan a Ii diji Kurdan wUia nivisibQ:<br />
"NUia gîyan Q hîşyarbûnek netewî ku di nav Kurdan de<br />
heye, ev hSdi hSdi di nav hemû daniştiwanSn welat de geş di<br />
be."(3) Li gora gotina Çirkov ew tevger "Ii der G doren baja-<br />
rS BitKsS ber belav bQye."(4) SerokSn Kurdan h BitUsS G<br />
navçSn der G piştSn we de bn-yara damezirandma emareteke<br />
Kurdî a serbixwe dan. Çirkov, behsa daxwaz G pîIanSn wan<br />
Kurdan kffiye û gotiye ku daxwaz u tamaya wan di aUkari-<br />
ya Rusya de heye. Çirkov di wî -wari de wUiadigot : "Kurd<br />
dixwazin di BitUs8 û b^aren din de xwe ji bm desthilatdaran<br />
xelas bUcm. Ji bo we ji ew dixwazm di navçSn;b^are SSrtS;<br />
Xerzan, Botan , bajarS BitKsS; Hîzan, Motkî, bajarê Di-<br />
yarbekrS; MSrdîn, Niseybin, Midyat, CizirS, SiKvan, bajare<br />
MusUS; Zaxo G piştreji SilSmani G Kericuk, didawiySdeji,<br />
bajare WanS; Başqale, DicbUkin G Gurcan de seri hUdm G<br />
dest deynm ser dezge, çek G zexîrSn dewIetS G di van nav-<br />
çan de hukumetek Kurdi damezrinm. Dixwazm kurS Emff<br />
Bedirxan ySmezinji bUcm emire vSdewIete...<br />
Raya Bedn-xaniyan ew e ku ew emaret berdewam bibe<br />
u bi gişk hSzen xwe ve bê parastm. PSwiste wek wan dew-<br />
letSn bi împaratoriya Almani ve gffSdayi, emareta Kurdi ji<br />
bi împaratoriya Rusya ve be gffçdan."(5)<br />
Van raporSn konsolosS Rusya ySn ku sala 19 12 an G di<br />
(3) A.VP.R. ,bmgeh , Konsolosxana tstenbul, 1907-I9I3,<br />
D.572, rûp. 221 .<br />
(4)A.n.d.<br />
(5) A.V.P.R. , bmgeh , Arşîva Siyasî, 1914, Op.472, D.540<br />
154<br />
D.45-gişti.
meha TebaxS de, ji TirkiyS ji Wezareta Derve a Rusya re<br />
hatine şandin, eşkera roni ddcin ku rSxistineke Kurdan abi<br />
dizi, bi navS trşad hebGye. Komita serokSn rêxistmê'ji di<br />
navçSn rojhilata welat de u di nav Kurdan u bi wan bi xwe<br />
vejiyaye. Li gora wanmelumatSn ku Xeyrettin BSrz daye<br />
sekreterS konsoIosS Rusya, endamen komîta ErzurumS ji<br />
van kesan p8k hatîye : Suphi Eziz Beg, Egit EfendiyS Zirkî,<br />
ŞSx Osman EfencUyê EleşkSrti, SeUm EfencU, Bekff EfencU.<br />
WeşanSn rexistmS u kasa wS hebuye G endaman her meh 10<br />
pere mehani dane. SekreterS Konsolose Rusya, van meluma-<br />
taji XSyrettin girtiye, pişt re ewan ji Wezareta Rusya a<br />
Derve, Beşe Yekem re şandiye tS de weha dibSje : "KomitSn<br />
wê di herema Wan, Diyarbekir, Urfa G hinek ciySn din de<br />
hatine damezffandm. Wezife dane XSyrettin ku di nav Kur-<br />
dSn Erzurum, BitUs, Beyazid G Muşe de aUkariya maddi ji<br />
bo rSxistme kom bike."(6) Sekreter bi vi awayî rapora xwe<br />
didomîne: "XSyrettin dibê eger perSn komite hebe, di nav-<br />
bera 15 rojan de serihildan de rabe, hejta peren me kem in u<br />
em jar in. XSyrettin Beg doza yarmetiy^ji dewleta Rusya<br />
dUce."(7)<br />
Ji bo çareserkffma bSperetiyê, berpffsiyaren trşade, di<br />
navçen SSrt, Bişeri G Xerzan de dest avStm pere kom kui-<br />
ne. Di wan wextan de, we bac G xeraca ku Tirkan ji Kurdan<br />
distendm Sdi ewe nedan u dest pê kffin ewe dan e Hesen lî<br />
Sileman Bedffxan.(8)<br />
Bihara 1913 an di sancaxa SSrtS û di navça ŞSrwan de,<br />
serokên Kurdan kombGn Q behsa damezffandma emaretek<br />
(6) A.n.d. , 1912-1914, Op. 482, D.I648.<br />
(7) A.n.d.<br />
(8) A.V.P.R. ,bmgeh. , Konsolosxana tstenbul, 1912-1914,<br />
D.3573,rGp. 18.<br />
155
Kurdi a serbixwe kmn. Her weha, behsa peywendiySn Ii<br />
gel Rusya jî kum G buyar dan ku ev peywendiySn han bi<br />
karbidestSn Qafqas re bSn xurtkffin. Biryarek din ji dan ku<br />
Kemal Beg(9) bişinin TifUse ji bo daxwaz G armancSn wan<br />
bi Rusan bide zanin ö ewan li ser rewşa xwe roni bikm. Do-<br />
ze kffm ku, dixwazin bizanm, ka gelo dS Rusya çek bide<br />
Kurdan G wan çekan ji wan re derbazi KurdistanS bUce? (10)<br />
Di navçên din de ji Kurd bi dizî kom dibQn û behsa destpS-<br />
kmna şoreşS dUcffm. Slogana bi safi "Kurdistan",gelek mi-<br />
rovSn dini Q ySn bi nav Q deng 8n Kurdan -ewSnji kudayeti-<br />
ya Tirkan nerazî bQn- h der G dora xwe kom kinbû.VS tevge<br />
rSjiavçSn Kurdistana başQr ji gfftibQ.KonsolosS Rusya di<br />
nama xwe a ji bo GSrs re nivisî bG tS de weha dibêje : "Di<br />
bajarS Musile' de ji, bizava giyani a tevgera Kurdan ber bi<br />
geşbGne ve diçe. Bi taybeti van dySn dranSn Diyarbeku,<br />
Sêrt G BitUsS. Li Dihok jî beg G şSx ber bi kombGnS ve ne."<br />
(11)<br />
Her weha, diplomasiySn IngiKzan ji çavdSriya wS bizavS<br />
Q xwe hazir kffma Kurdan dUcuin u ewan dixwest peywendî<br />
bi serokSn Kurdan redeynin.Bi taybeti cigffS konsolosS Wa-<br />
nS, pff xebiti ku peywendîyek xurt bi Kemal Beg re deyne.<br />
HSjayê gotmS ye, serokSn Kurdan ji wan dixwestm ku aK-<br />
ariya Kurd G Ermenîyan bi hev re bikin.<br />
Tirken Ciwan, pff bi hSdi G bideqiq çavdSriya we tevgera<br />
(9) Kemal Beg (1872-1934), xeDcS SSrtêye, h Fransa xwen-<br />
dina xwe temam kiriye. Bi başî çend zman zanîye.<br />
PiştS Şoreşa Oktobr h TifHsS çend sal maye û mqûHya<br />
wi her kar û barSn sayasi-civaki bûye. Nivîskar.<br />
(10) A.V.P.R. , A.n,d.,rûp. 108-109- gişti.<br />
(Il)A.n.d. ,rGp. 110.<br />
156
Kurdan dUcffm G xwe ji ji bo diji Srişeki weha hazir kffibGn.<br />
Her ewan jî wan pilanSn ku Ebdulhemîd girtibu ber xwe,<br />
xistin kar G dgminî di nav netewan de peyda kffin G ji bo<br />
xurtkirma wan xebitin.<br />
Kirdayetiya Tirk, kari çend derebegSn Kurdan bike dgi<br />
Ermenîyan. CigffS' konsolose Rusya ye Wane weha nivisibG:<br />
"Di nav Kurdan de du rS hene. Yekemin, riya wan Kurdan e<br />
ku baweriyeke wan a netewi heye, riya duyeminji ew e ku<br />
diji Ermenîyan e. Riya yekem mirovSn rewşenbîren wek ku<br />
Ebdunezaq serokatiya wan dUce, iSbelS, riya duyem, ew<br />
kesm ku propaganda dinî G ya Panislamizme dUcm G bi hîle<br />
G pilSn kffdayetiya TirkîyS hatine xapandm."(12)<br />
PoKsS dewlete yen dizi bi hemG awayi dixebiti ku wan<br />
serokSn tevgere bigre. Di llona 1913 an de, bi destSn mffo-<br />
vên kffS kff Sn Tirkan Huseyn G Xeyrettin BSrzî hatm kuş-<br />
tm. HSjayêgotmS ye ku, ew tSkoşer bi perdcî zSdeji trane<br />
vedgeriyan TffkîyS. Ew perSn bi wan re ji bo şoreşS hatibû<br />
amade kum. Ew di nav gel de dtgeriyan G digotin ku, guhSn<br />
xwe nedin prop^ande G derewSn Tffkan ku di nav we de<br />
belav dUcin. Ev kes her bi van propaganda re mijGl dibûn.<br />
Pişti vS bûyerS, jendffmSn Tffkan ySn ArçakS (nahiyeki ba-<br />
jarS WanS ye ji.m.), SilSman Beg G birayS wi Ferxo G qey-<br />
meqamS Ebexe (qezaki bajarê WanS ye, Tffkan niha na\ev/e<br />
kffine Özalp. n.m.) Nuri Beg, Mistefa Beg, Huseyn Ebdal<br />
Axa u gelek serokSn Kurdan Sn din hatm gfftin.( 13)<br />
Ji bo temam kffina vS pilanS bac G xerac hat zSdekffin.<br />
"Ji bo keri gfftin G heta ji bo yek mi sitendmSjî ew musaa-<br />
(12) A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul, 1912-<br />
1914, D.3573.<br />
(13) A.n.d., Arşîva Sîyasî, 1912-1914, Op. 482, D.I648,<br />
rGp. 153.<br />
157
dên berS hatin rakinn û cezaySn dadgehS ySn di vi wari de<br />
ya sedS 20, du car hat zSde kmn."(14)Rojnama Qafqas Rua<br />
wiha dmivia : "Pişti temam bGna şer, fo-man ji tstenbul<br />
derket, ku mUctarekî pff zSde G xeyaU h ser Kurdan bê da-<br />
nin."(15) Wek ku peyamnSreki jîbehskffiye: "Heta ser^za-<br />
rokan u mffovSn dîn ji ew bac Q xerac hatiye danin. Pişti<br />
wS formanS, ew bac Q xeracSn serS zarokSn deh saK kffibûn<br />
wek yen bîst saK. Ew kesSn ku xistibîîn wan rewşSn xirab<br />
pff bi rUcoji h hember wan dicolan."(16) Di hemG malan de<br />
h gor daxwazen karbidestSn navçS G h gora kSfa xwe, talan<br />
ji bo wan bac G xeracan dani bGn.<br />
Zêdekffina bac G xeracan, rolek mezm Kst h ser rewşa<br />
aboriya jîyana Kurdan.Nenzayiyên gffsî Q gelêri bi awayek<br />
xwe bi xwe digelek dyan de peyda bun. ŞerSn dest G pêsiri<br />
h ser bac^ff u karbidestSn Tirkan dest pe kffin. Çirkov,ji<br />
konsoIosS Rusya re wiha nivisibG : "Hewceye em vS bizanm<br />
ku mesela 'keri sitendm' bSzariyeki mezin di aKyê Kurdan<br />
de peyda kiriye. Ew nerizayî G pSsir weşandmjibo vanbac<br />
G xeracan ku tS dan, ddie sebd) ku peywendîya wan h gel<br />
Tirkan xerab dike. Piştî zSdekffma van bac G seraneyan ev<br />
mesele êdî bi xweşi naye sekinandm."(17) Vê nSrina Çirkov<br />
gelek di ser de neçG, hate d. Li NehS(mintiqek gffSdayi ba-<br />
jare BitHse ye. njn.), Kurdan baca "keri gfftm"ê nedan e u<br />
gotine ku em bi vê^zSdekffinS razi nîmn. Li Motkan u Xoyê,<br />
Kurdan, wan bacgffSn ku ji BitKsê hatibûn ji nav xwe derS-<br />
(14) A.n.d. , Konsolosxana tstenbul, 1914, D.1406, rûp. 11.<br />
(15) Qafqas, 1914, hej. 84, 15 Nîsan.<br />
(I6)A.n.d.<br />
(17) A.V.P.R., bingeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.<br />
158<br />
1406,rGp.20-gişti.
xistin*(18)<br />
Ajans G deng G behsSn Avrupayê, bi vî awayi behsa wan<br />
meselan kume; gelê Kurd, h Trabzon, Diyarbekff, Musil G<br />
gelek dyen din razi nebQne bac:û xeracê bidm. Li navça<br />
BeyazidS, Kurdan bi çek h hember hSzên dewIetS seri hil-<br />
dane.(19) Li nizikî BitUse hinek serbazen Kurdan çGne<br />
nav Kurdan G seri hUdan e.(20) PeyamnSre rojnama Horizon<br />
a Ermeniyan wiha nivisibG : "Kurd dibejm, ji bo çi karbi-<br />
destSn dewIetS ji me sed cari zSdetff maaş bistimn Gji bo çi<br />
dive em bo-tilSn pff zedetu bidin? Ji bo çi em nikarin piçek<br />
baştff G xweştff bijin? Ji bo çi, çi yên wan ji yen Kurdan<br />
zedetff e, ji bo wan bac u xeracan em bidm!? Ji xwe ev pe-<br />
rên han tev ji berika Kurdan derdUceve!? Ji ber tişten pff<br />
pGç G be feyde G bS qimet, ev bac û xeraca han hatiye zêde-<br />
kn-in. Eva han ji hewceye pffanîya wS ji Kurdan bSn siten-<br />
din. Ji ber ku, ewm xwedî ax G zevi G pffanîya wan şivan,<br />
gundi ne, ySn di vS meselS de zSdetff bSn Sşandm ewin."(21<br />
Ev bGyCTen han, mal kaviDcffin bG G rewşa gundîyan ya<br />
abori pff xerab kffi bG. Di ser de ji, xeDcê dibuin eskeriyê. E-<br />
va han, hgmara kesSn ku bdcarin bixebitin pff kSm kffibG.<br />
Rojnama Azate Mart ser vê bûyerS weha nivisibû : "Ew ke-<br />
sen dibffm esko-iye, hewce bu ewan serwet, xSzan, mal G<br />
mUken xwe bi d de bUiiştana, eva han ji şerpezeti G bêseri<br />
G beriyeki mezin dixist nav wan. Ew böken bS mSr, dyên<br />
xwe dUiSUn G ber bi gelek nerehetiyan de diçin G zaroken<br />
wan ji ber bi xirabîye de diçinTNUia em e we tabloya bi<br />
(18) BinSre: A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana tstenbul,<br />
19I4,D.1406,rGp.22.<br />
(19)Mîşak 1914, Adar,hej. 27066.<br />
(20) Wexte NG, I9I4, 21 S Adar-3 yS Nîsan, hej. 13658.<br />
(21 ) Horizon (Smor) 19 14, 27 ê Addar, hej . 66 (Bi Ermenî)<br />
159
dU şewat bidm ber çavSn we; do, jina gundiyeki zarokS wê<br />
h ber pêsira we çG ye daira dewletS û weha gotiye : 'Kerem<br />
bikm eva ji we re, zarokên nun ji bi zindi çal bUcm'. Ji wan<br />
hêvî û piştgffîyS xwestiye G gotiye ; 'ji vir pS de ez S çawa<br />
bUcanm van heft zarokan xwedi bikim."(22)<br />
Ji ber peydabuna vS rewşa alozi di bajarê BitUsS de, waK<br />
bffyara gurtina Mele SeUm da. £w kes, yekji wan serokê tev-<br />
gera Kurdan bu. Bi fermana waK, qeymeqame Hizanê h<br />
gel 50 jendffman, bi nişka ve do- u dore mala Mele SeKm<br />
gfftm. Wî girtm G bi dGve hespeki ve gffSdan xistin ser rS û<br />
ber bi bajer ve şandin. Ji bo bersiva ve bGyerS, Kurdin hej-<br />
mara wan gelek zSde G bi çek, .h gundS Arzvin keminek<br />
danîn Q pişti teqandmek kSm karibQn jendirman belav<br />
bdcm G Mele SeKm ji destSn wan rizgar bikin. Mele SeKm,<br />
xwe h gundS Xomaç veşart. SerokS dîni ySn Ermeniyan,<br />
h BitKsS, ji bo katoKkSn IcmidzînS wUia niviaye : "Tevgera<br />
Kurd G şoreşa wan buye rastiyekî mutlaq."(23) KarbidestSn<br />
dewlet^ yên navçe ji, her h ser raya qaymeqamS HizanS, piş-<br />
ti vê bûyera sernekevti, demekS xwe h BitHsS veşartm G..<br />
neweribun biçin dySn xwe. Ji tffsa.mudire TatikS G hihek<br />
kesSn din, bazdan hatin BitKsS.<br />
Mele SeUm, h Xomaçe dest avSt xwe qaim kumS. Der G<br />
dorSn gundan bi senger G xendekan dabû gfftm.GundîySn<br />
Ermenîyan ySn dranSn Kurdan, çekSn sokS; wek xencer G<br />
ySn dm di malSn xwe de ji bo Kurdan çSdUcffin. Li ser da-<br />
xwaza Mele SeKm, hesinkeren Ermeniyan Sn gunde OlekS,<br />
sed kêran ji bo Kurdan çekffm(24)PeşmergSn Kurdan,bela-<br />
(22) Azate Mart (Xebat ji bo Azadî) 1914, 29 ê Gulan,<br />
hej. 1524.<br />
(23) Horizon, 20 S Nîsan, hg . 83.<br />
(24) Azate Mart, 1914, 27 e Adar, hej. 66.<br />
160
vok Q baiçewazSn h dgî zibn Q zora Tiikan belav dUcmn.Li<br />
Xomaç, wek nişana serxwebûnS, ala KurdistanS daçikandi-<br />
bGn.(25)<br />
Bi awayek zû, h navçSn weki Tatike, Hîzan G dyen dm,<br />
desthilat kete destSn şoreşgeran. Kurdan, tev rS G dffban<br />
gfftibGn, esker G jendffmen Tffkan bS çek kffibGn. Li Xo-<br />
maç, çaven wan h riya serokSn Kurdan bGn^ bi taybeti ji<br />
yekek ji Bedffxaniyan. PeywencUyek Mele SeKm a xurt<br />
h gel KurdSn BitUsS hebG. Ji ber hmde, agahdariya wî bi<br />
hemG tiştan hebu G dizanî Tffkan çi armanc danine ber xwe.<br />
Namek şoreşgeran ku ji bo xeDcS BitHs^ hatibG şandm di<br />
wff de; behsa nerizaya geleri ya Kurdan dUcffm G wezife u<br />
armanca tevgera xwe dmivisin.(26)<br />
Saw G tffse kartîidestên Tffkan gfftibG. Bi taybeti bi ber<br />
guhSn wan dUcet ku daxwaza şore^eran ew e ku dS bi ser<br />
bajSr de bçrin. Dezga dewlete ya navçe, hSzek wanî eskeri<br />
bi wi awayi nebG ku bibm ser Kurdan. Bi awaki şaşmayi G<br />
heyn, bS sebff çavriya guherinen bÛyerS ddcmn.WaU xwes-<br />
tibû ji bo mesela gfftma ser baj8r, rû bi rG bi Mele SeKm re<br />
biaxive, an qet nebe, ewi bide mijGl kffin ku hetaji navçSn<br />
din ya der G doran komek xeDc bUcare bîne hewara xwe. Da-<br />
wîyS komek nûner dabQ anin Q şandibû ba Mele SeKm bo<br />
axaftmS, IS, ev koma nGneran bS netice G dest vala paş-<br />
da vegeriya. Li ser daxwaza waH, Mele SeHm bixwe, ji bo<br />
axaftma ser wan bGyeran çG BitKsS. Mele SeKm, h bajSr,<br />
h mala xizmeki xwe mabG. Mele SeKm, bi mantiq G pff bi<br />
xweşi bersiva waU da. WaK, dest ji axaftmS berda h ser wê<br />
(25) A.V.P,R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.<br />
1406, rûp. 22-gişti.<br />
(26) Aji.d. , rûp. 23.<br />
161
jî Mele SeHm cardm vegeriya Xomaçê. Beri ku vegere wUia<br />
gotibû : "Eger Kurdan heya beri nUia h hember eskerêh<br />
Tirkan parastina xwe ya şexsi dUcvm, lê, ji vir pe de, pişti<br />
demeke nizik, dS bi tevayî di riya heq G mafSn xwe de seri<br />
hUdm. Bi taybeti ew dar û dezgen Tffkîye ku Kurdan di-<br />
perçiqinm ji mafSn wan be par dUcin u welat dixin bm des-<br />
ten biyaniyan deji holShiHmn."(27)<br />
BGyere biryardanek zu û bi lez dixwest. Mezher Bege<br />
waUyS BitlisS ji ber tembeH G tSkUheviyê; xebatê danibG<br />
rexek. Ji ber vê, ji bo demeke wexti, xizme Talat Paşaye<br />
Wezire Hundur Mistefa XeHl BegS waKyê SSrtS anin dyê wi.<br />
(28) SerokS nu ye BitHse, bffyar da ku Sriş bibin ser şoreş-<br />
geran. Lêbele, pffaniya eskeran vê fermanê d bi d nekffin<br />
G bi vi awayî h hember derketm : "Em S çawa şer h dijî bi-<br />
rayên xwe bUcin."(29) Çirkov di nama xwe ya ji konosolo-<br />
sS IstenbulS re şandibu, tS de wiha digot : "Qet dGr nîne, ew<br />
eskerSn dewIetS ku bixwezin ber bi Kurdan de, mU bi-<br />
din Kurdan G bi hev re herm ser BitHse."(30) Esker razi nin-<br />
bun biçm ser Kurdan. Ji ber vS yekS, ewan bi lez ji WanS es-<br />
ker dan anin.<br />
îdara awarte Ii b^êr ilan kum. Di dawîya meha Adare de,<br />
h nezUcî BitUsS di Dera Xindrekatar a Ermeniyan de, jen-<br />
dffmSn Tirkan çar kesji mirovSn Mele SeKmgfftm. Peyam-<br />
nSre rojnama Horizon weha nivisibG : "Ew çar KurdSn ku<br />
h Dêra Xindrekatar hatm gfftin, bi dest gffSdayi anin bajarS<br />
BitKsS. Wextê wan bmn gfftigehS, ew bi serbihndi, rG geşi di-<br />
(27) BmSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul,<br />
I912-19I4,D3573,rup.49.<br />
(28) A.n.d. , D.I406, rûp. 24.<br />
(29) A.n.d,<br />
(30)A.n.d.<br />
162
meşîyan. Mffov, bi wan dUieaya ku çendin baweriya wan bi<br />
edaleta doza wan xurt e. Bi rasti,baweriya Kurdanbi doza<br />
wan heye. BS sinor aza G bStffsi ber bi wS xeteri G mirmS de<br />
diçin."(31) Mele SeUm, daxwaz kff ku kesSn hatine gfftm<br />
bi lez bSn berdan. Ewan tehdit kff ku eger ew kes neySn ber-<br />
dan, dS di şûna wan de 25 jendffmên wan ben gfftin.<br />
WaKyS BitKsê yê nû, di vê rewşa aloz de, bi zehmeti kari<br />
tene 400 esker G jendffme kom bUce, da wan bişine ser Kur-<br />
dan. Kurd zû bi vS bGyerS hesiyan G Ii geUyS Êze u di ser<br />
riyan de xwe bi d kffin.(32) Di navbera her du aUyan de<br />
şereki germ dest p8 kff. Tffkan dixwestm bi çi awayi dibe<br />
bffa bibe, bi topbarankffmS Kurdan ji geK derSxin u riya<br />
xwe vekin, iSbelS, ew kefte lefta wan bê feyde bG G ewan<br />
nekari daxwaza xwe bi d bUcm.<br />
Hejmara Kurdan ngzîkî 700(33)kesan bGjMele SeUm sero-<br />
katiyp wan ddcff.Eskerên Tffkan bi awaki wisa şUcest ku he-<br />
yn ser riyi SêrtS paşde çu.Li wff jî bera pey wan dan heya<br />
nava b^arl BitHse. Bajêr h ber ketmek bS nizami bG.<br />
Şêx Şahabeddin, serokek ji yS serihUdanS bû. Namek. bi<br />
tehdît nivisi G mffovek xwe şand ba waH. DozSjekff ku,<br />
herçi çek, cebirxane û zexffSndezgadewIeteheyebidedes-<br />
tS şoreşgwan. KarbidestSn Tirkan bqSr teric bUcin, deriyS<br />
gutigehe bê vekffm û kesSn gffti bSn azad kffin. Eh dawiyê<br />
gotibG ku: eger waK van daxwazan bi d neyine ew dS SrişS<br />
bibm ser bajêr û bi şer dS b^Sr bistinin.(34)<br />
(31) Horizon 1914, 26 ê Adar, hej. 65.<br />
(32)A.n.d.<br />
(33) Hinek serekani di bên ku, du hezar Kuidan bi şuran wê<br />
şerê kffiye. BmSre: A.V.P.R. , bmgehin, Konsotosxana<br />
Istenbul, I9I4, D.1406, rGp. 56.<br />
(34) Horizon 1914, 25 S Nisan, hej. 87.<br />
163
Wexte şev bi ser de hat, beşek ji şoreşgerSn Kurdan ke-<br />
tin nav bqSr. Zeyneddin ku kesek ji mirovSn Mele SeKm bû,<br />
taxa ku ketibGnS, ala şoreşS di wff de çUcand. Heya êvara<br />
20 S AdarS, şoreşgerSn Kurdan der û dora hemû dezge û<br />
dySn gffmg Sn BitKsS gfftin. Hejmarekî gelek zedeji xeDcên<br />
bajSr ketm nav wan. Her ku diçG şer gffantir dibû. Tirkan,<br />
di qişle u garnîzonSn xwe de xwe qayim kffibûn. Dest avê-<br />
tin kuştin G agffbarankffma Kurdan. Kurdan ji di xaniySn<br />
der û dorSn wan dezgeyan de xwe d kmbGn. Hejmarek ge-<br />
lek zSde xeDc hatm kuştm G şer çend rojan domand.<br />
RSxistmi G t^UTÎştiniyek. bi pêwisti di kar u barS şoreş-<br />
gSran de nebû. Serihildan xwedan serokatiyek bi tunami<br />
nebu. Wek ku çavdSrikeran ji behs kmn e; komek xeDcSn<br />
bffçi u bêkar ketibGn pe şoreşgeran.Di ser ve reji,bi pffanî<br />
çekSn destSn wan xencerek, tevrek an jî tewşoyek bG, iSbe-<br />
IS, dîsa mU didan, ber bi berepeş ve hemlan dUcffm.(35)...<br />
Komek jin ji h gel şoreşgSran bGn, ewan ne ku tenS av G<br />
nan ji bo wan amade ddcffin, ewan mil G bi mil, senger sen-<br />
ger h gel wan şer dUcffin.(36)<br />
Her çendin meş û rewşa şer baş nebG, iS, para merdaneyi<br />
G azayetiya wan hejayi gotmS ye. Wek rojnamSn Ermenîyan<br />
bi taybeti ji Horizon behs kuibG: "Kurdan, bi awayek xweşi<br />
G bffati h Ermeniyan nêrine. Heta wan tiştSn ku Ermeniyan<br />
bi dibcweşi û h ser daxwaza xwe didan wan, ewan nedigff-<br />
tin. Kurdan tenS tiştSn şewatSji Ermeniyan dçfftm, ew ji ji-<br />
ber wS bG ku, şev u roj h ber berf u baranan bun. Ev rewşa<br />
han bi yek cari Ermenîyan dibcweş kff û arami xiste navbera<br />
herdumilan."(37)<br />
(35)Aji.d. ,rGp.4M2.<br />
(36) Aji.d. , 12 S Nisan, hej. 76.<br />
(37) Horizon 1914, 10 SNîsan, hej. 74.<br />
164
Buyera h BitKse hat pSş, bi awayek zG hbajarSndin hat<br />
sehkffm. Hewce bu ku Tffkiya çaresereki bi lez peyda bi-<br />
kffa. Biryar hatibu dan ku, hezên eskeri ySn WanS, Muşe,<br />
ErdişS û ySn ciyen din bişinm ser BitKsS.<br />
thsan PaşayS seroke hSzSn parastmî yS sinor, kffm serok-<br />
eskere hSzen Tirldye S wff, ji bo êrişS bibe ser Kurdan. E-<br />
wan pilana têkUheviye û aloziyS xistin navbera Kurd G Er-<br />
meniyan, ji ber ku van pilanSn han ne tene tevgera Kurdan<br />
bS hez ddcff, yarmetiya Ermeniyan ji ji serihiIdanSdidaqut<br />
kffin. îhsan Paşa daxwaz ji ErmeniySn Muşe'^kir ku h hem-<br />
ber Kurdan çek hilgffin. K.Sasoni ku ve bGyerS bi çavSn<br />
xwe diye bi vî awayi dibêje : "Ermeni bi vi pilani baş ge-<br />
hiştibun. LSbele,ji bo ku bi dewlete re nekevin aloziyê mec-<br />
bQr man wS qebQl kffin."(38) Di ber ve re ji şoreşgerSn Kur-<br />
dan bi awaki veşarti, ji vS çekhUanina bi şekK agahdar ki-<br />
rm.(39) îhsan Paşa her bi vi awayi esker kom ku u dest ave-<br />
te erişa h ser riya BitKsS. EskerSn Tirkan, bS rehim u bê wg-<br />
dani dest avStin şewitandma malSn Kurdan u kuştina xel-<br />
ken dest u piySn wan gffSdayi.(40)<br />
Bi bGyerSn bajarSn rojhilata TirkiySre, wan kffdayetiyen<br />
ku menfeeta wan di wan navçan de hebûn, bi taybeti AI-<br />
manya piştgirS Tffkiyê, li ber van hedisan mabGn heyri.<br />
Konsolosê Almanye ku mudirS kar G barSn bajSr bu bi awa-<br />
ki pedana erdS G rdcoyi doze ji Tirkan kff ku zutirin wext<br />
h vS tevgerS bidm G wê bitemirinm.(41) General Von San-<br />
(38) K.Sasoni, Tevgera Azadîxwaz a Kurd u Peywendiya<br />
Ermenî G Kurdan, Beymt, 1969, rGp. 214.<br />
(39) BinSre: A.n.d.<br />
(40) BinSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsotosxana tstenbul,<br />
1914, D.3573,rup. 362.<br />
(41)Mîşak 1914,30SAdar,hej.69.<br />
165
do-son ku ji bo teftişa eskerSn Tffkîyê' hatibQ Asya BiçGk,<br />
ji ber sebeben bGyo-en BitKse dest ji gera xwe berda u bff-<br />
yar da ku bizivffe navçSn Erzurum G Etienge (Erzincan).(42)<br />
Di buyera BitKse de rewş bi awakî xirab bi ser şoreşge-<br />
ren Kurdan de hatbG vegerin. WextS şer gerimbGnS de, her<br />
daxwaz u armanca Kurdan ew bu ku, beri her tişti pêwiste<br />
xwe nîzikî dar, dezge u dairen Tffkan bikm G ewan bidest-<br />
xin. Di wi wexte nazik u gffing de hinek serokSn Kurden<br />
BitKse xwe dane aH G çun h ba Tirkan dyen xwe gfftm.(43)<br />
EwS buyerS fffsetek mezin u wextekî fffeh ji bo thsan Pa-<br />
şa peyda kff ku eskerSn Tffkan pffçek bike u Kurdan ji<br />
BitUsS derine. Mele SeKm G çend kesen h der u dora wi<br />
ilticayî Rusan Kinn. Wan gavan ku Kurd mqule'bi bazdane<br />
bGn, eskerSn Tirkan bi dizi ve der G dorSn konsolosxana<br />
Rusyagfftm.(44)<br />
Ala şoreşgêran kete destê Tirkan. Ew al ji qumaşeki zi-<br />
vir hatd)u çSkffin u bi ayetên Quranê hatibû xemlandm.<br />
Tirkan dest avStin gera nav BitHsS G di neticê de hejmareki<br />
gelek zêde Kurd hatin gutm. Der u doren bajSr de Kurdan<br />
18 rojan berxwedana xwe domandin G şerS xwe nerawes-<br />
tandm.(45)Ji ber tffsa tolvekffina Tirkan,ceza G eziyS,Kurd<br />
u mesihiyen der u pişten b^er bazdan u derketm çiyan.<br />
Rojnama Horizon wiha nivisibG: "Eskeren Tirkan, hemu<br />
gundSn Kurdan, navçSn NehS xir u xafi dit. Kurdanjm, za-<br />
rok, serwet, pez G malSn xwe dane desten Ermeniyan G bi<br />
xwe jî riySn şax u çiyan dane ber xwe."(46) Tirkan rehun<br />
(42) Horizon 1914, 30 e Adar, hej. 69.<br />
(43) Binêre: A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul,<br />
1914, D.3573,rûp. 362.<br />
(44) Horizon 19 1 4, 2 ye Nisan, hej . 7 1 .<br />
(45) K.Sasoni, A.n.d. , rûp. 214.<br />
(46) Horizon 1914, 25 8 Nisan, hej. 87.<br />
166
i tu kesi neddcffm. Girtigeha BitKsS, heta bi devjigfftiyên<br />
Kurdantiji kffibGn. Li Xeyda Seyid EK bigunehkffinabeş-<br />
darbuna tevgere hat gfftm. Di mala wi de, mezbeteyek gff-<br />
tibun ku Mele SeKm wS ji bo konsolose Rusya nivisi bu G<br />
hezar Kurdan ji imza kffibGh.(47)TenS di meha Nisan G Gu-<br />
lane de, hezar Kurd hatm gutm u gundên şoreşgêran h gel<br />
zevi u zarSn wan hatin kavU u wSran kmn.(48)Anderse konso-<br />
losS Almanya ê ErzurumS,di 12 ye Hezirana 1914 an de, ge-<br />
lek bi ve kêfxweş bGbG G kSfxweşiya xwe ji axaySn xwe re<br />
dabu diyar kmn ku thsan PaşayS seroke eskeren Tffkan, ne<br />
tene beşdarSn tevgerS, le, ew Kurden edcer u serbaz ySnji<br />
eskeriya wan baz dayî u hinek Kurden dm ku hejmara wan<br />
nizike 2500 kesin girtiye u ewan jî bi beşdarbGna serihil-<br />
danegunehkar kffîye.(49)<br />
WextS iSgerin G girtina Kurdan ,hemu cGre ceza u eziye-<br />
tan h ser wan bi kar anîbim. Çirkov ji konosolS Rusya re<br />
weha nivîsibG: "Do, 10 e NisanS, Kurdekî sax G seKm bffin<br />
jor ji bo pffse, dawiye ewi bi ser rGyeki bi xwîn G lexisti G<br />
ser G guhSn wî pSçayi paşde anîn. Seibazeki, di şuna ave<br />
de mîz bi Kurdekî daye vexarm. Kurdekî serbilmd u mSrxas<br />
ku di şerê 20 S Adare de bi bffindari hatiye gfftin, di gffti-<br />
gehSde, serbazeki ew qas le xistiye, ku ferqa piySwi jidare<br />
tifinge nehatiye kirm G ew kes ji ber eziyeta birinSn xwe<br />
miriye. Gfftigehen BitKsê, ji gfftiyen Kurd G Ermeniyan ti-<br />
jine. Behsa wan gfftigehan nayS kmn, kese wan gutigehan<br />
(47) A.n.d. , 26 S Nisan, hej. 88.<br />
(48) E.K.Seikisyan, Siyaseta Dagffkeri ya Imparatoriya Os-<br />
mani h Pişt QafqasyS, rup. 84.<br />
(49) BmSre: Deuschland and Armenien SamaHng Diploma-<br />
tiseher Aktenstake Potsdam, 1919, s.l3.<br />
167
d)ine bS hiş u bS eqil dimine."(50) Girtigeha bajSr ew qas<br />
tiji bûbu, ci ji gfftiySn nG re nemabu. Ji bo qirkffinavî xel-<br />
ki, dadgeha eskeri, her mgGH qesabiya idamdana xeDcS bu.<br />
"Di aKki de fermana idamS derdixinji bo ku piçek barSgff-<br />
tigeha xwe sivik bUcin, di aUki din de ji Kurden nu digrm G<br />
ewan davSjin zindanS."(51) Ji gundSn der G pişten bq"er,<br />
300 jinSn Kurdan, ewen ku merSn wan di gfftigehe de ne,<br />
h BitKsS ji bo berdana gfftiyan, xwenîşandaneki pSk anin.<br />
Jendffman, xwenişandanS belav ku. Çavriya xwenişanda-<br />
nek dinî a mezmtuin dUiat kirin, ji jinên Kurdan.(52)Ji bo<br />
genim,zexire û yarmetî kffina bi Kurdan reji Ermeniyan ji<br />
gelek mffov hatibGn gfftin G ewan gfftiyan ji gfftigehS ze-<br />
detff boş kmbGn.(53) Dewleta Tirk, rojnama Ermeniyan<br />
Azatemart dan gfftm, ji bo ku wS'deng G behsSn serihilda-<br />
na Kurdan ya BitKsSbelav dikff.(54)<br />
Bi fermana dadgehe, serokSn serihiklanS ŞSx Seyid EU,<br />
ŞSx Şahabeddin G çend kesSn dm h sSdare dan. Ji bo tff-<br />
sandma xeDcS, sedare Ii Gokmeydane danibGn. Der udoren<br />
wS' bi eskeren sungi hatibun gfftin. Di bajSr de, behs kffma<br />
kesen ku dihatin idam kffm qedexe bû. KesSn xwe nêzikî<br />
sêdarS dikffm dihatm gfftm. TenS hinek kesan dihiştin ku<br />
h wan kesSn h sêdarS hatine dan bmSrm G biçin.(55) Fer-<br />
mana wan bi destS Sultan hatibû dan.(56)Kurd,pff bi çav qa<br />
(50) A.V.P.R. , buigeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.<br />
1406,rup.43.<br />
(51) A.n.d. , rup.51 .<br />
(52) Arêv (Roj) 1914, 30 S Nisan, hej. 22.<br />
(53) A.V.P.R. , Aji d. , rGp. 5 1.<br />
(54) Horizon 1914, 1 ê Nisan, hej. 700.<br />
(55)Horizonl914, 7ê Gulan,hej. 96.<br />
(56) A.V.P.R, , bmgeh , Konsolosxana Istenbul 1914, D.<br />
168<br />
1406,rGp. 58.
yimî, aza G netffs diçGn ser sedare. Mele Resul yekek ji<br />
wan bujku cezaye îdamS je re hatibG dan. Beri wi idam bi-<br />
km, ewi ji serbazSn Tirkan re wdiagot : "Ez piştrastim ku<br />
netewa Kurd, gelek di ser de naçe, de ji destS zilm G zora<br />
Tirkan rizgar bibe."(57)<br />
27 S NisanS, h MuşS ji bo çavtffsandina xeDcS, dewletê<br />
fermanek derSxist. Eger heta yekS HeziranS, hemu kesSn<br />
fermana gutina wan hatiye derSxistm neySn xwe nedindest,<br />
de ew li sSdarS bên dan. EynS çaremvis, ji bo wan kesSn ku<br />
parastma şoreşgo-an dikm ji derSxistin.(58)Di destpêka me-<br />
ha GuIanS de Kamil Beduxan gfftin u şandin Istenbul.(59)<br />
KarbidestSn Tirkan, dixwestm bi hemG awayi wStevgerS<br />
ji holS rakin G rSçek wS ji bi yekcari nehelm. Di 22 Adara<br />
sala 1914 an de, komita Ittihad Q Teraqi, h ser behsa me-<br />
sela Kurd G bi taybeti ji h ser buyera BitKsS sekinî. Bi teva-<br />
yi tedbira wan ew bu ku, eger rojSn bên bGyerek wiha car-<br />
dm bS pSş, hewceye ku bi vi awayî bS tefandm. SerokS wS<br />
komitS Mithed Beg, bi vi awayi diaxivi : Pişti danina meşm-<br />
tiyeta nû, hinek rewşenbirSn Kurdan piştguiya wS hukume-<br />
te nekffin e. SerokS komitê G endamSn wS, wan bGyeran<br />
"handana derve" G van kffinan kffinen bi destSn bîyaniyan<br />
hesibandin. Saffet Beg, Kamil Bedffxan, Simko G gelek<br />
KurdSn din gunehkar kffin ku goya ji konosolosa Rusya<br />
yarmeti girtine.(60) Her wiha, Mithed Şukri, ji endamSn ko-<br />
mitS re da xwuyaknm ku, dewlet ji niha pS de, bi xurti û<br />
bi mal G can ve G bi awaki tSgihişti h îstenbul kar bUce.(61)<br />
(57) M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rGp. 216.<br />
(58) Binêre: Deuschland and Armenîen.... s.l5.<br />
(59) Bmere: A.V.P.R. , , Aji.d.<br />
(60) E.K. Serkisyan, A.ji.d.<br />
(61)A.n.d.<br />
169
HêjayS gotmS ye, h ser nehSlana vS gîyana şoreşgeri u<br />
nerun kmna Kurdan disekmî G bi vî awayi digot : Pewiste<br />
hinek karbidest u nunerSn parlamentoySji Kurdan bSn bi-<br />
jartin. Le kesekî qpmet neda vê pSşnîyara ku wi kff.(62)<br />
KotnitS, di wS civinS de, berpffsîyariya tefandma tevgera<br />
azadixwaz a Kurdan da Talat Beg G wî ji bo wi kari bgartin.<br />
Talat Paşa, dozS ji serokwezir kff ku ew daxwaz ji dewle-<br />
ta Rusya G Iran bike, ji bo bizava Ebdunezaq, Simko u ySn<br />
kesên din bidm tefandin G aUkariya xwe jS qut bUcm. Ber-<br />
siva daxwaza wan ji konsolosS Rusya ye îstenbul re bi vi<br />
awayi hatibu şandm : "Bers'iva wan bide ku heta beri demek<br />
niha Simko h TehranSbG, je re hat gotm ku nebe tu qet tev-<br />
gerekê h dqi TffkîyS bUd. Herçî Ebdunezaq e,di meha Çu--<br />
ya Dûyem de ji IranS derketiye G demek dffSj h PeterborgS<br />
jiya G h wff ji qet ndcare tiştekî h dijî TffkiyS bUce."(63)<br />
Bizav G serihildana Kurdan, netica rewşekî xirab G bS seri<br />
G beriyek kffdayetiya TffkiyS bi xwe bu. Serekwezir ,<br />
bi awaki serhişki daxwaz ji konsolosS Rusya; Giris kff, bi<br />
zGtffîn wext Mele SeUm u havriySn wî -ku iltica kffibGn kon-<br />
losxana Rusya- bidin destê TirkiyS. Gffîs, daxwaza serekwe-<br />
zîrderengi xist G wS pSk nani. SebebS vS dffengi xistmS ji<br />
ew bG ku, ewi di wî wari de wiha dmSri : Tevgera Kurdan<br />
tevgereki sîyasi ye, ji ber vS yekS, heqS wan heye doza yar-<br />
metiySji konsoIosSn biyanîyan bdcm.(64)<br />
Hinek serokanî weha dibêjin : Mele SeHm daxwaz ji<br />
Kurdan -ew 8n ku pS re bun e- kffibG ku pasaportSn Rusi<br />
bigrin G daxwaza yarmetiyS ji Rusya bikin.(65) Mele SeKm,<br />
(62) A.n.d.<br />
(63)Aji.d. ,rîip. 298.<br />
(64) BinSre: Horizon 1914, 1 SNisan,hej. 7.<br />
(65) Arêv 1914, 30 ê Nisan, hq. 22.<br />
170
ku bi nûnerê Rusya G yS Ermeniyan re axiftibu, sebebSn<br />
destpekffma serihiklanS, rewşa abori ya xirab, jiyana tahl a<br />
netewe Q zilm G zora karbidestên Tirkan destnîşan kiri-<br />
bû. (66)<br />
BeşUc daxwaza Abnanan ji ew bG ku serihiklana han bi<br />
awaki zG t8kbiçe. Ji rewşa Rusya ya h hember wan kesan<br />
gelek h&rs G qshm bûn. 11 S HeziranS, konsoIosS Almanan<br />
h Erzummê ji bo Çirkov bd)ine hat BitKsS. Çirkov h ser vS<br />
hevditmS, ji Giris re wiha nivîsibG : "Mereqa Anders mesela<br />
Kurdan bQ. Pff dixwest bizane, çarenivisa Mele SeUm û ye<br />
havriySn wi dS çawa be? Ew dibS dê hun wi bişinin Rusya<br />
G piştgffiyS 18 bikm an na? L8belS, hewU dana wî bS feyde<br />
bû, min tiştekî jS re roni nekff."(67)<br />
Dewleta TffkîyS, ji bo kar kffina h ser Rusya, di weşanan<br />
de komeki dijî Rusya derexistibu. Li Istenbul, rojnamSn Sa-<br />
bah, Tanin, îqdam G gelekî din di wi wari de nivisar belav<br />
dUcffm. Di van weşanan de wUia hatiye gotin: DibSjin, tev-<br />
gera Kurdan, "tehrik kffin, pilan û destSn derve tS de he-<br />
ye."(68) Ewan, konsolosxana Rusya ya BitUsS, dyS paras-<br />
tma çetan, dizan û şuikê beşdariya talan kffin u dyS mi-<br />
rov kuştiniyS gunehkar dUcirm. WaKyS BitUsS,jibo armanca<br />
xwe, xwe bi xwe mezbetekî hazff kffibG G şandibu gundSn<br />
KurdistanS, ku Ii ser wan kesan imza kom bikm. Çirkov,<br />
di raporeke xwe de ku ji Istenbul re nivisibG weha dibêje :<br />
"Li ser bSşermiya Tirkan ji gundên Kurdan gundî hatine<br />
c»m min u dibgm; evan imzan bi zorSji me sitendine."(69)<br />
(66) A.V.P.R. ,bingeh , Konsolosxana Istenbul.<br />
(67) A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul, D.I406,<br />
rGp. 61-62-gişti.<br />
(68) A.n.d. ,rûp. 55-gişti.<br />
(69) Bmeie: A.V.P.R. , A.n.d. , yS pSşi, rup . 58- gişti.<br />
171
Ew propagande u gotinSn dgi Mele SeHm G havriySn wi,<br />
heta destpêka Şerê CihanS yS Yekem berdewam bG.WextS<br />
şer destpêkff, serbazS Tffkan SrişS bmn ser konsolosxana<br />
Rusya, w8 talan kirm G Mele SeUm û havriySn wi gfftm.fer-<br />
manaji bo wan hatibG dayin d bi ci kffin 4dam kffin.(70)<br />
WS bS rehmi Q zora dewIetS h diji Kurdan dihat kffin,<br />
kerb, kin Q rUcek mezin di nav gel de h hember zilm G zori-<br />
ya Tffkan peyda kffibû. Di gelek navçên KurdistanS de<br />
berxwedanSn çekdari, berdewam bûn. DamştiwanSn bajarS<br />
ErzummS, her wek ber8, razi nebGn ku bac u xeracS bidin.<br />
XwenişandanSn mezin h bajare Erzincane peyda bGn.(71)<br />
Çirkov, di vi wari de nivisibG : "Di nav Kurdan de, tevge-<br />
rek mezm heye. Li bajarSn der G doran deng digdiijm me,<br />
tS gotm ku, Kurd çek G tifaqan peyda dUcin ji bo serihil-<br />
danen din Sn nQ.(72) Heta serokSn Komita tttihad G Tera-<br />
qi di avina xwe ya 4 8 Nisana 1914 an de, itiraf kffin G di<br />
ser de jî, mesela serihUdana BitUsS, bi awakî resmi dane xwu-<br />
ya kffin ku ev mesele 8di nema ye û hatiye bêdengkmn.<br />
LêbelS, mesela Kurdan, h8 wS gelek zehmeti G alozi ji bo<br />
wan derine u tefandma w8 zehmet e."(73) Di rapora xwe de<br />
bivi awayî nerina xwe didomine:"Ew eskerSn TffkiyS ku<br />
daye anîn, ger ku bigUuje BitHsS, b^arSn din Sn der u<br />
piştên BitKsS de, hêviyek dS hebe."(74)<br />
(70) Elaeddin Seccadi, Şoreşa Kurd G Cumhuriyeta IraqS,<br />
Bexdat 1959, rup. 52.<br />
(71)M.S.Lazeriyev, Aji.d. ,rGp. 216.<br />
(72) A.V.P.R. , Aji.d. , rGp. 59.<br />
(73) A.V.P.R. , bingeh , Arşîva Siyasi, 1914, 482, D.3311,<br />
rGp. 27.<br />
(74) Aji.d.<br />
172
Talat Paşa, WezirS Hindur ê Tffkîyê, waHyê BitUsS agah-<br />
dar kff eger Kurd serihiUanek: dm pêwist bikm, hewc^eye<br />
fermana idara awarte derine. (75) Pişti van bQyeran, ji bo<br />
dySn kffdayetiyS h BitKs G MuşS xarûySn nu ava kmn.(76)<br />
Ew zilm û zora Tffkan, Kurdan bêdeng nekff. Ji ber ku,<br />
Kurdan xwe ji bo xebateki nQ didan ser hev. Çirkov, deng Q<br />
behsen karbidestSn Tirkan ku digihandm Istenbul, derewSn<br />
wan derdixe ber çav û h ser wan deng û behsan wiha dibêje:<br />
"Ew deng û behsen welat ySn arami ku waUyS BitHsS gî-<br />
handiye Bab-i AU, qet rast nine. Zilm G zora Tirkan ew qas<br />
Kurdan hêrs G kindar kuiye, ew dixwazm tolSn hb bi hb ji<br />
dewletS û ji serbazSn Tffkan bigrm."(77)<br />
KonsoIosS Almanan S TrabzonS Bîrgifildî, bi awaki bS<br />
sebff, deng G behsSn serihiIdanSn nû ySn BitHse G DersimS<br />
ilan kiribG.(78)<br />
Di Hezirana sala 1914 an de, Ii ModUc u Xerzan, şer di<br />
navbera Kurdan u Tirkan de germ bQ. SebebS destp^vma<br />
serihiklanS kom kffma bacS bG. EskerSn BitUsS çûbGn ku<br />
bixwazin biçin gundê Kuran, di rS de di navbera wan G<br />
Kurdan de şerekî mezin û xurt despS kffibû. Bi lez 100 es-<br />
kerSn din ji BitKsS anîbQn ji bo yarmetiyawan. Di ser deji,<br />
ji MuşS jî haziriya aruna batalyoneke (1000 esker-n.m.) es-<br />
ker kffibun ji bo bişine gundS Kuran.(79) Di rê de eskerSn<br />
(75)A.n.d.<br />
(76) BinSre: Deuschland and Armenien .... s.l7.<br />
(77) BinSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul,<br />
1914,D.1406.<br />
(78) Deuschland and Armenien s.l7.<br />
(79) Bino-e: A.V.P.R. , bmgeh , Konsotosxana Istenbul,<br />
rGp. 46.<br />
173
Tirkan dest avStm talankirmS G xeDc kuştm. Ji gundên Kur-<br />
dan pez, dewar G malSn wan dianin Bitlîsê G ewan di mezatS<br />
de difrotm di dySn bac G seranande.KonsolosS Rusya yS<br />
BitHse wdia dlmvîsi : "Niha hin zSdetff hers G rUcS Kurdan<br />
ji Tirkan vebuye. Min seh kffiye ku, Kurd ew qas bêzar<br />
bûne ku dixwazm pasaportSn Rusi bigrin. Dibgm;emguh8<br />
xwe nadm tund û tujîya Tirkan, emê xebata çekdari ya dûr<br />
u dffêj bidomînm.."(80)<br />
Li ser van rewşan dewleta TirkiyS hinek riySn din gfft ber<br />
xwe. Dixwest bira welatparSziyê bi aUki dm de bibe. Li ser<br />
vS wiha dihat gotin: "PSwiste,yekemîn gav ji bo avakffin G<br />
pSşxistma welat em bav8jm."(81) Ji bo van armancan, hi-<br />
nek Kurden bi nav û deng ySn ku h tstenbul rQdmiştm, şan-<br />
dm navçSn rojhilat di nav gel de evan belav bdcin : "Di qo-<br />
naxa nîv serxwebQniyS de şer kffm tiştekî pff bi xeter û bS<br />
feyde ye."(82) Di ser vS re jî, rQyS rewşa navçen Kurdista-<br />
nS, hS qabk negfftibG, gelek caran xebat dUiat kmn ji bo<br />
serihUdanSn çekdari.<br />
Di Adar û Nisana sala 1914 an de, bi tundi G tujî berxwe-<br />
danek hat kirin. Tirkan vS carS, fSr û fSlên af kffinê danin<br />
aHki, metodSn bS rehmî bi rikoyi bikaranin G banga ceza ki-<br />
rina hemu serokSn tevgerS G ySn beşdari kmbQn dikff. Çir-<br />
kov, di vî wari de bS sebeb nemvisiye : "Eger Kurdan, di<br />
we rewşe de h Ermenîyan bixistana, wekî dewlet dixwest<br />
hezaran kes ji wan bUcuştana,.qet kesekî ji wan serokan li<br />
sedar8nedidan."(83)<br />
Her çendin vS têkoşîna netewa Kurd, rengeki serihUdanî<br />
(80) A.n.d.<br />
(81)(NehatXwendm.)<br />
(82)Mişak 1914, 10 eNisan,hej.74.<br />
(83) A.V.P.R.,bmgeh , 1914, D.l 406, rûp. 150-151.<br />
174
gfftibG xwe, I8bel8, rojname û weşanSn Avrupayê, bi qesti<br />
G zanîn dixwestm ewê ji rastiyS dûr u h gora daxwaza xwe<br />
bidm ber çav. PeyamnSrên îngiKz, Fransiz û heta gelek ca-<br />
ran Sn Rusya ji, vS tevgerS, wek serihUdanekî kevneperest<br />
dmivisandm. Digotm ku, ew naxwazm daniştiwanSn mesihi<br />
yen bajaren rojhUata TirkiyS bi reform û bi guherinan şad<br />
bibin. Kurdan dijmmSn Ermeniyan didan nişandan. Peyam-<br />
nSre Daîly Telegraf, vS bi eşkera nivîsiye ku : "Kuidan ban-<br />
gên xezayS (dhad6) h dgi Ermeniyan rakffiye."(84)<br />
Rojnama Times a îngîKzi, di gotarek de behsa serihUdana<br />
netewa Kurd kffibû û hemG sucSn kuştma Ermeniyan xis-<br />
tibG sitoye Kurdan. Rojname, bi awaki atayiş behsa methSn<br />
zilm G zora Tffkên Ciwan kiribG ku wS Srişa h ser Kurdan,<br />
bi awaki xwîn germi G tegUuştinekî kûr, Ii dijî islahata welat<br />
u h ser wS riyê astengek dida ber çav. Di eksS wSde, hinek<br />
rojnamSn Rusan, belîsa zilm G zora Tirkan dikinn G digotm<br />
ku ; ewan navS di rojhUata welat de islahatS bUcm. Rojnama<br />
Novoya Viremya (Wexte Nû) ya Rusi gotarek hîîja bi<br />
nav G nîşana "Ermen, Tirk G Kurd" belav kffibG.(85) Rqj-<br />
namSn Almanan G Tirican, ji bo serihildana Kurdan h yek<br />
deholS dixistm. Ewan ji bo xwe tiştekî bingehin zanibGn ku<br />
diji Rusya biaxivin. Digotm ku tiUya wan di serihiMana<br />
Kurdan de heye. Bi taybeti ji rojnama BerUner Agbolad ge-<br />
lek caran bi awakî dgmini Ii ser tevgera Kurd G bi taybeti<br />
jî h ser serihUdana BitUsS dmivisand.<br />
Di eksS wan rojnaman de, rojnamSn Ermeniyan bi başî<br />
h ser Kurdan dmivisandm. Wan rojnaman, ne ku tenS deng<br />
G behsSn serihildana Kurdan dmivisandm, gotarSn gelek hSja<br />
(84) Horizon 1914, 28 e Adar, hej. 67.<br />
(85) Novoya Viremya (Wext? NG) 1914, 24 8 Adar,<br />
13602.<br />
175
jî h ser sebd) G bmgehîya tevgerS belav dikirm.(86) Ji bo mi-<br />
nakî: B.Avasardiyan, ku çend salek bG mijGUya wi naskinna<br />
Kurdan bu, di gotara xwe ya "SerihUdana Kurdan u Aşitî-<br />
ya Ermeniyan" de wiha digot : "SerihUdana BitUsS Ii diji<br />
Tirkan e. Ew weşanSn AvrupayS derewan belav dikin,<br />
tevger ne kevneperset e G ne ji dgî Ermeniyan e. SerihUdan,<br />
netica hişyarbGn G zordestiya h ser netewa Kurd e." Wi bi<br />
vi awayî didomand : "Di nav Kurdan de ramanSn nu belav<br />
bûne, ew hişyar dibm Q dixwazm bigîhijin zirva şanstaniyet<br />
mirovatiyS."(87) Ewi di navnişana gotara xwe de ji wiha<br />
digot : "Serihildana Kurdan diji TirkSn Ciwan bQ ye, qet<br />
peywendiya wS bi îslehet, kuştin G birina Ermenîyan re<br />
nebu ye."(88)<br />
Ji bo ku Kurdan, hinek bîr G raya şerietS bi kar danin,<br />
Sdi, rojnaman ewS serihUdanS, bS ku bingehS serihUdanS tS<br />
bigehin G ji ber ku menfeeta wan jî di wS de hebG, ewS bi<br />
kevneperesti h qelem didan. Ewan dixwestin ku serihiklanS<br />
dijî Ermenîyan G dtjî xeDcS bidm naskmn. Bi dizî di bin le-<br />
qeba Mîtrak de,nividcarekî Ermeni gotarek bi navnişana<br />
"Serihildana Kurdan di BitfisS de" di rojnama Ermeniyan a<br />
bi nav u deng Mîşak de dabG belav kum. Di wS de wiha di-<br />
got : "Şeriet tenS qalikS tevga-a Kuidan e, cewhera wS ne-<br />
tewî ye ne dinî ye."(89)<br />
G.Arkilyani, sermvisarS MişakS mvisibG ku gelek name G<br />
dokument gihîştine dest8n wan; "ew tiştên han hemû ro-<br />
(8-6) Bingeh G SebebSn Tevgera Kurd, ArSv 1914, 19-26<br />
Nisan, 13-19. 1 S Hezh-an, hej. 23. B.Gazî, Tevgera<br />
Kuîd,Ar6v, 1914.<br />
(87) Mişak 1914, 19 e Nisan, hej. 76.<br />
(88)A.n.d.<br />
(89) Mişak 1914, 13 S Nisan, hej. 77.<br />
176
ni dUan ku, tevgera Kurdan ne fantaziyek dini ye, ne tenSji<br />
serihiklanekî dgi talane xeDcS ye, ew tevgerek siyasi ye 0<br />
Kurd ji bo bi destxistma otonomî dixebitin."(90)<br />
Ji ber vS yekS, di serihiUana BitUsS de afikari G xebatekî<br />
gel bi wi awayi berfffeh nebQ.Egoizma serokSn Kurdan,warS<br />
tevgere ye meheU, hîşyarbGneki kSm ya serokatiyS ku bi-<br />
kare rêberiyeke bi temami ji tevgerS re bUce tune bu. Ev<br />
kU G kSmasiySn han, rS dan ku TirkSn Ciwan hemG pilanSn<br />
xwe h dgi berxwedana tevgera Kurdan bi d binm Q ji bo we<br />
karin xebatS h ser çarenivisa Kurdan bikm G bidin meşandm<br />
Derveyi van, geleki rUc G kîna Kurdan ji Tirkan vebGbG.<br />
LebelS,peywendîya derebegi G eşffati ku di nav Kunlan de<br />
hebû, bûbG kelem Q asteng di riya serkevtm G berewpSşve-<br />
çGna tevgera azadixwaz a Kurdan.<br />
Ew propagande G bangSn germin, ySn komek tSkoşer G<br />
rewşenbirSn siyasî ySn Kurdan ku di nav netewa Kuixl de<br />
belav ddcffin, h hemberS hSz G desthilatSn derebeg G miro-<br />
vSn dini ySn Tirkan de, piçûk G be tesir diman.<br />
Li derveyi van, gelek sebebSn sernekevtina serihUdanS<br />
ySn dm ji hebGn. Nebûna rSxistmek xurt G despêkffma şer<br />
h ser wareki teng G belav nebûna wS di seranseri welat de<br />
ji^sebebSn bmgehin bGn. Dewlet li hemG der G doran hSzSn<br />
xwe rijandd)u navça BitKsS G ewan b»a giyana şoreşgSran<br />
dabG. Ji biU van ji, serihiUan h ser bir G rUcoya mezm a<br />
Kurdan bG G li dgi zihn G zora Tirkan bG. Ew rewş G sebe-<br />
bSn civaki-netewi ku astengSn sernekevtma serihUdana sala<br />
1914 an bGn,di hemû serihiIdanSn pişti wS de ji xwe xistin<br />
ber çavan.<br />
ŞerêCihanSySYekem destpêkn. Tirkiye çG peymana sS<br />
miK. TirkSn Ciwan, hiDîûna ŞerS CihanS ye Yekemji bo xwe<br />
(90) Mişak.<br />
177
fffsetek mezin zanin, ji bo tefandin u tSkbffina gjyana ne-<br />
tewSn bmdestSn xwe, bi taybeti ji mesela Ermeniyan. Bi<br />
fermana TirkSn Ciwan ySn ngadperest, nulyon û nîv Ermenî<br />
ketin ber lehiya kuştmS u bi hezaran xSzanSn wan bi ber<br />
dhane de tarGmar u belav bGn.<br />
Derveyi vS, Tirkên Ciwan, di siyaseta xwe de dyeki tay-<br />
beti dabun mesela Kurdan. Hinek ji eşffetSn Kurdan bi çek<br />
kffin u di mesela kuştma Ermeniyan de bUcar anin. Lêbele,<br />
hejmarekî gelek zêde ji gelS Kurd, wan daxwazen Tirican bi<br />
d nanîn Q xwe nekffm şffikS wan gunehan. WextS eskerên<br />
Rusya dest bi erişS kffm, dewleta Tiriciye, 700 hezar kesji<br />
navçSn KurdistanS derexist G ewan şand ber bi AnadolS u<br />
navçSn rojava de ber bi rSkff.(91) EskerSn Tffkan, bi zilm<br />
G xwinxariyeke nediti ve van sffgunan dianîn d. Gelek kesen<br />
derbeder kffibGn, di riyan de rrarm. Gelek ji ciwan G rew-<br />
şenbffSn Kurdan 8n li IstenbulS jî bffibGn eskeriye. Kem kes<br />
ji wan karibGn bazdin derve.<br />
Şikestm G sernekevtina sîyaseta TirkSn Ciwan,didawiya<br />
Şerê Yekem ê CihanS de,bG sebdjS jiyana tevgera azadixwaz<br />
a Kurdan. Ew bu sebd) ku gelek rSxistin, komel G partiySn<br />
sîyasi ySn nu derketm hole. Ewan di programSn xwe de ar-<br />
manca serxwebGna Kurdistane danibun ber xwe. Di wS qo-<br />
naxe de dewletSn Avrupiyan bi taybeti ji tngiltere, h ser tev-<br />
gera Kurdan dixwest kareki bdce. MirovSn eskeri û ySn di<br />
nav welat de, vS wezifS girtibGn ser xwe ku di nav welatpa-<br />
rSzen Kurdan de xebatek bizavi bdcm. Di netica wS xebatS<br />
de, riyekî dostên IngîHzan di nav tevgera azadixwaz a Kurd<br />
de peyda bG. DawiyS, dewletSn emperyaUst, Kurdistan per-<br />
(91) BJ^îkitîn, Kurd, Moskova 1964, rGp. 290.<br />
B.Hhkhthh, Kyp^tH, M., 1964, CTp.290<br />
178
çe kffm G h ser axa tmparatoriya Osmani du dewletSn dm<br />
yên nu dan damezuandm. Rewşa siyasi G civaki di rojhilata<br />
Navin de guheri G tevgwa Kurdan ji kete qonaxek nG ya<br />
xebat kffme.<br />
179
AKAM (NETICE)<br />
Tevgera azadixwaz a netewa Kurd, di salen 90 i ySn sedsa-<br />
la 19 an Q destp^a sedsala 20 an de, bi awakî tevgereke ne-<br />
tewi G hemdemi ketîbu ser piyan. BerfirehbûnSn di wS<br />
qonaxS de, gelek hSz G rSbazSn siyasi peyde kinbun. Rojna-<br />
meniviaya Kurdi çavSn xwe vekff, di netica guherina rewşa<br />
civakî-siyasi a Kurdan de, entelektuelSn Kurdi ji peyda bûn.<br />
PeydabGna wan bû sebeb ku xwendewari u rewşenbiri di<br />
Kurdistan, yekemin rojnameye ku, tesirek we ya mezin<br />
hebG ji dayîk buna ideotojiya Kurdayeti de.Her çendin, di<br />
wS qonaxe de, Kurdayeti wek ideolojiyek dijî Pan-Turanîz-<br />
mS nehatibu meyU kffm, 16, Kurdayeti, bîr i baweriya ne-<br />
tewekî bQ, di nav civaka Asya paşvemayi de, di wS civakS de<br />
ku zUm u zordariya civakî-netewi pffbQ. EwS gav avSt di-<br />
riya azadi serxwebGni yanetewede,^ di riya berpSşveçGna<br />
şanstaniyetS de. Ew bir G baweri ji dayîk bubG G geş dibG,<br />
dixwest astengSn mezinji ser riya xwe bide aKkî.<br />
TSkoşerSn Kurdan,dixwestm programa xwe ya siyasi G<br />
ySn tSkoşerSn derve ySn netewSn dm, wek Ermen G TirkSn<br />
Ciwan bdcm yek G bi hev re dgi kffdayetiya Sultan xebat bi-<br />
kin. Rojnama Kurdistan ji, di warS ideoloji de, ji organSn<br />
hêzên berxwedanSn din qet kSmtff nd)G.<br />
Edebiyata Kurdi, di dawîya sedsala 19 an de, h ser des-<br />
tSn şaffSn wdc Had QadffS Koyi G hmek din, pff ber bi pSş<br />
ve çGbG. VSya, rolek mezm digeşbGn G xemlandina ideolo-<br />
jiya Kurdayeti de didit. Ew şaff G rewşenbîr, nûnerSn belav<br />
kffina rewşenbîri G bîra demokrati G civakeki pSşkevtixwaz<br />
bGn.<br />
DivS em eva han ji bejin; rewşenbirSn Kurdan, xwe h re-<br />
xSn mesela çinati nedidan. Di wS qonaxS de, nedikarin se-<br />
bebSn abori ySn berewpeşveçGna jiyana civakî te bigehin û<br />
bixin ber çavan. Ew bi ber îdeaKzme ve diçGn. Ewan wisa<br />
zanibun ku dS bUcarin bi wi awayi bi hSsani hemG netewe<br />
hini xwendewari û zanistiye bikin.<br />
Li dawiya şoreşa 1908 ya TirkSn Ciwan, qonaxek nû ya<br />
geşbGna bira Kurdayeti hate holS.<br />
Dawiya wS şoreşS, kSm azadiya di welat de peyda bû,<br />
bubû sebd) ku gelek organ û rojnamSn Kurdi G ySn dm pey-<br />
da bibin. Bi xebat G tSkoşina siyasi ya rewşenbirSn xwen-<br />
181
dewarSn Kurdan, li tstenbul, rSxistmSn siyasi-civaki wek<br />
Komela Hevkari û PSşketm a Kurd G Hêvi QJi.d hatm da-<br />
mezffandm.<br />
Di sala yekemin a şoreşa TirkSn Ciwan de, rewşenbir u<br />
mirovSn siyasi ySn Kurdan, dixwestm piştgiriya sloganSn<br />
"yekîti, pSşketm" bdcm. LêbelS, di netica sîyaseta nqad-<br />
perest a TukSn Ciwan de G rabuna wan h diji tSkoşeren<br />
Kurdan, rewşek nû ani holS. RêxistinSn Kurdan, ketin<br />
bizava xebateke ase.<br />
Derveyi van,Partiya Ittihad u Teraqi, siyaseta Pan-Turkîz-<br />
mS gfftibQ ber xwe, IS, tevgera azadixwaz a Kurd berewpSş-<br />
ve diçQ. Di wan salan de, di rojnama Kurdistan, Kurd u di<br />
kovara Rojî Kurd de, bir G baweriya Kurdayeti geştff G<br />
xemlanditff ketibG pSş çavan. Di hemu weşanSn Kurdan de,<br />
mesela nêzikbGna rasteqini G riya berewpSşveçunS, bi awa-<br />
ki roni G eşkera mirov dikare di tevgera azadixwaz a Kurd<br />
de bibine.<br />
Ji ber sansora tund G tuj a wan salan, tSkoşerSn siyaa<br />
ySn Kurdan, nedUcarin bi eşkera programSn xwe ySn siyasî<br />
h ser rGpelSn rojnaman belav bikm.<br />
Di salSn 1911-1914 an de, ji ber sebebS geşbGna tevgera<br />
Kurdan, gelek rS G birSn sîyasî di nav tevgera Kurd de pey-<br />
dabGbûn.Ji bo minakî; Seyid Ebdulqadff serokatiya riya<br />
CberaB ddcir. EwSn li ser vS riySn bGn, daxwaza kirdayeti-<br />
yek otonomî ddcffin. Her çend, nunerSn wS riyS gelekî ji<br />
wan ji çin Q tebeqa serdest a avaka Kurdan bQn, lêbelS,<br />
daxwaza belav kffina pîşesaziyan dikffin. Riyek dm jî hebu,<br />
her çendîn programa wan bi temarhî ronî nebu, iSbelS, da-<br />
xwaza serxwebGnekî bi temamt dUcffin. Ew jî di mijGfiya<br />
xebat8n warSn dm de bGn.<br />
182<br />
PiştgiriySn damezffandma emaretek Kurdî, xurtinnSn
tevgera azadixwaz a Kurdan bû. XwediySn wS armancS du<br />
gurub bun. Gurubek dixwest emaretek di bin siya TffkiyS<br />
de bS danîn, guruba din jî dixwestin di bin siya Rusya an<br />
j1 Iran de bm. Ebdunezaq Bedffxan, serokatiya riya h ser<br />
Rusya ddcff. Piştgirendamezffandma wS emarete, bingeha<br />
wanji çîna derebeg Gji tebeqSn eşayîri bGn.<br />
Sebd)Sn berewpêşveçûn G geşbuna tevgera Kurdî, bi<br />
teara siyasî-abori a Qeysere Rusya ku bi giştî h RojhUata<br />
Navîn u navçSn IranS û bi taybefî jî h Rojhilata tmparato-<br />
riya Osmariî hebu. Di nav Kurdan de, riya h ser Rusya ku<br />
Ebdurrezaq rêber G nGnerS wan bG, hewlS damezffandma<br />
peywendiya çandi-siyasi h gel Rusya dida. Di netica we he-<br />
wU G xebatS de, h bajarS XoyS komela Gihandm hat damezi-<br />
randm.<br />
Di destpSka sedsala 20 an de, weşan bûbG çekek bi tesir<br />
di destSn têkoşerSn Kurdan de. Ew çek ne tenS h hember<br />
Srişa ziUn G zora Tirkan de hatiye bUcaranin, ji bo yekitiya<br />
Kurdan u bihnd kffma sewiya wS G ji bo hişyar kvma Kur-<br />
danji hatiye bdcaranin.<br />
Di gel vS jî, ew organ G weşan kSm bGn G jiyana wan kurt<br />
bG, lêbelS, kareki pir mezin kirm h sff berewpeşveçGna bira<br />
civaki-siyasî di Kurdistan de.<br />
Ji ber sebebSn wan hemG guherin G berewpSşveçGnan de,<br />
civaka kurdewari di hemG milSn jiyanS de gavSn mezin a-<br />
\êt. Di dawiya sedsala 19 an G destpSka sedsala 20 an de,<br />
di organek yekgffti, di milSn siyasi-civaki de bi tegihişti-<br />
ndc hemdemi dySxwegirtibQ.<br />
Di wextek de, gelek netewên bmdestSn dhane, jiber se-<br />
beben geşbuna tevgera azadixwaz a netewî, bi bizavi serihil-<br />
dan u bi azadi G serxwd)GnS şa bQn. Her di vi wexti de,<br />
Kurdistana welatS netewa Kurd, di netica şer u perçe kuma<br />
183
emperyaKzmS mirata tmparatoriya Osmanî, kevte rew-<br />
şek gelek xirab. Kurdistan vê carê bQ çar perçe û her<br />
perçe ket bm destS dewleteki; kevte bm destS Tiikiyê,<br />
Iraq, Iranû SuriyS.<br />
184
BlBLlYOGRAF<strong>YA</strong><br />
A.V.P.R. Arşiva Siyaseta Derve a Rusya. BingeMn : Konso-<br />
tosxana Istenbul, 1879, 1565.<br />
Aj».d. ,1900, 1224.<br />
1905. 1400.<br />
1908,1401.<br />
1909. 1401.<br />
1907-1913, 3572.<br />
1912-1914, 3573.<br />
1914, 1406.<br />
1898,270.<br />
Arşiva Siyasi, 1912-1914, 482, 1648.<br />
1914, 482, 546.<br />
1914,3311.<br />
Arşiva Fansan, 1911, 549.<br />
1911,672.<br />
1911,1238.<br />
1911-1912,99.<br />
1911-12-13,102.<br />
1913. 103.<br />
1913. 104.<br />
185
Avriyanov P.Y. Kurd, Di ŞerS Navbera Rusya, Iran û Tuki-<br />
ySde,rifHsl900.<br />
ABepbHHOB n.M. KypflH b BOHHax Pocchh c<br />
riepcHefi H TypuHeA b TeweHHe XIX<br />
CTOJieTHH, Th$jihc, 1900.<br />
Akopof.G.B. Kurd G Mesela Kurdan di Histografya Tuki de,<br />
belavkffox; Welat Q Netewen Rojhilata NSzUc G Navin, C.5,<br />
Tirkiye, Êrivan 1970.<br />
AKonoB r.B. KypAH h KypflCKWiî Bonpoc b<br />
Typei],Koii HCTopHorpa(|jHH. 06. "CTpaHH h<br />
HapoflH BjimcHero h Cpeflnero BocTOKa",<br />
T.5, "Typujifl", EpeBaH, 1970.<br />
A.G.Z. Tukiye di Qonaxa Karbidestên Tirken Ciwan de,<br />
Moskova, 1972.<br />
AjmeB r.3. TypifldH b nepnofl npaBJieHHH<br />
MJiaflOTypoK, M., 1^72.<br />
Afimov.A.A. Şoreşa 1908 U Tffkiye, belavkffox; ffişyari)G-<br />
na Asya Sala 1905 Q Di RojhUat de Şoreş, Modcova 1935.<br />
Ajihmob A.A. PeBOjnoiiHH 1908 r. b TypiJjiH.<br />
06. "npo6y2îfleHHe Ashh. 1905 rofl h<br />
peBOJnouHH Ha BocTOKe", M. , 1935.<br />
Arşiva Muze u Edeb, Hunermendên Ermenistana Sovyet,<br />
F.A.Kazaryan.<br />
Arşiva Zanistigeha Etnografya h Ser Akademiya Zanisti a<br />
Sovyet, Leningrad. 17, 1, 12.<br />
BibHyografya Kuidnasi,darana J.S.Musaelyan,Moskova 1963<br />
BH6jiHorpa(|)HH_nq KypflOBejeHHiQ . Coct.<br />
186
)i[.C.Myca3JiHH, M. , 1963.<br />
CeHle Cefil, Diroka DayUcbGna Weşanen Siyasi a Kuidi, Ko-<br />
mita AfffandmSn Tiricnasi 1973, Moskova 1975.<br />
IIsaJIHJie JtKaJIHJI Ha HCTOPHH BOSHHKHOBeHHH<br />
KypflCKOH nojDîTHiîecKOH m neqaTH,<br />
"TWpKOJIOrH^eCKHH c6opHHK" -1^3,<br />
MocKBa, 1975.<br />
CeHlS CeSl, Kovara Roji Kurd, serekaniya iSkoKna bira ci-<br />
vaki-siyasi a Kurdan di sedsala 20 an de, belavknt)x; Welat û<br />
Netewen Rojhilata Nêzik G Navin, C.7, Kurdnasi,<br />
Erivan 1975.<br />
JgajiHJie JtncajiHJi lypnaji "Poaa Kypfl" KaK<br />
HCTOXIHHK HSytieHHH KypflCKC 06meCTBeHHO-<br />
nojiHTH^ecKofl MHCJiH Haqajia XX b., 06.<br />
"CTpaHH H HapoflH BjiMKHero h Cpeflnero<br />
BocTOKa", T.7, "KypflOBefleHHe",EpeBaH,<br />
1975.<br />
CefilS Cefil, Serihildana Kurdan di Sala 1880 ande. Modco-<br />
va 1966.<br />
JJKanHJie MaJmji BoccTaHne KypflOB 1880<br />
rofla, M. , 1966.<br />
CefilS Cefil, KurdSn Imparatoriya Osmani, Di Niva Yekemin<br />
Sedsala 19 ande. Moskova 1973.<br />
ifeajiHJie JfeajiHJi KypflH OcMaHCKOM HMnepHH<br />
B nepBOH nojiOBHHe XIX b.,M., 1^*73.<br />
EhmedS Xani, Mem û Zin, iSkoEn, werger G pSşgotma M.<br />
B.Tlodiga, Moskova 1962.<br />
Axnep, XaHH MaM H OHH.KpHTH^eCKHH TeKCT,<br />
187
nepesofl, npeflHCJiOBHe h yKasaTejifa M.B.<br />
PyfleHKO, M., 1962.<br />
Endeijikyan O.G. Burjuvaziya Imparatoriya Osmani,Êrivan<br />
1977.<br />
MHflKHKHH O.r. BypHcyasHH OcMancKOH<br />
HMnepHH, EpeBaH, 1977.<br />
Ew betge G dokumentSn ku Komita Etnografya Qafqas kom<br />
kinne, C.7.<br />
AktHi co6paHmje KaBKaacKon<br />
apxêorpaj^H^êcKÖH Komccm!\f t.YII.<br />
Fuat E. AfffandinSn Had QadffS Koyi û CiySn Wan Di Ede-<br />
ba Kurdi de. Efter Fffati, Nama DoktorS, Moskova 1965.<br />
$yaj H. TBopqecTBO XaflSH Komh h ero<br />
MecTO B KypflCKOH jiHTepaType.<br />
ABTopeçepaT KaHfl. flHCC, M. , 1965.<br />
GerdelSvski V.A. Di DirokS de Kurd, Afirandinên Helbi-<br />
jarti, CiW. 3. Moskova 1962.<br />
ropjjieBCKHH B.A. Ms hctophh KypflOB,<br />
TÎ30paHHHê CO^HHeHHH, T.3,M., 1962.<br />
Gerdelêvski V.A. Di Nav KurdSn Çiyaye Sipanê de Cihana<br />
Islame, Petrograd 1917, Çapa Yekem.<br />
ropflJieBCKHH B.A. y CHnaHflarcKHX KypflOB,<br />
"MycyjiBMaHCKHH MHp", neTporpafl,I9I7,<br />
BHn.. I .<br />
Giryastov ¥F. Kurd û Suware Kurd. HevalSn Dibistana Şe-<br />
rê a Idara Qafqas, hej. 20, Tiffis 1907.<br />
iSdhshob ^.$. KypflH h KypflCKan KOHHHua,.<br />
188
"HsBecTHH inTa6a KaBKascKor BoeHHoro<br />
OKpyra", li?20, /Th(|uihc/, 1907. ""<br />
Gisarov M.A. Mesela Kurdan h TukiyS,jdi Destpêka Tevgera<br />
KemaHzm û Heta Koi^a LozanS, belavkffox ; Welat u Nete-<br />
wên Rojhdata Nezik G Navin^^C^, Kurdnasi, 1975 .<br />
rHcapoB M.A. KypflCKHH Bonpoc b Typu^iH<br />
/Ot Hatiajia KeMajiHCTCKoro flBHKeHHH flo<br />
JloaaHHCKoA KOH$epeHUjiH/ . 06. "CTpaHH h<br />
HapoflH BjiMRHero h CpeflHero BocTOKa",<br />
T.7, "KypflOBefleHHe", EpeBan,<br />
Hal û Ehwalên WelatSn Ciran, hej. 40, 1913.<br />
"CBOflKa cBefleHHfi o conpejiejibHHX cTiDaH".<br />
fi? 40. I9I3.<br />
Jeltyakov A.D., Petrosyan Y.A. Diroka Rewşenbiri Li Tir-<br />
kiyS, Moskova 1965 .<br />
)KeJITHKOB A.J., rieTPOCHH D.A. MCTOpHH<br />
npocBeu^eKHH b TypuHH, M.,l965.<br />
Jeltyakov A.D. Weşani Di Jiyana Civaki-Siyaa G Çandi de<br />
Li Tffkiyê, Moskova 1972.<br />
lejiTHKOB k,Jl, neqaTfa b o6inecTBeHHO-<br />
•nojiHTHqecKOH H KyjifaTypnoii »:h3hh T^rpmiH,<br />
M., 1972.<br />
Kartsov, Hindc Gotarok Li Sct Kurdan, TifHs 1896.<br />
KapHOB 3aMeTKH o K^ypflax, Th$jihc, 1896.<br />
Kemal M.A. Li Ser Derketma Dkoka Yekemin Rojnama<br />
Kurdi, NetewSn Asya G Afrika, hej. 4, 1968.<br />
KaMajib M.A. K HCTopHH HSflaHHH nepBOH<br />
189
KypflCKOH raaeTH, "Hapofln Ashh h<br />
A^^PHKh", fi? 4, 1968.<br />
Kuştina Ermeniyan di Imparatoriya Osmani de, belav ki-<br />
rma dokument u melzeman, bi serokatiya Prof. M.GJJer-<br />
sisyan, Erivan 1966.<br />
FeHOLIHfl apMHH B OCMaHCJtOH HMnepHH. C6<br />
.flOKyMeHTOB H MaTepnajiOB, no pefl.<br />
npo(|). M.r.HepcHCHHa, EpeBan, 1966.<br />
Lahuti, Kurdistan u Kurd, Rojhilata Nû, Moskova 1923,<br />
hq . 4.<br />
JlaxyTH KypflHCTan h KypflH, Hep. c nepc-<br />
"HoBH;i Boctok", /M./, 1923, 1154.<br />
Lazeriyev M.S. Kurdistan u Mesela Kurd, Moskova 1964.<br />
JlasapoB M.Q. KypflHCTaH h KypflCKan<br />
npo6jieMa, M., 1^64.<br />
Lazeriyev M.S. Mesela Kurd, 1891-1917, Modcova 1972.<br />
JlaaapeB M.C. KypflCKHii Bonpoc<br />
/I89I-I9I7/, M., 1972.<br />
Lazeriyev M.S. Mesela Kurd, bela\1cffox; Mesela Netewi Di<br />
WelatSn Rojhilata NSzîk û Navîn de, Moskova 1970.<br />
JlaaapeB M.C. KypflCKan npo6jieMa. B c6.<br />
"HaujHOHajifaHHe npoLi,e(icH b CTpanax<br />
BjiHTKHero H epeflHero BocTOKa", M., 1970.<br />
Linç XJ".B. Sefername G Nigara(Ream) Ermeniyan, C.I-II,<br />
TifHs 1910.<br />
JIhh^ X.^.B. ApMeHHH. HyTeBHe ouepKH<br />
H aTioflH, T. I-II, TH(îyiHC, I9I0.<br />
190
lixotin M. Rusya Di Asya TffkiyS Di Salen 1854-1855 an<br />
de,PetCTborg 1863.<br />
JiHxyTHH M. PyccKHe b AsHaTCKoii TypujiH<br />
B 1854 H 1855 roflax,Cn6., 1863.<br />
MiUer AF. Kurte Dirokeki TiridyS, Moskova 1948.<br />
MHJUiep A.$. KpaTKaH hctophh l'yp^HH,<br />
M., I^.<br />
\SDer AJ". 1908 an Li Tukiyê Şoreşa Burjuvazi, RojhUat-<br />
nasSn Sovyet, hej. 60. 1955.<br />
MHJuiep A.^. BypoKyasHaH peBOJuouHH 1908<br />
r. B TypuHH, CoBeTCKoeBOCTOKOBefleHHe",<br />
N? 6, 1955.<br />
MîUer AJ". 50 SaHya Şoreşa Tu-kSn Cnvan, Moskova 1958.<br />
Mnjijiep A.^. 50-jieTHe MJiaflOTypeiiKO/i<br />
peBOjnoDiHH, M. , 1958.<br />
Mmorsky VP. Li Nav Kurdan Raman û Têgihiştini, Petro-<br />
grad 1915.<br />
MHHopçKHn B_^. KypflH. 3aMeTKH h<br />
BnexiaTJieHHH , HeTporpafl, I9I5.<br />
Sun E.B. Li Ser Kurdan û Welatên Wan.<br />
Nikitin BP. Ji IngUizi wergerandiye; pSşgotm G paşgotm^<br />
jS re niviaye, Urmiye 1917.<br />
CoH 3.B. 0 Kypflax h hx cTpane. C<br />
aHrjiHîicKoro nepeBêji h cnaöflHJi<br />
npHMe^aHHHMH H npHJIOHeHHHMH<br />
B.n.PiHKHTHH, ypMHH, I9I7.<br />
NUcitin BJ. Kurd, Moskova 1964.<br />
191
Hhkhthh B.n. Kypflu, M., 1964.<br />
Petrosyan Y.A. Tevgera TukSn Ciwan, Niva DGyema Sedsala<br />
19 an u DestpSka Sedsala 20 an de, Efto- Fu-ati, Nama Dok-<br />
torS, Moskova 1970.<br />
HeTpocHH 10. A. MjiaflOTypei;Koe flBH^OHHe<br />
/BTopaH nojiÖBHHa XIX- na^ XX bb./.<br />
ABTope$epaT flOKT. flHcc, M., 1970.<br />
Petrosyan <strong>YA</strong>. Tevgwa TirkSn Ciwan, Moskova 1971.<br />
IleTpocHH IC.A. MjiaflOTypem
Xalfin N.A. Zordestiya Li Ser Kurdistan, Moskova 1963.<br />
Xaji(|)HH H.A. Bopfa6a aa KypflHCTan, MJ 963 .<br />
Xeznedar M. Diroka Edebiyata Kurdi a Havçerx, Moskova<br />
1967.<br />
XasHaflap M. OiiepK HCTopHH coBpeMenHOH<br />
KypflCKOii jTHTepaTypH, M.,I967.<br />
Vilçivski O.L. Di Sedsala 20 an de^îbfiyografya Weşanên<br />
Kurdên Derve, Di Kitêba ZmanS traniyan de. Cild I. Mosko-<br />
va-Leningrad 1945.<br />
BHJifaqeBCKHii _0^. Jl . BH6jiHorpa(|)iwe ckhh<br />
oöaop 3apy6eacHHX KypflCKHX ne^aTHHX<br />
HSflaHHH B XX CTOJieTHH. B KH. MpaHCKHe<br />
hshkh", t. I, M.-JI., 1945.<br />
Vilçivski O.L. KurdSn Bakura l^ojava Iran, TifHs 1944.<br />
BHJifa^eBCKHlî O.JI.KypflH ceBepo-sanaflHoro<br />
Hpana, Th$jihc, 1944.<br />
Vilçivski O.L. Peywendiya Abori a Mri û Maldariya Li Pişt<br />
Qafqas û Navçen Dewr Q Pişti de, Li Niva Duyema Sedsala<br />
19 an de. Etnografya Sovyet, Hejmar 4-5, 1936.<br />
BHJIfaWeBCKHH O.Ji. C'KOHOMHKa KypflCKOH<br />
KOyeBOH CeJIbCKOXOSHHCTBeHHOH 06mHHH<br />
3aKaBKa3faH h npHJieraioinHX paiioHOB bo<br />
BTopoîi nojiOBHHe XIX B., "CoBeTCKan<br />
3THorpa(î)HH", N?4-5, 1936.<br />
Yust K. Weşanên Anadol, TifHs 1922.<br />
K)CT K. AHaTOJiHHCKaH ne^aTfa, THiJiHC.<br />
1922.<br />
193
Yuzbaşiyan KJV. Akademiya Josef Abgaroviç OrbiH, Mos-<br />
kova 1964.<br />
E36aiiiHH K.H. AKafleMHK Hoch$ A6rapoBHti<br />
Op6ejiH, M., 1964.<br />
Peywendiya Navbera Dewletan Di Qonaxa Emperyafizme<br />
de, Bira Siyasi, C.II.<br />
194
SEROKANIYEN BI ZMANE EREBl.TIRKl, KURDl<br />
Dr. Ehmed Osman Ebubekir, KurdSn MdH G tbrahîm Paşa<br />
Bexdat, 1973.<br />
Enwer El-Mayî, KurdSnBehdinan,Musd, 1960.<br />
Dr.Bileç ŞSrko, Mesela Kuid, Qahu-e, 1930.<br />
Ebdulcebbar Muhemmed Cebbari, Dîroka Rojnamegeri a<br />
Kurdi, Bexdat.<br />
EbduUah Muhemmed Heddad, EI Hediyye Hemidiyye Fi<br />
El-Luxe El-Kurdiyye, El-Teaxî, 1972,9 S Kanuna Yekem,<br />
Hej: 1207.<br />
Ebduleziz YamuDci, Kurdistan û SerihUdanSn Kurdan,<br />
Tehran, 1946.<br />
Dr. Izzeddin Mistefa Resul, Kurdistan El-UIematd Ula Fi<br />
Tarix Sehhafe EI Kurdîyye, 1898-1902, 1903 El-Teaxi.<br />
Elaeddin Seccadî, Şoreşa Kurd û Cumhuriyeta Iraqê, Bex-<br />
dat, 1959.<br />
Elaeddîn Seccadi, ENroka Edebîyata Kurdi, 1952.<br />
Kerim Şereza, ŞaffSn KoyS, Bexdat, 1961.<br />
195
Dr.Kemal Mezher Ehmed, Kurdistan Di SalSn ŞerS CîhanS<br />
de,Bexdat, 1977.<br />
Lutfi Emff Bedffxan,Hasdati Kurdistanm Ezim Qawi Cemi-<br />
yetine aittir.<br />
MZeki Beg, Du-oka Kurd u Kurdistan, 1936.<br />
M.Cewad Ibnî Ş8x Nafi, Du-oka RSxistma Wezareta Gişti<br />
a Rewşenbîri, 1338.<br />
Mehmud El-Dune, Mesela Kurd, Beyrut, 1963.<br />
Mele Mehemed Kerim, Had QadffS Koyî, Bexdat, 1960.<br />
Mukriyani Huseyn Huzni, PSşketm, HewlSr, 1962.<br />
El-Teaxi, 1968-1973.<br />
Kurdistan, Bexdat, 1972.<br />
Roji Kuid, 1331 (1913),heimar: 1,2,3,4.<br />
Roja Nû.<br />
196
SEROKANl BI ZMANE ERMENl<br />
A.D.Wani, B^arS BitHs u Erzurum, Êrivan 1919.<br />
V.A.Baybuniyan, Di tran de Tffkiya Osmanî, 1905-1911,<br />
kovara Dirok G Zmanwani, 1973, hej: 4.<br />
V.A.Baybuniyan, Peywendiya TukiyS û Iran, 1905-1914,<br />
Êrivan, 1976.<br />
KOVAR U ROJNAMEN BI ZMANE ERMENl<br />
Arev(Roj), 1914.<br />
Azate Mart (Xebat Ji Bo AzadiyS), 1910-1914.<br />
Bakuya Zayim (Dengê Baku), 1913.<br />
Bîyuzandîyum, 1913.<br />
Dffuşak(Al), 1900-1901.<br />
Gorts (Kar), 1908-1909.<br />
HayzDc (Welat), 1904.<br />
Horizon, 1910-1913, 1914, 1903.<br />
Jamanak (Wext) 1908-1910-1913.<br />
Mîşak. 1894, 1906, 1914.<br />
Nuniar (Denge NG) 1900.<br />
Xarix, 1907.<br />
Vitak, 1908.<br />
Ararat, London, 1913, r.l,N. 3.<br />
Pro Armenîa, 1900.<br />
197
SEROKANI BI ZMANE TUIKI<br />
EwHya Çelebî, PSşgotm u NSrin, A.X. Savnastiyan, Erivan,<br />
1967.<br />
Ergin.O. Diroka Rewşenbiri a Tiriciye (Tiirkîye Maarif Ta-<br />
rihi),C.3.<br />
G.Tronsi, SerihUdana SasonS, RQpelek Ji BGyera Nû a Sa-<br />
sonS, Cenevre.<br />
K.Sasoni, Diroka Taron, Beyrut, 1957.<br />
K.Sasoni, Tevgera Azadixwaz a Kurdan G Peywendîya<br />
Ermenîyan û Kurdan, Beyrut, 1949.<br />
Kîrzîoglu M.Fahrettin, Bi Her Awayi de KurdSn ku Tffk m,<br />
(Her Bakundan Tiirk Olan Kiirtler)Ankara, 1964.<br />
Tevgera GeH a KoçguiyS , 1919-1921,(Koçgîri HaUc Hareke-<br />
ti, 1919-1921), Ankara, 1976.<br />
M.Varandîyan, HJ. Dîroka Destanan Cdd I. Paris, 1932.<br />
Rubin, BiraninSn Şoreşgereki Ermenî, Los Angeles, 1951.<br />
Şahbaziyan, Diroka Kurd îi Ermenîyan, tstenbul, 1911.<br />
Zinnar Silopi, Doza Kurdistan, Ji 60 Sal Heta Niha BîranînS<br />
ŞerS Rizgariye a Ji Bin Dest Y8 Netewa Kurd ( Doza<br />
Kurdistan, Kurt Minetinin 60 Seneden beri Esaretten<br />
Kurtuluş Savaşi Hatffat^, 1969.<br />
198
Ziya Kökalp, LekoKnSn Civakî Li Ser EşîretSn Kunlan<br />
(Kiirt Aşîretleri Hakkmda tçtimaî TetkUcler), Ankara,1975.<br />
The Encydopaedia Of tslam, New edition, vol. 1, Fasc.<br />
14, London, 1958.<br />
Revue Du Monde Musuhnan, 1909, t-7, N 1-2; 1910, t.<br />
10,N.4.<br />
Turkiye Ansiklopedisi, Ankara, 1965, C.IV.<br />
Die Melt Des tslams, BerHn, 1913, Band 1, Heft 317.<br />
David Adamson, The Kurdish War, London, 1964.<br />
Hacan Arfa, The Kurdish ffistorical And PoKtical Study,<br />
London, 1966.<br />
The Azîsan Or The Princes Of Boktan, RCAJ, V. XXXVI,<br />
1949,partni-IV.<br />
Joyce Blau. Le Probleme Kurde, BruxeUes, 1963.<br />
Chukuru Mehmed Sekban. La Ouestion Kurde, Paris, 1933.<br />
Cone^ondence Respecting The Asîatic Provinus Of<br />
Turkey,35,1904.<br />
199
Deutschland und Armenien Sammlung Diplomatisdier<br />
Akmenstuke, Potsdam, 1919.<br />
Edmons C.J. Kurds, Turks and Arabs, London, 1957.<br />
Elphiston W.G. The Kurdish Ouestîon, Joumal of the Brit-<br />
tish Inst. of Intemational Affairs, 1946, 22.<br />
Gavan S.S. Kurdistan Dîvided Nation of the Mîddle East,<br />
London, 1958.<br />
Chassemlou AJl. Kurdistan and the Kurds, Prague, 1965.<br />
Hartman M. Zur Kurdishen Lîteratur, Wîenen Zeîtschifs<br />
Far Die Kurde Des Morgenlandes, B.XII, Wien, 1898.<br />
Derk Kihhane. The Kurds and Kurdistan, London, 1964.<br />
Hugo Makas, Kurdîsche Studien, Hddelberg, 1900.<br />
Hugo Makas, Kurdische Texte in Kurmanji- Dielecte aus<br />
Dengegens von Mardin, Leningrad, 1926.<br />
Rene Maaries, Le Kurdistan ou La Mart, Paris, 1967.<br />
Jean Pradler, Les Kurdes Revoution Silendense, Bordeaux,<br />
1968.<br />
Safrastian H. Kurds and Kurdistan, London, 1948.<br />
La Rerite Sur La Ouestion Syrienne, Publ. Par Le Comman-<br />
dement De ja IV-me Armee, Stamboul, 1916.<br />
200
f^ k*.<br />
Dr. CELtLÊ CELIL<br />
Dr. CeBlê Celil, di sala 1936 an<br />
de h Erivanê ji dayika xwe bû.<br />
Xwendina xwe ya pêşin, li Êriva-<br />
nê, bi zmanê Ermeni xelaskir. Sala<br />
1954 an dest bi Fakuha Tarixê ya<br />
Univerata Êrivanê kir. Hin di wan<br />
sahn de, di komela uriveratê ya<br />
^* * Hevalbendiya Xwendekarên Ibii<br />
^, - dida.<br />
de, h ser tarixa Kuidi semineran<br />
Di smifa çarande, nasbfina wi biProf. Yosif Oibei;serokêlnstuti-<br />
ya Rojhilatnaayê qismê Kuidzani re çêbû. Sala 1959 an, universitê<br />
xelas kir.<br />
Pişti ve, di wê universitê de dest bi aastaniye kir. Di 1963 an de<br />
heqê doktoriyê li ser xebata xwe ya hêja, Rabiîna Kurdan Li Tiridyê<br />
Ya 1850-1880 i girt. Di sah 1964 an de vegeriya Êrivanêû di Instutiya<br />
Rojhihtnasiyê ya Akademiya Ibni ya Ermenistanêdi qismê Kurdnaa-<br />
yêdedest bixebatekir.<br />
Qismek têza (disertasyon) wi di sala 1966 an de li Moicovaye bi<br />
zmanê Rusi hat çapkirin. Di sala 1973 an de, pirtûka wi ya, Kuidên<br />
Imparatoriya Osmani -Li Niveka Pêşina Sedsab 19'an- bi zmanêRûa<br />
hat çapkirin.<br />
Ev pênc pirtûkênjêrinji, bi birayê xwe Ordixan re amade kiriye :<br />
1) Mesek G Metelokên Kurdi (bi Kuidi-Rua)<br />
2) Çirokê Cun'eta Kuida, Êrivan, 1974<br />
3) Zaigotina Kurdi (bi tipên htini) Mo*ova, 1978, 2 C.<br />
4) Caidm bi vi navi, di sala 1978 an de, h Êrivanê bi tipên krili<br />
kitêbek vn yaji sê biran pêkhati çap bO;<br />
a) Landekok II Didarok (bona zarok G lori)<br />
b) Stranên Şinê(nêziki 1200 stran-bend)<br />
c) Qewl û Beytên Ezidiyan (38 poêm)<br />
5) Gulçin (bona şagirdê dibistanan b|arteyên fokbri)<br />
Di sala 1982 an de cikia duyemin a vê pirtûkê hat çapkirm. Ji bii<br />
van, 19 poêmên wdd Zembitfiroş, Kerr îi Kuhk, Leyla u Mecnun,<br />
Bmefşa Narin, Menoola Yaz Begê, Şêxe Sid'aniyan S hwd. weşan<br />
çapkn.<br />
Jê pêştir, destnivisarek bi navê; Politika Jon Tuikan Li Hemberi<br />
Kuida (1908-1 918)ji amade kiriye.<br />
tSBN : 919 70747-21