SÃŽYASi YA KURDAN

Dr. CELiLÊ CELJL
JIYANA REWŞENBÎRÎ
Û
SÎYASi YA KURDAN
(Di Dawiya Sedsala ig'a û
•Hv,-
Destpêka Sedsala 20'ade)
V,' * ~ . '^^' ^- ;. - G» /*v
JNA N

Dr. CELiLÊ CELiL
JIYANA REWŞENBÎRi
Û
SiYASi YA KURDAN
(Di Dawiya Sedsala ig'a û
Destpêka Sedsala 20'a de)
. ^V. "î^ 'X
^i"^
JINA NU

JinaNû
Tarix No
Tarixa Çapê
Adres :
4
2
JiNA NU FÖRLAGET
Post Box: 240 12
Çn-ya Dawi 1985
750 24 UPPSALA ISBN 91970747-21

Dr. CEULÊ CEUL
JIYANA REWŞENBIRi
Ö
SiYASi YA KURDAN
(Di Dawlya Sedsala 19'a û
Destpêka Sedsala 20'a de)
Werger: Ellşêr
JINA NU

DAXUYANlYA ÇAPXANÊ
Ev kitêba destê we, weigera lêkolina diroknasê hêja Dr.
Celilê CeBl a b ser tevgera siyasi rêxistini Q rewşenbiri ya
Kurdan a dawiya sedsala 19'a û destpêka sedsala 20'a ye.
Ji wergera Şair Enwer Caf a Sorani (ku hê çap nebûye) me
wergerand zaravayê Kurmanci. Di weigerandmê de me aH-
kariyek hêja ji Mamoste Dilzar dit. Ji biB vi, me firset dit,
ku em hin metnên vê weigerêku jirojnamên Kurdi (herwe-
ki Roji Kurd) hatine stendin bidin ber orijinalan û werge-
randmdc hê tdcûztu* derxin holê. Vî kare hSjaji bal Mamos-
te Malmisamj ve hat kirin. Divê em sipasên xwe, h vir ji
wan re bidm diyarkirin.
Dr.CeBlê CeBl, doktorê dirokê ye û pisporiya (ixtisas) wi
b ser diroka Kurdistanê ye. Laweki hêja yêgelê Kurd ji Kur-
dên Ydcitiya Sovyet e.Xebateke wi ya dQr Q du-ê^ û pir bi rG
met a h ser diroka tevgera rizgarixwaziya gelê Kurd a her du
sedsalên dawi (sedsala 19'a u ya 20'a) heye. (}elek l^otinên
wi bi kitêbi û wek makale çapbûne. Ji wan hinekên wan ha-

tine weigerandin zimanê Erebi ji. Her çiqas Dr. CeBlê CeBl
ji bal Kurdên Kurdistana Tirkiyê tê naskirin ji,gelek rmxabin
ku tu afirandmên wi heta niha ne bi Kurmand û ne ji bi
Tirki nehatine çapkirin û xwendevanên vi perçeyi ji f^iyên
vê xebata hga bêpar mane. Bi çapkirma kitêba destê we, me
seri h rakanna vê kêmasiyê vekinbe û afirandinên wiyên dm
ji h vi perçê welatê me ronahj bibin emê gelek bextiyar bi-
bin.
Dr.CeBlê Cefil, bes bi xebata xwe ya di warê dirokS de
nayê nasin. Kareki gelek hêja di warê berhevkinna folklora
Kurdi de ji kiriye, û hin ji vê xebata xwe didomine. Di vê
xebata xwe de carnan bi serê xwe, carnan ji bi birayê xwe
Ordixanê CeHl û xweha xwe Cemila CeBl re afirandinên en-
cama karubareki zanisti û dgwar derxistiye ronahiy^.
Iro h Akademiya Zamsti ya Ermenistana Sovyeti di beşê
Kurdi de hem h ser diroka Kurdistanê û hem ji di warê foDc-
lorê de xebata xwe didomine.
Gava xwendevan vê kitêba destê xwe bixwûne biqedine,
em bawer dikm wê ewji bigihije wê qeneatêku bi çapkirma
wê, me çawa kareki di dh de kiriye. Naveroka kitêbê h ser
tevgera azadixwaziya netewi, rewşenbiri û rêxistini a dawiya
sedsala 19'a ye ku qonaxek nû girtibû berxwe. LêkoBn bi-
derketma ydcemin rojnama Kurdi "Kurdistan"ê destpêdike,
xwe dçihine heta destpêka Şerê Cihanê yê Yekem. Li ser
tevger, karûbar, böyer û serihildanên vê demê (helbet ne h
ser hemû serihildanan) bizamsti radiweste, lê hûr dibe û ge-
lek bûyerên heta niha lêhaynebûyi derdixe ronahiyê. Nivis-
kar, ji bo amadekirma vê lekoHnê seri h gelek çevkaniya xis-
tiye. Ji rojnamên Kurdi yên wê demê bigre heta dokuman-
tên arşiva dema Rusya Kayseri yên h ser mesela Kurd yek bi
yek h ser wan sekmiye û wan dibin çev re derbaz kiriye. Di

encama xebatek dûr û du-êj û bi sebir.lê gelek zamsti ve lê-
koBna han derketiye meydanê. Tu şik jê re tune ku ev kitêb,
di ronikirina diroka tevgera rizgarixwazi û rewşenbiri ya
gelê Kurd de dyeki giring dçre. Bi taybeti ji j i bo xwendeva-
nên Kurdistana Tu-kiyê, wê bersiva ihtiyadyek mezin bide.
Bi çapkirina Kurmandya vê afirandma hêja em berpira-
yariyekser milên xwe bi d tinin,ger feyde bigihê xwendewa-
nan ji bo me bextiyariyek mezme.
JÊMANU

PEŞGOTIN
Tevgera azadixwaz a netewa Kurd,divan sedsalêndawi
de roleki baş di pêşvebirma xebata dgê emperyaBzmê ya
netewên Rqjhilata Nêzik û Najjjn de Bsti ye.
Di wan deman de tuşyarbuna Asya, ku di warê civaki,
abori û siyasi de rewşa netewên Rojhilat guhera Q şoreşa
demokrati-burjuvazi ya Rusya ya salên 1905-1907, di vê
guherandme de tesirdci mezm kir. Belê! Her di wan
deman de Kurdan ji, bi netewên dm re di riya serxwebûni-
ya netewi de dest av@tm xebat kirmê.
Ev kitêba han,h ser sala 1890 0 heya destpêka ŞerêCihanê
ya Yekem disekme.Behsa qonaxa destpêka ji dayik bOn û
geşbûna bir û baweriya azadixwaziya netewi ya heymani ya
Kurd dike. Her di v@ demê de xebata rewşenbirln Kuid dest
pê dike û rêxistinên siyasi û civaki yên Kurdi tên dameziran-
din û çap Û rojnamenivisiya Kurdi ne ku her tenê peydadi-
'be, kareki mezm û ginng dike ji bo xemlandm û peşve-
binna tevgera azadixwaz a Kuid li Kurdistanê.
8

Ev peşveçûn û gûherina jiyana civaki-siyasi ya Kurdan,
roleki pir bi qimet u girmg heye di têgihiştinek rêk û pêk a
dest nişankinna çiniti di zayina tevgera azadixwaz a netewa
Kurd de.
Di vê wari de nebûn û kêmkarê zanisti û serbixwe.bûye
zemineki xêr û bereket ji bo wan diroknivisên burjuvazi,
li gora daxwaz il merama xwe di derbarê Kurdan de dmivi-
sm, bezirgani li ser xebata Kurdan dikm >' derewan dmivism
û naxwazin rûye geş û rûken ê xebata netewa Kurd di nav
xebata netewên Rojhilata Nêzik û Navin de bidm naskinn,
ew bi xwe çawan ji xwe re dixwazm bi wi awayi tevgera
Kurd nişani xela^ didin.
Di nivisandma vê afirandmê deji bo têgihiştineki baş û bi
qimet,li ser xasiyeta diroka jiyana civaki-siyasi ya Tirkanji,
mm geleki serdcani ji nivisarên ku Tirknasên Sovyet nmsan-
dme girtiye, ku di qonaxên dawi de wek Tirknasên A.
F.MiUer(l)APêtrosyan(2),A.D.JeItyakov(3),K.Sarkisyan
(1) A.F.Miller, Pênceh SaBya Şoreşa Tukên Ciwan, Mosko-
va,1958;Kurt8 Duroka Tu-kan, Moskova,1948.
A . ^ . Mhjuiep , IlHTHfle chthJieTne itnaflOTypeu,
KOH peBOJiioLijHH, M.,I958; Ero sce,
KpaTKan HCTopHfl TypujHH, M., 1946.
(2) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tirkên Ciwan, Moskova, 1971.
iG.A.neTpocflH, MjiaflOTypeuKoe flBHmeHHe,
M., I97I.
(3) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li
Tu-kiyê(Tiirk Egitim TariW), Moskova, 1965
A.^.JKejiTflKOB, Kj.A.EeTpocflH, HcTopHfl
npocBemenHfl b Typi^HH, M., 1965;
A.^.JiiejiTflKOB, Ile^aTb b oömecTBeHHo-
nOJIHTHtieCKOH H KyjIbTypHOH »H3HH

(4) ..Ji.w.d.Min feydeki baş ji afu-andmên Kurdnasê Sovyet
M.S.Lazeriyev (5), ku bi malzemSn dewlemend ve Ii serdi-
roka jiyana siyasi ya Kurdan mvisiye, ditiye; . Lazeriyev ji bo
ku yekemin ê bi awayek zanisti,bi du^êji derbarê diroka Kur-
di, h ser sedsala 19 û heta dawiya sedsala 20 an mvisiye "b
xistiye ber dest, di nivisandinên xwe de bi berfireh û xweş li
ser mesela xebata siyasi-civaki ya netewa Kurd 'u peydabûn
û hêzbûna tevgera Kurd h Ttfkiyê îi di dyên dm de sekmiye.
Li ser vê meselê di edebiyat û weşanên derveyi Sovyet de,
bi taybeti di çaptn Kurdên Iraq de hatiye mvisandm u nav
û bi nav hinek kurti Ii ser vê meselê hatiye axaftm. Ji bo mi-
sal,di wan gotaran dejcu Ii rojnama EI-Teaxi(6)4i ser yeke-
min rojnama Kurdi Kurdistan (1898-1902) hatiye mvisan-
dm û h xeleka zindra hejmarên biraninan ku a Ebu Ala
TypuiHH, M., 1972.
(4) Siyaseta Dagirkeri ya Imparatoriya Osmani Li Rojavaye
Ermenistan (Li Pişt Qafqas), Êrivan, 1962.
E.K.CapKHCflH, oKcnaHCHOHHCTCKafl
nOJIHTHKa OCMaHCKOii HMnepHH
B SaKaBKasbe, EpeBan, 1962; Ero me,
riojiHTHKa OcMaHCKoro npa- BHTejibCTBa b
oanaflHOîi ApHenHH, EpesaH, 1972.
(5) M.S.Lazeriyev, Kurdistan u Mesela Kurd, Moskova, 1964
Binêre : Mesela Kurd, Moskova, 1972.
M.C.JIasapeB, KypflHCTaH h KypflCKafl
npoöJieMa, M., 1964; Ero xe, KypflCKHH
Bonpoc, M. , 1972.
(6) Rojnama EI-Teaxi, 1976, Hejmar, 9-10 Tebax.
10

carelc dm Ii ser sekmiye, ev kareki baş buye ji bo run kin-
na vê meselê.Dr.Kemal Mezher ji (7), di kovara Netewên
Asya û Afrika de gotareki h ser rojnama Kurdistan belav
kiriye. Dr.Kemal h ser bmgeheki pêşkevtixwaz, rola diroka
"Kurdistan" rûni dike û damezirandma rojname û nivisandi-
nên Kurdi û pêşveçûna wan bi vi awayi derdixe holê. Her
weha di bû-anina 75 saBya derketina rojnama Kurdistan
de,zanayê bi nav û deng ê Kurd Dr.lzzeddin Mistefa Resul
(8)lcarelci zanisti yê mezm û pir bi qimet derbarê rojnameni-
visa Kurdi peşkeş kir, ev karji teva baştir e.
Di hinek nivîsarên dm de di rojname û çapiya Kurdên I-
raqê de hmek milên jiyana civaki-siyasi ya Kurd hatiye roni
kirin, lê belê hemûyan bi awayek k'ûr û firehi zayin îi pêşve-
çûna bir Q baweriya Kurdayeti nexistme ber çav.
Şair Lahuti di sala 1920 i de, di sereknivisa kovara Roj-
hilata Nû de nivisareki di derbarê xasiyeta tevgera aza-
dixwaza Kurd. belav kuiye. Di vê nivisarê de Lahuti(9),zê-
detu- qimet dide salên destpêka hatma ser hikum ya Tiik8n
Ciwan. Her bi xwe ji vê qonaxa tevgera azadixwaz a
Kurd qonaxa Kurdên Ciwan dide navdan ûdibê;armanca
Kurdan; azadkirma Kurdistan, ji bin zilm û zora TirkanbQ-
ye. Lahuti, nave Kurdên Ciwan bi nav û zmanê TirkBn
Ciwandişibine.
(7) M.A.Kemal Mezher, Li Ser Diroka Yekemin Rojnama
Kurdi, kovara Netewên Asya u Afrika, 1968. hejmar 4,
rGpel, 161-164.
M.A.KaMajib, K HCTopHH HSflaHHfl nepBow
KypflCKOH raseTU, "HapoflH Ashh h
A$phkh", I96&, H? 4, cTp.161-164.
(8) Dr.Izzeddin Mistefa Resul, El-Teaxi, hejmar 1282-1286.
(9) Lahuti, Kurdistan u Kurd, RojhiIataNu, Moskova 1923,
hejmar 4, rup. 58-71. Akademiya Gerdelêvski yekem car
11

O.L.Vilçivski (10) di nivisarekê de ku di derbarê sê-
safiya destpêka sedsala 20 an de h ser rojnamenivisên Kur-
dan nivisiye, her weha Cebbar Cebbari ( 1 1 ) di kitêba Diro-
di serekaniya dirokê de zaravayê "Kurdên Ciwan" bi kar
aniye. (V.L.GerdeIêvski,Ji Diroka Kurd, Afirandmên Hel-
bgarti, çapa Moskova 1962, rûp. 119-biRusi.) Herwiha
Vilçivski, ji dayik bun u peyda bûna tevgera azadixwaz
a Kurd, bi yekemin qonaxa peyda buna komita Ittihad
u Teraqqi ve girêdide. Vilçivski wiha dibêje : "Di sala
1908 an de, wextê Tirken Ciwan hatin ser ku-dayetiye,
siyaseta wan a ngadperesti riyek wisa dani ber wan ku
Kurd ji wan dur bikevin. Di wê durketinêde,wezifeke
dm ket ser milên tevgera Kurd; di Kurdistanê de wezifa
xebat kirm dgi desthilata Tirk û ji bo peyda kirina azadi
G serxwebûni, ji Imparatoriya Osmani qetandin." O.L.
Vilçivski, Bibfiyografya Weşanen Kurdi Li Derve Di Sed-
sala 20 an de, Zrriane Iraniyan cikla yekem, Moskova, Le-
ningrad. O.L.Vilçivski, tevgera azadixwaz a Kurd di salen
1920-1930 an de pişti Şere Yekemin ê Cihanêji her bi
tevgera "Kurdên Ciwan" bi nav dike u di milek dm deji
tevgera wê wextê bi giyanek kevneperest u nedemokrati
dide nişan. Wek tê xuya kirm, Vilçivski, hinek qonaxên
dm ên tevgera Kurd, dixe çarçuva tevgera "KurdênCi-
wan", kudirastiyedeeva han wiha nine. Kurdan tevgera
xwe tu'cari bi navê "KurdênCiwan bi nav nekinne.
JlaxyTH, KypflHCTan h Kypflbi. Ilep. c
nepc, "HoBbu-i Boctok",M., 1923, N? 4,
CTp. 58-71 .
(10) O.L.Vilçivski, Bibfiyografya Gotarek, Moskova-Lenin-
grad 1945.
(ll)Abdulcebbar M.Cebbari, Diroka Rojnamêgeri Kurdi,
12
Bexdat, 1970.

ka Rojnamegeri Kurdi (Mêjfîy Rojnamegeri Kuidi) de,xwes-
tme destpêka vê meselê bikohn.
Di van behsan de ku Ii Iraq derbarê diroka Kuidan ha-
tiye nivisandm, zêdetir giringi dane destpêka peydabûna ça-
pi ya Kurdi, di çapiya van salên dawiyê de ji çend nivisar
derbarê xebata Huseyin Huzni Mukriyani (12) hatiye nivi-
sin u belav kirin. 3i gişti van nivisandmên han bi awayeki
objektifi u kur rewşa civaki û rewşenbiri ya Kuidan di hemû
waran de roni nekuiye. Lêbelê, deverên van behsan malze-
meyeki dewlemend û yannetiyeki baş,ji bo lêkoHn û tehqi-
qa peydabuna destpêku^ma çap û çapemenidi Kuidistande,
dane. Bo^ meyilbiina ber bi v8 meselê, zêdetu- serekaniyen
Kurdan û ên Ermeniyan bi kar anine. Kuidnasan heta niha
ji bi awayek fireh materyalên çapi ya Kurdan bi xwe kar na-
nine,^ev danng û materyalên han ku di çapi de, li ser peşveçun
û guherina rewşa jiyana civaki-siyasi ya Kuidan hatme
belav ku-mê. Peydabûna rojnamevanên Kuixlan di salên destpêke
de ne tene eynika rengdana diyar ku-ma siyaseta komelên
Kurdi bû ye, belko tesireki pu- mezin kuiye li ser wan di-
yar ku-mên xemlandmên bir u baweriya netewi di nav Kurdan
de.Ji ber vê,nivisarên van behsan li pêş hemû serekani-
yên dm, pişta xwe bi çapa Kurdan qaim kuiye û feydeki
mezin jê gu-tiye.
Niviskar, di nivisandma wê beşa ku behsa çapa Kuixli
dike, hejmarên Kurdistan G sê hejmarên destpêkê yên ko-
vara Roji Kurd bi kar aniye. Eşkeraye ku heta demên ne-
zik ji tişteki kêm deriîarê Kurdistan, dyên derketm u h
ser niviskarên wê nedihatm zanin û di edebiyatê de nehati-
bûn roni kmn, neketibûn ber çav.
Yekemin hejmara rojnama Kurdistan h nav wan kovar
u rojnamen ku h Zanistgeha Rojhdatnasa Leningradê a ser
bi Akademiya Zanisti Sovyet de bû, hate ditm. Pişti ditina
(12) Huseyn Huzni Mukriyani.Peşketm, Hewler 1972.
13

vê hejmarê Dr.Maruf Xeznedar(13) û Dr.Kemal Mezher(14)
ew xeletayi u kêmasiyên ku hebûnjast kirm ku darbarê dye
semiviskar û kesên dm ên ku vê rojnamê mvisi bûn.Dr.Ke-
mal Fuat(15) ji hejmarên dm ên rojnamê h Almanya Rojava
ditiye.
Wek tê zanin zanayê bi nav u deng e Kurd Alaaddin Sec-
cadi di sala 1952 an de di kitêba Diroka Edebi Kurdi de
behs kffiye ku hejmaren Kurdistan dikitêbxanaPrusya
de hatine parastin.(16) Ev kitêbxane, di dawiya Şerê Dû-
yem ê Cihanê de hatibû rakirmji bo vê yekê ji heta wextekê
rojname ne dihat zanin. Dr.Kemal Fuat, pişti xebatek giran
di sala 1965 an de hejmarên rojnamê ditiye u h Iraq (17) bi
pêşgotmeki piçûk carek dm çap kiriye. Hejmarên Kurdis-
tan , gelek bi roni ideolojiya tevgera Kurd û rola wê tevgerê
di xebata dgê zdm û zora dewleta Osmani de diyar diknv
Dûyemin qonaxa xemlandina jiyana civaki-siyaa ya Kur-
dan,biderxistmakovara Roji Kurd (18) destpêdike.
Materyalên ku di Roji Kurd de hatme belav kirm, iti-
bareki wan i pir gu-mg heye, ji bo têgihiştma xasiyeta geş-
bûn û xemlandma jiyana cwaki-siyasi ya Kurdan . Bi xêra
van metaryalan em dikarm di rewşa siyasi ya têkoşerên Kur-
dan di dawiya şoreşa 1908 an ya Tirkiya bi gehm.
(13) DrJVlaruf Xeznedar, EI-Teaxi, Bexdat, 22 Nisan 1968.
(14) Dr. Kemal Mezher, (Aftfandma nave'we'derbazbuyi)
(15) Kurdistan, 1898-1902, hejmar 1-31. Di nav van de
hejmarên 10, 12, 17, 18, 19 heta niha
nehatine ditm.
(16) Elaeddin Seccadi, Diroka Edeba Kurdi, Bexdat 1952,
rûp. 552.
(17) Kurdistan, yekemin rojnama Kurd.peşgotinaberevokê
Dr.Kemal Fuat, Bexdat 1972.
(18)Roji Kuid,hejmar 14, 1913.
14

Melzeme Q dokumentên pu- zêde me ji çapi u rojnamen
Ermeniyan derxistiye, wek rojnamên Nurdar, Bozandiyan,
Jamanak, Horizon,Azatamart, Vitak, Mişak ûhwd . Bi pira-
ni ev rojnamen han h Istenbul derdiketm û bi awayek başji
deng û behsen rast yên jiyana civaki û rewşenbiri ya Kuidan
dixistme pêş çav û eşkera dikuin. Ger mirov van materya-
lên ku di çapa Ermeniyan de ddiat belav kirin miqayese bike
li ser serekaniyên dm, bi dibcweşi baweriyeki temam ji
murov re dibexşine. Deng û behsên hevkariya siyasi u ideo-
loji di navfo«-a Kurd u Ermeniyan de li derve, di kovarên Er-
meniyên derveyi welat; weki di kovara Pro Armenia ,
Ararat u geleki dm de hatine belav kirm. Kovarên Erme-
niyan van nivisar u bangan çap diktfin,ku seroken têkoşer
en Kurd di organen Tirkên Ciwan de didan belav kinn.
Wan dokument û belgeyên ku diplomat û peyamnêren
(muhabir) şeri yên Rusya h Istenbul anine, tevê wan di arşi-
va siyaseta derveyi Rusya (A.V.P.R.) de hatine parastm. Her
bi wi awayi, mvisen Idara Çafqasyayeji mirov dikare itibar
pe bi ke. Vanên han ji bo zanina wê tevgera, ku Abdurrezaq
Bedirxan serokatiya wê diku û dixwest ku Rusya piştgiri-
ya wi bi ke, bi başi xebat u lebatawi têkoşeri u rêberên se-
rihildana Kurdên Bitlis bi me didin ron kirin. Ev belge-
yen han vê serihildana di destpêka rabQna Şerê CihanS yS
Yekem de ku hat vexistin bi gelek aHyan h dgi Tirkan di-
din nişandan.
Van serekaniyên hanjier weha yarmetiya niviskar kirme
ku hinek aliyên bmgehin û sereki yên jiyana civaki-siyasi
a Kurdan di dawiya sedsala 19 an u destpeka sedsala 20 an
de, bide roniku-m, eger ev bi awaki têr û tgi, fu-eh nebe ji,
bi kurti hemû aHyên meselê daye ronikirm.(19)
(19) Begoman, jibo dest xistma program G nizama daxiH ya
Hevkari u Peşketm u her wiha hejmarên Roji Kurd, ku
h kutupxana Universita Istenbul tên parastin, qimeteki
15

16
wan a pir mezm hebii ku rê iî armanca wan komelan
baş bê zanin G zêdetirji,ji bo xurt kirma vê nivisandme'.
Lebele, sed mixabm, ez pu: xebitim ji bo dest xistma
wan, lê, bê feyde ma.(Wergerê~bi zaravayê sorani.)

KURDÊN IMPARATORIYA OSMANI DI RlYA PEYDA
KIRINA HlŞYARl U NETEWl DE
Paşvemayina jiyana abori, têkilheviya rewşa civaki u di-
jitiya nav xwe, xebata netewen Imparatoriya Osmani, yadi
warê netewi de xurt kiribû. Sermayedarên Awrupayi di
mêtma warê abori de, Imparatoriya Osmani kiribûn niv me-
tmgeheki xwe. Sultan Abdulhemid ^ dûyem ê xwinrêj bi ko-
mek nûneren pistirin ti kevneperestirin a çina derebegên
mezm ên kevneperestên Tirkiya. der û dore xwe girtibû Q dh
xwest bi xwinnjin û bi terorê rê Ii ketina Imparatoriyê bigre,
ango; Abdulhemid dixwest bi kuştin û birin neh^Ie Impa-
ratoriya wi bikeve. Ewên ji rûyê menfeeta çiniti de h der
u dora Sultan bûn, derebegên mezm, serekleşker, memurên
mezm, mirovên dini yên mezin, komelên ku destên wan tê
de û hinek peywendiyên dm bun. Qonaxa hikûm ajotina
Sultan Abdulhemid, di dirokê de, bi zilm, zor, kuştm û bi-
rinê ve bi nav G deng e.
17

Zdma netewi îi civaki, xebata netewên bmdest ên Impa-
ratoriya Osmani, awayek nediti bi hêz kuibu.
Sansora tund û tQj a Sultan, bi çi awayi dibe bira bibe ku
nivisandmekê di wareki de roniti bidaya xuyakirm, an ji
piçek behna demokratiyê jê biliata, digvt. Her ku hmek ke-
sen çav qaim bun u ewan bikaribûna diji rejima Sultan bia-
xifin, van kesen han zedetir dihatm cezakinn.
Her weki di kovara Sovremenik deji hatiye xuya kirin "ji-
yana civaki,bi mefhumê Avrupa di Tirkiyê de tune bu."(l)
Niqte bi niqte, li gora fermana Sultan hejmar di hat diyar ki-
rin u dihat çapku-m u her tenê di sinorê Istanbula paytext
de belav dibû. Di sala 1885 an de, di van bajar û der u dorên
wek Trabzon, Sêwas, Diyarbekir, Erzirum, BitUs, Wan u hi-
nekên din de, belavok, ferman u bangên resmi 100-150 lib
dihatm belav kinn.Pirtirin ew ji ji fermanên Sultan, birya-
rên resmi yên dadgehan, fermanên şer u dengû bahsên idare
wan navçan pek dihatm.(2y
Her çend Sultan u dar û destên wi bi hemu awayi dixwes-
tm bir u baweriyên demokrati yên buijuvaziya Avrupayê
negihije welat, lê belê, bê rawestan vê bir u baweriyê her rê-
ya xwe gu-tibu, ber bi çav û guhên gel de diçu û tesir h ser
wan dikir.. Ji ber vê, di welat de qet mecal ne hiştibûn u di
xwestin, vê bir û baweriya burjuvaziya Tirkiyê ya nûzayi,
bixne wareki teng u rê lê bigrm, ji ber vê rewşa nebaş, h
derveyi welat, xebatek siyasi ideoloji dgi zihn u zor ti bê
(1) P.P.Siminota, Tukiya Iro, Rasti G Mizac, S.P.B.,rGp.l4.
n.n.CeweHioTa, Typii^fl cero^Hfl, &aKTH
H HacTpoeHHH, Cn6.,I908, CTp.I4.
(2) K.Yust, Weşanên Anadol, TifHs 1972, rGp. 6.
18
K.IOcT, AHaTOJiHHCKaiî netiaTb, Th$jihc,
Iv22, CTp.6.

qanûniya h hûndirê welat, hatibu holê.
Di dawiya sedsala 19 an de, h bajarê weki Cenevre, Lond-
ra,, Paris û Çahirê rewşenbirên Tirk komel, grup û rêxisti-
nên siyasi damezirandibûn, di wan bajaran de rojname der-
diketin û bira civaki-siyasi û bir û baweriya burjuvazi ya nû-
zayi belav dikuin. 8i bir û raya hemû rêxistm u kesên si-
yasi yên Tirkiyê u urganên wan, divê tenê qet nebe reyek bi-
hata ditm ji bo rizgarku-ma Imparatoriya Osmani ji vê rewşa
wê ya xirab û ji bo carek ditu- mêtmgehkaren rojava neyên
ser kar rgima qiraltiya meşruti ku di welat de be.(3)
Hilgu-ên vê bir u baweriyê u ên hela vê dixwestm, di diro-
kê de, bi navê Tu-kên Ciwan tên navku-m. Ew bi bû- û ba-
weriya xwe neteweperestên burjuvaziya Tu-k bûn, ku h diji
bmgehiya avayiya derebegi bi tuji derdiketm. Minbera tev-
gera ideolojiya Tu-kên Ciwan li derveyê welat ev rojname
biin-, Meşweret a li Paris, Osmanli ya li Cenevre, Mi-
zan a h Qahire. Ittihat û Terakki ku rêxistmeki dizi ya
Tirkên Ciwan bû, roleki mezmdi serokatiû peşengiya xe-
bata dije Sultan de ddist.
Tu-ken Ciwan ku armanca wan parastma Imparatoriya
Osmani bû, di kar û barê siyasi de, qimeteki mezm bi mesela
netewayeti didan u ji bo rê çareser ku-ina wêdigeriyan. Bm-
gehê ideolojiya wan gir û guifta Osmani bu.Vê bir û bawe-
riye ji ji Tirkên Ciwan re, ji Mithet Paşa yê destûrxwazê
(3)A.A.AHmov, Şoreşa 1908 an Li Tukiyê, SerihiWan G
HişyarbGn, 1905 G Li Rqjhdat Şoreş, Modcova 1935,
rGp. 13.
A.A.Ajihmob, PeBOjnouHfl Ib^OS r. b TyptçHH,
c6. "npoöyjKfleHHe Ashh. 1^*05 rofl
H peBOJnoi^HH Ha BocTOKe", M. , 1935,
CTp.13.
19

(Meşrutiyetxwaz) mabû. Armanca wan ji Imparatoriyek
Osmani yekgu-ti û ne perçe perçe bû G ku di çarçûva he-
mû netewe, di warê netewayi.oli (dini) u azadi de mafên
wan neyê wenda kirm, wek lawên neteweyen Imparatori,
wek hevaltiyeki temam, hemu maf u heqê wan hebe. Itiba-
rek siyasi ya mezin vê armanca Tirkên Ciwan hebu, ku
di vir de, hemû hêzên dgi Sultan ku-ibû yek.
Di dawiya sedsala 19 an de tevgera netewi ya wan netewên
bmdestê hnparatoriya Osmani, hêzeki baş peyda ku-ibû. Her
ev biliêzbun, bûye sebebek ji wan re, h Avrupa, Ermeni,
Yewnani, Bulgar Ereb, Amavut ûJi.w.d, rêxistmên h ser
mehla burjuvazi damezrinin.
Akama (netica) nzina peywendiyên derebegi, û bi sebebê
peyda buna cûre cûre peywendiyên abori, civaki û siyasi yên
nû, armanc û menfeeta sermiyandariya bezirgani ya nû pey-
dabuyi derxistibû. Di tevgera Kurdi ya di Imparatoriya Os-
mani de, gelek guherandinên mezm peyda bun.Bi vi sebebê
rewşa nu, rewşenbir û entelektûel di komelên Kurdan de
peyda bGn. Peyda bûna sebebên taybeti ji ideolojiya Kurda-
yeti re, gelek fusetên nû afirand bo çareserkinna mesela
Kurdi.
Em dikann bi sedan misal li ser xebata netewa Kurd di
sedsala 19 an de, ku h diji bandêriya Tirk bûne bmivism. Se-
rihddana netewa Kurd, ji ber peydabûna zilm û zora Sulta-
nên Tirk û peydabûna wê rewşa nebaş bu, ku hemû mafên
neteweyi u civaki yên Kurdan kiribu bin piyên xwe.
Belav bûn Q tund û tûj buna zilm u zordariya Sultan,
hemu netewên bm zilm û zora tmparatoriya Osmani ku-ibû
yek u xebata hemuyan dirijiya rûbara xebata diji Sultan.
Baştirin minakiyên van, ne qaifi, nerazi u h hember sekmi-
na, şoreşa sala 1854-1885 i Kurdan bîi, ev şoreş bi navê
serokatiya xwe; Yezdanşêr hatiye nas kinn. Vi serokê
Kurd ne ku her tenê Kurdan kiriye yek, her weha Asuri, E-
reb, Yunan û lawên netewên dm ji piştgiriya wi dikirm û pe
20

e xebat dikirm. (4)
Pişti ve şoreşê, tesirek pir mezin a şoreşa Şêx Ubeydul-
lah a sala 1880 yi çêbu. BihêzbQna vê tevgera han, ne
ku tenê Imparatoriya Osmani, heta hmek diplomaten Av-
rupa ji tirsandibû. I)i vê qonaxê de bi awayek eşkera roni,bir
baweriya siyasi ya tevgera Kurd derdikeve.
Tevgera Şêx UbeyduUah şikleki dini gu-tibu xwe. Şêx di-
xwest komek pw ji sofiyên Neqşibendi h derûdora xwe
kom bike û Şahê Iranê û Sultanê Osmani bi gel bide naski-
rm, ku ew ji dinê Islamê derketme, diji Xwedê ne u bêdin
m. Di civinek berpirsiyar û serokên Kurdan de Şêx got :
"Şah û Sultan xwinmêjê Kurdan in, astenga rêya peşveçGna
jiyana me ne, ji ber vê bav û bapirên me dawa h hemû kesên
ku li ser riya Quran diçin dikin, ku canê xwe di riya din û
nzgariya welat de bikm qurban." (5)
Programa Şêx UbeyduUah yekemin programe ku di diro-
ka tevgera azadixwaz a Kurd de, kariye siyaset u din bi awa-
yek baş yek bixe, ku dgiti nekeve navbera wan û xebatê, ji
bo xebatek. adilane ya netewi diji rejim G zordestiya
Sultan nişan bide.(6) Vi programi, rewşeki baş ji bo pêşve-
(4) CeHlê Cefil, Di Nivê Yekemin ê Sedsala 19 an de Kurdên
Imparatoriya Osmani
JJfKajmjie JJ^KajiHji, KypjEp OcMancKO:^
HwnepHH B nepBOH nojioBHHeXIX b.,M.,
1973.
(5) P.Y.Avriyanov, Di Şerê Rusya de, Kurd Li Diji Tu-kiye
G Iran, rGp. 229.
n.H.ABepbflHOB, KypflH b BOMHax Pocchh
c nepcHen h Typ^neiiB TeqeHne XIX
CTOJieTHfl, THCpJIHC, l900, CTp.229.
(6) O.L.Vilçivski, Di Sedsala 19 an de, Peywendiya Kurdan
21

u-in û hêzku-ma tevgerê dirûst ku-.(7) Programeki Şêx U-
beyduUah ê taybeti ji bo nzgarkirina Kurdistan damezran-
dma dewleteki Kurd hebû. Dixwest ev program, qonax bi
qonax netice bide. Berê Kurdistana Irane ûdawiyêji Kurdis-
tana Tu-kiyê azad bike. Şêx digot : "Fuiset di dest de hebe
mirov bdce ev zanayi ye, niha Fans diji Tu-kan şer dikm he-
mu hez u quwetên xwe ji bo vi şeri amade kinne. Ji ber vê
menfaeta me,di wê da ye ku dema ndia em li Iranê dest
pê bdcm. Niha Iran bêhêz e u ku em karibin vi perçê Kur-
distane û birayên xwe azad bikm G welateki weha bi xêr u
bereket bikeve deste me, wê wextê, ku serekaniyeki bê ser
u bm G xurt,serwetelci ji bo peşvexistma şer de çêbe G dima-.
hiyê ji bo dijmmên me en dm de, di diji Osmaniyan de dê
mil bide ber me."
Herçi xebat û hêza dewleta Osmani hebu, ji bo Kuidan
bike diji dran^n wi yên nemisihnan bi kar ani, lê ev bi tevayi
vala çu G nekari tiştek bi dest bêxe. Şêx UbeyduUah, pu- bi
başi bi vê siyaseta Tirkan tê gehiştibö^ ku dixwestm ne-
tewên bmdestên xwe Ii gora siyaseta "perçe bike idare bi-
ke" bikm diji hev, da ku her di bm pençê wan de buninm.
Ji bo vê, di civinek serokên Kurdan de Şêx bi eşkera û bi ro-
ni got : "Babe EU, guya niha, pişgui bi Kurdan dUce, lê belê,
daxwaza we hemû ewe, kuxebatekê bike û bikare me diji
yen nemisdman (mesihi) rake h Anadolê, ku Ermeni ji ne-
man u ji holê çûn wê wextê h ber çavê dewleta Tukan wê
a Abori, 1936.
).Jl.BHJIbqeBCKHM, 3K0H0MHKa KypflCKOfl
KO^eBOfi CejIbCK0X03flfiCT SeHHOfl 0(5mHHH
3aKaBKa3bfl h npHJierajoinHX paiioHOB bo
BTOpOtt lOJIOBHHe XEX B., "COBeTCKafl
3THorpa$HH", 1936, JP 4-5.
(7) P.Y.Avriyanov, A.n.d., rup. 230.
22

tu-s u heybeta netewa Kurd nemine.(8)
Serihildana 1880 an a Kurdan bi ser neket u dewleta Iran
G Tu-kiya pêkve , pir bi tund u tûji G hoviti h wan xistm. Da-
wiyê ketin wêranku-ma gundan, talan kum u birinê;bi heza-
ran ji Kurdistanê derêxistm di hmdur û kurayiya Anadolê
de derbeder kmn. Êdi Kurd dema bişke dijmin dê çi pê^i-
ke? Dê bikeve cari? wi. Her çende ev şikestinên han kêm
nebGn, her çende zUm û zori ji heta ddiat zortu- dibQ, lê
belê zdm u zordari nedikari rehê şoreşgeri azadixwaziya ne-
tewa Kurd bêdeng bike,veniirine.Bu: û baweriya azadiya Kur
distan di afu-andmên şau- Q edibên Kurdan de,di tevgera van
rewşenbirên kêmhejmar ên Kurdênwi wexti de, ti-
rêj davêt u deng dida.
Têkoşina zehmet a çekdarên Kurd, di sedsala 19 an de h
diji Sultanê Osmani, di qonaxa serbixweyi ya siyasi de, xurt,
h& u belav bubû,ku Sultan rû bi rû û eşkera di heqê wan de
nedihat u ji bo wê ket fir û felan û siyasetek dm girte ber;
siyaseta perçe ku-in û dijmmayeti xiste nav tevgera azadi ya
Kurdan bi xwe.
Her di wê demê de, di bakûra rojhilata Imparatoriya Os-
mani de tevgera azadixwaz a Ermen bi hêz bû û belav bibu.
Rewşa siyasi-abori ya Rusya ji quwet dabQ wê.Ji ber ve Sul-
tan dixwest, di siyaseta salên heştê yên sedsala 19 an yek bi
yek guhertinan pêk bine. ^
Ji bo şerxwazi, temakari u riki, hinek serekeşiretên Kur-
dan ji, aUkariyê dan Sultan Abdulhemid ku planê xwe ê
fêlbazi u sextekari bêxe kar. Di sala 1891 an de, fermana da-
mezirandma "Siwarên Hermdi" ji bo eşiretanderket.(9) Ke-
sên ku a vê eskeriyê de dihatin mvisandm, hinek bexşiş bi
dest dixistm u bac û xerac G talankirm ji wan eşiran re bG
(8) A.n.d.,rGp.228.
(9) Hesen Arfa, The Kurds, and historical and poHtical
study, London 1966, rup. 24.
23

ku di Ermenistana rojava de pere, rutbe u madalyên pir zêde
dane serek eşiret G axayên Kurdan.(lO) Ew axayên Kurdan
ku carnan^rê h wan dibffin û çetan dibum nav wan.(ll)Ni-
ha rutbe û madalyan bi ser wan ve belav ddarm,wek albay
Karsov, endamê Mekteba Generalê Rusya baş roni kiriyejcu
ev bûye sebebê nerizayiyeki mezin di sefên serekên resmi ên
leşkerde.(12)
Dewletê bi xêra van eskerên nizami, karibû mexferên qa-
im h ser sinor h diji Rusya deyne u xwe di rojavaye Erme-
niyan de xurt bike. Bi her awayek êriş û serihiHanek ji de-
ma ji aHyê Ermeniyan de bihata Suwarên Hemidiyan h i
hember didan sekmandin. Damezu-andina Suwarai Hemi-
di^ di rasti de, aUkariyeki pir mezm dida Sultan, ji bo bê
hêzku-in, tenurandm û bêdeng ku-ina tevgera Kuidan.
Ji ber damezirandma Suwarên Hemidi , hinek dibista-
nan ji bo zarokên Kurdan vekffm. Zarokên axan û yên serek
eşiretan di van dibistanan de, dersên dini û şer dixwendm.
Ev dibistanên han bi vi awayi hatibûn danin ; di van dibista-
nan de nesleki nû ji kurên axan û serekeşiretên Kurdan bê
gihandm,jibo rojên pêş ku bibme palpişt u aUkarvanên re-
(10) Binêre;Karsov, Li Ser Kurdan Hinek Gotar, TifHs 1896,
rup. 32.
Kapi^oB, SaMeTKH o Kypflax, Thçjihc,
I6b6, cTp.o2.
(11) A.R.Kasun Lo, Kurdistan and the Kurds, Prag 1956,
rûp. 41.
(12) Karsov, Li Ser Kurdan Hinek Gotar, rup. 34. Her wiha
24
di xebata Lazeriyev,Kurdistan u Mesela Kurd de G gele-
ki karên zamsti yên dm de,rola kevneperesti ya Suwa-
rên Hemidi di diroka Kurdan de G ew zori û xwinrêjiya
Suwarên HemicU h diji Ermeniyan kirine baş roni kinne.

juna dereb^i û kevneperest ê Sultanjcar û barên e^eri Q
yên idari yên eşiran bidin ser wan, bi destên wan bê meşan-
dm. Ji bo damezirandma van dibistanan ji xezina dewletê 8
milyon firaji hatibû texsiskirin.(13)
Di sala 1895 an de, li Patnos, Somaz, Toprakkale( perçe-
ki ji b^arê Wane ya kevn e-n jn.),Wan, Modak G b^arên din
ev dibistanien han hatibQn avakirm. P.Y.Avriyanov weha di
beje : "Mizgeftan hazir kiribûn ; tê de ji dibistanên pişeyi ava
kinn, evên han di peywendiyên siyasi de girmgiyeki wan i
mezinheye."(14)
"Sebebê xwendma zarokên Kurdan wek konien mezm bi
hev re îi bi destên wan melayên Tirkan, ku pir bi kitêb G bi
berfirehi u kuri h ser din ku ewji ne jibo dostaniya Kurdan
bu, her bi vi awayi zarokên Kurdan hini Tirld dikirm G me-
jiyên wan ber bi tirickinhê ve dibirin. Kurdayetiyê bi wan di-
dan birkinn, armanca vekuma van dibistanan her ev planen
(13) Binêre;F.F.Gu-yazinov, Kurd G Suwarên Kurd, Hevalên
Dibistana Eskeri yên Li Nav Navçên Qafqas, hej.20,
1907,rûp.21.
^.^.FpflBHOB, Kyp^pj H KypflCKaJÎ KOHHHl^a
"HsBecTHfl inTaÖa KaBKascKoro BoeHHoro
OKpyra", H?20, 1907, CTp.2I.
(14) P.Y.Avriyanov, A.n.d. rGp. 263. F.F.Giryazinov, A.n..
Giryazinov dgire konsolosê Rusya h Wanê, di gotara
Kurd G Suwarên Kurd de, baha Ggirmgiya wandibista-
nan derdixe holê : "Xebat G bizava Sultan guyaji bo vê
ye, wan Kurdên kovi têxe nav şanstaniyetê, eger arman-
ca Sultan li ser şaristaniyeta Kurdan buna û bixwesta
ber wê ve pêşvehere, wan dibistanan h ser smorê Tirkiyê
G Iranê venedikir, dê di nav Kurdistanê bi xwe de
bida vekirm."
25

hanbûn"(15)
Di sala 1892 an de, "Eşiret Mektebi"yekê h Istenbul ve-
kmn. Di we dibistanê de zarokên xanedanên Kurdan (16),
xanedanen Ereb û Amavutan en naskiri ji didan xwendm.
(17) Di vê dibistane de wexteke, zarok, ji bo hinkirma kar
G bare şer u xwendma Çuranê hatibQn amade ku-m.(18) Ev
xwendevanen han dema vê dibistanê diqedandm, hewce bG
ku biçne universita leşkeriyê. Li wir ji xwendma bihnd a
leşkeri xelas bikm. Peyamnêreki (muxabir) wê wextê weha
dibêje:"Di rastiyê de, Sultan,bi vekmna Eşiret Mektebi
firset kete destê wi ku zarokên serekeşu-etên Kurdan wek re-
hin .Ii (3em xwe bigre" (19) Sultan bi xwe ji vê rastiyê ge-
lek carandigot. (20)
Lêbele, di ekse daxwaz û meramên Sultan de, di nav çar
diwarên Eşiret Mektebiyan de rewşên nerizayi, dijiti û
serihildanê peyda bun. Di sala 1903 an de, rojnama Kixa
ya Ermeniyan, ku Ii Londra derdiket, nivisibû ku; "wan za-
roken Kurdan, di ber vê re, ku di dibistanên di nav Tirkan
de dixwinm, lêbele, her peywendiyên wan bi gel re heye G
bi azadixwazên h Istenbul re dgin,bi wan re peywendi dani-
ne.Li wir vê ramana ku Sultan bi tund û tûji h hember radi-
westa,zabû,bir û baweriya azadi û serbixweyi ya netewi ya
wan ciwanan, bi başi di we siyaseta xelet G hişk a Sultan
(15) P.Y.Avriyanov, A.n.d. rup. 263.
(16)A.n.d.
(17) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li
Tirkiyê, Modcova I965,rûp.94.
(18) Mihemmet Cewad Bin Şêx Nafi, Diroka Wezareta Gişti
ya Rewşenbiri G Rêxistin û Karên Wê, rGp. 340.
(19) Binêre; Kulekel (Zengd), 1903, hej. 7-8, rGp. 47( Bi
Ermeni)
(20) Binêre ;M.S.Lazeriyev, Kurdistan û Mesela Kurd.
26

gihiştibiin, peywendiyeki şid û berdewami bi tevgerên
şoreşgerSn îstenbul re, danibGn. Bele, ev ramanên han
di destpekê de Q heta wextekê wek xewn û birek bêbmi di-
hat ditin, lê, bi xêra wê bû-ê, ralnana damezu-andma 'Kur-
distaneki azad û serbixwe' bûye programa wê koma ciwa-
nên Kurdan"(21). Ji bo wê yekê Sultan di sala 1906 ande,
Eşiret Mektebi da girtin.(22)
tstenbul hêdi hêdi ne ku tenê bGbu dyê merkeza azadi G
meyla bi ber Uberalizma Tu-kan, her wiha, bûbû merkeza
rewşenbirên azadixwazên Kurdan ji. Rojnameyek Ermeni-
yan di wê wextê de dmivisi ku; "Di nav wan Kurdên ku Ii
Istenbul dijiyan de, komeki ji kurên axa, begzade G leşke-
ran hebûn ku, xizmeta iktidara Imparatoriya Osmanidi-
kmn. Ji bo ku Sultan wan di bin çavên xwe de bigre, jm û
zarokên wan anibû paytext. Ew gundiyên ji bo karkmnê
hatibQn paytext, di rewşên nerazibûnan de mil bi milên
ciwanên şoreşgerên Kurdanredixebitin." (23)
Binemala Mirê Botan, Bedirxan Beg u Mirên Baban, ew
bmemale bQn ku Sultan bi hemu awayi dixwest di nav wan
de dost u mirovên ji bo xwe peyda bike, wan ji bo hukme
burokrati-eskeri bi kar bine. Ji ber vê yekê ji wan geleki ke-
san danibu ber xwendmê. Ji kesen wan bmemalan kêm
mu-ovan xizmeta Sultan kiriye. Ewen ku geleki ji wan, bi
taybeti ewên ku rewşenbir, xwenda, riya xebata azadixwaz
gu-tibGne ber xwe. Di sala 1878 an de, kurê Bedu-xan Os-
man Beg u Huseyn Beg ku di eskeriya Osmani de bQn, bi
hemû awayi pêşengiya xebata netewi ya Kurdan dikirm.
(21) Binêre ; Kulekel, 1903, hej. 7-«, rGp.47.
(22) Binere;M.S.Lazeriyev, A.n.d. rup. 1 17.
Binêre; A.Ezgin, Diroka Rewşenbiri ya Tirkiyê(TiirIciye
Maarif Tarihi) Istenbul, 1941, aki.3, rup. 979.
(23) Biyuzandiyum, 1913, 17 Kanuna Duyem, hej. 46-49.
27

netewa Kurd han didan ku doza serxwebuna Kurdistan
bike.(24)
Di îlona 1898 an de, Sultan fermanek bi gişti ya bmemala
Bedirxaniyan derêxist.Sebebê vê fermanê, şandma kaxize-
ki ji Tirabzonê re bu, ku yek G yek navê kesên bmemala
Bedirxaniyan tê de hatibu nivisandm Q tê de : Ji gelê Kurd
hatibû xweshn ku, rabin dest bavêjm şoreşê. Ew name keti-
bû destê dewletê.(25 )
Di dawiya sedsala 19 an u destpêka sedsala 20 an de, bi
awayek pn- fireh di nav serekên ciwanan de G h nav xwende-
warên Kurdan Ii Istenbul, ramana "Kurdistana serbixwe"
baş belav bGbG G ew mesele hatibi holê. Netica vê bir uba-
weriye, di nav gelê Kurd de u h Kurdistanê bi xwe, belav bu-
bG ku hewcê aUkariya maddi bê sitandm u ew piştguiya tev-
gerê bikin. Di vi wari de peyamnêre Xinçak dinivisand ku ;
"Ji bo vê xebata rexe Gewriya Istenbulê biçe çiyan(şaxan),
ji bo ew rehet û berûrehtir giyana azadixwaz di nav netewe
de belav bike dive vegerm welat. Di gel ve de, dewlet şGn pi-
yê wan kesan digre u dixwaze ew armanc neyê d, lêbelê,
ew kes dixwazm saniyeki zutir bigehin nav cergên welat. Bi-
ra 'Kurdistana serbixwe' li ser axa bab u bapiran,di nav gel
de belav buye u dilxwaz u aUgirên zede ji xwe re peyda kiri-
ye."(2^6)
Bir u baweriya diji Sultan, di nav xwendayê dibistanên
eskeri de h bajarên dm ji belav bubû; bo minaki, di sala
1903 an de h dibistana eskeri ya Bexda, Ereb u Kurdan, du
grubên diji Sultan damezirandibun. Generalê mutesernfe
(24) Dr.BUec Şêrko, Mesela Kuid, Qahire 1930, rup.47.
(25) A.V.P.R.F. (Arşiva Siyaseta Rusya ya Derve), Kansi-
Brya, M.Y.D. (Wezareta Derve), 1898 D.27, rup. 251-
252.
(26) Kulekel, 1903, hej. 7-8, rGp. 47.
28

Bexda, dixwest dijiti bixe nav xwendayê Ereb u Kurdan. Ji
ber vi sebebi, wê dibistanê da girtin u ewan ji tevda girtin,
guya; "fitne G xirabiyan bi kar dianin."(27)
Karbidest u memurêh Sultan, tenê bi vi awayi reyan gir-
tibGne ber xwe, tevger u bizaveki bêhna azadixwaziyê' je
bihata, Ii ku dibuya bila bibuya, Ii Istenbul an Bexda buya,
pir bi tundi dixwestin bitemirinm.Dr.A.D.Jeltyakov u Y.A.
Petrosyan weha nivisine: "Dibistan G mamosteyên wê di
bm çav u sansorek. tund u tuj a Wezareta Rewşenbir u Mec-
Bsa Rewşenbiran a wilayetan de bun." (28) Abdulhemid,
di welat de, xwendewari u rewşenbiri> meşalaramana ser-
xwarnekmna azadi dizani, ji ber ku wi his dikir u dizani, ne-
tewe di bm çi rewşeki paşkevti de, di bin sitem, zilm û zor-
dariyek de dmale. Çi kitêbek, çi çapek, eger raste rast xiz-
meta rejim nekinya u bang ji bo hêzkirma wi nedabGya,
ne dibu ew derkeve. Le belê, h gel wê hemu zor G terorêji,
di Tu-kiye de rewşenbirên hêja peyda bûbun. ku yekser bi
dizi xizmeta geş kirin û pêşve birma çanda Kurd bikm.
Di sala 1892 an de kitêba EI Hediyye El Hemidiyye Fi
EI Luxe Kurdiye ya Yusuf Ziyaeddin Paşa Xahdi dericet.
(29) Qimeteki mezin a vê kitêbê di diroka edebi de heye. Di
wi wexti de derveyi vê, kitêbên Kurdi tune bQn. Her çiqas
ev kit3), ji bê naçari hatiye peşkêş kn-inji bo Sultan Abdul-
hemid, lê belê, wek mamoste Mele Necmeddin dibêje : "E-
ger ji bo wi nehatiya pêşkêş kirm nedihat çapkirm û der-
(27) A.V.P.R., Konsolosxana Istenbul, 1900, D.1224, rûp. 146-147.
(28) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosyan, Diroka Rewşenbiri Li Tirkiyê,
rup. 64.
(29) O.L.Vilçivski, bi xelet tê gotm ku ev kitêba han di sala 1897 an
de derketiye, Binêre; O.L.Vilçivski, Bibliyografya Gotaran,164.
Ev kitêba Ziyaeddin Paşa di sala 1310 an de hatiye çap kinn. Ger h
gora takvima hicri b? hesibandin, ev, wek ku niviskar (Celilê Celil)
ji dibêje, teqabulê sala miladi ya 1892 an dike. Lê, di wi^wexti de,
Osmaniyan ku takvima rumi bikar tanin û ger U gora vi bê hesap ki-
rm, sala rumi ya 1310 an, teqabulê sala miladi ya 1894 an dike. Yani,
. kitSb di sala 1894 'an de hatiye weşandm.

nedUcet."(30)Ev kitêba han 300 rûpel e Q bi zmanê Erebi
behsa rêzmana Kurdi dike. Her wiha helbestên helbestva-
nê mezin ê Kurd, Ehmedê Xani Q perçeki helbest û ferhen-
gokek Nûbar a Xani tê de belav kffiye. Derveyi vê, helbes-
tên Mehmud Husni Xahdê Neqşebendi ji tê de belav kiriye.
Ew materyalên ku tê de belav kiriye, bi qimet u gmngiya
xwe di pêşxistm u jiyana zman û edeba Kurdi de d girtme.
Wan rêzên helbestvan Xani di pêşgotma Nûbare de nivisiye
evana ne:
"Ne ji bo sahib rewacan
Belko bo piçukêd Kurmancan"
Naveroka rast u duûst bi dijitiya peşgotma kitêba Yu-
suf Syaeddin Paşa rê dikeve,pêşgotma nivisar diji naveroka
kitêbê ye. Di pêşgotmê de her çend behsa gmngi û rGmeta
zmane KurcU dike,belê, piraniya wê metih u mezmkirma
Sultan e.
O.L.Vilçevski, Yusuf Ziyaeddin Paşa, siyasiyeki mezin û
bi navûdeng ê Kurd, piştgu-ê edebiyata nu yê Erebizan dide
naskirm.(31 ) Nivisarê vê kitêbe di hela bir û baweriya binge-
hên netewi de dijitiya wê heye. Dr.îzzeddin Mistefa Resul
G AbduUah Heddad di mvisandinen xwe de, ku ew di roj-
nama El-Teaxi de(32) hatme belav kirin, dibêjin, bir G ra-
ya bingehiya Erebiyeti ya Yusuf Ziyaeddin Paşa di nav de
heye.Hinekên dm ji nivisandme ku Mewlana Xalidê Neqşe-
bendi Kurd e. (Mewlana Xalid di sala 1826 an de li Şamê
miriye) (33). Bê guman, ew bir û ray^n dida ku derbarê bin-
(30) Mele Necmeddin, Roji Kurd, 1970, hej. 12, rûp. 21.
(31) Binêre;O.L.ViIçivski, Aji.d. rGp. 164.
(32) EI-Teaxi, Bexdat, 1972, hej. 1207.
(33) A.n.d. Li gora tê gotin G melumatên ku h ba me hene,
30
Yusuf Ziyaeddin Paşayê Xalidi, h Qudsê ji dayika xwe

gehan de heye, em bi vê awayi digum dest ku Yusuf Ziyaed-
din Paşa xizmetek mezm a çanda Kurdi kiriye,şarezayiyek
wi ya baş di jiyan Q rewşa civaka Kurdan de heye.Niviskarên
gelê Kurd vê kitebê pir bi qimet dizanin G heta di çapen
Avrupa de ji,derbarê ve kitêbêde mvisandm hatine belav ki-
rm.(34)
Ji ber belavbûn ' G pubuna pêşkevtinxwazê Tu^kiye di
Avrupê de, rewşenbu-ên Kurdan ji serê xwe hUdan. Di ras-
ti de, di destpêkê de Ii derve,wan hb bi Iib rewşenbir Q zaro-
yen xanedanan armanca netewa Kurd dixistm ber çav. Tev-
gera Kurd riyeki eşkerayi netewi girtibûjê xebata azadi-
xwazan hêj bi başi nemeyibu, qahbê xwe yê tevayi negirti-
bu. Kurdên muhacu- peywencUyeki tund û qaim, h gel rê-
xistinên radikal ên Tirk G Ermenên azadixwaz danibûn, di
çapi û belav ku-ma xwe dedi peywendiyênwan bi wan hêzan
re hebûn. Wan peywendiyen han ji tesirek baş kmbûn li ser
xebata tevgera Kurd.
Bir û baweriya ew qevdek rewşenbirên Kurd, ku belavi
derve bûbu, ketibG bin tesira bir u baweriya buijuvaziya
Uberal ya rojava, ewan ji doza damezirandma rejimeki bur-
juvazi di welat de dUcirm. Lêbelê, her di wi wexti de, yani
di dawiya sedsala 19 u destpêka sedsala 20 an de, civaka
Kurdan civakeki derebegi-eşireti bû, rewşa abori ew qasa
pêşve neçubû, ku bmgeheki ji bo bir u baweriya burjuvazi,
rewşenbiri xweş bike. Ji ber vê rewşa han, bir û baweriya
wan rewşenbiran nedikari ciye piyê" xwe baş qaim bUce u
kareki temam bUce ser civakê.
buye. Di dibistana Zmanê Rojhilat a yekem de xwendma xwe timam
kiriye û zmani Kurdi baş zaniye. Qanun zan buye û her di wê wari de
b Bitlisê wexteki direj karbidesti kiriye. Li wir bi xwe, sala 1906 an de
miriye-Niviskar.
(Bira kitêbê ya ferheng a Yusuf Ziyaeddin Paşa ye Xalidi, M.Mokri
bi pêşgotmek ingilizi û fransizi ve, ku sala 1975 an weşandiye, di wir
de dinivisine ku; Yusuf Ziyaeddin Paşa, ji malbatek Filistini yê musul-
man u dindar e. ) (Binêre : Dia'ud-Din Basha al-Khalidi, Al-Hadiyatu'l-
Hamidiyah, Beyrouth, 1975, rUp: 28) (NJW.)
(34) Joumal Asiatique, IX serie, t.2, 1893; rûp. 545-549.
31

DERKETINA YEKEMlN ROJNAMA KURDl "KURDISTAN "
1898-1902 XEBATA ClYÊ VE ROJNAMA PlROZ.
22 ye Nisane sala 1 898 an li Qahirê, hejmara Kurdistan
a yekemin derket. Bi vi awayi rojnamenivisi di diroka nete-
wa Kurd de za.(l) Derketma vê rojnamêdiyarkirmekit pir
giring G pu- bi qpimet bu ji bo jiyana civaki, siyasi u rewşenbi-
ri ya Kurdan.
( 1 ) Di serekaniyên cGre cûre de, behsa deiketm G diroka hej-
32
mara yekemin Rojnama Kurdistanhatiyekmn. Jibo mi-
naki; Admons u yên rêça wi de çGne, wek Gavan, wUia
dibgin : Di sala 1892 an de derketiye. Bmêre; J.Admons,
Kurds, Turks and Arabs, London 1957, p.58, S..S. Gavan
Kurdistan, dirided nation of the Middle East, London
1958, p.l5. Lêbelê, Elphmston wiha dibge : 1887 ande
derketiye. Binêre; Elphinston, The Kurds Question,
Joumal of the Kritich Just of Intem Affairs, 1946, CiW:
MI, rGp. 94-.
Her wiha mamoste Emin Zeld Beg G Elaeddin Seccadi ji

Miqdat Mithed Bedirxan, sereknivisar Q xwediyê rojnamê
bû. Ji Tirkiyê baz dabG G wdc mihacireki li Qahire dgiya.
Rojname organa tu komele Q rêxistinen siyasi nebu. Miq-
dat Mithed, têkoşer û welatparêzeki Kurd G zana bG. Di
kare rojname û çapi, digeşkmn û pêşve birma çanda netewi
de gihişti bû. Ji ber vê zaneti u bir G baweriye bu, ku ev roj-
namederdiket.Hewceyê biranineye, pişti derketma "Kur-
distan", ew rewşenbirên Kurdan ên derve, belavok û bangan
diji Sultan derdixistin,.di wan de doza yekitiya reza netewa
Kurd dUcirm G bang h Kurdan dUcirm ku h dgi zilm u zora
Sultan bi hev re xebate bikin. Di wan bangan de bi mixabmi
behsa pêwisti G wexte hatma holê û peydabGna rojnamenivi-
sen Kurdan dikmn,ji bo hemû têkoşerên Kurd Ii der G do-
ra vê kovarê kom bibm.Ronitir G baştu tê gehişti bQn, ku
rolek rojnamê ya baş de di kom kmna Kurdan de hebe.
Miqdat Mithed Bedirxan tenê pênc hejmarên Kurdistanê
derxist. Se hejmarên pêşin di çapxana EI Hilal u du hej-
marên dmê ji di çapxana Kurdistan bi xwe de. Rûpelên
rojnamê ne zêde mezm bûn. Du hezar hb dihat çapkirin. Li
ser rGpele rojname yê yekemin hatiye mvisandm, ku mehê
du car derdikeve, lebelê, ji ber zori G rewşa xirab bi awa-
yek bi ser u beri derneketiye. Rojname bi kurmandya jor
u bi devoka Cizira Botan hatiye nivisandm. Eşkeraye ku ev
devok di wê wexte de di nav Kurdan de pir belav buye u
xwediyêrojnamê bi xweji bi wi devoki axaftiye.
Rojnama Kurdistan bi riya Suriyê, di navçên bakura
welat de belav dibû. Beşeki. ji h Awrupadi nav Kurden mu-
wUia dibqin : Hejmara yekem, di sala 1897 an de h Isten-
bul derketiye. Binêre; Mehmed Emin Zeki, Diroka Kurd
G Kurdistan, Qahire 1939, rûp. 37. Elaeddin Seccadi, Di-
roka Edeba Kuidi, Bexdat 1973, rGp. 551.
33

34
\ \
/

jj^j''f:ir"
< )'': 'r'^ ^r^s' t^ t.'^fJ'.^'^ >
- ^> ;.

hacu* u di nav Awrupayiyan de dihat belavkinn , ku li wan
deran meraqek h ser edebiyat u zmane Kurdi hebu. Li go-
ra wan namên bo rojnamê çune tê xuyakirin, ku pir kes
xwendayê rojnamê bun e, ewan ji daxwaz kirine hejmareki
gelek zêde be şandm ji bo Kurdistan.
Di qonaxa Qahirede, rojname zedetn- qimet daye ji bo be-
belav kirin di nav xwendewarê zane de. Di rupelê hejmarekê
de ku bi fransizi hatiye nivisandm, Miqdad Mithed dibê :
"Di pêvajoya vêde ez8 netewa xwe dem tehrik bUcun ji
bo xwendewari u fo-buna zamstiyê, ji bo vi ji mm h Qahire
ve rojnamê derxist. Bi wi ku netewa min bibe şerezayê şar-
saniyet u zamsta hemdemê,şerezayê edebiyata xwe bibe.Ez
hêvidarim ku bibinim Kurd, ji bo vê pêş bikeve û hêvida-
run bibinim sewiya rewşenbiri ya netewa nun bUmd bU)e."
(2)
Di hejmara yekem de behsa wezife û armanca rojname ha-
tiye kinn. Nivisinên derbarê ideng îibehsên nav dewletan,
derbare tiştên nîi hati icatkn-in, di meydana pişesazi û za-
nisti de, ya didûyan; derbarê çûna dibistanan û xwendmdi
welatên din de... Bi ayet û hedisan, semivisan hatme xem-
landm ku ewên bi ginngi behsa zanistiyê dUtirm. Kurdis-
tan wek organên Tirken Ciwan ji bo her mesele û buye-
rekê ayeteki Quranê yan hediseki diani, di ser vê reji, nêri-
na Miqdat Mithed u Tirkên Ciwan b ser mesela bir 'îi
baweriya rewşenbiri ya Rojava cûda bu. Miqdat Mithed, za-
nist u peşkevtm^, di muaweneta Awrupayan a hdiji dest
dirijayiya dmya mesihi çekeld dizani. Li cem wi weha bu;
Kurd qet nUcare bi azadi bibe xweyi mafe xwe, eger zanisti-
ye himbêz neke, di meydana rewşenbiri u pişesazi de pêş
(2) Kurdistan, 1898, hej. 1-2.
36

nakeve.(3)
Miqdat Mithed, di hemîî bangên xwe de doza birayeti u
hevkariya navbera Kurd u Ermenan dUce. Wek tê xuya ki-
rin xwediyê rojnamê, ji milek ve parastina cihana vê demê di-
ke u ji milek dm ve doza birayetiya Kurd û Ermen dike. Eva
belga wê ye, ku baş di rewş û zirufê'de gUiiştiye. Di bin vê
nêrinê de di hejmara sisiyan de doza yekiti û biratiya her
dû netewa kiriye, ev ji bûye qezenc ö menfeeta her du mi-
lan u wan her dûyan bi hev ve girêdaye. (4)
Rojnama Kurdistan Ii Suriyê u bi taybeti ji h Şam bi
awayek fireh hatiye belav ku-in. Eşkereye ku di ser Suriyê re
ji hatiye rêkurin bo Kurdistanê. Hejmareki pir mezin Kurd, ji
navçên Kurdistanê ên dm ji bo xebatê rijabûne bajarê Şamê.
Di hejmara sisiyan de nameyek hatiye belav kinn. Ye ku
namê şandiye dibê : "Rojnama Emir gihişte destê nun, min
tev Kurdên der û doran berhevkir û rojname nişani wan da.
Bi xweşi ewan maçi kinn û danine seri xwe. Pişt re minji
wan re xwend,pir pê xweş bûn.Di naveroka wê baş gi-
heştm û di dUê wan de rGnişt,bu-yar dan dest ji hemaUyê ber»
dinû hini pişeyek bm, biryar dan zarokên xwe bidme ber
xwendinêji bo ku hini pişe Q hunerên din bibin."(5)Xwen-
dewar pir bi germi diçûn ber bi derketma rojnamê ve.Di ras-
tiyê de rojname,daxwaz, ihtiyac u asteng u kelemên civaki
yê Kurdewari kolaye û darberê wan de niviaye, pir kesan
gotmeu xwestinejiberêde xema wê dixun,Kujibo çi Kurd
ji di nav netawan de bi zmanê xwe rojname dernaxin. Yek
ji wan, bi vi awayi ruyê wêdemêdaye naskirin.
'Tir caran min hewar ji bo Kurdan bu-iye, min serê xwe
(3) A.n.d. hej.3
(4) A.n.d.hq.3
(5) A.n.d.hej. 3
37

pê êşandiye u pirsiye, bo çi Kurd bi vê zireki û başbuna xwe
ji pişeti û xwendewariye dûr dibm? Bo çi her weha nexwen-
dewar duninm? Hemu wextek mereqa min ev karê han bû u
bi vi ve mijGl bûm Le niha sipas ji bo xwediyê rojnamê
ku wi vê rojnamêji bo Kurdan derxist". (6)
Kurdistan , her di hejmara yekem de, bala xwendewa-
ran bi aliye xwe de kêşa û xwendewaran dozê h rojnamêdi-
kirin, ku derbarê jiyana siyasi, civaki, abori wan meselên gi-
ring ên wê demê bmivisine û ji bo jiyana nexweş, zehmet û
xirab, bUîe rênişandar û rêxistm.Wê nama ji Edenê, Seid
Tahir Botani, h ser navê çend hezar Kurdan ji lojnamê re
şandiye, ku qimetekê wê ya mezm heye. Di wê namê de,
karkerên Kurdan, nerizayiyên xwe derbarê zehmeti, xirabi
û nexweşiya jiyana xwe de gotine, wan daxwaz kiriye ku
rojname pir u pir h ser jiyana wan bmvise, bi vi awayi pêşni-
yar kirme, ku her carê penci hbjibo Edene bê şandm.
(7) Miqdat Mithed, dozdö baş kuiye, lê rojname bi awayeki
veşarti ji wan re hatiye şandin.
Miqdet Mithed, nêrin û raya xwe, di derbarê Sultan û si-
yaseta wi G meselên girmg G esasi de, bi awayek ne raste-rast
dida xuyaku-in. Ew namên ku ji bo rojnamê hatme didin
kifşkirmê ku rojname di bin çav de bûye. Bi gotina Hart-
man , çi kese rojname bistanda bi cezayek mezm dihat ceza
kirm.(8) Miqdat Mithed, ev işkence û cezayên mezm,karê
kaibidest G memuran dida xuya kinn G dmivisi, dawa h
Kurdan dUcir, ku biçinji Sultan bi xwe re bêjin. Bi xwe ji, di
(6)A.n.d. hej.5.
(7) A.n.d.hej.5.
(8) Binêre ; Y.Hartman, Zur Kurdischen literatur, Wiener
38
Zeitschrift far die Kurds des morgenlandes, B-XII, Wien
1898, rGp. 112.

nivisandmdc taybeti de dawa h Sultan dike, bê merhemetê
û çareki ji bo asteng û zehmetiya Kurdan bike.(9)
Nivisandina pênc hejmarên peşin, bi bê nav hatine be-
lavku-m.. Li gora uslûb û stila wek hev, di nivisandman de,
mirov dikare bêjejcu ji biK naman, serekriiviskar bi xwe
tene, bi hemu awayi nivisandman nivisiye. Ev ji dide xuya-
kirin, ku kesek tiîne bûye bi nivisin alikariya rojnamê bUce.
Ji ber vê serekniviskarji QaWre peywendi G dosti h gel wan
xwendewanên Kurdan daniye, ku ji Silêmaniyê, Kerkûk G
bajarên Kurdistanê ên din hati bûn xwendme bo Universita
Ezher. Hejmarên Kurdistan didin xuya kirm ku nişane-
ki karê we ya bi rêk G pêki ndîG ye.
Bi ci guhertina Kurdistan ji Qahirê bo Cenevre, rû
G riyeki nu di diroka rojnamê de dest pê ku. Abdurrehmane
birê Miqdat, kar û barê derêxistma rojnamê guti bû ser mi-
lên xwe.
Abdurrehman Beduxan, beri ku bê Avrupa, h Istenbul d-
girê Serokê Idara Wezareta Rewşenbiri bû. Ku ewi ji, welatê
xwe di d de hişt ew ji hate rêza diji Sultan. Sultan, bi bê ra-
westandm. dixwest, bi destê miroven xwe, wan rakeşe ber
bi welat de. Di sala 1900 an de dadgeha Tirki, bê ku ew li
wir e, fermana hepiskirma wi ya muebet G dest bi ser da
gutina mal û miDce wi derxist. Rojnamen Tu-kiyê bi yekdeng
piştguiya vê fermanê dikirm û belge û bahanên wan ew bGn,
ku Sultan çendin car dawa h Abdurrehman kuiye,da dev ji a-
wareti û serêşiyê berde û bizivire Istenbul a ku ci u meqamê
wi lê kifşe. Le belê, wi Kurdi, jiyana serbihndi ya ger u
xebata Avrupaye ji vegerandina Istenbulêbaştir didit.(lO)
(9) Kuidistan, 1898, hej. 1.
(10) Nurdar (Sedsala NG) 1900, 13 Kanuna Yekem, hej. 226
(Bi Ermeni)
39

1j Avrupa, Abdurrehman Beduxan meyla wi bi Tirkên
Ciwan ve bû, ku doza damezirandma rejuneki meşruti di
Tirkiyê de dUcirm. Di hejmara şeşan de, rojname ku êdi Ab-
durrehman serokatiya wê dUcu-, rewş û rûwange (perspektif)
xwe kifş ku Di sala 1900 anderojnama Nurdar a Erme-
niyan dmivisi ku: "Her bi Tirici G bi Kurdi rojname derdi-
ket, doza xistina rejima Sultan G damezirandma rejuneki fe-
da-asyoni ddcir, rejimeki weha, ku h ser axa Arnavut, Ro-
manya, Asuri, Ereb, Ermen û Kurd bê biciku-in."(l 1)
Abdurrehman, têkoşin û xebata xwe, h gel Ermen, Tu--
kên Ciwan, rêxistmen din G çapêndgi SuItanbikardiani,bo
bang Q doza Kurd.Wek minaki,peywendi li gel rojnama Di-
ruşak (12) u Osmanli datani, biveşarti, di riya dizi ya
Ermeniyan re, bang G belavokên xwe dişand Kurdistanê, tê
de dozê h netewa Kurd dikir, ku xwe ji wê xewa guan şi-
yarkm u serihiklin. Bi gişti, belavokên wi di rojnama Du-u-
şak dedUiatm belavkirm.
Komelên rojhilatnasên Avrupiyan, Abdurrehman bi başi
nas kuibun, ewan h ser alikariya wi ya mezin ji rojhilatnasên
weki M.Hartman u H.Makas hwd. re ji bo derexistina gelek
afu-andmên Kurdi, axiftme. Ji bo minak, Hugo Makas di
kitêba xwede nivisiye, dibêje; "sipaseki mezin h berêz Ab-
durrehman dikim^ewi vi karê pir baş dizani, her tişteki ku
min nedizani ewi ji bo min roni dikir Q mm têdigihand.Ji
ber alikariya wi ya di vi qunci de ye ku ez aUkariya edeba
Kurdiirodidim."j(I3)
Rewşa dgi Sultan û bir G baweriya burjuvazi ya demokrati
(ll)A.n.d.
(12) Diruşak (AI) 1901, hq. 4, rup. 67 (Bi Ermeni)
(13) H.Makas, Kurdische Studien, Heidlberg 1980, rGp. 67
40

a Avrupa, bi awayek raste rast kariye tesirê bike h ser bir G
baweri G rewşa siyasi û civald ya Abdurrehman.
Di destpêke de Kurdistan Ii Cenevre, wek hecm G tirajê
Qahirê u mehê dli car derdUcet. Lê belê, pişti demek çu,
bi awayek rêk û pêki derneket 200 lib jedihat çapktrin. Di
sala dawiyê de redaksiyona rojnamê her di karê d guhertmê
de bû: Londra, FoDcstan, cara didiiyan Cenevre u Qahire,
Teşqele û zordestiya mirovên Sultan, bê pereyi, qezenca
kêm a xwediyê rojnamê, roleki mezin di vê mesele de di-
Iist.(14)
Di lêkolina qonaxa diduyan a diroka rojnama Kurdis-
tan de, hebGna hinek peywendiyên wê, hewceye ku em bi-
xin ber çava. Ji ber sebebe bu- û baweri G siyaseta we, di
navba-a Kurdistan G rojnama Osmanh de peywendiyek
hd)G. Ev rojname, meha Tirmehê di sala 1900 an de h Lond-
ra G 1 5 yê llonê h FoDcstan derketiye. Berpirsiyarê wê Seba-
hettin bû. Hêjayê gotmê ye ku, Kurdistan ji her di wan
deman de Ii wan her du bajaran der ketiye.Armanca rojnama
Osmanh bi awayek esasi propagande bûjibo împaratori-
yeki Osmani ya bi meşrutiyet. Sebahattin di destpêkê de
pu- xebiti ji bo yekitiyekê bi kar bine, di navbera rêxistmên
Tirkan û ên ne-musuhnan ên ku diji Sultan bGn. (15) Ew
rêberê rojnama Osmanli ji bG. Ewi wusa Ii Abdurrehman
kni ye ku peywendiyeki bi tund G qaim Ii gel organa Tir-
kên Ciwan dabimezrine. Pro Armenia daye xuya ki-
rin, ku Abdurrehman yekek bG ye ku bi dUxwazi u bi biza-
vi ahkariya rojnama Osmanli kui ye. (16) Hewceyi goti-
(14) W.EIphinston, The Kurdish Question, p. 97.
(15) A.D.Jeltyakov, Weşan di Jiyana Civaki-Siyasi G Rew-
şenbiri a Tirkiyê de, Moskova 1972.
(l6)Pro Armenia 1900,N.4, p.31.
41

nê ye ku, berpirsiyarên hemG netewên musulmanên Impa-
ratoriya Osmani,endamên koma niviskarên we bûn. Li ser
rûpelên wê rojnamê, behsa tevger G propaganda rêxistinen
netewa Makedonya, Arnavutluk û yên Kurdistanê dUiat ki-
rm. (17)
Heta hejmara 31 e yarojnama Kurdistan dikutupxana
Marburgê de hatiye parastm. Di hejmara dawiyê de behsa
kongra Tirkên Ciwan a yekemin, bi awayeki dur u duêj
kui ye. Wek tê xuya kum didawiya wSkongrêde dubendi
ketiye navbera tevgera Tirkên Ciwan.A.D.Jilyakovdibêje:
" Piraniya wan kesên ku di kongrê de beşdar bubGn ne nûne-
rên Tu-kan bGn, ew kes zarokên netewên Imparatoriyên
bûn, ku b gel mesela mafÇnbelavku-makudayetiya mehelli,
bGn. Ehmet R»za G hin kesên din, mirovên kifşe bun di nav
rêxistina Tirkên Ciwan de, ew nGnerên menfeeta burjuva-
ziyên Tirkên netewi bûn. Ewan dixwest ciye rejima dere-
begi u burokrati bigrm u hevsarên Imparatoriya Osmani bi-
km desten xwe. Dixwestm Imparatori her wek bere bunine,
lê, hevsar di destên wan de be, ji bo wê bir G baweriyê, di-
jiti kete nav Tirkên Ciwan û guherandinek eşkere peyda
bGûewêji xwe h serweşanandida xuya kirin."(18).
Abdurrehman gotara ku li ser kongrê nivisi bû, di wu de
rewşa xwe bi meşrutiyetxwazan re dabu kivş ku-in.
Derebegên di nav Tirkên Ciwan de, dest danina wan Ii
ser rojnama OsmanH , tesireki mezm ku- h ser liberalan u
roleki girmg leyist. Ewe li ser qedera rojnama Kurdistan
ji rol leyist G ew dijitiya nevbera her dû aByan tesir ku h
ser nederketma rojnamê û rojname êdi derneket.
Rojnama Kurdistan di wan wextan de,h çapxana Tukên Ci
(17) A.D.Jeltyakov, Aji.d. rGp. 266.
(18)Aji.d.,riip. 267.
42

wan dUiat çap kirm.Kovara Anahit(19) ya Ermeniyan
behs kiriye ku, Tuken Ciwan bi pirani nivisandinên xwe bi
Tirki belav nekume. Her Abdurrehman bi xwe ji armanca
wi ew bu ye ku, naverok û deng u behs ne tenê ji bo
xwendewarên Kurdan bibe, hewceye ku ew ji Ii ser dijiti-
ya navbera Tirkan agahdar bibm u bizanm çi di holêde he-
ye.Serniviskarê rojnamê namên xwe yên ji bo Sultandmivi-
si bi Tirld dinivisand u belav dUcir. Xuya ye ku Abdurreh-
man pişti hejmara şeşan serokatiya rojnamê kiriye u her di
wê hejmarê de nameki ji bo Sultan nivsisiye G tê de bir G
baweri û rewşa xwe ya rewşenbiri xistiye ber çav.Ne tenê di
wê rojnamê de, bi cûre cûremateryal û weşanen dm en ha-
tine belav ku-m ji,behsa cure cûre raman rewşa siyasi ya Ab-
durrehman kirine. Li ser Sultan u darû dezga burokratên li
der û dorên wi ji nivisiye. '"Ez ji welatê xwe derketime û
min bi neçari dyê xwe berdaye, idara rojnama minji dibm
çav u kontrola wi da ye (qesta wi Sultanê Osmani ye.Wer-
ger), min dyê xwe guhertiye ku ez xizmeteki baş ji bo Kur-
dan bdcim."(20) Bi vi awayi h ser pêwisti G qimeta zanisti
G xwendewari di nav Kurdan de ji mvisi ye : "Mirov bi eqU,
hiş G fêm kirmê ji heywanan tê cûda kirm, wê hiş, eqU G
zanyariyê mirov dUcare bi piçek xwendmê ve peyda bike. Bê
xwendm mirov her di taritiyê de dimine, ji ber sebebê he-
bGna eqil G hiş e ku, kontrol G idara li ser jindarên din mi-
rov dikare bike. Her ji ber sebebe zanistiyê ye, keşti di beh-
ran de, trên di zeviyan de riyên dur diçm. Zanisti, bi xweza
u tiştên dm ku diyarm dikare mirovan tê bigehine."(21)
(19) Anahit 1900, hej. 4-5, rûp. 138 (Bi Ermeni)
(20) Kurdistan 1898, hej. 6.
(21) Kurdistan 1898, hej. 6.
43

Rojnama Kurdistan di hejmarên xwe yên dawiyê de,
qimeteki pir mezm bi mesela xwendewari G zamstiyê, daye.
Di sala 1900 an de kovara Anahit mvisiye ku : "Bi pirani
sernivisên Kurdistan, h ser giringi G cpmeta xwendewari G
zanisti ne Bi awayeki pir germin, hawar li Kurdan dUcm Q
dixebitm ku,ewan bi hişi u jindariyekê bixe kar û ji bo
wi kari hewl didan.Hewceyêgotinê ye,ev mesele ne her bi te^
ne ewe ku, qimet bê danji bo xwendewariyê, hewceye ew ji
bo armanceki be. Belê, xwendewari wek riyekêyejibo hiş-
yar kirma siyasi ya netewe G ku ew ji ji bo xebata siyasi bê
amadekmn."(22)
Abdurrehman sebebê paşvemayina Kurdan dida xuya ki-
rin û dewleta Tirk di wê meselêdegunehkar dikir. Li ser ve
meselê weha nivisiye : "Pere ji Kurdan distine û h Tirkan
xerc dike". Her weha kovara Analut dimvise û dibeje :
"Kurdistan bi delil G be|ge ispat dUce ku, sebebên feqiriya
Kurdan dewleta Tirkiyê ye, dixwaze Kurd di we rewşê de
biminin, ji berê de dixweze çareseriya wê mesela siyasi tê-
kU bUce. (Dengê Kurdan bi hile G pêlan di Kurdistanê de bi-
de birin- Werger) Dozê li Kurdan dUce ku, daxwaza xwe ya
adUane bigihinm Sultan, ji bo rejim mesela xwendm û zanis-
tiyê ji wan re bUcarbine."(23) Rojnama Kurdistan , wê
rewşa Kurdan a xirab; ku-dayetiya dewlete ya rizi û xwarina
mafên siyasi yê Kurdan di zani. Rojname, her çend Kurdan
han dida heta dest avêtina çek h diji rejim, lê belê, para vê
riya han ji dUiêla jibo çareserikuma meselê, riyek aşiti bê
pêşiyê hewceye piştgiriya wêji bêkum. Rojnamê niviaye :
"Eger kirdayetiyên heremê nehêhn dibistan bêne vekirin,
şikayeta wan ji Sultan re bUcm. Eger ew ji di hewara we de
(22) Anahit, rûp. 139.
(23)A.n.d.,rGp. 139.
44

neyê, ewan tiştan ji bo min bmivisin, ez ê bixwe doze ji Sul-
tan bUcim... Eger h sct van ji xwe ker kn-, dest bavêjne şu-
re ku, ew ji serê şûrê bitirse u sitoyê xwe Ii ber wê dozê
xwar bUce, eger doz kuin feyde neda,êrişan bi şûr bibin he-
rin ser. Ji bo gehiştma ve armancê Ji yekgu-tm pewiste, hûn
yek negrin ew wan tiştan hiç bi hiç nakin."(24)
Dengdan u rengên armanc G bu- G baweriya Miqdet Be-
du-xan, her di wextê birayê wi Abdurrehmandeji mirovdi-
kare Ii ser rGpelên rojnamê bibine. Di aUki de Kurdan hewl
dida ku êriş bibm ser Sultan û memuran ceza bUcm, di aHki
din de ji bi awayek eşkere doza serihiklan G şoreşêdUcirin.
(25) Hêdi hêdi HberaHya Abdurrehman bi ber radikaHyeki
sivikdediçG.
Abdurrehman rexnên tund G tuj zêdetu- h şexsê Sultan di-
ku. Di rojnamê de behsa nebaşi, pisi û gimehkariya Sultan
dUcu ku, çawan cariyan kirme wek koIan^*Rojname h ser
(24) Kurdistan 1898, hej. 7
(25)Kurdistan 1898, hej. 7.
^^^^ D.A.rieTpociiH, X[oK."yneHTajiLHoe çBHfleT
ejibCTBO HejierajibHÖM aHTnnpaBHTejibCT
BeHHofî npnaraHflu cpeflH MopHKOB
Typetptoro (|)jioTa b KOHL],e XIX BHKa,
B CÖ. "rkCbMeHHHe naMHTHHKH H
npOÖJieMH HCTOpHH, KyjIbTypH HapOflOB
BocTOKa", yill roflHtfflaH Haytffiafl
ceccHH JleHHHrpaflCKoro oTfl. HncTHTyTa
BOCTOKOBefleHHH AH CCCP, CTp.106.
45

Sultan weha dmivise : " Bi hezaran keçên Çerkezan hene ku
serê wan sipi dibe û pir dUjm û dimrin, tu cari ji serayeder-
nakevin u ewqas qizik be mer û bê zarok in."(27) Li ser
dar û dezgên rejimê ji weha dinivise : " Hewceye ev halên
han iro bên eşkere kirm ji dhane re, Tirk wan halan baş
dizanm û iro disa pir rojname hene ku evan halan ji miro-
vên nezan re didin zanin. Li der G dorSn Istenbulê gelek
Kurd hene ku, ez mecburun bi vê rojnamê evan halên Kur-
dan bidim zanin ku, ev ji hemG musulmanan re bê eşkere ki^
rin G dermaneki vi derdi bê peyda kinn." (28)
Ji ber vê, Abdurrehman bi awayek eşkere dijnunati h
hember Sultan dikir, lê belê, sloganê xistina Sultaniyê hil-
negirtibû, zêdetir rexne û gotin û mvisandmên ne bi raste
rast h şexsê Sultan dUcir u daxwaza wi ji ew bu Sultaneki a-
dilane bê ser kar ku, exlaqê wi wek yên xeHfeyên Islamê be.
Di wan wextan de Abdurrehman piştgiriya rewşa Osmaniye-
ti dikir u dixwest hukmê mutlaq bê xistin G di ciyê v*i de
hukmeki destûri bê damezu-andin. Ewi weha dizani ku, bê
pêşkevtma rewşa siyasi-abori û rewşenbiri di hemû Impara-
toriya Osmani de, peşkevtma gel ne mumkun e G pêşkevtm
G şanstaniyet nayê pêş. (29)
Rojname, gu-ingiyek mezm dida zehmeti, tengasi u dg-
wari yên di nav dewletêde. Rexnên tund û tuj h sistema hu-
(27) Kurdistan 1900, hej. 2-16.
(28)A.n.d.
(29) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tu-kên Ciwan, Moskova 1971,
46
rGp. 257 (Bi Rusi)

kumdari, dizi û rizibGna dar u dezga dewletê dUcu-. Di ma-
qala Istenbul de(30),li ser jiyana zehmeti ya civaki u tusa si-
xGrên Abdulhemid hatiye sekmandin. Nivisarê maqalê beh-
sa beredayeti G bêqanuniyê dike G dibêjeai ber xezeb G kina
gel, tirs û saw ketiye ser Sultan. Di wan rojan de Kurdis-
tan ji weha dibê : "Eva pêleke (qaseke) halê Istenbulê ge-
lek dijwar bûye, zihn her roj zêdetn- dibe G edi tehemGlagel
nemaye. Tu roj tune ku çend mirov hepis nekm anji neyên
nefikirm, tu mal û malbat nemaye hderveyi vi tadê. Wezare-
ta HindGr ji mezluma tiji buye. Emniyeta can nemaye, ji
ber vê, hewceye ku Sultan bi edalet hereket bUce, lê ew ji
ber tu-sa yekcar zilma xwe zêde dike û hema ji ki piçek şup-
he bUce bê mehkeme ewi mehkum dUce."(31)
Rojnama Kurdistan , bi zmaneki sade G vekiri, hemû pi-
si, geniti û ziim 'u zordariya rgima burokrati ya Sultan, ji
bo xwendewaran derdixist G dmivisi : "Divê hGn ittifaq
bUcin G wan memurên zahmên ser xwe bavêjin. Eger hûn
ittifaq nekm, hûn e di bin zUme de, welat, din u namusa
xwe wenda bUcin. Ez ê nUia ji we re bidun xuya kirm ku
wan memurên Sultan çawan tên tayin ku-in ji bo Kurdista-
nê : Xunkar (Sultan) se hezar zereki ji wezirek distine û
ewi dUce sedrezem, paşi ew sedrezem, bi çend hezar zêreki
weziran dUce nazu-. Paşi paşayek hezar zêreki ruşwet dide
sedrezem, mesela em bêjm dibe waHyê Diyarbekre, ew wa-
H ji ji bo heyfa perê ku daye sedrezem derine, divê ruşweta
bixwe, ki ruşweteki bide wi, ew ji dibe mutesernf, muteser-
rif ji, ji bo ku heyfa perê daye waU derine, heçi yêgeleki
pere bide wi, di ke qeymeqam. Qeymeqamji, heyfa perê da-
(30) Kurdistan 1900, hej. 21.
(31)A.n.d.rup. 1.
47

ye muteserrif derine, vi pereyi ji Kurdên reben distine."(32)
Bi awayeki cGre cGre gelş G problemên Kurdan ên civaki
Ii ser rQpelên Kurdistanê dihatin xweya kmn. Niviskar di go-
tarek xwe de, behsa gundiyeki> Kurd ku navê wi Meh-
mud e dUce; ka bi çi awayi çina xwedi kirdayeti j8 bertil
wergirtiye G serpehatiyen wi biraderi dixe ber çav. Behsa wi
biraderi dUce ka bi çi awayi hatiye talan kirm u hebûna wi jê
hatiye sitendm û gundiyên Kurdistanê ka bi çi awayi tên
mijandm, şelandin û rut kn-in.(33)Niviskarêgotarêvi gundiji
wek misalek tine û ji derebegê Kurdan re dib?!je"çarenivisa
evên han çavrêya we dikm".Niviskar, vê mesela çiniti wek
meseleyek netewi dide ber çav. DaxGyakirma bi vi awayi,ji
bo menfeeta Kurdên xwedi miDc G ax pêkhatiye, u derdike-
ve ku wê çina ku çi derkere rojnamê u çi ji peyamnerê (mu-
xabir) wê bûn ji yek bmgehê bGn. Ji ber wêji,Kurdan wek
neteweki gişti G bê ferqa çiniti xulamên bm destS Sultan da-
ye nişandan.Niviskar,)! hemu Kurdan re, xwestiye bide xu-
ya kirin G fam kinn ku ; eger hîm hemG nebin yek u yek neg-
rm, di rojen pêş de tirsa min ewe ku hemG zevi u zarê Kur-
distan dê ji destê me biçe u mirovên Sultan wê zêdetir êri-
şan binm ser me u ava tehU di qinka me de bUcm xwarê.(34)
Rojnamê, qimetek: mezin daye belav kirma ruhê nişti-
manperweri. Gotara (Maqala) Welat u Niştiman , yek ji
wan gotaran e ku bi başi û xweşi li ser wê meselê sekmi-
ye.Niviskar, welatê Kurdan, Kurdistan dişubhine laşeki bi-
rindar(35). Di gotarên din de wek ;Kurdayeti, Kurd u Kur-
dtstan.... bi roni u xweşi behsa riya ramana bir u baweriya
(32) Aji.d. , 1899, hej. ll,rGp. I.
(33)A.n.d.
(34)A.n.d.
(35) Kurdistan 1898, hej. 9.
48

Kurdayeti tê kn-m.
Di bangên Kurdistan de, şop G tesu-a bir u baweriya
Tu-kên Ciwan bi awayek eşkere te ditm. Kurdistan ji,
doza welateki perçenekui u yek perçeyi dUcu. Tenê di wi
wexti de, bangi netewa Kurd dUcu- jibo serihUdanu şoreşe-
kê, Iê,di wir de, bi awayek rtmi u raste rast behsa dameziran-
dina dewleteki Kurdan nedikn-.
Bi nisbet rojnama Kurdistan tiştek nediti G ecêbe ku
di mesela Girit de dozê di ktr ku ewji dewleta Osmani bi-
qete. Heta demeki dn-êj rojname G çapên Tu-kan ên derve,
Sultan gunehkar dikirm h ser vê meselê.(36) Her ji bo ça-
reserikn-ina vê meselê Kurdistan weha nmsiye : " Halê mu-
sulmanan h Giritê gelek xirab e. Dewlet eskerê xwe naşine
wir,ji ber vê mu-ovên musulman geleki jar û reben bune. Me-
ren wan geleki hatme kuştm, jin u zarokên wan buindar bG-
ne..."(37) Her di wan rojan de rojname behsa xeteriya dagu-
kirina Kurdistan G qetHameki di Imparatoriya Osmani de
dike.
Baweriya rojnama Kurdistan ew bu, ku di vê mesele
de peywendiya siyaseta Avrupa G a Tukan hebu û wekhev
ji dinerin. Di wan rojan de rojname behsa we mêtm û zor-
destiya abori kuiye ku, çawan netewendi Imparatoriya Os-
mani de wê tam dikmn. Di gotarek xwe de behsa rola wan
(36) Y.A.Petrosyan, Di Dawiya Sedsala 19 an de, Dokument
û Belgên Propagandên Dizi, yên Diji Sultan h Nav Beh-
rên Tn-kan de. Weşanên, Biraninên Mesela Diroka Çandi
a Netewên Rojhilat, Weşanen salane yên semineren za-
nisti a Zamstigeha Rojhilatnasi -beşê Leningrad- Akade-
miya Zanisti a Sovyet, rGp. 106.
(37) Kuidistan 1898, hej. 7, rGp. 4.
49

misyonerên Avrupayi kiriye, ku ew tun u tim xebitinejibo
peyda kirina dijiti u aloziye di navbera netewen Imparatori-
ye de (38)
Kurdistan , danina meşrutiyetê, tenê riya çareser km-
na hemu gir u guruftên siyasi,abori G civaki yen Imparatori-
ya Osmani dizani. Di vi wari de weha digot : "Hasil, çara
van halan tev, qanuna esasi ye di welatê me de. Dema qanun
bê danin, Sdi bi wi awayi hemû gelji huquqê xwe emin dibe,
êrişa Sultan a bi qaim u ên memurên wi namine Q êdi misyo-
ner ji, inada ji gel re tu cara nabinm, heta dewletên xerib ji
mudaxele G têkiH xwe bi me nakm."(39)
Rojname ji bo ispat kn-ina bir u raya xwe, Japoniya misal
daye, kuji ber danina meşrutiyetêji mêtmgehkari Gjerdesti-
yê rizgar bûye. Ji ber vê giyanê, rojnamê, geleki parlamen-
toya sala 1876 an parastiye. Di çend hejmaran de, çend rG-
pel veqetandiye ji bo jiyana têkoşina Mithat Paşa yê bave
Meşrutiyeta Tirki, wan gotaran bi nav G nişana Mithat Pa-
şa belav kuiye. Ji derveyi jiyana vi têkoşeri, Kurdistanê
behsa evi ji kiriye, ku bi çi fel û dafikan, Sultan, Mithat Pa-
şa kuştiye. Kurdistan weha nivisiye :"Xwedê rehmetêli
wi paşayi bike, Xwede cezaye Sultan bide, Xwedê wi ji ser
vi milk G netewi hiHne, ku musulman hemG ji wi xelas
bm". (40)
Rojnamê pir caran behsa mesela Ermeniyan G peywendi-
yên wan bi mesela Kurdan re dUcir. Kurdistan dawa h
Kuidan dUcu-,dersji rojên derbasbQyi yên nêzUc wergu-m,di
wan deman de, ku Sultan tehrik dikir G dixwest wan bike di-
(38) Kurdistan 1902, hej. 30.

ji Ermeniyan. Rojnam?, quneteki mezm dida mesela pey-
wendiya van her dû netewan. Ji ber d bi d ku-ina u pêşve
birina v€ meselê, tesira peywendiya siyasi û ideoloji ya nav-
bera derkerên rojnama Kurdistan û multedyên siyasi yên
Ermeniyan h derve dewreki wan aktif hebQ.
Rojnama Kurdistan , behsa zept kuma mafên Ermen û
Kurd dUcir û ji bo vê di gotarekê de wehadmivisand : "Eva
çendin sale ku Kurd "u Ermen geleki zUmêji destê memurên
dewletê dibinm. Ew, hemu tiştan dUcin, ji bo, xwe ji zUma
memuran xelas km. Ew memuren ku tên, çiqas ji wan tê,
ew qas zede xirabi h Ermeniyan dUcm. Div8 Kurd ji Ermeni-
yan nekûjin, Xwedê ji vi haU ne raziye, Ermeni mezlGm in' '
(41)
Di gotareke dm de, lome h wan KurdSn ku eziyet Ii Er-
meniyên di nav wan de rQdinm dUce u dib'eje : "CahUSn Kur-
dan nezan in, Ermeniyan dUciijm, ev hal ji Kurdan re geleki
xirab e. Divê ulema ji Kurdan re b%jin, ev hal qatUi ye, divê
Kurd xwe ji gunehan bipai^zin. Divê Kurd ji bi Ermeniyan
re ittifaq bUcin, wan memur^n ku Sultanê xwinmêj u zalim
rêdUce ser wan;ewan ji ser xwe bavêjm. Di şQna hOn biçin
hewara Ermeniyên mezlum de, hûn diçm wan dUcujm! "(42)
Rojname, di hejmarên xwe yên destpêke de, tenê eriş bo
der u dora Sultan biriye, di dawi de, Sultan bi xwe alozi-
xwaz Q dgminê hemu netewen Imparatoriya Osmani daye
naskirm : "Abdulhemid ddyêje ku Ermeni neyarêwe ne, we
bi v8 xeberB dixapine, ma hûn nizanm ku Ermeni nUcarm ne-
yariya we bikin? Neyarê we ew Sultan e..."(43)
Kurdistan , propaganda xebata Ermeniyan dUcu- 'û di-
(41) Kurdistan 1898, hej. 7 , rGp. 2-3.
(42) Kurdistan 1 899, hej. 1 1 , rGp. 3.
(43) Kurdistan 1901, hej.27, rûp. 1.
51

xwest Kurd Q Ermen di xebateke hevkari de riezikatiyS bi
hev re pSkbinm Q peywendiyek şidiyayi bê çekum.MiI daye
ber yekitiya her du netewan Q pêşve binna armanca her dQ
aliyan zaniye Q nivisiye : "Heke ev halê han wUia dom bike,
Kurd ji, ji ve zilm8 re tehemmul nakm, wê bibm hevalê Er-
meruyan Q bi hev re diviyahiyên edaletê bixwazm." (44)
Xwendewanên rojnamê, piştgiriya ve rewşê kmne ewan ji
naman şandme Q peşniyar kmne ku rojname banga birati-
ya Kurd Q Ermen h diji zUm û zora Sultan belav bike. Me-
le SalUiê Ciziri di nameke xwe de, behsa siyaseta ne rewa
(ne heq) a Sultan kiriye û daye xweya kirm ku, Sultan ka bi
çi awayi divê Kurd di nezani lî belengaziyê de buninin.
Weha nivisiye : "Em sehdikm ku h hemu deran dibistan
hatine ç'ekirm, wextê wê hatiye. Di welatê me de tu afuan-
dmeki pêşkevti tune, ev rewşa hanjidide xuyakmnku Sul-
tan navê Kurd bipêşkevmj G divê ku em ji hemûyan kêm bi-
mimn. Her Kurdan ji bo kuştma Ermeniyan tehrik dUce. Em
icar zamn ku Ermeni mezlum m, me armanca wi zani, ew
dixwaze em her di halê hovitiyêde biminin." (45)
Rojname, ji bo deşifre G rezil kirma siyaseta Sultan û ya
dar G dezgehên wi, çi ji dest dihat paş de nedihişt, her wiha
sebebên perçe bGn dijitiya navbera Ermen u Kurdan dida
xGyakinn. Kurdistan , di gotarên xwe de, zêdetu diqqete
dikişande ser siyaseta wan dewletên Avrupayê ku dixwestm
netewên piçuk bikin qurbana daxwaza menfeeta xwe.(46)
Di gotara Roja Iro u Rojên Ben Kurdistan de, rojname
xwestiye, bi hemû milan de bi awayeki kûr peywendiyên
(44) Kurdistan 1899, hej.l3, rGp.2.
(45) Kurdistan 1899, hej. 14,rGp.2.
(46) Kurdistan 1901, hej. 29.
52

her du milan;ên Kurdan û Ermeniyan u sebeben wan bixe
bCT çav ku, di wê qonaxê de rola wêkifş bu. Her di we gota-
rê de, rojname, wan Kurdên ku aHyên Sultan digum u Erme-
niyan dijminên xwe dizanm, gunehkar dUce, di aHyek din de
ji, wan Ermeniyan gunehkar dike ku hem(i Kurdên musul-
man pişgu-e Tirkan dizanin. Di dawi de, behsa rewşa Rus-
ya u Ingiltere ji kniye ku, feyde ji dijmmatiya Kurd u Er-
men werdigrin û eve sebebeki xistma rejima Sultan diza-
nin. (47)
Li derveyê van meselan, Kurdistan bi dffêjayi behsa
Suwarê Hemidi û derbare pisiyên wan leşkeran kniye u
w^ gotarS ji, ji ber gnmgiya wê, bi tuki G kurdi belav kuiye.
Rojname, gotinen Sultan derew derexistiye; guya, vi leşkeri
ji bo parastma welat ava kuiye. Van gotinên Sultan u da-
xwaz û armancen wi xistiye ber çav nivisiye: " Armanca da-
nina wan suwaran ev e ku, wextê Ermeni ji zilma hukumetê
gelek bêzar bm 'u Kurd ji ji ber zUma hukumetê xwe bidm
mUên Ermeniyan u her du bi ittifaq dest hiklm, dibe tehli-
kek giring, ji ber vê, Zeki Paşa vê peşniyarê pêşkêşi Sultan
kff u ji bo danina van alayan izm xwest... "(48-49)
Rojnama Kurdistan, her wUia roleki baş ji di peşvebirma
edebiyata Kurdi de Ustiye.Li ser rupelên Kurdistan afiran-
dmên edibên Kurdan hatme belav kmn u di hejmarên dawi-
yê en rojnamê de hinek ristên ji destana Mem G Zin a
şaire mezin ê Kurd ; Ehmedê Xani hatiye belav kmne. Belav-
bûna vê destanê ne tenêdiqqeta Kurdan, lê belê, ya Avrupa-
yiyan ji kêşaye. Ji bo misal; rojhilatnasê bi navîi deng Mar-
dn Hartman wUia nivisiye : "Rojnama Kurdistan, yekem ta-
(47) Kurdistan 1902, hej. 30.
(48) Kurdistan 1901, hej. 28.
(49) Kurdistan 1898, hej. 1.
53

qikirdmewey pir gn-ing îî bi qimet bu, mm wê gavê bi xwe
dit, di hejmara duduyan de dest bi belavkmna Mem û Zin
e buye u wê geleki dUê min xweş kuiye".(50) Rojnamê, hel-
bestên şaire rewşenbu- e netewokKurd, Had Qadirê Koyi ji
belav kiriye. Xwediyê rojnama Kurdistan dixwest bi dU
/\
u can, ber du zaravan; kurmandya jor u jêrê, edeb belav
bike. Miqdat Bedirxan di hejmara duyem de bi serbihndi
behsa rGmet û hêjatiya afu-andmen du şairê klasUci yên Kurd
Xani u Had Qadirê Koyi dike u di eyni hejmarê deji helbes-
tek Had belav kuiye. Di wê helbestS de Had pu- bi berêz
û bi girami behsa qimeta afirandmtn Xani dike. (5 1 )
Di çend hejmaran de, hmek afirandmên diroki 'u çend
rupel ji h ser Şerefname ya Şerefxane BitHsi u her weha
derbarê Bedirxaniyan ên bapiren xwediyê rojname hinek
tişt hatme belav ku-m. Wan namên ji bo rojname hatine, rû-
met u ciyen rojnamê di nav gel de dide ber çav. Ji b^arê
MusU, CizirS, SUêmaniyê, Şam, Edene u bajarenidm, name
ji bo rojname hatme. Di van naman de behsa zor Q zehmeti-
ya jiyana civaki di Imparatoriya Osmani de,aIoziya kar û ba-
ran hatiye kmn.
Di sala 1902 an de, meşa (rêveçiîna) kleoloji u şikH(teşe-
yi), hQnera rojnamS baş kuiye u bi awayek roni derketiye.
Ji aHy8 rojnamS ve çareserkirma van meselan, belgeki şare-
zati Q tê'gehiştma siyasi ya Abdurrehman Bedn-xan e. Ciye-
ki Kurdistan bi taybeti G kifşkiri di nav multedyen Tirk
G Ermeni de hebG.Ew babet tişten ku di rojnamê de hatme
belav ku-m ispat dike ku, Kurdan ji di war^ rêxistini u çapi
de ji gelê Tiric kêmtvin xebat h diji Sultan û dar û destên
wi ne kn-ine. Xebata ideoloji ya tevgera azadixwaza Kurd tê-
(50) M.Hartman, Zur Kurdischen Literatur, s.l 12.
(51)Kurdistan 1901,hej.29.
54

kiU xebata pêşkevtixwazên hemû netewen dm ên Impara-
toriyêbu bû.
Ji ber we rewşa siyasi -civaki,dihindGre Imparatoriyêde
rewş baş nebû. Çapên Kurdi hderve, h Qahirêiîbajarêh Av-
rupa çavên xwe vekir û xebata bizavi a xwediye rojnama
Kurdistane bu yekemin çira (meşale) hilgu-ê rewşenbui.
Ewi xebata xwe bi tundi bi xebata multedyên Tirk, Ermen
G Ereb ve gn-êdabû. Programa siyasi ya rojnama Kurdistan
ji, wek hemû rêxistinen diji Sultan, xistma rejima Abdulhe-
mid u di welat de tetbiq kuma meşrutiyeta 1876 bû. Kur-
distan minberek tevgera azadixwaz a Kurdan bG, didawi-
ya sedsala 19 an îidestpêka sedsala 20 ande, xebat dUcudgi
zUm û zordariya avaki G netewi.
Kurdistan di destpêke de, wek rojnameke Uberal der-
ket G di dawi de ji şUcIeki radikaU wergirt. Ev ji mumkune
bi tesira pêşveçGna tevgera buijuvazi Hberal a Tiric bGjcu di
wi wextê h derve,bi temami h ser riyeki Hberal xurt dibG.
Derveyi rojnama Kurdistan , siyasiyên Kurdan en h der-
ve gelek bang îi belavok derêxistme. Hmek ji wan bi wasita
weşanên Ermeniyan mane, lê pn-aniyan wan ji winda bû-
ne. (52)
Wan belavokan bi xurti tundi êriş dibum ser dewletê; ji
(52) Heya nUia 31 hejmarên Kurdistanê ketine berdest. Ne
hêsane ku em bUcarm qonax bi qonax behsa wê bUcm.
B.Nikitin wUia dibeje: "Tê gotin ku pişti şoreşa Tirkên
Ciwan bi serokatiya Sureyya Bedmcan bn-ayê Ebduneh-
man Bedurxan, carek dm Kurdistan hatiye derêxistin. Di
destpêkS de li îstenbul G pişti Şere Cihanê e Yekem li
Oahire derketiye." B.NUcitin, Kurd, Moskova 1946. Her
wiha nivisandma h ser qonaxen KurdistanS mumkun ni^
ne, ji ber ku heya nUia hejmarek ji wan nehatiye ditin.
55

o misal; ewen ku di sala 1898 an de hatme nivisandm, bi
vi awayi bangi netewa dUcin: "GeU Kurdan! Dem dema zani-
n^ ye, wext^ cameriye çu, iro xelqe alemê hemu dixwimn,
bi xwendme zanin çêdibe, qet nebe, disaji ber sebebe xwen-
dine hemu mafî^n xwe distinm u azad dibin. Netewek ku ne-
xwine dibe xulame alemS. Iro hûn xulame hukumete ne;
hukumet perê xwe distmejiûn ji sibê heta SvarêdişixGlm dis-
tinm şeş pere, ewi ji didm hukumetS. Wan peren hûn didm
hukumetê, hukumet dide zeptiyan, memur h ser peren we
dijin. Ew zepti u memuren ku her roj zilrriS li ser mala we,
li ser jma we, h ser xwişka we u qiza we dest dirêjiyS dikm,
hGn mkarm deng bUcin. Çima ji mervS hukumetS re denge
xwe na km? Loma, carekS aqUe xwe berhev bUcm, bizanm
ku ew koşka xulairie we ye, ji bo wi pereji maaşS xwe hûn
didin...
"GeU kurmancan! Mêran berhev bikin, herne qonaxa hu-
kumetê, çi ji perS we dibe bipirsm, hukumet mecbur e guh
bide axaftma we, eger guh nede, çeken w8 je bistinm is-
yan bikm û zaliman bikûjin..."(53) Di we belavokê de ne
her tenê ji bo hinbGna xwendewari u qimeta zamsti ye,bangi
Kurdan dike, raste rast doza serihildane ji h wan
dike.
Her di vS belavokS de ji, qimetek bi temam dide we,ku
pêwiste netewSn bmdestSn dewleta Osmani hev bigrm G
behsa yekiti G xebata hevkariyê dUce, Ermeniyan bo misal ti-
ne G dibSje:"Ji Ermeniyan bipirsin ku hun çima radibin?Ew
dê ji we re bêjin, rabGna meji ber zihna h Ermeniyan te ki-
rmji ber vê zihne ye em radibm,xwina xwe dmjinm. Hûn çi-
ma diselcmin, hGn ji bi mU û mUe Ermeniyan rabm, huku-
met nikare tişteki ji we bUce, ez ji we re rastiyêdibejim, ez
(53)Du-uşak 1898, Heziran, hej.6, nip.5l.
56

ji rastiye hes dUcimJi we re dU>êjun ku hukumet dijmme mal
u cane me ye. Hemû bi hevre rabm, hGn çima disekmin?
SUah u cebirxanan bigrm, iro ne behsa din e, iro behsa insa-
niyetS ye.
te". (54)
"Çara xelasiye ew e, ku em dest bidme sUahê insaniye-
Ev belavoken han, bi rojnama Kurdistan re, wek roj-
name u weşanSn Tuken Ciwan Q rexistmSn Ermeniyan
Sn dgi Sultan, bi awayek dizi digihiştm Kurdistan. Her wek
me beri mha ji behsku-, Abdunehman Bedirxan berpirsiyare
rojnamê bu û bi diLxwazi û bizavi aUkariya rojnama Os-
manU , organa Tirkên Ciwan Liqe CenevrSdUcn-.(55) Hê-
jayi gotme ye ku,di nav sefên seroken partiya Ittihad G Te-
rakki de Kurdên wek Ishaq SukGti Efendi (56) û Abdullah
Cewdet hebGn. Di sala 1900 an de, di hejmarek rojnama
Nurdar a Ermeniyan de, behsa Abdunehman wek "se-
rokeki bizavi G xebatkar Sn Tirken Ciwan li derve" têki-
rin.(57)Her wiha peywendiya Abdunehman ligel rSxistmSn
(54)A.n.d. ,rup.51-52.
(55) Pro Armenia 1900, N.4, rup.37.
(56) ishaq Sukûti (1862-1902), xeDcê Diyarbekrê ye, gelek
salSn xwe h Cenevre derbaz kuiye, pir bibizavi aUkari-
ya derketma rojnama OsmanU kniyeji San Remo di
rewşek feqiri u belegazi de miriye.Di Ansiklopediya Tir
kiye de, bi xelet hatiye hivisandm ku sala 1903 an
muiye. Binêre; Tiirkiye Ansiklopedisi, Ankara 1956,
C.I, rup. 186. Pişti şoreşa TirkSn Ciwan, di sala 1909
an de, cenaze wi anine îstenbul G bi qedu- G giramiyeki
pirmezm hatiye veşartm.
(57) Nurdar 1900, hej. 226, 13 yS Kanuna Yekem.
57

Ermeniyanji hebu.
Di dawiya sedsala 19 an de, di meydana tevgera azadi-
xwaz a Ermeniyan de, çendin rexistmen siyasi u partiySn
dizi ku xwecUye bi dehan organan -rojname u kovar- hebun
u xebat dUcu^m.Di nav wan de partiya Taşnaksutyun, ber-
pirsiyarS buijuwaziya netewi ya Ermeniyan bû. Di nav Er-
meniyan de rolek. w8 bi tesir G dyeki we ya bi biha taybeti
hebu. Peywendiyen wê partiye', Ii gel têkoşerên Makedonya,
Tirkên Ciwan, Ereb G Kurdên diji Sultan hebu. Rupelên or-
gana Diruşak , her wext gotar G axaftmSn serokSn siyase-
tan belav dUcir u roleki wS aktif hebu ji bo hSzen diji Sultan
bUce yek, we rejima kevneperest a Sultanji ser kar Q xebatê
bide aUki.
Di salen 1899-1900 an de, di rojnama Duuşak de, di
quncUcS Guherinen Siyaseta Nû Li Tirkiye de, çencUn car
gotar û axaftmen serokSn rSxistinSn dgi Sultan hatine belav
ku^m.Di hejmarekS de,bi imza Kurdek*(58)gotardci pu- baha
belav bQye û di wS gotare de behsa xirabiya dewra Sultan
hatiye kirme ku ewi dGbencU xistiye navbera Ermen û Kur-
dan. Gotare doza yekiti û biratiya Ermeni u Kurdan kui
ye. (59)
Abdurrehman bi rojnama Kurdistan re, bi posten Er-
meniyan wan belavokên ku bi xwe dmivisand, dişand Kur-
distane.Yek ji wan belavokan di rojnama Diruşak hejmara
çaran ya sala 1900 an de daye belav ku-m.(60)Hinek nivis-
(58) M.Varandiyan, di biraninên xwe de nivisiye; Abdurrehman ge-
lek car dihat ciyê karbidestê rojnama Diruşak. Binêre; Naverok G sti-
iSn gotaran. Bi a min, dibe ku Abdurrehman van gotaran bi xwe nivi-
sibe- Niviskar.
* Kurdek (Bir Kurd), ev nav e Abdullah Cewdet e. Di dewrarojnama
Osmanli de wi gelek caran bi vê imz^, makale ji rojnamen dm re dini-
visand. Pişti Mutareka 1918 ji h Istenbul bi vi navi makalên wi di ko-
vara "Jîn"ê de derketine. (N.M.'*
58

kare rojname peşgotm ji bo vê belavokê nivisandme G têde
weha gotme : "Neziki 500 Iib ji wan belavokan bi Tirki u
Kurdi, çar meh beri niha hatiye şandm ji bo redakayona
Diruşak . V^ banga han ajardaneki (geşbun) nG ye di lêko-
Una Kurd de. Ev belavok pişti di hemû rojnamen Ermeni-
yan de u di nav Kurdan de belav buye em wê çap dikm."
(61)
Di wê belavokS de behsa pewistiya belav biina xwendewa-
ri, hişyarbuna civaki-netewi G problemSn civaki, tehdayi G
iiUcar kirma mafSn netewi G riya rizgarbGn û xelasiya ji
wan zUm u zordariyan hatiye kirm. Belavokê, bi giyana bi-
rayeti û xebata bi hev rê ya ciranen Kurdan, bi taybeti bi-
ratiya Ii gel Ermeniyan diji zUm u zordestiya Tirkan nivi-
si ye.
Abdurrehman, li ser warS bizavi, ji bo hemu endamên ko-
melS nesihet dUcu- u weha digot : "Hemu mu-ovSn vê demê,
h pey vi tişti ne ku hebQna xwe bidm ispat kum,kes nUcare
bi tenê biji, herkes hewceye peywendiya gelSn dm e u hew-
ceye ji peywencU peyda bike. Ew ji bi vi awayi pêviste; he-
mQ hêzSn xwe di riya komel^ xwe de bixin kar, şeref Q na-
v8n xwe bipar^m. Hewceye dahatûya xezanSn(zar û zSç)
xwe temin bikm, ax G welatS xwe ji dgminan biparS-
zin." (62)
Mesela xwe bi xwe xebat kirm di nav Tirken Ciwan de
pu- belav b'ûbu, bi taybeti ji, seroke eniya meşrutiyetxwa-
zan Sabahattin vê bir û baweriye, bi tesira sosyaUstSn pe-
şeng en Fransi, wek ; Frêdêric Le Play G Edmond DemoHns
(59) Diruşak, 1900, hej: 1. Kanuna Duyem, rûp. 3.
(60) Di sala 1900 an de, di kovara Pro Armenia de, kurtiyek wSgotar?bi &an-
sizi hatiyebelav kn-in. Binere;Pro Armenia 1900,N.12, p52.
(61) Diruşak 1901, hej. 4,Heziran, rup. 67.
(62)Aji.d. ,rûp. 67.
59

h ser wan hebû ûh gora wê xebatSbelavdUcu.
Bir u baweri ji di we de bi xwe derdiket ku, pêwiste xSzan
paşda ben anin, Ii ser bmgeha milSn civaki, gel ji bo giyana
kar kirm G bi xwe bi xwe xebata baş G li ser camêriye ben
terbiye kn-in."(63) Abdunehman, h diji nezanin, xebatne-
kmn u tnraUyê weha nivisiye : "Derveyi xizmeta Abdulhe-
mid û memurSn wi ySn zorker ku ji şanstaniyet, zanin G
serbestiyS we dûr dixin, bi gunehkariyek neheq nave we xe-
radikin, ji bUe ve hQn çi dikm? Ji bo çi tekoşin nakin?! He-
mû daxwaza Sultan ew e ku we di nezanin û paşvemayine
de bigre, ew rutbe û madalyaySn dide, her weha ne belaş in,
ew dixwaze çanda netewi u rojêh ben bUce qurbana van tiş-
tan."(64)
Di derbare peywendiya Kurd û Ermeniyan di dawiya sed-
sala 19 an de,.Abdurrehman xwestiye perda ser ruye siyase-
ta felbazi Q pilanSn Sultan ySn dar u desten wi rake. Gelek
mixabin, behsa rewşa hinek wan eşireten Kurdan bi şerme-
zari kuiye ku, ew bi pilanên Sultan hatine xapandin. ŞSx G
kesSn bi nav u deng en Kurdan ji gunehkar kn-iye. KesSn
karker gundiySn be xwenda be guneh mvisiye. SerokSn wan
xirabiyan bi pirani seroken eşiretan zaniye G daxwaza xe-
laskirma aloziya h gel Ermeniyan kiriye. Abdunehman, ye-
kitiya hemû kesên bm desten Tirkan, aUkariya pSşveçûna
hemu azadixwazSn wan netewan, aUkariya netewa Kurd di-
zani. Ev bir u baweri G bangSn Abdurrehman li ser rGpelSn
rojname belav dikir, bi taybeti rewşa welatparezen Kurdan
bû. Hewceye neyS we mane ku raya hemu welatparezên
Kurd wek hev bG. Wek minaki ; peyamnêre rojnama Ma-
(63) Y.A.Petrosyan, Şoreşa Tirkên Ciwan, Moskova 1972,
rGp. 252.
(64) Diruşak 1901 , hej.4, Heziran, rûp. 67-68.
60

tin h Londraye hevpeyvinek bi birayê' Abdurrehman,Os-
man Paşa re çekuiye. Osman Paşa bi awayek dm behsa
mesela Kurd kuiye. (65) Rojnama Nurdar ,behsawehev-
peyvine kiriye G di wi wari de weha gotiye : "Demek beri
niha General Osman Paşa, kure dgire emire Kurdistane, ji
Selanik hat Ingiltere."(66) Hevpeyvina Osman Paşa bi
tevayi di kovara Pro Armania ku h Fransa derddcet ha-
tiye belavkn-m. We peşgotma ji bo hevpeyvine hatiye nivi-
sandm weha dibe : "Osman Paşa ji TirkiyS reviyaye, ji ber
ku, fermana Sultan d bi d nekuiye u ne şexseki wisa ye ku
h rexeki ji bisekme.Osman Paşa weha dibeje:Çendin sale
ji bo yeldtiya xebata Kurd û Ermeniyan diji zUm u zordari-
ya Sultan be rawestan xebat çêbQye. Axaftina xwe bi vi awa
yi didomine; Kurd u Ermeni bi dizi çekdar m, tene çaveri-
ya vegerandma mm dikm, em e êrişeki bi tus u bi tesir bi-
bin ser Tirkiyê ku di diroka Imparatoriya Osmani de nehati-
be sehkum. HSviya min ew e Kurdistan ji bm vê rewşa abo-
ri ya xirab ku, sebebe wê zUm G zora dewleta Tirk e, be xe-
las kmn. Wê dewleta ku dixwaze di Tirkiye de bi hukmeld
mutlaqi Kurdan bS maf bihele G tenS wan ji bo menfeeta
xwe bi kar bine."(67) BS guman, van bir G rayên Osman
Paşa zêdetir meseleld şexsi G bir G raya wi bi xwe bîi îî ew ji
ne zSde gu-îng bu.
Di wextS xwe de, redaksiyona Pro Armenia u Abdur-
rehman Bedu^xan ji diqqet kişandme ser \ê rastiy^.L8beI?,
gn-mgiyek dm di w8 hevpeyvinê de d girti ye, ew ji wS hiş-
yariya siyasi ye ku, mesela hevxebata Ermeni û Kuidan,
têkoşerên Kurd di ser hemû meselan re gfftm e.
(65) Pro Armenia 1900, hej. 3, rûp. 20.
(66) Nurdar 1900, hej. 228, 16 yê Kanuna Yekem.
(67)A.n.d.
61

Cu-antiya Kurd Q Ermeniyan u hevsmcwiya wan di roj-
hilata tmparatoriya Osmani de, peywendiya jiyana abori-si-
yasi wisa 18 kiriye ku, xebat û tevgerSn xwe bikin yek. Hu-
kumeta Sultan, car carnan ji ber sebebên dini ve karibuye
çend serok eşir an qebilSn Kurd bike diji Ermeniyan. Ew
ji zSdetn- zerara w8 ne tenê ji bo tevgera azadixwaza Erme-
ruyan bîi, ji ber ku Kurdan ji ziraren mezm j8 ditme. Ew bu-
ye astengek di riya her du netewan h dgi Sultan de,ku hev
biguin.Sultan li ser ve tenS nesekiniye,dijiti xistiye navbe-
ra eşireten Kurdan, ji ber ku,ewidizani eger yekbm mezm-
tuin zehmeti Q zoriya ji bo Imparatoriya Osmani çedUcin,
dur nine bikarm xwe ji zUm u zorS azad bikin.
Rêxistmên buijuvazi ySn Ermeniyan ku h derve dengeki
baş dabûn ew dengdan destpekek pir biqimet bGji bo yekiti
ya Kurd u Ermeniyan.Nemaze jibo xenUandina bir baweriya
azadixwaza netewa Kurd ku ew tevger ketibG warê geşbun
û pSşveçîinS. Her du netewe ji bmdestS zilm Q zora Tirkan
bûn, ji bo we ji, çi Kurd û çi Ermeni, çi b hmdûre welat û
çi Ii derve xebata bizava xwe kn-ibune yek.(68)
Di destp«ka sedsala 20 an de, weşan û rojnamemvisSn
Ermeniyan, rûmetek girmg didan van xebatan. Rojnama
Diruşak , behsa rewşa . diroka biratiya her du nete-
wan bi vi rengi dUcir : "Mesela biratiya Kurd 'u Ermen u xe-
bata wan bi hev re ne perçek jiyana nû ya naha ye.Bir u ba-
weri u nerina Nêrasa Vaijapitina MUcudiç Xmniyan Q ke-
sen dm baştirin gav Q belga heqiqeti ye u agahdariya pir ke-
sanji ji ve rastiye heye."(69)
(68) Behsa peywendiya Ermeni u Kurdan, meseleki serbi-
62
xwe u fire ye û meseleki mezin G bingehin e îi ew kar ji
ne kare min e -Niviskar.

Zana, serok Q mu-ovSn bi nav u deng en Ermeniyan an
ji en Kurdan, bahayeki gmng dane xwendine. "Mikirdiç
Xirmiyan, di biraninSn xwe de dibeje ku,p8şniyar kiriye
ji bo dewIetS u doz8 ji wan kiriye ku, xwendewari di nav
Kurdan de belav bibe G li gunden KurdistanS dibistan ben
vekirm.Koşka Sultan bersiva wê pêşniyariyê nedaye û ji ber
ve, rewşenbireki Ermeniyan M.PetrogaUyan, we di raste-
qiniya jiyani de bi d aniye û çend zaroken Kurdan bi zaro-
kSn Ermeniyan re qebul kiriye dibistana xwe.(70)
Di sala 1904 an de, di kombûnek gişti ya partiya Da-
şangişik de behsa yekitiya her du netewen bm destSn
hukmS Tirkiye hatiye kmn. Doz Ii komita herSmi hatiye ki-
nn ku programeki xebati diviwari de amadebikin. (71)
Partiya Xinçak , ji nunere xwe ye Qahirê Agop Gazari-
yan re gotiye ku dostiya têkoşerSn Kurdan bike Q peywen-
di bi wan re dabimezrine.(72)
Agop Şehbaziyan û Karapet Nataniyan hewl u xebatek
mezm dan ji bo ku di WanS de rexistmen herSmi yen Er-
(69)Di sala 80 i sedsala 19 an de,bi aUkariya Mikudiç Xu:-
miyan, bi sedan Kurd ji buçiti G mmnê hatm xelas ki-
rm. Binêre; Du-uşak 1901, hej. 4, Heziran, rGp. 65.
(70) Şahbaziyan, Diroka Kurd u Ermeniyan, Istenbul 1911,
rGp. 166.
(71) Du-uşak 1906, hej. 9, 15 ye Kanuna DGyem.
(72)A.Gazariyan4)işti damezirandma kirdayeti ya SovyetS
h pişt Qafqas, armanceki piroz u giranbiha; armanca
xwendewari G hişyar kuma zarokSn Kurdan girt ser
milSn xwe. Bi aUkari u peşengiya wi camSri h TifUsS
kutupxanek ji bo zarokSn Kurdan hatiye vekirin u Ii
ErmenistanS ji buroşurek bi navê Roj G çendin kitêben
din hatme çap kmn - Niviskar.
63

meniyan, Kurdan G Tirkan bikin yek. (73) Ew dixebitm ku
xebata Kurdan Q yen Ermeniyan h dqi Sultan bikm yek. Tê-
koşerên Kurd, di bang, hawar G belavoken xwe de, siyase-
ta dijminatiya navbera Kurd ti Ermeniyan beşeki xirabiy^
dizanin G h d^i wedisekinin. Abdurrehman Bedvxan, di we
meselS de hindc serok eşiretan gunahkar dikir ku ew bi fêl Q
keminSn Sultan hatme xapandin. Daxwaza yekitiyêji her
du netewan dUcir G digot; tenS riya serkevtm azadbûna ji
perçiqandm G zordariya civaki ew yekiti ye.(74)
Her wiha rojnama Duuşak di nSrina xwe ya di wi wa-
ri de, weha dida xuya kirm : "Ji bo menfeeta her du gelan e
u ji bo v8 tSkoşin tê meşandm. Ev hewl û xebat wusadike
ku Ermen G Kurd di rewşSn baştu de pSşve biçin û bibm
yekperçe."(75)
Kuştina Ermeniyan di dawiya sedsala 19 an de Ii Sason,
kareki pu mezm xistibu ser milSn tSkoşerSn Ermeni G Kur-
dan. Ewan bi hev re hewl G xebat dUcirm ku ew bGyer du-
car nebe. Ji ber vS yeke ji gavSn gelek baş avetm. Li ser go-
tina Linc (76) hewl G xebata Gençakyan li bajarS Bit-
Hse , Ermeni G Kurdan h dgi perçiqandin, tehdayi, zilm G
zora dewletê kiribG yek G ewan nerutayiySn xwe dan xûya
knm G baca miri nedan. Her wiha propagande G pir bangji
li nav daniştiwanSn Kurd u Ermeni ySn Sasone dihat belav
kuin. Heta hinek eşiretSn Kurdan, memurSn Tukan bi vi tiş-
(73) A.Şahbaziyan,Diroka Kurd u Ermeniyan4^up.l66-167.
(74) Diruşak 1901, Heziran, hej. 4, rup.65.
(75) Diruşak 1901, Kanuna DÛyem,hej. l,rGp. 5
(76) X.F.Linç, Ermenistan, C.H. TifUs 1910, rûp. 202-
64
203. Binêre; G.Aronsi, Serihildana Sasone, Cenevre
1903, rGp. 14.

ti gehandme ku, eger netewSn dran ji bo mafen xwe seri hil-
din, dS ew yarmetiya çekan ji wan re bikin. Ji biU ve; ge-
lek ji wan Kurdan bi qimeta yekitiya Ermeni u Kurdan tS
gehiştibGn G di nav rSxistmên Ermeniyan de dixebitin.. Di
nav Kurdan de komite G hucrSn wan rSxistman avakui-
bGn.(77) Gelek ji wan eşiren Kurdan h ber fermana SultanS
Tirkan seri hiklan û mil dane ber Ermeniyan. DewletS h hi-
nek herSman raste rast bi xwe şer saz nekn-ibG, wê bi wasi-
ta Arximandnita Vardina G Kurdeki bi nav G deng şer ra-
kmbû.(78)
Konsolosê Ingiltere ye Erzurum, di nama xwe ya 16 yê
Çuya Paşin 1903 an de h ser nizikatiya Ermen u Kurdan bi
vi awayi nivisi bG : "Bi awayekigişti ev çend mehSn dawiyS
daxuyaniydc nG diqqeta mm dUcişine. Ew ji bi taybeti me-
sela yekitiya Kurd G Ermen e. Ev buye sebebeki giring ku
vê havina han dewlet Srişe nebe ser Sasonê, sebebe wêji
rewşa Kurdan e. Ji ber ku, amade nebGn beşdari Srişa nav
birayen xwe bUcm. Komek nûnerSn Fransaye ji bi awayek
dm min agahdar knm e.Ew weha dibejmJSetica axaftin u
muzakerSn Kurdan u Ermeniyan, ew gihiştme vê buyarS ku,
dema dewlet erişe bine ser Ermeniyan, Kuid dS be teref
bisekmm, eger hewce bUce dS aUkariya çekan ji ji wan re bi-
km."(79)
Rumeta birati û hevxebata Kurd G Ermeniyan Ii dgi fend
u fSlên siyaseta Sultan, di navKurdan de zSdetir belav dibG.
Rojnama Pro Armenia di vi wari de nivisibG ku: SerokSn
(77) Rubin, Biranina Şoreşgereki Ermeni, Los Angeles 195 1
C.ni. rGp. 259.
(78)A.n.d. ,rGp.261.
(79) Correspondence respeeting the Asiatic Provinces of
Turkey 1904, N.35, rûp. 9.
65

Kurdan en der Q dora Xarputê poşman bune ku beşdari
kuştina Ermeniyan bune. Bi vS gihiştine ku menfeeta xwe
bizamn u xebat bi birayen xwe Ermeni yen bindest re bikm.
Li dgi dijmme her du mUan, Ii dgi Sultanê xwinrêj iî Koşka
Yikiizbisekmm.(80)
Nuneren dipIomasiySn Avrupa, pir caran di rapor G civi-
nêh xwe de li ser xebata peywendiya Kurd u Ermeniyan a-
xaftme Q sekmine.RaporSn dipIomatSn IngiUzan 8n didawi-
ya sala 1903 an de baş didin xuyakmn ku çawa Kurdên S8r-
tS yarmetiyêji bo wan fedayiySn Ermeniyan dane. Wex-
tê eskerS Tu-kan li Sasone der u doran gu-t, çawa di malSn
Kurdan de çakmaksazSn (Çek çêker) Ermeniyan, tifmg, çek
u kar u barên şer Sn dm saz dUcmn.(81) Qeymeqame Bit-
Usê di 14 yê Nisane 1903 an de telgrafek şandibu Istenbul
G weha gotibG : "Komek ji Kurdan hatine gutm ku gumanS
wan di yarmetiya çekdana Ermeniyan de heye."(82) Konso-
losê gişti ye IngiUzan A.Vn-atislav di nama xwe ya 28 e Ka-
nuna Yekem 1903 an de weha dibS : Bi wasita çend serok
eşiretSn KunJên h ser smorS Tu-kiyê G Irane, çek gUiiştiye
destSn Ermeniyen Tukiye".(83) Konsolose IngiUz yS WanS
ji di 11 Nisan 1904 an de weha nivisibû : "Tê gotm, ew
şoreşgerSn ku alen Kurdi h xwe dUcm berdewamm tSne Wa-
nS. Kurd ji amadene bi hemu awayan ku yarmetiya wanbi-
dm.Rê didm wanji bo ku di smor de biçin û bSn Q dixwazm
xebata xwe bUcm yek."(84)
(80) Un appel aux Kurdes, Pro Armenia 1900, N.12.
(81) Correspondence Respeeting .... rup.9.
(82) HaydinUc (Welat) 1904, hej. 285, 24 e Kanuna Yekem
(Bi Ermeni)
(83) BmSre; Conespondence Respeeting...., rup. 1 1.
(84)A.n.d. ,rGp. 25.
66

Dewleta TirkiyS bi hemu hêzêh xwe ve Iidiji ve hevxeba-
ta Kurd G Ermeniyan disekini.Li firseteki digerya ku wan ke-
sên bi tundi G tuji, bir G baweriya vê meselS girtibGne ser
milSn xwe bigre u ceza bike. Ji bo minaki, Robinşişaniyan
ceza kmn, ji bo ku di nav KurdSn Dersimê de bi bizavi(akti-
fi) xebat kmbu. Eskeren Tirkiyê Srişek bmbGn ser gunden
eşiretek Kurdan; Qasim Beg . SebebS ve êrişS ew bG ku
peywendiyek wani tund û xurt bi rSxistin û şoreşgeren Er-
meniyan re hebu. Eskeren Tirkiyê wên gundan xistm bm
muhaserê u gelek ji wan gule baran kirm.(85 )
Her wiha ev serekaniya han behsa ve mesele dUce G dibe :
"Hukumete hewle girtma serok eşireteki DGmiH (Zaza)
Zeynel Beg kmbû Ji ber ku ew kesek bQ ku bi bizavi bang
ji bo bn-atiya Ermen û Kurdan dUcu-. Xebata yekitiye cli-
ku-. Çendin sal ev serok eşire Kurd bidizi h DSrsime dqiya,
lêdawiyS bG qurbana pilan û felbaziya Ittihadiyan".(86)
Çelengi u bizaviya hi|gu-en bira bnatiya Kurd G Ermeni-
yan berfirehtir dibG G eşiretên nG li der û dor8n xwe kom
dikir. Li bajarS BitUsS we hevkariya bn-atiye bi eşkera xwe
dixist ber çav. KonsolosS Rusya ye Tebrize Şirkov name-
ki ji konsolosS Rusya ye Istenbul Zinoviev re şandiye G
tS de weha dibeje : "Mana be dengiya vê havine ewe ku
Kurd dê birati Q hevkariyS bi şoreşgerên Ermeniyan re bi-
kin. Kurd, di gelek herêm, bajar u gundan de mevandariya
şoreşga-Sn Ermeniyan dUcm , riyan nişani wan didm G
xwarme didm wan."(87) Di wan rojan de bi taybeti jinSn
(85) M.Varandiyan, Diroka Daşnaka Ermeniyan. C.I. rup.
256. (Bi Ermeni)
(86)A.n.d.,rup. 257.
(87) Arşiva derve a Rusya, konsolosxana Istenbul 1905,
D.1400,rup. 42.
67

Kurdan rolen mezm dUistm. Şirkov weha dibS : "Li bajarS
BitUse pofis jineke bi dGwanzde batman barut ve guti ye. Wê
ve barut&ji yeki musulman ku nave wi Had Mihemed bGye
kiriye. Di navbera wan de ittifaqa barut durustkmne hebG
ye." Şirkov bi vi awayi didomine : "Ewan wisa kiriye ku, çi
dewlet u çi ErmeniySn heremS, tebigehm ku Kurd yarmeti-
ya çek G zexiran didm şoreşgerSn Ermeniyan".(88)
ÇavdSran di biraninSn xwe de nivisandme, ku çawa ideo-
lojistSn Ermeniyan di gundên Kurdistane de bu G baweriya
buati ya Kurd u Ermeniyan belav dUcmn.Li MuşS, Diya-
din u di nav deştS de propagande di nav çiyaySn Kurdan
dejidUcmn.(89)
Bu-ati G bi aşiti jiyana Kurd u Ermeniyan bi hev re, yek-
ser tesir kiriye li ser kmn u rewşa SuwarS HemidiyS . Kon-
soIosS IngiHzan Tirvel , Ii serbangadewIetSSrişaku hatiye
kmn ser Ermeniyan li BasSn, weha nivisi ye : "Min bihisti
ye ku hmek serokSn SuwarS Hemidiyê sar bune. Bangen Sriş
birma ser Ermeniyan piştgûh kirme G gGh nedane bangen
dewletS. Di ber vS re ji çend talanSn baş ji kirine."(90)
Di destpeke de, peymana li navbera Kurd u Ermeniyan
bi tevayi baweri p8 nehatiye kirin Q hUgu û dUxwazen wS
bir G baweriyS ji jar bûne.Abunehman, di wi wari de weha
gotiye : "Ev dara han ku nQ hSşin dibe, hêvidanm ku ber big-
re, em pS bawerm û tu şUca me tS de nine, di welat de emS
bUcarm hSzeki mezin diji Sultanbikar binm".(91)
(88)A.n.d.,rup.43.
(89) K.Sasoni, Diroka Taron, Beyrut 1957, rGp. 266.
(90) Correspondence Respeeting.
(91) Diruşak 1900, hej. 1, Kanuna Duyem, rGp. 5.
68

KOMELA HEVKARÎ U PEŞKETIN A KURD
(KURT TEAVUN VE TERAKKl CEMlYETl)
Di sala 1905-1907 ande, çêbQna şoreşademokrati-bur-
juvazi ya Rusya,netewên Asya hişyar kir.Ji bo nzgarbQn û
xelasiya ji bm kirdayetiya derebegi-eskeri ya paşvemayi ya
heymana sedsala navin,serihildan8n gelSri ySn mezin di nav
wan de peyda bûn.Wan serihUdanan TirIdyS,lran,Çin G wela-
tên dm en Asya ji girte nav xwe.VJ.Lenin,qonaxa bizaviya
şoreşgeriya Asya "hişyarbûna Asya"bi nav kui ye:"Şoreşa
sala 1905 ya demokrati-buijuvazi a Rusya, bi yek cari Asya
hişyar kn-.Bi sedan milyon xelqSn mezlum ji bin desten
heymana sedsala navin a paşvemayi xelas bun u bere xwe
dan jiyanek nu. Di riya mafSn jibirkni yen mirovi de, di
riya demokrasiyS de dest avStm xebat kuin8."(l )
Bizaviya tevgera şoreşger h Tirkiye, hemQ netewSn Im-
paratoriya Osmani han da (gijku), ji bo xebatek xurt Ii
dgi rejima riziyayi ya Sultan Abdulhemid. Ew rejim ku nav
u nişana zordari û otokratiya Asya bû. Li bajarSn BitUs,
Wan, Erzurum... wek minaki, di ware siyasi de h diji Sultan
gelek tiştSn mezin ç8dibîin(2). SerihUdana sala 1905 ya
(1) V.i.Lenin, Afirandinen Gişti, C.23, rup. 146.
(2) Y.A.Petrosyan, Dawiya Sedsala 19 an G Destp'eka Sed-
sala 20 an de Tevgera Tirken Ciwan, 1970, rGp. 46.
69

Kurdan Ii DersimS ji bal Ermeruyan piştgiriyek baş girt.Li
ser xebata çekdari ya her du nrulanJKurd û Ermen eskerS
dewletêji hindGrS DSrsimS derxistin.(3)
Kurd, h dgi dewleta Tirkan hini cGre xebata xwenişanda-
n'ên gelSri bu bûn. Di sala 1906 an de, ji bo bersiva terora
ku dewlet h diji Kurdên IstenbulS dUcir, Kurdangelek xwe-
nişandan û meşên gelSri saz kmn. Her di w8 sal8 de wan Ii
dQ hev Ii bajarS BitHsS Srişek mezin a gelSri Kurdi kirin
ji bo ku memur G karbidestên bertilxwar u destUcSn Sultan
ji ser kar ben rakn-m. Ew xebat gihişte wS derecS ku xweni-
şandaran doza rakmna waU dikn-in. Di we êrişa çekdari de,
gel dest dani ser telgraf G hinek dezgaySn dewlet8.(4)
Li ser xurt bQn G pir bGna bizava gelêri ya nav gel di hin-
dur de,tekoşin Q xebata diji Sultan, a rêxistmen derveyi we-
lat ji tund, tuj G fu-ehtir dikn-. Hemû daxwaz u armanca wan
ew bG ku bikarm hSzen xwe bikm yek û h diji rejuna Sul-
tan wS hSze bUcarbinm. Riya diji Sultan, di wan hal u rew-
şan de di nav welat de şUcIeki eşkere girtibu xwe. Eşkere
belga vS nerizayiyS ji ev nama han e ku 28 serok eskerSn
Tirkiye G nunerSn rewşenbiran şandibGn ji bo xSzane sero-
kSn serihildana behra Siwastopol ,ji ŞmSt re. 'YSn name
imza ku-ibûn du kes ji wan Kurd bûn. (5) SalSn 1907-1908
qonaxa nu bû di xebata parti û hSzSn berxwedanên hmdurS
welat û yên derve de. Di sala 1907 an de, Komela tttihad
G Teraqqi ya Osmani Q Komela Azadi ya Osmani bGne yek.
(3) Binere; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd,rup.l 1 1
(4) BinSre; Yakor (Keştiwan) 1907, 12 e Tebax, hej. 4 (Bi
Ermeni) Her wiha bmSre; E.K.Sarkisyan, Siyaseta Dew-
leta Osmani Di Rojavayê ErmenistanS de, Erivan 1972,
rQp. 221.
(5) BinSre; X.M.Tisevikiyan, Tesira Şoreşa 1905 a Rusya li
70
Tirkiyê, RojhUatnasSn SovyetS, C.IU, 1945, rup. 21.

Turknasê Sovyeti Y.A.Petrosiyan h ser wS weha dibe :"Di
vS qonaxS de rSxistmSn netewSn dm Sn ne-Tu-k, di Impara-
toriyS de, neziki Tu-kSn Ciwan bQn û vS nSzikatiyê, binge-
heki rasteqini Q esasi durust ku-. Ji bo ve ji TirkSn Ciwan,
parti û rexistmSn netewên dm konferansek gişti çekirm ji
bo ku di hemQ milan de piştgiriya hev bUcm."(6)
Di 27 Q heya 29 ê Kanuna Yekem a sala 1907 de, h ParisS
Kongra Dûyem a Tukên Ciwan çSbû. Di vS KongrS de nune-
rên hemQ mUan y8n parti û rSxistman beşdar bûn. WS koma
Kurdan ku h der u dora rojnama Kurdistan civiyabQn,di
bm serokatiya Abdurehman de beşdari kn-m. Her weha
Kuid îi Tn-kSn h Amerika dgiyan beşdari kongrS bQn. He-
jayi gotmeye ku ew multeciySn li AmerUca dijiyan, organeki
wanasiyasihebG u navSwSji La Yara bG. (7)
Kongra TirkSn Ciwan a duyem ji bo xebata şoreşger hati-
bû amadekmn. VS nSrina han di belavokS de ji hatibG eşke-
rekirm ku, bi xebata çekdari doza xistma Sultan Q damezi-
randma meşrutiyet û parlamentoyS dS be kmn. Ji bo zêdetu-
xurtkmna xebata şoreşgeri, belavokS doza van tiştan ji kn-i-
ye; bi zmanS hemQ wan netewSn bm destSn dewleta Osma-
ni, belavok û broşurSn siyasi ben belavkirm.(8)
Dawiya kongrS, tevgera şoreşgeri li TukiyS bi awayeki
yekgffti, hemû hSzSn berxwedane gu-te nav xwe. Di meha
Tirmeha 1908 an de, netica serihildana çekdari ya hezen es-
keri di Makedonya de, rewşa welat aloz bQ u textS Sultan
hejiya. AbdiUhemid naçar ma ku makeqanuna sala 1876 an
bixe kar G rejuna Sultaniya-Meşruti ilan bUce. Rexistma
Yekitiya Tirkên Ciwan serokatiya w8 serihUdanS dikur u
di banga xwe de hevkariyS ji hemQ rSxistmSn netewan 8n
diji Sultan dixwest. Serkevtina şoreşS beri hemû tiştan nû
(6) Y.A.Petrosyan, Tevgera Tuken Ciwan, rup. 50.
(7) BinSre; Şepul (Pel) 1908, 1 1 i tlon, hej. 7.
(8) A.n.d. , hej. 5-9, Kanuna Duyem.
71

û. KombQn h dora wan sloganSn TffkSn CiwanbQ;slogana
"azadi, wekhevi, birati". Hemu hSzSn şoreşgSr Sn netewSn
ImparatoriyS, programa Ttfkên Ciwan, tenS rasteqini ya
xistma rejuna derebegi-otokrati ya Suhan dizanin.(9)
Pir bi zîi, di dawiya serihUdanS de dgitiyek tund u tuj
kete navbera Tu-kSn Ciwan Q gel. RazibQna danina meşruti-
yetS di aUyê Sultan de, li cem Tukên Ciwan armanca sereki
bû. Lêbelê, gel, vSdestpSkaguherandmabmgehinjibo sis-
temek nQ ya bi rSvebirma welat nedizani. Na2im Beg, miro-
veki bi nav û deng S serokS TukSn Ciwan bu G di dawiya se-
rihildanS de weha digot: "Di 14 yS Tirmeha 1908 an de,
komita partiyS bi hemQ awayi rêxistinek şoreşger bQ. L8
belS, wexta ku şoreş hil bû, meşrutiyet hat Uan kmn, komi-
te wisa tê gehiştibQ ku rola şoreşgeriyS temam bQ. Gotm
ku; dema xebata aram û aşitiyS ye".(10) TirkSn Ciwan, si-
yasetek şoreşgeri di mesela burokratiya dhaza dewIetS Q di
rSxistina eskeri ya rejima Sultan de nedan pSş çav. Destek
û komelSn aUgiren Sultan di ciySn xwe de mabQn Q di xebat
Q bizavSn xwe de bûn. Her h firsetekS digeriyan ji bo ku
meşrutiyetS bixin.
^ Di ber ve re, li welat di mehSn yekemin de, her çend Tir-
kSn Ciwan dixwestm rejun h dyS xwe rQne Q asayiş berke-
mal be ji, disa hez Ii cûre azadiyan dUcum û bi eşkera hemû
rexistinSn netewi-pêşkevtixwaz karSn xwe bi bizavi (akti-
fi) dimeşandin. RojnamSn wan bi riySn cûre cQre deidUce-
tm. Ji bo piştgiriya meşrutiyetê Q ya vS rewşa nû,di hemû
bajaran de xwenişandanSn fireh, mezin en gelSri dUiatm çS-
kmn.
RSxistmSn netewi ySn Ermen, Ereb, Arnawud û netewên
dm h gor biryarSn kongra TukSn Ciwan a h Paris "qebul
kmbGn", piştgniya rejima TukSn Ciwan dUann. Li ba wan
(9) Y.A.Petiosyan, A.n.d. , rGp. 314.
(10) A.A.AUmov, Şoreşa 1908 an Li TirkiyS, riîp.44.
72

wUia bG, ku TirkSn Ciwan dUcarm mesela netewi çareser bi-
kin û ji ber vS ji bang ji bo demokrati, pSşkevtm û biratiya
netewandUcn-m.
Li Istenbul rewşenbirSn Kurd , bi taybeti ewen ku mul-
ted, yan ji di riya Sultan da hatibûn rawestandm, roleki baş
dUistin G bi aktifi dixebitin. Di nav wande,Seyid Abdulqa-
du-ê kurS Seyki UbeyduUahS serokS serihildana 1880 yi
Seyid Abdulqadu- di sala 1881 i deji aUye Sultan ve h tsten-
bul hatibu rawestandm- rolek wi ya mezin u eşkera hebu.
Pişti serihUdana Tirmehe vegeriyaye Istenbul G di welat de
parastigerekî meşrutiyetS hatiye zan'hi. Bi gotina beşdaran;
di roja cejna remezanS de meha Çirya Yekem 1908 an h
IstenbuI,Ii ber dere mala Seyid Abdulqadir xwenîşandanekî
mezin hatiye çêkirm. Xwenişandaran, h hemu bajSr geriya-
ne Q sloganen piştevanî ji bo meşrutiyetS G ji bo qanuna nû
avStme, Ii ber derS meqera nGnerS Sultan jî civînek me-
zin pek anîne. (11)
SloganSn bi giştî G esaa ySn rewşenbîrSn Kurdan slogana
peşketm Q yekiti bG ye. Di welat de, wi wexti, rSxistmeki
Kurdan ya netewi bi wi awayi tune bîiye ku reberiya xebata
Kurd bike. Eva han ji astengek mezm bu ye di riya geşbGna
bira netewi G tevgera Kurdayeti de. Ew Kurden rewşenbir
ku h derve muhacir bun, vegeriyabîln welat, tenS hevi G
daxwaza wan ew bG ku rSxistinek bi wi awayi damezirinin.
Di payiza sala 1908 an de, Seyid Abdulqadn* u Emin Be-
duxan h Istenbul Komela Hevkari G pSşketin a Kurd
(Kiirt Teavun ve Terakki Cemiyeti)dainezirandm, ji bo sero-
kati û rSberiya xebata siyasi Q rewşenbiri ya hemû çin û
tebeqan bUce.(12) Ew komela han, bi kSmasi nûnerS se bi-
nemalSn Kurdan 8n mezin -Bedirxani, Şemzinani, Baba-
(11) Jamanak (Wext) 1908, hej. 2, 16(29) S Çirya Yekem.
(12) A.Safrastiyan, Kurds and Kurdistan, Londra 1948,
P.70.
73

ni- bQ. Ew rewş ji ji bo serokatiye dijiti peyda dUcu*, yekiti-
yek pêk nedUiat. L8, cardm bi pu-ani rewşenbir û siyasiySn
Kurdan çûne wS komelS. EndamSn we pir hebûn, berpu-
siyare hemG rS G bir G baweriyen cGda cQda Ii der û dorSn
xwe kom kmbG.
Endamen komelS piştgiriya sloganSn TirkSn Ciwan di-
kn-m. Parastma mesela yekitiya netewSn bindestSn Osmani-
yan û meşrutiyeta sala 1876 an dUcirm. Komel, wek ku di
programS xwe de ji nivisi ye, xebat ji bo dbidkirma van ar-
mancan kiri ye : Di mmtiqSn KurdistanS de vekmnadibista-
nan; tayin kmna memur û karbidesten Kurd h dam dezgSn
kirdayetiyê di welat de; itiraf kirma resmi ji bo zmanS Kur-
di; çekirma universitekS di Kurdistan de; rSdana derSxisti-
na kovar Q rojname bi zmanS Kurdi ; kifşkirma nuneren her-
demi ySn Kurd jibo meclise;bizav Q hewldanjibo geşkuma
rewşa abori di Kurdistan de.(13) Seyid Abdulqadir, Emin
EK Bedirxan, Zihni PaşayS Baban, Damat Ehmet ZuBcuf
Paşa, XeHl XeyaH(Motkan), Ehmet Cemil BegS Diyarbekri,
Ehmet Ramiz Beg (Lice) u hmek kesSn dm serokatiya wê
komele dikirm G roleld wan a mezm û bizavi di komelS de
hebQ. (14)
Komela Hevkari G pSşketin a Kurd , qimetek bi te-
mam u mezin di nav Kurdan de peyda kuiye. RSxistinên ne-
tewi-burjuvazi ySn Ereb, Ermen û ySn netewen dm itiraf Q
itibaren mezm pe dUcirin. Bi taybeti peywendiyeki wS ya
xurt bi rSxistinen Ermeniyan re hebû. Di payitext de Ii
ser hewildana her du milan xwenişandanSn mezm dihatm
(13) Programa Komela Hevkari u Pêşketm a Kurd, tstenbul
1324, Roji Kurd,hej. 6, 1960.
(14) EI-Teaxi, hej. 10, Tirmeh 1967, Pir mixabin, di wan
74
belge u materyalSn h ber destan de, jiyana damezirS-
neran u endamen wan komelan di wan de ninmNiviskar.

çSkmn. (15) Çina h ser kar G dewlemendSn Kurd û Ermeni-
yan, koşk, xani G çayxanan ji bo vS armance texsisdikirm.
RojnamSn Ermeniyan, deng Q behsSn birati G hevxebatiya
Kurd u Ermenan di paytext de belav dUcirin. Rojnama
Gortis di 12 yê Çirya Duyem sala 1908 an de, h ser pey-
wendi G dostaniya Kurd G Ermenan weha dmivisi : "HSdi
hêdi ev birati xurt dibe û dibe sebebe xweşiyê". Komela
Hevkari û Pêşketm, peywendiyek xurt bi Taşnak (16)
re daniye. Her wext nGnerên komelêji bo civinSn xwe, bang
Ermeniyan kirme G rSxistinSn Ermeniyan ji ewan daweti ci-
vinSn xwe kn-me. KesSn beşdari civinan bûne, bi hev re mar-
şa Kurd u Ermeniyan a niştimani peşkêş kirm e.( 17)
Rojnama Jamanak , h sa- danina programa rSxistinên
netewi di civinek degotiye : "Her dG milanji heya ku ji wan
hat biryar dan ku di riya armanceki de bixebitin"(18) Ko-
melSn Ereb, Ermen Q ySn din, vê komela Kurdan, bi tenS
nûnerS derbarS armanca Kurd zani ne. Heta komel diqeta
dipIomatSn tngîHzanji kSşa bG.
Eziz YamuUci, di biraninSn xwe de weha dmivise : "Ko-
mel8 ji HukumdarS tngiltere re telgrafeki şandibû. Vi Hu-
kumdari ji bo vi agahdariya Kurdan, bi pirozbahi G sipasi-
ySn xwe ve bersiv dabu..." YamuOci bi vi awayi didomine:
"Komela Hevkari G PSşketin, ji Hukumeta IngiHzan ya wi
wexti hSviya aHkariyek kmbG."(19
(15) Jamanak 1908, Çirya Yekem, hej. 7.
(16) Gortis (Kar) 1908, Çuya Duyem, hq. 53.
(17) Jamanak 1908, 18 i Çu-ya DGyem, hej.l9.
(18) A.n.d. , 4 ê Çn-ya Yekem, hej. 4.
(19) Eziz Yamulki, Kurdistan G Serihiklanen Kurd (Kurdis-
tan ve Kurt Ihtilalleri) 1946, rup. 55.
75

Bi vi awayi em dikarm bSjm, di wan wextan de, h nav tS-
koşerSn Kurd h Istenbul, hinek kes hd)Qn ku mêla wan bi
ser IngiHzan ve bQ, ew mSla han h dawiya xelasiya qonaxa
Şerê CihanS e Yekemji peyde bûbû.
Armanca bmgehin ya bizava komelS, derxistma organek
bQ. Rojnama Jamanak , di meha Tirmeha 1908 ande, we-
ha nivisiye :"Van rojan Kurd dS rojnameki navS w8 Kurd ,
bi zmane Kurdi Q Tirki der8xin".(20) Hejmara rojnamS ya
yekem di 29 8 Çhya 1908 an de h Istenbul derketiye.(21)
Yê ku wê rojnamê derSxistiye navê wi Tewfîq bQye u xeDcê
Silêmaniyê bGye.Di rupela rojname ya yekem de wUia hati-
ye nivisandin: "Rojname organa Komela Hevkari G Peşketm
a Kurd e G armanca wS ya bingehin ji belav kirina bir u bawe-
riya komele ye." Heftê carek heşt rGpel derdiket G her rupe-
lek ji çar sutun bu.(22)Wêrojnama han tene neh meh derke-
(20) Jamanak 1908, 16-22 yS Çuya Yekem, hej. 2.
(21) BinSre; Revue du Monde Musulman, 1909, T.7,N.l-2,
P.170-171.
(22) Di Bibfiyografya Edebiyat de, Ii ser rojnama Kurd ra-
76
ySn cure îi cure u kSm hene. BibUyografya dewlemend
û 8 xurt a O.L.Vilçivski, behsa wSkiriye48bel8,di we-
şanSn Kurdan Sn dm de,qet h ser tiştek nehatiye nivisan-
din.(O.L.Vilçivski,BibUyografya Weşanên Kurdan Li
Derve/up.l57-158)Her wUia mviskar u diroknivisan
navê rojnamS ji birasti nenivisandine,ji bo minaki;E.K.
Sarkisyan û Lazeriyev, Komela Hevkari G PSşketm
a Kurd bi nav dikin. BinSre ; E.K.Sarkisyan, Siyaseta
Dagirkeri ya Imparatoriya Osmani (Di RojavayS Erme-
nistan) Li Pişt Qafqasya, Erivan 1962, rGp. 82.
Her wiha binSre; M.S.Lazeriyev, Kurdistan u Mesela
Kurd, Moskova 1964, rîip. 139. TenS yek serekani h ser

J
'^*- .V> j''^' 'j>> 't/-*r 'J* ♦J-.* Jî'*:j^^'-*ij/k>«3U t^.Ar. < .X
j_,:^V ..... j-/ •^^-»ur'>../'''>/
.*, wi, /. .^•..■' ./,^ >;^:r -^ U^^

tiye.(23)Pê re nehatiye gihiştin ku di hemG mintiqen Kur-
distanS de bS belavkumS û bUcare bibe rojnamek berbelav
G bi nav G deng.(24) RojnamS behsa meselen gelek cûre cû-
re kiriye û h ser pir tiştan nivian belav kiriye. Beri hemû tiş-
tan li ser guherandma rewşa avaki û xurtkirma rSzen nete-
wa kar kniye.Rojnama Kurd*j:oj8n kevnar 6n netewa Kurd
pir bi iftixar û bi sifet G camSriya netewa Kurd nişan
daye.
Di hejmara duyem de, di gotareke de, ew gotara ku bi
navê Kurd û Kurdistan hatiye nivisandm weha
hatiye gotm : "Kurd di Imparatoriya Osmani de ji hemûji-
yana xweş, ji hemG mafan bS parm. Her çend can^ri G fe-
dakariya wan h dySn welat di aBySn hemû kesan de diyare
u ciyek wani bi taybeti ji methS re heye." Ew kesen ku roj-
namS do-Sxistine, rexnSn ku h dewletS gfftine, ne vala G bê
armancbune.(25)
wi rojname nivisiye; Revue du Monde Musulman, di sala 1959,
hej. 1-2. Ewê ravisiye ku rojname, rojnameki hefteyi, dini, siyasi G
cTvaki bQye. Hejmarên rojname nehatuie parastin, lêbelê, komek ji
naveroka wê di kitêba A.Şahbaziyan ; Diroka Kurd û Ermeniyan de
hatiye mviskndin. Hêjayê gotinêye, ew kitêb di vi wari de yekem se-
rekaniya me ye. Kovara Revue du Monde Musulman, behsa rojnama
Rojhilat û Kurdistan(Şark ve Kurdistan) kiriye. Ehmed Şerifê* Herse-
ki, Bedriyê Meletyê, Ismaili Herseki wê derêxistine û zêdetir propa-
ganda dine Islame kiriye û bi tu awayê peywendiya wê bi tevgera aza-
dixwaz a Kuid re tunebûye. Derveyê van du malumatan, tu serekani-
yên dm yên di vi wari de ber destên niviskar nebuye.
* Bmêre : Têbiniya 22. (Nave esasi.yê kovar? "Kuid Teavun ve Teraki
Gazetesi ye (Rojnama Hevkari D Pêşketma Kurd)" e. Em di vêkitebe
de klişa rûpelêwe yê pêşiyê pêşkêşi xwendewanan dikin. N.M.)
(23) Şahbaziyan, Diroka Kurd u Ermeniyan, rup. 177.
(24) A.Safrastiyan, Kurds and Kurdistan, P.70-7 1 .
(25) Binêre;E.K.Sarkisyan, A.n.d. , rGp. 82.
78

Bi wi awayi rojname zSdetir gotarSn civaki-siyasi belav
dUcir. Di wan gotaran de gelek ideologen Kurdan bir û ra-
ySn xwe dixistin ber çav û riya rastiyS ji bo pSşveçûna ne-
tewa xwe nişan dikinn.Rojname,gelek gotarSn rewşenbiri
G çandi ji belav dUcir. NivisarSn wan gotaran KurdSnjSha-
ti G xwecU bira netewi, weld SeidS Kurdi, tsmail Hakki Ba-
banzade û geleki din bûn.
Dihqmara duyem degotara Çijibo Kurdan pSwist e?
hatiye belavkirm G t8 de weha hatiye nivisandm : "NSziki
panzde salane ez tim G tun difUcirim G ve meselê dipivim û
datinim, di netica vê sersekminS de, tiştSn pir girmg di serê
mm re derbaz bGne. Ten8 dii tişt eninivisa Kurdistan dUcare
bigûherine; yekitiya netewi h gel hişyariya dini û we hiş-
yariya ku di şaristaniyet, zanisti û hunerdebe bişavtm."
SeidS Kurdi ji weha dibS : "Ji bo azadbûna Kurdistan, pe-
wisti bidamezirandina eskereki KunJi yS mezm heye."(26)
Wi niviskari di hejmara şeşan a rojnamS de gotarek dm
nivisiye; ku dibS hewceye bir û baweriya pSşketm û aza-
diyê li gel din be peju-andm û bi wi awayi derkeve. Baweri-
yek bi wi awayi diji islamiyetS nine. Nivisar di wi wexti de
dgi PanislamizmS disekme da ku perda Ii ser rûye wê zihm
G zora ku li ser navS islamiyetS di dewleta Osmani de h
netewSn musulman te kmn rake.i. Ev bir û baweri rS G nSri-
nen han, bi pirani ySn kesen ku rojname derdixistine bûye.
Eh hejmara sSyem de Ismail Hakki BabanzadeyS niviskar
û xebatker, gotarek Ii ser c|imet û ginngiya xwendewari ni-
viaye. Di wS gotarS de roni kuiye ku xwendewari rolek ça-
wa di xurtkuin G yekitiya netewi de dUize. Ewi gotarS bi vi
awayi domandiye; pêwiste zarokSn Kurdan bi zmanS bab u
bapu-6n xwe bixwimn.(27)
(26) Şahbaziyan, A.n.d. ,rGp. 177-179.
(27)A.n.d. ,rGp.l79. 79

Ew gotarSn ku di rojnamS de hatine belavkirm ne tenS
ji bo propaganda siyasi hatibun amade kirm. Di eyni wexti
de h ser bingehek xurt ji bo belav bûn û geşkirma zmanêe-
debi yS Kurdan ji hatiye sekinin. îsmail Hakki Babanzade,
dozS ji gel kiriye ku tiştSn veşarti ySn bi dev G çirokSn Kur-
dan, bSn komkinn G bi zmane Kurdi diroka Kurdi bS ni-
visandm. Di vi wari de weha dibîge: "Parastm û durustkuma
zmane eddii riya pSşketmS ji bo me vedUce. TenS xwendin
G zanisti karê netewi dipareze. KiUta zaninê, zman e. Her ew
kiKt tenS dUcare deriyê şanstaniyetS veke." Li ser pewisti û
bahayS v8 meselê xwediyS gotarS bi vi awayi gotara xwe di-
domine: "Ji bo cianina van wezifan, ez berS xwe didim wan
kesen zana u şareza û doze li wandUcim;zûtirindest ii zen-
dSn xwebidmjor Q mil bidnekarkinn8".(28)
SermvisarSn rojnama Kurd , bang li gel dikirm,ji bo ye-
kiti û biratiye u sazku-ma peywendiyen xurt di navbera ne-
tewSn welat de.(29)
Ev rojname ji wek gelek rojnamSn dm ku Ii tstenbul bi
Tirki u Ermeni derdiketm G dihatin nivisandm, meşandm û
serokatiya wan di bin destê buijuvaziya Uberal de bû.(30)
Rojnama Kurd , di mesela civaki G abori de h gora men-
feeta çina xwetUyê wê bû. Bi pirani ji dibm tesira Ş8x Ab-
dulqadir de bG. Gelek kesSn beşdar ewi derker û xwediyê
rojnamSdizanin.
Komela siyasi G civakî Hevkari û Pêşketma a Kurd di
25 8 tlona 1908 an de h tstenbul kulubeki vekir.
Dema vekirma w8 kuIubS di salona Weznecnler de, 500
(28)A.n.d.,rGp. 178-179.
(29) Gortis, 1909, 1 S Kanuna Duyem, hej. ll(Bi Ermeni)
(30) BinSre; A.D.JeItyakov, Y.A.Petrosyan, Dhoka Rewşen-
bui Li TirkiyS.
80

kes ji endam G mSvanan hazu^ bûn. Di vekmna wS kulubS
de bi vi awayi axaftin hat kmn: Em hemG Ji bo birati u
hevxebata netewSn tmparatoriyetS piştgiriya qanun G meşru
tiyetS dUcm. Muftuzade,ku serokek Kurdan G xelqS MuşS
bû, bi taybeti h ser van tiştan sekmi;ji ber vS rewşa nû
Kurd daxwaza wekheviyS dUcm, bi netewa Tirk ve di riya
pSşketm, zamsti û başkinna rewşa abori, azadi Q siyasi de
diçm û ku ewe wezifeke li ser milSn xwe dizanm, ew çax
hewceye em bi dU û can parastma meşrutiyetS bUcin û ewê
dijiyana xwede tetbiq bikin.(31)
Di we civinê de axaftma ji bo veku-ma w8 kuluba Kuixli
hatiye kirin ew ji her ji bo peyda kuina buati G peywendiya
navbera Ermeni G Kurdan bû. Muftuzade digotarekSde, bi
germi doza zSdetu xurtkmna btfatiya navbera her du nete-
wan dUcu-. PeyamnSrS rojnama Gortis weha nivisiye :"Xe-
tib, wezifa bmgehin ya wS kulubê xurtkmna birati u dostiya
herdu netewan ditiye".(32)
Di rojname G weşanan de, çavSn muov pn- caran li wan
kesan dUceve ku h ser kombûn û civinên kuluben bua y8n
(31) Elaeddin Seccadi, Diroka Edeba Kurdi, Bexdat 1952,
rGp. 552. RojnamSn Kurd G Kurdistan, her wek me Ii
jor ji behsa derketina wan ku-, di wS wextSde ber G ba-
hayS du neslen Kurdan bGn. Geleki ji ku eşkera nebe, di
şerSn tevgera azadixwaz a Kurd de mU G bi mil bûne. B.
Nikitin, di vi wari de wUia nivisiye : "Di rasteqini de,
di wi wexti de herdu milan; Bedirxaniyan u aUguên Se-
ySde NShri (meqsed Seyid Ebdulqadu e), dijitiya hev
dUcn-in u pilanSn cure G cure h diji hev digerandm. Bi-
nSre; B.Nikitin, Kurd, rup. 290.
(32) Gortis 1908, 26 S îlon, hej. 13.
81

Ermenîyan an ji ySn Kurdan dmivisandm. Pir caran di hamG
aUyen paytext de, an ji van gundSn nSzikS hev ku Kurd û
Ermeni tS de dgiyan, bihev re diketm wan civinan. Peyam-
nSrê Gortis h ser wan civinan weha niyisiye :"Di nav me
Ermeniyan de ev eşkera ye G ciyS zanin G dUxweşiye ye,
ji ber ku ev nişana han ya birati û aUkariya her dû nulan di-
ke..."(33)
KuIubSn Kurdan, roleki baş ji bo h hev kirm û nehiştina
sariti û rakirma dijwariya navbera Kurd û Ermeniyan Usti-
ne. Rojnama Gortis cara duyem nivisarekS Ii ser we bûye-
rê nivisiye: "Do, li Xas KoyS(34)Kurd û Ermeni civinek çêki
rme, sebebê civinS ev bû ye;hmek komelen Kurdan nenza-
yiySn xwe Ii ser Ermeniyan diyar ku-ibun. Ew KurdS ku go-
tarê xwend, bi tevayi dgi wan bûyeran axift G h ser xurtki-
rina birati û hevkariya bi Ermeniyan re sekmi. Dawiya vS ci-
vinS peywendiya wan baş bûye û navbera wan de qet tiş-
tek nemaye."(35)Bi vê riya hevxebata Kurd G Ermeni-
yan çi h Kurdistan û çi di nav Ermeniyan de piştguiyeki
wek ku di tstenbul de hebû hate ava kirin.
Bizava sîyasi ya Komela Hevkari û PSşketina a Kurd ,
her di îstenbulS de nerawesta.RSxistmSn we di rojhUata
tmparatoriyS de; Diyarbeku, Bittis, Musul, Muş u Erzurum
de belav bûbûn.Di destpêkS de,di wan herSman de, komitSn
heremî ySn komelê pêk dUiat,pişti paşwexteki ew komitSn
han bi awakî serbixwe xwe kifş dUcmn. Her weku tu pey-
wendi di navbera wan de nebe. LebelS, di eslS xwe de, se-
rokatiya siyaseta wan komitan, serokatiya komelê ya li ts-
tenbul dUcu- û serku-dayeti îi meşandina wan Ii wir dihat
(33)A.n.d. ,1908, 19 ySÇu^a Duyem, hej. 53.
(34) Li qeraxê tstenbul.
(35) Gortis, 1908, 12 yS Çu-ya Duyem, hej. 53.
82

kirm. Pir diser de neçG, wan kuluban kareki pu- girmg h
ser rewşa siyasi-civaki kmn, u giraniya xwe li ser sîyaseta
wan herêman xistin ber çav.Bi pirani di bajar G mmtiqSn pi-
çGk 8n Kurdistane de ew kulub G hucn-e hatibGn danin.
Kuluba BithsS mezmtirin û xurtuine wan kuluban bG .
Di Çuiya Dûyem a sala 1908 an de, h vi bajari kuluba Er-
meniyan 50, ya tttihadiyan 90 u ya Kurdan ji 680 endamS
wS hebûn. CîgirS konsolosS Rusya Akimoviç di rapora
xwe ya 30 8 Çirya Paşin de waha nivisiye :"Hejmara enda-
mên kuluba Kurdan gUiiştiye çend hezaran."(36) Di meha
Sibat û Adara 1909 an de, hejmara endamên kulube'bû ye
80hezar.(37)
Bi eksê kuluba paytext, serokSn ku kar G barSn kulubS
meşandme, rol Q giraniyeki wan kesen çep tSde tunebG ye.
Di w8 rewşa siyasi-abori ya nû de, çina navin rolekî girmg
Kyistiye. Ew çina ku Akimovîç di rapora xwe de "dew-
lemendSn Kurdan" bi nav kiriye. Endamên kuIubS (meqset
kuluba BitUsS ye-Niviskar), "di nav xwe de deh hezar Ure
komku-me, ku bikin sermaye ji bo vekirma kaigehek di Bit-
Usede." (38)
Derebeg G nûneren eşh-an ji dibûne endamSn wan kulu-
ban. Armanca wan ew bû ye ku di w8 rejima nû de, bi saya
wS rSxistmS menfeeta xwe biparSzm. Bizava sîyasi G kombu-
na Kurdan di BitKsS de h der G dor w8 kulubS, ji bo kulu-
bSn din ySn di b^Sr de bû ye cayê tu-sS. ErmeniySn BitKsS
bi xebat u bizaviya wan kuluban şa bûne, xurt bGna wan
wdc menfeeta xwe nivisandm e. Akîmoviç h ser vS pusS
(36) A.V.P.R.F., ji konsok)sxana Istenbul, 1908, rGp. 58.
(37) Binêre; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rup.
141.
(38) A.S.D.R. , bingeh^konsolosxana Istenbul, rup. 58.
83

weha dibêje:"VS yekgirtina Kurdan diqetêdUcişme.PSkani-
na bi vi rengi hSzekî mezm,dibe sebebS netirsandmSji bo Er-
meniyan. Ji ber ku, ev hSz û yekgirtm, di paşerojan de bi
bizavi (aktifi) wS rola xwe kifş bUce."(39)
Zêdetu- nehrsiya Ermenîyan ji bo ve yekS bG : We kulubS,
komiteki şerS ku ji deh kesan p8k dUiat damezirandibû G e-
wan ji kesSn din hîni kar û bare şer dUcmn. Kulube xebateki
baş dUcu-ji bo rewşa arami ya b^êr. Bi rasti ji, alozi kSm bû-
bGn û çeng û berS asa^dş Q aramê, di ser herSme de ha-
tibG vekirm. Ittihadiyan sebebS lawazi û jaibQna xwe, wan
kuIubSn Kurdan dizanin. Ji bo v8 yekS, ketin bizav û xebate
u xwe amade kum ji bo wan kulubanji nav hildm. Sala 1909
an di meha GulanS de wS kuIubS gutm.(40)Gelek endameh
we naçar man bibm endamê Ittihadiyan.Di vê meselêde A-
kimoviç roleki baş Ustiye G di rapora xwe ya ku ji bo Zi-
novîev konsolosS Rusya yS tstenbulS nivisiye weha dibS:
"Nabe ku em vS ji bir bUcm, Kurd heta nUia dijmmendew-
letS y8n eşkere bQn, niha bGne piştgire qanuna gutina ku-
luba Kurdan. Heta demek beri nUia Ermenî di rehetiyS de
bQn, 18 vS dawdyS, ji bo ku navbera wan Q Kurdan hate xira-
kirm ketme nerehetiyS Q bê arainiyS".(41 )
Mesela ku Kurd dibOne endamS kuluba tttihadiyan, ba-
hayeki wS ya abori ji hebu. Ji ber ku, her Kurd yekemin se-
rokanîya butça kuluban bQn. KonsoIosS Rusya yS BitKsS
h ser vS weha gotiye : "Kuluba tttihad û Terakki zSdetu- xe-
bitiye ku KurdSn dewlemend G ySn bi nav G deng h der u
doren xwe bicivine."(42) Ew nayS we mane ku tttihadiyan,
(39)A.n.d.
(40) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rup. 141.
(41) A.S.D.R. , bmgeh, konsolosxana tstenbul, 1909, D.141
rGp.8,bigişti.
(42)A.n.d. ,rûp. 150,gişti.
84

armanca wan ne ewbû ku di hSla siyasi ve tesir nekin h ser
Kurdan. Girtina kuluba Kurdan di BitUsS de, nerazibuneki
mezm xisti bQ nav gelS Kurd.
Ew kuIubSn Kurdan hewce bG ku bi awaki helbijarti G
h gora meşandma karS hmdûr bSn danîn, IS, gelek caran di
dyê ve de bi awaki eşireti dUiat danin. CarSn dm ji hebQn,
rewşa civakî, di mesela danina kuluban de rol diUst. Li ba-
jarê Xinisê eşira Çarikan, ji kuluba h wir dûr ketibûn, ji
ber ku ew kesen ku serokatiya wS kulubS dUcmn, heta de-
mek bere zori û zordestiyS h ser wan kmbûn. Ji bo ve ji e-
wan di wS kulubê de ci negirtme G dest avêtine ji xwe re
kulubdc dm vekirme. Di wan rojan de rojnama Gortis
ya Ermeniyan weha nivisiye : "Eşira Çarikan we eziyet G
tadaya beri bi kûri tinm bira xwe û ji ber vS ji dixwazm ni-
zikati bi Ermeniyan re deynm. Ji ber ku Ermeniyan ji van
ceza u tadayiyan tam kmne. Em ji pir salan bi deste zor G
zordestiyS wekî wan ketibQne bm perçiqandma zilm G zora
civakiyS".(43)
Havina sala 1909 an , dema TirkSn Ciwan dest avStin si-
yaseta OsmanizmS, hSdi hSdi kulubên Kurdan hatin girtin.
tttihad û Terakki ji bo fu-eh kirin û xurt kirina iktidara xwe,
pewist dîl ku Kurd bibin endamS kulubSn wan. Lê bele,
Kurdan bi dU,kar di nav partiya Tirkan ya ttilaf de dikmn.
Di saya wan bang G propagandSn zSde ku kuIubSn Kur-
dan ji bo bira netewi kmbun, hejmareki pu zSde Kurd li
der G dorSn xwe kom kiribQn. "Heta ew KurdSn ku xwe
Tirk dizanin piraniya wan ji xistibQne nav rSzên xwe".(44)
Li gora wan deng û behsSn ji Muşê gihîştme redaksi-
yona rojnama Horizon aErmeniyan, pişti girtina wan ku-
(43) Gortis, 1909, hej. 48, 6 ê Adar,
(44) A.Şahbaziyan, Diroka Kurd û Ermeniyan, rûp. 177.
85

luban,. Kurd li der u dorSn hicn-Sn dîni dicivîyan û dest bi xe-
bateki bi pir dizi ku-ibîin. Li navça Bilanix , Melazgu-d
u ciyên dm civin dikirm u Ii ser mesela programa xebatS
û babeten din kar û barS diaxiftm. AwayS tên gotin Kurdan
van xebatên xwe bi awaki pir dizi û veşarti domandme. Bel-
gen bi nivisandî h ser minakiySn wan xebatSn hicran heta ni-
ha bidest neketiye ku mirov bikare bi firehayi h ser biseki-
ne.(45)
Di dawiya sala 1909 an de,ji ber sebebe girtma wan kulu-
bên siyasi bizavi Q keft û lefteki Komela Hevkari u Pêşke-
tin a Kurd G ya rojnama Kurd nema. Her çiqas ew roj-
name Q komele di demek kurt jiyana xwe karibûn bidomi-
nm, IS, rolekî wan a baş di hişyarkirma gel de ç8bu.
Komela Hevkari u PSşketm a Kurd , ji bo belav kmna
xwendewariye di nav Kurdan de xebatek mezmkuiye. En-
damSn w6, v8 wezifa han wezifeki bingehin a Ii ser milên
xwe zanîne. Ji bo v8 armancS Komita Kurdan a Weşani îi
Rewşenbiri hatiye dainezrandm. Wezifa we komitS xebat-
kirin ji bo vekmna dibistanan Q bi zmanS Kurdi çap kuina
kitSban bQye. EndamSn w8 komitS, bi wezirê TirkiyS yS
Rewşenbui re ittifak kirme Qji bo vê armancê gelek bizavi-
ySn hSja meşandme. XeUI XeyaUyS xelqS Motkan, rolek
mezin di v8 xebatS de Ustiye.(46)
Butçe û aKkariya maddî ya vS komitS, ji Kurden dewle-
mend Q KurdSn ku di kar û bşrSn dewletS de xebitine û hi-
nek ji ji dewletê hatiye girtm. WextS h tstenbul dibistan tS
vekmn Abdurrehman Bedirxan 30 UreyS Tirk yarmetiyS di-
ke G vi qewK ji dide ku her meh bi awayeki berdewam aK-
(45) Horizon 1910, 10 S Sibat, hej. 3.
(46) El-Teaxi, lOêTîrmeh 1967.
86

j^C j\:^ .^,',~
^^U ^,,-.^ ^
jf-^:

kariya wS dibistanS bUce. (47)
Ew dibistan h taxa Diwan Yolu û Ii kuça Hace Paşa
hatibû vekmn. Roleke w8 ya mezin di jiyana çandi ya Kur-
den tstenbul de hebQ. RojnamSn h paytext derketine, bi
taybeti wek rojnamen weki Horizon , Azade MUIet ,
Jamanak u geleki dm ji h ser vebûna v8 dibistanS bi fi-
rehayî mvisine. Programa wS dibistanS her wek dibistanen
dm bû ye. Rojnama Horizon , h ser wezife Q programa ma-
mostSn w6 dibistanS weha nivisiye ; "Navê dibistanê dani
bûn Dibistana MeşrutiyetS . Her çend mirov nUcare beje ku
h vfu tenS meşrutiyet dUiat xwendm, 18 beI8, xwendmabi
dil Q germin meşrutiyet bQ".(48) SerokS dibistanS Abdur-
rehman Bedirxan bQ, di destpêkS de tenS 30 zarokSn Kur-
dan hebQn, dawiyS hejmara wan geleki zêde kirm e.
Wê komitê, doza vekmna dibistanan di Kurdistanê de ji
kiri ye. Di rastiyS de ji ew mesele ne wesa hêsan bu. Ji ber
ku, ew kadro Q mamosteyên ku di Istenbul de bi dest di-
ketm di nav gundSn KurdistanS de tunebûn. Rojnama A-
zata Mart ya Ermeniyan, h ser v8, pirozbahiyS h rewşen-
birSn Kurdan kuiye û weha gotiye : "Her bi çi awayi be,
ev zori, zehmeti Q nerehetiya han dS bS pêşiya rewşenbirên
Kurdan, nabe ku dev ji vê meselê berdin u bidm aKki. Ji
ber ku, rojSn bên Q çarenivisa netewan gu^Sdayi ye bi hîş-
yari û xebata zehmet, dgwar di dgi hemû rewşekî xirab Q
nehhevhati de".(50)
"XebatkerSn Ermeniyan ên pSşkevtixwaz baş di we ras-
tiyS gihişti bûn. Ji ber ku, belav kmna xwendewari u zanis-
(47) BmSre; Revue Du Monde Musulman, 1910, T.10,N.4,
P.578.
(48) Horizon 1900, 9 e Sibat, hej. 30.
(50) Azata Mart (EidS Xas) 1910, 22 ê Sibat, hej. 190,
88

ti di KurdistanS de, wezifeki pir pêwisti u ginnge, ji ber ku,
ewan dizani; Kurdistan dyS bext, can û dilS tevgera Kurdan
e, ne paytext". (51)
W8 geşbûn pêşveçûn Q jiyana ku di paytext de di nav tev-
gera Kurd digiya , bi vi avayi germ û gur nedigihişt Kurdis-
tan û sar dibû. Ji ber ku, di vi wexti de yek dibistan çiye di
KurdistanS de tune bûJIeta ew ji hemû h navçSn di destS
Tirkan de bQn.,Tu cari h wan xweş nedihat ku tevgera azadi-
xwazS Kurd xurt bibe u pSşve biçe. Di sala 1910 an de, Tir-
kSn Ciwan, destSn xwe ySn gemar kune nav Q ewan xistm
bm muhasa-S G ew ji mafê xwe bSpar kmn. Ew netewên
ku heta do bi wan re li diji Sultan xebatê dikinn.(52)
Li ser girtina kuIubSn Kurdan, Komela Hevkari û Pêş-
ketin a Kurd u derketina organ G weşanan, xebata qonaxa
pevajoya pSşveçGna jiyana civakî-siyasi ya Kurdan nesekmi.
TirkSn Ciwan, bi vS siyaseta xwe ya êrişker, dij xebata ber-
xwedana netewSn piçQk sekini û ewi domand.Di ber vS re
ji sala 1910 an , tevgera Kurdi gihişte qonaxek geşbîinS
ya dm. Xebata bizavi ya Komela Hevkari u Pêşketm a
Kurd Q bir G baweriya serokSn w8, serekaniya ilhama tev-
gera Kurd bu. Eziz YamuDci bi awayek pir bi rGmet G baha
behsa dewra wê komelS dUce G weha dibeje : "Ew yekemin
car bQ vS komelS, mesela azadiya Kurdan bi kar aru. Ew ji
ne ew bû ku h daxwaz Q xwestma seroken wS bG;ew neti-
ca guherandm û perewpSşveçûna hedda rewşa siyasi û civa-
kibQ". (53)
(51)Aji.d.
(52) EI-Teaxi, 10 S Tirmeh 1967.
(53) Eziz YamuDci, Kurdistan G SerihUdanSnKurd,,TÛp. 55.
(Kiirdistan ve Kurt îhtilalleri)
89

^ . '^
KOMELA HtVA-HEVt U KOVARA ROJl KURD ,
DAMEZIRANDINA YEKEMlN ÇAPXANA KURDl
Di jiyana siyasi-civakî ya Kurdan de, xwendewaran role-
ki mezin Ustiye. Nemaze xwendewarSn ku h tstenbul di
universîte Q enstutiyan de ducwendm. Di paytext de, di bela-
vok û civinên KurdSn siyasi de,deng8n xwendewaran xurt,
zelal Q bUind bû. Ew tSkoşerSn Kurdan -ku di rojSn bori
u di diroka xebat8 de pir xwedan tecrube bûn- hemQ nesi-
heten wan xwendewaran dUcevte beranberi hişyariya siyasi-
civakî Q ewan wS hîşyariySgeş u bUind ddcu-m.
Di destpeka sala 1912 an de h tstenbul, komeleki nQ ya
xwendewaran bi navS Hiwa-HSvi hat damezirandm.(l)
(1) V.F.Minorsky, Koşa HSwayê, Şekiti tercume kuiye.
90
BinSre; V.F.Minorsky, Tebini u tntibaat,Petersborg 1915,
rûp. 18. Emîn Zeki û Bileç ŞSrko, sala 1910 an , sala
damezirandma komelê zanin e. BmSre; Bileç Ş8rko, Me-
sela Kurd, rGp. 52. Di wan salan de, tttihadiyan hemû
dezge G rSxistinSn Kurdan qedexe kmne. Ji ber vS yekS,
rS jS re naye vekum ku di bin wan rewşan de, komeleki

Peywendiya danina vê komelS ji aUyekS de bi rewşa welat a
nû û serkevtma siyaseta nav TirkSn Ciwan ve hebG.
Peywendiyeke baş a endam G seroken wSkomele bi tSko-
şerSn Kurdan 8n di Istenbul de dijiyan re hebG. Komele di
fakulta Ziraat de hat damezirandm. Ji ber ku hejmarSn
xwendewarSn Kurdan di wS fakult8 de pir bûn.(2) Her bi wi
awayî,di fakulten dm de ji,wek di fakulta Bgişki JMelekiyeta
Şahinşahi de endamSn wS hebûn. Omer Cemîl Paşa serokS
komelS, Qedri Cemil Paşa jî sekreterS w8 bQ. Fuat Temo,
Cerahzade Memduh SeUm, Necmeddîn Huseyn, Ebduleziz
Baban, Omer Efendi Q Zekî Beg.... endamSn bizavi ySn ko-
melS bQn.(3) BerpirsiyarS maUyS, XeKI XeyaK bQ. Enda-
man h gora programa nav xwe mehaniySn komelS didan.
PeywendiySn komelS, bi xebatker û kesSn bi nav Q deng
u bi kesSn siyasi ySn Ereban re ji hebu. Bo minaki, peywen-
diyeki xurt h navbera Necmeddîn Huseyn, Qedri Cemil Pa-
şa û niviskar û tSkoşerê bi nav û deng 6 Ereb; SeduIIah EI
Cabir û Reşid Riyad de hebQ.(4) Ew kes dameziranên parti-
wiha bS danin.Di nivS yekemîn 8 sala 1912 an de,
ji ber şUcestma şerS Balqan, rewşa riya tttihadiyan raste
rast biber jariyê ve diçu G dawiya wê rewşa xirab de ji,
Partiya Hurriyet G ttilaf a TirkSn Ciwan hat danin. Piş-
ti van bGyeran, Kurdan karin komeleki nG dabimezrinm.
B.^.MnHopcKMM, KypflH, saimTKH h
BneqaTJieHHH , neTpo'rpafl,I9I5, CTp. 18
(2) El-Teaxi, 10 S Tinneh 1967.
(3) Dr.BiIeç Şêrko El Qediyye El Kurdiye (Mesela Kurd),
rGp. 52.
(4) Di damezu-andma wS komelS de, niviskar G edibS Kurdi
e bi nav G deng, Refiq Hilmi, rolek mezin G gmng Kstiye.
BinSre; Roja NG,1960, Silêmani, Tirmeh, hej. 1, rûp. 61.
91

ya netewi ya Ereb Hizbîl Merkeziyye EI tdariy Osmaniy-
ye bGn uewS partiyS didawiya sala 1912 andeli QahirSda-
mezirandibGn.(5 )
Bizav Q xebata komela Hîwa ya di nav gel de, ji ya Ko-
mela Hevkari û Pêşketm pirtir bi nav û deng bû. Beşa Er-
zurum 8 ku di dibistaneki navin de hatibG damezirandm,bi-
zav, xebat û rewşeki w6 ya pir eşkera û gmng hebîi. SerokS
w6 beşê Teyib EU bQ.(6) Beşeki komelêji hderve -Ii Lozan-
hebu. Ji ber sebebSn êrişen terori û hovîti ku di destpSka
ŞerS CîhanS ê Yekem de dihatin ser komel8,ewS di w8 na-
vê re bizava xwe hinek da sekinandin.Arşiven ku di destSn
komele de hd^ûn ji,ewan dabGne Ebduleziz Baban ku biparS
ze.(7) Komelê bi navS Roji Kurd kovarek. mehani derdi-
xist. Ji hejmara çaran pe ve navS kovarS kmn Hetavi
Kurd .(9) EndamSn komelS xebat u bizaviySn xwebi xurtî
bmbun nav serbazan.(8)
(5) Le mêrite sur la question Syrieime -Publ- par le comman-
demend de la IV-me Armêe, tstenbul 1916, P.58
(6) Di sala 1925 an de, KemaUstan Teyib AU, têkoşerSme-
zinê Kurdani idam kffin. Ewi beşdariya şoreşa ŞSx Seid
kaû)u.
(7) Pişti Şerê QhanS S Yekem, komel bi serekatiya Asif
Bedirxan destbixebatS kiriye. Ekrem Cemil Paşa serokS
fexri bGye. Di wSqonaxa xebatS de, komele hinek kite-
ban jî çap kiriye» Ji bo minaki ; afirandinen EhmedêXanî
kitSba hînbuna zmanS Kurdî ku Ekrem Cemil Paşa nivisîye.
Di sala 1922 an de, ji ber sebebSn siyaseta Kemal Ata-
turk, komel hatiye qedexe kirin.
(8) Mehmed Emin Zeki, DQ-oka Kurd G Kurdistan, 1939 Qa-
hîre, rûp. 35. Dr.BiIeç Şêrko, Mesela Kurd, rûp. 52.
(9) V.F.Minorsky G Bazil Nikîtin, Roji Kurd, bi Hetava
92

\ : jtj
/^/
T}j^ \ J^
\ : J.U.
xrr^ *:- ji/_>. ^ J^jl ^ _ »Al»i(l.,A \_M
5_'i*»u.4'''
j>i û-^V"'^ --'^^
XMy-y JljiJ »J^j^fr Jlcv'; [ 1»-*^ »'y*- ]
«**-
■fc^AŞ^.k^i-i.: A.

Hejmara yekem a kovarS 6 S HeziranS, ya duyem 6 8 Tii-
mehS, sêyem 1 8 Tebaxe (10) û hejmara çaran ku navS wS
hat guherandin û bû Hetavî Kurd 23 ye Çirya Yekem sa-
la 1 9 1 3 an derket .(11) Her sS hejmarSn yekemin sih Q du rQ-
pel derketmejiejmara çaran nivê wan bûJSermvidcarê s8
hejmarSn yekem, yekek nave wi Suleymanî EbduDcerim bG.
Ya hejmara çaran Ebduleziz Baban bû. Kovar bi
Tirki G Kuidi derdiket. Her çend kovar a xwendewaran bQ
18 belS,geIekkesSn siyasi Q ySn bi nav Q deng 8n Kurdan,we-
kî Necmeddin KerkukU, Sahh Beduxan Q hmek ditu^ aU-
kariya derketina wS dikmn. HSjayS gotmêye ku mvisarSn
wek niviskar Abdullah Cewdet, pir caran h ser rQpelSn kova-
r8 hatme belav kirm. Ew kes yek ji wan e ku bi Ismail Heq-
qi Babanzade re dameziranên TirkSn Ciwan * Q di
Kurd tercume ku-ine. BinSre; V.FMinorsky, Kurd, rûp.
18. B.Nikitin, Kurd, rûp. 290. Di zmanê Kurdi de goti-
na Roj u Hetav bi eyni menS de nin. Di kovara Ahnanî
de, di gotarekî de, bi zmane Almanî, bi rasti nave wS roj-
namS hatiye tercume kuin. BinSre; Die Welt des tslam,
BerKn 1913, Band I. Hett 314, s. 221.
Pişti sansorS ewS qedexe kff, navê rojname kirin Hetava
Kurd.
(10) Roji Kurd 1913, hej. 1-2-3.
ni) O.L.Vilçivskî G M.S.Lazeriyev, bi xeletayi derketina
Hetavi Kurd, sala 1914 an nivisandm e. BinSre; O.L.
Vilçivskî, BibUyografya WeşanSn Kurd Sn h Derve, di
Sedsala 20 an de. Zmanê traniyan, I, Moskova-Lening-
rad 1945, rûp. 158, M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela
Kurd,rGp. 139.
* Y8 yekemKomela Tiricên Ciwan damezu-and bi Ab-
dullah Cewdet re, ne tsmail Haqqi Babanzade, tshaq Sukûti
bû.(N.M.)
94

hukumeta TirkSn Ciwan de ji wezirS rewşenbîri bQ. Di
wi wexti de, wan her du kesan dev ji Tirkên Ciwan ber-
dan Q hatm ketm nav tevgera Kurd. Tirkên Ciwan , bir-
yara ji bo mesela çareser kmna netewi bi d nanin û wan ma-
fSn netewan pişt guh kirm. Ew buyarS ku di sala 1907 an,
Partiya fttihad Q Terakki di kongra xwe ya duyem de h
ser we meselê girtibû,ewe ci bi cî nekmn ku mafên wan nete
wan bûn heta do bi wan re diji rejima Sultan tSkoşindUci-
rm.(12)
HejmarSn Roji Kurd ji tstenbul digihiştm Kurdistane.
Li ser v6 baştirin belge, ew name Q pirozbahiySn xwendewa-
rên Kurdan m ku ji bo rojnamS şandin e. Heqqi Medeni bi
purozbahiya xwe re perçek helbesta şairS mezm 8 Kurd Hacn
Qadirê Koyi şandiye Q kovarS ji wS belav kiriye.
V.Minorsky, behsa belavkirina Roji Kurd di Kurdista-
(12) Di weşan G edebiyata Kurdan de, rola girmg a AbduUah
Cewdet di peydabuna ideolojiya tevgera Kurd de, behsa
xebata wi nehatiye kirin. LêbelS, şahid Q belge Sn wi
tSkoşerS Kurd ew gotarin ku Ii ser rGpelSn Rojî Kurd,
xebat G wezifSn ser miISn kesSn Kurd, ka çi ne, belav
dUcir. Derveyi van, di weşanSn Tukandeji h serdiroka
edebîyat G çanda Kurd, nivisaran belav kiriye. Didawi-
ya ŞerS CihanS yS Yekem dej-oleki wi ya bi bizavi di
damezu-andma komelSn siyasi ySn Kurdan de hebûye.
Her wiha,pişti ŞereCihanSyS Yekem,disala 1925 an
de, ew mvîsandm G gotarSn di rojnamSn Tirkan de h
hember serihUdanSn Kurdan derketme G ku ewan bi
doza damezu-andma dewletekî Kurd gunehkar kume,
AbduUah Cewdet, di diji van nivisandm G gotman ne-
rizaya xwe eşkera kiriye. BinSre; Rojnama Akşam
(Evar) Kanuna DGyem 1925 -Nivîdcar.
95

nS de dike Q weha dibS : "Li ciySn wek SUSmaniyS ySn dûr
dihat belavkmn Q di kovarS de, seroken rewşenbir 8n
Kurdan, daxwaza belav kirm Q jiyana mesela netewi diki-
rin." (13) Li gora kovarS, behsa hemu zor Q zehmetiySn ge-
18 Kurd Q armanca w8, di hemû qunc Q deren Imparatoriya
Osmani de t6 kmn. Ji ber vi çendi, riyek wehadanibQ pSşi-
ya xwe : Behsa yekitiya netewan, jiyana wan, guherinên ci-
vaki hwd. û behsa jîyana xelqS diku.
Roji Kurd , behsa xwendarS Kurd tenS nekiriye u bala
wan tenS nekişandiye ser xwe. Behsa rojnamSn Ermeniyan
ji kiriye u bi awakî metih h ser deiketma rojnama Hori-
zon 0 gotarSn ku tede hatine belav kmn sekmiye. Li ba wS
her weha bQye; ev kovarSn han bîra pSşkevtixwaz di nav
Kurdan de belav dikm.(14)
KovarS behsa siyaseta nijadperesti ya Tirk8n Ciwan a di
warS mesela netevri de kiriye u ji bo w6 ji tenS çar hejmaren
kovarê derketiye. Ji ber sebebSn wan mvîsandman, ewS
gu-tin G ketin dûv girtina mviskar Q belavkuSn kovarS.Di da-
wiya Çirya Yekem sala 1913 an de, ji ber nivisinên diji sî-
yaseta dewletê, peyamnSre kovarS Salih Bedirxan hat gir-
tm Q hepiskmn. Rojnama Jamanak a Ermeniyan û rojna-
ma Tercuman ya Tirkîye, ve xebere belav kmn e u weha
gotine : "Salih Bedirxan di kovara Roji Kurd de gotarek
dijî kirdayetiyS nivisi ye, ji bo w8 ji karbidestSn eskeri 16
geriyane G girtine xistine hepsS."(15)
Bi wî awayî di sala 1909 an de h ser rûpelSn rojnama Tir-
kan hinek gotar hatm nivisandm ku rexne Ii siyaseta Tu-kên
Ciwan digirtm. Ew rexnên wan wek mînakî h ser tiştSn we-
(13) V.F.Minorsky, Kurd, rGp. 18.
(14) Horizon,.25 S Ilon 1913, hej. 214.
(15)Jamanak, 23 yS Çuya Yekem 1913, hej. 1600.
96

ha biîn ; qanuna di warS weşan derSxistm Q çapi de weha di-
got: Eger ku-dayetiya mehelK an waK, di rojnamekê an ko-
varekS de gotareki dqi dewIetS bibinin, ew dikarin hem
serniviskar, hem xwediyS wS gotarS G hem ji çapxanS
bignn, ciySn ew weşan hatine çap kmn h wu^ derSxin
dadgehS.(16)
Li derveyi van zor û zehmetiySn dewlete, hmek asteng û
gn-mgiySn din ji h ber kovarê hebûn. Ew kesen berpirsiyar
û derkerSn kovar8,pispori Q şarazayiyeki wan a bi temami h
ser rojnamenivis û derSxistma warSn kovari de tune bû. Di
ser van gişkkan re, zor û zehmeti ya rSzman u imlayen ere-
bi Q hinek tiştSn wek wan ji Ii ber derketma kovarS asten-
gSn girmg bun.
Li gora wan gotar u materyalSn di kovara Roji Kuid de
hatine belav kirin, didin xGyakmn ku bi piranî h ser jiyana
Kurdan hatiye sekinandm. Di hejmara yekem de gotarSn
Necmeddin KerkukK ;Komela XwendewarS Kurd G Xizme-
ta Kurdan ya ji bo Makam-i Xilafet, yS Fexri; Di Nav Kur-
dan de QabiKyeta Hevdemi, yS XarputK;Deid G Dewa, yS
Mithet; HSzSn HukumetS YSn Gişti(Kuva-yi Umumiye-i
Hukumet) û geleki ditn- hatme belav kmn.
Di hejmara duyem de gotarSn Li PSşberS Netewa We
Wezifa We(di bin vS gotarS de imza DaganS Bulgaristanî he-
ye, ne ye Abdullah Cewdet N.M.) û Rîya YekitiyS ySn Ab-
duUah Cewdet, MisUmani G Kurditi yS Ismaîl Haqqi Baban-
zade, Her Ez Bun Keseki Din Nebe, Bextreşi u Mehnimiya
Kurdan, tbreta EbduDcerimS SiIêmanîyS u Zunan u Neza-
niya Kurdan ySn X.Mudanî G gelekî dm tSde hatme belav
kirm.
Di hqmara sSyem de, ew kesSn di hejmaren pêşi de ni-
(16) K.Yost, WeşanSn Anadol, rûp. 14.
97

visandinSn wan hdîG di vS hejmarS de ji nivisarSn wan hati-
bG belav kmn. tsmail Haqqi Babanzade; PSşketina Kurdan,
EbduDcerimS Silemanî; Yarmeti, XJVludani;Bextreşi G Meh-
rumîya Kurdan û hinek gotar û babet nivisandmSn dm tSde
hatine belav kmn.
Di hejmara sSyem de, ew kesên di hejmara pSşi de nivi-
sandinen wan hebûn,di w6 hejmarS de ji nivisarSn wan
hatibûn belav kmn. tsmail Haqqî Babanzade PSşketma
Kurdan , EbduDcerimê SUSmanî Yarmeti , X.Mudani Be-
lengazî Q JSrdestiya Kurdan Q hinek gotar Q babet nivi-
sandinên dm tS de hatme belav kmn.
O.L.Vilçiviskî, pu- bi başi behsa kovara Roji Kurd di-
ke û weha dib8: "Ew nivisandmSn tS de hatme belav kmn,
pu bi eşkera bir G bawireya netewi ya wan kesan didin di-
yarkmn. GotarS wS Ii dgî perçiqandm, zilm û zora Tirkan m
G dozS li Kurdan dUan ji bo yekitiya hevxebata pêvajoya
serxwebûnS û azadiya Kurdistan."(17) Di hemQ halan de
em pir bi gotma "netewi" nerazi ne. Ji ber ku, h ser yeke-
min rQpelSn hejmara Roji Kurd , di mesela siyaseta diji
Sultan de, armanceki kovare ya bingehin di riya pSvajoya
serxwebûnîyS de tunebû ye. Wezifa kovarS ya bingehîn, pro-
paganda rewşenbhi G handana Kurdan ji bo şanstaniyetS
bûye. KovarS, pir bi dizi behsa çûna diji dewIetS kuîye Q
xwe niziki babetSn weha nekuiye. KovarS nekariye bi eş-
kera banga azadî G serxwebûni ya Kurdistani hiWe. Ev bQ-
(17) O.L.Vilçivski, Aji.d., C.I, Moskova-Leningrad 1945,
98
rûp. 151.
O.Jl.BHJimeBCKHM, BHÖjmorpa^HuecKHii
o63op sapyöeKHHX KypflCKHX neqaTHHX
H3flaHHii B XX CTOJieTHH. "MpaHCKwe
H3tIKH",T.I, M.-Jl., 1945, CTp.151

yer zSdetff ji ber rewşa objektîf û subjektif a w6 demS bûye.
Hewceye eva han jî ji bh neçe, kesSn berpirsiyarSn kovarS
meyla bir Q baweriya wan bi ber bu- Q baweriya TukSn Ci-
wan ve bG û baweriya wan bi TirkSn Ciwan hebû ku we qe-
rarSn xwe bi ci binm.
Bh Q raya Mmorsky ya di vî wari de rasteqinitu e : "Ko-
vara Roji Kurd rewşekî wS ya netewi hebû".(18)
Di vi wari de hewceye ku em vê ji bSjin; bi pu-ani çap û
weşanSn netewî li ser mUSn Roji Kurd bu û bi wasita w8
dihat amade kmn.
Ew zor Q zehmeti û paşkevtin, bi puani ji ber sebebSn
paşvemayîna rewşa rewşenbiri ya Kurdan bû. Kovar bi xwe,
di gotara Armanc,RS de behsa vS meselS dUce G weha
dibge : "Dpfê Kurd itiraf bUce, ku ew çawa ji şanstanîyetS
dQr m, ha- wisaji zanisti û rewşenbhi ji dQr in".(19) Destek
mvisarên kovarS, çavkaniya vê paşketma rewşa Kuidan, v8
zihn û zora bi berdewami li ser gelS Kurd tê meşandm di-
zanin. Ji ber v8 ji weha dmivîsm : "Kurdan beri hemû tiş-
tan zanin ku xwendewari di nav wan de pir k8m e û bi wî
tişti hesiyan. Ji ber v6 dizanin pewistiya wan bi zanisti û
xwendme ye. PSgava yekem a riya şoreşgerSn Kuidan
xwendewariye." KovarS bi vi awayi didomand : "NUia şefe-
qa HêviyS avStiye, em dUcarm bi dU 0 giyan bêjm, zordari
hSdi h8di namine. Di nav Kurdan de me du meşale hUkui-
ye, an ji me du riyên hişyaricmnS çSkuiye; HSvi Q Rojî
Kurd"(20)
LS belê, di xebata rewşenbîri ya tSkoşerSn Kuidan de,
divê eva han ji bira me neçe ku, ewan van xebatan ji xeba-
(18) V.F.Minorsky, Kurd, rûp. 18.
(19)RojiKurd 1913, hej. l,rûp.2.
(20) A.n.d.
99

ta xwe ya siyasi cQda nedikir, wan her du rengên xebat8di
kovarê de dan xûyakum. Di vS gotar6 de weha nivisandi-
ne : "Di pSvajoya azadi û serxwebQni ya siyasi de, em S ri-
ya zamstiyS nişan bidm, bi tenS riyek ber bi wS armancS ve
diçe"(21) Roji Kurd , Ii ser zehmeti Q nerehetiya w8 riyS
nivisiye : "tro ciwanan ji bo netewa xwe Q hemû cahanê eve
wezifS girtine ser milSn xwe Q dizanm, dS di ve riy8 de ge-
lek zehmeti Q neriheti jî derkevm, IS belS, ev zehmetidSdi
pSvajoya pSşketin û şanstaniyetSde dyS xwe bigre."(22)
Roji Kurd , bi vi awayî zor û zehmetiySn di aUyen ko-
melên Kurdan de tehUl kuiye,ronî kuiye. Rolekî w8 hemlS
ya baş hebû di afirandma ideolojiya Kurdewari de.
Ber bi vS re ji, kovarS behsa wezifa ser mUS xwe, riya riz-
garbOn Q pSşveçûna netewan dikir. Lê bel8, li gora me, van
rewşenbiran, bi başi nezanîne riya xebata xwedestnişan bi-
kin. Ew "h'iia netewi" ji zêdetir ji bo menfeeta nivisarSn
kovarSbQye.
AbduUah Cewdet, di gotara Bu- Hîtab (Xîtabek) de,
li ser wezifa komelên Kurdewari Q handana wan ji bo hîn-
bGn Q zamstiyS weha mvisiye : "Em di qonaxa avabûna ne-
tewî de dqin." Li gora AbduUah Cewdet jî; "Netewek, ku
ne xwedan şexsiyeta xwe be, derveyî birek heywanSn be
hişi û nav nexwendî pS ve nabe tiştek" tî bi vî awayî h ser
disekine u dide xwQyakmn: "Netewe du-okeki meyandî
(monoton) û sekmi nine. Ji nebatek di bexçên me de, çi-
yan de, darekî ku befeSn xwe yên hSşin di aKyS hejîna bayê
de xwar dUce, ji derveyi ve tiştek nîne."(23) Bi vi awayi
(21)A.n.d.
(22) A.n.d.
(23) Aji.d. ,rGp. 4.
100

dozS ji gelS Kurd dUce : "Sedsala em tS de dijin ne henek e,
sedsala 20'an e. Netewek ku xwediyS mêjû G rojên bên
ySn diroka xwe nebe, xwediyS xwe nine. Netewe G kesên
ne xwediye xwe bi xwe bin dibin kole, dibin malen Sn
dm."(24)
Abdullah Cewdet, vS mesela nazik, bi gmngi xistiye ber
çavSn wan rewşenbirên ciwanên Kurdan. Ewi digot hewceye
em bizanin ka em çi dixwazm, me divê serbixwe azad bm,
an di bin siya ImparatoriyS de bijîn. Eger me navS em di çar-
çova ImparatoriyS de biminm, bi çi awayi be ji, ji bo bid-
anina vS armancS ji hewceye "xwendewari û şaristaniyet"
di nav netewe de bête belav kirm.
AbduUah Cewdet, piştî du-sS mehan di Roji Kurd ko-
vara komela Hêvi de, li ser wezîfa ser mUSn xwendewa-
rSn Kurd, gotarek nivisiye. EwS gotarS bala niviskarSn roj-
nama Ermeniyan a Jamanak kişandiye Q gotara AbduUah
Cewdet bi tevayi h ser rûpelSn rojnama xwe belav kirme.
Abdullah Cewdet, bi awayek objektifi Ii ser rewşa siyasi-
civaki û abori ya netewa Kurd u Ii ser paşvemayina wS nivî-
siye. Pir bi tund û tuji rexne li wan têkoşeran û welat-
parSzan girtiye ku duri Kurdistan di tstenbul de, h ser navê
netewe diaxifm, her bi devki xebat dUcin G xwe h wan de-
ran diveşSrm ku ji bo xebate biçne dySn der G derS ji Kur-
distanS dGr. "Wir deşte, pir waren gul û çiçekan ku bûne
gonstan G di wan zeviySn bi xêr û bereket de ku birçiti G
feqiriya xwediye wan tS de heye. Nivisar dibe; tenS bi hSvi
G ramana baş serbesti bi desten Kurdan nakeve, riya rasti û
çareser kum, tene vegerina nav netewe, nav Kurdistan e.
Bi wi awayi didomîne : " Axaftm, munaqeşe G dest girS-
dana li vir, Ii Istenbul, bS maneye, qet feydekî nagihijîne
(24) A.n.d.
101

wan gundan ji bo nanS paxaç, şîr vexwarm^undi hîşyarki-
rm u handana ber bi şaristaruyetS, belS, evaye wezîfa Ii ser
miISn ciwanSn Kurd".(25)
AbduUah Cewdetj-izgarbûn û pSşveçûna avakS bi zanis-
ti û xebatê ve girSdaye. Abdulkerîmê serniviskare kovaredi
gotara Her Ez Bim Tu Kesekî Dm Nebe de, h ser xebat G
karS negihişti, sewiya hişyari Q bira netewi ya Kurdan nivi-
siye G astenga hevnegirtma wan nivisiye.Ebdulkerim,beh-
sa rewşa hemû sebebSn civaki Q abori, paşvemayina civaka
derebegi-otokrati kiriye Q hservî diware berxwedana diji
pSşveçQnS G guherandma w8 nivisiye u doz h netewe kiri-
ye ku bi xwendewari, zamsti ewe bUcarm ve astengê ji holS
rakm. Weha gotîye: "Feqet dermanê cehalet gelek hSsane:
Maarif. Maarif çiqas Ii pSş be, netewe ew qas kamU di-
be. Maarif çiqas taammum bike netewe ji Ii gor wS gav bi
gav tewessu dUce."(26) Bi vi awayi AbduUah
Cewdet ji, peşveçûna rewşenbiri di guherandina rewşa ci-
vaki-abori ya netewe de di bine G dibS : " Di laşekî nexweş
de hiş G giyana rast vegir dernakeve." Niviskar, gelekî ras-
tiySn tal Q zehmeti û h ser belavbûna nexweşi G birçitiya
di rojhUata Imparatoriy6 de sekiniye Q dibê;gundeki Kur-
dan h nSzild EdenS ye ku 744 kes li wu- dijinji bo eskeriyS
bang Ii wan kmne, tenS di nav wan de 12 kes bS Sş, saxlem
bûne.
Abdullah Cewdet, dozS Ii ciwanan dikir, bi kûri û firehi
hemG sebebSn rewşa civaki-abori ya jiyana netewa Kurd eş-
kera bikin G bikolm. Mesela hejmartma nufusa KurdanG d-
ySn li wir rudinSn, cûre cûre kar Q memuriyeta wan,rewşa
wan a abori, hejmara jin û mSran, minn û ji dayik bGn, hej-
(25) Jamanak,31 yS Çu-ya Yekem, 1913, hej. 1608.
(26) Roji Kurd, 1913, hej. 2, riîp.21
102

mara xwendewar G nexwendewaran, peywencUya wan a abo-
ri bi netewSn dranSn wan re, pîşesazi û rewşa belavbGna ax
u zeviyan û gelek tiştSn dm gutiye dest, iSkoUn kuiye G li
ser axaftiye. Niviskar bi vi awayî nivisandiye : "Wek van
meselSn han ku di nav netewe de dest dikevm, ew wext
em 8 wan wezifan bi d binm û bikarm bibin têkoşerekî ras-
teqinî di riya pSşkevtmS de. W8 demS rutba mamostayeki
dibistanS, dS ji ya qaymeqameki bUmtu- bibe".(27)
Necmeddin ku tekoşereki ji xelqS KerkukS bG, peywen-
diyeki wi ya raste rast bi komela Hevi re hebû. Di gota-
rek xwe ya bi nave Komela Xewdewarê" Kurd G Xizmeta
Kurdan ya Ji Bo Meqam-î Xilafet de,pirozbahi Ii kovara Roji
Kurd kiribG G dozS ji KurdSn ciwandUcn- ku xwe zêdetir nS-
ziki netewe bUcm,tiştSn rastecpni Q bmgehin ji yS vala dyS
bikmJNJecmeddîn bi vi awayi gotara xwe didomand:"Bi hiş-
yarbûna rewşenbirSn awan emeji deste zihn u zoriyS rizgar
bibin."Li gor Necmeddin,wezifa h ser milen her endameki
Hevi-Hiwa,çQna nav netewe u bUievre xebat kirm buJViviskar
her çend bi puani nivisandin û axaftmSn xwe bi veşarti û
tukUen (qalUcSn) armanca xwe bi eşkera diyar nekinbG ji,
gotara xwe gelek bi gotmSn hSja G ramanSn bihnd xemlan-
dibG.
Bizava rewşenbir ya rewşenbirSn Kurdan a di warS dani-
na rSnivisa Kurdi, vekirma dibistanan, xwendina duok û
çanda Kurdi, xemlandma hişyariya netewi GdidawiySdeji
ji bo başkuma jiyana abori ya* Kurdan xebat kmn de geş
bQbû.
We guherandina civaki G siyasi ya ku şoreşa Tirkên Ciwan
h nava welat kmbijnjcareki bmgehin kirji bo belavbGna me-
sela rewşenbiri di nav Kurdan de.TirknasSn Sovyeti Jeltya-
(27)Jamanak,3I ySÇiryaYekem 1913, hej. 1608.
103

kov G Y.A.Petrosyan weha dibSn; salSn dawiye yen şoreşa
TirkSn Ciwan, salSn jiyan G geşböna jiyana civaki, siyasi û
çandî ya welat bûn.
Di wan salan de bir u baweriya netewi ya Tuk, bi yek cari
di nav rewşenbirSn Tuk de bi hêztu- G xurtu- bG.(28) Evê ji
di nav netewSn dm de riya diji Tirkan vekir.
Peydabûna bi Kurdi mvisandin gaveki mezm bQ. Ew8,
caman xwe dUcu- astengek mezm Ii ber pêşveçûna çanda
Kurdi. TekoşerSn Kurd, Ii ser rQpelen Roji Kuni , bi he-
mu awayi vS meselS nivisandm û raberizin li serdikirm. Ew
guherandinSn dawiyS ya şoreşa TirkSn Ciwan ku di nivisan-
dmSn Tu-ki de dUiatm peşkSş kirm, tesheki wan a pu mezin
Ii ser mvisandmSn Kurdi ku û ewan ber bi pSş ve bir. Di
vS navS re Kurdan, h tstenbul Komela Başkirm, Belav Ki-
rm û Hin Kirma Alfabê damezffandin. Kar û baren ve ko-
melS, çSkinna alfabekî nû ya Kurdi bQ. TekoşerS KunJ Ab-
durrehman Beduxan, di vi wari de weha mvisiye : "Ji ber ku
alfabeya Kurdi bingeha w8 Erebi ye, sistema fonetika zma-
ne Erebi ji bo KurdiyS bi ker nay8 û ji ber vê ji danîna p8-
wistiya vê alfabS hatiye hoIS".(29) Di yekemin hejmara
Roji Kurd de Mesud SUêmani di gotara bi navê Herfen
Me Q HSsanku-ma Xwendma Wan de bi vî awayî h ser vS me-
sele nivisandiye:"PSwiste carek din h ser alfabeya Kurdi bS
sekmandm."Li gor nivîskar: sebebe aloziya di warS nivisandi-
nS de ewe ku, gelS Kurd bi zanisti negUuştiye şaristaniyet
(28) A.D.Jeltyakov, Y.A.Petrosiyan, Dkoka Rewşenbiri Li
Tirkîyê.
(29) Kurte Xeberek Netewên CiranSn Hev, Roji Kurd, hej.
4 >1913,rGp. 11.
CBOflKa cBefleHHH o conpeflejibHHX cTpanax
", N? 4 , IbI3, CTp.II.
104

û pSşkevtma AvrupayS, HSjayS gotin6ye ku niviskar ji bo
başkirma alfabeya Kurdi qet tu pSşniyarek ji neaniye.
Di vi wari de M.S.Eziz (Salih Beduxan), programekî ji bo
guherandm û temam kirina alfabeya Kurdi pSşnîyar kiriye
G ew peşniyar ji bi d hatiye. Ji bo xwendm G nivisandmeki
rasteqini, afirandina alfaba Kurdi, geleki diqqeta xelqS ki-
şaye.(30)
Ew alfaba ku Salih Bedirxan li ser bingeha alfaba Erebi
dani'bQ Q pêşniyar kmbû, dixwest; têde heşt herfSn din Sn
dengSn zman ben danin Q ew ji bikevin ser herfên b8 deng
yen alfabS. Di rasti de, ew pêşniyar di warS xebate de ew
qas ne rehet bQ. Niviskar Q xwecUyS peşniyarS bi xwe di
wS meselS de baş gUiişti bu Q bi vi awayi digot : "Ez doze li
biraySn Kurd dUcim, ew h ser mesela alfabS bisekinm û ji
bo we ji dan Q sitandma bh û rayS bira bS kmn." Her weha,
dozS ji kovara Roji Kurd di ku- ku quncekî taybeti ji bo
çareserkirma ve meselê bS amade kmn.
KovarS buhayeki pu" mezm daye vekmna dibistanên nû.
Her wek ku tS zanin, dibistanên Kurdistane ySn kevnare, her
ew hicrSn medresSn dîni bûn. Ji ber v8, armanca Roji
Kurd ew bG ku qimet bi zanistiya dinyayS b8te dan. Di
wi wari de AbduUcerimê serniviskarê kovarê di gotara wxe
ya Mindal Bo Çi Zû FSrê Xwendm Nabi de, rexne h ri-
ya ders gotm û hinkmna hicrSn medresan digre G weha di-
bêje : " Di ser vS re, di hicran de demeki du-ej t8 xwendin,
lê, di destpSkS de hini xwendmS nabm" û weha didomine;
" ji bo xwendma ilim melaySn wan mizgeftan destpêkS de
emir dUcin ku bi çend cari Cami bixwinm, demSn duSj ni-
visandinSn Usameddin, Ebdulxefur, Ebdulhekun G Miher-
rem Efendi dixwimn G bi wan mijGl dibm. Ew hînS vS dibm
(30) Roji Kurd 1913, hej. 2 , röp. 12.
105

ku "dal" (herfa D) a Zeyd bo çi bore, wS "R" yaEmrbo
çi mansub e."(31)Di dawiya gotara xwe de weha dibêje£v
metoda han yarmetiya xwendewaran nade ku bi zû di mese-
lên siyasi G bQyerên welat de bigihSn.Di dibistanan de hewce
ye behsademoIcratiyet,parlamento,otokratiyet,qaniin G meş^-
rûtiyet ûhwd.. bSn xwendin£bdulkerim gotarS bi vi awa-
yi didomine : "Çiqas baş e ku eger zarok zanistiya abori
û ya kişt û kal (Sraat) û kimya bixwinm". NSrina niviskar
weha bûye, ku bi vi awayi xwendm dikare kadroyên taybeti
bigehine. PSwiste ku em di hemberi wî de dest guSdayi
neminm.
Ji bo ve gûherandm û xwendine, pêwiste zarok di yeke-
min salen xwendmS de ji bo kar û barSn civakî bSn terbiye
kmn. Dav^yS mviskar dibS ; kesi nediye ku, Avrupiyan zani-
nS xwe bS hile u derew ji bo kesSn me bikar binm.
PSwiste em vS ji bejin; gelek tSkoşerSn Kurdan, mesela
xwendm G zanistiye, ji bo zor G zehmetiya civaki xebat ki-
rm, ji bo guherin û berewpSşvebinnan temam nedUcirm. Bi
temami di bingeha çanda rojava negihişti bGn, ji bo v8 di-
xestin ku tovS çanda rojava di Kurdistane de biçinin. Bin-
geha çîniti Ii gora menfeeta wan bQ. Ji xwe ewS nexistm ber
çav G eşkera, banga xebata diji paşvemayi ya peywendiyen
derebegi di KurdistanS de hUnanibun. BelS! Di wS qonaxS
de, programeki ya civaki, abori û siyasi ya rewşenbirSn Kur-
dan bi eşkera, roni G bi qimet di meydana xebatSde tûnebu.
TenS qimet didan mesela zanisti, belav kirina xwendewari
Q rewşenbiri. Ew ji her armanceki piroz G bi rQmet bû,der-
veyi wS tiştek nebQ!
Hewceye em vS ji bejin ku, di Roji Kurd de, car-
nan gotarên li ser guherandma rewşa abori û civakî dUiatm
(31)RojiKurd 1913, hej. l,rQp. 21.
106

elav kmn. Ji bo minaki ; serniviskarS kovarS, gotarele nav
G nîşana wS Tal Q Şirini û NecdetS Diyarbekiri ji gotarek
bi navS Cotkari belav kmbû. Di wan gotaran de, ne tenS
h ser bir u baweriya netewi mvisandibûn, her we menfeeta
çînîti ji di wan afirandinan de xistibun ber çav Q eşkera ki-
ribGn.
EbduDcerim di gotara Tal u Şirini de, banga parastma
bezirganiya burjuwazi ya nQ ji dayik bQyi kmbG. Niviskar,
dozS ji xweyi sermayedarSn Kurdan dUcir ku hini hunera ba-
zirgani, sermaye kom kirm û xistma kar bibin. Hemu cûre
riySn bezirganiyS nişanS wan daye. Li gor nSrina wi weha
bG;ev karSh ser vi wari be kirm,de bingeha jiyana abori ya
KurdistanS deyne. Di wu de her wehadigot;bizavek heyeji
bo ku rewşa abori-civaki p8ş ve bibe, riya berewpSşveçQna
şanstaniyet nişani xelqe da ye û doze ji dewlemendan ki-
riye ku dibistan G merkezSn zanistiyS vekm. NSrina xwe ya
di wi wari de bi vî awayi domancUye ; rewşenbiri Ii Avrupa
çawa xelqe rSxisti ye, bezirgani, fabriqe Q kargehan damezi-
randiye, bi wi awayi di Kurdistan de ji di kare bike. L8 belê,
di gotara xwe de niviskar, yekcari diji derebegi nesekmiye Q
da-d u kulen wS sistema civaki nekniye ku ew astengekî pir
mezm h pêşiya pSşketme ye. Ji ber ku, eşkeraye ku di
wan cûre civakan de, bezirganî û sermayedari bi hezar beni-
kan ve bi sistema derebegi ve gu-edayiye.
Necdet, di gotara xwe ya Cotkar de h ser warSn dm se-
kiniye. Wi gotara xwe h ser gundSn KurdistanS nivisandiye.
Niviskar di wS de weha dibe : "Ji bo çi ax G zeviySn Kurdis-
tanS riji ne u berSn wan ne wek Sn Avrupiya ne? Ji ber ku
em alet Q melzemSn kevn, ew ji ySn nû bikar tinm" Her bi
vî awayî dgi ve ji nivisandi^ ye ku, wek bikaranina mald-
nan b8 dinî G guneh e. Niviskar weha gotiye : "Bikaranina
makinan tiştek baş e, ew kesS ku ji rmn re bSje bikaranîna
107

wan guneh e, ew an derewan dUce anji tişteki nizane". Nec-
det bi vi awayî dawiya gotara xwe tine : "Hewceye ku hûn ji
ji wan hSdi hSdi peyda bUcm. Dê hûn dawiyS hSviya xwe bi-
binm G qezenç bikm. Bila erdS me baş be kolan, bUa bSnde-
rSn me mezin bibm û bila çewalSn me tiji bibin".(32) Go-
tara Roji Kurd bi vi awayî didomine; zarokSn xwe hini
pişe û teknik bikm. Ev bir û baweri, bir û baweriya netewi
ya buijuwaziya nQ ji dayik zabQ.ya w6 bQ. Dixwest r6 h ser-
maya biyani bigre Q nehêle serweta netewi birqe Avrupay6.
Derveyi v8, kovar8, pir bi zkeki doze ji gele Kurd kuiye
ku peywendiySn xwe bi mesihiyan û netewendm rebaşbi-
kin. Siyaseta Sultan a "perçe bike û idare bUce" ji li ser rG-
pelSn xwe ruswa kuiye. Li ser vS meselS, di gotara xwe ya
DemS KalS Me de sekmi ye. Di w8 gotara xwe
de evS ji xistiye ber çav G gotiye ku, ne gelek dûre ku hi-
nek dest Q tUiyên misilmanSn kevneperest ji di vS meselSde
hebe.
Hewoeye ku eva han qet ji bira me neçe ku rewşenbirên
Kurdan, rolekî wan a baş di belav kirma bira netewi Q hiş-
yariya siyasi de heye. Wek mînaki,di vangotarande; Hiş-
yarbm! , ZerarSn Nezanina Kurdan , Ibret Q gelekî go-
tarSn din de wan meselan kolan e.
EbduDcerim, bersiva wan gotm u şayîSn di Avrupade be-
lav dibm G ku diben; "edeb û zmanS Kurdan tune" dide G bi
xurti diji wan disekme. Di gotara xwe ya tbret de navSn
çendîn şair, niviskar û mirovSn zana Q jShati yên siyasi 8n
Kurdan dgmSre Q dibe ku, dyS iftbcar Q serbihndiyê ye ku
di nav Kurdan de miroven wek ŞSx Maruf, Notşi,QiziId„
Çuri, Şêx QadirS Pencwmî, Kak Ehmed , Mewlana Xa-
lid, NaK, Salun, Mustefa BegS Kurdî, Had Qadu-S Koyi, ŞSx
(32) Roji Kuixl 1913, hej. 1, rûp. 27.
108

Rizaye Telebani Q çendin Sn dm Sn bgare deiketme.(33)
KovarS biryar daye ku afirandman çap bike. Di vi wari de
weha dibêje : "CiyS heyf u mixabiniye ye ku, xwendewaran
afirandmSn wan xebatkaran bi çapkiri nediti ne' '. Di kovarS
de hinek helbestSn Had QadirS Koyi hatine belav kmn ku
ewan helbestan bi awakî girami di kovarS de weşandine.
Di her du hejmarSn yekem de, bi qelema Fuat Temo çi-
rokek awan û bi zmaneki rewan hatîye belav kirm. EwS çi-
rokS geleki bal kişandiye û di babete xwe de yekemin mîna-
ki nivisandma nesir bQ ye ku di kovarS de hatiye belav ki-
rin. Ew çirok behsa jîyana nebaşi û neraziya feqir u jaran
dike. "Şivaneki pehlewan i bS pişt, feqir Q jar, parastmge-
ha wi civakS û derdSn wi çarenivisa netewe ye". Ji ber vS ni-
visarS kovar tS girtm G çirok ji hemû naye belav kirin. Di
vir de ne mumkune mirov bikare di hemQ rGyan de h ser wS
afuandmS bmvise. TenS beşa hati çapkmn, serekaniya we
dide xûyakirm ku, nivi^ar dixwaze aşiti bixe navbera axa
û gundiySn KurdistanS. Niviskarbivi rengidmvîse ;Kurd çi
axa çi gundi her Kurd e, bS ferqîti destS Tirkan de tS perçi-
qandin G mafS wan tSn xwarm. Di rastiyS de ji ewan di nav
Kurdan de behsa wan ferqSn çiniti nekmne, ev ji riya eşkera
G ya xwuya a kovara Roji Kurd bG.
Her ku me berS behs ku-, armanca kovarS handana ne-
tewe ji bo himbSzkmna zanistî, şaristanîyet, yekgirtma rSza
gelS Kurd û bUmd ku-ma jîyana aborî-civakî bu. Derveyi vS,
yen rojnamS derdixistm nGnerên çinekS bGn, ku nedikarin
hmek mesele bi kûri û esasi çareserbikm. Sansor ji astengek
mezm bG h ser riya behs kuma hmek meselan. Sahh Bedir-
xan, di gotara xwe ya Hişyarbm! de, bi awakî şewat G
hesret weha nivisi ye : "tro tu netewe tune ku nexwecUyS
(33)RojiKurd 1913, hej. l,rGp. 27.
109

panzde kovaran be. Bi van kovaran rewşa xwe dixin ber çav,
derden xwe dikolm û belav dikm, daxwazek wan hebe di-
xwazin. Kovar ji hemû netewan re di dy8 xwarmS de ye,
heçi netewa bS kovar e ew wek mirovekî lal e, ne ddcare der-
dên xwe bêje Q ne ji dUcare seh bike, ka hal û rewşa wS çi
ye".(34)
Bi van nSrinSn piçuk re, me behsa rewş G nSrinSn kesSn
ku kovarS derdixistm ku- ku ew bi wan zor G zehmeti, ten-
gi û dgwariySn mezm dest pesir bû bQn. Kovar organa Kur-
den ciwan Sn pSşketixwazSn wi wexti bû. Di ber vS re deme-
kî kurt derket, IS belS, di wi wexti de kari bibe eyna armanc
Q bira netewi ya Kurdan Q kari bibe neynUca bir u baweriya
Kurdayetî. Bi awayek temamî ji, tesira şaristaniyeta Avrupa
u hmek nerin Q rSvebirmen TirkSn Ciwan, hb lib di w8 kova-
rê de reng daye. Kovar, belavkirS ideolojîya burjuwazi de-
mokrati ya Kurd bu. Ciyek wS eşkera di warS rojnamemvis
û çanda Kurd de heye.(35)
Di sala 1915 an de çapxaneki Kurdi hat damezirandm.
Ev bûyereki gu-ing G bi qimet bG di jiyana civaki, rewşenbiri
(34) Roji Kurd 1913, hej. 2, rGp. 23.
(35) CeUlS CeKI, Kovara Roji Kurd, wek serekaniyeki bira
civakî a Kurdan, di destpSka sedsala 20 an de. Belav ki-
rox; Welat G Netewen Rojhilata NSzik G a Navin,
Kurdnasen Erivan 1975 Erivan, rup. 89.
JtscajiHJie J^KajiHJi, Kypnaji "Po)Ka Kypfl" KaK
HCTO^HHK H3yyeHHfl KypflCKOM OÖmeCTBeHHO-
nojiHTHqecKOM mhcjih naqajia XX b., c6.
"CTpaHH H Hapoj[^u BjiHHHero h CpeflHero
BocTOKa", T.7, "Kyp-flOBefleHHe", EpeBan,
1975, CTp.89.
110

ya Kurdan de. Her wek mesela zamsti, rewşenbui, mesela
çap û weşan ji,karekî mezin kiribu h ser netewSn Imparato-
riya Osmanî. Li Bexda, Şam, Heleb G bajarSn dm ku bûbune
merkezSn rewşenbirî G zanisti ji bo Ereb u Kurdan u nete-
wSn din, ji ber vS yekS ji di van bajaran de ji bo peşvebmna
rewşa çapxane G çapi bizavekî mezm hebû. Di Kurdistana
bakûr de, hem ji ber sebebS çanda KurcU ya kevnare u rehSn
we ySn di kurayS de çûyi û hem ji ji ber çanda Erebi G Fari-
si ku di mileki din de tesîrS iS ku, rewşa çandi, zanisti Q gi-
yana Kurdayeti geş bu Q pêşve çu û xwendewar,rewşenbir
û zaneySn baş di nav wan de derketm.
Di destpSka sedsala 20 an de Iraq di warS siyasi, abori Q
rewşenbîri de, di bm kirdayetiya xirab Q paşvemayi ya ts-
tenbul de bG. VS kirdayetiyS wesa kmbQ ku, Ereb û KurdSn
IraqS, heta dereceki bubûne warSn ^ardanSn nG. Bi taybeti
bajarS BexdayS di wS meselS de rolek kifş u mezin dUist.
Di şerS Yekemin yS CihanS de, Ingiltere pu hewU da G
hSzeki mezm xiste kar ji bo wan navçS Ereb û Kurd ên Ira-
qê ji tmparatoriya Osmani biqetine û bixe bin destSn xwe.
tngiltere di eyni wexti de hez nediku- yarmetiySbidoza hS-
zSn diji Sultan bike Q bi xweşi destSn yarmetiyê neda rew-
şenbirSn Ereb G Kurdan. Tişten ku dikir ji ji bo qaimkm-
na şunpe G dySn xwe, piştguiya tevgera tSkoşerSn rew-
şenbir a wan netewan diku. Di dawiya şer de, IngiUzan
çend kitêb Q kovarSn bi zmanS Kurdi derSxistm.
Di nav KurdSn Mukriyan de diroknivis û edibS hSja Hu-
seyn Huzni yekemin çapxana Kurdi damezirand. Roleki
Huzni ya bê hempa G giring di warS çap G weşani de heye.
Huzni, baş di rola belav bîina çap û weşanS de gehişti bQ.
Ji ber vS yekS dixwest rewşa rewşenbirSn Kurd bixe qona-
xeki dm. Ji bo v8 ji bi sermaya xwe ya kSm ve,biryara da-
mezirandma çapxanekî Kurdi da. Ji bo vS armancS çû Al-
111

manyayS û çapxwanekS piçQk a bi herfSn Erebî kiri. Di
destpeka sala 1915 an de bire HelebS, U wu ji bo fonetika
Kurdî, h ser bmgeha zmanS farisi hinek işaretSn nQ durust
kir. Carekî din ji bo wî kari çû Almanya û dawiyS vegeriya
HelebS Q dest avSt kiteb çapkmn6.(36) Bi tevayidi xebatQ
karSn çapkinna kitSban de bi xwe dixebiti. Ji biU kitSb çap-
ku-mS, di çapxana Huzni de kovara Kurdistan , ÇiyayS
Kurmanc, Botan, Dîyarbekir(37)... hatine çapkirin. Çap-
xana Huznî heya sala 1925 an h Helebê bû. WextS serîhil-
dana Ş8x Seîd dest pê kir, Huzni bi Kurdi-Fransizi kovara
Dîyarbekir derdixist û h ser rGpelSn wS piştguiyavê
serihUdanê dikir. Ji vS kovarS çend hejmar derketme.
Di sala 1925 an de çapxane ji HelebS bu BexdayS û ji wir
ji bir RewandizS. Li wir nave çapxanS dani ZmanS Kur-
mand (38).
Piştî mirma Huzni di 20 8 tlona 1947 an de, birayS wi
Mamoste Gîw çapxane bu- HewlSr. Huzni, di warS nivî-
sandinSn dhoka Kurdan de gelek afnrandin xistme berdest.
Wek : Awreyekî Paşewe, PaşaySn KurdSn Zend, MirSn
Soran, Navdaren Kurdan, Kurd û Nadu Şah... hwd. nivi-
siye. Her weha bu-ayS wi Giw ji heya mirma xwe xizme-
ta edeb, dîrok û çanda Kurdan kiriye Q xebat, ked û afiran-
dinSn xwe ji bo netewa xwe amade kiriye.
MîsyonerSn AvrupayS bi taybeti ySn Almanan destSn wan
(36) Mukriyanî, PSşgotma kitêba PSşketin, rGp. 10. HSjaye
gotinêye Huzni niviskarê vS kitêbS ye.
(37)EI-Teaxi 1973, hej. 1257.
(38) TS xGya kirm ku, Huzni bi vi navi kovare derdixist.
112
Heta 1926-1932 jîna xwe domandiye, 40 hejmar jê
derketiye.

di handan û peydabQna weşanan di KurdistanS de hebû. Di
destpeka ŞerS CihanS yS yekem de, Almanan dixwestin bi
hemû avayan tesîrS Ii Tirkiya bikm. Alman ji bo ku bi karm
Kurdan bi aUyS xwe de bUcêşin, meselSn bmgehîn Sn xwen-
dmS anibQn hoIS. WezifSn h ser milen wan mîsyoneranji ew
bQn ku bi zmanS wan netewSn rojhilat, propaganda Alma-
nan belav bikin.
Almanan, di meha Nisana sala 1914 an de, h Seblax(Ma-
habat) kovarek piçGk bi navS Kurdistan (39) derxistm.
Di w8 kovarS de babetSn civaki u edebi hatine nivisandm.
Li ser wan nivisandmSn ku di kovarS de hatine belav kn-in
weha hatiye gotm : "Almanan di beşa civakî de Qji bo pro-
paganda xwe, bi Kurdiyekî xirab gotaran belav kirine.
Mesela Ariti , nizîkiya Alman Q Kurdan dixistm ber ça-
van. Dixwestin hSz û imkanSn mesihiyan li hember tslami-
yetê derSxin. Di beşa edebiyatS de ji hinek caran helbestan
bi ramaneki xirab ji bo wan armancSn xwe Q car carnan ji
hmek ew afuandm, nivisin G hwd. ku kom kn-ibGn belav di-
kn-in".(40) Kovar, di IranS de hatiye belav kirm û armanca
wan ew bQye ku Kurd xwe bidmser milSn Alman Q Tirkan.
Demekî km derketîyc Q di salSn Şere CihanS yS Yekem de
sekiniye.
(39) Minorsky, Kurd, rûp. 19. Li gora Seccadi wUiaye ; ew
kovar sala 1921 an hatiye derêxistm, BinSre; Elaeddin
Seccadi, An.d. Bexdat 1952, rGp. 522.
(40)O.L.Vîlçivskî,A.n.d. ,rup. 159.
113

XEBATA REXISTINÎ-SIYASI YA
EBDURREZAQ BEDIRXAN
Di dawiya sedsala 19 an Q destpSka sedsala 20 ande, em
dibinm ku di nav hmek xebatker Q komelên Kurdande,dU-
xaziyek ji bo peywendi danin bi Rusya re peyda dibe. Her
çend ew bi roni di destpêka sedsala 20 an de derketiye, 18
belê, wexteki du6ji kevn de reh û rişên xwe di nav Kurdan
de av6ti bû. Ew dibcwazi di wextSşerS KinmSdederket.Wî.
wexti Kurdan dest avêtine serihildaneld wesa,ku Asuri, Yu-
nan Q nQnerSn netewen dm ji bi wan re çQn Q yarmetiya
eskere Rusya kirm. ŞoreşgerSn Kurdan, nameyek şandibQn
Q dixwestin aUkari û erişSn xwe bi ySn eskerSn Rusya re
bUcin yek. (1)
(1) Tomar (Tesdl) a Komita Arşiva Qafqas, T.OP, rûp. 957,
114
P.Y. Avriyanov, Kurd, di ŞerS Navbera Rusya, tran G
Tu-kîyS de. TifKs 1900. Li ser serihiklana KurdSn Ezidi-
yandi bin serokatiya ŞSx Mirza. Binere; CeKlS CeUI,
KilamSn KurdSn Ezidiyan. Li ser derSxistma van Ii
Rusya, di 30 yS sedsala 19 an de, berhevku-mSn ZmanS
traniyan, Lenîngrad, rup. 130-144.

Pişti vS bûyerS, eskerên RusyaSrişek bir serbajare Ba-
zidS (Dogubeyazit njn.), wi wextS serokS serihUdana Kur-
dan Izzeddin(2) doz ji serokeskerê Rusya kir ku h8z Q gira-
niya eskerSn xwe ber bi bakur ve bine.
Di wi wexti de ŞSx UbeyduUah ji ku dtxwest h diji Tir-
kiyê Q tranS serihilde, xebat ddcir ku aUkariya Rusya bigre.
Ji bo vS, proja han pêşkêş km bQ; Ş8x dixwest îstifadeji
rewşa nav dewletan bike. ŞSx UbeyduUah, bi peyarrmêrê
xwe çendehan car diplomatên Rusya yen TirkiyS Q ySn tra-
nS agahdar dikir Q evS rastiya han ji wan re digot : "Ji ber
ku Rusya dranê TukiyS ye Uitirama wan bi sedan car ji a
IngiKzan pirtn- e li cem me. Rusya, baştire bibe hevalS ş6r
ne yS rovî."(3) Şêx ubeydullah, hez ji siyaseta IngUizan a
durû nediku-, dixwest peywendi bi Rusya re dayne. Eva han
ji her dida ber çav ; rojên b8n Rusya bi Tiikiyê re bikeve şer,
Kurdistan dikare bibe palpişteki mezm ji wS re.(4) V6 ar-
manca xwe ji ji gelS Kurd re roni dUcn- u dixwest ewanjî bi
vS riye ^ahdar bUce G wan ji bîne ser ve riyê.
Derveyi we, serokSn Kurdan di nîvS dawi yS sedsala 19
an de, bi rasti dixewstm serxwebûna Kurdistan bi yarmetiya
Rusya bipar6zm. L6 belS, ew mesele, bi wi rengj ji aKyS
Rusya ve qimet p8 nehat dan Q Rusyaji bo wS amade nebQ.
Gelek sebebSn wS mesele hene;yek ji wan, nebîina rêxisti-
(2) BinSre; M.Dîxotin, Rusya Di Asya TirkîyS de, salSn
1854 Q 1855,Peterborg 1863, riip. 257.
M.JlHxyTHH, PyccKHe 'b A^naTCKOH TypuçHH
B 1654 H 1855 roflax,Cn6.,I863, CTp.257.
(3) P.Y.Avriyanov, Kurd, Di ŞerS Navbera Rusya, îran G
Tirkîyê de.... rGp. 227, CeKlê CeUl, SerihUdana 1880 a
Kurdan, Moskova, 1966, rGp. 54-55.
JtKajiHJie ,Iî?KajiHJi, BoccTaHHe KypflOB b
1880 r., M., 1966, CTp. 54-55.
115

neki civaki-siyasî ku bi wi awayi bikare di nav Kurdan de pS-
şengiya serîhildana netewe bUce. SebebSn dm, paşvemayina
rewşa civaki ya Kurdistan, nebûna ideolojiyeki ronak G
eşkera ya netewi Q hmek sebebSn dm...
Armanca netewa Kurd ya di wS qonaxê de, di RojhUata
Navin de bi menfeeta mêtmgehkarSn Rusya re h hev nedi-
hat. Ji ber ku, di wan wextan de ji bo wan xelqSn mesihi
yên di nav Imparatoriya Osmani de bGn, dixebiti û piştgui-
ya wan dUcu ku ewan bi ber xwe ve bine û bi xwe ve girSde.
N.A.Xalfin weha dibS: "Heta sala 90 ya sedsala 19 an, di
KurdistanS de bizaveki Rusya nayS ditm. Xebata wan her
zanin Q hişyar kinna pişt Qafqasya bQ. Eva han ji Kur-
dan ji bira wan der8xisti bû.' '(5 )
Di qonaxa emperyaUzmS de, netica tund û tûj bunadijiti
G xebata navbera Avrupiyan, ji bo dest danina ser hebûnen
abori-siyasi ySn navçen rojhilat û belaş birma serwet, xSr Q
bSrSn bininehati ySn wan navçan, belS; di netica w8 de, gu-
herandinek bi ser siyaseta Rusya ya RojhUata Navinde hat.
Di sedsala 19 an de hemG navçSn rojavayê IranSketibGn bm
destSn Rusya yS. Wek minaki; didestpêka sedsala 20 ande,
Mehabat bubû bazareki mezin ji bo dan û standina kel G p8-
iSn (malSn tivarete-werger) tiştSn Rusya. MaDcir û fuoşên
Kurdan ji he'z dikmn peywencUySn bezirganiya wan bi Ru-
san re berdewam be.(6) Her weha, bazirganîyeke kSm ya
Rusya di nav navçSn TirkîyS de ji hebu. Di wan wextande
Sdî navS Kurdan ji, di şerS menfeeta siyasi de derbaz di bG
(4) A.V.P.R. (Arşiva Siyaseta Derve a Rusya), bingeh, kon-
solosxana tstenbul, 1879, A.1565.
(5) H.A.Xalfin, Şer Li Ser Kunian, Moskova 1963, rûp. 153
H.A.Xaji$HH, Bopb6a aa KypflHCTan,
M. , Ic/63, CTp.I53,
(6) M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rGp. 41.
116

Q hesabS wan dUiate kmn. Meselek dinji hebG ku Rusya guh
dabûyê, ew ji eva bû;SuItan Abdulhemid siyasetek nûgir-
tibu ber xwe G Suwarên Hemidiyan ji eşiretSn Kurdan
pSk anibQ û wek hSzeki şerker h ser sinorS Rusya danibQ. Di
sala 1896 an de h TiflisS, GeneralS Dibistana Rusi Kartsov,
broşureki piçûk Ii ser KurdanderSxist.(7) Di wS bruşorS de
bi kurti behsa peywencUya Rusya Q Kurdan a di şerS Rusya-
TirkiyS de hatiye kirin. Li ser fermana serokS dibistana Qaf-
qas, General F.N.BiIyavidcov G P.Y.Avriyanov, h gora wan
malumatSn wan Q arşiva dewlemend a dibistana Qafqas, di
sala 1900 an de kitêbek Ii ser Kurdan derSxistm. WS kitêbe
rewşa gelê Kurd a şerên di navbera Rusya-îran û Tu-kiyS de
di sedsala 19 an de çêbQne daye xûyakmn.(8) Nivisandma
w8 kitêbê beşeki ji siyaseta Rusya ya nû bG Ii ser Kurdan.
Li gora wS siyasetS, Rusyadixwest ku netewa Kurd di eniya
şer de bi aUyS xwe de bine, an ji nebe,bS deng an ji bS tere-
fiya wan temin bike. Dan u sitandin u peywendiya konsolos
G dgffSn konsolSn Rusya ySn Iran û Tiriciye h gora wS siya-
setê h KurdistanS dmSrin G ew ajoySn (yS kar dimeşine
n jn.) wS siyasetS bGn.
Di destpeka şerS dhanS yS yekem de, tevgera azadixwaz
a netewa Kurd qahk Q teşeki (formeki) nû girte xwe û prog-
rama xebata siyasi-civakî ya cQre cûre tS de peyda bG.
Di sala 1913 an de, di gotarên çavdSren siyasi ySn rojna-
ma BakGya Zayim (Dengê BakG) (9) a Ermeniyan de, tesira
riya Rusya h ser tevgera azadixwaz a Kurd, wek rehberiyeki
bmgehin u esasi hatiye mvisandin. Li gor wi çavdSrS nave wi
derbaz dibe, ev mesele weha bG ye; rehberiya wê riyS Eb-
dunezaq BedirxanS tSkoşer û siyasiyS bi nav u deng S Kur-
dan kiri ye.
(7) Kartsov, Hmek Gotar Li Ser Kurdan, rQp. 2.
(8) P.Y.Avriyanov, A.n.d.
(9) Bakuya Zayim (DengS Baku) 1913, Ilon, rGp. 124.
117

Ebdunezaq, kurê mezin S Bednxan BegS lawS Nedb Pa-
şa ye. Sala 1846 an Ii Istenbulji dayika xwe bG. Di zarotiya
xwe de -li gora wan rojan- xwendmeki baş ku-. Hînî zmanS
Avrupa rojhilat bû. Fransizi zanîna wi pu yarmeti daye u
feydekî jS girt ku di şoreşa Fransa G bir û baweriya demok-
rati-buijuvazî ya FransayS bigehe. WextS Ebdunezaq xwest
biçe Fransa ji bo xwendmS, Sultan Ebdulhemid astengek
mezin jS re derSxist G nehişt ew karS han biserbikeve. Eb-
durrezaq di biraninen xwe de weha dibê : "Ez baş te gehiş-
tim ku Sultan ji bo çi nehişt ez biçim xwendmS. Ji ber ku,
naxwaze yek kes ji malbata me şanstaniyeta Avrupa bibin e
G şareza bibe."(10) MamostayS bi nav deng S Kurd Haci
Qadu-S Koyi mamosteyS zarokSn Bedffxan bQ.Teareki wi ya
mezin h ser ciwaniya Ebdunezaq hebû(l l)Di dawiyS de dos-
tiyek mezin û bi gîyani di navbera her duyan de pSk hati ye.
Ebdurrezaq, çend salek di wezareta Derve ya Tirldyê de
xebiti. Dawiye bQ sekreterS seyem yS konsolose TirkiyS yS
LenîngradS. Li wu hini Rusi bG û şarezatiya xwe ya h ser
jiyana civakî-siyasi G çandi ya Imparatoriya Rusya pSş ve
bir. Ji ber we dosti û peywendiya xurt a Rusya madalya de-
reca duyem a Stanislavi wergirt.( 12) Pişti saleki din bG sek-
reterê duyem 8 konsolosê Tirkiye yS Tehrane. Ebdunezaq
di wi wari de weha dibe : "WextS xwestm ez herim ser kare
xwe, ewan min bi guneheki siyasi gunehkar ku-i bun û bi
fermana hovi a Sultan Ebdulhemid, min ji SasonS anin G li
tstenbul min dane rûmştandm."(13) Bi wasita konsoIosS
Rusya ye tstenbul, Ebdurrezaq dixwest xwe ji destS Sultan
(10) Arşiva Dewleta Gurdstan.
(11) MehemedS Mela Kerim, Had Qadue Koyi, şaire qona-
xeki nu ye... rGp. 80. Kerim Şareza, Koy G ŞairSn wS,
Bexdat 1961, rGp. 210.
(12)A.n.d.
(13) A.n.d. ,rGp. 7.
118

izgar bUce. Di tlona sala 1894 an de ji Tirkiye bazda çG Si-
vastopol G ji wn: ji ji bo ku biçe ErivanS derbazi TiflisS bu.
Armanca wi ew bu ku xwe niziki KurdistanS bUce.
Bazdana wi, koşka Sultan xeyidand.(14) Ji ber ku,ketm
tuse ku di navçen smor de alozi peyda bibin. Ebdunezaq di
navçSn Qafqas de dest avSte xebatS. Li gora serokeskerS
Tirk ye bajare Erzurume; ewi fermaneki ji bo serokeskerê'
Rusya yê Tirkiye ani ku maaş bidin serokeskerên Kurdan u
ev ji bibe sebeb ku qet nerizayiyek di navbera wan de peyda
nebe.(15) Sultan dozekî mezin ji Rusya ku ku Ebdunezaq
ji Rusya derexin. Ebdunezaq di riya dostSn xwe ySn Peters-
borgê re gelek hewU da ku ew ferman d bi d nebe, IS, ew
bizav u hewildana wi bê feyde ma.
Ebdunezaq, ji Rusya derbazi tngiltere bG û Ii wir peywen-
diyekî xurt bi rSxistmen gelSn muhacir en netewen bindes-
tSn împaratoriya Osmani re peyde kn-.Ewi Ii Londra peywen
diyeki xurt bi rSxistmen Ermeniyan re dani. Pişti çend salan
Sultan, bi wasita kalS wi Nedp Paşa kari Ebdunezaq bine Is-
tenbul. WextS Ebdurrezaq hat Istenbul Sultan wi kir sereke
teşrifata koşka Sultan. Her çend wi ciyî jê" re amade kffin,
le, disa sixor û peyaySn Sultan bi dûv de bûn û çavderiyS li
ser dikmn.Heta di bin çavdSriya wan de çend car ewî bi
kuştinê tehdit ji kum.
Di sala 1906 an de,ji ber sebebê kuştina waK Ridwan Pa-
şa û serokeskerS Sultan, rojnamSn derve Q ySn hundu disa
h ser nave wi sekmin.(16) Ebdunezaq Beduxan, EU Cemil
Paşa û 25 KurdSn din ji ber vp kuştinS hatin gutin. Ewan bi
komek heresan ve bi tu^s G lerz şandin Trablusa Afrikaye. Di
bm serokatiya NecmeddinS ku di kevneperestiya xwe de bi
(14) Mişak 1904, 22 yS tlonS, hej. 189-190 (Bi Ermeni)
(15) A.n.d.
(16) BinSre ; M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesal Kurd, rup.
116.
119

nav u deng bG, qomiteki taybeti damezirandin u şandin
Trabluse. We qomite cezayS mirinS ji wan kesan re dixwest.
Ew deng u behs ji Trablus digihiştm paytext. PeyamnSrê
rojnama TifUski Listok wehadibêje: "Ew xeberSn dUne-
xweşi ku ji TrablusS tSn weha dibêjin :.Hukumeta Tirkan be
rehim, işkence G cezaySn cGre cûre dide wan Kurdan. Eger
dest ji wan gunehan neySn keşan dS tSkUhevi di nav Kurdan
de belav bibe."(17) Li gor xeberen ku digUiiştm tstenbul
girtiyan dijitiya xwe ya h hember Sultan venedişartin. Eb-
durezaq namek ji Sultan re nivîsandibQ Q tS de gotibû ku qet
agahdariya wi di kuştina Ridwan Paşa de nine. EU Cemil Pa-
şa ji, di nameyek din de bi xurti h ser çavsori, destdn-Sjayi
û işkencSn Necmeddin sekini û daxwaz dUcu- ku ew bêceza
nemine; cezayek giranji wi kesi re be dan.(18)
Derveyi van xeberan, h tstenbul gelek deng G behsendin
ji belav dibun. Der u doren Sultan Ebdulhemid herdigotm
ku ; bi tevayi belge di destSn me de hene ku ewan pilana kuş-
tina Sultan dane ber xwe. Li ser wS meselê'weha dUiat go-
tin; guya, gutiyanji bo guherandina Yusuf Izzeddin pUaneki
dizi çêkmne û xwestine ewi di îstenbul û Kurdistane de ci
bi ci bUcin. Di ber vS re ji gelek mirovSn der u dorên koşka
Sultan bUcujm.(19) TifUski Listok bi vi awayi nivisi bû: "Sul-
tan, tu-seki mezin li ser Kurdan peyda kni ye. Li ser tuhmeta
we pilanS, Ebdurrezaq û hinek KurdSn dm derexistine ber
dadgehe, cezayS heta hetayi(muebbed) dane wan û ewan
avStine gu-tigehS."(20)
(17) TifUski Ustok (RupelSn TifKs) 1906, 5 e Gulan, hej.
94, rûp. 3.
(18)Mişak 1906, 3 ySNisan,hej. 119 (Bi Ermenî).
(19) TifUski Lîstok 1906, hej. 44, J-Gp. 3.
(20) Li ser wi KurdS bi nav G deng, di nav Kurdên tstenbulS
120
de pir nenzayek mezm peyda bGbG. PoUs, ji bo paras-

Lutfi,dirok nivisek Ibû ku di wi wexti de jiyaye.DikitSba
xwe de h ser Bedirxan sekiniye G xwestiye mesela kuştina
Ridwan Paşa wek meselek şexsi bi de ber çav. Ew mvîskar
wehadibêje: "Dibejin Ebdunezaq kuştiye u EU Cemil Beg
ji beşdari kniye. Ew çaxgunehS Mithed, Hesen G Ebduneh-
man Beg çiye?Gelek dyS şermS û nenzayiyS ye ku yeki wek
Salih u yeki wek Huseyn BegS sed sali şandme RodosS. Za-
rokSn dibistanan ku salen wan nagihijin 12 an Q van jinSn
bêpişt G jSrdest di malan de esir kmne, gunehSn wan
çi ye?" Ev diroknivis bi eşkera weha dibe : "Zuavê Sultan
ji bmemala Ebdunezaq qetiya ye."(21-22)
Ebdurrezaq di biranSn xwe de weha dibS: "HemG kesen
xezanên min ku di tstenbul de dijiyan, xizm, muov, der u
dorSn min u h gel 3 hezar kesên din,bi ber lehîya girtmS û
ceza ketm, an ji hatin surgun kirm. Ez serokS teşrifatS bûm
ku,ewan bi yek cari min şandm gutigeha mezm.Pişti çend se-
etan min xistin keştiyeki dewlete ku ew diçu Mekke,le,da-
wiyS ewan min şandin TrablusS u Ii wir ji, min avetm zin-
dane. Bi fermana Sultan di zindane de min qeyd G zmdr ki-
rin.piştreji ewan min avStm zmdandci yekcar xirab.
'Tişti mehek, komiteki ji karbidestSn mezin a Wezareta
AdKye bi keştiyek taybeti gehişt Trabluse G bi fermana Yil-
diz ewS tuhmetS gelek zu bi d anîn ku qerarS bi xwe re ani
bun. Ew dokumentSn we komitS amade kmbu, bi hemG a-
wayek zUm G zora xwe tS de dabû xuyaku-m, h gora daxwa-
za hatibG hazir kuin. Wan dokumentên bi xwe re anibun ni-
tmîyS qanunekî nu dani bG, h gora wS; nedibG ku Kurd
h ser cadeyan bi kom bisekinm G kom bibin. Her wiha,
qedexe bû h ser pira Kirika re biçGna GalatayS . Bi-
nSre;Mîşak 1906,27 ê Nisan,hej. 89.
(21)Lutfi^mîr Beduxan, rQp. 50.
(22)Aji.d. ,rGp. 51.
121

şani karbidestSn meheUi dan. Li gora wan biryaren bi dizi
hatibû dayin, dixwestm; çar kesan U sedarS bidin, yen dm
hmek ji wan heta hetayi û hmek dm ji wextS ^^^^^6"^ wan
hatibGkifşkn-m."(23)
Ebdurazaq çar sal di girtigehS de ma. Pişti şoreşa 1908
an ku, qanuna berdana gfftiySn siyasi hat derexistm û ew bi
ber we qanunSket, di nava sala 1910 ande,redaneku carek
din vegere Istenbul.
Ebdurezaq, di paytext de peywendiyek xurt bi konsolo-
se Rusya Çarikov re dani G bir u baweriya xwe pe ani u doza
iltica siyasi je' kir. Konsolos, bi namek resmi doz ji WezirS
Derve Sazanov ku ku wi mafi bidm Ebdurezaq G ewji xwe
re h Erivan biji. Hejta bersiva Wezire Derve nehati, konsolos,
wizeki wexti da Ebdurezaq ku ji Tirkiye derkeve.(24) Di
21 ê Çirya Duyem sala 1910 an de, konsolos telgrafeki di-
zi ji istenbul şand ji sa-okS tdara Qafqas a Rusya re u dozS
jê ku ku qedu- u ihtirama Abdurezaq bigrm. RS bidm wî Ii
ser kar u barên mesela Kurd û serokên eskeri yS Qafqas pS
bidin naskirin.(25) Di Çirya Duyem a sala 1910 an de, Ça-
rikov li ser hev telgraf u nameke dm ji Koxonovisk re nivisi
u bi duêjahi behsa jiyana Ebdurezaq G peşniyara wi ya 10 e
Tebaxa sala 1910 an kn. Ebdurezaq, di we peşniyara xwe de
digot: "Ev rejima nG (rejuna îttihat u Teraki n.m.) min, bi-
nemala min G Kurdan di bin çav de dign-e,ji ber vS ez nUca-
rim h Tirkiye biminim."(26) Di vS namede ÇarUcovdozêji
(23) Arşiva Dewleta Gurcistan, L.8-8.
(24) A.V.P.R. (Arşiva Derve a Rusya) 1907-1913, D.3572,
rup. 271. WezirS Derve yS Rusya, di 3 yS Adara sala
1911 ande,bo wS meselS razi bG.
(25) Arşiva Ermenistana Sovyete.
(26) A.V.P.R., konsolosxana tstenbul, 1907 heya I9I3,
122

Koxonovisk kui bG ku, hay h Ebdurezaq bm, yarmetiya wî
bikm, bi çaveki dosti peywendiyek baş pS re be danîn, ji
ber rewşa wi ya baş h hember Rusya.
Ebdurezaq, 28 S Kanuna Yekem ji Sivastopolê, di ser Yal-
ta re çû TîfKsS.(27) Li gora belge û materyalSn ji arşivan
derdikevin, armanca wi ew bG ku biçe Ermenistane, ji bo
nSziki hidut be G peywendî bi Kurdan re deyne. LêbelS, vê
hewUdana wi bi ser neket. Beri Ebdurezaq bigihije Rusya,
tdara Qafqas ji waUyS Erivane xwest ku nerina xwe h ser
mana Ebdurezaq dîyar bike. WaU, 15 e Tebaxe, di nameke
xwe ya dizi de weha nivisi bu : "Bi tu awayi nabeku musa-
ade be dan ew li wirbiji."(28) Ebdurezaq,zani ku re nadine
ku biçe Êrivanê, çendeki li Tiflise ma. Koxonoviski qedir u
qimeteki pir mezin dayS G bi hemû awayi amadebGna xwe je
re da xQyakmn ku aUkariya wi bike. Ewi, bi taybeti, ji
wu- dixwest biçe tranS. Li nav navçS trane; Şapur
(Selmas) anji Urmiye niziki sinorS TiriciyS -ew wext ew nav-
çe di bm destSn Rusya de bun- riîne. VS proja du mUi bi ba-
şi serkevt. Koxonoviski, Adara sala 1911 an, di telgrafek
xwe ya dizi ku ji konsolose Rusya ye Istenbul re şancU, da-
bG xGyakum ku Ebdurezaq dê here IranS. Ji ber vS yeke,
bi awaki rek û pSk de tSkeve xebatS, axaftm u raya Kurdan
di wan waran de tecrube bike u baş bizane ka Kurdistan bi
ber kijan mUi de diçe. Konsolos di nama xwe de weha di-
bêje : "Ebdurezaq, me tS gihandiye ku, dixwaze h ser Kur-
dSn TiriciyS û ySn trane xebat bike. Ew dixwazin diji Tir-
kiye rawestin u talanên wir bibin derbazi îrane bUcin."(29)
D.3572,xGp. 3.
(27) Arşiva Dewleta Gurcistan, D.3 100, rGp. 2.
(28)A.n.d.,rGp. 10.
(29) A.V.P.R. , bmgeh, konsolosxana îstenbul, 1907 ,D.
3572,rGp. 124.
123

Li dySn damştiwanên mesihi te debûn,daxwazakirdayeti-
ya Rusya ew bû ku ji bo armanca xwe, bi taybeti, di wan
alozi û tekiIheviySn di navbera sinore TirkiyS G îranê de,
istifade ji Ebdurezaq û Kurdan bUce. Ebdurezaq beri biçe î-
ranS, be ku Koxonoviskî bêje, weha gotiye : "Ez S wek aU-
gireki Rusya bi dU G can di nav Kurdan de propaganda Rus-
ya bUcim û ez 8 bixebitim ku meyla wan ber bi Rusya ve
bUceşim."(30)
Di destpeka Adara sala 1911 an de, Ebdurezaq ji TiflisS
derket.Li Şahtaxi, Mako Q Kotor geriya. Serok û kesen bi
nav u deng en Kurdan dit. Bi wan kesen ku dixwestin bi-
bin aUgue Rusya re peywendi dani G bi taybeti, bi serokS
Kurdan e bi nav u deng SimkoyS tsmail Axa re bi awaki
berfirehi axift. Di wexte xwe de, bave Simko h tstenbul dgi-
ya u pir nSzUci Ebdurezaq bG. Li ser mesela kuştma Ridwan
Paşa,wi bi Ebdurezaq re bmbGn TrablusS,Ii wu^ ji ber ezi-
yet G işkenca nediti miri bu.(31) SinUco, bi hemu awayi di
dgi Tirkan de bi Ebdurezaq re hemfiku- bu. Gera wi ya Ii
ser sinor, bQ sebeb ku ew gelek serokSn Kurdan bibine. Pey-
wendiyeke wi ya berdewamî bi seroke Asuriyan Petioselov
re hebu.(32) KonsoIosS gişti ye Tirkan, h TebrizS, dtxwest
mesela pilan G armanca wi bixe ber çave Rusan. Wexta ku
Mîyolar ditibG je re gotibu : "Ebdurezaq, di sinorS Tiikiye
u IranS de wezife u tewsiyen dewleta Tirkiye bi d tine".(33)
26 e AdarS Ebdurezaq di sinorS TirkiyS re derbas bîi çû
bajare WanS, h wir, bi awaki nediti û germin hatina wi kSf-
xweşi çekir. Ve ji tirs u lerzê xiste nav dezga dewleta Tir-
(30) Aji.d., bmgeh, Arşiva Farisan, 1911.
(31)A.V.P.R.,rGp. 166, tevayi.
(32)A.n.d.
(33) A.n.d. , Arşiva Fansan, 1911, D.547,rGp. 56-57.
124

kiyS Q sixorSn dizi bi p6 xistm. Ebdurezaq, h Wanebehsdi-
kir ku dixwaze xwe ji bo parlamentoya Tirkiye bide bqar-
tin. 20 roj h wir ma. Kari pir kesSn bi nav û deng en Kurdis-
tana Tirkiyê bibine û bi wan bide zarun ku dixwaze dijî
hukumeta TirkiyS u ji bo serxwebûnS şer bike. Her weha,
h wir dguS konsolose Rusya ji dit G ji wi re behsa programa
karS xwe yS siyasi kir.
Ebdurezaq, wexta vegeriya IranS, ji bo şUce ji ser xwe ba-
vSje, çG UrmiyS mala Seid BegS konsolosê Tu^kiyS ma.
Pişti bihîst ku ji Istenbul fermana gutma wi dane konso-
los, 1 1 S GulanS li UrmiyS xwe h mala konsolosS Rusya ve-
şart. Konsolos herçi hewU G bizav kir ku wî bigre, IS, ev
yek bi gişti di valayiyê de çu.(34)
Di nav kffdayetiya Rusan de, du raySn dhe Ii ser Ebdu-
rezaq hebGn. BerpirsiyarS Rusya yS Tehrane Poklevisky
Kezyol, doz kir ku, yarmetiya Ebdurezaq neyS dan. Ji ber
ku, şUc jS bni bG, weha nivisi bG; Tirkan ji bo fitne G alozi-
ySn ser sinor vS rolê'dane wi. Raya din, a berpirsiyare We-
zareta Derve ya Rusya Iranov bu. Ewi Ii ser wan malumaten
be belge ySn Kezyol nivisi bu, ji Kezyol re gotibu ku ; wek
hinek serekani behsdUcin,sebd)S şikbirmaji Ebdurrezaq,dU-
soziya wi ya bi me re û rUciya wi yaji Tirkan e, û ev dibe d-
ye sebeben wan şayian. CigffS konsoIosS Rusya yS Urmiye,
h ser ve mesele xwestiye Kezyol ronî bUce.(35)
Rewşa din a karbidestSn Rusya, rewşa yen Qafqas bG ku,
piştguiye h Ebdurezaq dikmn. Di bersiva Wezareta Derve
ya Rusya de, pişti wan pSnç rojSn ku Ebdurezaq xwe di
konsolosxana Rusya de veşartiye, Koxonoviski weha nivi-
siye:"Ez dibSjun rewşekî wî -yani ya Ebdunezaq-ya vekiri
(34)A.n.d. ,D.572,rGp.51-52.
(35) A.n.d. , D.1258, rGp. 78. M.S.Lazeriyev, nip. 158.
125

h hember hukumeta nu heye. Ji endame îttihad Terakî re
dibS; heramzade û minafiq. Dibe;ji bo armanc GdaxwazSn
xwe ew dUcann hemG tiştan bdcin, çi di welat de kuştin u
çi ji belav kmna terorS be. Ji bo menfeeta xwe G ji bo kursi-
ya wan neheje, bi her cQreyi destdu-Sjiyan Ii ser gel dUcarm
paş de neh8lm."(36)
Xebata Ebdurezaq u doza wi ya yarmetiyS ji konosolS
Rusya, li ser karbidestSn Rusan tesireki pu- mezin km bû.
GelobinovS ku heta we gave şUc? ji dUsoziya Ebdurezaq
dUctf, pişti demekS, xeletiya xwe ji beşa yekem re -ji Weza-
reta Derve ya Rusya- weha nivisiye : " Di 11 e Gulanede
ji bo parastma ala me Ebdurezaq bi lez hat konsolosxana
me, ji bo min qet guman G şik nema eşkera bu ku dudUî
G şUca min a bere di dyS xwe de nebû. Ebdurezaq, nedi-
xwest nUia Ii dij Tukan şerS çekdari bUce, ji ber ku heta
pilanen xwe temam bUce. Beguman bi yarmeti u itimada
me ya manewi di hemu waran de be tusa kuştinS, bi came-
ri kar kffiye. Dosti û dilsozîya wi bi me re ji ber kerb G
dijitiya Tirkan bG." (37)
Dewleta Tirkiye biryar da ku bi xwe we mesele bi Ebdu-
rezaq re biaxive. Sultan nameki taybeti jS re şand G doze le
ku- ku bi zQtuin wext vegere IstenbulS. WextS nama Sul-
tangUiîştedestS konsolos, bi wasitakonsoIosSTehrandoz
ji dgffS konsoIosS Rusya ku- da Ebdurezaq bibine. Gelobi-
nov weha dibS : "Gava em hemG bi hev re civiyan, konso-
los rabG G got : 'Wezifeye h ser min ku ez fermana SuhanS
mezin pSşkeşi Ebdurezaq bUcim. Ebdurezaq,didestp8kSde
got ; astengek min bi fermana Sultan re nine. Lebele, ez 8
(36) A.V.P.R. , bingeh, konsolosxana îstenbul, 1907-1913,
D.3572, rûp. 166.
(37) A.n.d. , Arşiva Farisan, D.672, rûp. 51-52.
126

di Rusya re herun TirkiyS. Konsolos, dixwest bi israri bi-
de xGyakffin ku qet fo-maneki ji bo gu-tma Ebdurezaq di
deste wi de nine, ySn navSn wan hatme ew kesin ku diji
dewleta Tukiye di nav Kurdan de propaganda belav dUcin.
Yeksa- hersa Ebdurezaq rabG, xwinsariya xwe ya destpêkî
wenda ku G weha got : Ez ku bixwazun di ku ra ji min re
baş e ez S di wu re herun. Ez e buyaren xwe bi xwe bidun.
Ez ji bo xwe so-şori dizamm ku fermana dewleta zahm a
Tirkiye bi d binnn G ez ve biryare ji hiç bi d naynun "
(38)
Di w8 rewşê de Petersborg8,biryara aiiîn û veşartina Eb-
durezaq da.Bi herestiya Qazaxan wî gihandm Tebrize û di
wir re ji gihandm TîfUsê.Li wir, rewşeki baş û tekGzji bo bi-
zava siyasi ya Ebdurezaq hatibi amade kirm.EbdurezaqJi
wir ji,biryar da ku biçe Avrupa Q peywendi bi multedySn si-
yasi ySn din re deyne.Koxanoskî di vî wari de wehadibSje:
"Ewi ji mm re got;hewceye zGtirin wext ez biçim ParisSji
bo ku ez kure PaşS bd)imm.Ewi h wir kovara Meşrutiyet der
ikxist".(39)Ebdurezaq,zG gUiişte Paris û ji wu ji derbazi Qa-
hîrS bû.Pişti du mehSn dm, di sala 1911 an de disa vegeriya
TifUsS.
Rewşa dar G dezgen desthiIatdarSn Rusya Qeyseri h ser
Ebdurezaq G serokSn Kurdan, ewen ku dixwestm Rusya a-
Ukariya wan bUce nebaş bu. M.S.Lazariyef, bi awayek raste-
qini li ser vS meselS weha gotiye : "Bi eşkera, ewan nedi-
xwest dan G sitendme bi tevgera azadixwaz a Kuidan re
deynin G nedixwestin ku ew Kurdistaneki otonom an ji
azad ava bUcin."(40)
(38) A.n.d.,rQp.64.
(39) A.n.d. , konsolosxana Istenbul, 1907-1913, D.3572,
rGp. 191.
(40)M.S.Lazeriyev,Aji.d.,rûp. 160.
127

Wextê Ebdurezaq vegeriya TifUsS, kariîidestSn Qafqas,
ferman derxistm ku nehShn: "qet bizaveki siyasi u progra-
meki xebatS belav bUce"(41). Ew ji netica diplomasiya
TirkîyS ya xurt G hinek sebeben din bûn. Di destpêka sala
1912 an de, Asim BegS Wezire Derve ye Tirkiye, nenzaya
xwe ji konsolose Rusya yS Ermenîstane re dîyar kuîye, ji
ber sebebe mafe ilticatiyS dane Ebdurezaq u h cem xwe
hewandine. Asun Beg, ji wan xwestiye ku wi vegerinm Tir-
kîye.
Dewleta Tu:kiyê,di destS vi tSkoşerS^ Kurd de, mabû hey-
ri. Ser û bine dhane le hatibG hev û bi hemG awayi dixwes-
tin wî nehêlm, ji holS rakin. Belge û malumatSn tevayi ke-
tibun destSn konsoIosS Rusya ye îstenbule, ku komita ît-
tihat Teraki plana kuştina wi dani bu. Ji bo pSkanina ve
pilanS ji mirov hatibûn amade kinn G şandibun Tiflîse. Ji
ber vS yekS, karbidesten Qafqas, wi agahdar kiribûn û pa-
rSzgeri h Ebdurezaq diku-m.(42)
Tirkan, zanin ku hewlS didin hemu valadiçin ew çax
dest avStin hinek dek u dolab u riyen din. Ewan h îstenbul
deng u behs dane belav kmn ku SuUan, Ebdurezaq, ŞSx
Taha G hinek tSkoşeren din afu kuiye. Di hemG rojnaman
de ji wS xeberS dane belav kffm.
Her wext, diplomaayen Rusya yen Istenbul belav dUcuin
ku, ew kesen di nêziki navçSn smor de ne yek bi yek navSn
wan derbaz dibin, hewceye çavdSri h sinore Tirkîye G Ira-
nS bekurin û rS neyS dayîn wan " sixoren bi pereti di sinor
debiçin bên."
LS, berpirsiyarS beşa Rojhilata Navin e Wezareta Derve
(41)A.n.d.,rGp. 160.
(42) A.V.P.R. , bmgeh , arşiva fansan, B, 1913, D.102, rup.
128
182,gşti.

ya Rusya KUem, ji idara konsolosxana cigu- re weha nivisi-
bû: "Li ser we pSwiste ku hun bi hemû awayi re û xebatSn
Ebdunezaq G Şex Taha qedexe bikm.Ji berkujiun weha ne
kin, ew de bibm bahaneji bo Tirkan ku bUcarm di riya qanu-
ni de şikayet bUcin. Ji wan re carek dm bêjin : eger weha ne-
kin, bila hSviya xwe ji parastma me bibrin."(43) LebelS,
nSrina Wezareta Derve ya Rusya ew bû ku, "bi tu awayi na-
be ku ewan têkoşerSn KurdanbidindestSdewIeta Tiriciye".
(44)
Di dawiya Kanuna Yekem a sala 1912 an de, Tirkan,ji bo
ku bi hemu awayî bizanm Ebdurezaq Ii ku ye, serok general
XSri Beg şandin navçên rojavaye Irane. XSri Beg, di navçen
Dilman u Çayira QelS de smge sing rasti Sunko hat. WS wex-
te Simko wi bi vi awayi tehdit ku^ : 'Tir baş bizane Gji kar-
bidesten xwe re ji beje ku ez seri Ii ber wan danaynim, sero-
kSn eskerSn we hewceye ve rewşS bidin ber çavSn xwe. Ji
ber ku, hemG caran ez nikarun bi dUpaqiji Tirkan agahdar
bUcun G ji tol G şeqamaSmiko wan bipar8zun."(45) XSri
Beg nekari armanca xwe bi d bine û vegeriya.
Ebdurezaq hatma wî serokS Tirkan bUusti bu G vS namS
je re şandibu : "Ez TirkiyS dgminS xwina xwe dizanun.
Eger ez di riya aşitiye de negUiijme armanca xwe, ez mecbu-
rim di KurdistanSdedest bavêjim şoreşS."(46)
Di salSn 1910-1912 an de, hemG xebata tekoşina siya-
si ya Ebdurezaq, li ser temin kirma aUkariya maddiji Rusya
bû, eva han ji ji bo wS mesela bingehîn bG. Ve" mesela han
(43) A.n.d. , 1913, D.lOl, rGp. 103.
(44)A.n.d. ,rup.95.
(45)A.n.d. ,riîp.95.
(46) A.V.P.R. , bmgeh, Arşiva Farisan, B, 1913, D.102,
rGp. 5.
129

ewi wek serokS tevgerS eşkera û vekiri itiraf dikff. Çendin
car iSkoKna riya pUana xwe ji bo Koxonoviski G konsolosS
Rusya ya Tirkîye u Irane re ducar kniye G mvisiye.
Bir G baweri G rewşa bizava Ebdurezaq a komelayeti-si-
yasi, tenS di wan rapor G namSn karbidestSn diplomasiyen
Rusya de hatme parastm. Ew ji, ne ji ber hezkffma Ebdu-
rezaq, le, ji ber gîyana burokratiye wan belge G dokumentan
dane serok karbidestSn xwe. Yek ji wan belgan ku ji bal ci-
gffS konsolose Rusya ye" Wane ku di 2 yS Nisana sala 191 1
an de hatiye nivisandm G daye karbidesten xwe, geleki diqe-
ta mirov dUcişine : "Di çav pêketma xwe ya yekemin de
min ji Ebdurezaq re got : Ez pu kSfxweşim ku guhS xwe bi-
dun wi, le, hewceye wS dostiti û yarmetiya navbera Tiriciye
u Rusya jî te bigehe. Mingot ;keseki ku wek dgire konsolo-
se Rusya, nUcarun pUana te qebul bUcun an nekun. Li gora
fermana karbidestSn min, h ber min asteng tune ku bizanun
daxwaza te çiye u bizanun di Kurdistan de çi heye. Di gel
we ji, Ebdurezaq bi dUeki vekui eşkera u hinek ji bi şik, mm
bi pilan G programa xwe gihand. We axaftma Ebdurezaq
a eşkera, gelek diqeta min kSşa. Rewşa wi emire Kurdan li
hember Tirkan roni bû u hemu axaftinen wî di lehe wi de u
mantiqi bun."(47) Wi kesi, di we nivisandina xwe dedur u
duq behsa wan axaftinSn xwe û Ebdurezaq kuiye.
DerbarS amadekirma rewşek baş ji bo tevgera azadixwaz
a Kurdan, Ebdurezaq h ser Rusan weha dibêje : "Em dixwa-
zin azad G serbixwe bijin. HemG wexti h cem min weha bG-
ye, serkevtina Rusya di Asya piçuk de, wS hêviya me bid
bine. Ji kevn de, baweriya min bi Rusya heye G nUiaji he-
yetSn Kurdan dibSn ku, Rusya, pêwistiya wS bi işgal kmna
(47) A.n.d. , bingeh, konsolosxana Istenbul, 1907-1913,
130
rGp. 128.

zevî G axa nû nine u her dixwaze dranSn bS deng G dost ji
xwe re peyda bUce."(48)
Ebdurezaq, pff bi zireki G bi kuri rewşa navbera dewletan
G ya Tirkiye dizanî. Her di wS çarçuve'de, armanc G hêviya
netewa xwe baş xistibû ber çavan. Baş tê gUiiştibû ku, ve
rejima nG bi çaven bere Ii RusyadmSre. Hukumeta Tirkiyê,
bigîyaneki rUc Q dgmmatiyekî diroki, h hember Rusya bG.
Carnan ewSn ku li ser kffdayetiyS bGn,bi (êlbazi wan rUc u
kinan vedişartm G ji bo Ii ser kirdayetiyS biminin û tole ji
Rusya vekin, riya hela wan diditin.
Tirken Ciwan, di idarekffma welat de zana nebGn, nû
bûn, di bm teaira bend û baySn ku hmek rojnaman behsa
jarbûna Rusya dUcmn dunan. PeyamnSr G karbidestSn Rus-
yaji, wan deng Q bensan rSdikffm ev digihiştm Medisa
Dewleta Dumaye. Tffkiya, bi awayek dm bi peywendî u
dostiya xwe ya nu bi Rusya re tS gihişti bG. Mesela behsa
jariîûna Rusya, rewşa TirkSn Ciwan tQj kffibu.
Ebdunezaq dizanî de di navbera Rusya G Tiriciye' de şer
derkeve. Roj bi roj ji Olverov re wehadigot : "WextS şereki
we bi Tirkîye re çSbe hewceye Kurd ji fffsetS ji dest berne-
dm, ji bo wS dilsoziya xwe bi Rusya re bidm xuyakmn.
Rusya jî hewceye ku piştgni G yarmetiya xwe ji Kurdan re
texsir ndce."
Ebdurezaq, perda Ii ser ruye siyaseta ngadperesti ya Tff-
kSn Ciwan radUcu. Mesela danina proja ava kirina welat ji
bi wê meselS ve gffS dida.
Ew bi belge G dokuman hatme ispat kmn,ku mijuKya Tir-
kan u hatma wan ji bo hewara misilmanSn RusyayS, mijuU-
ya hSzkffm û rek G pSk kffma hSzen xwe ySn şereji xwe re
ii çSkinna riySn strateji bûye. Li ser van bûyerSn Ebdurezaq
(48)A.n.d.
131

gUiiştibû vS qenaete : "Tirk dijminSn Rusya ne, Kurd ji
dgminSn Tirkan in, ji ber vS yekS, hewceye ku Rusya ba-
weriye bi me bine." Baş baweriya Olverov bi gotmen
Ebdurezaq hebG, ji ber ku, pff bi başi G duSjayi rewşa Tir-
kiye Ii ba wi ronak bu.
Hejayi gotmS ye ku, Ebdurezaq, pir bi zirekî rola Rusya
ya di mesela çarenivisa Kurdan de xistibG ber çavan. Bi awa-
ki rasteqini, ji xayalan dûr, wan peywendîyan dipiva u wiha
digot : "Baweriya me bi Rusya heye. Ez behsa peywendiya
nakim, ev derdSn kesi derman nake. Em bi ras-
ti dixwazm dosti h gel Rusya deynm Q hini çanda Rusi bi-
bin." Ewi dixwest, hişyariya netewi G geşbGna çandi ya
Kurdan bi RusyayS ve bS gffSdan. Piştrast bû ku netewa
Rus, piştgiriyêde bi Kurdan re bUce. "Ji ber vS baweriyS ser-
kevtm G berewpSşveçûn 8 biserkeve."
Baweriya Ebdurezaq ew bu ku, dewletSn AvrupayS qet
yarmetiya Kurdan nakin. Wihadigot : " DewIetSn Avrupaye
ji Kurdistane dGnn u nUcarin wek pSwisti yarmetiya netewa
Kurd bikm." Siyaseta dagffkeri ya tngiUzan di Rojhilata Na-
vin de dixiste pSş çavan, li ser vS baweriya xwe pff bi riko-
yi bû ku, nabe Kurd bi tu awayi xwe bidin bin çengSn Ingi-
Uzan. Ewi gotmSn xwe bi vî awayi didomand : "Baweriya
me bi IngîKzan nîne, ji ber ku hemû wexti me xapandme."
Di vi wari de baştuin belgeji bo ve raye!, axaftma ŞSx Ubey-
dullah e ku di sala 1880 an de kiriye.
Ebdurezaq, program G taktikSn nzgarbuna Kurdistan G a
şerS ji bo wS,qonax bi qonax destnîşan kinbG. Ewî progra-
ma xwe wek programa wextS Şêx UbeyduIIah danibG. Şêx
UbeyduIIah dizanî ku, Kurd he ew qas bi hSz u rSk û pek ni-
nm ku yekser biçin dgi eskerSn Tirkan. Ji bo wS, dixwest
ji tranS ve dest p8 bike, ta ku bmgeheki bi hSzji bo xebateki
dGr û dffSj h dijî TirkiyS be damezirandm: "Bi hemQ awaji
132

em amadene, wek niha ez dikarim b^are Wane bigrim. Di
nav esker de hejmarekî pff zede serbazS Kurdan he^ne, em
dUcarm ji wan piştrast bin, lebelê, ez qet feyde û serkevtine-
kS di gfftma WanS de nabinun. Ji ber ku, em nikann heya
dawiyS bi başi diji Tirkan şer bUcin,menfaeta xwe biparSzm.
Beri her tişti hewceye bmgeheki bi hSz be pêkanîn. Eva han
h îran de baştir dS buneşe.Ev d8 bibe gaveki yekem ji bo
damezffandma emaretdci Kurdi. Eger ev biserbUceve, yekser
dS şoreş di Kurdistana TffkiyS de dest pê bike. Li vir hemQ
tişt amadeye, Kurd her çavriya gotin û dengekî min dikin.
Daxwaza me azadkuma axa KurdistanS ye, em naxwazmdi
axa TirkiyS G ya îranS de pSş ve biçin. DawiyS netewa
Kurd, dozS ji Rusya dike ku, bS hewara me û me biparSze,
azadiya KurdistandSbid be."(49)
Mesela pilana Ebdurezaq Q nzgaricffma Kurdistana îra-
ne, pir bi xeyaU bG qet neticeki wS ji tunebG. Ewi weha za-
nib'u'.bi şertê ew eskerS Tirkanji IranS derine, Şah dS wan bi-
ke parSzgere Kurdistan. Eger Şah bi wan qail nebe, ew dS bi
hSzSn çekdari Selmas û UrmiyS bigrin û dyS piye xwe di
IranS de xurt bUcm û de Şah mecburi ser şuriyS bikin.
Di rastiye de ew pilan, zSdetu wek karekî bS netice bû, ji
ber ku di rasteqini de qet xebatek ji bo we nehatibG kuin,
ji bo vi kari sebebek nehatibG danin. Ebdurezaq, baweri bi
dUsoziya xwe u bihêviya çendîn saKn a netewa xwe hebG.E-
wi digot; çendin salin netewa Kurd hdgi zilma Tirkan tSdi-
koşe G dixwaze azad bibe. Ji ber vS yekS Ebdurezaq weha
digot : "Eger ev armanca me bi d hat eva tişteki baş e, I8,
eger bi ci nehat em e sere xwe di wS riye de bidin."(50)
(49) A.V.P.R. ,bingeh ^konsolosxana îstenbul, 1907-1913,
D.3572,rGp. 131.
(50) A.n.d. ,rGp. 152.
133

Ebdurezaq, her weha ji bo berewpSşveçûn serkevtm u
xebata vS mesele aKkari li gel partiySn diji TirkiyS wek;
Daşnak a Ermenîyan Q Ahrar a Tirkan dikir.(5 1 )
QewimandmSn dawiya salSn 1912-1913 an, di rojava-
yS împaratoriya Osmani de bi awayek yekser rewşa siyasi
di smorS Tirkîyê û îran de guhart G dawiya şerS BaDcange-
lek d ji destên wan derketm. "Ew dewIetSn ku hmek caran
di bm destSn dewleta Imparatoriya Osmanî de bûn, pişti
van guherinan bi yek cari ji bm desthilata ImparatoriyS
derketm."(52)
Ji ber sebebSn wan guherinan, siyaseta Rusya beramberi
Kurdan kete rewş G qonaxeki din. Hetadawiya sala 1912 an
bizaveke Rusya di Kurdistana IranS de hebû û bi bizavi u
zîreki h hemberi Tirkan tSdUcoşa,,le, nedixwest zede bSn ser
peywendiya Tu-kîyS û Rusya." (53) Li ser van guherinan fff-
setek firehtff ketibG destSn we, ji bo ew di navçSn bakura
rojavayS IranS de gffanîya xwe deyne G gavSn fffehtir h
wan deran bavSje. Rusya dixwest wan navçSn Kurdankudi
ser sinorS kudayetiya Iran de ne, bigre bin kontiola xwe. Ji
bo armanca parastina smorSn TirkiyS û IranS, hewce bG ke-
sSn bi nav û deng Sn Kurdan bi xwe ve guêbide. We wezifê
sipartibQ Simko Q Ebdurezaq ku di wextekî de dostiya wan
Ii gel Rusan hebQ. Bi taybeti SmUco ji kuibGn serokS pa-
rastigeri ye navça Kotor ku qazaxSn Rusan li wff hebûn.
Li XoyS, rolek mezm yS konsoIosS Rusya Çirkov, di
xurtkirma peywendiySn navbera Kurd û Rusan de hebû.
Pir ihtffama Simko G Ebdurezaq digfft, pu caran karbidestSn
îran G Tirkîyê derewan Ii ser wi belav dUcirin. LebelS, ewan
(51) Aji.d.^rûp. 152.
(52) AP.MilIer, Kurte Dffoka TffkiyS, rûp. 134.
(53) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rGp. 271.
134

nedUcarin h hember panstigeriya wi bisekmm. Li gora wi we-
ha bG; ku Ii ser wan meselan xeletiya Rusya heye. Ewi Kur-
dan weha nasdUcff : "Ez dizanim Kurd şerkerSn çiyan Sn
zUcmaki ne u her tun çekSn wan di destSn wan de ne Q bi vi
awayî dijin. Derveyi vS kareki wan nine. Di ber vS re hinek
Kurd ji xwedan mal miDc G zevi G hinek wan ji bajari ne."
(54) Gelek caran vi mirovi pSşniyar kiriye ku rewşa aloziya
di nav Kurdan a civald-abori bi awakî berfffeh bS kolan. Di
vî wari de pêşniyariySn weha diani : 'Tir pêwiste ku ez di
nav Kurdan de bqim. qet nabe di navça Seblax (Mahabat) û
der û dorSn wê de ku ew navçe dibin destSn me de ne."(55 )
RojhiIatnasS bi nav G deng e Rusya GerdelSvski ji di wS
baweriyS de bu. Ewi h ser Kurdan bi vi awayi nêrina xwe di-
yar kuiye : "Wextê em, ewSn bS hişyarbGn mane, ji gune-
hSn nezanine paqij bUcin, an ji wan ji hinek bend G rewşSn
bS baha xelasbikm, bi taybeti ji di hemberS ew netewSn ku
dixwazin çarenivisa xwe bi me re gffêbidin G di riya me de
dixwazin xwe bigjhinm çanda mirovatiyS." (56) Çirkov, di
Sibata sala 1913 an de, bi hemG dilsozi û bi dilgermiyek gi-
yan? bi vi awayi h ser Kurdan nivisiye : "Heya niha Kurdan,
çiya tenê ditme. Ji TirkiyS tene mal wSrani G zehmeti diti-
ne G Ii Tirkiye bi awaki hoviti hatme ditin. Di aKyS dest-
(54)V.L.Gf;rdeI8vski M.esela Kurd,çete Q rêbiri bS nivisandm
propagandeki puç u vala ye ; Kurd neteweki wcsane ku,
m?»fê wS xistme ber piyan u pepez dikm. BinSre ;
V.L.GerdelSvski, Di Nav KurdSn Çiyaye SipanS de,
Dinyayê Musulman, Petersborg 19 17 , C.I , rGp. 3
(55) A.V.P.R. bmgeh Vrsiva Fansan, B, 1912. Op, 489,
D.97,rûp-62.
(56) V.L'Gerdelêvskkî, Pi Nnv KurdSn ÇiyayS Sipanê de.
rGp.3.
135

hilatdaren Iran de wek kaniya şer an ji a pêkanina armancSn
xwe ySn pis Q qirq hatme bUcaranîn. Ji ber sebeben serhiş-
kiya çiyati G jiyana we ya azadi, paşvemayina wan a bextre-
şî û ji bo mirovatiyS; netewa Kurd di navbera wan her du
şaristaniyetSn zahm û perpût de, kariye hebûna xwe ya ne-
tewi biparSze." {57)
K.Akimoviç, dgue konsolosS Rusya yS BeyazidS, ku ew
ji hevriyS Çirkov bû, h ser vS meselS xwedi eyni ray u rew-
şS bu. Akimoviç ji h ser vS mesele wehadib%je:"Karbidesten
TirkiyS ySn zalun G zorker, dyen nerizayiySn rUcoyi ySn
Kurdan bGn. Ji ber vS yekS, qet ecSb nîne, meyla Kuida, bi
taybeti ji ya feqirSn wan bi ber Rusya ve hebe." (58)
Gerdelêvski,di salSn ŞctS Yekemin yê CihanS de U nav
Kurdan jiyabG G di derheq orf, adet, rabGn û runiştina wan
de şareza bGbG. Dixwest Rusya rolek rewşenbiri h ser çare-
nivisa netewa Kurd bistine. Di gotara xwe ya Di nav Kur-
dSn Çiyaye SipanS de weha dibqe:"Wezîfeki pff mezin ke-
tiye ser milSn Rusya, pewiste netewa Kuid bi aKyS xwe de
bUcSşe û yarmetiya rewşa jiyan û rewşenbiri bide,ji bo ku
ew bi cengekî baş a hişyarbûnS ve bUcann mesela xwe çare-
ser bikm. Kijan ji bo wan baş e? Bila Kurd bawerbUcmku,
çanda Rusya ji bo wanji ya TirkiyS çetff e. BUa çanda Rus-
ya di Rojhilat de belavtff G firehtff bibe."(59)
(57) Arşiva Dewleta Gurdstan.
(58) A.V.P.R. , bingeh, konsolosxana îstenbul, rup. 245.
(59) V.L. GerdelSvski, A.n.d. , rGp. 14.
136

KOMELA ÇANDÎ U REWŞENBtRt:GtHANDIN
Di destpSka ŞerS CihanS ye Yekemin de, xebata Ebdur-
rezaq Beduxan ji bizava çandi, rewşenbiri G ji belavkffma
xwendewariyS pSk hatibu. Di w6 mesele de ji Çirkov dgff6
konsolose Rusya yş h b^arS Xoye û SinUco piştguiya wi
dUcirin. Çirkov di nameke xwe de h ser wS meselS wiha ni-
viaye : "Wextek min, axaftmek di nav kesSn bi nav G deng,
bazirgan,xwediySn miUc Q xani ySn Kurdan û karbidestSn
navçS de kff. Min ewan han da ku ji bo zarokên xwe dibis-
tan vekin. Bi taybeti ji min pSşniyardci bff ji OcUiş re u ewi
ji di vi wari de amadebûna aUkariya xwe nişani min da. Ji
bo hemQ yarmetiySn teknîk G yarmetiya di hemG hSlan de
bi awaki temam ji bo van karan bersiveki ereni da me."(60)
KarbidestSn traniyan G derebegen wan gGh nedane mesela
belavbuna xwendewariya nav Kurdan. Di aKkideji peywen-
diya we meselêbi yarmetiya maddi ve jî hebu.
Di dawiya sala 1912 an u destpeka sala 1913 an de, bi
aKkari u piştgffiya Ebdunezak u Simko, h b^are Xoye ko-
mela çandi G rewşenbiri, Gihandin hat damezffandm.(61)
Armanca komelS ev bû : Di nav KurdSn Xoye de, xwende-
wari belav bUce G dibistan veke, rojname Q kovar bi zmane
Kurdi derxe Q alfabeya Kurdi baş bUce. XortSn Kurdanji bo
xwendinS bişine RusyayS.(62) Ebdunezaq serokê komelS
(60) Tisgiya Gurastan
(61) BinSre; O.L.Vilçivskî, KurdSn Bakure Rojavaye tranS,
TifUsl944,rGp, 61.
(62) Kurte Hewalek (Kurte Xeberek), rûp. 11. O.L.Vîlçivski
Kurden BakurS Rojavaye tranS, rGp. 61.
137

û. Di Sibata sala 1913 an de, Ebdunezaq, bi navS komelS
namek ji nGnerS Rusya yS XoyS re nivisiye G di vS namS de
weha gotiye : "Ji ber zilm u zora Faris u Tirkan, netewa
Kurd ji şaristaniyeta Avrupa dGr ketiye.Çavriya xSrekS ne
ji Farisan û ne ji ji Tirkan nake. Ewan tevan, hewil dan ku
Kurd her di tariti G nezaniye de biminm. tro wisa bûye ku
Kurd ScU di jiyaneld xirab de dgin G rewşa wan a çancU Sdi
berewpSş ve naçe."(63)
Ebdunezaq u hevriy8n wi ySn berpffsiyarSn komelS, ji
bo berewpSşveçunS piştguiya dgffS konsolosS Rusya didi-
tin. Ji ber v8 yeke doz8 ji Çhkov kffm,ku bi awaki resmi
çavdSriya GîhandmS bike. Ebdunezaq di vi wari de wiha ni-
visandiye : "Baweriya me bi peywendi u dostiya
bi were heye, em ji rewşa Imparatoriya we -meqsed Rusya
ye- ya beramber netewa Kurd piştrast in,ji bo wS, em dozS
dikm çavdêri G aUkariyek berfffeh ji komelê G kar G barSn
wS re bS knm. Ji ber ku, çavderiya we, dibe sebebeki başji
bo komel ji hemû ziraran bS parastin."(64) Li ser, van da-
xwazan Çirkov,ji PeterborgS re weha nivîsi bQ: "Daxwazake
Ebdunezaq a mezm heye, ew dixwaze bi yarmetiya Rusya
nete\ya xwe tebigehine. Hewceye kn em rûmeteVe giring
bidm vi kari."(65) Her wUia Çirkov di rapora xwe de ö^-
xwaz dikff ku yarmetiya maddi û giyam ji ji komelS re bê
kffin.
GihandinS, programek tSr û tqe G fneh dani bu ber xwe.
Ne tenS programek ji bo xwendine,her wiha hemla nSzi.kbO-
na giyana gel8 Kurd ber bi çanda Rusya dida.Ji bo bidanîna
vS armancSjEbdurezaq du şertail pSşkSş dUcff: yekem; alfa-
(63) Tisgiya Gurcistan, rGp. 128, Kurte Xeberek, rGp. 11.
(64) Tişgiya, A.n.d., rûp. 12.
(65)Aji.d.
138

eya Erebî, ji bo ku hmek dengSn zmanS Kunli tS de ninin,
gelek bi kSri Kurdan nayS. Ya duyem; hewceye alfabeyek
Rusi bS danin. ZarokSn Kurdan bi saya alfabeya Rusi dS
hini zmanS Rusi bibin û şarezayiya wan dS di çanda Rusî de
bi pSşkeve. Ebdunezaq wiha digot: "Hinbûna alfabeya Rusi,
dS zmanS Rusi hSsan bUce, ew ji dS yarmetiya Kurdan bide
ku, komSn awanSn zirek bSn şandm Rusya, bi şarezayi Q
zanînek bi ser G ber di universîtSn wan de bi zQtuin hîn-
bibin."(66)
Naskffina Ebdunezaq bi rojhUatnasSn Rusya ySn bi nav G
deng; wdc Y.Mar G OrbiK re hebû. Bi wan re, li ser van pSga-
van diaxift ku ew bibin sebebS geşkinn û fffehkmna pey-
wendiya çanda zanistî, di navbera Rus G Kurdan de.(67) Ji
bo peşve bffina Kurdnasî di Rusya de doza vekffina enstitu-
yek zman di PeterborgS de kff.(68)
Ebdunezaq, ji bo nivisandma kitêben dibistanS, pSşniyar
kff ku di vî wari de, raya zana Q KurdnasSn Rusan bS sten-
din. Çi ji ySn zman G çi ji ji ySn warSn edeb Q ySn babetSn
din, doza yarmetiyS ji wan bS xwestm. Daxwazkff ku OrbiU
bişînin KurdistanS, ji bo rSzman û ferhenga zmanS Kurdi
deyne G rojSn b8n ji; "ji edebiyata Rusi tiştanbUce Kuidi Q
afffandmSn şaffSn Kurdan ji -ku heta niha bi tu zmandcî Av-
rupayî nehatine weşandin- bUce Rusi."(69) HSviyeke Ebdur-
rezaq a mezin ji wi beşS zmanS Kurdi hebû ku di universita
(66)A.n.d. ,rûp. 129.
(67) M.S.Lazeriyev, Aji.d. , rûp. 277.
(68) Di sedsala 19 an de, Akademiya Zanisti a Rusya, ko-
mek destnivisSn Kurdi iSkoU u bi awakî gffami u qîmet
çap kff. BmSre; BibUyografya Kurdnasî, Moskova 1963
(69) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rûp. 227.
139

Imparatoriya PeterborgS de hatibQ vekmn. Vekirma beşS,
di Kurdistane de dUS xelqS gelek xweş kuibQ. Endamen
komela Gihandinê baweriya wan xurtff bû Ii ser berewpSş-
veçuna van gavSn bingehin û li ser pêşveçûna kar û barSn
rewşenbiri ySn Kurdan.
GîhandmS, dozê ji akademiya Rusya kir ku li ser bmgeha
alfabeya Rusi alfabeyek Kurdi bS danîn. Y.OrbiU, di 1919-
1920 an de, alfabeydc ç8kff. Ev xebata OrbiU yarmetiyeki
mezin û gffmg da KurdSn BitUsS. KesSn wek XeUI XeyaU
û Mehmed Emin, li ser vS bingehS alfabeyek Kurdî ya lati-
nî danîn.(70)
GihandmS, wextS ihtiyaca wS bi serfkffma peran an ji bi
tiştSn dm hebQya, van îhtiyacên xwe ji xeUcS kom dUar. Ji
ber vS hindS di kar Q barSn civakî de xeDcS aUkariya bi her
awayi maddi dikffm. Ji çaran yekS perS komelSji bo mesela
zamsti Q xwendewari hatibû amade kmn. Gîhandin, daxwa-
za damezffandma çapxane u derêxistma rojnameke hefteyî
kffibQ G armanca wS ew bQ ku dibistanek despSki a kişt Q
kal (zffaat) veke. Berî hemG tişti buyara w6 ew bû ku di
XoyS de ev dibistan bS vekffin. Simko,bi xwejî,jibo vS ar-
mancê tebenu û hebûnSn maddi kom dUcff.
V8 bizavi Q tevgera QhandmS tffs xistibû dUS misyonerSn
Avrupîyan Q navçe bubû dySn nenzayi. Ji ber xurt bûna
dostiya Rus G Kurdan, Simko br îsyankeri û rSderçûyi gu-
nehkar dikffm.
KarbidestS gumruka tranS, bi serokatiya Dugim, dozS ji
xeUcS dUcffm ku zekata xwe nedin komelS. Doz8 ji danişti-
wanSn gund6 Eringanî kffm ku bejin me bi dU van peran ne-
daye. Bi rasti ji kesdci zorS h xelkS wî gundi nekffibQ û bi
(70) Arşiva Enstituya Etnc^rafya a Li ser Akademiya Za-
140
nisti ya Sovyet, 17, D.12.

zorS pereji wan nestandibG.(71) Bi hevkariya mirovSn Tir-
kiyS G dezga dewleta Iran, Dugun, telgrafek şande TehranS
ku tS de mvisibû, Simko, zorS h xSzanSn Kurdan dUce da
ku ew herm TirkîyS.
Serdar Murteza QuUxan ji.kare Ii hemberS wan dUiat ki-
rin, ji wan karan paş de nema. Xwest KurdSn SomayS li di-
ji Ebdunezaq der6xe. Mirov6n dini Q ySn dm ku ji aUySn
Tirican ve hatibQn kffêkirm, di nav gel de dest avStin propa-
gandSn xwe ySn pQç û vala û weha belav dUcffm : Ebdune-
zaq G Simko dixwazm Kurdan bibm ser dinS mesîhiyan.(72)
Çîrkov ji, ji bo parastma têkoşeren Kurdan telgrafek ji
Tehran, Tiflis G PeterborgS re şand G tSde sebebSn rasteqini
ySn meselS û bûyeran da roni kffiU' Di telgrafa xwe de wi da
xwiyakffm ku karbidestS tranSdgi belavbQna xwendewari û
zanistiyS ne di nav Kurdan de.(73)
GihandmS tevli van gelş Q astengan ji, kari ji bo dibistanS
xanîyek bi baxçe peyda bUce. Lêbele, mesela tamîr kffma
xani ku bS tekûz kffinji bo dibistanS, bi derengi ket. WaUyS
XoyS Emîr Emced ji,namek ji TebrizS re, Ii ser "netusiya
Kurdan ji dewleta Faris" şandibQ Q di wff de daxwaz dUcff
ku çavdSriya hemû ew hoste û karkerSn ku di karSn avabQ-
na dibistanS de kar kum bê kffm. Çirkov, di vi wari de wUia
dmvisi : "Avakirma xanî ji bo ku bi kSri dibistanS bS, deme-
kS sekini. Lewra ew kesSn biryar dabûn di karS avabQnS de
bixebitm poşman bQbûn."(74) Ebdunezaq, naçar ma hewa-
ra xwe gUiande Fransizan. Ewan bi mêrani bersiva wî dan
(71) Binêre; A.V.P.R. , bmgeh, Arşiva Farisan, B, 1913,
Op.489, D.103, rGp. 74.
(72) Ti^ya, Gurcistan, rGp. 859.
(74) Bingehin, a SovyetS, 15. D.371, rGp. 159-gişti.
141

xwe gihandin hewara wi. Bi aUkariya Fransizan dibistan di
destpêka Çirya Yekem de xelas bu. CiySn ders Q xwendmS
Ii gora usula Avrupiyan hatibîin amade kum. Oda mamostan
metbax G heta nexweşxane (rewîr) ji tS de hatibû dffGst
kmn.
Di 22 yS Çirya Yekem de bi awaki resmi dibistan hat ve-
kmn.Di vebûna we de,serok8 beşe eskerSn Rusya ye XoyS
General Vîslovîsk, waUyS XoyS, kesên dewlemend û bazff-
gan amade bQbûn. Li ser cejna vekffma dibistanS Çirkov we-
ha dibS : "Di 21 8 Çirya Yekem de, SimkoyS Simaîl Axa,
29 zaroken Kurdan, ji Xoy, Çiyarik, Soma, Bradost, Xwey-
dar kom kffibu. KincSn paqij û nQ, wek Avrupîyan h wan
kmbtîn, kasketSn Qazaxiyan Sn sipi danîbûn serS wan. Su-
warSn Simko der Q doren wan gn-tibûn. SalSn wan di navbe-
ra heşt G dehan de bQn. Bi kubari. di nav bajSr re derbaz ki-
rin bffm dySn ji bo wan hatibG amade kffm. Faris wek ecSb
mayiyan h der Q doren zarokSn gurSn çiyan -li virji wan re
weha dibSn- rawestabiin,ku ew zarok bi lez u bi meşek ku-
bar bi ber wS dibistaha Rusi de dîbffin. Evara wS rojS, telgra-
fdc li ser vS bQyerS ji XoyS hat şandm Tehranê, Tebriz û
tstenbulS. SimkoyS Simail Axa ku nedikari gelek derengi
bUceve, lê, c:ardm ewS fusetS ji dest berneda Qgehîşte cejna
vekmna dibistanS, tS de beşdari kff, hemû p6wistiySn ve-
kffina dibistanS d bi d kir G di merasuna resmi de beşdar bG
Beri vekffma dibistanS nim^ hat kffm G mele sipasi Xwe-
di kff,ji bo ku v8 nimetS daye van zarokSn nQ ySn Kurdan G
ku vi tiştS hanji bo wan rewa dîtîye. Daxwazji xwendewa-
rSn piçQk kff ku sipasi wi karbidestS rutbe bUind bikm -ji bo
Xwedê t8 gotm - , ji bo vi tiştS bi qimet Q baş ku bi
me re Q bi hevwelatiySn me re kniye. Her weha sipasî Rusan
ji kir ji bo mUdana wani kulturi ya di vi welate nexwende-
war de, bi taybeti ySn ku roleki wan a baş di vekffma di-
142

istanS de hebG."(75)
Simko Ii ber mSvanan sipasi QeyserS Rusya kff,ji bo yar-
meti Q xebata vekffma w8 dibistane. Pişti giyana berçeve û
sipasiyS re, nameke bi germî h ser navSn Kuidan ji QeyserS
Rus re şand. Sazonovî, WezirS Derve yS Rusya, eyn8 sal di
13 6 Çirya Duyemin de namekSji nunerê Rusya yS TehranS
re şand ku tS de wUia digot : "Gelek di ciyS xwe de ye ku,
ji Çirkov re bS nivisandm ImparatorS mezin bi germi sipasi
wS rewş Q nama germîn ya SimkoyS Simaîl Axa u hemû da-
mazirSner Q beşdarSn vekinna w8 dibistana Kuidi dUce "
(76)
Di dd)istanS de dffok, matematik, coxrafya û meşandma
dar Q dezga dewleta Rusya dUiat xwendm. Ji bo ku zarok
hinî hinek pişe bibin, dyên xeretxanejiesmkerî,terziti G
çekffina çekan(çakmaksazi) tS de hatibû vekffin û hemû te-
darUc G aletSn hewcedari jî ji bo wan hatibû amade kmn.
Çirkov, wiha digot : "Daxwaza mm ew e, bi zGtirin wext,
bax û bostanek ji bê amade kffm. Ji bo ew xwendewar
hini bi kar anîn Q çSkmna wan melzeme Q aletSn ax û zevî-
yan bUim. Ew alet û melzeme ka bi çi awayî tSn bUcaranîn
Q çavdSri kffma darSn fSkîyan û sebzeyan bi awS Rusi ça-
wa tS kffin û mezm kmn. Her bi wi awayi, armanca me ji bo
vekirma nexweşxane û dermanxane heye Q em dixwazm
yarmetiye di ware derman Q pizişkiye de bidm damştiwanSn
KurdSn wan navçan. Li XoyS dermanxane û nexweşxane
heye ku bUcare yarmetiya doktoriyS bide jinan.DoktorSn
wan zmanS navçS ji dizamn Q di vî wari degelek ji şareza ne.
Ji ber hinek nexweşiySn dirmi G nebQna pizişk û dermanan
(75)A.n.d.,rGp. 160-gişti.
(76) A.V.P.R. , bingehin, Arşiva Farisan, 1913,489, D.104,
rGp. 102.
143

gelek Kurd dimffm. Jineke me ya doktor bQye mudira ne-
xweşxanS Q di nav gundSn KurdistanS de yek bi yek digere.
Gelek c^ran jî, di demSn pêwisti de daxwaza doktorSn eske-
ri ji me dikin. Mesrefa van doktoran dema gelek zSde be,
ew ji perSdibistanS tSdayîn."(77)
Sericevtin u dgfftina wS dibistana Kurdi b wff, Çu-kov
handa ku bidezgakarbidestSn Qafqas u karbidestSn Wezare-
ta Derve ya Rusya re bikeve axaftmS Ii ser vekffina dibista-
nSn dm h Çariqele, Soma , Bradost Q MakoyS. Ji bo arman-
cSn rojSn bSn, xebiti da mamoste di nav Kurdan de bigihi-
ne. Çirkov,ji bo pêkanîna bmgeha v8 xebatê pêşnîyar kff ku
mamosteySn ErivanS di vri wari de semîneran bidin Q ji ber
vS yekS ji daxwaz ji KurdSn QafqasS kir ku v8 wezîfa han
bigrm ser milSn xwe.
VebQna v6 dibistanS h XoyS, li nav KurdSn TiriciyS den-
gekî mezm da. RojnamSn Tukan Q ySn Ermeniyan behsa ve-
biina wS dibistanS kmn Q armanc Q daxwazSn vebQna wS
dibistanS her yeki bi cQre cure nivisandin.
Tffs ketibQ dU6 Tffkan ku Rusya Kurdan bi xwe ve gffS-
de. Ji bo w8, bnyara wan ew bQ ku di destpekS de ew biza-
vî u xebata çandî-rewşenbîri ya Rusya qedexe bikm. Tirkên
Ciwan dest avStin bang Q propagandan u gelek pere amade
kirm ji bo vekffma dibistanSn Kurdî. Ji bo ku, dîbistanek h
navça ArtemStan (nahîyekî gffSdayS b^arS WanS ye u Tir-
kan navS w8 mha kffine Edremit. njn.) nSziki WanS vekin
17.500 Kre fon jS re hat texsîskffm. 2.500 Ureji hatiye tex-
sis kffm ji bo di gundSn KurdistanS de dibistan bSn çêki-
rm.(78) Tirkan, her dixwestm di nav gundSn smor de wan
dibistanan vekm. VS armanca hanjîji aUyS me ve eşkere ye.
(77) Tisgiya, Gurcistan.
(78) Aji.d.
144

Di wi wari de Almanan ji dest avStm keft G leftS. Gul-
deyştanS konsolosS Alman yS MusUS, di nav gundSn Kurdis-
tanS de digeriya û ji xeDcS re digot ku, dewleta wi dixwaze
rolek wS di pSşketma rewşa rewşenbiri ya Kurdan de hebe.
GuMeyştan h Musil, ji Hesen Begê birayS Ebdunezaq re
got ku, em amadene her salS, 10 zarok8n Kurdan b8 pere bi-
şinin Almanya ji bo xwendmê. VS yekê jî jS re got; rojen
bSn em 8 di WanS de dgîriyek konsolosa xwe vekin. Li gora
wan weha bQye, ku ji bo zarokên Kurdan dibistan bSn veki-
rm. GuWeyştan, tenS behsa van tiştan h ber waUyS WanS
Tehan Beg kinbQ.(79)
Ew peyman Q bel6niy6n diplomaaySn Almanan Q dewleta
TirkîyS, ji bo armanca pêşvebmna rewşa Kurdan nebG. Qet
daxwazek wan tune bû ku çanda Kurd ber bipSş ve biçe,ew
qerar di warS kar de rGt ma û tu xebatekji bo wS nehat ki-
rm.
Gelek di ser de neçû di navbera serokatiya GihandmS de
dijîtiyek mezm di navbera Simko u Ebdunezaq de peyda
bG. Daxwaza Ebdurrezaq ew bQ ku;hatin Q hebûnSn maddî
ySn C^handmS ji bo çek, haziriya şer Q pff çek kmna Kur-
dan ji bê bikar anin. Eva han nediket serS Simkoji ba wi we-
ha bQ ku ew daxwaza Ebdunezaq di dyS xwe de nine. Sim-
ko digot; eger tu bixwazi dS Kurd gişk dgî Tirkan seri hil-
dm û dS bi serkevin. Bi taybeti di wî wexti de ji ber derke-
tma şerS Balqan, Bab-i AU bi ber tengi Q astengan de diçQ. Ji
ber van sebeban jî nema kari Simko bide amade kffin,ji ber
ku, hemQ berpffsiyari G meselan digirte ser milSn xwe. Ar-
manca Ebdunezaq jî her ew bû ku, çend eşiret Q serokSn
wan eşiretan, ten8 çend Srişan bibm ser Tiricîyê,ji bo ku hi-
nek Tirkan nerehet bdcm Q biSşimn. Simko, bi vS qail ne-
(79)A.n.d.
145

û Q ew wehadifikni;ew karekî rast nîne Qji bo civaka Kur-
dan ji baş nîne. Em nehazffin bi wî awayi bi raya xwe mi-
roven xwe bidm kuştin. Hewceye ku ev hSz ji bo wextekî
parastma civata KurdSn tran bigre ser xwe.(80) Di aUyek
dm dejî nêrina Simko wiha bQ: Hebûnên dibistanS ySn mad-
di ji bo hmek tiştSn dm bSn amade kmn nebaş e, ne gffami-
ya komelS û ne ji ya Ebdunezaq li cem eşîretSn Kurdan na-
mîne.
VS rewşa meşa Simko, di mesela çekdar kmna Kurdan
dgi Tirkan de dUgermî û sergermî ya Ebdunezaq sar neku.
Ji ber ku, Ebdurrezaq serokS komelêbG, hinek eşiretSn Kur-
dan 8n der G dorên Simko kom kir daxwaza çekdar kirina
Kurdan kffibQ serS wan. Daxwaza wî ew bQ ku çekdaran bi-
şîne ber bi bajarS Erzurum û WanS de. V8 ferqStiya bir Q ba-
weri, saritî Q nexweşîyek xist navbera Simko Q Ebdunezaq.
(81) VS dijitiya han tear kir Ii ser kffdayetiya GihandmS,
gffamiya komelS şikand Q bizaviya wS ya rewşenbiri jar bQ û
di sala ŞerS Cîhane yê Yekem de komele nema.
BS goman,Gîhandin, rolek mezm Q gmng di xebata hiş-
yar kffm û pSşvebmna netewa Kurd de ditiye. ZanayS Sov-
yet O.L.Vilçivskî wiha dibge : "V8 komelS rolek mezindi
geşkffma çanda hawçerxî ya Kurdan de ditiye. Geleki ji wan
bizavî G destkevtiySn mîrati, ji bo tevgerSn Kurdan û ySn bi
nav u deng G mffovSn siyasi ySn Kurdan re maye."(82) Her
bi wî awayî, dyek w8 ya eşkçra G gffamiyeke wS ya baş di
peywendîya rewşenbîrSn netewa Rus G Kurd de heye.
(80) A.V.P.R. bmgeh , konsolosxana tstenbul, 1912-1914,
D.3573, rup. 302.
(81) BinSre; A.n.d. ,bingeh , Arşîva Farisan, B, 1913, 489,
D.103,rGp. 100.
(82) BinSre;O.L.VîIçivskî, A.n.d. ,rGp. 61.
146

Di dawiya sala 1913 an de, rS dane Ebdunezaq ku biçe
PeterborgS. Di çûna xwe de h TifUsS, dgffS Qeyser 6 Qef-
qas Tarunsdaşkov dit G j8 re got; eger Rusya aUkariya d bi
d kffina programa wî ya siyasî neke, mecbure ku îlticayî AI-
manya bike G an ji bi Tirkan re li hev bS. Ev rewşa Ebdur-
rezaq tesirek gelek mezin kir h ser dgffS Qeyser G 1 6 S Ka-
nuna Yekem 1913 an, telgrafek ji WezirS Derve re şand ku
te de wiha gotibG : "Eger em Ebdunezaq razi nekin, ew dS
îltîcayi Almanya bike. Bi rasti jî menfaeta Almanan di vS
meselS de heye."(83)
Ebdunezaq daxwaz ji karbidestSn Qeyser kff ku, seroka-
tiyS di Kurdistana îranS de bidin wi Q ji bo serihildana vS
meselS ji amadeye dev ji hevwetenîya Tukan berde Q bibe î-
rani.Veransov Daşkov S ku pir bigermî piştguîya vSdaxwa-
za Ebdurezaq kff,di vî wari de weha gotiye: "Gelek baş bû
ku me KurdSn tranS anibQya ser riya xwe,jiber ku, ewan ji
bo rojen bSn dS yarmetîya me bidana ku em Ii so- KurdSn
TirkîyS jî bixebitina."(84) Ebdunezaq, h PeterborgS, kar-
bidestSn mezm 8n derve ySn Rusya dît. KarbidestSn Rusya
bi başi di programa Ebdurrezaq gihiştibGn û bi germî jS re
digotm ku, em 8 piştguiya bizava te bUcm. KîKm, ba-pffsi-
yarS Rojhilata Navin, digot ku, pSwiste rojSn bSn Ebdune-
zaq biratiya Kurd, Ermen û Asuriyan xurt bike, eva han jî
ji menfeeta Kurdan e. Ebdmrezaq qimetS da vê meselS u ji
bo vS armancSji, peywendî h gel ErmeniySn PeterborgS da-
(83) Peywendiya Navbera Dewletan Di Qonaxa Emperya-
KzmS de, qismS 3. C.II. rûp. 250.
"MejKflyHapoflHHe OTHomeHHH b snoxy Hwnep
HajmsMa", cepHH III, tom2,ctp.250.
(84) A.n.d.
147

ni Q di netica wS de ji komelek. ji bo nezîkkffma Kurd Q Er-
meniyan damezirand. Her bi vi awayî, behs dikff ku,kome-
lek wiha di nav b^areki Qafqasde ji b8 damezffandm. V8
hewla Ebdunezaq ji bo nezik kffma her du netewan, qime-
tê wî h cem WezirS Derve Sazonov GkarbidestSndmge-
lek bihnd kff.
KîUm, di nama xwe ku ji bo karbidestSn Qefqas re nivisi
ye de, bi vi awayî behsa axaftma di navbera xwe Q Ebdune-
zaq de derbaz bQye dUce : "Ew tişt8n ku ewi ji bo me peş-
nîyar kiriye, d anina wan niha gelek zehmet e. Dib8 ku em
kûrtff Q fffehtff biçin ser vê meselS. Ev ji hewceye wiha be:
Em çend konsolose dm di Kurdistane de dabimezrinm, ew
wext em dikann bi başi hemQ aKy6n v8 meselS bikolm Q
programek eşkera deynm. Mm ewî weha t8 gihandîye: qet
tiştekî dqi hukumeta TffkiyS meke û careke hewceye qet
xwe nêziki smorê TirkiyS neki xwe jS biparêzi."(85) Wek
tS dîtm, vS carS Rusya, piştgiriya Ebdunezaq û ya programa
wê nekffîye. KîUm, h ser Ebdunezaq Q xebat kmna wî
di tran de, ji karbidestSn dewletS re weha nivîsîye : "Ebdur-
rezaq bi aKkariya me dixwaze bibe hemwelatiyS tranS G kff-
dayetiyek ji bo wî di Kurdistana tranS de bê vekffm. Li gora
nmna mm em nikarm evS bi d bînm. Nabe ku emji vS ne-
tffsin; ev mesele ne tenS ku peywendiya me bi Bab4 AH re
dS xera bike, munkun e, hemu wan sinorSn TffkiyS G trane
jî bikeve tffsS. An ji qet dûr nîne wS kiidayetiya ji bo Eb-
durrezaq bS danin, Tffk ewS yekser dgmmatiya xwe bizanm.
Ji ber vS yekS, Ebdunezaq niha diçe TebrizS, h wir de hewU
bide ku generalS b^SiŞudyddewIebibine Q h cem wî pff gi-
ringe ku rojen bSn h ser wêmeselêew bffyarekSbide."(86)
(.85)A.n.d. , rGp. 249-250.
(86) A.n.d.
148

Her çend programa Ebdurrezaq h PeterborgS nehat qe-
bûl kffm, IS, vS carS qezenc«k başji bo çanda Kurd bi dest
xistibG. Ji ber ku, xwendma zman, edeb Q etnografya Kurd
dabû cjebQl kinn ku bi awakî resmi bSn xwendin. Axaftm Q
nSzîkbQna Ebdunezaq bi OrbîK yS zana Q bi nav Q deng re,
rolek mezin di vi wari de UstibQ. Di sala 1914 ande,di ra-
pora xwe yaji Enstituya ZmanS RojhUat re li ser materyalSn
Kurdan kom kniye; di wSde OrbiU wUia dU)8je : "Bihara vS
salS, Ebdunezaq Q YezdanşSr ku tSkoşereki siyasi yS Kur-
dan e, hatin PeterborgS. Min vS fffsetS ji dest berneda, min
bi wan re, destana şaffS mezin, xeDcS CizirS ya EhmedS Xa-
ni Mem û Zîn xwend Q Ii ser zmanS we min nSrin G ditina
wan gfft."(87) I.A.OrbîK, bi dilek germî ne tenS wan mater-
yalan, ferhengeki Kurdi-Fransizi ku cigirS konsolosS Rusya
yS ErzurumS Jaba hazir kffibQ, xwest çap bUce.
Ne tenS tesirek van pSşniyar û daxwazSn wî Ii ser vekffina
qursa zman Q etnografya Kurd ç8bG, OrbîK bi xwe di Uni-
versita Peterborg8 de bG mamosteyê wS qursS. Di vS meselS
de, rojhilatnas N.Marr jî piş^ui G yarmetiya vS xebate kff.
(88)
Dema ŞerS Cihani yS Yekem destpêkff, Ebdunezaq li
tranS bQ. Li sa- vS bGyerS yekser ziviri nav Kurdan û diji
(87) K.Yuzbaşiyan, Akademiya Josef Abgoroviç OrbîK,
Moskova 1964, rûp. 43.
K.feöauLHH, AKafleMHK Moch$ AÖrapoBHti
OpöejiH, M., 1964, CTp.43.
(88) K.Yuzbaşiyan, xebatek bi qimet kniye, programa et-
nografya N.Marr Çap kuiye. HêjayS gotmSye, Marr,
wan belge u dokumanan ji bo dersa etnografya Kuidi
amadekuiye. BinSre; serekaniya pêşi, rGp . 143.
149

Tirkan dest avSt xebat û propagandeyS. Di wi wexti de Ii
da- Q dorSn Ebdurrezaq nSziki 500 kesSn çekdar hebun. E-
wan yarmetiyek pff mezm ji bo eskerên Rusya ySn di tran
de kffm. Ew di bm fermandariya general Jîmozobov de bQn.
General Q cîgffS konsoIosS Rusya, çendin car behsa wan yar-
metiySn Kurdan, ji bo serok esker G diplomasiySn Rusya
ySn Qafqas nivisîbûn.(89) TirkSn Ciwan, ji xebata Ebdune-
zaq ya di nav Kurdan de gelek ditffsiyan. Ji ber v8 yekS, ge-
lek caran hewU dan ku ewî ji holS rakm, bUcujin.(90)
Di v8 qonaxS de, wezifa mezm a Ebdunezaq ew bQ ; h
dijî kuştma Ermenîyan ya bi destSn Tirkan raweste G yar-
metiya xwe Q ySn çekdarSn xwe ji bo wan amade bike. Li
hember kuştma Ermeniyan, hSzSn xwe bi tevayi bi kar bine
û aKkariya wan bike ewan ji mmtiqSn şer derine G wan bi
sUameti Q arami bigihîne navçSn Rusya ySn ku dySn aşiti G
ji warSn şer dGr m. Ewan bigihîne navçSn di bin paristige-
rîya Rusya de ne.(91)
Qimet nedana sîyaseta Rusya di başûre rojavayS tran de,
serokSn Kurdan Q heta Ebdunezaq ji xistdiQ bm şUcS. Her
çend nedikarin tu tuhmetek bidm ser Ebdunezaq, IS bele, re
li xebata wi ya bi bizavi gfftm Q ji bo demekS wi h TifUsS
dan sekmandm.
Di sala 1918 an de, EbdunezaqS tSkoşer, serokSbi nav
û deng 8 Kurd, bi destSn TirkSn Ciwan, ew Sn ku demek di-
rSj bG bi xwina serS wi ti bûb.Gn/ermana minna wi bi awa-
yek lez dan Q bi yekseri ewi h sedarS dan.
VS rewşa han di nav dewIetS de alozi çSku. Diplomasi-
ySn Qeyser,bi wi awayi rûmetek hevîyS nedan siyaseta Eb-
(89)A.n.d.,rGp. 332.
(90) M.S.Lazeriyev, A.n.d. , rGp. 294.
(91) Mişak 1915, 22(9) yS Çuya Yekem, hej. 22.
150

dunezaq. Ewan her tenS dixwestin armanca xwe di nav Kur-
dSn tranS de xurt bUcm ûji ber şerSn smorS TirkîyS û îrane,
ji bo menfeeta xwe ewan bikar binm. Mesela azad kinna
Kurdan ji destSn TirkSn Ciwan, li ba dipIomasiySn Rusya
"xeyal G xewn" bû. EbdunezaqS tSkoşer, dixwest serokSn
Kurdan piş^niya wî bikm G ew ji feyde ji tesira esker û
diplomasiySn Rusya bigre G Kurdistanek serbixwe ava bike.
LSbelS, teeb, zehmetiySn wî vala çGn G beyhGde man. Eb-
dunezaq hemû caran, bi rasti nedUcari ewan rastîyandeyne
holS ku astenga bi d anina pSşîya programa wi çîye. Ewi di-
xwest, sinorekî ji bo w8 rewşa xirab a civaka Kurdan deyne,
ku di destSn dgmmatiya eşîri G şexsi de dmale. Her bi vî
awayi, pişta xwe gffêda bû Rusya ku ewê jî nedixwest Kurd
serxwebûni bi dest bixin.
Her çend bizava tSkoşeri Q siyasî ya Ebdunezaq, negihiş-
te armanca ku ewi dixwest, iSbelS, di warS rewşenbiri Q
xwendewari de, gavSn di dySn xwe Q ySn bi gffami hatm
avStm. Bi xebata Ebdunezaq, komela Gihandin hat damezh
randm Q h XoyS dibistanek hat avakffin. Ew komele her
çend pff nejiya, iSbelS, tesirek wS ya pff mezin çSbQ h ser
rewşa xwendewari Q rewşenbîri dinav Kurdande. BelS! Ew
dibistana piçQk, bûbû sitiiya nav çavSn hukumeta TirkîyS
G tranS G çavSn wan peqandibG.
151

HEWLA DAMEZIRANDINA EMARETEK KURDÎ A
SERBIXWE Û SERÎHILDANA 1914 YA BITLÎSÊ
Gelek di ser de neçQ, Tirken Ciwan ketin tengiyS. Niika-
rin ew zor Q zehmetiySn civaki-netewî ySn siyaseta kuda-
yetiya Sultan di d de hiştibQn çareser bdcin. Pir bi awaki zG,
netewSn bin destSn Imparatoriya Osmanîji xwe dGr kffin.
Zorkeriya mil bi mU a dewletSn Avrupiyan Ii ser Tir-
kiya; dewIetSn wekî Almanya, Ingiltere, Rusya uJi.w.d. di-
jîtiya civaki G netewî ye netewSn Imparatoriya Osmanî a-
loztff G xurtff kffibG. Li derveyî van mil bi mil Sn dewle-
ten derve, partîy8n Tffkan ji, di nav xwe bi xwe de ketibGn
canSn hev, ji bo kursi û zordariyan, tSkiIhevi G alozi peyda
ddcffm. Bi taybeti di navbera tttihad G Teraqi G ttilaf (Fir-
ka Huniyet G Itilaf.n.m.) de, wan dgitiyan xwe dixistm ber
çavan. BS goman, vS rasteqiniya paytext, tesirSkff Ii serda-
niştnvanên welat bi taybeti ji navçSn rojhilata tmparatoriye.
Şikestina hukumeta tttîhadiyan di şerS Trablus u BaDcan
de, zor u zehmeti, tengi Q nexweşiyek mezm di TirkiyS de
peyda kffbu. Ji ber sebebSn van buyer û pSşveçûnan, bizava
sîyasi ya hêzSn berxwedan, h gora hmek çavdSran, tevgera
azadîxwaz a Kurdanji ketibQ rewş Qgehineke'n nu.
152

PeyamnSrSh kovara Ermeniyan Ararat di vi wari de wiha
digot : "Sereken Kurdan hez ddcffin, zG an dweng, partiya
TirkSn Ciwan ji mafên wan be par bikin ku ew tmaz bi gi-
yana netewi ya wan dUcin. Ji ber ve, hewceye em hêzSn
dewIetSbi kar binm G dest bavSjm xebat G bizav kmnS."(l)
Sala 1912 an, di meha GuIanS de, hinek tSkoşerSn Kur-
dan h îstenbul bangeki yekîtiyebelavkmn. Ewanji nGnerSn
hemu komele, rSxistm G kesen Kurdan, doz dUcirm ku hev-
kari u yekgfftma hSzSn xwe kom bikm. NQneran daxwaza
biryara damezirandma partiyek yekgirti kiribG ku ew bikare
bibe çaresera armanc G rêbera netewa Kurd. Armancabm-
gehin G riya rasteqini ya yekîtiye danibGn. Kovara Ararat,
wUia dimvisi : "Hewceye partiyek hebe ku şoreşeke mezm
rake.Minaka wS tektUcSn Arnavutan e.Di destpSkS de neda-
na bac û xerac,pişt re aciz kirm G nerehetkmna karbidestSn
Tirkan e, di dawiye deji damezffandma kudayetiyeki wexti
G banga serxwebGna Kurdistan e."(2) Bizavî G têkoşîna sero-
kSn Kurdan di Istenbul G Kurdistan de deng da u xeDcekî pff
zSde bi aUye xwe de keşa.
Tevgera aazadixwaz a Kurd, ber bi xurtbGnê ve dimeşiya,
IS hejta ne wisa bQ ku bUcare bi zorS mafSn xwe ji Tirkiyê
bistine. Dar G dezgSn navçSn KurdistanS, zor G zehmetiyan
ji nGnerSn Kurdan re ySn ku ji bo parlamentoyS hatibGn bi-
jartin peyda ddcffm. Geleki ji Tirkan itiraf bi nGneren Kur-
dan nedUcirm. Li SêrtS daniştiwanan HesenPaşa heDjijartm,
iSbelS, bi fermana partiya Ittihad G Teraqi ew hetoijartm
nehat qebûl kffin.
(1 ) Ararat 1913, Londra, V.I- N.3, rGp. 78.
(2) A.n.d. , ji ber zehmetiyan.di rasteqîni de ev bffyara han
nehatiye d bi d kinn.
153

U hember van kffmên Tirkan, bersiva Kurdan ew bQ ku
biryar dan biçin di nav partiya îtilaf G Huniyet de bixebitm.
Di 31 8 Tirmeha sala 1912 an de, konsolosS Rusya yS BitUse
Çirkov, h ser gjyana Tirkan a Ii diji Kurdan wUia nivisibQ:
"NUia gîyan Q hîşyarbûnek netewî ku di nav Kurdan de
heye, ev hSdi hSdi di nav hemû daniştiwanSn welat de geş di
be."(3) Li gora gotina Çirkov ew tevger "Ii der G doren baja-
rS BitKsS ber belav bQye."(4) SerokSn Kurdan h BitUsS G
navçSn der G piştSn we de bn-yara damezirandma emareteke
Kurdî a serbixwe dan. Çirkov, behsa daxwaz G pîIanSn wan
Kurdan kffiye û gotiye ku daxwaz u tamaya wan di aUkari-
ya Rusya de heye. Çirkov di wî -wari de wUiadigot : "Kurd
dixwazin di BitUs8 û b^aren din de xwe ji bm desthilatdaran
xelas bUcm. Ji bo we ji ew dixwazm di navçSn;b^are SSrtS;
Xerzan, Botan , bajarS BitKsS; Hîzan, Motkî, bajarê Di-
yarbekrS; MSrdîn, Niseybin, Midyat, CizirS, SiKvan, bajare
MusUS; Zaxo G piştreji SilSmani G Kericuk, didawiySdeji,
bajare WanS; Başqale, DicbUkin G Gurcan de seri hUdm G
dest deynm ser dezge, çek G zexîrSn dewIetS G di van nav-
çan de hukumetek Kurdi damezrinm. Dixwazm kurS Emff
Bedirxan ySmezinji bUcm emire vSdewIete...
Raya Bedn-xaniyan ew e ku ew emaret berdewam bibe
u bi gişk hSzen xwe ve bê parastm. PSwiste wek wan dew-
letSn bi împaratoriya Almani ve gffSdayi, emareta Kurdi ji
bi împaratoriya Rusya ve be gffçdan."(5)
Van raporSn konsolosS Rusya ySn ku sala 19 12 an G di
(3) A.VP.R. ,bmgeh , Konsolosxana tstenbul, 1907-I9I3,
D.572, rûp. 221 .
(4)A.n.d.
(5) A.V.P.R. , bmgeh , Arşîva Siyasî, 1914, Op.472, D.540
154
D.45-gişti.

meha TebaxS de, ji TirkiyS ji Wezareta Derve a Rusya re
hatine şandin, eşkera roni ddcin ku rSxistineke Kurdan abi
dizi, bi navS trşad hebGye. Komita serokSn rêxistmê'ji di
navçSn rojhilata welat de u di nav Kurdan u bi wan bi xwe
vejiyaye. Li gora wanmelumatSn ku Xeyrettin BSrz daye
sekreterS konsoIosS Rusya, endamen komîta ErzurumS ji
van kesan p8k hatîye : Suphi Eziz Beg, Egit EfendiyS Zirkî,
ŞSx Osman EfencUyê EleşkSrti, SeUm EfencU, Bekff EfencU.
WeşanSn rexistmS u kasa wS hebuye G endaman her meh 10
pere mehani dane. SekreterS Konsolose Rusya, van meluma-
taji XSyrettin girtiye, pişt re ewan ji Wezareta Rusya a
Derve, Beşe Yekem re şandiye tS de weha dibSje : "KomitSn
wê di herema Wan, Diyarbekir, Urfa G hinek ciySn din de
hatine damezffandm. Wezife dane XSyrettin ku di nav Kur-
dSn Erzurum, BitUs, Beyazid G Muşe de aUkariya maddi ji
bo rSxistme kom bike."(6) Sekreter bi vi awayî rapora xwe
didomîne: "XSyrettin dibê eger perSn komite hebe, di nav-
bera 15 rojan de serihildan de rabe, hejta peren me kem in u
em jar in. XSyrettin Beg doza yarmetiy^ji dewleta Rusya
dUce."(7)
Ji bo çareserkffma bSperetiyê, berpffsiyaren trşade, di
navçen SSrt, Bişeri G Xerzan de dest avStm pere kom kui-
ne. Di wan wextan de, we bac G xeraca ku Tirkan ji Kurdan
distendm Sdi ewe nedan u dest pê kffin ewe dan e Hesen lî
Sileman Bedffxan.(8)
Bihara 1913 an di sancaxa SSrtS û di navça ŞSrwan de,
serokên Kurdan kombGn Q behsa damezffandma emaretek
(6) A.n.d. , 1912-1914, Op. 482, D.I648.
(7) A.n.d.
(8) A.V.P.R. ,bmgeh. , Konsolosxana tstenbul, 1912-1914,
D.3573,rGp. 18.
155

Kurdi a serbixwe kmn. Her weha, behsa peywendiySn Ii
gel Rusya jî kum G buyar dan ku ev peywendiySn han bi
karbidestSn Qafqas re bSn xurtkffin. Biryarek din ji dan ku
Kemal Beg(9) bişinin TifUse ji bo daxwaz G armancSn wan
bi Rusan bide zanin ö ewan li ser rewşa xwe roni bikm. Do-
ze kffm ku, dixwazin bizanm, ka gelo dS Rusya çek bide
Kurdan G wan çekan ji wan re derbazi KurdistanS bUce? (10)
Di navçên din de ji Kurd bi dizî kom dibQn û behsa destpS-
kmna şoreşS dUcffm. Slogana bi safi "Kurdistan",gelek mi-
rovSn dini Q ySn bi nav Q deng 8n Kurdan -ewSnji kudayeti-
ya Tirkan nerazî bQn- h der G dora xwe kom kinbû.VS tevge
rSjiavçSn Kurdistana başQr ji gfftibQ.KonsolosS Rusya di
nama xwe a ji bo GSrs re nivisî bG tS de weha dibêje : "Di
bajarS Musile' de ji, bizava giyani a tevgera Kurdan ber bi
geşbGne ve diçe. Bi taybeti van dySn dranSn Diyarbeku,
Sêrt G BitUsS. Li Dihok jî beg G şSx ber bi kombGnS ve ne."
(11)
Her weha, diplomasiySn IngiKzan ji çavdSriya wS bizavS
Q xwe hazir kffma Kurdan dUcuin u ewan dixwest peywendî
bi serokSn Kurdan redeynin.Bi taybeti cigffS konsolosS Wa-
nS, pff xebiti ku peywendîyek xurt bi Kemal Beg re deyne.
HSjayê gotmS ye, serokSn Kurdan ji wan dixwestm ku aK-
ariya Kurd G Ermenîyan bi hev re bikin.
Tirken Ciwan, pff bi hSdi G bideqiq çavdSriya we tevgera
(9) Kemal Beg (1872-1934), xeDcS SSrtêye, h Fransa xwen-
dina xwe temam kiriye. Bi başî çend zman zanîye.
PiştS Şoreşa Oktobr h TifHsS çend sal maye û mqûHya
wi her kar û barSn sayasi-civaki bûye. Nivîskar.
(10) A.V.P.R. , A.n,d.,rûp. 108-109- gişti.
(Il)A.n.d. ,rGp. 110.
156

Kurdan dUcffm G xwe ji ji bo diji Srişeki weha hazir kffibGn.
Her ewan jî wan pilanSn ku Ebdulhemîd girtibu ber xwe,
xistin kar G dgminî di nav netewan de peyda kffin G ji bo
xurtkirma wan xebitin.
Kirdayetiya Tirk, kari çend derebegSn Kurdan bike dgi
Ermenîyan. CigffS' konsolose Rusya ye Wane weha nivisibG:
"Di nav Kurdan de du rS hene. Yekemin, riya wan Kurdan e
ku baweriyeke wan a netewi heye, riya duyeminji ew e ku
diji Ermenîyan e. Riya yekem mirovSn rewşenbîren wek ku
Ebdunezaq serokatiya wan dUce, iSbelS, riya duyem, ew
kesm ku propaganda dinî G ya Panislamizme dUcm G bi hîle
G pilSn kffdayetiya TirkîyS hatine xapandm."(12)
PoKsS dewlete yen dizi bi hemG awayi dixebiti ku wan
serokSn tevgere bigre. Di llona 1913 an de, bi destSn mffo-
vên kffS kff Sn Tirkan Huseyn G Xeyrettin BSrzî hatm kuş-
tm. HSjayêgotmS ye ku, ew tSkoşer bi perdcî zSdeji trane
vedgeriyan TffkîyS. Ew perSn bi wan re ji bo şoreşS hatibû
amade kum. Ew di nav gel de dtgeriyan G digotin ku, guhSn
xwe nedin prop^ande G derewSn Tffkan ku di nav we de
belav dUcin. Ev kes her bi van propaganda re mijGl dibûn.
Pişti vS bûyerS, jendffmSn Tffkan ySn ArçakS (nahiyeki ba-
jarS WanS ye ji.m.), SilSman Beg G birayS wi Ferxo G qey-
meqamS Ebexe (qezaki bajarê WanS ye, Tffkan niha na\ev/e
kffine Özalp. n.m.) Nuri Beg, Mistefa Beg, Huseyn Ebdal
Axa u gelek serokSn Kurdan Sn din hatm gfftin.( 13)
Ji bo temam kffina vS pilanS bac G xerac hat zSdekffin.
"Ji bo keri gfftin G heta ji bo yek mi sitendmSjî ew musaa-
(12) A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul, 1912-
1914, D.3573.
(13) A.n.d., Arşîva Sîyasî, 1912-1914, Op. 482, D.I648,
rGp. 153.
157

dên berS hatin rakinn û cezaySn dadgehS ySn di vi wari de
ya sedS 20, du car hat zSde kmn."(14)Rojnama Qafqas Rua
wiha dmivia : "Pişti temam bGna şer, fo-man ji tstenbul
derket, ku mUctarekî pff zSde G xeyaU h ser Kurdan bê da-
nin."(15) Wek ku peyamnSreki jîbehskffiye: "Heta ser^za-
rokan u mffovSn dîn ji ew bac Q xerac hatiye danin. Pişti
wS formanS, ew bac Q xeracSn serS zarokSn deh saK kffibûn
wek yen bîst saK. Ew kesSn ku xistibîîn wan rewşSn xirab
pff bi rUcoji h hember wan dicolan."(16) Di hemG malan de
h gor daxwazen karbidestSn navçS G h gora kSfa xwe, talan
ji bo wan bac G xeracan dani bGn.
Zêdekffina bac G xeracan, rolek mezm Kst h ser rewşa
aboriya jîyana Kurdan.Nenzayiyên gffsî Q gelêri bi awayek
xwe bi xwe digelek dyan de peyda bun. ŞerSn dest G pêsiri
h ser bac^ff u karbidestSn Tirkan dest pe kffin. Çirkov,ji
konsoIosS Rusya re wiha nivisibG : "Hewceye em vS bizanm
ku mesela 'keri sitendm' bSzariyeki mezin di aKyê Kurdan
de peyda kiriye. Ew nerizayî G pSsir weşandmjibo vanbac
G xeracan ku tS dan, ddie sebd) ku peywendîya wan h gel
Tirkan xerab dike. Piştî zSdekffma van bac G seraneyan ev
mesele êdî bi xweşi naye sekinandm."(17) Vê nSrina Çirkov
gelek di ser de neçG, hate d. Li NehS(mintiqek gffSdayi ba-
jare BitHse ye. njn.), Kurdan baca "keri gfftm"ê nedan e u
gotine ku em bi vê^zSdekffinS razi nîmn. Li Motkan u Xoyê,
Kurdan, wan bacgffSn ku ji BitKsê hatibûn ji nav xwe derS-
(14) A.n.d. , Konsolosxana tstenbul, 1914, D.1406, rûp. 11.
(15) Qafqas, 1914, hej. 84, 15 Nîsan.
(I6)A.n.d.
(17) A.V.P.R., bingeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.
158
1406,rGp.20-gişti.

xistin*(18)
Ajans G deng G behsSn Avrupayê, bi vî awayi behsa wan
meselan kume; gelê Kurd, h Trabzon, Diyarbekff, Musil G
gelek dyen din razi nebQne bac:û xeracê bidm. Li navça
BeyazidS, Kurdan bi çek h hember hSzên dewIetS seri hil-
dane.(19) Li nizikî BitUse hinek serbazen Kurdan çGne
nav Kurdan G seri hUdan e.(20) PeyamnSre rojnama Horizon
a Ermeniyan wiha nivisibG : "Kurd dibejm, ji bo çi karbi-
destSn dewIetS ji me sed cari zSdetff maaş bistimn Gji bo çi
dive em bo-tilSn pff zedetu bidin? Ji bo çi em nikarin piçek
baştff G xweştff bijin? Ji bo çi, çi yên wan ji yen Kurdan
zedetff e, ji bo wan bac u xeracan em bidm!? Ji xwe ev pe-
rên han tev ji berika Kurdan derdUceve!? Ji ber tişten pff
pGç G be feyde G bS qimet, ev bac û xeraca han hatiye zêde-
kn-in. Eva han ji hewceye pffanîya wS ji Kurdan bSn siten-
din. Ji ber ku, ewm xwedî ax G zevi G pffanîya wan şivan,
gundi ne, ySn di vS meselS de zSdetff bSn Sşandm ewin."(21
Ev bGyCTen han, mal kaviDcffin bG G rewşa gundîyan ya
abori pff xerab kffi bG. Di ser de ji, xeDcê dibuin eskeriyê. E-
va han, hgmara kesSn ku bdcarin bixebitin pff kSm kffibG.
Rojnama Azate Mart ser vê bûyerS weha nivisibû : "Ew ke-
sen dibffm esko-iye, hewce bu ewan serwet, xSzan, mal G
mUken xwe bi d de bUiiştana, eva han ji şerpezeti G bêseri
G beriyeki mezin dixist nav wan. Ew böken bS mSr, dyên
xwe dUiSUn G ber bi gelek nerehetiyan de diçin G zaroken
wan ji ber bi xirabîye de diçinTNUia em e we tabloya bi
(18) BinSre: A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana tstenbul,
19I4,D.1406,rGp.22.
(19)Mîşak 1914, Adar,hej. 27066.
(20) Wexte NG, I9I4, 21 S Adar-3 yS Nîsan, hej. 13658.
(21 ) Horizon (Smor) 19 14, 27 ê Addar, hej . 66 (Bi Ermenî)
159

dU şewat bidm ber çavSn we; do, jina gundiyeki zarokS wê
h ber pêsira we çG ye daira dewletS û weha gotiye : 'Kerem
bikm eva ji we re, zarokên nun ji bi zindi çal bUcm'. Ji wan
hêvî û piştgffîyS xwestiye G gotiye ; 'ji vir pS de ez S çawa
bUcanm van heft zarokan xwedi bikim."(22)
Ji ber peydabuna vS rewşa alozi di bajarê BitUsS de, waK
bffyara gurtina Mele SeUm da. £w kes, yekji wan serokê tev-
gera Kurdan bu. Bi fermana waK, qeymeqame Hizanê h
gel 50 jendffman, bi nişka ve do- u dore mala Mele SeKm
gfftm. Wî girtm G bi dGve hespeki ve gffSdan xistin ser rS û
ber bi bajer ve şandin. Ji bo bersiva ve bGyerS, Kurdin hej-
mara wan gelek zSde G bi çek, .h gundS Arzvin keminek
danîn Q pişti teqandmek kSm karibQn jendirman belav
bdcm G Mele SeKm ji destSn wan rizgar bikin. Mele SeKm,
xwe h gundS Xomaç veşart. SerokS dîni ySn Ermeniyan,
h BitKsS, ji bo katoKkSn IcmidzînS wUia niviaye : "Tevgera
Kurd G şoreşa wan buye rastiyekî mutlaq."(23) KarbidestSn
dewlet^ yên navçe ji, her h ser raya qaymeqamS HizanS, piş-
ti vê bûyera sernekevti, demekS xwe h BitHsS veşartm G..
neweribun biçin dySn xwe. Ji tffsa.mudire TatikS G hihek
kesSn din, bazdan hatin BitKsS.
Mele SeUm, h Xomaçe dest avSt xwe qaim kumS. Der G
dorSn gundan bi senger G xendekan dabû gfftm.GundîySn
Ermenîyan ySn dranSn Kurdan, çekSn sokS; wek xencer G
ySn dm di malSn xwe de ji bo Kurdan çSdUcffin. Li ser da-
xwaza Mele SeKm, hesinkeren Ermeniyan Sn gunde OlekS,
sed kêran ji bo Kurdan çekffm(24)PeşmergSn Kurdan,bela-
(22) Azate Mart (Xebat ji bo Azadî) 1914, 29 ê Gulan,
hej. 1524.
(23) Horizon, 20 S Nîsan, hg . 83.
(24) Azate Mart, 1914, 27 e Adar, hej. 66.
160

vok Q baiçewazSn h dgî zibn Q zora Tiikan belav dUcmn.Li
Xomaç, wek nişana serxwebûnS, ala KurdistanS daçikandi-
bGn.(25)
Bi awayek zû, h navçSn weki Tatike, Hîzan G dyen dm,
desthilat kete destSn şoreşgeran. Kurdan, tev rS G dffban
gfftibGn, esker G jendffmen Tffkan bS çek kffibGn. Li Xo-
maç, çaven wan h riya serokSn Kurdan bGn^ bi taybeti ji
yekek ji Bedffxaniyan. PeywencUyek Mele SeKm a xurt
h gel KurdSn BitUsS hebG. Ji ber hmde, agahdariya wî bi
hemG tiştan hebu G dizanî Tffkan çi armanc danine ber xwe.
Namek şoreşgeran ku ji bo xeDcS BitHs^ hatibG şandm di
wff de; behsa nerizaya geleri ya Kurdan dUcffm G wezife u
armanca tevgera xwe dmivisin.(26)
Saw G tffse kartîidestên Tffkan gfftibG. Bi taybeti bi ber
guhSn wan dUcet ku daxwaza şore^eran ew e ku dS bi ser
bajSr de bçrin. Dezga dewlete ya navçe, hSzek wanî eskeri
bi wi awayi nebG ku bibm ser Kurdan. Bi awaki şaşmayi G
heyn, bS sebff çavriya guherinen bÛyerS ddcmn.WaU xwes-
tibû ji bo mesela gfftma ser baj8r, rû bi rG bi Mele SeKm re
biaxive, an qet nebe, ewi bide mijGl kffin ku hetaji navçSn
din ya der G doran komek xeDc bUcare bîne hewara xwe. Da-
wîyS komek nûner dabQ anin Q şandibû ba Mele SeKm bo
axaftmS, IS, ev koma nGneran bS netice G dest vala paş-
da vegeriya. Li ser daxwaza waH, Mele SeHm bixwe, ji bo
axaftma ser wan bGyeran çG BitKsS. Mele SeKm, h bajSr,
h mala xizmeki xwe mabG. Mele SeKm, bi mantiq G pff bi
xweşi bersiva waU da. WaK, dest ji axaftmS berda h ser wê
(25) A.V.P,R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.
1406, rûp. 22-gişti.
(26) Aji.d. , rûp. 23.
161

jî Mele SeHm cardm vegeriya Xomaçê. Beri ku vegere wUia
gotibû : "Eger Kurdan heya beri nUia h hember eskerêh
Tirkan parastina xwe ya şexsi dUcvm, lê, ji vir pe de, pişti
demeke nizik, dS bi tevayî di riya heq G mafSn xwe de seri
hUdm. Bi taybeti ew dar û dezgen Tffkîye ku Kurdan di-
perçiqinm ji mafSn wan be par dUcin u welat dixin bm des-
ten biyaniyan deji holShiHmn."(27)
BGyere biryardanek zu û bi lez dixwest. Mezher Bege
waUyS BitlisS ji ber tembeH G tSkUheviyê; xebatê danibG
rexek. Ji ber vê, ji bo demeke wexti, xizme Talat Paşaye
Wezire Hundur Mistefa XeHl BegS waKyê SSrtS anin dyê wi.
(28) SerokS nu ye BitHse, bffyar da ku Sriş bibin ser şoreş-
geran. Lêbele, pffaniya eskeran vê fermanê d bi d nekffin
G bi vi awayî h hember derketm : "Em S çawa şer h dijî bi-
rayên xwe bUcin."(29) Çirkov di nama xwe ya ji konosolo-
sS IstenbulS re şandibu, tS de wiha digot : "Qet dGr nîne, ew
eskerSn dewIetS ku bixwezin ber bi Kurdan de, mU bi-
din Kurdan G bi hev re herm ser BitHse."(30) Esker razi nin-
bun biçm ser Kurdan. Ji ber vS yekS, ewan bi lez ji WanS es-
ker dan anin.
îdara awarte Ii b^êr ilan kum. Di dawîya meha Adare de,
h nezUcî BitUsS di Dera Xindrekatar a Ermeniyan de, jen-
dffmSn Tirkan çar kesji mirovSn Mele SeKmgfftm. Peyam-
nSre rojnama Horizon weha nivisibG : "Ew çar KurdSn ku
h Dêra Xindrekatar hatm gfftin, bi dest gffSdayi anin bajarS
BitKsS. Wextê wan bmn gfftigehS, ew bi serbihndi, rG geşi di-
(27) BmSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul,
I912-19I4,D3573,rup.49.
(28) A.n.d. , D.I406, rûp. 24.
(29) A.n.d,
(30)A.n.d.
162

meşîyan. Mffov, bi wan dUieaya ku çendin baweriya wan bi
edaleta doza wan xurt e. Bi rasti,baweriya Kurdanbi doza
wan heye. BS sinor aza G bStffsi ber bi wS xeteri G mirmS de
diçin."(31) Mele SeUm, daxwaz kff ku kesSn hatine gfftm
bi lez bSn berdan. Ewan tehdit kff ku eger ew kes neySn ber-
dan, dS di şûna wan de 25 jendffmên wan ben gfftin.
WaKyS BitKsê yê nû, di vê rewşa aloz de, bi zehmeti kari
tene 400 esker G jendffme kom bUce, da wan bişine ser Kur-
dan. Kurd zû bi vS bGyerS hesiyan G Ii geUyS Êze u di ser
riyan de xwe bi d kffin.(32) Di navbera her du aUyan de
şereki germ dest p8 kff. Tffkan dixwestm bi çi awayi dibe
bffa bibe, bi topbarankffmS Kurdan ji geK derSxin u riya
xwe vekin, iSbelS, ew kefte lefta wan bê feyde bG G ewan
nekari daxwaza xwe bi d bUcm.
Hejmara Kurdan ngzîkî 700(33)kesan bGjMele SeUm sero-
katiyp wan ddcff.Eskerên Tffkan bi awaki wisa şUcest ku he-
yn ser riyi SêrtS paşde çu.Li wff jî bera pey wan dan heya
nava b^arl BitHse. Bajêr h ber ketmek bS nizami bG.
Şêx Şahabeddin, serokek ji yS serihUdanS bû. Namek. bi
tehdît nivisi G mffovek xwe şand ba waH. DozSjekff ku,
herçi çek, cebirxane û zexffSndezgadewIeteheyebidedes-
tS şoreşgwan. KarbidestSn Tirkan bqSr teric bUcin, deriyS
gutigehe bê vekffm û kesSn gffti bSn azad kffin. Eh dawiyê
gotibG ku: eger waK van daxwazan bi d neyine ew dS SrişS
bibm ser bajêr û bi şer dS b^Sr bistinin.(34)
(31) Horizon 1914, 26 ê Adar, hej. 65.
(32)A.n.d.
(33) Hinek serekani di bên ku, du hezar Kuidan bi şuran wê
şerê kffiye. BmSre: A.V.P.R. , bmgehin, Konsotosxana
Istenbul, I9I4, D.1406, rGp. 56.
(34) Horizon 1914, 25 S Nisan, hej. 87.
163

Wexte şev bi ser de hat, beşek ji şoreşgerSn Kurdan ke-
tin nav bqSr. Zeyneddin ku kesek ji mirovSn Mele SeKm bû,
taxa ku ketibGnS, ala şoreşS di wff de çUcand. Heya êvara
20 S AdarS, şoreşgerSn Kurdan der û dora hemû dezge û
dySn gffmg Sn BitKsS gfftin. Hejmarekî gelek zedeji xeDcên
bajSr ketm nav wan. Her ku diçG şer gffantir dibû. Tirkan,
di qişle u garnîzonSn xwe de xwe qayim kffibûn. Dest avê-
tin kuştin G agffbarankffma Kurdan. Kurdan ji di xaniySn
der û dorSn wan dezgeyan de xwe d kmbGn. Hejmarek ge-
lek zSde xeDc hatm kuştm G şer çend rojan domand.
RSxistmi G t^UTÎştiniyek. bi pêwisti di kar u barS şoreş-
gSran de nebû. Serihildan xwedan serokatiyek bi tunami
nebu. Wek ku çavdSrikeran ji behs kmn e; komek xeDcSn
bffçi u bêkar ketibGn pe şoreşgeran.Di ser ve reji,bi pffanî
çekSn destSn wan xencerek, tevrek an jî tewşoyek bG, iSbe-
IS, dîsa mU didan, ber bi berepeş ve hemlan dUcffm.(35)...
Komek jin ji h gel şoreşgSran bGn, ewan ne ku tenS av G
nan ji bo wan amade ddcffin, ewan mil G bi mil, senger sen-
ger h gel wan şer dUcffin.(36)
Her çendin meş û rewşa şer baş nebG, iS, para merdaneyi
G azayetiya wan hejayi gotmS ye. Wek rojnamSn Ermenîyan
bi taybeti ji Horizon behs kuibG: "Kurdan, bi awayek xweşi
G bffati h Ermeniyan nêrine. Heta wan tiştSn ku Ermeniyan
bi dibcweşi û h ser daxwaza xwe didan wan, ewan nedigff-
tin. Kurdan tenS tiştSn şewatSji Ermeniyan dçfftm, ew ji ji-
ber wS bG ku, şev u roj h ber berf u baranan bun. Ev rewşa
han bi yek cari Ermenîyan dibcweş kff û arami xiste navbera
herdumilan."(37)
(35)Aji.d. ,rGp.4M2.
(36) Aji.d. , 12 S Nisan, hej. 76.
(37) Horizon 1914, 10 SNîsan, hej. 74.
164

Buyera h BitKse hat pSş, bi awayek zG hbajarSndin hat
sehkffm. Hewce bu ku Tffkiya çaresereki bi lez peyda bi-
kffa. Biryar hatibu dan ku, hezên eskeri ySn WanS, Muşe,
ErdişS û ySn ciyen din bişinm ser BitKsS.
thsan PaşayS seroke hSzSn parastmî yS sinor, kffm serok-
eskere hSzen Tirldye S wff, ji bo êrişS bibe ser Kurdan. E-
wan pilana têkUheviye û aloziyS xistin navbera Kurd G Er-
meniyan, ji ber ku van pilanSn han ne tene tevgera Kurdan
bS hez ddcff, yarmetiya Ermeniyan ji ji serihiIdanSdidaqut
kffin. îhsan Paşa daxwaz ji ErmeniySn Muşe'^kir ku h hem-
ber Kurdan çek hilgffin. K.Sasoni ku ve bGyerS bi çavSn
xwe diye bi vî awayi dibêje : "Ermeni bi vi pilani baş ge-
hiştibun. LSbele,ji bo ku bi dewlete re nekevin aloziyê mec-
bQr man wS qebQl kffin."(38) Di ber ve re ji şoreşgerSn Kur-
dan bi awaki veşarti, ji vS çekhUanina bi şekK agahdar ki-
rm.(39) îhsan Paşa her bi vi awayi esker kom ku u dest ave-
te erişa h ser riya BitKsS. EskerSn Tirkan, bS rehim u bê wg-
dani dest avStin şewitandma malSn Kurdan u kuştina xel-
ken dest u piySn wan gffSdayi.(40)
Bi bGyerSn bajarSn rojhilata TirkiySre, wan kffdayetiyen
ku menfeeta wan di wan navçan de hebûn, bi taybeti AI-
manya piştgirS Tffkiyê, li ber van hedisan mabGn heyri.
Konsolosê Almanye ku mudirS kar G barSn bajSr bu bi awa-
ki pedana erdS G rdcoyi doze ji Tirkan kff ku zutirin wext
h vS tevgerS bidm G wê bitemirinm.(41) General Von San-
(38) K.Sasoni, Tevgera Azadîxwaz a Kurd u Peywendiya
Ermenî G Kurdan, Beymt, 1969, rGp. 214.
(39) BinSre: A.n.d.
(40) BinSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsotosxana tstenbul,
1914, D.3573,rup. 362.
(41)Mîşak 1914,30SAdar,hej.69.
165

do-son ku ji bo teftişa eskerSn Tffkîyê' hatibQ Asya BiçGk,
ji ber sebeben bGyo-en BitKse dest ji gera xwe berda u bff-
yar da ku bizivffe navçSn Erzurum G Etienge (Erzincan).(42)
Di buyera BitKse de rewş bi awakî xirab bi ser şoreşge-
ren Kurdan de hatbG vegerin. WextS şer gerimbGnS de, her
daxwaz u armanca Kurdan ew bu ku, beri her tişti pêwiste
xwe nîzikî dar, dezge u dairen Tffkan bikm G ewan bidest-
xin. Di wi wexte nazik u gffing de hinek serokSn Kurden
BitKse xwe dane aH G çun h ba Tirkan dyen xwe gfftm.(43)
EwS buyerS fffsetek mezin u wextekî fffeh ji bo thsan Pa-
şa peyda kff ku eskerSn Tffkan pffçek bike u Kurdan ji
BitUsS derine. Mele SeKm G çend kesen h der u dora wi
ilticayî Rusan Kinn. Wan gavan ku Kurd mqule'bi bazdane
bGn, eskerSn Tirkan bi dizi ve der G dorSn konsolosxana
Rusyagfftm.(44)
Ala şoreşgêran kete destê Tirkan. Ew al ji qumaşeki zi-
vir hatd)u çSkffin u bi ayetên Quranê hatibû xemlandm.
Tirkan dest avStin gera nav BitHsS G di neticê de hejmareki
gelek zêde Kurd hatin gutm. Der u doren bajSr de Kurdan
18 rojan berxwedana xwe domandin G şerS xwe nerawes-
tandm.(45)Ji ber tffsa tolvekffina Tirkan,ceza G eziyS,Kurd
u mesihiyen der u pişten b^er bazdan u derketm çiyan.
Rojnama Horizon wiha nivisibG: "Eskeren Tirkan, hemu
gundSn Kurdan, navçSn NehS xir u xafi dit. Kurdanjm, za-
rok, serwet, pez G malSn xwe dane desten Ermeniyan G bi
xwe jî riySn şax u çiyan dane ber xwe."(46) Tirkan rehun
(42) Horizon 1914, 30 e Adar, hej. 69.
(43) Binêre: A.V.P.R. , bmgeh , Konsolosxana Istenbul,
1914, D.3573,rûp. 362.
(44) Horizon 19 1 4, 2 ye Nisan, hej . 7 1 .
(45) K.Sasoni, A.n.d. , rûp. 214.
(46) Horizon 1914, 25 8 Nisan, hej. 87.
166

i tu kesi neddcffm. Girtigeha BitKsS, heta bi devjigfftiyên
Kurdantiji kffibGn. Li Xeyda Seyid EK bigunehkffinabeş-
darbuna tevgere hat gfftm. Di mala wi de, mezbeteyek gff-
tibun ku Mele SeKm wS ji bo konsolose Rusya nivisi bu G
hezar Kurdan ji imza kffibGh.(47)TenS di meha Nisan G Gu-
lane de, hezar Kurd hatm gutm u gundên şoreşgêran h gel
zevi u zarSn wan hatin kavU u wSran kmn.(48)Anderse konso-
losS Almanya ê ErzurumS,di 12 ye Hezirana 1914 an de, ge-
lek bi ve kêfxweş bGbG G kSfxweşiya xwe ji axaySn xwe re
dabu diyar kmn ku thsan PaşayS seroke eskeren Tffkan, ne
tene beşdarSn tevgerS, le, ew Kurden edcer u serbaz ySnji
eskeriya wan baz dayî u hinek Kurden dm ku hejmara wan
nizike 2500 kesin girtiye u ewan jî bi beşdarbGna serihil-
danegunehkar kffîye.(49)
WextS iSgerin G girtina Kurdan ,hemu cGre ceza u eziye-
tan h ser wan bi kar anîbim. Çirkov ji konosolS Rusya re
weha nivîsibG: "Do, 10 e NisanS, Kurdekî sax G seKm bffin
jor ji bo pffse, dawiye ewi bi ser rGyeki bi xwîn G lexisti G
ser G guhSn wî pSçayi paşde anîn. Seibazeki, di şuna ave
de mîz bi Kurdekî daye vexarm. Kurdekî serbilmd u mSrxas
ku di şerê 20 S Adare de bi bffindari hatiye gfftin, di gffti-
gehSde, serbazeki ew qas le xistiye, ku ferqa piySwi jidare
tifinge nehatiye kirm G ew kes ji ber eziyeta birinSn xwe
miriye. Gfftigehen BitKsê, ji gfftiyen Kurd G Ermeniyan ti-
jine. Behsa wan gfftigehan nayS kmn, kese wan gutigehan
(47) A.n.d. , 26 S Nisan, hej. 88.
(48) E.K.Seikisyan, Siyaseta Dagffkeri ya Imparatoriya Os-
mani h Pişt QafqasyS, rup. 84.
(49) BmSre: Deuschland and Armenien SamaHng Diploma-
tiseher Aktenstake Potsdam, 1919, s.l3.
167

d)ine bS hiş u bS eqil dimine."(50) Girtigeha bajSr ew qas
tiji bûbu, ci ji gfftiySn nG re nemabu. Ji bo qirkffinavî xel-
ki, dadgeha eskeri, her mgGH qesabiya idamdana xeDcS bu.
"Di aKki de fermana idamS derdixinji bo ku piçek barSgff-
tigeha xwe sivik bUcin, di aUki din de ji Kurden nu digrm G
ewan davSjin zindanS."(51) Ji gundSn der G pişten bq"er,
300 jinSn Kurdan, ewen ku merSn wan di gfftigehe de ne,
h BitKsS ji bo berdana gfftiyan, xwenîşandaneki pSk anin.
Jendffman, xwenişandanS belav ku. Çavriya xwenişanda-
nek dinî a mezmtuin dUiat kirin, ji jinên Kurdan.(52)Ji bo
genim,zexire û yarmetî kffina bi Kurdan reji Ermeniyan ji
gelek mffov hatibGn gfftin G ewan gfftiyan ji gfftigehS ze-
detff boş kmbGn.(53) Dewleta Tirk, rojnama Ermeniyan
Azatemart dan gfftm, ji bo ku wS'deng G behsSn serihilda-
na Kurdan ya BitKsSbelav dikff.(54)
Bi fermana dadgehe, serokSn serihiklanS ŞSx Seyid EU,
ŞSx Şahabeddin G çend kesSn dm h sSdare dan. Ji bo tff-
sandma xeDcS, sedare Ii Gokmeydane danibGn. Der udoren
wS' bi eskeren sungi hatibun gfftin. Di bajSr de, behs kffma
kesen ku dihatin idam kffm qedexe bû. KesSn xwe nêzikî
sêdarS dikffm dihatm gfftm. TenS hinek kesan dihiştin ku
h wan kesSn h sêdarS hatine dan bmSrm G biçin.(55) Fer-
mana wan bi destS Sultan hatibû dan.(56)Kurd,pff bi çav qa
(50) A.V.P.R. , buigeh , Konsolosxana Istenbul, 1914, D.
1406,rup.43.
(51) A.n.d. , rup.51 .
(52) Arêv (Roj) 1914, 30 S Nisan, hej. 22.
(53) A.V.P.R. , Aji d. , rGp. 5 1.
(54) Horizon 1914, 1 ê Nisan, hej. 700.
(55)Horizonl914, 7ê Gulan,hej. 96.
(56) A.V.P.R, , bmgeh , Konsolosxana Istenbul 1914, D.
168
1406,rGp. 58.

yimî, aza G netffs diçGn ser sedare. Mele Resul yekek ji
wan bujku cezaye îdamS je re hatibG dan. Beri wi idam bi-
km, ewi ji serbazSn Tirkan re wdiagot : "Ez piştrastim ku
netewa Kurd, gelek di ser de naçe, de ji destS zilm G zora
Tirkan rizgar bibe."(57)
27 S NisanS, h MuşS ji bo çavtffsandina xeDcS, dewletê
fermanek derSxist. Eger heta yekS HeziranS, hemu kesSn
fermana gutina wan hatiye derSxistm neySn xwe nedindest,
de ew li sSdarS bên dan. EynS çaremvis, ji bo wan kesSn ku
parastma şoreşgo-an dikm ji derSxistin.(58)Di destpêka me-
ha GuIanS de Kamil Beduxan gfftin u şandin Istenbul.(59)
KarbidestSn Tirkan, dixwestm bi hemG awayi wStevgerS
ji holS rakin G rSçek wS ji bi yekcari nehelm. Di 22 Adara
sala 1914 an de, komita Ittihad Q Teraqi, h ser behsa me-
sela Kurd G bi taybeti ji h ser buyera BitKsS sekinî. Bi teva-
yi tedbira wan ew bu ku, eger rojSn bên bGyerek wiha car-
dm bS pSş, hewceye ku bi vi awayî bS tefandm. SerokS wS
komitS Mithed Beg, bi vi awayi diaxivi : Pişti danina meşm-
tiyeta nû, hinek rewşenbirSn Kurdan piştguiya wS hukume-
te nekffin e. SerokS komitê G endamSn wS, wan bGyeran
"handana derve" G van kffinan kffinen bi destSn bîyaniyan
hesibandin. Saffet Beg, Kamil Bedffxan, Simko G gelek
KurdSn din gunehkar kffin ku goya ji konosolosa Rusya
yarmeti girtine.(60) Her wiha, Mithed Şukri, ji endamSn ko-
mitS re da xwuyaknm ku, dewlet ji niha pS de, bi xurti û
bi mal G can ve G bi awaki tSgihişti h îstenbul kar bUce.(61)
(57) M.S.Lazeriyev, Kurdistan G Mesela Kurd, rGp. 216.
(58) Binêre: Deuschland and Armenîen.... s.l5.
(59) Bmere: A.V.P.R. , , Aji.d.
(60) E.K. Serkisyan, A.ji.d.
(61)A.n.d.
169

HêjayS gotmS ye, h ser nehSlana vS gîyana şoreşgeri u
nerun kmna Kurdan disekmî G bi vî awayi digot : Pewiste
hinek karbidest u nunerSn parlamentoySji Kurdan bSn bi-
jartin. Le kesekî qpmet neda vê pSşnîyara ku wi kff.(62)
KotnitS, di wS civinS de, berpffsîyariya tefandma tevgera
azadixwaz a Kurdan da Talat Beg G wî ji bo wi kari bgartin.
Talat Paşa, dozS ji serokwezir kff ku ew daxwaz ji dewle-
ta Rusya G Iran bike, ji bo bizava Ebdunezaq, Simko u ySn
kesên din bidm tefandin G aUkariya xwe jS qut bUcm. Ber-
siva daxwaza wan ji konsolosS Rusya ye îstenbul re bi vi
awayi hatibu şandm : "Bers'iva wan bide ku heta beri demek
niha Simko h TehranSbG, je re hat gotm ku nebe tu qet tev-
gerekê h dqi TffkîyS bUd. Herçî Ebdunezaq e,di meha Çu--
ya Dûyem de ji IranS derketiye G demek dffSj h PeterborgS
jiya G h wff ji qet ndcare tiştekî h dijî TffkiyS bUce."(63)
Bizav G serihildana Kurdan, netica rewşekî xirab G bS seri
G beriyek kffdayetiya TffkiyS bi xwe bu. Serekwezir ,
bi awaki serhişki daxwaz ji konsolosS Rusya; Giris kff, bi
zGtffîn wext Mele SeUm u havriySn wî -ku iltica kffibGn kon-
losxana Rusya- bidin destê TirkiyS. Gffîs, daxwaza serekwe-
zîrderengi xist G wS pSk nani. SebebS vS dffengi xistmS ji
ew bG ku, ewi di wî wari de wiha dmSri : Tevgera Kurdan
tevgereki sîyasi ye, ji ber vS yekS, heqS wan heye doza yar-
metiySji konsoIosSn biyanîyan bdcm.(64)
Hinek serokanî weha dibêjin : Mele SeHm daxwaz ji
Kurdan -ew 8n ku pS re bun e- kffibG ku pasaportSn Rusi
bigrin G daxwaza yarmetiyS ji Rusya bikin.(65) Mele SeKm,
(62) A.n.d.
(63)Aji.d. ,rîip. 298.
(64) BinSre: Horizon 1914, 1 SNisan,hej. 7.
(65) Arêv 1914, 30 ê Nisan, hq. 22.
170

ku bi nûnerê Rusya G yS Ermeniyan re axiftibu, sebebSn
destpekffma serihiklanS, rewşa abori ya xirab, jiyana tahl a
netewe Q zilm G zora karbidestên Tirkan destnîşan kiri-
bû. (66)
BeşUc daxwaza Abnanan ji ew bG ku serihiklana han bi
awaki zG t8kbiçe. Ji rewşa Rusya ya h hember wan kesan
gelek h&rs G qshm bûn. 11 S HeziranS, konsoIosS Almanan
h Erzummê ji bo Çirkov bd)ine hat BitKsS. Çirkov h ser vS
hevditmS, ji Giris re wiha nivîsibG : "Mereqa Anders mesela
Kurdan bQ. Pff dixwest bizane, çarenivisa Mele SeUm û ye
havriySn wi dS çawa be? Ew dibS dê hun wi bişinin Rusya
G piştgffiyS 18 bikm an na? L8belS, hewU dana wî bS feyde
bû, min tiştekî jS re roni nekff."(67)
Dewleta TffkîyS, ji bo kar kffina h ser Rusya, di weşanan
de komeki dijî Rusya derexistibu. Li Istenbul, rojnamSn Sa-
bah, Tanin, îqdam G gelekî din di wi wari de nivisar belav
dUcffm. Di van weşanan de wUia hatiye gotin: DibSjin, tev-
gera Kurdan, "tehrik kffin, pilan û destSn derve tS de he-
ye."(68) Ewan, konsolosxana Rusya ya BitUsS, dyS paras-
tma çetan, dizan û şuikê beşdariya talan kffin u dyS mi-
rov kuştiniyS gunehkar dUcirm. WaKyS BitUsS,jibo armanca
xwe, xwe bi xwe mezbetekî hazff kffibG G şandibu gundSn
KurdistanS, ku Ii ser wan kesan imza kom bikm. Çirkov,
di raporeke xwe de ku ji Istenbul re nivisibG weha dibêje :
"Li ser bSşermiya Tirkan ji gundên Kurdan gundî hatine
c»m min u dibgm; evan imzan bi zorSji me sitendine."(69)
(66) A.V.P.R. ,bingeh , Konsolosxana Istenbul.
(67) A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul, D.I406,
rGp. 61-62-gişti.
(68) A.n.d. ,rûp. 55-gişti.
(69) Bmeie: A.V.P.R. , A.n.d. , yS pSşi, rup . 58- gişti.
171

Ew propagande u gotinSn dgi Mele SeHm G havriySn wi,
heta destpêka Şerê CihanS yS Yekem berdewam bG.WextS
şer destpêkff, serbazS Tffkan SrişS bmn ser konsolosxana
Rusya, w8 talan kirm G Mele SeUm û havriySn wi gfftm.fer-
manaji bo wan hatibG dayin d bi ci kffin 4dam kffin.(70)
WS bS rehmi Q zora dewIetS h diji Kurdan dihat kffin,
kerb, kin Q rUcek mezin di nav gel de h hember zilm G zori-
ya Tffkan peyda kffibû. Di gelek navçên KurdistanS de
berxwedanSn çekdari, berdewam bûn. DamştiwanSn bajarS
ErzummS, her wek ber8, razi nebGn ku bac u xeracS bidin.
XwenişandanSn mezin h bajare Erzincane peyda bGn.(71)
Çirkov, di vi wari de nivisibG : "Di nav Kurdan de, tevge-
rek mezm heye. Li bajarSn der G doran deng digdiijm me,
tS gotm ku, Kurd çek G tifaqan peyda dUcin ji bo serihil-
danen din Sn nQ.(72) Heta serokSn Komita tttihad G Tera-
qi di avina xwe ya 4 8 Nisana 1914 an de, itiraf kffin G di
ser de jî, mesela serihUdana BitUsS, bi awakî resmi dane xwu-
ya kffin ku ev mesele 8di nema ye û hatiye bêdengkmn.
LêbelS, mesela Kurdan, h8 wS gelek zehmeti G alozi ji bo
wan derine u tefandma w8 zehmet e."(73) Di rapora xwe de
bivi awayî nerina xwe didomine:"Ew eskerSn TffkiyS ku
daye anîn, ger ku bigUuje BitHsS, b^arSn din Sn der u
piştên BitKsS de, hêviyek dS hebe."(74)
(70) Elaeddin Seccadi, Şoreşa Kurd G Cumhuriyeta IraqS,
Bexdat 1959, rup. 52.
(71)M.S.Lazeriyev, Aji.d. ,rGp. 216.
(72) A.V.P.R. , Aji.d. , rGp. 59.
(73) A.V.P.R. , bingeh , Arşîva Siyasi, 1914, 482, D.3311,
rGp. 27.
(74) Aji.d.
172

Talat Paşa, WezirS Hindur ê Tffkîyê, waHyê BitUsS agah-
dar kff eger Kurd serihiUanek: dm pêwist bikm, hewc^eye
fermana idara awarte derine. (75) Pişti van bQyeran, ji bo
dySn kffdayetiyS h BitKs G MuşS xarûySn nu ava kmn.(76)
Ew zilm û zora Tffkan, Kurdan bêdeng nekff. Ji ber ku,
Kurdan xwe ji bo xebateki nQ didan ser hev. Çirkov, deng Q
behsen karbidestSn Tirkan ku digihandm Istenbul, derewSn
wan derdixe ber çav û h ser wan deng û behsan wiha dibêje:
"Ew deng û behsen welat ySn arami ku waUyS BitHsS gî-
handiye Bab-i AU, qet rast nine. Zilm G zora Tirkan ew qas
Kurdan hêrs G kindar kuiye, ew dixwazm tolSn hb bi hb ji
dewletS û ji serbazSn Tffkan bigrm."(77)
KonsoIosS Almanan S TrabzonS Bîrgifildî, bi awaki bS
sebff, deng G behsSn serihiIdanSn nû ySn BitHse G DersimS
ilan kiribG.(78)
Di Hezirana sala 1914 an de, Ii ModUc u Xerzan, şer di
navbera Kurdan u Tirkan de germ bQ. SebebS destp^vma
serihiklanS kom kffma bacS bG. EskerSn BitUsS çûbGn ku
bixwazin biçin gundê Kuran, di rS de di navbera wan G
Kurdan de şerekî mezin û xurt despS kffibû. Bi lez 100 es-
kerSn din ji BitKsS anîbQn ji bo yarmetiyawan. Di ser deji,
ji MuşS jî haziriya aruna batalyoneke (1000 esker-n.m.) es-
ker kffibun ji bo bişine gundS Kuran.(79) Di rê de eskerSn
(75)A.n.d.
(76) BinSre: Deuschland and Armenien .... s.l7.
(77) BinSre: A.V.P.R. , bingeh , Konsolosxana Istenbul,
1914,D.1406.
(78) Deuschland and Armenien s.l7.
(79) Bino-e: A.V.P.R. , bmgeh , Konsotosxana Istenbul,
rGp. 46.
173

Tirkan dest avStm talankirmS G xeDc kuştm. Ji gundên Kur-
dan pez, dewar G malSn wan dianin Bitlîsê G ewan di mezatS
de difrotm di dySn bac G seranande.KonsolosS Rusya yS
BitHse wdia dlmvîsi : "Niha hin zSdetff hers G rUcS Kurdan
ji Tirkan vebuye. Min seh kffiye ku, Kurd ew qas bêzar
bûne ku dixwazm pasaportSn Rusi bigrin. Dibgm;emguh8
xwe nadm tund û tujîya Tirkan, emê xebata çekdari ya dûr
u dffêj bidomînm.."(80)
Li ser van rewşan dewleta TirkiyS hinek riySn din gfft ber
xwe. Dixwest bira welatparSziyê bi aUki dm de bibe. Li ser
vS wiha dihat gotin: "PSwiste,yekemîn gav ji bo avakffin G
pSşxistma welat em bav8jm."(81) Ji bo van armancan, hi-
nek Kurden bi nav û deng ySn ku h tstenbul rQdmiştm, şan-
dm navçSn rojhilat di nav gel de evan belav bdcin : "Di qo-
naxa nîv serxwebQniyS de şer kffm tiştekî pff bi xeter û bS
feyde ye."(82) Di ser vS re jî, rQyS rewşa navçen Kurdista-
nS, hS qabk negfftibG, gelek caran xebat dUiat kmn ji bo
serihUdanSn çekdari.
Di Adar û Nisana sala 1914 an de, bi tundi G tujî berxwe-
danek hat kirin. Tirkan vS carS, fSr û fSlên af kffinê danin
aHki, metodSn bS rehmî bi rikoyi bikaranin G banga ceza ki-
rina hemu serokSn tevgerS G ySn beşdari kmbQn dikff. Çir-
kov, di vî wari de bS sebeb nemvisiye : "Eger Kurdan, di
we rewşe de h Ermenîyan bixistana, wekî dewlet dixwest
hezaran kes ji wan bUcuştana,.qet kesekî ji wan serokan li
sedar8nedidan."(83)
Her çendin vS têkoşîna netewa Kurd, rengeki serihUdanî
(80) A.n.d.
(81)(NehatXwendm.)
(82)Mişak 1914, 10 eNisan,hej.74.
(83) A.V.P.R.,bmgeh , 1914, D.l 406, rûp. 150-151.
174

gfftibG xwe, I8bel8, rojname û weşanSn Avrupayê, bi qesti
G zanîn dixwestm ewê ji rastiyS dûr u h gora daxwaza xwe
bidm ber çav. PeyamnSrên îngiKz, Fransiz û heta gelek ca-
ran Sn Rusya ji, vS tevgerS, wek serihUdanekî kevneperest
dmivisandm. Digotm ku, ew naxwazm daniştiwanSn mesihi
yen bajaren rojhUata TirkiyS bi reform û bi guherinan şad
bibin. Kurdan dijmmSn Ermeniyan didan nişandan. Peyam-
nSre Daîly Telegraf, vS bi eşkera nivîsiye ku : "Kuidan ban-
gên xezayS (dhad6) h dgi Ermeniyan rakffiye."(84)
Rojnama Times a îngîKzi, di gotarek de behsa serihUdana
netewa Kurd kffibû û hemG sucSn kuştma Ermeniyan xis-
tibG sitoye Kurdan. Rojname, bi awaki atayiş behsa methSn
zilm G zora Tffkên Ciwan kiribG ku wS Srişa h ser Kurdan,
bi awaki xwîn germi G tegUuştinekî kûr, Ii dijî islahata welat
u h ser wS riyê astengek dida ber çav. Di eksS wSde, hinek
rojnamSn Rusan, belîsa zilm G zora Tirkan dikinn G digotm
ku ; ewan navS di rojhUata welat de islahatS bUcm. Rojnama
Novoya Viremya (Wexte Nû) ya Rusi gotarek hîîja bi
nav G nîşana "Ermen, Tirk G Kurd" belav kffibG.(85) Rqj-
namSn Almanan G Tirican, ji bo serihildana Kurdan h yek
deholS dixistm. Ewan ji bo xwe tiştekî bingehin zanibGn ku
diji Rusya biaxivin. Digotm ku tiUya wan di serihiMana
Kurdan de heye. Bi taybeti ji rojnama BerUner Agbolad ge-
lek caran bi awakî dgmini Ii ser tevgera Kurd G bi taybeti
jî h ser serihUdana BitUsS dmivisand.
Di eksS wan rojnaman de, rojnamSn Ermeniyan bi başî
h ser Kurdan dmivisandm. Wan rojnaman, ne ku tenS deng
G behsSn serihildana Kurdan dmivisandm, gotarSn gelek hSja
(84) Horizon 1914, 28 e Adar, hej. 67.
(85) Novoya Viremya (Wext? NG) 1914, 24 8 Adar,
13602.
175

jî h ser sebd) G bmgehîya tevgerS belav dikirm.(86) Ji bo mi-
nakî: B.Avasardiyan, ku çend salek bG mijGUya wi naskinna
Kurdan bu, di gotara xwe ya "SerihUdana Kurdan u Aşitî-
ya Ermeniyan" de wiha digot : "SerihUdana BitUsS Ii diji
Tirkan e. Ew weşanSn AvrupayS derewan belav dikin,
tevger ne kevneperset e G ne ji dgî Ermeniyan e. SerihUdan,
netica hişyarbGn G zordestiya h ser netewa Kurd e." Wi bi
vi awayî didomand : "Di nav Kurdan de ramanSn nu belav
bûne, ew hişyar dibm Q dixwazm bigîhijin zirva şanstaniyet
mirovatiyS."(87) Ewi di navnişana gotara xwe de ji wiha
digot : "Serihildana Kurdan diji TirkSn Ciwan bQ ye, qet
peywendiya wS bi îslehet, kuştin G birina Ermenîyan re
nebu ye."(88)
Ji bo ku Kurdan, hinek bîr G raya şerietS bi kar danin,
Sdi, rojnaman ewS serihUdanS, bS ku bingehS serihUdanS tS
bigehin G ji ber ku menfeeta wan jî di wS de hebG, ewS bi
kevneperesti h qelem didan. Ewan dixwestin ku serihiklanS
dijî Ermenîyan G dtjî xeDcS bidm naskmn. Bi dizî di bin le-
qeba Mîtrak de,nividcarekî Ermeni gotarek bi navnişana
"Serihildana Kurdan di BitfisS de" di rojnama Ermeniyan a
bi nav u deng Mîşak de dabG belav kum. Di wS de wiha di-
got : "Şeriet tenS qalikS tevga-a Kuidan e, cewhera wS ne-
tewî ye ne dinî ye."(89)
G.Arkilyani, sermvisarS MişakS mvisibG ku gelek name G
dokument gihîştine dest8n wan; "ew tiştên han hemû ro-
(8-6) Bingeh G SebebSn Tevgera Kurd, ArSv 1914, 19-26
Nisan, 13-19. 1 S Hezh-an, hej. 23. B.Gazî, Tevgera
Kuîd,Ar6v, 1914.
(87) Mişak 1914, 19 e Nisan, hej. 76.
(88)A.n.d.
(89) Mişak 1914, 13 S Nisan, hej. 77.
176

ni dUan ku, tevgera Kurdan ne fantaziyek dini ye, ne tenSji
serihiklanekî dgi talane xeDcS ye, ew tevgerek siyasi ye 0
Kurd ji bo bi destxistma otonomî dixebitin."(90)
Ji ber vS yekS, di serihiUana BitUsS de afikari G xebatekî
gel bi wi awayi berfffeh nebQ.Egoizma serokSn Kurdan,warS
tevgere ye meheU, hîşyarbGneki kSm ya serokatiyS ku bi-
kare rêberiyeke bi temami ji tevgerS re bUce tune bu. Ev
kU G kSmasiySn han, rS dan ku TirkSn Ciwan hemG pilanSn
xwe h dgi berxwedana tevgera Kurdan bi d binm Q ji bo we
karin xebatS h ser çarenivisa Kurdan bikm G bidin meşandm
Derveyi van, geleki rUc G kîna Kurdan ji Tirkan vebGbG.
LebelS,peywendîya derebegi G eşffati ku di nav Kunlan de
hebû, bûbG kelem Q asteng di riya serkevtm G berewpSşve-
çGna tevgera azadixwaz a Kurdan.
Ew propagande G bangSn germin, ySn komek tSkoşer G
rewşenbirSn siyasî ySn Kurdan ku di nav netewa Kuixl de
belav ddcffin, h hemberS hSz G desthilatSn derebeg G miro-
vSn dini ySn Tirkan de, piçûk G be tesir diman.
Li derveyi van, gelek sebebSn sernekevtina serihUdanS
ySn dm ji hebGn. Nebûna rSxistmek xurt G despêkffma şer
h ser wareki teng G belav nebûna wS di seranseri welat de
ji^sebebSn bmgehin bGn. Dewlet li hemG der G doran hSzSn
xwe rijandd)u navça BitKsS G ewan b»a giyana şoreşgSran
dabG. Ji biU van ji, serihiUan h ser bir G rUcoya mezm a
Kurdan bG G li dgi zihn G zora Tirkan bG. Ew rewş G sebe-
bSn civaki-netewi ku astengSn sernekevtma serihUdana sala
1914 an bGn,di hemû serihiIdanSn pişti wS de ji xwe xistin
ber çavan.
ŞerêCihanSySYekem destpêkn. Tirkiye çG peymana sS
miK. TirkSn Ciwan, hiDîûna ŞerS CihanS ye Yekemji bo xwe
(90) Mişak.
177

fffsetek mezin zanin, ji bo tefandin u tSkbffina gjyana ne-
tewSn bmdestSn xwe, bi taybeti ji mesela Ermeniyan. Bi
fermana TirkSn Ciwan ySn ngadperest, nulyon û nîv Ermenî
ketin ber lehiya kuştmS u bi hezaran xSzanSn wan bi ber
dhane de tarGmar u belav bGn.
Derveyi vS, Tirkên Ciwan, di siyaseta xwe de dyeki tay-
beti dabun mesela Kurdan. Hinek ji eşffetSn Kurdan bi çek
kffin u di mesela kuştma Ermeniyan de bUcar anin. Lêbele,
hejmarekî gelek zêde ji gelS Kurd, wan daxwazen Tirican bi
d nanîn Q xwe nekffm şffikS wan gunehan. WextS eskerên
Rusya dest bi erişS kffm, dewleta Tiriciye, 700 hezar kesji
navçSn KurdistanS derexist G ewan şand ber bi AnadolS u
navçSn rojava de ber bi rSkff.(91) EskerSn Tffkan, bi zilm
G xwinxariyeke nediti ve van sffgunan dianîn d. Gelek kesen
derbeder kffibGn, di riyan de rrarm. Gelek ji ciwan G rew-
şenbffSn Kurdan 8n li IstenbulS jî bffibGn eskeriye. Kem kes
ji wan karibGn bazdin derve.
Şikestm G sernekevtina sîyaseta TirkSn Ciwan,didawiya
Şerê Yekem ê CihanS de,bG sebdjS jiyana tevgera azadixwaz
a Kurdan. Ew bu sebd) ku gelek rSxistin, komel G partiySn
sîyasi ySn nu derketm hole. Ewan di programSn xwe de ar-
manca serxwebGna Kurdistane danibun ber xwe. Di wS qo-
naxe de dewletSn Avrupiyan bi taybeti ji tngiltere, h ser tev-
gera Kurdan dixwest kareki bdce. MirovSn eskeri û ySn di
nav welat de, vS wezifS girtibGn ser xwe ku di nav welatpa-
rSzen Kurdan de xebatek bizavi bdcm. Di netica wS xebatS
de, riyekî dostên IngîHzan di nav tevgera azadixwaz a Kurd
de peyda bG. DawiyS, dewletSn emperyaUst, Kurdistan per-
(91) BJ^îkitîn, Kurd, Moskova 1964, rGp. 290.
B.Hhkhthh, Kyp^tH, M., 1964, CTp.290
178

çe kffm G h ser axa tmparatoriya Osmani du dewletSn dm
yên nu dan damezuandm. Rewşa siyasi G civaki di rojhilata
Navin de guheri G tevgwa Kurdan ji kete qonaxek nG ya
xebat kffme.
179

AKAM (NETICE)
Tevgera azadixwaz a netewa Kurd, di salen 90 i ySn sedsa-
la 19 an Q destp^a sedsala 20 an de, bi awakî tevgereke ne-
tewi G hemdemi ketîbu ser piyan. BerfirehbûnSn di wS
qonaxS de, gelek hSz G rSbazSn siyasi peyde kinbun. Rojna-
meniviaya Kurdi çavSn xwe vekff, di netica guherina rewşa
civakî-siyasi a Kurdan de, entelektuelSn Kurdi ji peyda bûn.
PeydabGna wan bû sebeb ku xwendewari u rewşenbiri di

Kurdistan, yekemin rojnameye ku, tesirek we ya mezin
hebG ji dayîk buna ideotojiya Kurdayeti de.Her çendin, di
wS qonaxe de, Kurdayeti wek ideolojiyek dijî Pan-Turanîz-
mS nehatibu meyU kffm, 16, Kurdayeti, bîr i baweriya ne-
tewekî bQ, di nav civaka Asya paşvemayi de, di wS civakS de
ku zUm u zordariya civakî-netewi pffbQ. EwS gav avSt di-
riya azadi serxwebGni yanetewede,^ di riya berpSşveçGna
şanstaniyetS de. Ew bir G baweri ji dayîk bubG G geş dibG,
dixwest astengSn mezinji ser riya xwe bide aKkî.
TSkoşerSn Kurdan,dixwestm programa xwe ya siyasi G
ySn tSkoşerSn derve ySn netewSn dm, wek Ermen G TirkSn
Ciwan bdcm yek G bi hev re dgi kffdayetiya Sultan xebat bi-
kin. Rojnama Kurdistan ji, di warS ideoloji de, ji organSn
hêzên berxwedanSn din qet kSmtff nd)G.
Edebiyata Kurdi, di dawîya sedsala 19 an de, h ser des-
tSn şaffSn wdc Had QadffS Koyi G hmek din, pff ber bi pSş
ve çGbG. VSya, rolek mezm digeşbGn G xemlandina ideolo-
jiya Kurdayeti de didit. Ew şaff G rewşenbîr, nûnerSn belav
kffina rewşenbîri G bîra demokrati G civakeki pSşkevtixwaz
bGn.
DivS em eva han ji bejin; rewşenbirSn Kurdan, xwe h re-
xSn mesela çinati nedidan. Di wS qonaxS de, nedikarin se-
bebSn abori ySn berewpeşveçGna jiyana civakî te bigehin û
bixin ber çavan. Ew bi ber îdeaKzme ve diçGn. Ewan wisa
zanibun ku dS bUcarin bi wi awayi bi hSsani hemG netewe
hini xwendewari û zanistiye bikin.
Li dawiya şoreşa 1908 ya TirkSn Ciwan, qonaxek nû ya
geşbGna bira Kurdayeti hate holS.
Dawiya wS şoreşS, kSm azadiya di welat de peyda bû,
bubû sebd) ku gelek organ û rojnamSn Kurdi G ySn dm pey-
da bibin. Bi xebat G tSkoşina siyasi ya rewşenbirSn xwen-
181

dewarSn Kurdan, li tstenbul, rSxistmSn siyasi-civaki wek
Komela Hevkari û PSşketm a Kurd G Hêvi QJi.d hatm da-
mezffandm.
Di sala yekemin a şoreşa TirkSn Ciwan de, rewşenbir u
mirovSn siyasi ySn Kurdan, dixwestm piştgiriya sloganSn
"yekîti, pSşketm" bdcm. LêbelS, di netica sîyaseta nqad-
perest a TukSn Ciwan de G rabuna wan h diji tSkoşeren
Kurdan, rewşek nû ani holS. RêxistinSn Kurdan, ketin
bizava xebateke ase.
Derveyi van,Partiya Ittihad u Teraqi, siyaseta Pan-Turkîz-
mS gfftibQ ber xwe, IS, tevgera azadixwaz a Kurd berewpSş-
ve diçQ. Di wan salan de, di rojnama Kurdistan, Kurd u di
kovara Rojî Kurd de, bir G baweriya Kurdayeti geştff G
xemlanditff ketibG pSş çavan. Di hemu weşanSn Kurdan de,
mesela nêzikbGna rasteqini G riya berewpSşveçunS, bi awa-
ki roni G eşkera mirov dikare di tevgera azadixwaz a Kurd
de bibine.
Ji ber sansora tund G tuj a wan salan, tSkoşerSn siyaa
ySn Kurdan, nedUcarin bi eşkera programSn xwe ySn siyasî
h ser rGpelSn rojnaman belav bikm.
Di salSn 1911-1914 an de, ji ber sebebS geşbGna tevgera
Kurdan, gelek rS G birSn sîyasî di nav tevgera Kurd de pey-
dabGbûn.Ji bo minakî; Seyid Ebdulqadff serokatiya riya
CberaB ddcir. EwSn li ser vS riySn bGn, daxwaza kirdayeti-
yek otonomî ddcffin. Her çend, nunerSn wS riyS gelekî ji
wan ji çin Q tebeqa serdest a avaka Kurdan bQn, lêbelS,
daxwaza belav kffina pîşesaziyan dikffin. Riyek dm jî hebu,
her çendîn programa wan bi temarhî ronî nebu, iSbelS, da-
xwaza serxwebGnekî bi temamt dUcffin. Ew jî di mijGfiya
xebat8n warSn dm de bGn.
182
PiştgiriySn damezffandma emaretek Kurdî, xurtinnSn

tevgera azadixwaz a Kurdan bû. XwediySn wS armancS du
gurub bun. Gurubek dixwest emaretek di bin siya TffkiyS
de bS danîn, guruba din jî dixwestin di bin siya Rusya an
j1 Iran de bm. Ebdunezaq Bedffxan, serokatiya riya h ser
Rusya ddcff. Piştgirendamezffandma wS emarete, bingeha
wanji çîna derebeg Gji tebeqSn eşayîri bGn.
Sebd)Sn berewpêşveçûn G geşbuna tevgera Kurdî, bi
teara siyasî-abori a Qeysere Rusya ku bi giştî h RojhUata
Navîn u navçSn IranS û bi taybefî jî h Rojhilata tmparato-
riya Osmariî hebu. Di nav Kurdan de, riya h ser Rusya ku
Ebdurrezaq rêber G nGnerS wan bG, hewlS damezffandma
peywendiya çandi-siyasi h gel Rusya dida. Di netica we he-
wU G xebatS de, h bajarS XoyS komela Gihandm hat damezi-
randm.
Di destpSka sedsala 20 an de, weşan bûbG çekek bi tesir
di destSn têkoşerSn Kurdan de. Ew çek ne tenS h hember
Srişa ziUn G zora Tirkan de hatiye bUcaranin, ji bo yekitiya
Kurdan u bihnd kffma sewiya wS G ji bo hişyar kvma Kur-
danji hatiye bdcaranin.
Di gel vS jî, ew organ G weşan kSm bGn G jiyana wan kurt
bG, lêbelS, kareki pir mezin kirm h sff berewpeşveçGna bira
civaki-siyasî di Kurdistan de.
Ji ber sebebSn wan hemG guherin G berewpSşveçGnan de,
civaka kurdewari di hemG milSn jiyanS de gavSn mezin a-
\êt. Di dawiya sedsala 19 an G destpSka sedsala 20 an de,
di organek yekgffti, di milSn siyasi-civaki de bi tegihişti-
ndc hemdemi dySxwegirtibQ.
Di wextek de, gelek netewên bmdestSn dhane, jiber se-
beben geşbuna tevgera azadixwaz a netewî, bi bizavi serihil-
dan u bi azadi G serxwd)GnS şa bQn. Her di vi wexti de,
Kurdistana welatS netewa Kurd, di netica şer u perçe kuma
183

emperyaKzmS mirata tmparatoriya Osmanî, kevte rew-
şek gelek xirab. Kurdistan vê carê bQ çar perçe û her
perçe ket bm destS dewleteki; kevte bm destS Tiikiyê,
Iraq, Iranû SuriyS.
184

BlBLlYOGRAFYA
A.V.P.R. Arşiva Siyaseta Derve a Rusya. BingeMn : Konso-
tosxana Istenbul, 1879, 1565.
Aj».d. ,1900, 1224.
1905. 1400.
1908,1401.
1909. 1401.
1907-1913, 3572.
1912-1914, 3573.
1914, 1406.
1898,270.
Arşiva Siyasi, 1912-1914, 482, 1648.
1914, 482, 546.
1914,3311.
Arşiva Fansan, 1911, 549.
1911,672.
1911,1238.
1911-1912,99.
1911-12-13,102.
1913. 103.
1913. 104.
185

Avriyanov P.Y. Kurd, Di ŞerS Navbera Rusya, Iran û Tuki-
ySde,rifHsl900.
ABepbHHOB n.M. KypflH b BOHHax Pocchh c
riepcHefi H TypuHeA b TeweHHe XIX
CTOJieTHH, Th$jihc, 1900.
Akopof.G.B. Kurd G Mesela Kurdan di Histografya Tuki de,
belavkffox; Welat Q Netewen Rojhilata NSzUc G Navin, C.5,
Tirkiye, Êrivan 1970.
AKonoB r.B. KypAH h KypflCKWiî Bonpoc b
Typei],Koii HCTopHorpa(|jHH. 06. "CTpaHH h
HapoflH BjimcHero h Cpeflnero BocTOKa",
T.5, "Typujifl", EpeBaH, 1970.
A.G.Z. Tukiye di Qonaxa Karbidestên Tirken Ciwan de,
Moskova, 1972.
AjmeB r.3. TypifldH b nepnofl npaBJieHHH
MJiaflOTypoK, M., 1^72.
Afimov.A.A. Şoreşa 1908 U Tffkiye, belavkffox; ffişyari)G-
na Asya Sala 1905 Q Di RojhUat de Şoreş, Modcova 1935.
Ajihmob A.A. PeBOjnoiiHH 1908 r. b TypiJjiH.
06. "npo6y2îfleHHe Ashh. 1905 rofl h
peBOJnouHH Ha BocTOKe", M. , 1935.
Arşiva Muze u Edeb, Hunermendên Ermenistana Sovyet,
F.A.Kazaryan.
Arşiva Zanistigeha Etnografya h Ser Akademiya Zanisti a
Sovyet, Leningrad. 17, 1, 12.
BibHyografya Kuidnasi,darana J.S.Musaelyan,Moskova 1963
BH6jiHorpa(|)HH_nq KypflOBejeHHiQ . Coct.
186

)i[.C.Myca3JiHH, M. , 1963.
CeHle Cefil, Diroka DayUcbGna Weşanen Siyasi a Kuidi, Ko-
mita AfffandmSn Tiricnasi 1973, Moskova 1975.
IIsaJIHJie JtKaJIHJI Ha HCTOPHH BOSHHKHOBeHHH
KypflCKOH nojDîTHiîecKOH m neqaTH,
"TWpKOJIOrH^eCKHH c6opHHK" -1^3,
MocKBa, 1975.
CeHlS CeSl, Kovara Roji Kurd, serekaniya iSkoKna bira ci-
vaki-siyasi a Kurdan di sedsala 20 an de, belavknt)x; Welat û
Netewen Rojhilata Nêzik G Navin, C.7, Kurdnasi,
Erivan 1975.
JgajiHJie JtncajiHJi lypnaji "Poaa Kypfl" KaK
HCTOXIHHK HSytieHHH KypflCKC 06meCTBeHHO-
nojiHTH^ecKofl MHCJiH Haqajia XX b., 06.
"CTpaHH H HapoflH BjiMKHero h Cpeflnero
BocTOKa", T.7, "KypflOBefleHHe",EpeBaH,
1975.
CefilS Cefil, Serihildana Kurdan di Sala 1880 ande. Modco-
va 1966.
JJKanHJie MaJmji BoccTaHne KypflOB 1880
rofla, M. , 1966.
CefilS Cefil, KurdSn Imparatoriya Osmani, Di Niva Yekemin
Sedsala 19 ande. Moskova 1973.
ifeajiHJie JfeajiHJi KypflH OcMaHCKOM HMnepHH
B nepBOH nojiOBHHe XIX b.,M., 1^*73.
EhmedS Xani, Mem û Zin, iSkoEn, werger G pSşgotma M.
B.Tlodiga, Moskova 1962.
Axnep, XaHH MaM H OHH.KpHTH^eCKHH TeKCT,
187

nepesofl, npeflHCJiOBHe h yKasaTejifa M.B.
PyfleHKO, M., 1962.
Endeijikyan O.G. Burjuvaziya Imparatoriya Osmani,Êrivan
1977.
MHflKHKHH O.r. BypHcyasHH OcMancKOH
HMnepHH, EpeBaH, 1977.
Ew betge G dokumentSn ku Komita Etnografya Qafqas kom
kinne, C.7.
AktHi co6paHmje KaBKaacKon
apxêorpaj^H^êcKÖH Komccm!\f t.YII.
Fuat E. AfffandinSn Had QadffS Koyi û CiySn Wan Di Ede-
ba Kurdi de. Efter Fffati, Nama DoktorS, Moskova 1965.
$yaj H. TBopqecTBO XaflSH Komh h ero
MecTO B KypflCKOH jiHTepaType.
ABTopeçepaT KaHfl. flHCC, M. , 1965.
GerdelSvski V.A. Di DirokS de Kurd, Afirandinên Helbi-
jarti, CiW. 3. Moskova 1962.
ropjjieBCKHH B.A. Ms hctophh KypflOB,
TÎ30paHHHê CO^HHeHHH, T.3,M., 1962.
Gerdelêvski V.A. Di Nav KurdSn Çiyaye Sipanê de Cihana
Islame, Petrograd 1917, Çapa Yekem.
ropflJieBCKHH B.A. y CHnaHflarcKHX KypflOB,
"MycyjiBMaHCKHH MHp", neTporpafl,I9I7,
BHn.. I .
Giryastov ¥F. Kurd û Suware Kurd. HevalSn Dibistana Şe-
rê a Idara Qafqas, hej. 20, Tiffis 1907.
iSdhshob ^.$. KypflH h KypflCKan KOHHHua,.
188

"HsBecTHH inTa6a KaBKascKor BoeHHoro
OKpyra", li?20, /Th(|uihc/, 1907. ""
Gisarov M.A. Mesela Kurdan h TukiyS,jdi Destpêka Tevgera
KemaHzm û Heta Koi^a LozanS, belavkffox ; Welat u Nete-
wên Rojhdata Nezik G Navin^^C^, Kurdnasi, 1975 .
rHcapoB M.A. KypflCKHH Bonpoc b Typu^iH
/Ot Hatiajia KeMajiHCTCKoro flBHKeHHH flo
JloaaHHCKoA KOH$epeHUjiH/ . 06. "CTpaHH h
HapoflH BjiMRHero h CpeflHero BocTOKa",
T.7, "KypflOBefleHHe", EpeBan,
Hal û Ehwalên WelatSn Ciran, hej. 40, 1913.
"CBOflKa cBefleHHfi o conpejiejibHHX cTiDaH".
fi? 40. I9I3.
Jeltyakov A.D., Petrosyan Y.A. Diroka Rewşenbiri Li Tir-
kiyS, Moskova 1965 .
)KeJITHKOB A.J., rieTPOCHH D.A. MCTOpHH
npocBeu^eKHH b TypuHH, M.,l965.
Jeltyakov A.D. Weşani Di Jiyana Civaki-Siyaa G Çandi de
Li Tffkiyê, Moskova 1972.
lejiTHKOB k,Jl, neqaTfa b o6inecTBeHHO-
•nojiHTHqecKOH H KyjifaTypnoii »:h3hh T^rpmiH,
M., 1972.
Kartsov, Hindc Gotarok Li Sct Kurdan, TifHs 1896.
KapHOB 3aMeTKH o K^ypflax, Th$jihc, 1896.
Kemal M.A. Li Ser Derketma Dkoka Yekemin Rojnama
Kurdi, NetewSn Asya G Afrika, hej. 4, 1968.
KaMajib M.A. K HCTopHH HSflaHHH nepBOH
189

KypflCKOH raaeTH, "Hapofln Ashh h
A^^PHKh", fi? 4, 1968.
Kuştina Ermeniyan di Imparatoriya Osmani de, belav ki-
rma dokument u melzeman, bi serokatiya Prof. M.GJJer-
sisyan, Erivan 1966.
FeHOLIHfl apMHH B OCMaHCJtOH HMnepHH. C6
.flOKyMeHTOB H MaTepnajiOB, no pefl.
npo(|). M.r.HepcHCHHa, EpeBan, 1966.
Lahuti, Kurdistan u Kurd, Rojhilata Nû, Moskova 1923,
hq . 4.
JlaxyTH KypflHCTan h KypflH, Hep. c nepc-
"HoBH;i Boctok", /M./, 1923, 1154.
Lazeriyev M.S. Kurdistan u Mesela Kurd, Moskova 1964.
JlasapoB M.Q. KypflHCTaH h KypflCKan
npo6jieMa, M., 1^64.
Lazeriyev M.S. Mesela Kurd, 1891-1917, Modcova 1972.
JlaaapeB M.C. KypflCKHii Bonpoc
/I89I-I9I7/, M., 1972.
Lazeriyev M.S. Mesela Kurd, bela\1cffox; Mesela Netewi Di
WelatSn Rojhilata NSzîk û Navîn de, Moskova 1970.
JlaaapeB M.C. KypflCKan npo6jieMa. B c6.
"HaujHOHajifaHHe npoLi,e(icH b CTpanax
BjiHTKHero H epeflHero BocTOKa", M., 1970.
Linç XJ".B. Sefername G Nigara(Ream) Ermeniyan, C.I-II,
TifHs 1910.
JIhh^ X.^.B. ApMeHHH. HyTeBHe ouepKH
H aTioflH, T. I-II, TH(îyiHC, I9I0.
190

lixotin M. Rusya Di Asya TffkiyS Di Salen 1854-1855 an
de,PetCTborg 1863.
JiHxyTHH M. PyccKHe b AsHaTCKoii TypujiH
B 1854 H 1855 roflax,Cn6., 1863.
MiUer AF. Kurte Dirokeki TiridyS, Moskova 1948.
MHJUiep A.$. KpaTKaH hctophh l'yp^HH,
M., I^.
\SDer AJ". 1908 an Li Tukiyê Şoreşa Burjuvazi, RojhUat-
nasSn Sovyet, hej. 60. 1955.
MHJuiep A.^. BypoKyasHaH peBOJuouHH 1908
r. B TypuHH, CoBeTCKoeBOCTOKOBefleHHe",
N? 6, 1955.
MîUer AJ". 50 SaHya Şoreşa Tu-kSn Cnvan, Moskova 1958.
Mnjijiep A.^. 50-jieTHe MJiaflOTypeiiKO/i
peBOjnoDiHH, M. , 1958.
Mmorsky VP. Li Nav Kurdan Raman û Têgihiştini, Petro-
grad 1915.
MHHopçKHn B_^. KypflH. 3aMeTKH h
BnexiaTJieHHH , HeTporpafl, I9I5.
Sun E.B. Li Ser Kurdan û Welatên Wan.
Nikitin BP. Ji IngUizi wergerandiye; pSşgotm G paşgotm^
jS re niviaye, Urmiye 1917.
CoH 3.B. 0 Kypflax h hx cTpane. C
aHrjiHîicKoro nepeBêji h cnaöflHJi
npHMe^aHHHMH H npHJIOHeHHHMH
B.n.PiHKHTHH, ypMHH, I9I7.
NUcitin BJ. Kurd, Moskova 1964.
191

Hhkhthh B.n. Kypflu, M., 1964.
Petrosyan Y.A. Tevgera TukSn Ciwan, Niva DGyema Sedsala
19 an u DestpSka Sedsala 20 an de, Efto- Fu-ati, Nama Dok-
torS, Moskova 1970.
HeTpocHH 10. A. MjiaflOTypei;Koe flBH^OHHe
/BTopaH nojiÖBHHa XIX- na^ XX bb./.
ABTope$epaT flOKT. flHcc, M., 1970.
Petrosyan YA. Tevgwa TirkSn Ciwan, Moskova 1971.
IleTpocHH IC.A. MjiaflOTypem

Xalfin N.A. Zordestiya Li Ser Kurdistan, Moskova 1963.
Xaji(|)HH H.A. Bopfa6a aa KypflHCTan, MJ 963 .
Xeznedar M. Diroka Edebiyata Kurdi a Havçerx, Moskova
1967.
XasHaflap M. OiiepK HCTopHH coBpeMenHOH
KypflCKOii jTHTepaTypH, M.,I967.
Vilçivski O.L. Di Sedsala 20 an de^îbfiyografya Weşanên
Kurdên Derve, Di Kitêba ZmanS traniyan de. Cild I. Mosko-
va-Leningrad 1945.
BHJifaqeBCKHii _0^. Jl . BH6jiHorpa(|)iwe ckhh
oöaop 3apy6eacHHX KypflCKHX ne^aTHHX
HSflaHHH B XX CTOJieTHH. B KH. MpaHCKHe
hshkh", t. I, M.-JI., 1945.
Vilçivski O.L. KurdSn Bakura l^ojava Iran, TifHs 1944.
BHJifa^eBCKHlî O.JI.KypflH ceBepo-sanaflHoro
Hpana, Th$jihc, 1944.
Vilçivski O.L. Peywendiya Abori a Mri û Maldariya Li Pişt
Qafqas û Navçen Dewr Q Pişti de, Li Niva Duyema Sedsala
19 an de. Etnografya Sovyet, Hejmar 4-5, 1936.
BHJIfaWeBCKHH O.Ji. C'KOHOMHKa KypflCKOH
KOyeBOH CeJIbCKOXOSHHCTBeHHOH 06mHHH
3aKaBKa3faH h npHJieraioinHX paiioHOB bo
BTopoîi nojiOBHHe XIX B., "CoBeTCKan
3THorpa(î)HH", N?4-5, 1936.
Yust K. Weşanên Anadol, TifHs 1922.
K)CT K. AHaTOJiHHCKaH ne^aTfa, THiJiHC.
1922.
193

Yuzbaşiyan KJV. Akademiya Josef Abgaroviç OrbiH, Mos-
kova 1964.
E36aiiiHH K.H. AKafleMHK Hoch$ A6rapoBHti
Op6ejiH, M., 1964.
Peywendiya Navbera Dewletan Di Qonaxa Emperyafizme
de, Bira Siyasi, C.II.
194

SEROKANIYEN BI ZMANE EREBl.TIRKl, KURDl
Dr. Ehmed Osman Ebubekir, KurdSn MdH G tbrahîm Paşa
Bexdat, 1973.
Enwer El-Mayî, KurdSnBehdinan,Musd, 1960.
Dr.Bileç ŞSrko, Mesela Kuid, Qahu-e, 1930.
Ebdulcebbar Muhemmed Cebbari, Dîroka Rojnamegeri a
Kurdi, Bexdat.
EbduUah Muhemmed Heddad, EI Hediyye Hemidiyye Fi
El-Luxe El-Kurdiyye, El-Teaxî, 1972,9 S Kanuna Yekem,
Hej: 1207.
Ebduleziz YamuDci, Kurdistan û SerihUdanSn Kurdan,
Tehran, 1946.
Dr. Izzeddin Mistefa Resul, Kurdistan El-UIematd Ula Fi
Tarix Sehhafe EI Kurdîyye, 1898-1902, 1903 El-Teaxi.
Elaeddin Seccadî, Şoreşa Kurd û Cumhuriyeta Iraqê, Bex-
dat, 1959.
Elaeddîn Seccadi, ENroka Edebîyata Kurdi, 1952.
Kerim Şereza, ŞaffSn KoyS, Bexdat, 1961.
195

Dr.Kemal Mezher Ehmed, Kurdistan Di SalSn ŞerS CîhanS
de,Bexdat, 1977.
Lutfi Emff Bedffxan,Hasdati Kurdistanm Ezim Qawi Cemi-
yetine aittir.
MZeki Beg, Du-oka Kurd u Kurdistan, 1936.
M.Cewad Ibnî Ş8x Nafi, Du-oka RSxistma Wezareta Gişti
a Rewşenbîri, 1338.
Mehmud El-Dune, Mesela Kurd, Beyrut, 1963.
Mele Mehemed Kerim, Had QadffS Koyî, Bexdat, 1960.
Mukriyani Huseyn Huzni, PSşketm, HewlSr, 1962.
El-Teaxi, 1968-1973.
Kurdistan, Bexdat, 1972.
Roji Kuid, 1331 (1913),heimar: 1,2,3,4.
Roja Nû.
196

SEROKANl BI ZMANE ERMENl
A.D.Wani, B^arS BitHs u Erzurum, Êrivan 1919.
V.A.Baybuniyan, Di tran de Tffkiya Osmanî, 1905-1911,
kovara Dirok G Zmanwani, 1973, hej: 4.
V.A.Baybuniyan, Peywendiya TukiyS û Iran, 1905-1914,
Êrivan, 1976.
KOVAR U ROJNAMEN BI ZMANE ERMENl
Arev(Roj), 1914.
Azate Mart (Xebat Ji Bo AzadiyS), 1910-1914.
Bakuya Zayim (Dengê Baku), 1913.
Bîyuzandîyum, 1913.
Dffuşak(Al), 1900-1901.
Gorts (Kar), 1908-1909.
HayzDc (Welat), 1904.
Horizon, 1910-1913, 1914, 1903.
Jamanak (Wext) 1908-1910-1913.
Mîşak. 1894, 1906, 1914.
Nuniar (Denge NG) 1900.
Xarix, 1907.
Vitak, 1908.
Ararat, London, 1913, r.l,N. 3.
Pro Armenîa, 1900.
197

SEROKANI BI ZMANE TUIKI
EwHya Çelebî, PSşgotm u NSrin, A.X. Savnastiyan, Erivan,
1967.
Ergin.O. Diroka Rewşenbiri a Tiriciye (Tiirkîye Maarif Ta-
rihi),C.3.
G.Tronsi, SerihUdana SasonS, RQpelek Ji BGyera Nû a Sa-
sonS, Cenevre.
K.Sasoni, Diroka Taron, Beyrut, 1957.
K.Sasoni, Tevgera Azadixwaz a Kurdan G Peywendîya
Ermenîyan û Kurdan, Beyrut, 1949.
Kîrzîoglu M.Fahrettin, Bi Her Awayi de KurdSn ku Tffk m,
(Her Bakundan Tiirk Olan Kiirtler)Ankara, 1964.
Tevgera GeH a KoçguiyS , 1919-1921,(Koçgîri HaUc Hareke-
ti, 1919-1921), Ankara, 1976.
M.Varandîyan, HJ. Dîroka Destanan Cdd I. Paris, 1932.
Rubin, BiraninSn Şoreşgereki Ermenî, Los Angeles, 1951.
Şahbaziyan, Diroka Kurd îi Ermenîyan, tstenbul, 1911.
Zinnar Silopi, Doza Kurdistan, Ji 60 Sal Heta Niha BîranînS
ŞerS Rizgariye a Ji Bin Dest Y8 Netewa Kurd ( Doza
Kurdistan, Kurt Minetinin 60 Seneden beri Esaretten
Kurtuluş Savaşi Hatffat^, 1969.
198

Ziya Kökalp, LekoKnSn Civakî Li Ser EşîretSn Kunlan
(Kiirt Aşîretleri Hakkmda tçtimaî TetkUcler), Ankara,1975.
The Encydopaedia Of tslam, New edition, vol. 1, Fasc.
14, London, 1958.
Revue Du Monde Musuhnan, 1909, t-7, N 1-2; 1910, t.
10,N.4.
Turkiye Ansiklopedisi, Ankara, 1965, C.IV.
Die Melt Des tslams, BerHn, 1913, Band 1, Heft 317.
David Adamson, The Kurdish War, London, 1964.
Hacan Arfa, The Kurdish ffistorical And PoKtical Study,
London, 1966.
The Azîsan Or The Princes Of Boktan, RCAJ, V. XXXVI,
1949,partni-IV.
Joyce Blau. Le Probleme Kurde, BruxeUes, 1963.
Chukuru Mehmed Sekban. La Ouestion Kurde, Paris, 1933.
Cone^ondence Respecting The Asîatic Provinus Of
Turkey,35,1904.
199

Deutschland und Armenien Sammlung Diplomatisdier
Akmenstuke, Potsdam, 1919.
Edmons C.J. Kurds, Turks and Arabs, London, 1957.
Elphiston W.G. The Kurdish Ouestîon, Joumal of the Brit-
tish Inst. of Intemational Affairs, 1946, 22.
Gavan S.S. Kurdistan Dîvided Nation of the Mîddle East,
London, 1958.
Chassemlou AJl. Kurdistan and the Kurds, Prague, 1965.
Hartman M. Zur Kurdishen Lîteratur, Wîenen Zeîtschifs
Far Die Kurde Des Morgenlandes, B.XII, Wien, 1898.
Derk Kihhane. The Kurds and Kurdistan, London, 1964.
Hugo Makas, Kurdîsche Studien, Hddelberg, 1900.
Hugo Makas, Kurdische Texte in Kurmanji- Dielecte aus
Dengegens von Mardin, Leningrad, 1926.
Rene Maaries, Le Kurdistan ou La Mart, Paris, 1967.
Jean Pradler, Les Kurdes Revoution Silendense, Bordeaux,
1968.
Safrastian H. Kurds and Kurdistan, London, 1948.
La Rerite Sur La Ouestion Syrienne, Publ. Par Le Comman-
dement De ja IV-me Armee, Stamboul, 1916.
200

f^ k*.
Dr. CELtLÊ CELIL
Dr. CeBlê Celil, di sala 1936 an
de h Erivanê ji dayika xwe bû.
Xwendina xwe ya pêşin, li Êriva-
nê, bi zmanê Ermeni xelaskir. Sala
1954 an dest bi Fakuha Tarixê ya
Univerata Êrivanê kir. Hin di wan
sahn de, di komela uriveratê ya
^* * Hevalbendiya Xwendekarên Ibii
^, - dida.
de, h ser tarixa Kuidi semineran
Di smifa çarande, nasbfina wi biProf. Yosif Oibei;serokêlnstuti-
ya Rojhilatnaayê qismê Kuidzani re çêbû. Sala 1959 an, universitê
xelas kir.
Pişti ve, di wê universitê de dest bi aastaniye kir. Di 1963 an de
heqê doktoriyê li ser xebata xwe ya hêja, Rabiîna Kurdan Li Tiridyê
Ya 1850-1880 i girt. Di sah 1964 an de vegeriya Êrivanêû di Instutiya
Rojhihtnasiyê ya Akademiya Ibni ya Ermenistanêdi qismê Kurdnaa-
yêdedest bixebatekir.
Qismek têza (disertasyon) wi di sala 1966 an de li Moicovaye bi
zmanê Rusi hat çapkirin. Di sala 1973 an de, pirtûka wi ya, Kuidên
Imparatoriya Osmani -Li Niveka Pêşina Sedsab 19'an- bi zmanêRûa
hat çapkirin.
Ev pênc pirtûkênjêrinji, bi birayê xwe Ordixan re amade kiriye :
1) Mesek G Metelokên Kurdi (bi Kuidi-Rua)
2) Çirokê Cun'eta Kuida, Êrivan, 1974
3) Zaigotina Kurdi (bi tipên htini) Mo*ova, 1978, 2 C.
4) Caidm bi vi navi, di sala 1978 an de, h Êrivanê bi tipên krili
kitêbek vn yaji sê biran pêkhati çap bO;
a) Landekok II Didarok (bona zarok G lori)
b) Stranên Şinê(nêziki 1200 stran-bend)
c) Qewl û Beytên Ezidiyan (38 poêm)
5) Gulçin (bona şagirdê dibistanan b|arteyên fokbri)
Di sala 1982 an de cikia duyemin a vê pirtûkê hat çapkirm. Ji bii
van, 19 poêmên wdd Zembitfiroş, Kerr îi Kuhk, Leyla u Mecnun,
Bmefşa Narin, Menoola Yaz Begê, Şêxe Sid'aniyan S hwd. weşan
çapkn.
Jê pêştir, destnivisarek bi navê; Politika Jon Tuikan Li Hemberi
Kuida (1908-1 918)ji amade kiriye.
tSBN : 919 70747-21