163801

Bezpieczeństwo 

i higiena pracy 

Wanda Bukała, Krzysztof Szczęch 

Podręcznik do nauki zawodu 

EFEKTY KSZTAŁCENIA 

WSPÓLNE DLA WSZYSTKICH 

ZAWODÓW

2 

Podręcznik przeznaczony dla uczniów technikum i szkoły branżowej I i II stopnia do realizacji 

efektów kształcenia wspólnych dla wszystkich zawodów. Prezentuje treści z zakresu bezpieczeństwa 

i higieny pracy. Omawia i przybliża najważniejsze zagadnienia związane z bezpieczeństwem 

i higieną pracy: uwarunkowania prawne, zagrożenia zawodowe, przepisy przeciwpożarowe, zasady 

ergonomii, techniki udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. 

Wiedza teoretyczna poparta została licznymi przykładami i ćwiczeniami wskazującymi sposoby 

jej praktycznego zastosowania. 

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Warszawa 2013 

Wydanie VII (2020) 

ISBN 978-83-02-13673-3 

Autorem działów I–V jest Wanda Bukała 

Autorem działów VI i VII jest Bogusława Breitkopf 

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Tomasz Kompanowski (redaktor koordynator) 

Redakcja językowa: Olga Gorczyca-Popławska, Grażyna Maluchnik 

Konsultacje: Przemysław Zawacki 

Tłumaczenie podstawowych pojęć: Olga Dowgird (język angielski), 

Joanna Długokęcka (język niemiecki) 

Projekt okładki: Dominik Krajewski 

Projekt graficzny: Dominik Krajewski 

Opracowanie graficzne: Dominik Krajewski 

Redakcja techniczna: Elżbieta Walczak 

Skład i łamanie: Ledor, Krzysztof Galicki 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 

KRS: 0000595068 

Tel.: 22 576 25 00 

Infolinia: 801 220 555 

www.wsip.pl 

Druk i oprawa: ArtDruk Zakład Poligraficzny Andrzej Łuniewski 

Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała 

praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście 

znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie 

zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. 

Szanujmy cudzą własność i prawo. 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

Polska Izba Książki

SPIS TREŚCI 

3 

I. Wprowadzenie do zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy 

1 Istota bezpieczeństwa i higieny pracy ............................................ 6 

2 Podstawowe pojęcia z zakresu bhp .............................................. 9 

II. Regulacje prawne w zakresie ochrony pracy 

3 Główne źródła prawa pracy w Polsce ............................................. 16 

4 Prawa i obowiązki pracodawcy oraz pracownika w zakresie bhp i ochrony pracy ......... 22 

5 Nadzór nad warunkami pracy .................................................. 28 

6 Konsekwencje naruszenia przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy 

podczas wykonywania zadań zawodowych ........................................ 34 

III. Czynniki zagrożeń zawodowych 

7 Czynniki tworzące środowisko pracy ............................................. 42 

8 Hałas i drgania mechaniczne w środowisku pracy .................................. 46 

9 Mikroklimat . ................................................................ 58 

10 Oświetlenie . ................................................................ 65 

11 Czynniki chemiczne w środowisku pracy ......................................... 69 

12 Pyły w środowisku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 

13 Obciążenie psychiczne jako źródło zagrożeń na stanowiskach pracy ................... 81 

IV. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy 

14 Ergonomia w życiu codziennym i pracy zawodowej ................................ 90 

15 Ergonomia postawy podczas pracy .............................................. 95 

16 Organizacja stanowiska pracy człowieka w pozycji stojącej .......................... 102 

17 Organizacja stanowiska pracy człowieka w pozycji siedzącej ......................... 106 

18 Ręczne prace transportowe .................................................... 110 

V. Kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy 

19 Ogólne zasady kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy ........... 118 

20 Zagrożenia związane z wykonywaniem zadań zawodowych .......................... 130 

21 Ochrona przed zagrożeniami wynikającymi z wykonywania zadań zawodowych ......... 142 

22 Środki ochrony indywidualnej i zbiorowej ........................................ 147 

23 Ryzyko zawodowe ............................................................ 154 

24 Kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy podczas korzystania 

z komputera . ................................................................ 159 

25 Ochrona środowiska .......................................................... 172 

VI. Ochrona przeciwpożarowa 

26 Zagrożenie pożarowe a obowiązki pracodawcy i pracowników ....................... 182 

27 Zasady postępowania w sytuacjach zagrożenia pożarem ............................. 187

4 SPIS TREŚCI 

VII. Pierwsza pomoc w stanach zagrożenia życia i zdrowia 

28 Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach ........................................... 196 

29 Pomoc w urazach ............................................................ 205 

30 Pierwsza pomoc w urazach termicznych i zachorowaniach ........................... 213 

Załącznik 1. Schematy postępowania podczas udzielania pierwszej pomocy ................ 221 

Słowniczek terminów i pojęć ...................................................... 234 

Wykaz podstawowych pojęć w językach polskim, angielskim i niemieckim ................ 240 

Bibliografia ..................................................................... 243 

Źródła ilustracji i fotografii ........................................................ 246

I Wprowadzenie 

do zagadnień 

bezpieczeństwa 

i higieny pracy 

▪ Istota bezpieczeństwa i higieny pracy 

▪ Podstawowe pojęcia z zakresu bhp

6 BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY 

1 

Istota 



ZAGADNIENIA 

■ Potrzeba bezpieczeństwa 

■ Bezpieczeństwo socjalne 

■ Higiena pracy 

Potrzeba bezpieczeństwa jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka, a prawo do jej realizacji 

znalazło odzwierciedlenie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 

Człowiek czuje się bezpiecznie nie tylko wtedy, kiedy nie zagraża mu jakieś niebezpieczeństwo 

fizyczne (np. powódź, burza śnieżna, wypadek drogowy), lecz przede wszystkim, 

gdy ma zapewnione bezpieczeństwo socjalne w zakresie: 

• materialnym – wykonuje pracę gwarantującą mu niezbędne środki do życia i sprawiającą 

satysfakcję, ma zapewnioną ochronę zdrowia, dostęp do edukacji; 

• społecznym – dającym mu wsparcie w trudnej sytuacji życiowej poprzez system prawny. 

Bezpieczeństwo socjalne zapewnia człowiekowi praca, wypełniająca mu ponad połowę 

życia. Ponieważ warunki pracy mogą w pewnych sytuacjach wpływać ujemnie na życie 

i zdrowie pracownika, pojawia się konieczność przewidzenia takich sytuacji i zapobiegania 

im. Kształtowanie bezpiecznych warunków pracy opiera się na określaniu, a następnie 

przestrzeganiu ogólnych ogólnych zasad. Z tymi zasadami zapoznasz się na lekcjach 

przedmiotu nauczania bezpieczeństwo i higiena pracy (bhp). 

Z określeniem bhp spotkałeś się / spotkałaś się już wcześniej i wiesz, że wiążą się z nim 

nakazy i zakazy. Dotychczas miałeś / miałaś do czynienia z zasadami bhp w różnych 

okolicznościach w szkole, w domu, na boisku sportowym, w górach, nad wodą, na ulicy 

– i zwykle były to dla ciebie miejsca bezpieczne. Bezpieczne pod warunkiem, że swoim 

postępowaniem niezgodnym z przepisami nie wprowadziłeś / wprowadziłaś zagrożenia. 

PRZYKŁAD 1.1 

Jeśli chcesz przejść przez ulicę, to dopóki nie wtargniesz na jezdnię na czerwonym 

świetle, możesz czuć się bezpieczny / bezpieczna. Dom też jest miejscem bezpiecznym, 

np. dopóki nie rozlejesz na podłogę łatwopalnego płynu przy zapalonym palniku 

gazowym i nie spowodujesz pożaru albo dopóki będziesz używać sprawnych 

urządzeń elektrycznych. 

Z inną sytuacją spotkasz się w pracy zawodowej lub podczas praktyk w zakładzie przemysłowym, 

gdzie nagromadzenie zagrożeń występujących w procesach pracy wymaga wiedzy 

o tym, w jaki sposób uniknąć urazów ciała, chorób lub zatruć. 

W ustawie zasadniczej, jaką jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, prawo do bezpiecznych 

i higienicznych warunków pracy jest zaliczone do podstawowych praw obywatelskich. 

W art. 66 tej ustawy podano: „Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych wa-

WPROWADZENIE DO ZAGADNIEŃ BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY 

7 

runków pracy”. Urzeczywistnieniu tego prawa służy wiele aktów prawnych regulujących 

zagadnienia związane z wykonywaniem pracy zarobkowej. Stąd określenie bhp wiąże się 

z przepisami prawa określającymi, w jakich warunkach ma się odbywać praca. 

Dwuczłonowa nazwa „bezpieczeństwo i higiena pracy” sygnalizuje dwa związane ze 

sobą elementy, które mają wpływ na warunki pracy: 

1. bezpieczeństwo pracy, czyli zespół warunków, które muszą być zachowane, aby pracownicy 

mogli pracować bezpiecznie i bez szkody dla zdrowia; 

2. higiena pracy, czyli nauka, która zajmuje się: 

• badaniem wpływu warunków pracy na zdrowie, czynności fizjologiczne i zachowanie 

sprawności organizmu człowieka w czasie pracy, 

• ustaleniem czynników szkodliwych dla zdrowia, 

• zapobieganiem powstawaniu schorzeń i chorób zawodowych wśród pracowników 

wykonujących określony zawód. 

ZAPAMIĘTAJ 

Higiena pracy to nauka, której celem jest poznawanie wpływu czynników fizycznych, chemicznych 

i psychofizycznych otoczenia na zdrowie człowieka i reakcji organizmu ludzkiego 

na oddziaływanie tych czynników. 

W praktyce szeroko pojęte bezpieczeństwo pracy zajmuje się nie tylko: 

• ochroną pracowników przed wypadkami przy pracy, 

• ochroną pracowników przed chorobami zawodowymi, 

• ograniczeniem zatrudniania pracowników przy pracach szczególnie ciężkich lub uciążliwych, 

• ochroną maszyn i urządzeń służących do pracy przed zniszczeniem, 

lecz także: 

• ochroną uprawnień pracowniczych dotyczących trwałości stosunku pracy i wynagrodzenia, 

• szczególną ochroną pracy młodocianych i kobiet, 

• ochroną innych uprawnień pracowniczych (czasu pracy, urlopów pracowniczych). 

Podręcznik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o prawie pracy oraz 

ogólnych zasadach bezpiecznych i higienicznych sposobach wykonania obowiązków. Wiedzę 

tę – rozszerzoną o zasady i przepisy bhp specyficzne dla twojego zawodu – będziesz 

wykorzystywać w przyszłej pracy zawodowej. Zdobyte informacje będziesz systematycznie 

aktualizować podczas okresowych obowiązkowych szkoleń bhp. 

Część wiadomości zawartych w podręczniku zapewne jest ci już znana. Nie pomijaj ich 

jednak, ponieważ podawane z punktu widzenia bhp z pewnością pomogą ci w uświadomieniu 

sobie związku pomiędzy twoim samopoczuciem a szeroko pojętym środowiskiem 

pracy, a być może zmienią też pewne twoje nawyki. Z pewnością napotkasz tu także terminy, 

których nie znasz – ich definicje zamieszczono w słowniczku najważniejszych pojęć 

na końcu książki. 

Po każdym rozdziale znajdziesz zadania, które ułatwią ci sprawdzenie stopnia opanowania 

zaprezentowanych wiadomości. Część z nich polega na samodzielnym wyszukaniu 

przepisu prawnego dotyczącego bezpieczeństwa pracy. Nawet jeśli będziesz mieć kłopoty 

z ich wykonaniem, nie zniechęcaj się, gdyż dzięki temu nauczysz się korzystać z przepisów 

prawnych, co na pewno przyda ci się w przyszłości. Dodatkowo przekonasz się, że 

przepisy dotyczące bezpieczeństwa pracy są bogatym źródłem wiedzy.


Zanim uzyskasz odpowiednie kwalifikacje uprawniające cię do wykonywania wybranej 

profesji, musisz zdać egzamin zawodowy, który będzie dotyczył także umiejętności bezpiecznego 

wykonania pracy. Życzymy ci, abyś poradził / poradziła sobie śpiewająco nie tylko 

z nim, lecz także z problemami dotyczącymi bhp, z którymi będziesz mieć do czynienia 

każdego dnia w swojej przyszłej pracy zawodowej. 

Autorzy


9 

2 

Podstawowe 

pojęcia 

z zakresu bhp 

ZAGADNIENIA 

■ Wypadki przy pracy 

■ Choroby zawodowe 

Wypadek, zagrożenie, choroba zawodowa to pojęcia ogólnie znane z życia codziennego. 

Wymagają jednak ścisłego sprecyzowania, ponieważ w bhp są to terminy prawne. 

2.1. Wypadki przy pracy 

Za wypadek przy pracy, zgodnie z Ustawą z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu 

społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, uważa się: zdarzenie nagłe, 

wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło: 

• podczas (lub w związku z) wykonywania przez pracownika zwykłych czynności albo 

poleceń przełożonych; 

• podczas (lub w związku z) wykonywania przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, 

nawet bez polecenia; 

• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą 

pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. 

Z tytułu wypadków przy pracy Zakład Ubezpieczeń Społecznych realizuje świadczenia 

przewidziane w art. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym. 

ZAPAMIĘTAJ 

Wypadek definiuje się jako niepożądane zdarzenie, które powoduje straty. 

Zdarzenie może być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy tylko wtedy, gdy wszystkie 

jego elementy (nagłość, przyczyna zewnętrzna, związek z pracą) wystąpią równolegle. 

Wypadek ucznia to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz 

lub śmierć, które nastąpiło w trakcie jego pozostawania pod opieką szkoły lub placówki. 

Zdarzenie może być zakwalifikowane jako wypadek ucznia tylko wtedy, gdy zaistnieją 

równocześnie wszystkie następujące elementy: 

• nagłość, 

• przyczyna zewnętrzna, 

• pozostawanie ucznia pod opieką szkoły lub placówki (w trakcie zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych, 

w czasie przerw, na terenie szkoły i poza nią na praktykach, w warsztatach 

i na stanowiskach praktycznej nauki zawodu, wycieczkach, imprezach szkolnych i w innych 

sytuacjach). 

Nie jest więc wypadkiem ucznia zdarzenie, które: 

• jest pozbawione cech nagłości,


• nie jest wywołane przyczyną zewnętrzną, np. atak padaczki, 

• nie spowodowało urazu lub śmierci, 

• zaistniało w czasie, w którym uczeń nie pozostawał pod opieką szkoły (w przypadku 

ucznia niepełnoletniego formalnie pozostaje on pod opieką opiekunów prawnych). 

W zakresie uprawnienia do świadczeń na równi z wypadkiem przy pracy traktuje się 

wypadek, któremu pracownik uległ między innymi: 

• w czasie podróży służbowej, chyba że wypadek spowodowało postępowanie pracownika, 

które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań; 

• przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. 

Zgodnie z art. 57b Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu 

Ubezpieczeń Społecznych w zakresie uprawnień do świadczeń na równi z wypadkiem przy 

pracy traktuje się także wypadek, któremu pracownik uległ w drodze do pracy lub z pracy. 

Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do 

domu również drogę do miejsca lub z miejsca: 

• innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, 

• zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych, 

• zwykłego spożywania posiłków, 

• odbywania nauki lub studiów. 

Wypadki te nazywa się zrównanymi z wypadkami przy pracy lub traktowanymi na równi 

z wypadkami przy pracy i uznaje za takie tylko wtedy, gdy równocześnie zaistnieją: 

• nagłość, 

• przyczyna zewnętrzna, 

• związek z pracą. 

PRZYKŁAD 2.1 

Uczeń skierowany na praktykę zawodową, który szedł przez halę produkcyjną 

i niósł skrzynkę z narzędziami do naprawianej maszyny, potknął się o leżące na 

posadzce części, upadł i złamał rękę. W przedstawionej sytuacji występuje nagłość, 

przyczyna zewnętrzna i związek z pracą, czyli jest to wypadek traktowany na równi 

z wypadkiem przy pracy. 

PRZYKŁAD 2.2 

Pracownik po godzinach pracy powrócił na swoje stanowisko pracy, ponieważ zostawił 

tam dokumenty i nie mógł jechać samochodem do domu. Gdy sięgał na 

półkę, potrącił pojemnik, który spadł i zranił go w oko. Mimo zaistniałej szkody 

powstałej na stanowisku pracy, ponieważ zdarzenie nie ma związku z pracą, nie 

jest to wypadek przy pracy i pracownikowi nie przysługują świadczenia z tytułu 

wypadku przy pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, powinien niezwłocznie 

poinformować o zdarzeniu swojego przełożonego. Obowiązek ten dotyczy nie 

tylko poszkodowanego, lecz – zgodnie z art. 21 pkt 6 Kodeksu pracy – każdego pracownika. 

W celach dowodowych wypadek należy zgłosić w formie pisemnej.


11 

Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku sporządza się dokumentację powypadkową, 

rejestruje wypadek w Rejestrze wypadków przy pracy, który prowadzi pracodawca, 

i przygotowuje statystyczną kartę wypadku dla GUS. 

Ze względu na liczbę osób, które uległy wypadkom, wypadki dzieli się na indywidualne 

i zbiorowe. Wypadek zbiorowy to ten, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy 

co najmniej dwie osoby. Procedury postępowania po zaistniałym wypadku zbiorowym są 

takie same jak przy wypadku indywidualnym i dla każdego z poszkodowanych sporządza 

się osobną dokumentację powypadkową. 

Ze względu na rodzaj strat wypadki dzieli się na urazowe i bezurazowe (zdarzenie potencjalnie 

wypadkowe). 

Wg Polskiej Normy PN-N-18001:2004 zdarzenie potencjalnie wypadkowe to niebezpieczne 

zdarzenie związane z wykonywaną pracą, podczas którego nie dochodzi do urazów lub 

pogorszenia stanu zdrowia. Zdarzenie potencjalnie wypadkowe wymiennie nazywa się 

zdarzeniem wypadkowym bezurazowym. 

PRZYKŁAD 2.3 

Uczeń poślizgnął się na mokrej podłodze korytarza szkolnego w drodze na zajęcia 

w pracowni, upadł i złamał nogę. Od początku działalności szkoły (trzy lata) 

przy sprzątaniu zwilżano za jednym razem duży fragment korytarza, opóźniano 

jego wycieranie, a czasem czekano, aż sam wyschnie. Prawie codziennie któryś 

z uczniów ślizgał się na tej powierzchni. Stosunek wypadków bezurazowych do 

powodujących uraz w ciągu trzech lat wynosił 600 do 1. 

Straty (niekiedy znaczne) związane z wypadkami bezurazowymi wynikają ze zranienia 

ludzi, zniszczenia mienia, zakłócenia procesu pracy. Takie wypadki należy zarejestrować 

z uwagi na wymagania formalne, dotyczące postępowania w sprawie wypadków przy pracy, 

i przeprowadzić ich analizę w celu wskazania środków pozwalających na uniknięcie 

podobnych zdarzeń w przyszłości. Gdyby w szkole z przykładu 2.3 rejestrowano wcześniejsze 

poślizgnięcia uczniów, z pewnością wprowadzono by zmiany, które zapobiegłyby 

wypadkowi jednego z nich. 

ZAPAMIĘTAJ 

Należy zgłaszać nauczycielowi/opiekunowi praktycznej nauki zawodu wszystkie, nawet 

pozornie błahe, wypadki. Poważnym błędem jest rejestrowanie ich jako bezurazowe i tym 

samym zaniechanie badania zdarzeń. Niewielkie ukłucie się / skaleczenie ucznia w pracowni, 

na stanowisku praktycznej nauki zawodu lub w innym miejscu w szkole bądź pozornie 

bezurazowy wypadek komunikacyjny mogą być przyczyną poważnej infekcji lub wstrząśnienia 

mózgu. 

Centralny Instytut Ochrony Pracy podaje, że „negatywnym skutkiem zagrożeń zawodowych 

w skali świata dotknięta jest liczba 300 000 osób, które codziennie ulegają wypadkom 

przy pracy (tj. tyle, ilu mieszkańców liczą np. Białystok, Gliwice, Radom), w tym: 30 000 

osób ulega wypadkom ciężkim (tj. tyle, ilu mieszkańców liczą np. Augustów, Kłodzko, 

Zakopane) i 600 osób ulega wypadkom śmiertelnym (jakby codziennie rozbijał się jeden 

Boeing 747 z kompletem pasażerów na pokładzie)”. 

Każdy wypadek ma bezpośrednią przyczynę. Najczęściej są to: 

• nieumiejętność wykonania danej pracy,


Rys. 2.1. Wypadki w budownictwie – śmiertelny 

wypadek podczas budowy spowodował dźwig 

przenoszący materiały, jedna osoba została ranna 

Rys. 2.2. Wypadki w budownictwie – podczas 

budowy zginęło dwóch robotników przysypanych 

ziemią 

• brak zabezpieczeń, 

• nieprzestrzeganie przepisów bhp, 

• zła organizacja pracy, 

• nieuwaga (upadki na tym samym poziomie, upadki z wysokości i inne), 

• awarie maszyn, 

• wadliwa konstrukcja maszyn, 

• ukryte wady materiałów. 

Każda sytuacja podana powyżej może skutkować wypadkiem, dlatego nazywa się je zagrożeniami 

wypadkowymi. 

ZAPAMIĘTAJ 

Im większe zagrożenie, tym większa możliwość zaistnienia wypadku. 

2.2 Choroby zawodowe 

Jeśli warunki pracy nie odpowiadają wymaganiom higienicznym (np. pracownik jest narażony 

na działanie nadmiernego hałasu, pracuje w pomieszczeniu, w którym powietrze 

jest zanieczyszczone pyłami), występuje zagrożenie chorobowe. Dłuższy, nieraz wieloletni, 

okres pracy w warunkach takiego zagrożenia prowadzi do chorób zawodowych. 

Choroba zawodowa to pojęcie medyczno-prawne. Oznacza schorzenie powstałe bezspornie 

lub z dużym prawdopodobieństwem na skutek działania czynników szkodliwych 

dla zdrowia występujących w środowisku pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Chorobą zawodową może być tylko takie schorzenie, które ujęto w obowiązującym w kraju 

wykazie chorób zawodowych 

Obowiązujący w Polsce wykaz stanowi załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów 

z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. W tym wykazie znajdują się między 

innymi:

13 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 

 

 

- 

 

ZAPAMIĘTAJ 

choroby zawodowe- 

 

 

 

 

 

odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy- 

Kodeksu cywilnego- 

 

 

ZAPAMIĘTAJ 

Zapobieganie chorobom zawodowym - 

- 

 

SPRAWDŹ SWOJĄ WIEDZĘ 

1. 

a) 

b) 

c) 

d) 

2. 

a) 

b)


c) działania zmierzające do uchronienia pracownika od utraty zdrowia, która może 

nastąpić w wyniku oddziaływania różnych czynników związanych z pracą. 

d) stosowanie diety odpowiedniej do trybu życia. 

3. Zapobieganie chorobom zawodowym polega na: 

a) badaniach lekarskich pracowników. 

b) wykrywaniu i usuwaniu zagrożeń chorobowych w środowisku pracy. 

c) wykrywaniu i usuwaniu zagrożeń chorobowych w środowisku pracy oraz na badaniach 

lekarskich pracowników. 

d) stosowaniu przez pracowników odpowiedniej diety. 

4. Pracownik rozlał w pracy substancję żrącą, przez co uszkodził stojący na stole mikroskop 

i swoją odzież. Zdarzenie to jest: 

a) zdarzeniem traktowanym na równi z wypadkiem przy pracy. 

b) wypadkiem przy pracy. 

c) wypadkiem indywidualnym. 

d) zdarzeniem potencjalnie wypadkowym. 

SPRAWDŹ SWOJE UMIEJĘTNOŚCI 

Zadanie 1. Na podstawie art. 6 Ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym 

z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych określ, jakie rodzaje świadczeń 

przysługują pracownikowi z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej. Podczas 

wykonywania zadania korzystaj z bazy Internetowego Systemu Aktów Prawnych (ISAP).

II Regulacje prawne 

w zakresie ochrony 

pracy 

▪ Główne źródła prawa pracy w Polsce 

▪ Prawa i obowiązki pracodawcy oraz pracownika 

▪ Nadzór nad warunkami pracy 

▪ Konsekwencje naruszenia przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny 

pracy podczas wykonywania zadań zawodowych


3 

Główne źródła prawa 

pracy w Polsce 

ZAGADNIENIA 

■ Podstawy prawne w dziedzinie bhp 

■ Funkcje aktów prawa pracy 

■ Zakres regulacji prawnych Kodeksu pracy 

■ Zakres regulacji prawnych regulaminu pracy 

Wszystkie obszary naszego życia są regulowane przepisami prawnymi i dlatego dla każdego 

człowieka zarówno w pracy, jak i w życiu prywatnym niezwykle ważna jest znajomość 

prawa. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nikt nie może się tłumaczyć, że zachował się niezgodnie z przepisem, ponieważ nie wiedział 

o jego istnieniu albo zapamiętał błędnie jego treść. 

PRZYKŁAD 3.1 

Kierowca samochodu, który jechał z prędkością 90 km/h w terenie zabudowanym, 

zostanie ukarany mimo tłumaczenia, że nie widział znaku „teren zabudowany” ani 

mijanych budynków i nie ograniczył prędkości. Pracownik rozpoczynający pracę 

godzinę później, niż określono w regulaminie pracy, z którym został zapoznany na 

szkoleniu wstępnym, zostanie ukarany upomnieniem. 

ZAPAMIĘTAJ 

Przepisy prawa: ustawy i rozporządzenia są publikowane w Dzienniku Ustaw, a uchwały 

i zarządzenia w Monitorze Polskim. Niektóre zarządzenia poszczególnych ministrów znajdują 

się w Dziennikach Urzędowych (Biuletynach) poszczególnych resortów. 

Prawo pracy to jedna z najmłodszych gałęzi prawa. Powstało w drugiej połowie XIX w., 

gdy w czasie rewolucji przemysłowej państwo było zmuszone interweniować w relacje 

między pracodawcami a pracownikami najemnymi. Prawo pracy reguluje zagadnienia 

związane z wykonywaniem pracy zarobkowej. Głównymi źródłami prawa pracy w Polsce 

są następujące akty prawne: 

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa naczelna; 

• ustawy sejmowe: Kodeks pracy, Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji 

Pracy, Ustawa z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych i inne; 

• rozporządzenia Rady Ministrów i rozporządzenia poszczególnych ministrów; 

• uchwały Rady Ministrów i Prezydium Sejmu; 

• układy zbiorowe pracy, regulaminy i statuty pracy.

REGULACJE PRAWNE W ZAKRESIE OCHRONY PRACY 

17 

Przepisy powszechnie obowiązujące 

Konstytucja RP 

akty wykonawcze do art. 273 k.p. 

Kodeks pracy 

(dział X) 

Inne ustawy 

Polskie Normy (PN) 

akty wykonawcze do działu X 

dotyczące działu nadzoru 

 

pracy, np.: 

 

 

 

dotyczące warunków bhp 

w różnych sferach działalności, np.: 

 

 

 

Układowe przepisy pracy 

Układy zbiorowe pracy 

Regulamin pracy 

Zasady bhp 

Rys. 3.1. Podstawy prawne w bhp 

Uznanie Konstytucji RP za ustawę naczelną oznacza, że wszystkie akty prawne muszą być 

z nią zgodne. 

Prawo pracy reguluje zagadnienia związane z wykonywaniem pracy zarobkowej i spełnia 

trzy główne funkcje: 

• ochronną – przepisy zabezpieczające interesy pracowników. Funkcja ochronna jest 

jedną z najistotniejszych w przepisach prawa pracy. Organem państwowym, którego 

zadaniem jest ochrona praworządności w stosunkach pracy, jest Państwowa Inspekcja 

Pracy;


• organizacyjną – przepisy określające uprawnienia pracodawcy i obowiązki pracownika, 

m.in. zakres podporządkowania pracownika poleceniom pracodawcy, zasady odpowiedzialności 

osoby zatrudnionej w razie naruszenia obowiązków wynikających z umowy 

o pracę, sposób wyrównywania szkód spowodowanych niewłaściwym wypełnianiem 

obowiązków pracowniczych; 

• wychowawczą – przepisy kształtujące właściwe postawy pracodawców i pracowników 

w procesie pracy poprzez system nagród i kar oraz regulujące wzajemne stosunki między 

pracownikami. 

Najważniejszym źródłem prawa pracy jest Kodeks pracy. Znajomość norm prawnych 

Kodeksu pracy i zawartych w nich uregulowań oraz aktów wykonawczych (rozporządzeń, 

zarządzeń, uchwał) do tej ustawy jest niezbędna dla każdego pracownika i pracodawcy. 

Przepisy te mają charakter prawa bezwzględnie obowiązującego. Nie może więc zaistnieć 

taka sytuacja, że pracodawca uzgadnia z pracownikiem odstępstwo od jakiegoś obowiązku 

zawartego w Kodeksie pracy. 

PRZYKŁAD 3.2 

Właściciel sklepu zatrudnia znajomą, która jest w bardzo trudnej sytuacji materialnej, 

jako ekspedientkę. Stawia jej jednak warunek – ma pracować po 12 godzin 

przez pięć dni w tygodniu i dodatkowo cztery godziny szóstego dnia. Jest to sytuacja 

niedopuszczalna. Jeśli dojdzie do zawarcia tej umowy o pracę, Państwowa 

Inspekcja Pracy ma prawo ukarać pracodawcę karą finansową za nieprzestrzeganie 

prawa pracy. 

Kodeks pracy składa się z 15 działów zawierających normy prawne dotyczące: 

podstawowych zasad prawa pracy, 

zawarcia i rozwiązania umowy o pracę, 

wynagradzania za pracę, 

obowiązków pracodawcy i pracownika, 

odpowiedzialności materialnej pracownika, 

czasu pracy, urlopów pracowniczych, 

zatrudniania młodocianych, 

bezpieczeństwa i higieny pracy, 

układów zbiorowych pracy, 

rozpatrywania sporów o roszczenia wynikające ze stosunku pracy, 

• odpowiedzialności za wykroczenia przeciwko prawom pracownika. 

Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy kodeksu 

oraz innych ustaw i aktów wykonawczych związanych z: 

przeciwdziałaniem zagrożeniom życia i zdrowia pracownika, 

organizacją procesu pracy, 

• kształtowaniem właściwych postaw społecznych (dyscypliny pracy, szanowania prawa). 

Kodeks pracy obowiązuje od 1 stycznia 1975 r.; od tego czasu wprowadzano w nim 

zmiany, które noszą nazwę nowelizacji. Tekst jednolity jest zawarty w Dzienniku 

Ustaw z 1998 r. nr 21, poz. 94. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nowelizacja dotyczy wszystkich aktów prawnych – dostosowuje prawo do zmieniającej się 

sytuacji gospodarczo-politycznej i społecznej.


19 

1 stycznia 2004 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z 1974 r. o bardzo szerokim zakresie 

(zmienionych zostało ok. 100 artykułów). Zmiany w Kodeksie pracy dostosowują polskie 

prawo pracy do prawa Unii Europejskiej, między innymi do dyrektyw socjalnych, a zwłaszcza 

kluczowej Dyrektywy Ramowej 89/391/EWG, która ustanawia serię ogólnych zasad 

postępowania w dziedzinie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Od tego czasu wprowadzono 

w Kodeksie pracy następnych kilkadziesiąt zmian. W tym podręczniku znajdują 

się informacje prawne aktualne na dzień 1 stycznia 2019 roku. Przy posługiwaniu się aktami 

prawnymi należy zawsze sprawdzać ich aktualność. Nie wymaga to zasięgania porady 

u prawnika, wystarczy dostęp do internetu. Dzięki dostępowi do sieci możemy skorzystać 

z każdej ustawy lub każdego rozporządzenia oraz innych źródeł prawa. 

Baza Internetowego Systemu Aktów Prawnych (ISAP) zawiera opisy bibliograficzne i teksty 

aktów prawnych opublikowanych w wydawnictwach urzędowych: Dzienniku Ustaw 

i Monitorze Polskim, wydawanych przez Prezesa Rady Ministrów (http://isap.sejm.gov.pl). 

Żeby nie zagubić się w aktach wielokrotnie przeprowadzonych nowelizacji, warto określić 

rok publikacji. Materiały są dostępne w formacie PDF. 

Wyszukiwanie np. w Google pozwala, przez wpisanie istotnej części nazwy aktu prawnego, 

np. „rozporządzenia w sprawie ochrony przeciwpożarowej” budynków, innych 

obiektów budowlanych i terenów, odnaleźć interesujący nas aktualny tekst. W spisie aktów 

prawnych zamieszczonych na końcu podręcznika podano w nawiasach, po tytule aktu 

prawnego, informacje, w którym Dzienniku Ustaw znajduje się tekst tego aktu. Jeśli od 

daty jego uchwalenia naniesiono w nim zmiany, należy je odszukać i uaktualnić treść aktu. 

W wielu wypadkach opracowano tekst uwzględniający te zmiany; w takiej sytuacji w nawiasach 

podano źródło ostatniego tekstu jednolitego. 

Każdy pracownik musi znać regulamin pracy normujący organizację i porządek wewnętrzny 

w zakładzie pracy. Regulamin pracy jest podstawowym aktem regulującym zasady, 

na podstawie których funkcjonuje dany zakład pracy. Dzięki temu, że w odróżnieniu od 

ustaw i rozporządzeń regulamin pracy nie ma charakteru powszechnego, za jego pomocą 

jest możliwe pełne skonkretyzowanie praw i obowiązków pracowników i pracodawcy oraz 

określenie zasad organizacyjnych i porządkowych zakładu pracy, uwzględniających jego 

specyfikę, rodzaj i formy działalności. Regulamin pracy określa między innymi: rozkład 

czasu pracy, czas i miejsce wypłaty wynagrodzenia oraz zasady bhp. Szczegółowe treści regulaminu 

pracy są zawarte w art. 104 Kodeksu pracy. Regulamin pracy nie może być mniej 

korzystny dla pracowników, niż określają to przepisy Konstytucji, Kodeksu pracy i innych 

ustaw oraz aktów wykonawczych. 

Obowiązek wprowadzenia regulaminu pracy ciąży na pracodawcy, który zatrudnia co 

najmniej 20 osób. 

W szkole także obowiązują liczne regulaminy normujące organizację pracy szkoły, np.: 

regulamin użytkowania pracowni komputerowej, regulamin wycieczek szkolnych lub regulamin 

samorządu uczniowskiego. 

Procesy pracy zawierają tak wiele elementów zagrażających zdrowiu i życiu pracownika, 

że nie można wszystkich zawrzeć w przepisach prawnych, dlatego w praktyce bardzo 

często posługujemy się zasadami, których przestrzeganie umożliwia bezpieczne wykonywanie 

zadań. Najważniejszą z nich jest zasada zachowania ostrożności i wykorzystania 

doświadczenia życiowego do bezpiecznego wykonywania zadań lub w przypadku ucznia 

– podanych przez nauczyciela sposobów wykonywania prostych czynności. 

Polski system prawa pracy stawia na równi z normami prawnymi zasady bhp. 

ZAPAMIĘTAJ



1. Odpowiedz na poniższe pytania. 

a) Jakie zagadnienia związane z wykonywaniem pracy zarobkowej regulują przepisy 

prawa pracy? 

b) Dlaczego każdy pracownik i pracodawca musi znać normy prawne zwarte w Kodeksie 

pracy? 

c) Dlaczego przy posługiwaniu się aktami prawnymi należy zawsze sprawdzać ich 

aktualność? 

d) Dlaczego każdy pracownik powinien znać regulamin pracy? 

2. Przyporządkuj pojęcia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy ich definicjom – wpisz 

w nawiasy odpowiednie litery. 

a) nowelizacja 

b) zasady bezpieczeństwa 


c) regulamin pracy 

d) czas pracy 

( ) Istotny element stosunku pracy stanowiący podstawę 

obliczania wynagrodzenia i miarę wykonywanej pracy. 

( ) Powstaje w zakładzie pracy i nie może być mniej 

korzystny dla pracownika niż przepisy zawarte w Kodeksie 

pracy oraz innych ustawach i aktach wykonawczych. 

( ) Przepisy pozaprawne postępowania, wynikające 

z przyjętych powszechnie prawidłowych i bezpiecznych 

metod pracy ukształtowanych w praktyce. 

( ) Dostosowuje prawo pracy do zmieniającej się sytuacji 

gospodarczo-politycznej. 


1. Określ, jaką funkcję spełnia podany przepis z Kodeksu pracy. W tym celu wpisz znak X 

w odpowiednią rubrykę tabeli. 

Lp. 

Kodeks pracy 

ochronną 

Spełnia funkcję 

organizacyjną 

wychowawczą 

1. Art. 183d. Osoba, wobec której pracodawca naruszył 

zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, 

ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej 

niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane 

na podstawie odrębnych przepisów. 

2. Art. 17. Pracodawca jest obowiązany ułatwiać 

pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych. 

3. Art. 100, § 1. Pracownik jest obowiązany wykonywać 

pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do 

poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są 

one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.


21 

Lp. 

Kodeks pracy 

4. Art. 105. Pracownikom, którzy przez wzorowe 

wypełnianie swoich obowiązków, przejawianie 

inicjatywy w pracy i podnoszenie jej wydajności oraz 

jakości przyczyniają się szczególnie do wykonywania 

zadań zakładu, mogą być przyznawane nagrody 

i wyróżnienia. Odpis zawiadomienia o przyznaniu 

nagrody lub wyróżnienia składa się do akt osobowych 

pracownika. 

ochronną 

Spełnia funkcję 

organizacyjną 

wychowawczą 

2. Znajdź w internecie treść Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 

2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2004 r. 

nr 180, poz. 1860) i przeanalizuj je pod kątem pytań podanych w poniższej tabeli. Zaznacz 

znakiem X poprawną odpowiedź („Tak” lub „Nie”) i wpisz odpowiedni numer 

paragrafu rozporządzenia. 

Lp. Problem § Tak Nie 

1. Pracownik zatrudniony na stanowisku robotniczym jest 

zobowiązany do uczestnictwa w szkoleniu okresowym 

nie rzadziej niż co pięć lat. 

2. Pracownik wykonujący pracę na kilku stanowiskach pracy 

powinien odbyć instruktaż stanowiskowy na każdym z tych 

stanowisk. 

3. Podstawą dopuszczenia pracownika do wykonywania pracy 

na określonym stanowisku jest sprawdzian wiedzy 

i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie 

z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy.


4 

Prawa i obowiązki pracodawcy 

oraz pracownika w zakresie 

bhp i ochrony pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Prawa i obowiązki pracodawcy 

■ Obowiązki osoby kierującej pracownikami 

■ Profilaktyczne badania lekarskie 

■ Szkolenia pracowników 

■ Prawa i obowiązki pracownika 

Przepisy dotyczące praw i obowiązków pracodawcy oraz pracownika są zawarte w dziale 

czwartym Kodeksu pracy, natomiast ich rozwinięcie znajduje się w innych częściach 

tego kodeksu oraz w ustawach i rozporządzeniach Rady Ministrów lub poszczególnych 

ministrów. 

Prawa i obowiązki pracodawcy oraz pracownika są ze sobą ściśle związane, ponieważ 

większość obowiązków pracodawcy jest jednocześnie prawami pracownika. Prawa te pod 

wpływem zmieniającej się sytuacji społeczno-gospodarczej ulegają od początku ich ustalenia, 

czyli od XIX w., ciągłym zmianom. Są to głównie zmiany zabezpieczające prawa 

pracownika. 

PRZYKŁAD 4.1 

Wymiar czasu pracy robotników w krajach europejskich w XIX wynosił 10 do 

16 godzin dziennie przez 6 dni tygodnia. Według danych Eurostatu w 2017 roku 

przeciętny czas pracy pracowników w Unii Europejskiej wynosił 39,3 godzin dla 

kobiet i 41,0 godzin dla mężczyzn na tydzień. 

W poszczególnych państwach na świecie stosuje się odmienne przepisy prawa. 

Obecnie obowiązujące w Polsce prawo pracy jest zharmonizowane z przepisami UE. 

4.1. Prawa i obowiązki pracodawcy 

Zgodnie z Kodeksem pracy odpowiedzialność za stan bhp w zakładzie pracy spoczywa na 

pracodawcy. Znajomość przez pracowników zakładu obowiązków ciążących na pracodawcy 

(dyrektorze, właścicielu firmy) ułatwia im świadomą realizację swoich zadań z zakresu 

bezpieczeństwa pracy. 

Prawa pracodawcy 

• swoboda w doborze pracownika, 

• wprowadzanie sankcji wobec pracownika. 

Pracodawca podlega wielu obowiązkom, które wynikają z różnych aktów prawnych.


23 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracodawca odpowiada za stan bhp w zakładzie pracy oraz jest obowiązany chronić zdrowie 

i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy 

przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. 

Pracodawca jest obowiązany między innymi: 

• utrzymać obiekty budowlane i znajdujące się w nich pomieszczenia pracy, a także tereny 

i urządzenia z nimi związane, w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne 

warunki pracy; 

• zapewnić pomieszczenia pracy odpowiednie do rodzaju wykonywanych prac i liczby 

zatrudnionych pracowników; 

• organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy; 

• wyposażać maszyny, inne urządzenia techniczne i narzędzia pracy w odpowiednie zabezpieczenia 

(środki ochrony zbiorowej); 

• zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, 

zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników; 

• zaznajamiać pracowników podejmujących pracę z zakresem ich obowiązków, sposobem 

wykonywania pracy oraz ich podstawowymi uprawnieniami; 

• prowadzić systematyczne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny 

pracy; 

• informować pracowników o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie 

pracy i o zasadach postępowania w razie awarii i innych sytuacji zagrażających 

zdrowiu i życiu; 

• dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej, odzież roboczą 

i obuwie robocze; 

• zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia higieniczno-sanitarne; 

• dostarczyć niezbędne środki do udzielania pierwszej pomocy; 

• uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących piersią 

oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych; 

• organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości, zwłaszcza 

pracy monotonnej i pracy w tempie ustalonym z góry; 

• organizować pracę w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy; 

• terminowo i prawidłowo wypłacać wynagrodzenie; 

• ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych; 

• stwarzać pracownikom podejmującym zatrudnienie po ukończeniu szkoły zawodowej 

lub szkoły wyższej warunki sprzyjające przystosowaniu się do wykonywania pracy; 

• stosować obiektywne i sprawiedliwe kryteria oceny pracowników oraz wyników ich 

pracy; 

• prowadzić dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem pracy, gromadzić akta 

osobowe pracowników i dokumenty dotyczące: chorób zawodowych, ewidencji czasu 

pracy i wynagrodzeń, wydawania odzieży i środków ochrony indywidualnej; 

• wydawać świadectwa pracy; 

• wpływać na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego; 

• przeciwdziałać dyskryminacji w zatrudnieniu, w szczególności ze względu na płeć, 

wiek, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie 

etniczne, wyznanie, orientację seksualną, oraz przeciwdziałać mobbingowi.


4.2. Obowiązki osoby kierującej pracownikami 

Pracownikami kierują: kierownik zakładu pracy, jego zastępcy, kierownicy jednostek organizacyjnych 

w zakładzie, brygadziści, majstrowie, mistrzowie lub pracownicy, którym 

dano do pomocy innych pracowników i uczyniono ich odpowiedzialnymi za wykonanie 

zleconych zadań. W związku z takim charakterem pracy są oni obowiązani: 

organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp; 

• dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem, 

organizować, przygotowywać i prowadzić pracę; 

• uwzględniać zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi 

oraz innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy; 

dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń do pracy i wyposażenia technicznego; 

dbać o sprawność środków ochrony zbiorowej; 

dbać, aby pracownicy stosowali środki ochrony osobistej zgodnie z przeznaczeniem; 

egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bhp; 

• zapewnić wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami. 

4.3. Profilaktyczne badania lekarskie 

Pracodawca jest zobowiązany do stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym 

i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą. Jednym z elementów działalności 

profilaktycznej dotyczącej ochrony zdrowia pracownika są profilaktyczne badania 

lekarskie: wstępne, okresowe i kontrolne. Pracodawca nie może dopuścić pracownika do 

pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do 

pracy na określonym stanowisku. Badania lekarskie są wykonywane na podstawie wydanego 

przez pracodawcę skierowania do podstawowej jednostki służby medycyny pracy sprawującej 

opiekę nad pracownikami danego zakładu. Badania te przeprowadza się na koszt 

pracodawcy, który jest obowiązany przechowywać orzeczenia wydane na ich podstawie. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego 

stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. 

Tabela 4.1. Profilaktyczne badania lekarskie 

Badania profilaktyczne przeprowadzane na podstawie skierowania od pracodawcy 

wstępne okresowe kontrolne 

osoby przyjmowane do pracy; każdy pracownik 

pracownicy przenoszeni 

niezależnie od rodzaju 

na stanowiska pracy, na których wykonywanej pracy 

występują czynniki szkodliwe (częstotliwość tych 

dla zdrowia lub warunki 

badań jest uzależniona 

uciążliwe; 

od rodzaju czynnika 

szkodliwego 

pracownicy młodociani 

lub uciążliwego 

na stanowisku pracy). 

kierowani na praktyki zawodowe 

i zajęcia praktyczne. 

pracownik, którego 

niezdolność do pracy 

z powodu choroby 

trwała ponad 30 dni.


25 

4.4. Szkolenia pracowników 

Istotnym elementem kwalifikacji zawodowych jest umiejętność bezpiecznego wykonywania 

pracy. Absolwent każdej szkoły ma pewien zasób wiedzy, nawyków i umiejętności 

dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, ponieważ w przedmiotowych programach 

nauczania dla wszystkich szczebli edukacji (także w przedszkolu) są zawarte treści dotyczące 

tych zagadnień. 

Nabyte w szkole wiadomości i umiejętności dotyczące bezpieczeństwa pracy nie są jednak 

wystarczające, aby rozpocząć pracę na określonym stanowisku, dlatego pracownik podejmujący 

pracę musi uzupełnić swoją wiedzę z zakresu bhp. 

ZAPAMIĘTAJ 

Zgodnie z art. 237 Kodeksu pracy nie wolno dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania 

nie ma on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej 

znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Umiejętność bezpiecznego wykonywania pracy jest kształcona przez cały okres aktywności 

zawodowej pracownika podczas szkoleń i innych form doskonalenia bhp oraz na 

stanowisku pracy. Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w bhp 

przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzić okresowe szkolenia w tym zakresie. 

Szkolenie bhp powinno zapewnić uczestnikom: 

• zaznajomienie się z czynnikami środowiska pracy mogącymi powodować zagrożenia 

dla bezpieczeństwa i zdrowia podczas pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami 

zapobiegawczymi; 

• poznanie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym 

do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku, a także związanych 

z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny 

pracy; 

• nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych, 

postępowania w sytuacjach awaryjnych i udzielenia pomocy osobie, która uległa wypadkowi. 

Do art. 2375 Kodeksu pracy wydano Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej 

z 27 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad szkolenia w dziedzinie bezpie czeństwa i higieny 

pracy określające program, formę i częstotliwość szkoleń dla różnych grup pracowniczych. 

Szkolenia prowadzi się jako wstępne i okresowe. 

Szkolenie wstępne jest przeprowadzane w formie instruktażu według programów opracowanych 

dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje: 

• szkolenie wstępne ogólne, zwane instruktażem ogólnym; 

• szkolenie wstępne na stanowisku pracy, zwane instruktażem stanowiskowym. 

Szkolenie okresowe ma na celu aktualizację i ugruntowanie wiedzy i umiejętności 

w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zaznajomienie uczestników z nowymi 

rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w tym zakresie. 

Szkolenie okresowe pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych przeprowadza 

się w formie instruktażu, nie rzadziej niż raz na trzy lata, a na stanowiskach 

robotniczych, na których występują szczególnie duże zagrożenia dla bezpieczeństwa lub 

zdrowia pracowników, nie rzadziej niż raz w roku. Szkolenie okresowe pozostałych osób, 

które ono obowiązuje, powinno być przeprowadzane w formie kursu, seminarium lub


samokształcenia kierowanego nie rzadziej niż raz na pięć lat. Szkolenie okresowe kończy 

się egzaminem sprawdzającym przyswojenie przez uczestnika, z wyjątkiem niektórych 

grup pracowników administracyjno-biurowych, wiedzy objętej programem szkolenia oraz 

umiejętności wykonywania lub organizowania pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa 

i higieny pracy. 

4.5. Prawa i obowiązki pracownika 

Każdy pracownik ma prawo do: 

• swobody nawiązywania stosunków pracy; 

• odpłatności pracy; 

• równości wobec współpracowników (zakaz dyskryminacji); 

• ochrony uprawnień wynikających z prawa pracy; 

• wolności tworzenia i przystępowania do organizacji zawodowych; 

• pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach; 

• odstąpienia od wykonywania pracy (łącznie z oddaleniem się z miejsca zagrożenia, ale 

pod warunkiem niezwłocznego zawiadomienia przełożonego o zaistniałych okolicznościach 

i pozostania do jego dyspozycji) w przypadkach, gdy: 

a) warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają 

bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana 

przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, 

b) od pracownika wymagana jest szczególna sprawność, a jego stan psychofizyczny nie 

zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób; 

• rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracodawcy w sytuacji, gdy: 

a) zostanie wydane orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej 

pracy na zdrowie pracownika, a pracodawca nie przeniesie go do innej pracy, odpowiedniej 

ze względu na stan jego zdrowia i kwalifikacje; 

b) pracodawca dopuści się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec 

pracownika. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do 

poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa 

lub umową o pracę. 

W szczególności pracownik jest obowiązany: 

• znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu 

z tego zakresu oraz poddawać się egzaminom sprawdzającym; 

• przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów 

przeciwpożarowych; 

• przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy; 

• przestrzegać regulaminu pracy; 

• przestrzegać zasad współżycia społecznego w zakładzie pracy; 

• wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy 

oraz przestrzegać wydawanych w tym zakresie zarządzeń i wskazówek przełożonych; 

• dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu 

pracy;


27 

• stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej 

oraz odzieży roboczej i obuwia roboczego zgodnie z ich przeznaczeniem; 

• współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących 

bezpieczeństwa i higieny pracy; 

• niezwłocznie zawiadomić przełożonego o wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia 

ludzkiego zauważonym w zakładzie pracy oraz ostrzec współpracowników, a także inne 

osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie; 

• dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie i zachować w tajemnicy informacje, 

których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę; 

• poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom 

lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich. 

ZAPAMIĘTAJ 

Według Kodeksu cywilnego pracownik ma zakaz prowadzenia działalności konkurencyjnej 

wobec pracodawcy, a także nie może świadczyć pracy na rzecz podmiotu prowadzącego 

działalność konkurencyjną. 



a) W jakich okolicznościach pracownik jest kierowany do lekarza medycyny pracy na 

badania kontrolne? 

b) Kto powinien dbać w zakładzie o to, aby pracownicy stosowali środki ochrony osobistej 

zgodnie z przeznaczeniem? 

c) Kto może być zwolniony ze szkolenia okresowego bhp? 


1. Określ, jakie obowiązki pracownika wynikają z obowiązków pracodawcy przedstawionych 

w poniższej tabeli. 

Pracodawca jest obowiązany 

Organizować pracę w sposób zapewniający 

bezpieczne i higieniczne warunki pracy. 

Dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie 

środki ochrony indywidualnej, odzież 

i obuwie robocze. 

Prowadzić systematyczne szkolenie 

pracowników w zakresie bezpieczeństwa 


Stosować środki zapobiegające chorobom 

zawodowym i innym chorobom związanym 

z wykonywaną pracą. 

Pracownik jest obowiązany 

Przestrzegać ………………………………........... 

..................................................................... 

……………………………………………….............. 

……………………………………………................. 

……………………………………………….............. 

……………………………………………................. 

……………………………………………….............. 

…………………………………………….................


5 

Nadzór nad warunkami pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Nadzór państwowy nad warunkami pracy 

■ Nadzór społeczny i administracyjny nad warunkami pracy 

5.1. Organy sprawujące nadzór nad warunkami pracy 

Sprawowanie kontroli i nadzoru nad stanem zagrożeń zawodowych oraz nad realizacją 

przepisów prawnej ochrony bhp jest obowiązkiem pracodawcy (system kontroli wewnętrznej) 

oraz specjalnych organów nadzoru państwowego, sprawujących kontrolę nad 

bezpieczeństwem i higieną pracy (system kontroli zewnętrznej). System nadzoru nad warunkami 

pracy jest regulowany wieloma aktami prawnymi. Dzieli się on na: 

a) nadzór państwowy, w skład którego wchodzą: 

• Państwowa Inspekcja Pracy (PIP), 

• Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS, zwyczajowa nazwa: sanepid), 

• Urząd Dozoru Technicznego (UDT), 

• Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ), 

• Straż Pożarna, 

• Nadzór Budowlany, Urząd Górniczy, Urząd Morski itp.; 

b) nadzór społeczny: 

• związki zawodowe, 

• społeczny inspektor pracy; 

c) nadzór administracyjny: 

• pracodawca – kierownik zakładu, 

• kierownik jednostki lub komórki organizacyjnej, 

• służba bhp, 

• komisja bhp. 

Państwowa Inspekcja Pracy to organ, którego zadaniem jest ochrona praworządności 

w stosunkach pracy. Nadzorem i kontrolą inspekcji są objęci wszyscy pracodawcy oraz 

inne podmioty, na rzecz których jest świadczona praca przez osoby fizyczne. Celem kontroli 

przeprowadzanych przez PIP jest ustalenie, czy pracodawca lub inny podmiot, na 

rzecz którego osoby fizyczne świadczą pracę, przestrzega przepisów prawa pracy, w szczególności 

przepisów i zasad bhp. W następstwie dokonanych ustaleń kontrolowany podmiot 

może zostać ukarany grzywną, a w przypadku drastycznego naruszenia praw pracowniczych 

– ponieść odpowiedzialność karną. 

Zakres działania Państwowej Inspekcji Pracy określa szczegółowo Ustawa z 13 kwietnia 

2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy. 

Wszelkie działania podejmowane przez Państwową Inspekcję Pracy mają wyegzekwować 

od pracodawców przestrzeganie przepisów prawa pracy (w tym przepisów i zasad


29 

bhp) zarówno wobec pracowników, jak i osób niebędących pracownikami, a także wykonujących 

pracę lub odbywających praktyki na terenie należącym do zakładu pracy. Kontrolą 

w zakresie przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, w szczególności przepisów 

i zasad bhp wobec pracowników, inspektor pracy może objąć zagadnienia dotyczące: 

stosunku pracy, 

wypłacania wynagrodzeń za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, 

czasu pracy, 

przestrzegania przepisów o uprawnieniach związanych z ochroną pracy młodocianych, 

• zatrudniania niepełnosprawnych, 

badań lekarskich pracowników i szkoleń w zakresie bhp, 

• warunków pracy. 

Inspektorzy PIP mają prawo do: 

• nakazania kierownikowi zakładu usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym 

terminie; 

• nakazania kierownikowi zakładu wstrzymanie prac, jeśli występuje zagrożenie zdrowia 

lub życia pracownika przy ich wykonywaniu, 

• nakazanie częściowego lub całkowitego zaprzestania działalności, jeśli stwierdzą, że 

stan bhp zagraża zdrowiu lub życiu pracownika; 

• zgłoszenia protestu przeciwko uruchomieniu wybudowanej lub przebudowywanej 

części zakładu pracy, jeśli dopuszczenie do eksploatacji zagraża zdrowiu lub życiu 

pracownika; 

• nakładania kar pieniężnych na osoby fizyczne lub wnioskowania do ZUS o zwiększenie 

składki. 

Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy także udzielanie porad i informacji technicznych 

w kwestii eliminowania zagrożeń dla życia i zdrowia pracowników oraz przestrzegania 

prawa pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Strona www.pip.gov.pl jest wiarygodnym źródłem materiałów i wiadomości w kwestii: 

zmian w prawie pracy, wybranych problemów dotyczących ochrony pracy oraz bezpieczeństwa 

i higieny pracy, wymiaru czasu pracy w określonych miesiącach, a także wzorów 

dokumentów. 

Państwowa Inspekcja Sanitarna (nazwa zwyczajowa SANEPID) została powołana w celu 

ochrony zdrowia obywateli m.in. przez nadzorowanie przestrzegania przepisów sanitarnych 

i higieny pracy. Inspektorzy mają prawo do: 

• wstępu o każdej porze do wszystkich zakładów pracy w celu przeprowadzenia kontroli, 

• wglądu we wszystkie procesy technologiczne, 

• wydawania zaleceń pokontrolnych, 

• podjęcia decyzji o wstrzymaniu pracy zakładu lub jego części. 

PRZYKŁAD 5.1 

W wyniku kontroli przeprowadzonej przez inspektorów Państwowej Inspekcji Sanitarnej 

w zakładach mięsnych Mięsnysnikers okazało się, że zakład wprowadzał 

na rynek produkty niebezpieczne dla zdrowia i życia. Zakład i sklep firmowy zostały 

zamknięte. Inspektorzy sanepidu rozpoczęli kontrolę w sklepach i hurtowniach, 

w których mogą się znajdować produkty firmy Mięsnysnikers.


Inspektorzy sanitarni pionu higieny pracy: 

• prowadzą postępowanie w sprawach stwierdzenia choroby zawodowej; 

• przeprowadzają kontrole stanowisk pracy i zaplecza sanitarno-higienicznego zakładu; 

• wydają decyzje w sprawach higieny pracy dotyczących przeprowadzania badań kontrolnych 

pracowników i usuwania stwierdzonych uchybień, mogących powodować choroby 

zawodowe; 

• wykonują pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; 

• stosują przewidziane w przepisach kary pieniężne. 

PRZYKŁAD 5.2 

Badania produktu Bactitis kids ujawniły w nim obecność niedeklarowanych w składzie 

bakterii Enterococcus faecium i zmieniony skład produktu, co może stanowić 

potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi. Państwowa Inspekcja Sanitarna ogłosiła 

15 lutego 2018 roku ostrzeżenie publiczne dotyczące żywności: wycofanie partii produktu 

pod nazwą Bactitis kids. 

Inspektor sanitarny ma podobne jak inspektor pracy uprawnienia do żądania informacji, 

wglądu do dokumentacji, wydawania nakazów, zgłaszania sprzeciwów oraz przekazywania 

doraźnych zaleceń, uwag i wniosków wpisywanych do książek kontroli sanitarnej, 

do których posiadania są zobligowane niektóre zakłady pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Kto utrudnia lub udaremnia działalność PIS, podlega karze grzywny, aresztu lub ograniczenia 

wolności. 

Urząd Dozoru Technicznego 

Dozór techniczny zapewnia poprzez swoje działania bezpieczne funkcjonowanie urządzeń 

technicznych stwarzających szczególne zagrożenie podczas eksploatacji. Elementy 

urządzeń, które w trakcie eksploatacji podlegają działaniu bardzo dużych sił, mogą ulec 

zniszczeniu i spowodować wybuch, pęknięcie, urwanie i inne zjawiska prowadzące do 

wypadku lub katastrofy. Są to urządzenia, które w czasie eksploatacji znajdują się pod 

zwiększonym ciśnieniem gazu czy pary, takie jak kotły wodne parowe, cysterny, rurociągi 

pary, urządzenia z napędem mechanicznym: służące do przemieszczania kontenerów 

przy pracach przeładunkowych, wózki widłowe, przenośniki kabinowe i krzesełkowe (wyposażenie 

wesołych miasteczek), dźwigniki oraz wiele innych określonych w Rozporządzeniu 

Rady Ministrów z dnia 7 grudnia 2012 r. w sprawie rodzajów urządzeń technicznych 

podlegających dozorowi technicznemu. 

Przed przystąpieniem do eksploatacji urządzenia podlegającego dozorowi technicznemu 

użytkownik pisemnie zgłasza urządzenie do organu właściwej jednostki dozoru technicznego 

w celu uzyskania decyzji zezwalającej na eksploatację. Inspektor dozoru technicznego 

przeprowadza w wyznaczonych terminach badania, próby i pomiary oraz inne 

czynności potrzebne do ustalenia stanu urządzenia technicznego, prawidłowości jego eksploatacji, 

naprawy lub modernizacji, prawidłowości wykonania określonych materiałów 

i elementów stosowanych do wytwarzania, wydaje zalecenia techniczne. 

Badanie urządzeń technicznych przeprowadzane przez dozór techniczny odbywa się 

odpłatnie na podstawie odpowiednich procedur. 

Zgodnie z ustawą o dozorze technicznym istnieje odpowiedzialność karna dla tego, kto: 

• eksploatuje urządzenie techniczne bez decyzji organu właściwej jednostki dozoru technicznego 

o dopuszczeniu urządzenia do eksploatacji lub obrotu;


31 

• eksploatuje urządzenie techniczne wbrew decyzji organu właściwej jednostki dozoru 

technicznego o wstrzymaniu eksploatacji lub wycofaniu z obrotu urządzenia technicznego; 

• przerabia urządzenie techniczne bez zgody organu właściwej jednostki dozoru technicznego. 

Taka osoba podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. 

ZAPAMIĘTAJ 

Osoby obsługujące i konserwujące urządzenia techniczne są obowiązane mieć zaświadczenia 

kwalifikacyjne potwierdzające umiejętność praktycznego wykonywania tych czynności 

oraz znajomość warunków dozoru technicznego, norm i przepisów prawnych w tym 

zakresie. 

Rys. 5.1. Znak Urzędu Dozoru Technicznego oznaczający wstrzymanie eksploatacji 

Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska 

Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska jest powołana do kontroli przestrzegania przepisów 

o ochronie środowiska, badania i oceny stanu środowiska i prowadzenia monitoringu 

stanu czystości powietrza, rzek, jezior. 

Przy kontrolowaniu przestrzegania wymagań ochrony środowiska inspektor ma prawo 

wstępu z niezbędnym sprzętem: 

• na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność 

gospodarcza; 

• do środków transportu; 

• całą dobę na teren niezwiązany z prowadzeniem działalności gospodarczej. 

Jeżeli w wyniku badań inspektor stwierdzi przejawy łamania przepisów ochrony 

środowiska (np. nadmierna emisja pyłów przemysłowych, zrzut ścieków bez oczyszczenia 

w niedozwolonym miejscu), ma prawo nałożenia kary pieniężnej. Może także 

nakazać wstrzymanie działalności zagrażającej środowisku do czasu usunięcia przyczyn 

zagrożenia.


Nadzór społeczny i wewnętrzny nad warunkami pracy 

SPOŁECZNA INSPEKCJA PRACY 

Służba społeczna pełniona przez 

pracowników zakładu (zakładowych 

społecznych inspektorów pracy) ma 

na celu zapewnienie przez zakład pracy 

bezpiecznych i higienicznych 

warunków pracy oraz ochronę 

uprawnień pracowniczych określonych 

w przepisach prawa pracy. 

Reprezentuje interesy wszystkich 

pracowników w zakładach pracy i jest 

kierowana przez zakładowe organizacje 

związkowe. 

ZAKŁADOWE ORGANIZACJE ZWIĄZKOWE 

Reprezentują interesy pracowników 

na mocy ustawy o związkach 

zawodowych oraz innych ustaw, 

jeśli zrzeszają co najmniej 

10% pracowników zatrudnionych 

u pracodawcy. 

Pracodawca, zarząd, kierownicy 

sprawujący bezpośredni nadzór 

nad pracownikiem zatrudnionym 

u pracodawcy 

SŁUŻBA BHP 

Wyodrębniona komórka organizacyjna 

zakładu, tworzona w zakładzie 

zatrudniającym więcej 

niż 100 pracowników, pełniąca funkcje 

doradcze i kontrolne w zakresie bhp. 

Pracownicy służb bhp zatrudnieni 

na stanowiskach inspektorów 

i specjalistów do spraw bhp 

systematycznie przeprowadzają 

kontrolę warunków pracy oraz 

przestrzegania przepisów i zasad bhp, 

a także współpracują z pracodawcą 

w zakresie zwiększenia bezpieczeństwa 

w zakładzie. 

KOMISJA BHP 

Powoływana przez pracodawcę, 

który zatrudnia ponad 

250 pracowników. Przeprowadza: 

przegląd warunków pracy, 

okresową ocenę stanu bhp, opiniuje 

podejmowane przez pracodawcę 

środki zapobiegające wypadkom 

przy pracy i chorobom 

zawodowym, formułuje wnioski 

dotyczące poprawy warunków 

pracy i współdziała z pracodawcą 

w realizacji jego obowiązków 

w zakresie bhp. 

Rys. 5.2. Schemat nadzoru społecznego i wewnętrznego nad warunkami pracy


33 


1. Przyporządkuj podane pojęcia ich definicjom. W tym celu wpisz w nawiasy odpowiednie 

litery. 

a) Urząd Dozoru 

Technicznego 

b) służba bhp 

w zakładzie pracy 

c) Państwowa Inspekcja 

Pracy 

d) Państwowa Inspekcja 

Sanitarna 

( ) Jest organem powołanym do nadzoru i kontroli 

przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów 

i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. 

( ) Jest organem powołanym do nadzoru nad 

przestrzeganiem przepisów sanitarnych i higieny pracy. 

( ) Poprzez swoje działania zapewnia bezpieczne 

funkcjonowanie urządzeń technicznych stwarzających 

szczególne zagrożenie podczas eksploatacji. 

( ) Wyodrębniona komórka organizacyjna zakładu, 

tworzona w zakładzie zatrudniającym więcej 

niż 100 pracowników, pełniąca funkcje doradcze i kontrolne 

w zakresie bhp. 


1. Na stronie internetowej PIP znajdź miejscowości ze swojego województwa, w których 

są siedziby Okręgowych Inspektoratów Pracy. Wyszukaj oddział znajdujący się najbliżej 

twojego miejsca zamieszkania i zanotuj w zeszycie, w jakich godzinach i pod jakim 

numerem telefonu możesz uzyskać bezpłatną poradę z prawa pracy.


6 

Konsekwencje naruszenia 

przepisów oraz zasad 

bezpieczeństwa i higieny pracy 

podczas wykonywania zadań 

zawodowych 

ZAGADNIENIA 

■ Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika 

■ Odpowiedzialność porządkowa pracownika 

■ Odpowiedzialność materialna pracownika 

■ Odpowiedzialność cywilna 

Odpowiedzialność za naruszanie przepisów i zasad bhp ponoszą: dyrektor i jego zastępcy, 

kierownicy komórek organizacyjnych oraz każdy pracownik w zakresie swoich obowiązków. 

Rozróżniamy następujące rodzaje odpowiedzialności: za wykroczenia przeciwko prawom 

pracownika, porządkową (regulaminową), dyscyplinarną i cywilną. 

6.1. Odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko 

prawom pracownika 

W dziale trzynastym Kodeksu pracy (art. 281–283) znajduje się katalog naruszeń obowiązków 

pracodawców uzasadniających ich odpowiedzialność wobec pracowników. Wynika 

z niego wyraźnie (szczególnie w porównaniu z konsekwencjami naruszenia przepisów 

i zasad bhp przez pracownika), że dość częsta wśród pracowników opinia mówiąca, iż 

„pracodawca (dyrektor) ma same przywileje, a pracownik same obowiązki”, jest błędna. 

Jeśli pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu: 

• zawiera umowę cywilnoprawną w warunkach, w których zgodnie z art. 25 § 1 powinna 

być zawarta umowa o pracę; 

• nie potwierdza na piśmie umowy o pracę zawartej z pracownikiem; 

• wypowiada lub rozwiązuje z pracownikiem stosunek pracy bez wypowiedzenia, naruszając 

przepisy prawa pracy; 

• stosuje wobec pracowników inne kary niż przewidziane w przepisach prawa pracy o odpowiedzialności 

porządkowej pracowników; 

• narusza przepisy o czasie pracy lub przepisy o uprawnieniach pracowników związanych 

z rodzicielstwem i zatrudnianiu młodocianych; 

• nie prowadzi dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt osobowych 

pracowników; 

• pozostawia dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akta osobowe 

pracowników w warunkach grożących uszkodzeniem lub zniszczeniem; 

wówczas podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. 

Pracodawca, który wbrew obowiązkowi: 

• nie wypłaca w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia 

przysługującego pracownikowi albo uprawnionemu do tego świadczenia członkowi rodziny 

pracownika, bezpodstawnie obniża wysokość tego wynagrodzenia lub świadczenia 

albo dokonuje bezpodstawnych potrąceń;


35 

• nie udziela przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego lub bezpodstawnie 

obniża wymiar tego urlopu; 

• nie wydaje pracownikowi świadectwa pracy; 

podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. 

Tej samej karze podlega, kto wbrew obowiązkowi nie wykonuje podlegającego wykonaniu 

orzeczenia sądu pracy albo ugody zawartej przed komisją pojednawczą lub sądem 

pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Kto, będąc odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami 

lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa 

i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. 

Organem orzekającym w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika jest 

inspektor pracy, który ustala wysokość grzywny w zależności od rodzaju wykroczenia. Do 

odpowiedzialności za wykroczenia przeciwko prawom pracownika mogą być pociągnięci 

sprawcy czynów popełnionych z winy umyślnej lub nieumyślnej. Wykroczenie umyślne zachodzi, 

gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego, tj. chce go popełnić (np. 

zleca pracę w nadgodzinach kobiecie w ciąży), albo przewidując możliwość jego popełnienia, 

się na to godzi (np. toleruje pracę w godzinach nadliczbowych mimo możliwości przekroczenia 

limitów takiej pracy). Czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca 

nie ma zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności 

wymaganej w danych okolicznościach lub nieznajomości prawa pracy. Pracodawca od orzeczenia 

inspektora pracy może się odwołać do okręgowego inspektora pracy. W przypadku 

niekorzystnego dla pracodawcy rozstrzygnięcia odwołania przez organ II instancji, pracodawca 

może wnieść skargę na decyzję do wojewódzkiego sądu administracyjnego. 

Pracownik może dochodzić swych roszczeń wynikających ze stosunku pracy w sposób 

określony w dziale dwunastym Kodeksu pracy. W celu polubownego załatwiania sporów 

o roszczenia pracowników ze stosunku pracy mogą być powoływane w zakładzie komisje 

pojednawcze. 

Rozstrzyganie indywidualnych spraw z zakresu prawa pracy należy do sądów pracy. 

Są to jednostki organizacyjne utworzone w strukturze sądów powszechnych. W praktyce 

sądy te funkcjonują jako sądy pracy lub sądy pracy i ubezpieczeń społecznych – stanowią 

wydziały odpowiednio sądów rejonowych, okręgowych lub apelacyjnych. Postępowanie 

przed sądem inicjuje jedna ze stron stosunku pracy (pracodawca lub pracownik) poprzez 

wniesienie pozwu, w którym formułuje swoje żądania. 

PRZYKŁAD 6.1 

Pozew o zapłatę zaległego wynagrodzenia za pracę 

Konin, 10 kwietnia 2013 r. 

Powód: Jan Kowalski, 

zam. ul. Bohaterów, 

60-085 Konin 

Pozwany: Zenon Nitka 

„EMA – Usługi stolarskie” 

ul. Kosynierów 3, 

Sąd Pracy – Sąd Rejonowy 

60-085 Konin w Koninie


Pozew o zapłatę zaległego wynagrodzenia za pracę wraz z odsetkami 

z tytułu opóźnienia 

Wartość przedmiotu sporu: 2500 zł. 

Wnoszę o zasądzenie od pozwanego pracodawcy: 

1. kwoty niewypłaconego wynagrodzenia za pracę za styczeń 2013 r. w wysokości 

2500 zł i odsetek ustawowych z tytułu opóźnienia w wypłacie pełnego należnego 

wynagrodzenia w okresie od 1 lutego 2013 r. do dnia wydania wyroku, 

2. poniesionych kosztów procesu (wraz z ewentualnymi kosztami zastępstwa) 

według norm przepisanych lub według zestawienia kosztów, które przedłożę 

w terminie bezpośrednio poprzedzającym wydanie wyroku (orzeczenia), przed 

zamknięciem sprawy, 

3. przeprowadzenie rozprawy w razie nieobecności powoda, 

4. wydanie wyroku zaocznego w razie zaistnienia przesłanek przewidzianych 

w art. 339 k.p., 

5. nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, 

6. przeprowadzenie wnioskowanych dowodów podanych poniżej w uzasadnieniu 

wraz z przesłuchaniem stron. 

Uzasadnienie 

Pozwany pracodawca Zenon Nitka „EMA – Usługi stolarskie” z siedzibą w Koninie 

nie wypłacił w styczniu 2013 r. przysługującego mi wynagrodzenia za pracę w kwocie 

2500 zł (słownie: dwa tysiące pięćset złotych). Początkowo pozwany zapewniał, 

że będzie to krótkotrwałe opóźnienie w wypłacie wynagrodzenia, tłumacząc 

się chwilowymi trudnościami finansowymi. Nowy termin wypłaty był jednak kilkakrotnie 

przekładany. Po upływie około dwóch tygodni od terminu wypłaty, tj. dnia 

16 lutego 2005 r., pozwany wypłacił mi zaliczkowo niewielką kwotę (500 zł) tytułem 

następnej pensji. Gdy nadszedł termin następnej wypłaty, pracodawca wypłacił jedynie 

wyrównanie wynagrodzenia bieżącego i oświadczył, że nadal ma problemy 

finansowe, więc na wypłatę zaległych pieniędzy będę musiał jeszcze zaczekać. 

Do tej pory pozwany nie wypłacił mi zaległego wynagrodzenia. 

W związku z powyższym uznaję postępowanie pracodawcy za bezprawne i domagam 

się od niego zapłaty zaległego wynagrodzenia, a także odsetek ustawowych 

z tytułu opóźnienia w wypłacie w okresie od 1 lutego 2013 r. do dnia wydania wyroku, 

uważając swoje żądanie za w pełni uzasadnione. 

Załączniki: 

Dokumentacja wynagrodzenia. 

Odpis pozwu z załącznikami dla pozwanego. 

Jan Kowalski 

........................ 

(podpis powoda)


37 

6.2. Odpowiedzialność porządkowa pracownika 

Nawiązując stosunek pracy, każdy pracownik staje się odpowiedzialny za swoje postępowanie, 

powierzone mienie, maszyny, urządzenia, mienie pracodawcy itp. Wyróżniamy 

dwa rodzaje odpowiedzialności pracownika: porządkową i materialną. 

Odpowiedzialność porządkowa stanowi jeden z podstawowych instrumentów, jakimi 

może posługiwać się pracodawca w celu zapewnienia należytego funkcjonowania zakładu 

pracy. Opiera się ona na systemie kar, jakie pracodawca może nakładać na pracownika 

z tytułu dopuszczenia się określonych wykroczeń o charakterze porządkowym. 

Obciążenie pracownika odpowiedzialnością za nienależyte wywiązywanie się z obowiązków 

oraz za potencjalne szkody materialne wyrządzone pracodawcy regulują działy 

czwarty i piąty Kodeksu pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i określonego porządku w procesie 

pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, a także 

przyjętego sposobu potwierdzania przybycia na miejsce pracy i obecności w nim oraz 

usprawiedliwiania nieobecności pracodawca może stosować karę upomnienia lub naganę 

(art. 108 § 1 Kodeksu pracy). 

Pracownik może otrzymać na piśmie lub ustnie upomnienie bądź naganę z wpisem do 

akt, w której będzie zapisane, że pracodawca w ramach odpowiedzialności porządkowej 

nie może zastosować wobec pracownika innej kary niż zapisana w art. 108 k.p. Jeżeli zastosowałby 

karę innego rodzaju, grozi mu grzywna lub mandat karny. Jeżeli w zakładzie pracy 

wprowadzono regulamin pracy, to kara upomnienia lub nagany może być wymierzona 

za naruszenie każdego z obowiązków wymienionych w tym dokumencie. Gdy w zakładzie 

pracy nie obowiązuje regulamin, to kara porządkowa upomnienia lub nagany może być 

zastosowana tylko za naruszenie obowiązków określonych w art. 108 § 1 k.p. 

Za nieprzestrzeganie przepisów bhp lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie 

pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie 

alkoholu w czasie wykonywania obowiązków pracodawca może również nałożyć na 

pracownika karę pieniężną. Kara pieniężna za jedno wykroczenie oraz za każdy dzień nieusprawiedliwionej 

nieobecności nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia 

pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać dziesiątej części wynagrodzenia 

przypadającego pracownikowi do wypłaty. Wpływy z tych kar przeznacza się na 

poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bhp może również stanowić uzasadnioną 

przyczynę rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. 

PRZYKŁAD 6.2 

Dwaj pracownicy samowolnie opuścili miejsce pracy. Jan S. dopuścił się tego przewinienia 

po raz pierwszy. Stanisława K. natomiast już dwukrotnie ukarano upomnieniem 

za podobne zachowanie. Dodatkowo trzykrotnie otrzymał upomnienie 

za spóźnienie do pracy. W konsekwencji pracodawca Janowi S. wymierzył karę 

upomnienia, a Stanisławowi K. wypowiedział umowę o pracę.


Oprócz odpowiedzialności porządkowej określonej w Kodeksie pracy, przedstawiciele 

niektórych zawodów podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej przewidzianej w ustawach 

szczególnych. Przepisy o odpowiedzialności dyscyplinarnej przewidują szerszy katalog 

kar, niż uczynił to ustawodawca w Kodeksie pracy, aż do wydalenia z danego zawodu 

włącznie. Zawody, które podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej, to np. policjant, nauczyciel, 

nauczyciel akademicki, lekarz. 

6.3. Odpowiedzialność materialna pracownika 

Kodeks pracy określa dwa rodzaje odpowiedzialności materialnej pracownika: odpowiedzialność 

za szkody wyrządzone pracodawcy z winy pracownika (art. 114–122) i odpowiedzialność 

za mienie powierzone pracownikowi (art. 124–127). 

Szkody wyrządzone pracodawcy z winy pracownika powstają wówczas gdy pracownik 

nie wykonał lub nienależycie wykonał obowiązki pracownicze. 

W razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników, każdy z nich ponosi odpowiedzialność 

za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie 

jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do 

powstania szkody, odpowiadają oni w równych częściach. 

Pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność 

pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej 

szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia 

przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Może zaistnieć sytuacja, 

że po uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy pracodawca obniży wysokość 

odszkodowania. 

PRZYKŁAD 6.3 

Pracownik spowodował szkodę wycenioną na 50 000 zł. Ponieważ zrobił to nieumyślnie, 

pracodawca może dochodzić odszkodowania odpowiadającego trzykrotności 

jego miesięcznego wynagrodzenia, które wynosi 2200 zł, a więc może żądać 

6600 zł, mimo że szkoda wyniosła 50 000 zł. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej całkowitego naprawienia. 

PRZYKŁAD 6.4 

Artur K., mający dostęp do bazy danych klientów biura turystycznego, ujawnia – 

w zamian za gratyfikację pieniężną – te dane konkurencyjnemu biuru. W wyniku 

tego działania klienci odwołali pięć imprez turystycznych i postanowili wykupić je 

u konkurencji. Stratami firmy w wysokości 20 000 zł w całości obciążono Artura K., 

któremu sądownie udowodniono winę. 

6.4. Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi 

Pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się: pieniądze, 

papiery wartościowe lub kosztowności, narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, 

a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, odpowiada w pełnej 

wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu.


39 

PRZYKŁAD 6.5 

Pracownik, który podpisał umowę o odpowiedzialności materialnej za powierzone 

mienie, pod wpływem alkoholu (na co są dokumenty policyjne) rozbił samochód 

służbowy. Faktura za naprawę wyniosła 20.000 zł. Pracodawca zgodnie 

z przepisami kodeksu pracy obciążył pracownika do pełnej wysokości wyrządzonej 

szkody. 

6.5. Odpowiedzialność cywilna 

Odpowiedzialność cywilna polega na obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej poszkodowanemu 

lub jego rodzinie. Ustala się ją poprzez postępowanie sądowe z powództwa 

poszkodowanego. 

ZAPAMIĘTAJ 

Kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 

Kodeksu cywilnego). 

PRZYKŁAD 6.6 

Uczeń uległ wypadkowi w czasie lekcji. Jego rodzice uważają, że to zdarzenie nastąpiło 

wskutek braku należytego nadzoru, do którego zobowiązany jest nauczyciel. 

Wystąpili do sądu z powództwa cywilnego o odszkodowanie pieniężne od nauczyciela 

w kwocie będącej zadośćuczynieniem za uszczerbek na zdrowiu i cierpienie 

ucznia. Sąd po uznaniu winy nauczyciela zasądził na rzecz poszkodowanego kwotę 

10 000 zł. 

PRZYKŁAD 6.7 

Pracownik złamał obydwie nogi i doznał ogólnych potłuczeń wskutek załamania się 

schodów, po których szedł w czasie wykonywania obowiązków służbowych. Wypadek 

nastąpił w wyniku niedopatrzenia przez kierownika działu, który nie wykonał 

polecenia zamknięcia wstępu na uszkodzone schody. Pracownik może wystąpić do 

sądu o odszkodowanie od kierownika działu z powództwa cywilnego. 

ZAPAMIĘTAJ 

Odpowiedzialność cywilna jest niezależna od odpowiedzialności wynikającej z Kodeksu pracy, 

a obowiązek udowodnienia zaistnienia i zakresu szkody spoczywa na poszkodowanym, 

a nie na inspektorze PIP. 

Każdy ponosi odpowiedzialność za swoje działanie. Dotyczy to zarówno życia prywatnego, 

jak i zawodowego. Czasami tym działaniem wyrządzamy komuś niezamierzoną 

krzywdę i prawo nakazuje nam jej naprawienie. Dzięki odpowiedniemu ubezpieczeniu 

odszkodowanie za szkody wypłaci zakład ubezpieczeniowy z naszej polisy. 

PRZYKŁAD 6.8 

Firma prowadzi prace remontowe budynku. Podczas tynkowania z rusztowania 

spada wiadro prosto na zaparkowany w pobliżu samochód. Wykonawca robót jest 

zobowiązany do naprawienia szkody z tytułu odpowiedzialności cywilnej deliktowej


– nie wyrządził krzywdy umyślnie, ale jest odpowiedzialny za to zdarzenie. Wysokość 

odszkodowania określoną przez rzeczoznawcę wypłaci poszkodowanemu 

zakład ubezpieczeń, w którym firma jest ubezpieczona od odpowiedzialności cywilnej. 



litery. 

a) odpowiedzialność 

cywilna 

b) odpowiedzialność 

porządkowa 

c) szkody wyrządzone 

pracodawcy z winy 

pracownika 

d) odpowiedzialność za 

mienie powierzone 

pracownikowi 

( ) Dotyczy pracownika, któremu powierzono z obowiązkiem 

zwrotu albo do wyliczenia się: pieniądze, narzędzia, 

urządzenia i instrumenty. 

( ) Powstają, gdy pracownik nie wykonał obowiązków pracowniczych 

lub wykonał je nienależycie, co było przyczyną 

szkody. 

( ) Polega na uprawnieniu pracodawcy do stosowania kary 

pieniężnej, upomnienia lub nagany. 

( ) Polega na obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej 

poszkodowanemu lub jego rodzinie i jest ustalana poprzez 

postępowanie sądowe z powództwa poszkodowanego. 


1. Na podstawie § 9 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. 

w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym 

mieniu (DzU z 1996 r. nr 143, poz. 662) określ, kto ustala wysokość odszkodowania, 

jakie powinien otrzymać pracodawca od magazyniera za utratę 10 pojemników 

z narzędziami, jeżeli w magazynie pracuje 8 osób, a praca w tym magazynie odbywa 

się na dwie zmiany.

III Czynniki 

zagrożeń 

zawodowych 

▪ Czynniki tworzące środowisko pracy 

▪ Hałas w środowisku pracy 

▪ Mikroklimat 

▪ Oświetlenie 

▪ Czynniki chemiczne w środowisku pracy 

▪ Pyły w środowisku pracy 

▪ Stres w środowisku pracy


7 

Czynniki tworzące 

środowisko pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Środowisko pracy 

■ Czynniki zagrożeń zawodowych 

■ Istota czynników szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych 

■ Narażenie zawodowe 

7.1. Środowisko pracy 

Środowisko pracy tworzy zespół czynników materialnych i społecznych występujących na 

obszarze miejsca pracy (np. w hali fabrycznej, na stanowisku pracy biurowej) i na obszarze 

otaczającym zakład pracy. W tabeli 7.1 wymieniono główne czynniki materialne tworzące 

środowisko pracy. 

Tabela 7.1. Czynniki materialne tworzące środowisko pracy 

Rzeczowe Fizyczne Chemiczne Biologiczne 

maszyny 

narzędzia 

urządzenia 

pomieszczenie 

pracy 

organizacja 

stanowiska pracy 

hałas, wibracje 

mikroklimat 

(temperatura, 

wilgotność i ruch 

powietrza) 

zapylenie 

powietrza 

oświetlenie 

kolorystyka 

otoczenia 

różne rodzaje 

promieniowania 

pary, gazy, aerozole 

paliwa 

smary 

trucizny 

przemysłowe 

odchylenia od 

normalnego składu 

powietrza (zawartość 

CO 2 

, O 2 

) 

substancje żrące 

substancje zapachowe 

bakterie 

wirusy 

pasożyty 

wewnętrzne 

człowieka 

Czynniki społeczne to zakładowy system motywacji do pracy oraz stosunki międzyludzkie, 

które obejmują relacje między: 

• różnymi grupami pracowników, 

• kierownikiem a grupą pracowników, 

• kierownikiem a pracownikiem, 

• grupą a pracownikiem, 

• poszczególnymi pracownikami. 

Czynniki społeczne w środowisku pracy mogą wywierać pozytywny, neutralny bądź negatywny 

wpływ na pracownika.

CZYNNIKI ZAGROŻEŃ ZAWODOWYCH 

43 

Środowisko pracy w zależności od: 

• rodzaju produkcji i stosowanej technologii, 

• poziomu higieny pracy, 

• dyscypliny technologicznej, 

• intensywności działania tworzących je czynników 

wpływa na organizm ludzki i może wywierać niekorzystny lub szkodliwy wpływ na samopoczucie 

i zdrowie pracownika oraz na przebieg i efektywność procesu pracy. 

Czynniki tworzące środowisko pracy mogą być dla pracownika: uciążliwe, szkodliwe 

lub niebezpieczne. Mogą stanowić zagrożenie dla jego zdrowia lub życia. 

Rozpoznanie zagrożeń spowodowanych działaniem czynników środowiska pracy 

umożliwia stosowanie różnych metod profilaktycznych i ochronę pracownika przed ich 

niekorzystnym działaniem. 

Czynnik uciążliwy nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, ale utrudnia pracę lub przyczynia 

się do obniżenia zdolności do jej wykonywania. Czynniki uciążliwe w środowisku pracy 

mogą jednak prowadzić do dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby. Do głównych 

czynników o charakterze uciążliwym zaliczają się: mikroklimat, monotonia, obciążenie 

psychiczne, obciążenie statyczne, oświetlenie, wysiłek fizyczny. 

Czynnik szkodliwy jest poważnym zagrożeniem, ponieważ przez swoje oddziaływanie 

na pracownika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego 

schorzenia związanego z wykonywaną pracą. Przykłady czynników szkodliwych: hałas, 

wibracje, mikroklimat, pył drzewa twardego. 

Czynnik niebezpieczny może spowodować, w przypadku kolizyjnego zetknięcia się 

z nim, utratę zdrowia lub życia człowieka. 

W zależności od stopnia oddziaływania czynnik uciążliwy może stać się szkodliwym, 

a czynnik szkodliwy – niebezpiecznym. 

PRZYKŁAD 7.1 

Zapylenie powietrza pyłem drzewnym w hali produkcyjnej może być dla pracownika: 

• uciążliwe – będzie odczuwał niedogodności w postaci łzawienia oczu, ale jego 

organizm przystosuje się do takich warunków i uruchomi fizjologiczne procesy 

adaptacyjne; 

• szkodliwe – zbyt wysokie stężenie pyłu w powietrzu może stać się przyczyną choroby 

zawodowej; 

• niebezpieczne – jeśli wytworzą się warunki do powstania samozapłonu, wtedy 

czynnik niebezpieczny może spowodować wybuch lub pożar, a w konsekwencji 

uraz ciała lub śmierć. 

Podstawą do oceny, czy czynnik środowiska pracy, z którym pracownik styka się na 

swoim stanowisku, jest dla niego szkodliwy, jest Najwyższe Dopuszczalne Stężenie 

(NDS) lub Najwyższe Dopuszczalne Natężenie (NDN) danego czynnika środowiska. 

Wybór takiego kryterium opiera się na koncepcji, że dla każdego szkodliwego czynnika 

środowiska pracy istnieje takie stężenie (dla substancji chemicznych) lub natężenie 

(dla czynników fizycznych), w którym (i poniżej którego) nie zachodzą żadne 

szkodliwe zmiany w stanie zdrowia pracownika.


ZAPAMIĘTAJ 

Podleganie oddziaływaniu czynników szkodliwych związanych z wykonywaniem pracy 

nazywamy narażeniem zawodowym. 

Z pojęciem „narażenie” – oznaczającym wystawianie kogoś albo czegoś na niebezpieczeństwo, 

na działanie czegoś szkodliwego, lub sprawianie, że ktoś może doznać 

nieprzyjemności – spotykamy się dość często w życiu codziennym. Mówimy: „naraziłam 

się na grypę, bo odwiedziłam chorą ciotkę”, „naraziłem się na zmoknięcie, bo 

wyszedłem na deszcz bez parasola”, „naraziłam się nauczycielce, bo usłyszała, jak ją 

wyśmiewałam przed koleżankami”. Narażonym można być na jeden czynnik albo na 

kilka równocześnie, jak w przypadku dziewczyny, która wraca od chorej na grypę ciotki 

przed burzą przez ciemny park i przez telefon komórkowy rozmawia z koleżanką, 

z którą wspólnie natrząsają się z nauczycielki. Im więcej czynników, tym większe narażenie. 

Narażenie zawodowe występuje wtedy, gdy pracownik jest narażony (wystawiony) 

na oddziaływanie czynnika (czynników) środowiska pracy. Jeśli te czynniki mają 

mniejsze natężenie (stężenie) niż dopuszczają normy, mówimy, że zagrożenie danym 

czynnikiem jest małe, a stanowisko pracy – bezpieczne. 

Podstawowym kryterium oceny narażenia zawodowego związanego z obecnością 

szkodliwych czynników w środowisku pracy, a także podstawą do prowadzenia działań 

profilaktycznych oraz wytyczną dla projektantów nowych lub modernizowanych technologii 

i wyrobów są wartości NDS i NDN. 

PRZYKŁAD 7.2 

Substancje podane w tabeli poniżej mogą występować w środowisku w stężeniu 

niższym od (równym) NDS niewywołującym żadnych ujemnych skutków u pracownika. 

Taka sytuacja nie stwarza zagrożenia. 

Substancja NDS w mg/m 3 

amoniak 14 

benzyna do lakierów 300 

dwutlenek węgla – CO 2 

90 000 

tlenek węgla – CO 30 

Zagrożenie zawodowe to oddziaływanie czynników środowiska pracy na człowieka 

wówczas, gdy jest on narażony (wystawiony) na oddziaływanie czynnika przekraczające 

dopuszczalne wartości parametrów charakteryzujących to oddziaływanie. 

PRZYKŁAD 7.3 

Pracownicy dwóch zakładów są narażeni na działanie CO. W pierwszej firmie stężenie 

CO w powietrzu na stanowisku pracy wynosi 21 mg/m 3 , a w drugiej – 35 mg/m 3 . 

NDS dla CO wynosi 30 mg/m 3 – zagrożenie zawodowe działaniem CO występuje 

tylko w drugim zakładzie.


45 



litery. 

a) czynnik uciążliwy 

b) czynnik 

niebezpieczny 

c) czynnik szkodliwy 

( ) Może spowodować, w przypadku kolizyjnego zetknięcia 

się z nim, utratę zdrowia lub życia człowieka. 

( ) Przez swoje oddziaływanie na pracownika prowadzi 

lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej 

lub innego schorzenia związanego z wykonywaną pracą. 

( ) Nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, ale utrudnia 

pracę lub przyczynia się do obniżenia zdolności do jej 

wykonywania. 


1. Uszereguj podane substancje zawarte w powietrzu zakładu od najmniej do najbardziej 

szkodliwej dla pracownika: amoniak – 10 mg/m 3 , benzyna do lakierów – 10 mg/m 3 , 

ditlenek węgla (CO 2 

) – 90 000 mg/m 3 , tlenek węgla (CO) – 35 mg/m 3 . Podczas rozwiązywania 

zadania skorzystaj z wartości NDS podanych w przykładzie 2.2.


8 

Hałas i drgania mechaniczne 

w środowisku pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Narażenie na oddziaływanie hałasu w środowisku 

■ Skutki oddziaływania hałasu na organizm człowieka 

■ Ochrona przed hałasem 

■ Wibracje występujące w środowisku pracy 

■ Podstawowe źródła wibracji w środowisku pracy 

■ Skutki oddziaływania drgań mechanicznych (wibracji) na człowieka 

8.1. Narażenie na oddziaływanie hałasu w środowisku 

Człowiek żyje w świecie dźwięków. Docierają one do niego w pracy, w mieszkaniu, na ulicy 

i miejscach przeznaczonych na odpoczynek, więc zwykle nie pamięta o tym, że: 

• słuch jest jednym z najważniejszych zmysłów, pełniącym bardzo ważną funkcję w szeroko 

pojętej komunikacji międzyludzkiej; 

• w przypadku uszkodzenia słuchu dostęp do informacji i możliwość korzystania z nowoczesnych 

technologii informatycznych mogą być poważnie ograniczone lub wręcz 

uniemożliwione. 

Otaczają nas dźwięki słyszalne, czyli o zakresie częstotliwości i natężeń, które człowiek 

słyszy, oraz dźwięki zbyt ciche bądź zbyt niskie (infradźwięki) i zbyt wysokie (ultradźwięki), 

by mogły być zarejestrowane przez ucho przeciętnego człowieka. 

Tabela 8.1. Podział dźwięków w zależności od ich częstotliwości 

Dźwięki 

niesłyszalne 

infradźwięki 

słyszalne 

tony niskie 

Dźwięki słyszalne przez człowieka 

tony 

średnie 

tony 

wysokie 

Dźwięki 

niesłyszalne 

ultradźwięki 

1 20 200 1000 4000 20 000 Hz 

zakres słyszalności psów 

zakres słyszalności nietoperzy 

szum silników 

szum wiatru


47 

Jednostką opisującą natężenie dźwięku jest decybel (dB). Decybel nie określa głośności 

dźwięku, gdyż jest on parametrem subiektywnym – zależy od wrażliwości ucha słuchacza. 

Zakres pełnej słyszalności człowieka o normalnym słuchu jest zawarty pomiędzy progiem 

słyszalności 0 decybeli (dB) a progiem bólu wynoszącym 130 dB. 0 dB to idealna cisza 

możliwa do osiągnięcia tylko w laboratoriach badawczych, a przy 130 dB dźwięk jest tak 

intensywny, ze zamiast go słyszeć, odczuwamy ból. 

Dźwięki – w zależności od stopnia natężenia, częstotliwości, barwy, długości trwania 

– wpływają pozytywnie lub negatywnie na stan psychiczny człowieka. Mogą przeszkadzać, 

wywoływać przykre odczucia słuchowe i oddziaływać szkodliwie na ludzkie 

zdrowie. Ta szkodliwość wzrasta wraz ze wzrostem natężenia dźwięku i zwiększeniem 

jego częstotliwości. 

ZAPAMIĘTAJ 

Hałas to wszelkie niepożądane, nieprzyjemne, dokuczliwe, uciążliwe lub szkodliwe dźwięki 

oddziaływujące na narząd słuchu i inne zmysły człowieka, przeszkadzające w wykonywaniu 

czynności lub utrudniające wypoczynek. 

8.2. Skutki oddziaływania hałasu na organizm człowieka 

Hałas atakujący ludzkie uszy powszechnie i z różnorodnych źródeł stanowi poważne zagrożenie 

dla zdrowia i jest narastającym problemem społecznym. Z danych Ministerstwa 

Ochrony Środowiska wynika, że około: 

• 450 milionów mieszkańców Europy (65% populacji) przez 24 godziny na dobę jest narażonych 

na oddziaływanie hałasu o natężeniu 55 dB, który wywołuje niepokój i negatywnie 

wpływa na zdrowie; 

• Ponad 113 milionów ludzi (17% populacji) jest narażonych na hałas o natężeniu powyżej 

65 dB, to znaczy do poziomu, w którym obserwuje się poważne negatywne skutki 

zdrowotne; 

• Ponad 10 milionów (1,4% populacji) ludzi żyje w środowisku, w którym hałas przekracza 

poziom 75 dB przez 24 godziny na dobę, co jest niedopuszczalne; 

• 30 mln pracowników w Europie jest narażonych na hałas stwarzający ryzyko uszkodzenia 

słuchu (w Polsce ponad 0,5 mln). 

Klasyfikacja hałasu w zależności od jego źródła: 

• hałas przemysłowy (na stanowiskach pracy i w otoczeniu zakładu), 

• hałas komunikacyjny (drogowy, kolejowy i lotniczy), 

• hałas osiedlowy (komunalny, mieszkaniowy). 

Zagrożenie dla zdrowia człowieka stanowią wszystkie rodzaje dźwięków (słyszalne, ultradźwięki, 

infradźwięki) i dlatego dla każdego rodzaju hałasu są ustalane i wprowadzane 

normatywy higieniczne, określające jego dopuszczalne wartości w środowisku i na stanowiskach 

pracy. 

Dopuszczalna ze względu na ochronę słuchu (kryterium szkodliwości) wartość poziomu 

ekspozycji na hałas, odniesiona do ośmiogodzinnego dobowego wymiaru (LEX, 8 h), 

to 85 dB. 

Dopuszczalny poziom hałasu w środowisku określa Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska 

z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. 

PN-N-01307:1994 – dopuszczalny równoważny poziom dźwięku w czasie pobytu pracownika 

na stanowisku pracy biurowej: 

• 55 dB – w pomieszczeniach administracyjnych, biurowych i do prac koncepcyjnych, 

• 65 dB – w sekretariatach i biurach obsługi klienta, 

• 75 dB – w pomieszczeniach ze źródłami hałasu.


Tabela 8.2. Norma PN-N-01307:1994 [19] – wartości hałasu dopuszczalne ze względu na możliwość 

realizacji przez pracownika jego podstawowych zadań (tj. z uwzględnieniem pozasłuchowych 

skutków oddziaływania hałasu) 

Stanowisko pracy 

W kabinach bezpośredniego sterowania bez łączności telefonicznej, 

w laboratoriach, gdzie są maszyny i urządzenia liczące, maszyny do pisania, 

i w innych pomieszczeniach o podobnym przeznaczeniu. 

W kabinach dyspozytorskich, obserwacyjnych i zdalnego sterowania 

z łącznością telefoniczną, w pomieszczeniach do wykonywania prac 

precyzyjnych i w innych o podobnym przeznaczeniu. 

W pomieszczeniach administracyjnych, biur projektowych przeznaczonych 

do opracowywania danych i innych o podobnym przeznaczeniu. 

Równoważny 

poziom dźwięku 

A, LAeq, Te, dB 

75 

65 

55 

Według zaleceń normy ISO 9241-6 dotyczącej wymagań ergonomicznych dla stanowisk 

pracy z komputerami, w przypadku wykonywania trudnych i złożonych zadań równoważny 

poziom dźwięku nie powinien przekraczać 35–55 dB. 

W dużych miastach procent populacji narażonej na oddziaływanie hałasu o natężeniu 

szkodliwym dla zdrowia jest dwu-, trzykrotnie większy niż w innych rejonach kraju 

(średnio hałaśliwa ulica to 60 dB, bardzo ruchliwa – 80 dB, pociąg pośpieszny w odległości 

3,5 m – 100 dB). 

140 dB 

130 dB 

silnik odrzutowy 

próg bólu 

120 dB 

110 dB 

100 dB 

90 dB 

80 dB 

klakson 

możliwe uszkodzenie słuchu 

młot pneumatyczny 

zatłoczona ulica 

70 dB 

60 dB 

50 dB 

40 dB 

30 dB 

20 dB 

10 dB 

0 dB 

telewizor 

rozmowa 

cichy pokój 

spokojny oddech 

Rys. 8.1. Przykładowe wartości poziomu hałasu


49 

ZAPAMIĘTAJ 

Dłuższe oddziaływanie hałasu o dużym natężeniu dźwięku powoduje częściową utratę słuchu, 

a nawet zupełną głuchotę. 

Maksymalne natężenie dźwięku odbieranego przez człowieka wynosi 140 dB, powyżej 

tej granicy następuje uszkodzenie mechaniczne uszu powodujące bardzo silny ból. 

Na stanowiskach pracy wymagających porozumiewania się między pracownikami lub 

w transporcie, gdzie duże natężenie dźwięku przeszkadza w odbieraniu sygnałów dźwiękowych, 

hałas może być przyczyną wypadku. 

W wyniku procesów związanych z naturalnym starzeniem się organu słuchu powstają 

fizjologiczne ubytki słuchu. 

W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że błona bębenkowa ucha, zamieniająca 

fale dźwiękowe w drgania mechaniczne, pod długotrwałym wpływem tych fal zwiększa 

swoją grubość i trzeba coraz to większej siły, aby wprawić ją w drgania. Dwudziestoletni 

człowiek ma przeciętnie fizjologiczny ubytek słuchu około 1,3 dB, pięćdziesięcioletni 

– 18 dB, a osiemdziesięcioletni – 44 dB. 

W tabeli 8.3 przedstawiono wartości naturalnych ubytków słuchu (w zależności od wieku 

człowieka), które należy uwzględnić przy określaniu ubytku słuchu kwalifikowanego 

jako zawodowe uszkodzenie słuchu. 

Tabela 8.3. Fizjologiczne ubytki słuchu 

Wiek człowieka 

Ubytek słuchu 

20 lat 1,3 dB 

30 lat 7,4 dB 

40 lat 12,7 dB 

50 lat 18,0 dB 

60 lat 27,4 dB 

70 lat 36,7 dB 

80 lat 44,0 dB 

ZAPAMIĘTAJ 

Obecnie coraz większa liczba trzydziestolatków ma słuch osób sześćdziesięcioletnich. 

Liczba młodych ludzi i dzieci z ubytkami słuchu systematycznie rośnie. Co trzeci Polak 

ma problemy ze słuchem, a co szóste dziecko w wieku szkolnym – zaburzenia słuchu. 

Szkodliwe działanie hałasu polega głównie na uszkodzeniu narządu słuchu. Wielkość 

i rodzaj tych uszkodzeń zależy od: natężenia dźwięku, czasu jego działania, rodzajów 

częstotliwości i charakteru dźwięku (ciągły, impulsowy). Ocena, czy dźwięk jest 

hałasem, jest zwykle subiektywna i zależy od tego, czy jest to dźwięk pożądany i jaki jest


nasz stosunek do niego. W zasadzie dla narządu słuchu jest obojętne, z jakiego źródła 

pochodzi uszkadzające go 100 dB – przebywanie w kuźni, dyskotece czy na rajdzie motocyklowym 

powoduje: 

czasowe lub trwałe obniżenie progu słyszalności, 

• zmiany patologiczne ucha (przewlekły uraz akustyczny). 

Hałas działa na narząd słuchu i na cały organizm człowieka. Wpływa na szybsze powstawanie 

zmęczenia, zakłócenie uwagi i orientacji, obniżenie wydajności pracy. Może 

być też przyczyną pojawiania się objawów nerwicy u pracowników. Te zjawiska są efektem 

pozasłuchowego oddziaływania fal dźwiękowych na organizm. 

Hałas powoduje w organizmie ludzkim: 

zmianę rytmu oddychania; 

skurcz drobnych naczyń tętniczych, co wywołuje zmianę ciśnienia tętniczego krwi; 

zakłócenia wzroku: ograniczenie pola widzenia i upośledzenie w odróżnianiu barw; 

odruchowe napięcie mięśni; 

• zmniejszenie funkcji wydalniczej ślinianek i błony śluzowej żołądka, co upośledza procesy 

trawienne i powoduje brak łaknienia; 

bezsenność, bóle i zawroty głowy; 

• zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego: obniżenie precyzji ruchów, wydłużanie 

czasu reakcji prostej, przyspieszenie czasu odczuwania zmęczenia; 

zakłócenie pracy układu hormonalnego, zwłaszcza nadnerczy i przysadki mózgowej; 

zaburzenia w przemianie węglowodorów, tłuszczów i białek; 

• zwiększenie zawartości cukru we krwi. 

Zakłócenie czynności psychicznych spowodowane oddziaływaniem hałasu może być 

przyczyną odczuwania niepokoju i lęku, wywołujących w niektórych sytuacjach agresję. 

Społeczne skutki oddziaływania hałasu to między innymi: 

• obniżenie sprawności, chęci działania i wydajności pracy; 

• negatywny wpływ na możliwość komunikowania się; 

• obniżenie sprawności uczenia się i nauczania; 

• negatywny wpływ na kształtowanie się i rozwój umysłowy dzieci; 

• powodowanie lokalnych napięć i kłótni między ludźmi; 

• zwiększenie negatywnych uwarunkowań w pracy i komunikacji, powodujących wypadki; 

• rosnąca liczba osób z obniżoną słyszalnością. 

Rys. 8.2. Otwarta przestrzeń biurowa (system open space)


51 

Podwyższenie progu słyszalności o co najmniej 45 dB w uchu lepiej słyszącym jest 

kwalifikowane jako choroba zawodowa. Do 1995 r. zawodowe uszkodzenie słuchu było 

na pierwszym miejscu wśród orzekanych chorób zawodowych, w 2015 r. uplasowało 

się na miejscu czwartym. W grupie podwyższonego ryzyka byli przede wszystkim pracownicy 

zakładów przemysłowych (głównie przemysłu ciężkiego), maszyniści, muzycy. 

Obecnie do tej grupy dochodzą pracownicy biurowi pracujący w dużych salach typu 

open space. 

8.3. Ochrona przed hałasem 

Wobec niewątpliwego problemu społecznego, jakim jest zanieczyszczenie środowiska naturalnego 

hałasem, nie można pozostawać obojętnym i należy stosować różne metody 

ochrony przed jego niekorzystnym wpływem. Najlepszym rozwiązaniem jest łączenie 

metody organizacyjnej (świadome ograniczanie czasu przebywania w niekorzystnym akustycznie 

środowisku) i technicznej. 

Ochrona przed hałasem przemysłowym 

W środowisku pracy ograniczenie hałasu uzyskuje się poprzez: 

• zmianę technologii, 

• ograniczenie hałasu u źródła, 

• stosowanie materiałów dźwiękochłonnych (rys. 8.3), 

• stosowanie ochron osobistych słuchu. 

a) 

b) 

Rys. 8.3. Działalność profilaktyczna w walce z hałasem. a) pracownik narażony na bezpośrednie 

działanie hałasu, b) pracownik narażony na pośrednie działanie hałasu


Najlepszym sposobem jest usuwanie pierwotnych przyczyn hałasu, czyli drgań powstających 

podczas pracy urządzeń: 

• wyważenie obracających się części, 

• sprawdzanie i dokręcanie śrub, 

• smarowanie, 

• ustawianie maszyn i urządzeń powodujących uciążliwy hałas i drgania na amortyzatorach 

lub fundamentach niezwiązanych z konstrukcją budynku, 

• stosowanie mniej hałaśliwych narzędzi. 

Korzystne jest zwiększenie odległości między maszynami do 2–3 metrów, zamontowanie 

ekranów dźwiękochłonnych między stanowiskami roboczymi i w małych pomieszczeniach 

oraz zastosowanie tłumiących hałas wykładzin na suficie i ścianach. 

Po wyczerpaniu możliwości obniżenia hałasu przedstawionymi powyżej sposobami, 

gdy nadal przekracza on wartości dopuszczalne przez normę, należy okresowo przenosić 

pracowników ze stanowisk hałaśliwych do cichych oraz zastosować ochronniki słuchu, 

a w trakcie ośmiogodzinnego dnia pracy umożliwić pracownikom korzystanie z przerw 

w cichych pomieszczeniach. 

Ochrona przed hałasem komunikacyjnym 

Podstawowe sposoby ochrony przed hałasem drogowym: 

• ekrany akustyczne – zmniejszenie natężenia dźwięku o kilkanaście decybeli, im dalej 

od ekranu, tym efektywność wyciszenia maleje (rys. 8.4a), 

wały ziemne, 

kombinacja ekranu ziemnego z ekranem akustycznym (rys. 8.4b), 

• pasy zieleni izolacyjnej (spadek hałasu od 0,5 dB do 5 dB na 1 m szerokości żywopłotu). 

Podstawowe sposoby ochrony przed hałasem osiedlowym: 

• zabudowa niemieszkalna mająca na celu ochronę budynków mieszkalnych, np. garaże, 

obiekty handlowe (rys. 8.4c), 

ekrany, płoty akustyczne, 

pasy zieleni, 

budynki usytuowane daleko od drogi, 

• budynki z zaprojektowanymi ekranami na elewacji (rys. 8.4d). 

a) b) 

Rys. 8.4. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym: a) ekrany akustyczne, b) kombinacja ekranu 

ziemnego z akustycznym


53 

c) d) 

Rys. 8.4. Ochrona przed hałasem komunikacyjnym: c) zabudowa niemieszkalna, d) budynki z ekranami 

na elewacji 

Podstawowe sposoby ochrony przed hałasem w domu: 

• stosowanie materiałów dźwiękochłonnych na ściany, sufity i podłogi, 

• stosowanie okien i drzwi dźwiękochłonnych, 

• stosowanie instalacji wodno-kanalizacyjnej z tworzyw dźwiękochłonnych, 

• ściszanie odbiorników radiowych i telewizyjnych, 

• ograniczanie czasu pracy wentylatorów i innych hałaśliwych urządzeń technicznych, 

• wymiana urządzeń na pracujące ciszej, 

• w skrajnych przypadkach stosowanie (głównie do snu) zatyczek do uszu (stoperów 

przeciwhałasowych jedno- lub wielorazowych). 

8.4. Drgania mechaniczne 

Drgania mechaniczne (wibracje) to niskoczęstotliwościowe drgania rozprzestrzeniające 

się w ośrodkach stałych, przekazywane do organizmu człowieka przez bezpośredni kontakt 

z drgającym ośrodkiem. Drgania mechaniczne są elementem procesów technologicznych 

wykorzystujących wibracje np. do zdrabniania, separacji, zagęszczania materiałów, 

oczyszczania, mielenia, kruszenia materiałów oraz do wiercenia, drążenia i szlifowania, 

bądź są czynnikiem ubocznym towarzyszącym pracy różnego rodzaju maszyn i urządzeń. 

W obu przypadkach mogą one stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia oraz być przyczyną 

uszkodzeń konstrukcji budowlanych, maszyn i urządzeń oraz zakłóceń procesów 

technologicznych, a także przyczyną hałasu. 

Podstawowe źródła drgań o działaniu ogólnym oraz działaniu przez kończyny górne 

występujące w środowisku pracy przedstawiono w tabeli 8.4. 

Tabela 8.4. Podział źródeł drgań w zależności od miejsca wnikania drgań do organizmu człowieka 

Źródła drgań 

o działaniu ogólnym 

– podłogi, podesty, pomosty pomieszczeń 

eksploatowanych maszyn i urządzeń wprawiających 

w drgania podłoże, na którym 

stoi operator 

– platformy drgające 

o działaniu przez kończyny górne 

– ręczne narzędzia uderzeniowe o napędzie 

pneumatycznym, hydraulicznym lub elektrycznym 

(młotki pneumatyczne, ubijaki 

mas formierskich i betonu, nitowniki, 

wiertarki udarowe, klucze udarowe)


Źródła drgań 

o działaniu ogólnym 

– siedziska i podłogi środków transportu 

(samochodów, ciągników, autobusów, 

tramwajów oraz pojazdów kolejowych, 

statków, samolotów) 

– siedziska i podłogi maszyn budowlanych 

– niekiedy ruch uliczny lub kolejowy 

– niektóre narzędzia ręczne (młoty, pilarki) 

wytwarzające drgania miejscowe o tak dużej 

intensywności, że przenoszone przez 

barki na tułów i głowę, wzbudzają drgania 

rezonansowe narządów wewnętrznych 

o działaniu przez kończyny górne 

– ręczne narzędzia obrotowe o napędzie 

elektrycznym lub spalinowym (wiertarki, 

szlifierki, piły łańcuchowe) 

– dźwignie sterujące maszyn i pojazdów 

obsługiwane ręcznie 

– źródła technologiczne (obrabiane elementy 

trzymane w dłoniach lub prowadzone 

ręką w procesach szlifowania, gładzenia, 

polerowania) 

Oddziaływanie wibracji na organizm człowieka 

Efekt oddziaływania wibracji na organizm człowieka zależy od częstotliwości drgań, 

ze względu na różną zdolność poszczególnych tkanek do tłumienia drgań (tabela 8.5). Przy 

częstotliwościach poniżej 10 Hz występują zaburzenia błędnika oraz zjawisko rezonansu 

narządów. Przy częstotliwościach 10–30 Hz zachodzą niekorzystne zmiany w układzie 

kostno-stawowym, a przy większych częstotliwościach występuje zespół zmian chorobowych 

nazywany zespołem wibracyjnym. Zespół wibracyjny, objawiający się zmianami 

w obwodowym krążeniu krwi w palcach rąk, zaburzeniami układu nerwowego i zmianami 

kostno-stawowymi rąk, został uznany za chorobę zawodową (z tego względu są konieczne 

pomiary drgań mechanicznych w środowisku i na stanowiskach pracy). 

Tabela 8.5. Skutki oddziaływania drgań mechanicznych (wibracji) na organizm człowieka 

Skutki zdrowotne oddziaływania drgań mechanicznych 

(wibracji) na organizm człowieka 

drgania o działaniu ogólnym 

zmiany chorobowe: 

– układu kostnego 

– narządów wewnętrznych (pobudzenie 

narządów do drgań 

rezonansowych, powodujące 

zaburzenia w ich czynnościach, 

krwotoki wewnętrzne, wybroczyny, 

w skrajnych przypadkach mechaniczne 

rozerwanie narządów) 

zaburzenia: 

– narządu równowagi 

drgania działające przez kończyny górne 

zmiany chorobowe (zespół wibracyjny) 

w układach: 

– krążenia krwi (naczyniowym) – napadowe zaburzenia 

krążenia krwi w palcach rąk powoduje 

skurcze naczyń krwionośnych objawiające się 

blednięciem opuszka jednego lub kilku palców 

(potoczna nazwa tej postaci zespołu wibracyjnego 

to „choroba białych palców”) 

– nerwowym – zaburzenia czucia: dotyku, wibracji, 

temperatury oraz drętwienie lub mrowienie 

palców i rąk, głębokie zmiany prowadzą do 

ograniczenia zdolności do pracy i wykonywania 

innych czynności życiowych


55 

Skutki zdrowotne oddziaływania drgań mechanicznych 

(wibracji) na organizm człowieka 

drgania o działaniu ogólnym 

– w układzie krwionośnym 

– czynności mięśni i ścięgien 

uszkodzenia stawów 

pogarszanie się ostrości wzroku 

drgania działające przez kończyny górne 

– kostno-stawowym (głównie na skutek drgań 

miejscowych o częstotliwościach mniejszych 

niż 30 Hz) – m.in. zniekształcenia szpar stawowych, 

zwapnienia torebek stawowych, zmiany 

okostnej, zmiany w utkaniu kostnym 

Niekorzystne skutki oddziaływania drgań mechanicznych, a szczególnie drgań miejscowych, 

na organizm człowieka potęgują się w niskiej temperaturze i zwiększonej wilgotności 

środowiska pracy. 

Skutki funkcjonalne oddziaływania drgań mechanicznych (wibracji) na człowieka: 

• wydłużenie czasu reakcji ruchowej, 

• wydłużenie czasu reakcji wzrokowej, 

• zakłócenia w koordynacji ruchów, 

• nadmierne zmęczenie, 

• bezsenność, 

• rozdrażnienie i osłabienie pamięci. 

Jeżeli częstotliwość wibracji jest zbliżona do częstotliwości drgań własnych tkanki lub 

narządu, wskutek rezonansu może nastąpić niebezpieczne zwiększenia energii ich drgań, 

prowadzące do zaburzeń czynnościowych organizmu (tabela 8.6). 

Tabela 8.6. Częstotliwość wzbudzenia drgań rezonansowych narządów wewnętrznych 

Narząd 

Częstotliwość 

rezonansowa 

Narząd 


rezonansowa 

Narząd 


rezonansowa 

gałka oczna 60–90 Hz szczęka 5–8 Hz żołądek 8 Hz 

krtań, 

tchawica, 

oskrzela 

12–16 Hz narządy klatki 

piersiowej 

prostata 10,5–16 Hz pęcherz 

moczowy 

5–9 Hz narządy jamy 

brzusznej 

10–18 Hz mięśnie 

szkielet 

4,5–10 Hz 

13–20 Hz 

Ponieważ wszystkie pracujące urządzenia i maszyny wytwarzające wibracje są źródłem 

hałasu, to działanie obu tych szkodliwości jest zwykle rozpatrywane łącznie. W szczególnych 

wypadkach ekspozycji na infradźwięki i hałas niskoczęstotliwościowy (do 500 Hz), 

np. u pracowników obsługi samolotów, występuje choroba wibroakustyczna, objawiająca 

się zaburzeniami nastroju – irytacją, agresją przechodząca w depresję oraz przewlekłymi 

infekcjami dróg oddechowych. 

Metody ograniczenia narażenia na wibracje 

Metody ograniczania narażenia na wibracje stosuje się, jeśli drgania są czynnikiem towarzyszącym 

procesom technologicznym. Jeżeli drgania mechaniczne są czynnikiem


niezbędnym do realizacji procesów technologicznych, ich eliminacja jest praktycznie niemożliwa. 

Metody ograniczania narażenia na wibracje można podzielić na techniczne i organizacyjno-administracyjne. 

W praktyce najlepsze rezultaty osiąga się po zastosowaniu kilku 

metod jednocześnie. 

Rozwiązania techniczne ograniczające narażenia na wibracje: 

• ograniczanie emisji hałasu u źródła jego powstawania: 

– minimalizacja luzów, poprawa wyrównoważenia, eliminacja wzajemnych uderzeń 

elementów współpracujących maszyny; 

– podczas fundamentowania maszyny zastosowanie materiałów izolacyjnych, podkładek, 

mat, wibroizolatorów, wprowadzenie fundamentów dynamicznych, mogących 

zmieniać wartości częstotliwości rezonansowej; 

– stosowanie aktywnych metod redukcji drgań (zewnętrzne źródła energii do tłumienia 

drgań, np. w układach aktywnego zawieszenia foteli operatorów maszyn i pojazdów, 

elementów konstrukcyjnych samolotów, wirników); 

• automatyzacja procesów technologicznych; 

• zdalne sterowanie źródłami drgań; 

• stosowanie ochron przeciwwibracyjnych (rękawic antywibracyjnych, pasów, poduszek, 

rękawów, klęczników i specjalistycznego obuwia); 

• zakładanie na uchwyty maszyn i narzędzi pracujących w niskiej temperaturze materiałów 

termoizolacyjnych. 

Rys. 8.5. Zastosowanie mat antywibracyjnych. Cały ciężar i siły występujące podczas ruchu pociągu 

są przenoszone na grunt przez elastyczną płytę, co eliminuje obciążenia punktowe i redukuje 

mechaniczne działanie niszczące. W przypadku torów kolejowych bądź tramwajowych ułożenie 

drewnianych lub betonowych podkładów bezpośrednio na twardym, ostrym łamanym kruszywie 

może prowadzić do szybkiego i niebezpiecznego uszkadzania podkładów. Zastosowanie maty antywibracyjnej 

redukuje wibracje i hałas, wydłuża czas użytkowania torów, podkładów i nasypów 

i zmniejsza koszty ich utrzymania i konserwacji 

Rozwiązania organizacyjno-administracyjne ograniczające narażenia na wibracje: 

• skracanie czasu pracy na stanowiskach, na których pracownicy są narażeni na drgania; 

• zapewnienie odpowiednich pomieszczeń do odpoczynku (w trakcie prowadzenia robót 

na wolnym powietrzu należy zapewnić pracownikom zamknięte pomieszczenie o temperaturze 

22ºC do okresowego ogrzewania się); 

• przesuwanie do innej pracy osób ogólnie wrażliwych na działanie drgań;


57 

• uświadamianie pracownikom zagrożeń związanych z ekspozycją na drgania, znaczenia 

właściwego używania ochron osobistych oraz przestrzegania przepisów bhp podczas 

obsługi urządzeń i używania narządzi ręcznych będących źródłem wibracji; 

• profilaktyczne badania lekarskie (w zakresie i częstotliwości określonych przepisami) 

mające na celu wczesne wykrywanie zespołu wibracyjnego i innych schorzeń wywołanych 

działaniem drgań (możliwość przesunięcia ich do innego typu pracy). 



a) Na czym polega różnica między infradźwiękami, dźwiękami słyszalnymi i ultradźwiękami? 

b) Na czym polega szkodliwe oddziaływanie hałasu na organizm ludzki? 

2. Zaznacz prawidłową odpowiedź. 

• Drgania ogólne to drgania mechaniczne 

a) występujące bez przerw w trakcie całej zmiany roboczej z pominięciem: regularnych 

przerw w pracy, przerw na posiłki, czynności przed podjęciem pracy i po jej 

zakończeniu. 

b) działające na organizm człowieka i przenoszone bezpośrednio przez kończyny 

górne. 

c) o szerokim działaniu na organizm człowieka, przekazywane do organizmu jako 

całości przez stopy lub części tułowia, w szczególności miednicę lub plecy. 

• Drgania miejscowe to drgania mechaniczne 

a) działające niekorzystnie na organizm człowieka i przenoszone bezpośrednio 

przez kończyny górne. 

b) działające w określonym miejscu pomieszczenia pracy. 

c) zredukowane do określonego poziomu w danym miejscu pomieszczenia pracy. 

• Niska temperatura i zwiększona wilgotność środowiska pracy 

a) zwiększają narażenie pracowników na działanie drgań mechanicznych. 

b) nie mają wpływu na narażenie pracowników na działanie drgań mechanicznych. 

c) zmniejszają narażenie pracowników na działanie drgań mechanicznych. 

• Drgania działające na pracownika przez kończyny górne powodują 

a) krwotoki wewnętrzne. 

b) zaburzenia czucia dotyku, temperatury oraz drętwienie lub mrowienie palców 

i rąk. 

c) pogarszanie się ostrości wzroku. 


1. Dopisz do podanych nazw stanowisk lub zakresów pracy dopuszczalne wartości hałasu 

w dB. 

a) ( ) szlifierz 

b) ( ) dyspozytor z łącznością telefoniczną 

c) ( ) biuro obsługi klienta 

d) ( ) obsługa komputera w magazynie


9 

Mikroklimat 

ZAGADNIENIA 

■ Komfort cieplny 

■ Praca w mikroklimacie umiarkowanym, gorącym i zimnym 

■ Syndrom chorego budynku 

Powietrze otaczające pracownika w budynku to swoisty mikroklimat odmienny w składzie 

od powietrza zewnętrznego. Powinno ono odpowiadać następującym wymaganiom: 

• skład zbliżony do składu normalnego powietrza atmosferycznego; 

• ilość substancji chemicznych i pyłów pochodzących z procesu technologicznego równa 

lub poniżej NDS określonego w normach; 

• wolne od bioaerozoli, czyli zawieszonych w powietrzu mikroskopijnych grzybów, pleśni 

i bakterii oraz lotnych związków organicznych; 

• temperatura, wilgotność i prędkość przepływu powietrza zapewniające komfort cieplny; 

• brak przykrego zapachu. 

Mikroklimat na stanowisku pracy to zespół parametrów środowiska, takich jak temperatura, 

wilgotność względna i prędkość przepływu powietrza, wpływających na warunki 

środowiska termicznego na tym stanowisku. 

Mikroklimat na stanowisku pracy powinien zapewniać pracownikowi, zgodnie z przepisami 

prawa pracy, optymalne samopoczucie – komfort cieplny. Na komfort cieplny wpływają 

aktywność fizyczna człowieka, odzież, którą ma na sobie, i parametry mikroklimatu. 

Mikroklimat w znacznej mierze wpływa na samopoczucie pracownika, jego sprawność 

(fizyczną i psychiczną), efektywność pracy i zdrowie. 

ZAPAMIĘTAJ 

Komfort cieplny to najkorzystniejsze warunki mikroklimatu pomieszczenia, w których człowiek 

czuje się dobrze, a gospodarka cieplna jego organizmu przebiega najekonomiczniej. 

Tabela 9.1. Optymalne warunki w pomieszczeniach pracy (PN-83/B-03430) 

Pora roku Temperatura °C Wilgotność względna % 

lato 23–25 

(plus minus 1,5°C) 

zima 21–22 

(plus minus 1–1,5° C) 

50%, odchylenie 10% 

45%, odchylenie 10%


59 

Zwykle człowiek nie zdaje sobie sprawy z istnienia mikroklimatu, ale wystarczy zmiana 

jednego z jego parametrów, a natychmiast odczuje dyskomfort (jest mu za zimno, za 

gorąco, duszno lub odczuwa zbyt duży przeciąg). Te odczucia są wynikiem reakcji stałocieplnego 

organizmu, który sygnalizuje człowiekowi, że powinien swoimi działaniami 

przywrócić równowagę cieplną organizmu. Po takim sygnale człowiek stara się – poprzez 

takie zabiegi, jak ubranie się w cieplejsze ubranie, zamknięcie okna, zwiększenie aktywności 

fizycznej lub zmniejszenie ciepłochronności odzieży, otwarcie okna, zmniejszenie aktywności 

fizycznej – przywrócić równowagę cieplną organizmu. Jeśli nic takiego nie zrobi 

i nadal będzie odczuwał dyskomfort z powodu zbyt niskiej lub zbyt wysokiej temperatury 

otoczenia oraz zmiany parametrów mikroklimatu, organizm uruchomi mechanizmy termoregulacji, 

które pozwolą mu: 

• zahamować odprowadzanie ciepła przez skurcz naczyń krwionośnych, zahamować wydzielanie 

potu i wytworzyć niezbędną ilość ciepła lub 

• odprowadzić nadmiar ciepła przez parowanie potu i zwiększenie przepływu krwi przez 

rozszerzone naczynia krwionośne skóry. 

Dzieje się tak, ponieważ równowaga cieplna organizmu jest niezbędna do jego prawidłowego 

funkcjonowania. Nadmierne ciepło zewnętrzne uruchamia w organizmie mechanizmy 

zmniejszające ilość wytwarzanej przez niego energii cieplnej głównie poprzez 

zahamowanie intensywności przemiany materii i aktywności, co powoduje: 

• spadek formy fizycznej, 

• spowolnienie i osłabienie postrzegania, 

• utrudnione myślenie, ziewanie, senność, 

• spadek motywacji do działania, 

• apatię, 

• zmniejszenie gotowości do pracy i stopnia koncentracji, 

• zwiększenie liczby popełnianych błędów. 

ZAPAMIĘTAJ 

Komfort cieplny w pracy i w domu jest ważny dla sprawności umysłowej i wydajności pracy, 

ale nie należy „rozpieszczać” organizmu przez całą dobę. Czas przeznaczony na odpoczynek 

powinno się w jak największej części spędzać, niezależnie od pogody, na świeżym 

powietrzu, ponieważ organizm zmuszany możliwie często do uruchamiania mechanizmów 

termoregulacji aktywizuje swoją odporność na choroby i stres. 

Uruchomienie mechanizmów termoregulacji, zmiana intensywności przemiany materii 

i aktywności fizycznej nie zawsze mogą podołać obciążeniom termicznym, na jakie 

narażony jest organizm ze strony środowiska. W takiej sytuacji nieuchronnie wzrasta temperatura 

wnętrza ciała w środowisku gorącym lub spada w środowisku zimnym – mikroklimat 

z czynnika uciążliwego w środowisku pracy termicznie umiarkowanym zmienia się 

w szkodliwy (tabela 9.2). 

Mikroklimat gorący i mikroklimat zimny, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy 

i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń 

i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, należą do czynników szkodliwych 

dla zdrowia w środowisku pracy. 

Mikroklimat gorący panuje w pomieszczeniach, w których korzysta się z urządzeń emitujących 

promieniowanie cieplne, czyli takich źródeł ciepła, jak urządzenia do obróbki 

cieplnej, piece hutnicze, piekarnicze. Środowisko termiczne można zaklasyfikować do mikroklimatu 

gorącego na podstawie badań określonych normą PN-EN 27243:2005.


ZAPAMIĘTAJ! 

W hali fabrycznej lub pomieszczeniach biurowych, w których wysoka temperatura powietrza 

(np. 29°C) jest spowodowana warunkami atmosferycznymi, a nie procesami technologicznymi, 

panuje mikroklimat umiarkowany. 

Tabela 9.2. Skutki dużego obciążenia termicznego – mikroklimat gorący 

Stanowisko pracy Objawy przegrzania Profilaktyka / Pierwsza pomoc 

praca w warunkach cieplnych 

powodująca podwyższenie 

temperatury ciała 

do i ponad 40°C 

praca w pozycji stojącej, z małą 

aktywnością ruchową 

ciężka praca fizyczna 

(wydzielanie potu do kilku litrów 

w czasie zmiany roboczej) 

ciężka praca fizyczna 

(wydzielanie potu do kilku litrów 

w czasie zmiany roboczej) 

pracowników 

niezaaklimatyzowanych 

do gorąca 

praca przy wysokiej wilgotności 

powietrza 

udar cieplny, słoneczny 

– bóle, zawroty głowy, 

nudności, wymioty, ogólne 

pobudzenie, majaczenie, 

utrata przytomności, 

śpiączka 

omdlenia cieplne 

wyczerpanie cieplne 

– bóle, zawroty głowy, 

nudności, 

nieskoordynowane ruchy, 

osłabienie, zmęczenie 

bolesne kurcze cieplne 

mięśni obciążonych pracą, 

występujące w trakcie lub 

po pracy 

zmiany skórne (potówki, 

pęcherzyki, stany zapalne) 

badania profilaktyczne 

– przeciwwskazania do pracy 

dla osób z chorobami układu 

krążenia; nieudzielenie 

natychmiastowej pomocy 

grozi śmiercią 

okresowa aktywność 

ruchowa / umieszczenie 

pracownika w pozycji leżącej 

w chłodnym pomieszczeniu 

picie wody z dodatkiem soli 

(NaCl) i witaminy C, 

ograniczenie picia wody 

mineralnej do 2 l 

spożywanie większych ilości 

soli w pokarmach i wody 

z dodatkiem soli, 

aklimatyzacja / dożylne 

podawanie roztworu soli 

leczenie, aklimatyzacja 

na stanowisku 

Zmniejszenie ryzyka szkodliwych dla zdrowia skutków pracy w mikroklimacie gorącym 

zapewnia kilkudniowa aklimatyzacja pracowników. 

Mikroklimat zimny występuje zwykle na tych stanowiskach pracy, na których temperatura 

powietrza nie przekracza 10°C. Są to stanowiska w rolnictwie, transporcie, budownictwie 

i w zakładach zajmujących się produkcją żywności (chłodnie). Pracownicy zatrudnieni 

w mikroklimacie zimnym w temperaturze poniżej 4°C powinni stosować odpowiednią 

odzież ciepłochronną, aby nie dopuścić do obniżeniu temperatury wewnętrznej ciała poniżej 

36°C. Przy tej temperaturze rozpoczyna się już pogorszenie sprawności psychofizycznej, 

nasilenie drżenia mięśni. Długotrwała praca w mikroklimacie zimnym sprzyja 

powstawaniu: gośćca, przewlekłych stanów zapalnych dróg oddechowych, odmrożeń. Zagrożeniem 

dla zdrowia pracownika wykonującego intensywną pracę fizyczną w środo-


61 

wisku zimnym są przerwy, podczas których może dojść do gwałtownego i nadmiernego 

schłodzenia ciała. Oziębienie, czyli szybkie oddawanie ciepła organizmu przez przewodnictwo 

i promieniowanie w kierunku przedmiotów o niższej temperaturze, powoduje 

miejscowe ochłodzenie i zaburzenie procesów termoregulacji. 

Rys. 9.1. Przebywanie w pomieszczeniach o dużej różnicy temperatury lub w przeciągu, szczególnie 

podczas pracy mało ruchliwej, może sprzyjać powstawaniu chorób 

Nadmierne oziębienie prowadzi do: 

• odczucia potrzeby aktywności fizycznej w celu zwiększenia wytwarzania przez organizm 

ciepła, 

• pogorszenia uwagi, 

• pogorszenia możliwości skupienia się na pracy umysłowej, 

• problemów zdrowotnych, 

• hipotermii. 

Spadek temperatury ciała w środowisku zimnym do temperatury wewnętrznej organizmu 

do około 20°C, powoduje zatrzymanie czynności serca. 

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. 

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy wszelkie pomieszczenia, w których 

są usytuowane stanowiska pracy powinny być zabezpieczone przed niekontrolowaną 

emisją ciepła oraz przed napływem zimnego powietrza z zewnątrz. 

Ważnym parametrem powietrza w środowisku pracy jest jego wilgotność względna, 

czyli stosunek ilości pary wodnej zawartej w powietrzu do ilości maksymalnej przy danej 

temperaturze. 

W pomieszczeniach ogrzewanych pożądana jest wilgotność względna od 40 do 50%. 

Wilgotność poniżej 30% wywołuje niekorzystne objawy wysuszenia śluzówek oczu i suchości 

skóry. Jeżeli przez dłuższy czas wdycha się powietrze o bardzo niskiej wilgotności 

względnej, może dojść do wysychania śluzówek dróg oddechowych (nosa, gardła, tchawicy). 

W takiej sytuacji przestają one spełniać swoje funkcje polegające na oczyszczaniu, 

ogrzewaniu i nawilżaniu wdychanego powietrza i powstają korzystne warunki do rozwoju 

chorób bakteryjnych i wirusowych.


ZAPAMIĘTAJ 

Około połowy przeziębień udałoby się uniknąć, jeśli pracownicy przebywaliby w pracy 

i w domu w pomieszczeniach o odpowiedniej wilgotności powietrza. Przebieg choroby 

górnych dróg oddechowych jest łagodniejszy, a rekonwalescencja chorych trwa krócej przy 

wilgotności powietrza zwiększonej do 60%. 

Na zdrowie pracownika wpływa jakość powietrza w budynku, która zależy od: 

• wentylacji budynku, 

• temperatury, wilgotności powietrza, 

• emisji substancji chemicznych z mebli, farb, lakierów, 

• materiałów budowlanych, 

• tkanin syntetycznych, z których wykonana jest odzież osób przebywających w budynku, 

• jonizacji powietrza na skutek elektryzacji, 

• stężenia kurzu, 

• jakości powietrza zewnętrznego. 

Jeśli jakość powietrza w budynku jest zła, u osób przebywających w jego pomieszczeniach 

przez dłuższy czas mogą wystąpić następujące problemy zdrowotne: 

• dolegliwości alergiczne: zapalenie śluzówek, astma oskrzelowa, przewlekłe zapalenie 

gardła, krtani i oskrzeli; 

• objawy ogólne: ból i zawroty głowy, nienaturalne zmęczenie, zaburzenia koncentracji, 

przygnębienie, rozdrażnienie; 

• podrażnienie błon śluzowych: suchość lub podrażnienie oczu, nosa, gardła; 

• objawy skórne: przesuszenie, zaczerwienienie, złuszczanie naskórka – na twarzy, rękach, 

uszach. 

Choroby te pojawiają się w następstwie przebywania w zanieczyszczonym środowisku 

wewnętrznym i noszą nazwę syndromu chorego budynku (SBS – Sick Building Syndrome). 

Przez długi czas, ze względu na podobieństwo do objawów występujących przy innego 

rodzaju chorobach, objawy SBS lekceważono i nie usuwano ich przyczyn. Nie znano 

bowiem związku przyczynowo-skutkowego obserwowanych symptomów z jakością środowiska 

pomieszczeń, mimo że znaczna część pracowników biurowych często doświadczała 

opisanych wyżej objawów i że mijały one lub znacznie się zmniejszały dopiero po 

opuszczeniu budynku. W 1982 r. Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie uznała SBS za 

problem zdrowotny. Astma, alergie i inne dolegliwości układu oddechowego rozprzestrzeniają 

się gwałtownie w całej Europie, nie omijając Polski, choć jeszcze nie należą u nas do 

najczęściej leczonych chorób. Jedną z głównych przyczyn ich powstawania jest inhalacja 

powietrzem, w którym znajdują się mykotoksyny, zaliczane do najmocniejszych trucizn 

naturalnych, stanowiące produkty przemiany materii niektórych gatunków grzybów. Rozwojowi 

grzybów pleśniowych sprzyja wzrost wilgotności względnej powyżej 60%, osiąganej 

z łatwością w budynkach z energooszczędnymi oknami bez mikrowentylacji. 

Metody ograniczenia narażenia na oddziaływanie środowiska zimnego i gorącego 

Mikroklimat gorący 

Sposoby eliminowania zagrożenia: 

• instalowanie wyposażenia emitującego ciepło na zewnątrz budynków lub w pomieszczeniach, 

w których nie przebywają ludzie; 

• automatyzacja procesów; 

• zmiana technologii (np. metalurgii ogniowej na metalurgię proszków); 

• izolacja maszyn i urządzeń wydzielających ciepło; 

• klimatyzacja stanowisk pracy.


63 

Sposoby ograniczania narażenia: 

usprawnienie wentylacji naturalnej i sztucznej; 

izolacja maszyn i urządzeń wydzielających ciepło; 

zaopatrzenie pracownika w wodę i sole mineralne; 

stosowanie odzieży ochronnej wentylowanej, a w krańcowych warunkach – schładzanej; 

częsta wymiana odzieży ochronnej; 

stworzenie warunków do odpoczynku i spędzenia przerw w pracy w chłodnych pomieszczeniach; 

stosowanie ochron zbiorowych (markiz, zasłon w oknach, podwójnych lub potrójnych 

okien wypełnionych gazem szlachetnym, przyciemnianych lub z powłoką odbijającą 

promienie słoneczne, sufitowy podwieszonych, dodatkowych warstwy izolacji ścian. 

Mikroklimat zimny 

Sposoby eliminowania zagrożenia – rozwiązania techniczne: 

mechanizacja i automatyzacja procesów; 

klimatyzowanie miejsc pracy, np. kabin maszyn i pojazdów; 

stosowanie pokryć termoizolacyjnych na siedziska metalowe, uchwyty, elementy sterownicze; 

zaprojektowanie maszyn tak, aby mogły być obsługiwane w rękawicach ochronnych; 

zabezpieczenie pomieszczeń, w których są usytuowane stanowiska pracy, przed napływem 

zimnego powietrza z zewnątrz; 

usytuowanie stanowisk pracy tak, aby wentylacja pomieszczeń nie powodowała przeciągów; 

stosowanie ochron osobistych (rękawic, butów, bielizny i odzieży ciepłochronnej, okularów 

chroniących przed śniegiem oraz kremów ochronnych). 

Sposoby eliminowania zagrożenia – rozwiązania organizacyjne: 

unikanie zawilgocenia odzieży i obuwia; 

umożliwienie zmiany mokrej odzieży i obuwia; 

stworzenie warunków do odpoczynku i spędzenia przerw w pracy w ciepłych pomieszczeniach 

oraz do wypicia ciepłych napojów i spożycia gorących posiłków; 

aklimatyzacja do zimna.




litery. 

a) syndrom chorego 

budynku 

b) nadmierne ciepło 

zewnętrzne 

c) nadmierne oziębienie 

d) komfort cieplny 

( ) Utrudnia myślenie, powoduje ziewanie, senność, 

spadek motywacji do działania, apatię, zmniejsza gotowość 

do pracy, zwiększa liczbę popełnianych błędów. 

( ) Powoduje pogorszenie uwagi, problemy zdrowotne, 

hipotermię. 

( ) To najkorzystniejsze warunki mikroklimatu pomieszczenia, 

w których człowiek czuje się dobrze, a gospodarka 

cieplna jego organizmu przebiega najekonomiczniej. 

( ) Jest przyczyną astmy, alergii i innych chorób układu 

oddechowego, pojawiających się w następstwie przebywania 

w zanieczyszczonym środowisku wewnętrznym. 


1. Przeanalizuj § 4.1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych 

posiłków i napojów (DzU z 1996 r. nr 60, poz. 279) i na jego podstawie odpowiedz 

na pytanie, czy na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana 

warunkami atmosferycznymi wynosi 27°C, pracodawca ma obowiązek zapewnić napoje 

zatrudnionym pracownikom.


65 

10 

Oświetlenie 

ZAGADNIENIA 

■ Optymalne warunki widzenia 

■ Zasady doboru oświetlenia 

■ Zjawisko olśnienia 

■ Zasady dotyczące ochrony wzroku przy pracy z komputerem 

Oświetlenie to celowe zastosowanie światła do uwidocznienia położenia, kształtu, barwy 

i szczegółów powierzchni obiektów oraz ich otoczenia. Podczas oświetlania elementów 

otaczającej nas przestrzeni (np. stanowisk pracy, wnętrz pomieszczeń, ulic, obiektów budowlanych) 

stosuje się taki dobór światła, aby przy uzyskanym natężeniu oczy pracowały 

z jak najmniejszym wysiłkiem. Natężenie to zależy od zastosowanego rodzaju, rozmieszczenia 

i liczby źródeł światła oraz od sposobu wykorzystania światła naturalnego przez 

usytuowanie np. stanowiska pracy w stosunku do okien i stosowania zasłon lub żaluzji. 

Oświetlenie jest fizycznym czynnikiem środowiska pracy zaliczanym do czynników uciążliwych. 

Jeśli jest nieprawidłowe, może być przyczyną pogorszenia wzroku i chorób oczu. 

Przez właściwe oświetlenie rozumiemy taki dobór lamp, zasłon i żaluzji, który zapewnia 

optymalne warunki widzenia przedmiotów przy jak najmniejszym wysiłku oczu. Wymaganie 

to spełnia oświetlenie dobrane do funkcji pomieszczenia i rodzaju wykonywanych 

prac. Przykładowo, sala restauracyjna będąca stanowiskiem pracy kelnera wymaga zupełnie 

innego oświetlenia niż stanowisko pracy kucharza. Oświetlenie stanowiska powinno 

zapewniać: 

• maksymalną wydolność wzrokową ograniczającą zmęczenia narządu wzroku, pozwalającą 

na sprawne i bezbłędne wykonanie pracy; 

• bezpieczeństwo osób mogących w porę zareagować na zagrożenie lub zauważyć znaki 

bezpieczeństwa; 

• pozytywne wrażenia zmysłowe związane z oddziaływaniem barwy. 

Właściwie dobrane oświetlenie pomieszczeń: 

• zwiększa wydajność pracy, 

zapobiega chorobom narządu wzroku wynikającym z jego nadwyrężania, 

ułatwia właściwe rozróżnianie barw w otoczeniu, 

zmniejsza ryzyko wypadku, 

• wpływa korzystnie na samopoczucie pracownika i zapewnia mu komfort. 

Optymalne warunki widzenia zapewnia światło: 

• o natężeniu dostosowanym do rodzaju wykonywanej pracy (np. montaż precyzyjny 

– 750 lux, montaż zgrubny – 200 lux, stanowisko do pracy z komputerem – 500 lux), 

• równomiernie rozproszone, 

niepowodujące olśnień, 

nietworzące ostrych lub głębokich cieni, 

• niezmieniające barw w otoczeniu,


• niemigoczące, 

• nienagrzewające pomieszczenia. 

Spełnienie powyższych warunków umożliwia zastosowanie się do wymagań normy 

PN-EN 12464-1 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Oczy pracują przez cały dzień, sprawdź więc, czy twoje domowe stanowisko pracy spełnia 

zasady ergonomii. 

Najkorzystniejsze, niemęczące wzroku, jest oświetlenie naturalne (dzienne), ale wobec 

ograniczonych możliwości jego wykorzystania w pomieszczeniach pracy należy zapewnić 

także oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami. 

ZAPAMIĘTAJ 

Wszystkie rozwiązania techniczne powinny dążyć do tego, aby za pomocą sprzętu oświetleniowego 

zbliżyć uzyskiwane światło do światła naturalnego. 

Aby w pomieszczeniach, w których pracują ludzie, uzyskać dostateczne oświetlenie dzienne, 

należy zachować odpowiedni stosunek powierzchni okien do powierzchni podłogi. 

Powinien on wynosić co najmniej 1 : 8, natomiast w innych pomieszczeniach, w których 

jest wymagane oświetlenie dzienne (np. w magazynach), co najmniej 1 : 12. Wadą oświetlenia 

naturalnego jest jego duża nierównomierność (natężenie maleje wraz ze zwiększeniem 

odległości od okien) oraz zmienność w zależności od pory roku, dnia i stopnia 

zachmurzenia. Natężenie światła oświetlenia naturalnego może się też znacznie zmniejszyć, 

jeśli w pomieszczeniu są brudne szyby oraz ciemne lub brudne ściany i sufity. Zgodnie 

z § 29.1 Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. 

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, szyby w oknach i świetlikach 

powinny być czyste i przepuszczać dostateczną ilość światła. Do okien i świetlików należy 

zapewnić dogodny i bezpieczny dostęp w celu ich regularnego mycia. 

W przypadku technologii produkcji, przy której praca z oświetleniem dziennym jest 

niemożliwa lub niewskazana, na stosowanie oświetlenia wyłącznie elektrycznego pracodawca 

musi uzyskać zgodę właściwego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, wydaną 

w porozumieniu z okręgowym inspektorem pracy. 

Jakość i równomierność oświetlenia elektrycznego (sztucznego) zależy od sposobu rozmieszczenia 

źródeł światła, które dzieli się na trzy podstawowe rodzaje: 

• oświetlenie ogólne – równomiernie oświetlające określony obszar; 

• oświetlenie miejscowe – załączane niezależnie od oświetlenia ogólnego w celu dodatkowego 

oświetlenia obszaru pracy wzrokowej; 

• oświetlenie złożone – oświetlenie składające się z oświetlenia ogólnego i miejscowego. 

Aby właściwie współdziałało światło dzienne z elektrycznym należy stosować sterowanie 

oświetleniem poprzez włączanie odpowiedniej liczby punktów świetlnych.


67 

ZAPAMIĘTAJ 

Umieszczenie źródła światła z prawej strony (jeśli jesteś osobą praworęczną) zaciemnia 

pole pracy. 

Zasady doboru oświetlenia 

Oświetlenie pomieszczeń i miejsc pracy powinno być tak dobrane, aby zapewniało optymalne 

warunki widzenia, czyli: 

• dobrą widoczność wszystkich ruchomych części maszyn i urządzeń, 

• dobrą widoczność pola pracy i szczegółów elementów używanych do pracy, 

• takiego rozmieszczenia poszczególnych źródeł światła, aby nie powstawały cienie 

i olśnienia, 

• równomierne oświetlenie nie tylko stanowiska pracy, lecz także jego otoczenia. 

ZAPAMIĘTAJ 

Praca przy oświetlonym biurku w ciemnym pokoju, praca przy komputerze czy oglądanie 

telewizji przy niezapalonym świetle są szkodliwe dla oczu. 

Olśnienie to taki przebieg procesu widzenia, przy którym występuje odczucie niewygody 

lub zmniejszenie zdolności rozpoznawania przedmiotów w wyniku nadmiernych kontrastów 

świetlnych w przestrzeni. Może być wywołane jaskrawym źródłem światła (olśnienie 

bezpośrednie) lub odbiciem tego źródła od powierzchni, na którą patrzymy (olśnienie 

pośrednie – odbiciowe). 

Rys. 10.1. Olśnienie na stanowisku pracy 

Na olśnienia jest narażony kierowca jadący nocą przy mijaniu samochodów ze źle ustawionymi 

światłami, pracownik pracujący na stanowisku ze źle dobranym kloszem lampy 

oświetlenia miejscowego (rys. 10.1), uczeń siedzący naprzeciwko południowego okna, 

osoba obsługująca monitor ekranowy ustawiony pod niewłaściwym kątem. Dodatkowym 

obciążeniem dla oczu jest olśnienie wywołane powierzchniami świecącymi lub koniecznością 

częstej zmiany pola widzenia z jasnej na ciemną. 

Olśnienie bezpośrednie można ograniczyć przez zastosowanie opraw dających światło 

skierowane na pole pracy, a nie na oczy pracownika.


Rys 10.2. Sposoby oświetlenia: a) oświetlenie nieprawidłowe i nieekonomiczne powodujące olśnienie, 

b) oświetlenie niewłaściwe powodujące olśnienie, c) oświetlenie prawidłowe dające światło 

skondensowane, skierowane w dół 

Olśnienie odbiciowe można zmniejszyć poprzez: 

• poprawne rozmieszczenie opraw oświetleniowych w stosunku do miejsc pracy, 

• stosowanie powierzchni matowych, 

• ograniczenie luminancji opraw, 

• podwyższenie wysokości zawieszenia opraw, 

• zmniejszenie liczby widzianych opraw. 



litery. 

a) olśnienie 

b) oświetlenie 

miejscowe 

c) prawidłowe 

oświetlenie 

d) oświetlenie ogólne 

( ) Taki dobór lamp, zasłon i żaluzji, który zapewnia 

optymalne warunki widzenia przedmiotów przy jak 

najmniejszym wysiłku oczu. 

( ) Może być wywołane jaskrawym źródłem światła lub 

odbiciem tego źródła od powierzchni, na którą patrzymy. 

( ) Stosowane w celu zwiększenia natężenia oświetlenia, 

uwidocznienia szczegółów itp., załączane niezależnie 

od oświetlenia ogólnego. 

( ) Równomierne oświetlenie pewnego obszaru 

bez uwzględnienia szczególnych wymagań dotyczących 

oświetlenia niektórych jego części. 


1. Na podstawie rozdziału 2 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 

1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy określ, w jakim 

przypadku pracownik powinien mieć zapewnione warunki umożliwiające stopniową 

adaptację wzroku.


69 

11 

Czynniki chemiczne 


ZAGADNIENIA 

■ Skutki nieprzestrzegania zasad bhp przy kontakcie z czynnikami chemicznymi 

■ Zagrożenia dla zdrowia człowieka wynikające z kontaktu z czynnikami chemicznymi 


■ System GHS klasyfikacji chemikaliów pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń 

dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego 

■ Piktogramy wskazujące wybrane zagrożenia chemiczne 

■ Zapobieganie skutkom narażenia chemicznego dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego 

Czynniki chemiczne w środowisku pracy to substancje, które w zależności od stężenia 

i innych warunków panujących na stanowisku pracy mogą być niebezpieczne lub szkodliwe 

dla człowieka. Każda substancja chemiczna staje się przyczyną zatrucia dopiero po 

wniknięciu w odpowiednio wysokiej dawce do organizmu. W warunkach narażenia zawodowego 

wnikanie to odbywa się zwykle przez drogi oddechowe, skórę i błony śluzowe oraz 

przez przewód pokarmowy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Spożywanie posiłków i napoi oraz palenie tytoniu na stanowiskach pracy, gdzie stosuje się 

substancje chemiczne, jest niebezpieczne. Spożycie substancji chemicznych może nastąpić 

także przez połykanie cząsteczek wdychanych z powietrzem. 

Reakcja organizmu na substancję chemiczną zależy od jej właściwości fizykochemicznych, 

drogi wchłaniania, dawki, ogólnego stanu zdrowia, odżywiania, płci, wieku osoby narażonej 

i od czynników zewnętrznych: temperatury, okresu narażenia, wilgotności powietrza. 

Substancje chemiczne przyczyniają się do poprawy jakości życia, ale niewłaściwie stosowane 

mogą być przyczyną: 

• pożarów, 

• wybuchów, 

• zatruć, 

• uczuleń, 

• poparzeń, 

• chorób zawodowych, 

• śmierci. 

Większość trucizn po przedostaniu się do organizmu zostaje, w wyniku złożonych przemian 

biochemicznych zachodzących głównie w wątrobie, z niego wydalona całkowicie lub 

częściowo. Niektóre z nich, np. fluor, ołów i pierwiastki promieniotwórcze, odkładają się 

w kościach, płucach, wątrobie i płynach ustrojowych, a potem wywołują zmiany w różnych 

układach i narządach. Mogą oddziaływać bezpośrednio na układ krwionośny, przewód 

pokarmowy i inne narządy lub pośrednio poprzez układ nerwowy.


Jeśli dawka wchłoniętych przez organizm substancji chemicznych przewyższa określone 

granice, tzn. organizm nie potrafi usunąć danej substancji przez strawienie, wydalenie 

lub wchłonięcie, następuje zatrucie. Zbyt duża dawka trucizny może być przyczyną zatrucia 

śmiertelnego. 

ZAPAMIĘTAJ 

Leki to też substancje chemiczne, stwarzają zagrożenie dla zdrowia i w razie przekroczenia 

określonej dawki mogą spowodować zatrucie. 

Ze względu na dynamikę przebiegu, mechanizm i działanie substancji chemicznej na 

organizm zatrucia dzielimy na: 

• ostre – o dużej dynamice objawów klinicznych (wysoka temperatura, omdlenia, wymioty, 

utrata przytomności); 

• podostre – szkodliwe zmiany w organizmie występują w sposób mniej gwałtowny; 

• przewlekłe – szkodliwe zmiany w organizmie postępują wolno, początkowo prawie niezauważalnie, 

mogą się objawić nawet po kilku latach. 

Zatrucia ostre w warunkach przemysłowych zdarzają się rzadko. Powstają w przypadku 

nieznajomości zasad bezpiecznego stosowania substancji chemicznych, przekroczenia 

podstawowych przepisów bhp lub awarii urządzenia. 

W warunkach przemysłowych częściej zdarzają się zatrucia podostre i przewlekłe, które 

są wynikiem powolnego działania małych dawek substancji chemicznych na organizm 

i mogą być przyczyną chorób zawodowych. 

Szczególnie szkodliwe dla zdrowia są zanieczyszczenia gazowe powietrza, ponieważ 

wchłaniają się przez pęcherzyki płucne i dostają bezpośrednio do krwiobiegu z pominięciem 

wątroby. Do najważniejszych zanieczyszczeń gazowych powietrza należą: dwutlenek 

siarki, tlenki azotu, tlenek węgla, siarkowodór, tlenek ołowiu, pary benzyny, gazy spalinowe, 

niektóre węglowodory. 

Spośród wielu substancji chemicznych stosowanych w procesach pracy wyróżniają 

się produkty lotne stosowane jako rozpuszczalniki (aceton, amoniak, benzen, eter, alkohole 

i inne), mające właściwości odurzające. Wspólną cechą tych trucizn jest ich wpływ 

na ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza na korę mózgową. Przewlekłemu narażeniu 

na rozpuszczalniki towarzyszą: zmęczenie, zaburzenia snu, bóle głowy i nudności (w poważnych 

przypadkach – zaburzenia ruchowe, paraliż i zaburzenia zmysłu postrzegania), 

a w następstwie narażenia na wysokie stężenie może wystąpić utrata świadomości, a nawet 

zgon. Pracownicy mogą się też uzależnić od tych substancji. Mają one specyficzny 

zapach, który powinien sygnalizować konieczność sprawdzenia działania urządzeń wentylacyjnych 

lub użycia ochron osobistych. Bardziej niebezpieczne są bezwonne substancje 

chemiczne, których pracownik nie wyczuwa powonieniem, np. tlenek węgla (czad), który 

może zablokować przenoszenie tlenu z płuc do tkanek i spowodować śmierć. Może się 

niepostrzeżenie przedostać do atmosfery w wyniku zakłócenia przebiegu procesów chemicznych, 

awarii lub nieszczelności urządzeń. 

Pracownicy bywają także narażeni na kontakt z cieczami żrącymi, które mogą być przyczyną: 

oparzeń chemicznych, uszkodzeń oczu, zatruć wdychanymi oparami, niszczenia 

odzieży. Wszelkie czynności, przy których używa się tych cieczy, należy wykonywać zgodnie 

z instrukcją bhp i z wielką ostrożnością, a w przypadku rozlania lub wycieku należy 

używać odpowiednich sorbentów.


71 

ZAPAMIĘTAJ 

Wszystkie substancje chemiczne stosowane na stanowisku pracy mają karty charakterystyki 

bezpieczeństwa chemicznego, zawierające podstawowe informacje niezbędne dla użytkownika 

substancji. Znajduje się na nich: opis właściwości niebezpiecznych, opis cech 

umożliwiających zidentyfikowanie substancji, jej klasyfikację i zagrożenie, jakie niesie, 

oraz postępowanie w sytuacji wymagającej pomocy doraźnej. Niezbędne wiadomości na 

ten temat zostaną ci przekazane w trakcie instruktażu wstępnego i stanowiskowego, zanim 

zaczniesz pracować na danym stanowisku. 

Gdy organizm jest narażony na co najmniej dwie substancje chemiczne, ich działanie 

może być: 

• niezależne – gdy łączny efekt działania pozostaje taki sam, jak w przypadku narażenia 

na każdą substancję osobno, ponieważ substancje te mają różne mechanizmy działania; 

• sumujące (addytywne) – gdy substancje mają takie same mechanizmy działania; 

• synergistyczne – gdy następuje nasilenie działania toksycznego jednej substancji przez 

drugą; 

• antagonistyczne – gdy następuje osłabienie lub zniesienie toksycznego działania jednej 

substancji przez drugą. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeśli nie znasz składu mieszanin i nie wiesz, jaka reakcja zajdzie po ich połączeniu, nie mieszaj 

ich ze sobą. Dotyczy to też tych substancji, z którymi masz do czynienia na co dzień 

– płynów czy żeli do czyszczenia urządzeń sanitarnych i piekarników oraz odkamieniaczy. 

Zgodnie z przepisami UE wszystkie substancje (do 1 czerwca 2015 r. także mieszaniny) 

muszą być sklasyfikowane i oznakowane zgodnie z kryteriami Globalnie Zharmonizowanego 

Systemu Klasyfikacji i Oznakowania Chemikaliów (GHS) wg ujednoliconych kryteriów 

klasyfikacji chemikaliów pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń dla zdrowia 

człowieka i środowiska naturalnego. 

Tabela 11.1. System GHS klasyfikacji chemikaliów pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń 

dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego 

Klasyfikacja chemikaliów pod względem klasy zagrożeń 

fizycznych szkodliwych dla zdrowia szkodliwych dla środowiska 

materiały wybuchowe 

gazy łatwopalne 

wyroby aerozolowe 

łatwopalne 

gazy utleniające 

gazy pod ciśnieniem 

substancje ciekłe 

łatwopalne 

substancje stałe łatwopalne 

toksyczność ostra 

działanie żrące na skórę 

działanie drażniące 

na skórę 

poważne uszkodzenie oczu 

działanie drażniące na oczy 

działanie uczulające 

na drogi oddechowe 

działanie uczulające 

na skórę 

stwarzające zagrożenie 

dla środowiska wodnego


Klasyfikacja chemikaliów pod względem klasy zagrożeń 

fizycznych szkodliwych dla zdrowia szkodliwych dla środowiska 

substancje i mieszaniny 

samoreaktywne 


piroforyczne 

substancje stałe 

piroforyczne 

substancje i mieszaniny 

samonagrzewające się 

substancje i mieszaniny, 

które w kontakcie z wodą 

uwalniają gazy łatwopalne 


utleniające 

substancje stałe utleniające 

nadtlenki organiczne 

substancje powodujące 

korozję metali 

ZAPAMIĘTAJ! 

działanie mutagenne 

na komórki rozrodcze 

rakotwórczość 

działanie szkodliwe 

na rozrodczość 

działanie toksyczne 

na narządy docelowe 

– narażenie jednorazowe 

działanie toksyczne 

na narządy docelowe 

– narażenie powtarzane 

zagrożenie spowodowane 

aspiracją 

Dodatkowa unijna klasa 

zagrożeń 

stwarzające zagrożenie 

dla warstwy ozonowej 

Powtarzane narażenie na substancję chemiczną może być przyczyną zmian uczuleniowych. 

Tabela 11.2. Piktogramy wskazujące wybrane zagrożenia 

Zagrożenia fizyczne 

materiały wybuchowe 

substancje i mieszaniny samoreaktywne 

nadtlenki organiczne 

gazy łatwopalne 

aerozole łatwopalne 

substancje ciekłe łatwopalne 

substancje stałe łatwopalne


73 

Zagrożenia fizyczne 

gazy utleniające 

substancje ciekłe utleniające 

substancje stałe utleniające 

gazy pod ciśnieniem: 

gazy sprężone 

gazy skroplone 

gazy skroplone schłodzone 

gazy rozpuszczone 

Zagrożenia dla zdrowia 

toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu 

na skórę, po narażeniu inhalacyjnym) 

działanie żrące na skórę 

poważne uszkodzenie oczu 

substancje korodujące metale (zagrożenie fizyczne) 

toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu 

na skórę, po narażeniu inhalacyjnym) 

działanie drażniące na skórę, oczy, drogi oddechowe 

działanie uczulające na skórę


Zagrożenia dla zdrowia 

działanie uczulające na drogi oddechowe 

działanie mutagenne na komórki rozrodcze 

rakotwórczość 

działanie szkodliwe na rozrodczość 

działanie toksyczne na narządy docelowe – narażenie 

jednorazowe i powtarzane 

zagrożenie spowodowane aspiracją 

Zagrożenia dla środowiska 

stwarzające zagrożenie dla środowiska wodnego 

zagrożenie ostre 

zagrożenie przewlekłe 

Duża grupa substancji chemicznych wykorzystywanych w procesach technologicznych 

stwarza zagrożenie pożarowe. Wybuch przestrzenny inicjujący pożar mogą spowodować 

między innymi: gaz grzewczy, kleje i rozpuszczalniki lepkie, lakiery i żywice 

oraz surowce do produkcji tworzyw sztucznych, tekstyliów i chemicznych środków 

czystości. 

ZAPAMIĘTAJ! 

Pożary substancji chemicznych stanowią poważne zagrożenie dla człowieka i środowiska 

naturalnego. 

Zapobieganie skutkom narażenia chemicznego dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego 

polega na: 

• systematycznej kontroli stężeń substancji stwarzających zagrożenie dla zdrowia człowieka 

i środowiska naturalnego; 

• usuwaniu substancji niebezpiecznej lub zastąpieniu jej mniej niebezpieczną (rys. 11.1); 

• zastępowaniu środków transportu surowców, półfabrykatów wyrobów i odpadów produkcyjnych, 

emitujących do pomieszczeń roboczych szkodliwe zanieczyszczenia, transportem 

pneumatycznym bądź hydraulicznym (hermetyzacja procesów); 

• zorganizowaniu ogólnego i miejscowego systemu wentylacji, aby zmniejszyć stężenie 

zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, takich jak dymy, gazy, pary i mgły 

(rys. 11.2); 

• utrzymywaniu maszyn w dobrym stanie technicznym; 

• takim rozmieszczeniu maszyn i urządzeń produkcyjnych w halach, aby nie były powodem 

powstawania lokalnych wzrostów stężeń i natężeń zanieczyszczeń środowiska 

powietrznego i ich rozprzestrzeniania się;


75 

• zwiększeniu odległości lub zbudowaniu osłony między substancją szkodliwą a pracownikiem; 

• w uzasadnionych przypadkach przeniesieniu szczególnie uciążliwych maszyn i urządzeń 

do oddzielnych pomieszczeń; 

• zautomatyzowaniu procesu; 

• stosowaniu znakowania stref niebezpiecznych; 

• zaprzestaniu wykonywania niebezpiecznego procesu lub zastąpieniu go mniej niebezpiecznym; 

• stosowaniu rotacji pracowników na najbardziej niebezpiecznych stanowiskach pracy, 

tak aby ekspozycja pracownika na dany czynnik szkodliwy nie przekraczała wartości 

normatywów higienicznych dla tego czynnika; 

• skracaniu czasu pracy; 

• zapewnieniu środków ochrony osobistej w celu zabezpieczenia pracowników przed 

bezpośrednim kontaktem z substancją chemiczną. 

ZAPAMIĘTAJ 

Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, gdy inne działania 

okazały się niewystarczające. Wówczas używanie ochron osobistych jest obowiązkowe. 

a) b) 

Rys. 11.1. Usuwanie zagrożeń chemicznych: a) zastępowanie substancji niebezpiecznych przez 

substancje mniej niebezpieczne (klej na bazie rozpuszczalnika organicznego należy zastąpić klejem 

rozcieńczonym wodą), b) stosowanie zdalnego sterowania 

Źródło: Bezpieczeństwo i zdrowie a substancje chemiczne w pracy. Poradnik szkoleniowy, Instytut Medycyny 

Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera, Łódź 1994, s. 34


a) b) 

Rys. 11.2. Metody wentylacji miejscowej: a) zasysanie zanieczyszczeń ze stołu, zanim przedostaną 

się do strefy oddychania pracownika, b) zasysanie dymów powstających podczas spawania do układu 

wyciągowego 

Źródło: Bezpieczeństwo i zdrowie a substancje chemiczne w pracy. Poradnik szkoleniowy, Instytut Medycyny 

Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera, Łódź 1994, s. 35 


1. Przyporządkuj podane piktogramy nazwom zagrożeń, przed jakimi ostrzegają. W tym 

celu wpisz w nawiasy odpowiednie litery. 

( ) Gazy, substancje ciekłe i stałe utleniające. 

( ) Gazy, aerozole, substancje ciekłe i stałe łatwopalne. 

( ) Działanie żrące na skórę, poważne uszkodzenie oczu. 

( ) Działanie mutagenne na komórki rozrodcze, rakotwórczość. 

( ) Toksyczność ostra (droga pokarmowa, po naniesieniu na skórę). 

( ) Gazy sprężone, skroplone pod ciśnieniem. 

( ) Stwarzające zagrożenie dla środowiska wodnego. 

A B C D 

E F G


77 

12 

Pyły w środowisku pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Źródła emisji pyłów w pomieszczeniach pracy 

■ Działanie różnych rodzajów pyłów na organizm człowieka 

■ Zapobieganie skutkom narażenia na pyły 

Pyły przemysłowe to cząstki ciał stałych powstałe w wyniku procesów technologicznych, 

o średnicy ziaren do 100 μm, które mogą przez pewien czas pozostawać w stanie zawieszonym 

w rozpraszającym je powietrzu. 

Pyły są jednym z podstawowych zagrożeń występujących w przemyśle (tabele 12.1, 12.2, 

12.3). Na wielu stanowiskach pracy powstają pyły mogące być przyczyną poważnych schorzeń 

pracowników. 

ZAPAMIĘTAJ 

Działanie pyłów na organizm ludzki może powodować mechaniczne uszkodzenie błon 

śluzowych lub skóry, chorobę uczuleniową, pylicę płuc, a także choroby nowotworowe. 

Tabela 12.1. Źródła emisji pyłów w pomieszczeniach pracy 

Przykładowe procesy 

wytwarzania 

i przemieszczania 

produktów 

obróbki 

materiałów 

w których pył 

jest czynnikiem 

roboczym 

pylenia 

bezpośredniego 

pylenia 

wtórnego 

mielenie 

kruszenie 

przesiewanie 

mieszanie 

transport ciał 

sypkich 

skrawanie 

ostrzenie 

szlifowanie 

polerowanie 

spawanie 

i cięcie 

malowanie 

natryskowe 

metalizacja 

grafitowanie 

ochrona roślin 

niezwiązanego 

z procesami 

technologicznymi: 

zanieczyszcze- 

nie atmosfery 

utlenianie 

unoszenie się 

pyłów 

z powierzchni 

maszyn, ścian, 

podłogi 

spalanie


Tabela 12.2. Klasyfikacja oddziaływania biologicznego pyłów ze względu na średnicę cząstek 

Średnica 

cząstek (μm) 

do 0,2 

(ultrapyły) 

Zdolność cząstek do przenikania i zatrzymywania się 

w płucach człowieka 

Zdolne do przenikania i zatrzymywania się 

w płucach. 

0,2–5,0 Z łatwością przenikają do płuc i często w nich 

występują. 

5,0–10,0 Mogą przenikać do płuc, ale występują w nich 

rzadko. 

10,0–50,0 Zazwyczaj nie przenikają do płuc, zatrzymują 

się w górnych drogach oddechowych 

i oskrzelach, skąd są wydalane. 

ponad 50,0 

Nie przenikają do płuc, zatrzymują się 

w górnych drogach oddechowych i oskrzelach, 

skąd z łatwością są wydalane. 

Skutki zdrowotne 

pylica (różne odmiany), rak 

dróg oddechowych 

zmiany chorobowe 

w płucach, rozedma płuc 

przewlekłe obrzęki, kaszel, 

zapalenie płuc, astma 

astma, uczulenia, zapalenie 

oskrzeli, kaszel 

podrażnienia, uczulenia 

Tabela 12.3. Działanie różnych rodzajów pyłów na organizm człowieka 

Działanie Pochodzenie Rodzaj pyłu Objawy szkodliwego działania 

drażniące 

nierozpuszczalne 

ciała 

stałe 

korund, 

karborund, 

żelazo, szkło, 

węgiel 

kamienny, 

aluminium 

zwłókniające mineralne kwarc, 

krystobalit, 

trydymit, 

azbest, talk, 

bentonit 

rakotwórcze 

uczulające 

toksyczne 

mineralne, 

drewno 

twarde 

głównie 

organiczne 

głównie 

związki 

syntetyczne 

dąb, buk, 

mahoń, 

orzech, akacja, 

azbest 

bawełna, 

wełna, drewno, 

konopie, len 

Pb, Mn, 

związki Cr, Cu, 

Mn, Zn, Ni 

drobne krwawienia uszkodzonej 

mechanicznie błony śluzowej górnych dróg 

oddechowych powodujące jej przekrwienia 

i rozrost, co kolei prowadzi do zwężenia 

przewodów nosowych; zmiany zapalne 

w tchawicy i oskrzelach; trwałe zmiany 

zanikowe w błonach śluzowych górnych 

dróg oddechowych 

rozrost tkanki łącznej, uszkodzenia i zanik 

nabłonka pęcherzyków płucnych, 

niewydolność krążenia, rozwój pylicy płuc, 

w tym krzemicy, zwiększenie podatności 

na infekcje i nowotwory 

rak płuc, oskrzeli oraz międzybłoniaki 

opłucnej i otrzewnej 

dychawica oskrzelowa, „gorączka 

włókniarzy”, „gorączka odlewników”, 

zwiększenie podatności na infekcje 

zatrucia po rozpuszczeniu w płynach 

ustrojowych, chemiczne podrażnienia błon 

śluzowych


79 

Działanie pyłów na człowieka może być przyczyną chorób zawodowych. Stopień szkodliwości 

oddziaływania pyłu przemysłowego na organizm oraz dobór środków ochrony 

zbiorowej i indywidualnej zależą od następujących parametrów: 

rodzaju i właściwości pyłu wynikających z własności substancji, z których powstał; 

• wielkości poszczególnych cząstek (np. pyły respirabilne o średnicy poniżej 7 mm mogą 

przedostawać się do obszaru wymiany gazowej płuc i zalegać tam przez dłuższy czas); 

stężenia pyłu w powietrzu; 

czasu narażenia pracownika; 

• rozpuszczalności pyłu w płynach ustrojowych człowieka; 

• kształtu cząstek pyłu zależnego od ich struktury krystalicznej; 

• zawartości w pyle wolnej krystalicznej krzemionki, powodującej rozwój tkanki łącznej 

i zmiany nowotworowe w płucach; 

• właściwości wybuchowych pyłu; 

• ładunku elektrostatycznego pyłu. 

Zapobieganie skutkom narażenia na pyły 

Podstawą zmniejszania narażenia na pyły jest systematyczna kontrola stężeń pyłów stwarzających 

zagrożenie dla zdrowia człowieka i środowiska naturalnego oraz przestrzeganie 

przez pracowników zasad bhp. 

ZAPAMIĘTAJ 

Używanie ochron osobistych na stanowiskach pracy, na których są przekroczone wartości 

NDS dla pyłów, jest obowiązkowe. 

Profilaktyka medyczna: 

• na podstawie wyników badań wstępnych i okresowych do pracy w środowisku o wysokim 

zapyleniu nie dopuszcza się osób z wrodzonymi lub nabytymi zmianami układu 

oddechowego; 

• należy ograniczyć nawyk palenia papierosów, który zwiększa ryzyko rozwoju zmian nowotworowych, 

szczególnie u osób narażonych na pylicę azbestową i choroby układu krążenia. 

Profilaktyka techniczno-organizacyjna – poprawa stanu i składu powietrza na stanowiskach 

pracy uwzględniająca wymagania bhp (zdrowie pracownika) i wymagania technologiczne 

(konieczność otrzymywania określonych produktów) poprzez: 

hermetyzację procesów produkcyjnych, 

instalację systemów wentylacji mechanicznej ogólnej o odpowiedniej intensywności, 

• zastosowanie urządzeń wentylacji mechanicznej miejscowej, 

• kontrolę drożności i szczelności instalacji wentylacyjnej, 

• zapewnienie środków ochrony osobistej w celu zabezpieczenia pracowników przed bezpośrednim 

kontaktem z pyłami, 

• rotacja pracowników, 

• skracanie czasu pracy. 

Pyły jako przyczyna wybuchów 

W magazynach, młynach, zakładach włókienniczych i innych, w których znajdują się pyły 

takich materiałów, jak: aluminium, siarka, celuloza, skrobia kukurydziana, węgiel, drewno, 

mąka, cukier, może powstać groźny pożar. Jest on wynikiem wybuchu przestrzennego, 

powstającego wtedy, gdy w pomieszczeniach znajduje się mieszanina powietrza z pyłem 

i pojawi się źródło zapłonu, np. iskra mechaniczna, iskra elektryczna z niesprawnej instalacji 

elektrycznej lub od elektryczności statycznej.


ZAPAMIĘTAJ 

Niektóre pyły wymieszane w odpowiednim stosunku wagowym z powietrzem, gdy w pomieszczeniu 

znajdzie się źródło zapłonu, stają się przyczyną wybuchu przestrzennego 

inicjującego pożar. 


1. Przyporządkuj podane nazwy pyłów skutkom ich działania na organizm człowieka. 

W tym celu wpisz w nawiasy odpowiednie litery. 

a) pyły drewna twardego 

b) pyły drewna, konopi 

i lnu 

c) pyły korundu 

i karborundu 

d) pyły kwarcu, azbestu 

( ) Powodują dychawicę oskrzelową, zwiększenie 

podatności na infekcje. 

( ) Powodują niewydolność krążenia, rozwój pylicy płuc, 

w tym krzemicy, zwiększenie podatności na infekcje 

i nowotwory. 

( ) Powodują zmiany zapalne w tchawicy i oskrzelach, 

trwałe zmiany zanikowe w błonach śluzowych górnych dróg 

oddechowych. 

( ) Powodują raka płuc i oskrzeli oraz międzybłoniaki 

opłucnej. 

2. Wyjaśnij, dlaczego pyły respirabilne są najbardziej szkodliwe dla zdrowia człowieka.


81 

13 

Obciążenie psychiczne 

jako źródło zagrożeń 

na stanowiskach pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Obciążenie psychiczne pracownika jako „ukryte zagrożenie” w środowisku pracy 

■ Objawy zmęczenia 

■ Czynniki stresogenne na stanowisku pracy 

■ Zapobieganie niekorzystnym skutkom pracy zmianowej 

■ Zapobieganie zmęczeniu pracowników 

Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy stanowi najważniejsze uprawnienie 

pracowników. Wymogi, jakim powinny odpowiadać poszczególne maszyny i urządzenia 

oraz fizyczne warunki pracy, określają liczne przepisy prawne, które podają także 

zasady postępowania chroniące pracowników przed wypadkiem i szkodliwym oddziaływaniem 

środowiska pracy. 

Istnieje jednak „ukryte zagrożenie”, bardzo trudne do wyeliminowania przez system 

zabezpieczeń technicznych, organizacyjnych lub prawnych. Takim zagrożeniem jest nadmierne 

obciążenie psychiczne pracownika, które może być przyczyną poważnych wypadków 

przy pracy i powodować obniżenie jej wydajności i jakości. 

UWAGA 

Obciążenie psychiczne to stan organizmu będący wynikiem wykonywania pracy w określonym 

środowisku pracy (fizycznym i społecznym) przy różnym stopniu zaangażowania się 

w wykonywaną pracę. 

Na stopień obciążenia psychicznego pracownika wpływają: 

czynniki fizyczne środowiska pracy – hałas, oświetlenie, temperatura, zanieczyszczenie 

powietrza; 

zagrożenia na stanowisku pracy; 

warunki socjalne pracy – długość dnia pracy, rozkład przerw, warunki odpoczynku 

i spożywania posiłków itp.; 

czas przeznaczony na wykonanie zadania; 

elementy niezwiązane bezpośrednio z wykonywaniem pracy, np. liczba godzin snu, 

czas i warunki dojazdu do pracy, inne pozazawodowe obowiązki. 

Na odczuwanie obciążenia psychicznego pracą mają również wpływ takie czynniki, jak: 

wiek, cechy antropometryczne (wzrost, waga), płeć, stan zdrowia pracownika; 

staż pracy, doświadczenie zawodowe; 

indywidualne cechy osobowości (odporność na stres); 

nastawienie i motywacja do pracy.


Przebieg procesów psychicznych w znacznym stopniu zależy od zmiennych czynników 

o subiektywnym charakterze, związanych z indywidualnym reagowaniem pracownika 

na czynniki kształtujące środowisko psychospołeczne, takich jak zmęczenie psychiczne, 

monotonia, stres, przeciążenie czy niedociążenie psychiczne. 

Obciążenie psychiczne pracą wynikające z wykonywania zadań zawodowych wywołuje 

zmęczenie. Zmęczenie to odwracalne obniżenie wydajności organizmu spowodowane 

pracą. Jest ono naturalną reakcją fizjologiczną organizmu chroniącą go przed kontynuowaniem 

pracy i zmuszającą do odpoczynku niezbędnego do regeneracji. 

Istnieją bardzo różne stany określane jako zmęczenie, co wynika z tego, że przez każdego 

człowieka jest ono odczuwane inaczej. Pojęcie to jest używane na określanie stanów 

organizmu charakteryzujących się obniżeniem zdolności do pracy i odporności. Najczęstsze 

przyczyny zmęczenia powstającego w wyniku codziennych obciążeń pracownika pokazano 

na rys. 13.1, na którym zmęczenie organizmu przedstawiono jako poziom płynu 

w beczułce. Odpływ odpowiada procesom regeneracyjnym zachodzącym podczas wypoczynku. 

Aby było możliwe zachowanie sprawności i zdrowia, odpoczynek musi równoważyć 

sumę obciążeń powodujących zmęczenie. Wypoczynek to sen, przerwy w pracy lub 

zmiana rodzaju aktywności. 

Objawy zmęczenia ujawniają się w świadomości człowieka jako: 

pogorszenie koncentracji, 

spowolnienie i osłabienie postrzegania, 

utrudnienie myślenia, 

osłabienie chęci działania, 

zmniejszenie wydajności fizycznej i umysłowej. 

Zależność między zmęczeniem a wydajnością pracy i zagrożeniem wypadkowym nie 

jest bezpośrednią miarą zmęczenia, ponieważ wpływają na nie dodatkowo inne czynniki, 

takie jak np. chęć zarobku, warunki socjalne czy stosunki interpersonalne. 

Rys. 13.1. Sumaryczne działanie codziennych przyczyn zmęczenia


83 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeśli w czasie pracy poczujesz objawy zmęczenia, poświęć chwilę na odpoczynek lub – jeżeli 

to niemożliwe – zmień sposób wykonywania czynności. 

TWOJE ZMĘCZENIE ZWIĘKSZA RYZYKO POPEŁNIENIA BŁĘDU, KTÓREGO KONSE- 

KWENCJĄ MOŻE BYĆ POWAŻNY WYPADEK LUB AWARIA URZĄDZENIA. 

U osób, które nie regenerują swojego organizmu w czasie przeznaczonym na odpoczynek 

(np. za mało godzin przeznaczają na sen, zbyt wiele godzin poświęcają pracy, nieprawidłowo 

się odżywiają), może wystąpić kumulacja zmęczenia – jest to przemęczenie. 

Przemęczenie objawia się: wzmożoną nerwowością, bezsennością lub trudnościami z zasypianiem, 

budzeniem się w nocy, bólami w okolicy serca, zawrotami głowy, brakiem 

apetytu, niechęcią do pracy. Objawy te początkowo występują sporadycznie, ale nasilają 

się w miarę nawarstwiania się przemęczenia. Wskazany jest wtedy dłuższy odpoczynek 

od pracy (urlop), inaczej przemęczenie może przerodzić się w wyczerpanie, wywołujące 

wyraźne zmiany chorobowe, takie jak zaburzenia funkcji serca, przewodu pokarmowego, 

gruczołów wewnętrznych i przemiany materii. 

Szczególną postacią zmęczenia jest monotonia, czyli reakcja organizmu na jednostajne 

otoczenie lub pozbawione bodźców sytuacje. Pracownik się wtedy nudzi, jest przygnębiony, 

dłuży mu się czas pracy, poziom jego motywacji jest obniżony, a zmęczenie może 

przerodzić się w senność. Niektóre czynności branży elektrotechnicznej, np. związane 

z wielkoseryjnymi pracami montażowymi, pomiarami kontrolnymi, powodują powstawanie 

monotonii. 

Skutkiem monotonii jest obniżenie czujności i zdolności dostosowywania się do zmiennych 

warunków pracy, zmniejszenie sprawności i wydajności oraz zwiększenie liczby popełnianych 

błędów, co przyczynia się do wzrostu ryzyka wypadków. Objawy fizjologiczne monotonii 

to: spowolnienie akcji serca, zmniejszenie zużycia tlenu, obniżenie ciśnienia krwi. 

Metody zapobiegania monotonii sensorycznej (tj. wywołanej brakiem aktywizujących 

bodźców wzrokowych czy słuchowych) to przede wszystkim zmiany w organizacji pracy 

mające na celu zmniejszenie jednostajności wykonywanych czynności, np. wprowadzenie 

rotacji na stanowiskach pracy i dodatkowych przerw, urozmaicony wystrój pomieszczeń 

pracy (kontrastowe kolory ścian, rośliny), wprowadzenie (po uzgodnieniu z pracownikami) 

nagrań muzycznych. 

UWAGA 

Objawy zmęczenia występują znacznie szybciej u pracowników zestresowanych oddziaływaniem 

czynników społecznych w pracy i poza nią oraz złą organizacją pracy i czynnikami 

fizycznymi środowiska pracy. 

Uszkodzenie maszyny lub przewodów elektrycznych czy przekroczenie dopuszczalnego 

stężenia pyłów w powietrzu można wykryć i tym samym zapobiec awarii lub wypadkowi, 

trudno jednak przewidzieć, kiedy pracownik obsługujący urządzenie będzie pod 

wpływem stresu i popełni błąd powodujący awarię, wypadek lub katastrofę. Zestresowany 

pracownik nawet podczas wykonywania prostych czynności może się oparzyć, potknąć, 

przewrócić lub wejść pod poruszający się pojazd albo błędnie wykonać połączenia w instalacjach 

i maszynach elektrycznych.


UWAGA 

Stres jest reakcją organizmu na przeszkody, przeciążenia, niebezpieczeństwa, nowe sytuacje 

życiowe lub silne bodźce. 

Natura wyposażyła człowieka w mechanizmy umożliwiające nagłe zwiększenie możliwości 

psychofizycznych, aby mógł on przetrwać w sytuacjach wymagających szybkości 

działania, siły i odwagi. Mobilizuje organizm do radzenia sobie w określonej sytuacji. 

Mobilizacja ta wywołuje w organizmie człowieka liczne zmiany fizykochemiczne, które 

objawiają się m.in.: 

szybszym biciem serca, zwiększeniem ciśnienia krwi i wzrostem poziomu hormonów; 

dolegliwościami somatycznymi, takimi jak: uderzenia gorąca, drżenie rąk, zawroty głowy, 

wzmożona potliwość, kołatanie serca, przyspieszony oddech lub duszności, bóle 

w klatce piersiowej; 

nieokreślonymi dolegliwościami umiejscowionymi w jamie brzusznej (bóle, mdłości, 

skurcze); 

wyczerpaniem fizycznym i psychicznym. 

W pracy zawodowej i życiu codziennym człowiek rzadko spotyka się z rzeczywistym 

niebezpieczeństwem, ale pod wpływem emocji często uruchamia mechanizmy przygotowujące 

go do walki. W takich sytuacjach, jak np. zatrzymanie w korku ulicznym grożące 

spóźnieniem się do pracy czy otrzymanie złej jakości surowców uniemożliwiające prawidłowe 

wykonanie pracy, organizm większości ludzi reaguje tak, jakby miał walczyć o życie. 

Powtarzające się wielokrotnie wywołane długotrwałym stresem zmiany w organizmie, 

niewykorzystane zgodnie ze swoim przeznaczeniem (rozładowanie przypływu energii 

w walce z niebezpieczeństwem), po pewnym czasie prowadzą do powstania objawów chorobowych, 

takich jak: 

wrzody trawienne; 

zaburzenia układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, udar mózgu, 

zawał mięśnia sercowego); 

astma oskrzelowa; 

zaburzenia mięśniowo-szkieletowe; 

choroby skóry; 

ogólne obniżenie odporności organizmu (podatność na choroby infekcyjne i zwyrodnieniowe); 

zwiększenie ryzyka zachorowania na chorobę nowotworową; 

zaburzenia zdrowia psychicznego, depresje, nerwice; 

różne schorzenia spowodowane nadużywaniem alkoholu, tytoniu lub środków odurzających 

przez osoby, które obniżają napięcie wywołane stresem za pomocą tych środków; 

a także niekorzystne objawy psychologiczne: 

problemy z koncentracją; 

silne stany lękowe; 

niechęć do interakcji z innymi i wykluczenie społeczne; 

agresja; 

obniżenie samooceny; 

defensywna postawa wobec trudności; 

wyolbrzymianie porażek.


85 

ZAPAMIĘTAJ 

Natura wyposażyła człowieka w mechanizmy umożliwiające nagłe zwiększenie możliwości 

psychofizycznych, nie nauczyła go jednak odróżniać zagrożeń rzeczywistych od tych, które 

rodzą się w mózgu. 

Szczególnie narażony na stres jest młody pracownik adaptujący się do nowych warunków 

pracy. Najbardziej stresogenne dla młodego stażem pracownika czynniki to: 

• warunki fizyczne, w jakich przebiega praca – niedogrzane lub przegrzane ciasne pomieszczenia, 

hałas; 

• zła organizacja pracy – nielogiczne procedury, rozbudowane czynności administracyjne; 

• wyposażenie stanowisk pracy – duża liczba nowych urządzeń do obsługi; 

• świadomość braku doświadczenia i możliwości popełniania błędów w pracy; 

• nieumiejętność efektywnego komunikowania się z zespołem pracowniczym i przełożonymi; 

• brak widocznych efektów rzetelnie wykonywanej pracy; 

• nadmierne i sprzeczne wymagania przełożonych; 

• brak dokładnych informacji na temat stawianych przed nim zadań; 

• przeciążenie lub niedociążenie pracą – zbyt dużo nowych czynności lub zadań do wykonania 

w krótkim czasie albo zadania poniżej oczekiwań, ambicji i możliwości; 

• świadomość możliwości dojścia do wypadku; 

• presja czasu wynikająca z harmonogramu pracy; 

• zarobki niewspółmierne do wkładu pracy; 

• praca w skonfliktowanym zespole; 

• nieuzasadniona krytyka ze strony przełożonych; 

• agresja werbalna lub fizyczna ze strony kolegów; 

• brak wsparcia ze strony kolegów i przełożonych; 

• niepewność jutra, zatrudnienie na czas określony. 

Stres jest reakcją psychologiczną organizmu przygotowującą go do wysiłku fizycznego 

(przyspieszone praca serca i oddech, zwiększone wydzielanie adrenaliny). W warunkach, 

w których część motoryczna reakcji stresowej jest tłumiona przez określone wzorce zachowań, 

powstają napięcia psychofizjologiczne. Najłatwiej je usunąć za pomocą ćwiczeń 

fizycznych, które: 

• zwiększają wydolność serca, 

• poprawiają funkcje układu oddechowego, 

• umożliwiają lepsze wykorzystanie glukozy we krwi, 

• zmniejszają ilość tłuszczu we krwi. 

Na poziomie psychicznym ćwiczenia fizyczne leczą lęk, redukują agresję, zwiększają 

wiarę w siebie, podwyższają samoocenę i łagodzą frustracje. 

ZAPAMIĘTAJ 

Największe szanse w walce ze stresem mają pracownicy dysponujący wieloma umiejętnościami 

z tego zakresu, które mogą być przydatne w różnych sytuacjach. 

Poszukaj w dostępnych źródłach (internet, środki masowego przekazu, literatura) odpowiedniej 

dla siebie metody walki ze stresem.


Objawy zmęczenia występują szybciej u pracowników zatrudnionych w systemie pracy 

nocnej lub zmianowej. Podobnie jak wszystkie organizmy żywe, człowiek jest wyposażony 

w mechanizm synchronizujący procesy życiowe z cyklicznie powtarzającymi się zmianami 

zewnętrznymi warunków środowiska. Rytm okołodobowy, zwany zegarem biologicznym, 

wyznacza pory aktywności, wypoczynku i snu. Dobowe zmiany aktywności można 

wykazać w działaniu wszystkich narządów i układów, a nawet poszczególnych komórek. 

Praca nocna i zmianowa przez zakłócenie naturalnych rytmów aktywności dobowej, 

niedobór i zaburzenia snu, przewlekłe zmęczenie i niewłaściwe odżywianie wywołuje 

u pracownika stres. Siła oddziaływania tego stresu jest uzależniona od indywidualnych 

cech pracownika, ale w każdym przypadku przyczynia się do zwiększenia ryzyka popełnienia 

błędu i spowodowania wypadku. 

Rys. 13.2. Krzywa gotowości do wysiłku w ciągu 24 godz. 

ZAPAMIĘTAJ 

Zakłócenie naturalnego rytmu dobowego człowieka przez pracę w czasie przeznaczonym 

na regenerację i odpoczynek lub w porze nocnej zwiększa ryzyko wypadku, a przy długotrwałym 

występowaniu może być powodem zaburzeń zdrowotnych. 

Zapobieganie niekorzystnym skutkom pracy zmianowej 

Zgodnie z art. 151 7 § 1 k.p. praca nocna obejmuje 8 godz. między godz. 21.00 a 7.00. Uzupełnieniem 

definicji pracy nocnej jest § 2 tego artykułu, wg którego osoba pracująca podczas 

każdej doby co najmniej przez 3 godz. w porze nocnej lub której co najmniej ¼ czasu 

pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną jest osobą pracującą nocą. 

Praca w porze nocnej jest zabroniona kobietom w ciąży oraz pracownikom młodocianym 

(art. 178 pkt 1 i art. 302 Kodeksu pracy). Światowa Organizacja Zdrowia zaleca również 

ograniczenie pracy trzyzmianowej pracowników powyżej 45. roku życia. 

Taki system pracy jest zawsze uciążliwy lub szkodliwy, ale jeśli istnieje konieczność 

jego stosowania – musi uwzględniać fizjologiczne i psychologiczne skutki jego wprowadzenia 

oraz następujące zalecenia: 

rotacja zmian powinna odbywać się zgodnie z biegiem czasu (tj. rano–południe–noc); 

system z szybszą rotacją zmian jest korzystniejszy od takiego, w którym praca na tej 

samej zmianie trwa tydzień; 

przy szybszej rotacji liczba kolejnych dni pracy na nocnej zmianie powinna być mniejsza 

niż cztery;

87 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 

 

Zapobieganie zmęczeniu pracowników 

 

- 

 

 

 

- 

 

przerwy przeznaczone na odpoczynek 

 

dowolne- 

 

zamaskowane 

- 

 

uwarunkowane pracą- 

 

regulaminowe 

 

 

 

 

- 

 

Rys. 13.3.


Na obniżenie zmęczenia w czasie pracy (zwłaszcza monotonnej i monotypowej) może 

mieć też wpływ zmienny rytm pracy. Działa on podobnie jak przerwa lekcyjna na uczniów, 

tzn. zmienia bodźce aktywizujące do pracy. Polega to na wprowadzaniu do pracy nowych 

elementów, najlepiej przez okresową zamianę stanowisk pracy w trakcie zmiany roboczej, 

i wykonywaniu przez pracownika etapów procesu technologicznego wymagających 

np. zmiany narzędzi, położenia elementu lub pozycji przy pracy. 

Zmienny rytm pracy wiąże się z angażowaniem różnych grup mięśni, co umożliwia 

szybszy ich odpoczynek niż przy całkowitym zaprzestaniu pracy. Jest to związane z lepszym 

odprowadzaniem produktów przemiany materii ze zmęczonych mięśni dzięki intensywnemu 

krążeniu krwi wywołanemu pracą innych grup mięśni. 

Zjawisko to może być wykorzystywane podczas odpoczynku po pracy, jeśli np. osoba 

pracująca w pozycji stojącej, wykonująca głównie czynności angażujące mięśnie rąk, dłoni 

i ramion, zdecyduje się na powrót do domu szybkim marszem (2–3 km), zamiast przebyć 

tę drogę samochodem. 

ZAPAMIĘTAJ 

Wypoczynek po pracy tylko wtedy zapobiega powstawaniu przemęczenia, gdy jest dostosowany 

do rodzaju pracy i zgodny z zasadami higieny. 

ZMĘCZENIE 

PRZEMĘCZENIE 

WYCZERPANIE 

ruch na świeżym 

powietrzu 

dostatecznie długi 

i głęboki sen 

umiejętność odprężenia 

psychicznego 

Rys. 13.4. Kierunki racjonalnego odpoczynku 

Sposób wypoczywania powinien być dostosowany do: 

indywidualnych potrzeb człowieka; 

rodzaju zmęczenia (po pracy monotonnej – urozmaicone działania, po długotrwałym 

przebywaniu w stanie napięcia – wyciszenie, po pracy fizycznej – zmiana rodzaju aktywności 

fizycznej, sen); 

nasilenia zmęczenia (przy dużym zmęczeniu zarówno fizycznym, jak i psychicznym – 

dłuższy wypoczynek bierny, a potem czynny; przy zmęczeniu umiarkowanym – wyłącznie 

wypoczynek czynny). 


1. Podaj objawy zmęczenia u człowieka. 

2. Określ objawy chorobowe stresu u człowieka. 

3. W jaki sposób można zapobiegać nadmiernemu zmęczeniu pracowników? 

4. W jaki sposób można zapobiegać niekorzystnym skutkom pracy zmianowej? 

5. Zdefiniuj następujące pojęcia: 

a) Zmęczenie. 

b) Przemęczenie. 

c) Wyczerpanie. 

d) Monotonia. 

e) Stres.

IV Ergonomia 

w kształtowaniu 

warunków pracy 

▪ Ergonomia w życiu codziennym i pracy zawodowej 

▪ Ergonomia postawy przy pracy 

▪ Organizacja stanowiska pracy człowieka w pozycji stojącej 

▪ Organizacja stanowiska pracy człowieka w pozycji siedzącej 

▪ Ręczne prace transportowe


14 

Ergonomia w życiu 

codziennym i pracy 

zawodowej 

ZAGADNIENIA 

■ Co to jest ergonomia? 

■ Czym różni się zakres działań ergonomii od zakresu działań ochrony pracy i bezpieczeństwa 

pracy? 

■ Jakie są cele ergonomii? 

■ Co to znaczy, że ergonomia jest nauką interdyscyplinarną? 

■ Czym różni się ergonomia korekcyjna od koncepcyjnej? 

■ Co znaczy, że wyrób jest ergonomiczny? 

Rozwój nauki i techniki wywołuje u człowieka dążenie do komfortu, niezależnie od 

tego, czy dana czynność jest, czy też nie jest, wykonywana zawodowo. Spełnienie tej potrzeby 

wiąże się z użytkowaniem wielu urządzeń i taką organizacją pracy, aby zminimalizować 

wysiłek fizyczny i wywołać uczucie zadowolenia. Należy zdawać sobie sprawę 

z tego, że wiele niebezpieczeństw tkwiących we współczesnych urządzeniach i organizacji 

pracy ma charakter ukryty, tzn. nie są one bezpośrednio i w sposób oczywisty 

widoczne nawet dla osób ostrożnych. Na przykład uczeń szkoły podstawowej, a potem 

gimnazjum korzysta z komputera 2–3 godziny dziennie przez kilka lat swojej kariery 

szkolnej. O, to niedużo – powie niejeden miłośnik gier komputerowych. Lekarz medycyny 

pracy w trakcie badań kandydatów do technikum stwierdza u naszego gimnazjalisty 

wadę wzroku i znaczne skrzywienia kręgosłupa, które według dokumentacji medycznej 

rozwinęło się w ostatnim roku nauki w gimnazjum. Kłopot, perspektywa noszenia okularów 

i rehabilitacji. Czy uczeń miał jakiś wypadek? Nie, to skutki źle zorganizowanego 

stanowiska do nauki i systematycznego przyjmowania niewłaściwej postawy podczas 

korzystania z komputera. Rodzice od dziecka starali się chronić syna. Kiedy był mały, 

ostrzegali przed gorącymi powierzchniami, wrzącą wodą, ostrzem noża, zabezpieczali 

gniazdka elektryczne, potem kiedy już sam chodził do szkoły, wskazywali zagrożenia, 

z jakimi może się spotkać na drodze, ale nie widzieli ukrytego niebezpieczeństwa tkwiącego 

w nieodpowiedniej wysokości fotela do pracy przy komputerze i złym ustawieniu 

monitora w stosunku do okien. A syn lekceważył podawane w szkole przez nauczycieli 

zasady dotyczące przyjmowania właściwej postawy podczas pracy siedzącej oraz czasu 

spędzanego przed komputerem. 

ZAPAMIĘTAJ 

Ergonomia jest dziedziną wiedzy zajmującą się przystosowaniem maszyn, urządzeń technicznych, 

narzędzi, stanowisk roboczych i fizycznego środowiska pracy do psychofizycznych 

cech, możliwości i potrzeb człowieka.

ERGONOMIA W KSZTAŁTOWANIU WARUNKÓW PRACY 

91 

Definicja przyjęta przez Polskie Towarzystwo Ergonomiczne rozszerza wykorzystanie 

ergonomii o przedmioty codziennego użytku: „Ergonomia to nauka, której zasadniczym 

dążeniem jest dostosowanie narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji pracy, 

materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów codziennego użytku do wymagań i potrzeb 

fizjologicznych, psychicznych i społecznych człowieka”. 

Ergonomia w odróżnieniu od bezpieczeństwa i higieny pracy zajmuje się zabezpieczeniem 

pracownika nie tylko przed chorobami zawodowymi i wypadkami, lecz także przed 

uciążliwościami i przemijającymi zaburzeniami zdrowotnymi. Bhp określa pewne minimum 

warunków i zasad wymagających spełnienia przez zakład pracy i pracownika, których 

nieprzestrzeganie może powodować sankcje karne. Ergonomia uwzględnia wszystkie 

zalecenia bhp, ale poprzez wprowadzanie dodatkowych zasad zwiększa nie tylko bezpieczeństwo, 

lecz także komfort pracy. 

Z podanych tu definicji i innych, które można spotkać w literaturze, wynika, że celem 

ergonomii jest: 

• zapewnienie dużej sprawności działania pracownika przy jednoczesnym optymalizowaniu 

jego wysiłku fizycznego i psychicznego, czyli zwiększenie wydajności pracy; 

• kształtowanie takich warunków pracy i życia prywatnego człowieka, aby uchronić go 

przed przedwczesną utratą zdrowia i sprawności fizycznej; 

• zapewnienie komfortu i przyjemności podczas użytkowania przedmiotów i urządzeń; 

• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i komfortu psychicznego. 

CIEKAWOSTKA 

Ergonomia jest gałęzią nauki, której prekursorem był Polak – przyrodnik, profesor Wojciech 

Bogumił Jastrzębowski. W swojej pracy Rys ergonomii, czyli nauki o pracy opublikowanej 

w 1857 r. wprowadził nową nazwę „ergonomia”, którą zapożyczył z języka greckiego 

(ergon – praca, nomos – prawo, zasada). Od tego czasu ergonomia stale się rozwijała i dziś 

stosujemy jej zasady we wszystkich obszarach życia. Nie znaczy to oczywiście, że dawniej 

ich nie wykorzystywano, ale kiedyś założenia ergonomii opierały się nie tak jak dziś na 

badaniach naukowych, lecz na intuicji, tradycji i doświadczeniu, które bywają zawodne. 

Ergonomia jest nauką interdyscyplinarną, łączącą elementy wielu nauk w celu wytworzenia 

optymalnego układu: człowiek – praca – środowisko. 

Ergonomia łączy elementy nauk o człowieku z naukami techniczno-organizacyjnymi. 

Są to takie nauki, jak: 

• fizjologia pracy, 

• socjologia i psychologia pracy, 

• antropologia, 

• medycyna pracy, 

• organizacja i pedagogika pracy, 

• urbanistyka, 

• nauki techniczne (inżynieria budownictwa, inżynieria transportu, inżynieria maszyn, 

inżynieria materiałowa), 

• technologia, 

• ochrona środowiska, 

• bionika, 

• estetyka, 

• prawo.


Fizjologia pracy zajmuje się badaniem czynników oddziałujących na pracę mięśni 

w różnych warunkach otoczenia oraz wpływem wysiłku fizycznego na funkcje różnych 

narządów i mechanizmy przystosowania tych funkcji do pracy mięśni. 

Fizjologię pracy wykorzystuje się w ergonomii do: 

• ustalenia optymalnych warunków pracy fizycznej zmniejszających zmęczenie i możliwość 

wystąpienia chorób, 

• zapobiegania schorzeniom wynikającym z przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego 

i innych układów pracą dynamiczną i statyczną, 

• ustalenia częstotliwości i długości przerw w pracy, 

• ustalenia zasad odżywiania pracownika w zależności od rodzaju wykonywanej pracy. 

Z wiedzy z zakresu socjologii i psychologii pracy korzysta się w ergonomii w celu: 

• zwiększania motywacji do pracy, 

intensyfikacji wysiłku i zaangażowania pracowników, 

zmniejszania liczby czynników stresogennych wynikających z procesu pracy, 

• doboru rodzaju wykonywanej pracy do cech osobowości i predyspozycji psychofizycznych. 

Medycyna pracy zajmuje się ochroną zdrowia pracowników przed wpływem szkodliwych 

czynników w ich miejscach pracy. W ergonomii wykorzystuje się wiedzę z tej gałęzi 

medycyny głównie do formułowania zasad profilaktyki zdrowotnej pracowników. 

Wiedzę z pedagogiki pracy wykorzystuje się w celu budowy optymalnego układu człowiek 

– praca – środowisko poprzez wykorzystanie wpływu wychowawczego pracy na przystosowanie 

pracownika do warunków pracy, a wiedzę z organizacji pracy – do stwarzania 

warunków sprzyjających efektywnemu wykorzystaniu czasu. 

Dzięki antropometrii (metodzie badawczej stosowanej w antropologii), polegającej na 

pomiarach porównawczych części ciała ludzkiego, dostosowuje się wymiary i budowę maszyn, 

urządzeń i narzędzi oraz stanowiska pracy do cech fizycznych pracownika. 

Nauki techniczne umożliwiają dostosowanie obiektów technicznych oraz ich środowiska 

do anatomicznych i psychofizycznych możliwości człowieka. Bionika (biomimetyka) 

to nauka zajmująca się wykorzystaniem występujących w przyrodzie rozwiązań technicznych. 

Stosuje się ją głównie w automatyce, elektronice i mechanice do projektowania 

nietypowych maszyn i urządzeń oraz różnego rodzaju wyposażenia, ułatwiających pracę, 

czyniących ją bezpieczniejszą lub po prostu przyjemniejszą. 

CIEKAWOSTKA 

Efektem zastosowania bioniki są między innymi: kadłuby łodzi imitujące grubą skórę delfinów; 

ultradźwięki naśladujące głos nietoperzy; rzepy syntetyczne, stosowane do obuwia 

i odzieży, imitujące haki owoców łopianu; „inteligentna” odzież przystosowująca się do 

zmieniających się temperatur poprzez zmianę kształtu (gdy jest ciepło, maleńkie otworki 

tkaniny są otwierane przez klapki podobnie jak szyszki, które otwierają się i wysypują nasiona 

w określonej temperaturze). 

Zasady ergonomii powinny być wykorzystywane we wszystkich sferach życia człowieka: 

w pracy zawodowej, w domu, w czasie zabawy i odpoczynku. 

Z uwagi na moment podejmowania działań możemy stosować ergonomię korekcyjną 

lub koncepcyjną. 

Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą istniejących maszyn, urządzeń, stanowisk 

pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników, 

formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy i zmniejszenie 

istniejących obciążeń oraz poprawą wydajności i jakości pracy.


93 

ZAPAMIĘTAJ 

Zadaniem ergonomii korekcyjnej jest poprawa stanu już istniejącego. Można ją z powodzeniem 

stosować do polepszenia jakości pracy w szkole, w firmie i w domu. 

Ergonomię koncepcyjną stosuje się w fazie projektowania narzędzi, urządzeń, maszyn, 

stanowisk pracy, budynków, warunków pracy w celu dostosowania ich do fizjologicznych, 

psychicznych i społecznych potrzeb człowieka. Zadaniem ergonomii koncepcyjnej jest 

kierowanie się odpowiednimi wytycznymi w trakcie procesu projektowania. W ograniczonym 

stopniu można ją stosować w szkołach już funkcjonujących, ale efekty korzystania 

z jej zaleceń widać najlepiej w nowych placówkach – funkcjonalnych i przyjaznych dla 

ucznia i nauczyciela. 

Pojęcie ergonomiczności i skutki jej braku 

Ergonomia stała się na tyle popularna, że często słyszymy o ergonomiczności produktów. 

Pojęcie to jest niestety nadużywane przez specjalistów do spraw marketingu i sprzedaży, 

ponieważ określenie wyrób ergonomiczny lub wyrób nieergonomiczny odnosi się do oceny 

tego, w jakim stopniu dany produkt spełnia wymagania ergonomiczne. Nie zawsze 

przekłada się to na rzeczywiste cechy tego produktu. Nieergonomiczne nożyczki narażają 

użytkownika na uciążliwość przy cięciu, powodują szybsze zmęczenie pracą, spadek wydajności 

i urazy mechaniczne dłoni. Niekorzystne oddziaływanie na organizm ludzki nieergonomicznego 

stanowiska pracy może być powolne i początkowo trudno zauważalne, 

np. skutki niewłaściwej postawy podczas pracy prowadzą do ciężkich schorzeń układu ruchu, 

płaskostopia, żylaków i dotkliwych bólów. 

Tabela 14.1. Przykłady wyrobów ergonomicznych 

Kryterium 

Minimalizacja czasu 

przygotowania wyrobu 

do użycia (odpowiednie 

nastawienie wyrobu, 

czyszczenie, 

rozkładanie i składanie) 

Przykład 

Wyrób z możliwością 

przystosowania go 

dla różnych 

użytkowników


Kryterium 

Przykład 

Wyrób z możliwością 

przystosowania go dla 

różnych użytkowników 

– cd. 

Minimalizowanie 

przestrzeni niezbędnej 

do przechowywania 

przedmiotu 



litery. 

a) ergonomia 

b) fizjologia pracy 

c) nauka 

interdyscyplinarna 

d) ergonomia 

korekcyjna 

( ) Zajmuje się analizą istniejących maszyn, urządzeń, 

stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do 

psychofizycznych możliwości pracowników, formułowaniem 

zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy 

i zmniejszenie istniejących obciążeń oraz poprawą wydajności 

i jakości pracy. 

( ) Jest dziedziną wiedzy zajmującą się przystosowaniem 

maszyn, urządzeń technicznych, narzędzi, stanowisk roboczych 

i fizycznego środowiska pracy do psychofizycznych 

cech, możliwości i potrzeb człowieka. 

( ) Zajmuje się badaniem czynników wpływających na 

pracę mięśni w różnych warunkach otoczenia oraz wpływem 

wysiłku fizycznego na funkcje różnych narządów i mechanizmy 

przystosowania tych funkcji do pracy mięśni. 

( ) Łączy w sobie elementy wielu nauk.


95 

15 

Ergonomia postawy 

podczas pracy 

ZAGADNIENIA 

■ Na czym polega różnica pomiędzy pracą dynamiczną a pracą statyczną? 

■ Dlaczego kręgosłup ma naturalne krzywizny? 

■ Jakie problemy zdrowotne mogą wynikać z wad postawy? 

■ Jaki jest wpływ pozycji przyjmowanej przy pracy na obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa? 

15.1. Postawy ciała przyjmowane w czasie pracy 

Od postawy ciała przyjmowanej w czasie pracy, wypoczynku i snu w poważnej mierze 

zależy sprawność i zdrowie człowieka, ponieważ pozycja ciała wpływa na warunki pracy 

mięśni i narządów wewnętrznych oraz na harmonijność ruchów. Ewolucja przystosowała 

człowieka do wykonywania czynności związanych z zaspokojeniem jego potrzeb życiowych. 

Jest on więc przystosowany do chodzenia, siedzenia, stania, leżenia. Wszystkie te 

czynności powinny się odbywać na zmianę. 

Najmniejszy koszt energetyczny ponoszony przez organizm człowieka wynikający z przyjęcia 

danej pozycji występuje przy pozycji leżącej w stanie odpoczynku – 64,8 kcal/godz. 

Każda inna pozycja pociąga za sobą wzrost tego kosztu, ponoszonego jedynie na utrzymanie 

w niej ciała. Więcej energii niż przy pozycji leżącej organizm zużywa: 

• w pozycji siedzącej – o 4,0%; 

• w pozycji klęczącej – o 8,5%; 

• w pozycji stojącej – o 12,0%. 

Stan wymuszenia pozycji może spowodować wzrost wydatkowania energii do 60%. 

Możliwość zmiany pozycji ciała w czasie pracy sprawia, że szkodliwość ewentualnych nieprawidłowości 

jest stosunkowo mniejsza i pracownik może dość długo przebywać w warunkach 

niewygodnych i uciążliwych. 

ZAPAMIĘTAJ 

Zmiana pozycji ciała przyczynia się do zwiększenia ciśnienia krwi, pobudza serce i układ oddechowy 

do pracy, a tym samym poprawia sprawność i wydajność pracy fizycznej i umysłowej. 

Długotrwałe przyjmowanie tylko jednej pozycji powoduje obciążenia jednostronne prowadzące 

do problemów zdrowotnych. 

Układ ruchu 

Układ ruchu składa się z: 

• części biernej (kości, stawy i więzadła), 

• części czynnej (mięśnie szkieletowe).


ZAPAMIĘTAJ 

Kości, stawy, więzadła i mięśnie stanowią ściśle związaną ze sobą całość czynnościową. 

Wykonywanie pracy przez mięśnie jest możliwe dzięki ich zdolnościom do skurczów 

i rozkurczów. Skurcze mięśni wprowadzają w ruch kości szkieletowe, dzięki czemu człowiek 

się porusza, wykonując w tym czasie pracę dynamiczną. Napięcie mięśni powodujące 

zmianę ich układu nosi nazwę napięcia dynamicznego. 

Jeśli mięśnie znajdują się w stanie długotrwałego napięcia bez zmiany położenia odpowiedniej 

części ciała, występuje napięcie statyczne, a wykonywaną wtedy pracę nazywamy 

pracą statyczną. Praca statyczna występuje przy podtrzymywaniu ciężarów w powietrzu, 

utrzymywaniu w stałym położeniu rąk przy klawiaturze komputerowej, przy siedzeniu 

lub staniu bez ruchu. 

Przy pracy dynamicznej włókna mięśniowe ulegają naprzemiennemu rozciąganiu 

i kurczeniu się (napinaniu i rozluźnianiu). Dzięki temu mięśnie są dobrze ukrwione 

– dopływa do nich wystarczająca ilość tlenu i środków odżywczych, a produkty przemiany 

materii mogą być z nich usuwane (rys. 15.1). Z tego powodu prace, w których przeważa 

wysiłek dynamiczny, mogą trwać stosunkowo długo i nie wywoływać urazów czy 

objawów zmęczenia. Odwrotnie jest w sytuacji wysiłku statycznego, dominującego np. 

podczas pracy przy komputerze. Podczas wysiłku statycznego mięśnie ulegają skurczeniu 

i znajdują się w stanie długotrwałego napięcia. Napięte mięśnie uciskają naczynia 

krwionośne, przez co utrudniają swobodny przepływ krwi, co z kolei zakłóca dostarczanie 

składników odżywczych i usuwanie produktów przemiany materii. Szybko powstaje 

poczucie dyskomfortu, narasta zmęczenie i ból. Organizm reaguje na obciążenia 

statyczne wzrostem ciśnienia tętniczego krwi, a po dłuższym czasie – zwyrodnieniami 

stawów i kręgosłupa. 

Rys. 15.1. Zapotrzebowanie na krew


97 

ZAPAMIĘTAJ 

Każdy rodzaj pracy wymaga udziału zarówno wysiłku statycznego, jak i dynamicznego. 

Należy tak organizować stanowisko pracy, aby wysiłek statyczny zmniejszyć do 

minimum. 

Oprócz wielu funkcji, jakie spełnia w organizmie kręgosłup, stanowi on część składową 

narządu ruchu i musi zapewniać dość obszerny, wielokierunkowy zakres ruchów tułowia, 

niezbędny do sprawnego wykonywania czynności życia codziennego i funkcji zawodowych. 

Umożliwia to odcinkowa budowa połączeń międzykręgowych i działających na nie 

mięśni. Powoduje ona, że wygięcia kręgosłupa są łagodne, a naprężenia występują głównie 

w połączeniach kręgów. Kręgi są połączone między innymi krążkami międzykręgowymi 

(zwanymi popularnie dyskami), których najsłabszym elementem jest jądro miażdżyste 

odkształcające się pod wpływem obciążenia. 

Kręgosłup pozwala utrzymać pionową postawę ciała, jest zbudowany z 33–34 kręgów 

(7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych, 

oraz 4–5 kręgów guzicznych) (rys. 15.2). 

Kręgosłup ma naturalne krzywizny, których wielkość zależy od działania mięśni biegnących 

po jego bokach i między kręgami. W odcinku szyjnym występuje lordoza, czyli 

łukowate wygięcie kręgosłupa do przodu. Kręgi piersiowe tworzą kifozę piersiową, czyli 

łukowate wygięcie ku tyłowi. W odcinku lędźwiowym kręgosłupa występuje lordoza 

lędźwiowa. Nadmierne krzywizny kręgosłupa są stanem patologicznym i wymagają pomocy 

ortopedycznej. 

ZAPAMIĘTAJ 

Budowa kręgosłupa zapewnia mu wytrzymałość na duże, zmienne obciążenia podczas 

pracy, a jego naturalne wygięcia umożliwiają spełnianie funkcji podporowej i amortyzacyjnej 

przy przemieszczaniu się. 

Rys. 15.2. Przykładowe choroby kręgosłupa


Wady postawy 

Skrzywienia kręgosłupa są przyczyną łatwego męczenia się, utrudniają pracę układu oddechowego 

i krążenia oraz wywołują większość bólów głowy. 

Wady postawy związane z deformacjami kręgosłupa o różnym stopniu nasilenia występują 

u ok. 50% dzieci i 70% dorosłych i stanowią w naszym kraju poważny problem 

medyczny. Ich przebieg i rokowania są bardzo trudne do przewidzenia. Najczęstszą 

postacią skolioz jest skrzywienie prawostronne piersiowe, zniekształcające klatkę piersiową 

(garb żebrowy) i znajdujące się w niej narządy. W wyniku tego następuje niewydolność 

układu krążenia i oddychania oraz zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu, 

nasilające się wraz z wiekiem. Obecnie większość wad postawy jest spowodowana długotrwałą 

pracą w pozycji siedzącej, będącą przyczyną takich problemów zdrowotnych 

dzieci i dorosłych, jak: 

• choroby układu krążenia, 

• cukrzyca, 

• otyłość, 

• zaburzenia żołądkowo-jelitowe, 

• zła kondycja fizyczna, 

• odwapnienia kości i zmiany zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa, 

• ograniczenia ruchowe, 

• uciążliwe dolegliwości bólowe obciążonych mięśni, 

• osłabienie wzroku. 

Niebezpieczeństwo wystąpienia tych schorzeń jest duże i dotyczy wielu grup pracowniczych, 

u których podczas wykonywania obowiązków zawodowych dominuje pozycja siedząca, 

często przy nieergonomicznym stanowisku pracy. 

Profilaktyka wad postawy 

Dolegliwości bólowe kręgosłupa są spowodowane głównie przeciążeniami statycznymi 

i nieprawidłową mechaniką ruchów. Dolegliwości te zwykle leczy się farmakologicznie, 

co nie usuwa przyczyny, lecz jedynie zmniejsza ból i dodatkowo zakłóca funkcje żołądka, 

wątroby i nerek. W takiej sytuacji jedynym rozwiązaniem problemu jest prowadzenie 

właściwej profilaktyki schorzeń kręgosłupa, co powinno stać się codziennym obowiązkiem. 

Powinna ona obejmować nie tylko wykon ywanie ćwiczeń korekcyjnych, wzmacniających 

mięśnie grzbietu, brzucha i barków, lecz także propagowanie wśród społeczeństwa 

wiedzy dotyczącej świadomości ruchów swojego ciała, pozwalającej na eliminowanie 

nadmiernych napięć mięśni. Taka świadomość pozwoli na utrzymanie prawidłowej postawy 

ciała. 

Skutki społeczno-ekonomiczne dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego są poważne, 

a zmniejszenie ich zależy od wiadomości, nawyków i przyzwyczajeń w zakresie 

przyjmowania prawidłowej pozycji przy pracy, ergonomiczności stanowiska pracy, 

organizacji odpoczynku pracownika i profilaktyki zdrowotnej. Profilaktyka ta powinna 

obejmować: 

• wytworzenie nawyku używania ergonomicznych stanowisk pracy, siedzisk dostosowanych 

do wzrostu i odpowiedniego pola pracy; 

• wytworzenie nawyku utrzymywania prawidłowej postawy ciała w pozycjach siedzącej 

i stojącej oraz przy przenoszeniu i podnoszeniu ciężkich przedmiotów; 

• wyrobienie umiejętności pozwalających na eliminowanie nadmiernych statycznych napięć 

mięśni; 

• wykonywanie ćwiczeń korekcyjnych wzmacniających mięśnie grzbietu, brzucha 

i barków.


99 

Pozycja ciała podczas pracy 

Pozycja ciała zajmowana podczas pracy jest uzależniona od rodzaju pracy, wyposażenia 

stanowiska i nawyków pracownika. Zasadnicze postawy ciała przy pracy to siedzenie, 

stanie i chodzenie. Najkorzystniejsze, szczególnie gdy praca charakteryzuje się małą ruchliwością, 

jest takie zaprojektowanie stanowiska i procesu pracy, aby pracownik mógł naprzemiennie 

przyjmować pozycję siedzącą i stojącą. 

Uczeń w szkole pracuje w pozycji siedzącej. Istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, 

że po zakończeniu edukacji także będzie pracował w tej pozycji. Ułatwienia spowodowane 

szerszym niż dawniej wykorzystaniem pozycji siedzącej są jednak pozorne, ponieważ nie 

jest to dla człowieka pozycja fizjologiczna, do jakiej został przystosowany ewolucyjnie. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pozycja siedząca powoduje zmiany naturalnych krzywizn kręgosłupa, spłaszczanie się 

lordoz lędźwiowej i szyjnej, zaokrąglenie pleców, zmianę postawy ciała. 

Wpływ pozycji przyjmowanej podczas pracy na obciążenie kręgosłupa 

Wydaje się, że pozycja siedząca jest mniej obciążająca niż stojąca. Rzeczywiście tak jest, jeśli 

porównamy ilość energii zużywanej przez organizm na utrzymanie danej pozycji. Jeśli 

jednak porównamy obciążenie odcinka lędźwiowego, to wyraźnie widać, że przy siedzeniu 

w sposób przedstawiony na rys. 15.3 (b i c) – prosto bez podparcia i w pozycji pochylonej 

z lekkim podparciem o kolana – przeciążamy część lędźwiową kręgosłupa. 

a) b) c) 

100% 140% 190% 

Rys. 15.3. Wpływ pozycji ciała na siłę nacisku na dysk między kręgami lędźwiowymi L3 i L4 

Odpoczywaj tak, aby nie szkodzić swojemu zdrowiu. 

ZAPAMIĘTAJ


Częstą przyczyną urazów i dolegliwości w układzie ruchu jest przyjmowanie i utrzymywania 

wymuszonych, niewygodnych pozycji ciała, w szczególności pochylonej, np. praca 

przy zbyt nisko usytuowanej powierzchni roboczej, lub ze skrętem sylwetki. W takich 

przypadkach powstają duże siły ściskające i tnące, a także duże momenty sił w kręgosłupie 

oraz w stawach rąk i nóg. Zmiana pozycji ciała z wyprostowanej na pochyloną powoduje 

mniej więcej dziesięciokrotny wzrost momentu siły w stawie biodrowym i znaczny wzrost 

momentów w innych stawach nóg. Wszystkie te przeciążenia skutkują zmniejszeniem 

sprawności, bólami, sztywnieniem i zwyrodnieniami kręgosłupa oraz stawów rąk i nóg. 

Przy zmianach zwyrodnieniowych kręgosłupa często występuje ból krzyża promieniujący 

do kończyn. Dawniej tego typu dolegliwości dotykały przede wszystkim osoby po 50. roku 

życia, obecnie w gabinetach lekarzy ortopedów pojawiają się dwudziesto-, trzydziestolatki. 

Przedstawione poniżej rysunki ułatwiają ocenę, czy przyjmowana pozycja obciąża część 

lędźwiową kręgosłupa. 

Zdejmowanie 

przedmiotów 

w pozycji stojącej 

z ramionami 

wyciągniętymi 

do góry. 

Pozycja nieprawidłowa 

Zdejmowanie 

przedmiotów 

w pozycji stojącej 

z wykorzystaniem 

podwyższenia, 

ramiona zgięte 

w stawie łokciowym. 

Pozycja prawidłowa 

Praca w pozycji 

stojącej. 


stojącej 

– naprzemienne 

opieranie jednej 

z nóg na niskim 

stołeczku. 


stojącej (stałe 

pochylanie tułowia 

prowadzi do 

przeciążenia 

odcinka 

lędźwiowego 

kręgosłupa). 


stojącej 

– naprzemienne 

opieranie jednej 

z nóg na niskim 

stołeczku. 

Rys. 15.4. Wybrane pozycje podczas pracy


101 

Podczas pracy 

w pozycji 

pochylonej 

niekorzystne 

siły działają 

bezpośrednio 

na odcinek 

lędźwiowy 

kręgosłupa. 


stojącej. 

Brak podparcia 

kręgosłupa podczas 

siedzenia powoduje 

przeciążenie 

odcinka 

lędźwiowego. 


siedzącej. 

Rys. 15.4. Wybrane pozycje podczas pracy – cd. 


1. Odpowiedz na poniższe pytania: 

a) Dlaczego praca dynamiczna jest korzystniejsza dla organizmu od pracy statycznej? 

b) Dlaczego praca w pozycji siedzącej może spowodować odwapnienie kości i zmiany 

zwyrodnieniowe stawów kręgosłupa? 


1. Dziś wieczorem umyj zęby dwukrotnie, za każdym razem przez trzy minuty i w innej 

pozycji ciała (rys. 15.4). Opisz swoje odczucia i wybierz postawę, która była mniej męcząca. 

Uzasadnij swój wybór.


16 

Organizacja stanowiska pracy 

człowieka w pozycji stojącej 

ZAGADNIENIA 

■ Jak pozycja stojąca wpływa na funkcjonowanie organizmu pracownika? 

■ Jakie korzyści wynikają z przyjmowania pozycji stojącej w pracy? 

■ Jakie schorzenia grożą pracownikowi wykonującemu przez dłuższy czas pracę w pozycji 

stojącej? 

■ Jakie są zasady organizacji stanowiska pracy w pozycji stojącej? 

■ W jaki sposób można zminimalizować lub usunąć zagrożenia wynikające z wykonywania pracy 

w pozycji stojącej? 

Pozycja stojąca jest częsta w zawodach, w których praca związana jest z koniecznością użycia 

większej siły i większej przestrzeni. Nie jest ona wskazana przy pracach precyzyjnych. 

Najczęściej przyjmują ją: fryzjerzy, dentyści, sprzedawcy, hostessy, pracownicy laboratoriów, 

osoby pracujące przy taśmach produkcyjnych, frezarkach i obrabiarkach, kelnerzy. 

Korzyści wynikające z pracy w pozycji stojącej: 

• możliwość bezpiecznego przemieszczania ciężkich przedmiotów i używania dużej siły 

mięśniowej; 

• dobra widoczność elementów sterujących, pojedynczych wskaźników i pogrupowanych 

zgodnie z procesem technologicznym; 

wygoda obsługi urządzeń sterujących; 

możliwość odpowiedniego rozmieszczenia przedmiotów potrzebnych do pracy; 

• duża mobilność pracownika, który może wykonywać wiele różnych zadań wymagających 

odmiennego wyposażenia; 

możliwość lepszego niż w pozycji siedzącej wykorzystania przestrzeni pracy; 

• swoboda ruchów. 

Tradycyjnie zadania robocze wykonywano na stojąco, ale taka pozycja pracy pociąga 

za sobą duży koszt energetyczny i powoduje obciążenie statyczne mięśni nóg i grzbietu, 

w wyniku czego część krwi (20–25%) gromadzi się w kończynach dolnych. Skutkuje to 

zmniejszeniem dokrwienia całego organizmu i wpływa niekorzystnie na przemianę materii 

zachodzącą w komórkach organizmu, co w połączeniu z obciążeniem statycznym 

zakłóca dostarczanie składników odżywczych do stawów, więzadeł, ścięgien, mięśni i kości 

oraz usuwanie z nich produktów przemiany materii. 

Wpływ pozycji stojącej na funkcjonowanie organizmu pracownika: 

duże obciążenie mięśni kończyn dolnych i grzbietu, 

zwiększenie zużycia energii w porównaniu z pozycją siedzącą, 

• występowanie największego ukrwienia w obrębie kończyn dolnych, kosztem niedokrwienia 

pozostałych części ciała, 

• obniżony poziom metabolizmu,


103 

• niekorzystne obciążenie stawów odpowiedzialnych za utrzymanie człowieka w pozycji 

stojącej, 

niekorzystne obciążenie statyczne stóp, 

• złe zaopatrzenie w krew i tlen więzadeł zapewniających ruch kręgosłupa. 

Pozycja stojąca ma niekorzystny wpływ na organizm ludzki i jest przyczyną: 

żylaków, 

obrzęków i zakrzepów żył, 

płaskostopia, 

zniekształceń stawów kolanowych, 

skrzywień kręgosłupa, w tym trwałego skrzywienia kręgosłupa w odcinku piersiowym, 

zahamowania funkcji wydzielniczej żołądka, 

zapalenia górnych dróg oddechowych, 

• chorób nerek. 

ZAPAMIĘTAJ 

Długotrwała pozycja stojąca jest przeciwieństwem naturalnego stanu człowieka – ruchu. 

Podczas wykonywania prac w pozycji stojącej wysokość płaszczyzny stanowiska pracy 

zależy od rodzaju wykonywanej pracy. Przy lekkiej pracy montażowej lub kontroli produktu 

stanowisko powinno znajdować się wyżej niż przy pracach wymagających manipulowania 

ciężkimi przedmiotami, co ilustruje rys. 16.1. 

C 

B 

A 

D 

Rys. 16.1. Organizacja stanowiska pracy człowieka (mężczyzny) w pozycji stojącej: A – poziom urządzeń 

kontrolno-pomiarowych, które należy obserwować, B – wysokość, na jakiej powinny się znajdować 

narzędzia podczas pracy maszyny, C – wysokość wykonywania prac ręcznych bez potrzeby 

dokładnej kontroli wzrokowej, ze swobodą ruchu, D – poziom wykonywania pracy przy manipulowaniu 

ciężkimi przedmiotami; wszystkie wymiary podane są w cm


Optymalna wysokość wykonywania prac za pomocą rąk ułatwia pracę i zmniejsza zmęczenie. 

Przy jej określaniu bierze się pod uwagę głównie wzrost pracownika, wymiary 

przedmiotów, nad którymi pracuje, i rodzaj wykonywanych czynności. 

Powierzchnia robocza umieszczona zbyt wysoko zwiększa obciążenie szyi i obręczy 

barkowej, co powoduje sztywność, bolesność i bóle ramion przy ich unoszeniu i odwodzeniu. 

Zbyt niskie położenie powierzchni roboczej wymusza konieczność pochylania tułowia, 

co jest przyczyną bólów dolnego odcinka kręgosłupa. 

Dla typowych prac wykonywanych za pomocą rąk, niewymagających użycia dużej siły 

czy precyzji, najkorzystniejszy poziom powierzchni roboczej znajduje się na wysokości 

łokcia pracownika lub nieco (5–10 cm) niżej. Powierzchnia robocza przeznaczona do wykonywania 

ciężkiej pracy fizycznej powinna być umieszczona ok. 20–40 cm poniżej wysokości 

łokcia pracownika. 

Obecnie – ze względu na niedogodności i dolegliwości występujące przy pozycji stojącej 

– dużą część stanowisk pracy dostosowano do pozycji siedzącej, ale niektóre rodzaje prac 

mogą być wykonywane tylko na stojąco (często jest to połączone z chodzeniem). 

Przy organizacji stanowiska pracy przeznaczonego do wykonywania zadań w pozycji 

stojącej należy zwrócić uwagę na: 

• odpowiednią wysokość pola pracy – ustala się ją, przyjmując za punkt odniesienia wysokość 

od podłoża do łokcia (przy ramionach swobodnie opuszczonych wzdłuż tułowia); 

najmniejsze obciążenia dla organizmu występują wtedy, gdy ta wysokość mieści się 

między 7 cm poniżej łokcia a 10 cm powyżej; 

• optymalny obszar pracy – pracownik powinien w jak najmniejszym stopniu pracować 

w pozycji wymuszonej (pochylonej); optymalny obszar pracy to 30–35 cm od krawędzi 

(maksymalnie do 50 cm) oraz 25–30 cm od środka stołu (maksymalnie 50–60 cm); 

• rozmieszczenie elementów pracy według ich ważności i częstości stosowania. 

Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu 

prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, praca kobiety w ciąży 

lub karmiącej piersią wykonywana w pozycji stojącej łącznie ponad trzy godziny w czasie 

zmiany roboczej jest uznana za szczególnie uciążliwą lub szkodliwą dla zdrowia. 

Podczas wykonywania pracy w pozycji stojącej należy: 

umieścić przedmioty, nad którymi pracujemy, z przodu i jak najbliżej ciała; 

równomiernie rozkładać ciężar ciała na obie stopy; 

• osoby niższe powinny mieć zapewniony taki dostęp do stanowiska, by mogły swobodnie 

sięgać do wszystkich jego elementów, bez przyjmowania nienaturalnych pozycji 

(zastosowanie podnóżków, podestów); 

regularnie napinać i rozluźniać mięśnie nóg, pleców i brzucha; 

pozwolić odpocząć stopom i nogom (miejsca siedzące do chwilowego odpoczynku); 

• przyjmować właściwą postawę (sylwetka wyprostowana, stopy rozstawione na szerokość 

barków, ramiona i barki spoczywają w pozycji swobodnej); 

• dobrać odpowiednie obuwie wykonane z materiałów przepuszczalnych, na szerokim, 

niskim obcasie lub płaskie, stabilizujące staw skokowy (niedopuszczalne są buty na 

wysokim obcasie i ze zwężanymi czubami); 

odpoczywać po pracy z nogami uniesionymi powyżej serca (siedzenie z nogami na biurku); 

• uprawiać każdy rodzaj aktywności fizycznej, który pobudza krążenie (np. jogging, pływanie, 

spacer, jazda na rowerze); 

• stosować przemiennie zimne i ciepłe prysznice nóg i w miarę możliwości masaże.


105 

Zgodnie z § 49 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. 

w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy: 

• przy wykonywaniu pracy niewymagającej stale pozycji stojącej należy zapewnić pracownikom 

możliwość siedzenia; 

• przy wykonywaniu pracy wymagającej stale pozycji stojącej lub chodzenia należy 

zapewnić pracownikom możliwość odpoczynku w pobliżu miejsca pracy w pozycji 

siedzącej; 

• siedziska powinny spełniać wymagania Polskich Norm. 


1. Wyjaśnij, dlaczego zmiana pozycji ciała zmniejsza niekorzystne dla organizmu skutki 

pracy w pozycjach niewygodnych i uciążliwych. 

2. Wyjaśnij, dlaczego osoby pracujące w pozycji stojącej powinny regularnie napinać i rozluźniać 

mięśnie nóg, pleców i brzucha. 

3. Wymień przynajmniej siedem zasad, które należy stosować przy wykonywaniu pracy 

w pozycji stojącej. 


1. Podpisz zdjęcia skierowane do osób pracujących w pozycji stojącej. W podpisach użyj 

słów: „zakazane”, „korzystne”, „wskazane”. 

a) b) c) d) 

2. Dobierz wysokość powierzchni roboczej do rodzaju wykonywanej pracy. W tym celu 

wpisz w nawiasy odpowiednie litery. 

Wysokość powierzchni roboczej: a) 80 cm, b) 135–140 cm, c) 100–105 cm, d) 118–123 cm. 

Wykonywana praca: 

( ) Obserwacja urządzeń kontrolno-pomiarowych. 

( ) Prace wykonywane za pomocą rąk bez potrzeby dokładnej kontroli wzrokowej, ze 

swobodą ruchu. 

( ) Manipulowanie ciężkimi przedmiotami.


17 

Organizacja stanowiska pracy 

człowieka w pozycji siedzącej 

ZAGADNIENIA 

■ Dlaczego człowiek tak chętnie wykonuje różnego rodzaju prace w pozycji siedzącej? 

■ Jakie schorzenia grożą pracownikowi wykonującemu przez dłuższy czas pracę w pozycji 

siedzącej? 

■ W jaki sposób można zminimalizować lub usunąć zagrożenia wynikające z wykonywania pracy 

w pozycji siedzącej? 

17.1. Pozycja siedząca w pracy 

Pozycja siedząca jest pozycją ciała sprzyjającą wykonywaniu wielu czynności zawodowych. 

Pozwala na skupienie się na realizowanych zadaniach i przeprowadzanie prac precyzyjnych 

o niewielkich wymaganiach siłowych. Nie jest w niej też konieczne przemieszczanie 

się pracownika. 

Pozycja siedząca jest wykorzystywana w coraz większej liczbie stanowisk pracy, zastępując 

inne bardziej uciążliwe pozycje w grupie prac tradycyjnie zwanych fizycznymi (np. 

sprzątanie dużych powierzchni obiektów handlowych, instytucji publicznych, szpitali przez 

wyspecjalizowane maszyny czyszczące, obsługa taśm montażowych, niektórych rodzajów 

obrabiarek, automatów). Typowe stanowiska pracy w tej pozycji to stanowiska montażu 

ręcznego, operatorów maszyn (operator dźwigu, operator suwnicy, kierowcy pojazdów), 

dyspozytorów i stanowiska pracy biurowej. 

Pozycja siedząca jest mało męcząca, ponieważ ma jeden z najmniejszych kosztów energetycznych 

pracy. Jest chętnie przyjmowana przez pracowników, ponieważ zapewnia: 

• odciążenie kończyn dolnych, 

• dobrą stabilność tułowia, 

• dobrą koordynację ruchową, 

• ograniczenie ruchów mimowolnych związanych z utrzymywaniem pozycji ciała. 

Niestety pozycja siedząca bardzo obciąża część lędźwiową kręgosłupa. Na krążek międzykręgowy 

znajdujący się między trzecim a czwartym kręgiem lędźwiowym jest wywierany 

nacisk przekraczający wagę ciała (w zależności od stopnia pochylenia) od dwóch do 

czterech razy. Siły te prostują naturalną krzywiznę (lordozę) w odcinku lędźwiowym, co 

z czasem zwiększa obciążenia kręgosłupa. 

Ograniczenia związane z możliwością bezpiecznego dla zdrowia wykonywania pracy 

w pozycji siedzącej wynikają także z niekorzystnego wpływu pracy statycznej mięśni 

(pleców, ramion, grzbietu, rąk) na układy krążenia i oddechowy oraz na narządy wewnętrzne. 

Dodatkowo z pracą w pozycji siedzącej wiążą się uciążliwości wynikające z jednostajności 

ruchów i czynności, obciążenia wzroku i stresu psychospołecznego.


107 

Długotrwałe wykonywanie pracy w pozycji siedzącej może wywoływać: 

• dolegliwości bólowe ze strony układu mięśniowo-szkieletowego; 

• drętwienia, mrowienia i bóle nóg spowodowane zastojem krwi w naczyniach krwionośnych 

podudzi lub źle wyprofilowaną płytą siedziska; 

• zespoły bólowe przeciążonych mięśni bezpośrednio wykonujących pracę i utrzymujących 

pozycję ciała; 

• zmiany zwyrodnieniowe stawów odcinków szyjnego i lędźwiowego kręgosłupa; 

• zespół cieśni kanału nadgarstka; 

• zapalenie pochewek ścięgnistych mięśni przeciążonych pracą; 

• zmęczenie wzroku. 

Obciążenia pracownika wynikające z przyjmowania pozycji siedzącej przy pracy zależą 

w dużym stopniu od wymiarów krzesła (siedziska) i stołu tworzących stanowisko pracy 

(rys. 17.1 i 17.2). 

Rys. 17.1. Wpływ ustawienia siedziska na pozycję przyjmowaną podczas pracy 

Rys. 17.2. Zła organizacja pracy – za nisko ustawiona powierzchnia pracy zmusza do pochylenia głowy 

Nieergonomiczne ze względu na wymiary stanowisko pracy, powodujące wymuszone 

położenie tułowia i kończyn, może być przyczyną: 

• zmian sylwetki (spłaszczenie klatki piersiowej, wystąpienie tendencji do poszerzenia 

bioder, skrzywienia kręgosłupa); 

• wygięcia kręgosłupa powodującego nacisk na nerwy;


• gorszej wentylacji płuc i utrudnionego oddychania, co upośledza krążenie, podwyższa 

ciśnienie tętnicze i powoduje zwężenie naczyń krwionośnych; 

• napięć nerwowo-mięśniowych; 

• zmian morfologicznych i czynnościowych narządów wewnętrznych; 

• licznych dolegliwości i chorób. 

Podstawowe (minimalne) wymagania ergonomiczne dla krzesła biurowego przeznaczonego 

do pracy z komputerem znajdują się w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki 

Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach 

wyposażonych w monitory ekranowe). Minimalne wymagania to takie, których spełnienie 

nie spowoduje negatywnych skutków zdrowotnych podczas typowej pracy na stanowisku 

komputerowym. W przypadku pracy wykonywanej w pozycji siedzącej na innych stanowiskach 

należy dodatkowo uwzględnić specyfikę realizowanych zadań – by je dokładnie 

poznać, najlepiej skorzystać ze stron www.ciop.pl lub www.pip.gov.pl. 

Zachowanie właściwej pozycji siedzącej wymaga: 

• używania ergonomicznych stolików i krzeseł; 

• spoczywania ciężaru ciała głównie na guzach kulszowych, górnej części ud i na stopach; 

• rozstawienia nóg na szerokość bioder; 

• postawienia całych stóp na podłożu; 

• przy pewnych rodzajach pracy częściowego przenoszenia ciężaru ciała na lędźwie 

i na przedramię; 

• utrzymywania prostego tułowia, łopatek ściągniętych do dołu, odcinków lędźwiowego 

i dolnego piersiowego opartych o krzesło, jeśli to tylko możliwe przy danym rodzaju 

czynności; 

• zachowania kąta między podudziem a stopą nie mniejszego niż 90°; 

• zachowania kąta między udem i podudziem nie mniejszego niż 90°; 

• wystawienia łokci nieco poza brzeg stołu, a nie położenia ich na nim; 

• lekkiego pochylenia głowy; 

• nieodchylania głowy do tyłu; 

• zachowania od 250 do 350 mm odległości oczu od pola pracy lub obrabianego przedmiotu. 

ZAPAMIĘTAJ 

Każda, nawet zalecana pozycja przy pracy wymaga zmiany na inną – u dziecka co kilka 

minut, a u dorosłego co kilkanaście. 

W celu wyeliminowania negatywnych skutków pracy w pozycji siedzącej należy: 

• wytworzyć w sobie nawyk utrzymywania właściwej postawy ciała w pozycji siedzącej 

i częstej zmiany postawy; 

• sprawdzać, czy stanowisko pracy ma dostosowane do wzrostu wysokości siedziska 

i stołu; 

• sprawdzać, czy stanowisko pracy ma odpowiednie oświetlenie; 

• aktualizować wiedzę o zagrożeniach istniejących na stanowisku pracy i stosować poznane 

sposoby zmniejszające te zagrożenia; 

• mieć umiejętności pozwalające na eliminowanie nadmiernych statycznych napięć mięśni; 

• w czasie przerw w pracy przyjmować pozycje odciążające kręgosłup; 

• systematycznie wykonywać ćwiczenia korekcyjne wzmacniające mięśnie grzbietu, 

brzucha i barków.


109 

ZAPAMIĘTAJ 

Silne mięśnie brzucha, grzbietu i pośladków odciążają kręgosłup i zapobiegają jego 

skrzywieniom. 

Rys. 17.3. Właściwa pozycja ciała na stanowisku pracy siedząco-stojącej (wymiary podane w milimetrach 

i stopniach) 

ZAPAMIĘTAJ 

Bóle kręgosłupa odczuwa już niemal połowa Polaków powyżej 15. roku życia. Rosną społeczne 

koszty siedzącego trybu życia, a problemy z kręgosłupem są jednym z najczęstszych 

powodów nieobecności w pracy. 



a) Jakie grupy mięśni należy wzmacniać, aby zapobiec negatywnym skutkom pracy 

w pozycji siedzącej? 

b) Wyjaśnij, dlaczego osoby pracujące w pozycji siedzącej powinny co jakiś czas zmieniać 

pozycję przyjętą przy pracy? 

c) Wymień zasady, które należy stosować przy wykonywaniu pracy w pozycji stojącej, 

dotyczące położenia nóg, tułowia, łokci i głowy. 


1. Weź udział w badaniu przeprowadzanym przez Ergo-Test (www.ergotest.pl), określającym, 

czy twoje stanowisko pracy z domowym komputerem spełnia wymogi ergonomii. 

W rubryce „rodzaj pracodawcy” wpisz „samozatrudnienie”, a przy pytaniu o czas spędzany 

przy komputerze w pracy podaj liczbę godzin, które spędzasz przy komputerze 

w szkole. Sformułuj pisemnie wnioski wynikające z badania. 

2. Po godzinie pracy przy komputerze wykonaj wszystkie ćwiczenia relaksacyjne proponowane 

przez Ergo-Test. Zapisz w zeszycie, ile czasu ci to zajęło. Postaraj się wykonywać 

te ćwiczenia systematycznie po każdej godzinie pracy z komputerem. Dzięki temu wyrobisz 

w sobie cenny nawyk higienicznej pracy przydatny w pracy zawodowej.


18 

Ręczne prace transportowe 

ZAGADNIENIA 

■ Dlaczego pracodawca jest zobowiązany do stosowania odpowiednich rozwiązań technicznych 

i organizacyjnych zmierzających do wyeliminowania ręcznych prac transportowych? 

■ W jakich przypadkach zwiększa się ryzyko wystąpienia dolegliwości mięśniowo-szkieletowych 

przy wykonywaniu ręcznych prac transportowych? 

■ O czym należy się upewnić przed rozpoczęciem ręcznego przenoszenia ciężaru? 

■ Jaka jest dopuszczalna masa przemieszczanych przedmiotów? 

■ Jakie są zasady właściwego podnoszenia przedmiotów? 

■ Jakie są wymagania ergonomii przy organizacji ręcznych prac transportowych? 

Ręczne prace transportowe polegają na przemieszczaniu przedmiotów (materiałów) przez 

co najmniej jednego pracownika. Wykonuje się je na stanowiskach wymagających przenoszenia 

przedmiotów o małej lub dużej masie, czynności manipulacyjnych, prac montażowych 

czy sterowania maszynami lub urządzeniami. Transport ręczny odbywa się bez 

jakichkolwiek urządzeń lub za pomocą prostych beznapędowych środków transportowych 

(np. taczki, ręcznie poruszane wózki). 

Ręczne prace transportowe (podnoszenie, przenoszenie, unoszenie, ciągnięcie, pchanie, 

przesuwanie, układanie, przetaczanie lub przewożenie) należą do czynności najbardziej 

obciążających organizm i stwarzają poważne zagrożenie wypadkowe. Takie warunki 

wymagają odpowiedniej organizacji pracy i bardzo dobrej znajomości zasad ręcznego 

przemieszczania ładunków zarówno przez pracowników dozoru, jak i pracowników bezpośrednio 

wykonujących pracę. 

Urazy przy ręcznych pracach transportowych dotyczą dolegliwości mięśniowo-szkieletowych 

objawiających się silnym bólem spowodowanym: 

skręceniem stawów, 

zerwaniem ścięgien, więzadeł, 

• złamaniem kości, 

uszkodzeniem nerwów, 

• zapaleniem mięśni. 

Najbardziej narażone na te urazy są: odcinek lędźwiowy kręgosłupa, kręgosłup szyjny, 

ramiona, nadgarstki, stopy i dłonie. Mogą to być: 

• urazy kumulacyjne powstające w wyniku wielokrotnego lub długotrwałego dźwigania 

niewielkich ciężarów w ciągu zmian roboczych; 

• urazy ostre powstające w wyniku przekroczenia norm podnoszenia ciężarów lub przyjęcia 

postawy nadmiernie obciążających jakąś grupę mięśni. 

Ryzyko wystąpienia dolegliwości mięśniowo-szkieletowych zwiększa się w przypadku: 

• ograniczonych możliwości fizycznych pracowników wynikających ze stanu zdrowia 

(np. istniejące już dolegliwości, mała sprawność spowodowana brakiem aktywności fizycznej, 

wiek);


111 

Niewłaściwe podnoszenie ciężaru może 

doprowadzić do uszkodzenia więzadeł 

kręgosłupa i tzw. jądra galaretowatego, 

znajdującego się między kręgami. 

Uszkodzenie więzadeł i jądra następuje 

w przestrzeni międzykręgowej „Z”. 

Właściwe, doraźne podnoszenie 

przedmiotu o masie nie większej niż 50 kg 

równomiernie uciska kolumnę kręgosłupa, 

a ciśnienie rozkłada się na amortyzujące 

powierzchnie międzykręgowe „D”. 

Rys. 18.1. Kręgosłup przy podnoszeniu ciężarów 

• braku odpowiedniego przygotowania do ręcznych prac transportowych, wynikającego 

z nieprzeszkolenia pracowników w zakresie bezpiecznych technik przemieszczania ładunków, 

z pracy bez sprzętu pomocniczego, niewłaściwej organizacji pracy; 

• stresu pracowników powodującego stałe napięcie mięśni (zwiększony nacisk na krążki 

międzykręgowe). 

Wobec dużych uciążliwości i zagrożeń, na jakie narażeni są pracownicy podczas wykonywania 

ręcznych prac transportowych, zgodnie z Obwieszczeniem Ministra Rodziny, Pracy 

i Polityki Społecznej z dnia 11 maja 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia 

Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy 

ręcznych pracach transportowych oraz innych pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, 

pracodawca jest zobowiązany do stosowania odpowiednich rozwiązań technicznych i organizacyjnych 

zmierzających do wyeliminowania ręcznych prac transportowych, a w razie 

braku takiej możliwości, do takiego organizowania pracy, aby zmniejszyć uciążliwości i zagrożenia 

oraz wyposażać pracowników w niezbędny sprzęt pomocniczy i środki ochrony 

indywidualnej. 

Przed dopuszczeniem pracownika do ręcznych prac transportowych pracodawca jest 

obowiązany: 

1. przeszkolić pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym w szczególności 

w zakresie właściwych sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych; 

2. zapewnić pracownikom informacje dotyczące przemieszczanego przedmiotu, w szczególności 

jego masy i położenia środka ciężkości, zwłaszcza gdy masa jest nierównomiernie 

rozłożona; 

3. informować pracowników o wszystkich aspektach bezpieczeństwa i higieny pracy oraz 

wymaganiach ergonomii, w tym o wynikach oceny ryzyka zawodowego, oraz o środkach 

bezpieczeństwa zapobiegających urazom, a zwłaszcza urazom kręgosłupa.


ZAPAMIĘTAJ 

W przypadku stwierdzenia, że sposób wykonywania pracy jest niewłaściwy i stwarza zagrożenia, 

pracodawca jest obowiązany zapewnić wstrzymanie prac do czasu zastosowania 

odpowiednich działań eliminujących te zagrożenia. 

Przed rozpoczęciem ręcznego przenoszenia ciężaru należy się upewnić, czy: 

• wiemy dokładnie, gdzie umieścić przenoszony przedmiot; 

• droga, po której będziemy się poruszać, jest wolna od przeszkód, drzwi są otwarte; 

• możemy uchwycić przenoszony przedmiot w sposób pewny i wygodny; 

• masa przenoszonego przedmiotu nie przekracza norm. 

Przemieszczanie przedmiotów przez jednego pracownika 

Ciężar przedmiotów, które mogą być przenoszone przez jedną osobę, jest określony w: 

Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa 

i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz Rozporządzeniu Rady 

Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych 

dla zdrowia kobiet i w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. 

w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych 

z tych prac. 

Tabela 18.1. Dopuszczalna masa przemieszczanych przedmiotów 

Masa przedmiotów podnoszonych i przenoszonych samodzielnie przez pracownika 

nie może przekraczać 

Osoby pełnoletnie 

Mężczyźni – praca 

Kobiety – praca 

stała dorywcza stała dorywcza 

30 kg 50 kg 12 kg 20 kg 

Młodociani 

Chłopcy – praca 

przy obciążeniu 

powtarzalnym 

Dziewczęta – praca 

dorywcza 

przy obciążeniu 

powtarzalnym 

dorywcza 

12 kg 20 kg 8 kg 14 kg 

Podane w tabeli 18.1 normy dotyczące przenoszonych przez pracownika ciężarów są 

najwyższymi dopuszczalnymi wartościami, na których przekroczenie nie zezwalają przepisy 

prawa pracy. 

Transport przedmiotów długich 

Przedmioty o długości powyżej 4 m i masie powyżej 30 kg muszą być przenoszone przez 

co najmniej dwóch pracowników. W miarę możliwości przedmioty długie powinno się 

transportować za pomocą specjalnych kleszczy i innych urządzeń. Niedozwolone jest zespołowe 

przenoszenie przedmiotów na odległość przekraczającą 25 m lub o masie przekraczającej 

500 kg. Zespołowe przenoszenie przedmiotów nakłada na pracodawcę dodatkowe 

obowiązki w zakresie m.in. odpowiedniego doboru pracowników pod względem wzrostu 

i wieku oraz zapewnienia nadzoru doświadczonego pracownika.


113 

ZAPAMIĘTAJ 

Zastosowane sposoby ręcznego przemieszczania przedmiotów powinny eliminować ryzyko 

urazów, szczególnie kręgosłupa. 

a) b) c) 

Rys. 18.2. Ręczne przemieszczanie przedmiotów: a), b) niewłaściwe, c) właściwe 

Dopuszczalne wartości masy przemieszczanych przedmiotów podano w Obwieszczeniu 

Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 maja 2018 r. w sprawie ogłoszenia 

jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie 

bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz innych pracach 

związanych z wysiłkiem fizycznym. 

Wybrane wymagania ergonomii przy organizacji ręcznych prac transportowych: 

• przemieszczane przedmioty należy trzymać jak najbliżej ciała; 

• przemieszczany przedmiot nie powinien ograniczać pola widzenia; 

• należy zapewnić wystarczającą przestrzeń, umożliwiającą zachowanie właściwej pozycji 

ciała podczas przemieszczania przedmiotów; 

• niedopuszczalne jest przemieszczanie przedmiotów przez pomieszczenia, schody, korytarze 

albo drzwi zbyt wąskie w stosunku do ich rozmiarów, jeżeli stwarza to zagrożenie 

wypadkowe; 

• powierzchnia, po której są przemieszczane przedmioty, powinna być równa i stabilna, 

nie może też być śliska; 

• ostre, wystające elementy przemieszczanych przedmiotów należy zabezpieczyć w sposób 

zapobiegający powstawaniu urazów; 

• jeżeli kształt lub rozmiar opakowania przeznaczonego do ręcznego przemieszczania 

przedmiotów utrudnia lub uniemożliwia ich bezpieczne transportowanie, opakowanie 

takie powinno być wyposażone w odpowiednie uchwyty; 

• sposób rozmieszczenia przedmiotów w opakowaniach powinien zapewnić ich stabilność 

podczas przemieszczania. 

Ważna jest umiejętność właściwego podnoszenia ciężkich przedmiotów z poziomu 

podłogi. Najniebezpieczniejsze jest ich podnoszenie na wyprostowanych nogach ze skręconym 

i pochylonym tułowiem. Może to prowadzić do powstania urazu kręgosłupa i przepuklin.


ZAPAMIĘTAJ 

Właściwe podnoszenie ciężkich przedmiotów polega na przyjęciu takiej pozycji ciała, która 

pozwoli wykorzystać jak największą liczbę mięśni. 

Podnoszenie ciężkich przedmiotów 

ze skłonem w przód na prostych nogach. 

Występuje przeciążenie kręgosłupa 

w odcinku lędźwiowym. 

Bez względu na wagę przedmiotu, aby go 

podnieść, należy wykorzystać siłę nóg i nie 

przeciążać przy tym kręgosłupa. 

Rys. 18.3. Pozycje przyjmowane przy podnoszeniu ciężkich przedmiotów 

Odpowiednia postawa przy podnoszeniu ciężkiego przedmiotu to uchwycenie go 

w przysiadzie, przy prostych plecach, i wolne prostowanie nóg. Masa przedmiotu rozkłada 

się wtedy na mięśnie ud, pośladków, ramion, barków. Jeżeli zachodzi potrzeba wykonania 

skrętu z ciężarem, należy zmienić pozycję nóg, a nie skręcać tułów. Podczas opuszczania 

ciężaru na podłogę należy najpierw opuścić go na wysokość pasa, a dopiero potem ugiąć 

kolana i przy wyprostowanych plecach zakończyć czynność. 

W razie konieczności podniesienia ciężaru w pozycji pochylenia tułowia należy zawsze 

napiąć mięśnie brzucha w celu podparcia kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. 

Rys. 18.4. Podnoszenie ciężkich przedmiotów


115 

25 kg 

25 kg 

25 kg 

Rys. 18.5. Ręczne podnoszenie przedmiotów. Właściwy sposób dźwigania zapobiega uszkodzeniu 

kręgosłupa podczas pracy: a) dźwiganie przedmiotu o masie 25 kg przy wyprostowanych kolanach 

obciąża kręgosłup siłą 5500 N, b) przedmiot umieszczony nieco bliżej stóp, w przysiadzie, obciąża 

kręgosłup siłą 3000 N, c) właściwa pozycja podczas dźwigania tego ciężaru obciąża kręgosłup siłą 

tylko 1500 N 

Rys. 18.6. Niewłaściwe trzymanie przedmiotu prowadzi do zwiększenia statycznego obciążenia 


Wskaż poprawną odpowiedź. 

1. Masa przedmiotów przenoszonych przez kobietę przy pracy stałej nie może przekraczać 

a) 20 kg. 

b) 25 kg. 

c) 12 kg. 

d) 15 kg. 

2. Masa przedmiotów przenoszonych przez mężczyznę przy pracy stałej nie może przekraczać 

a) 12 kg. 

b) 15 kg. 

c) 30 kg. 

d) 25 kg.


3. Podtrzymywanie ciężarów, utrzymywanie wymuszonej pozycji ciała, trzymanie w rękach 

ciężkich narzędzi to przykłady prac z przewagą wysiłku 

a) statycznego. 

b) dynamicznego. 

c) energetycznego. 

d) fizycznego. 


1. Określ, która z czynności jest wykonywana niewłaściwie. Uzasadnij swoją odpowiedź. 

a) b) c) 

2. Na podstawie Obwieszczenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 maja 

2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki 

Społecznej w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych 

oraz innych pracach związanych z wysiłkiem fizycznym wyjaśnij, kiedy należy wykluczyć 

ręczne przemieszczanie przedmiotów.

V Kształtowanie 

bezpiecznych 

i higienicznych 


▪ Ogólne zasady kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków 

pracy 

▪ Zagrożenia związane z wykonywaniem zadań zawodowych 

▪ Ochrona przed zagrożeniami wynikającymi z wykonywania zadań 

zawodowych 

▪ Zagrożenia występujące przy pracy z komputerem 

▪ Środki ochrony indywidualnej i zbiorowej 

▪ Ryzyko zawodowe 

▪ Zasady ochrony środowiska na stanowisku pracy


19 

Ogólne zasady kształtowania 

bezpiecznych i higienicznych 


ZAGADNIENIA 

■ Wymagania zapewniające bezpieczeństwo i higienę pracy 

■ Zasady kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy 

■ Znaki zakazu, nakazu, ostrzegawcze i ewakuacyjne używane w zakładach pracy 

■ Ogólne znaczenie barw i kształtów znaków bezpieczeństwa 

Polski system prawa pracy stawia na równi z normami prawnymi zasady bezpieczeństwa 

i higieny pracy. Mówią o tym Kodeks pracy i Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej 

Inspekcji Pracy. 

Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy są to przepisy postępowania wynikające 

z przyjętych powszechnie, właściwych i bezpiecznych metod pracy ukształtowanych 

przez lata praktyki. Mogą one również wynikać z dokumentacji techniczno-ruchowej, 

opracowanej przez producenta dla urządzeń lub z karty charakterystyki bezpieczeństwa 

chemicznego zawierającej podstawowe informacje niezbędne dla użytkownika 

substancji chemicznej. 

Na każdym stanowisku pracy istnieją specyficzne dla niego zagrożenia, a pracownik 

jest obowiązany do przestrzegania oprócz ogólnych zasad bhp, także przepisów bezpieczeństwa 

zawartych w instrukcji stanowiskowej bhp. 

W regulaminach i instrukcjach pracy znajduje się zbiór zasad bhp i wybranych norm 

prawnych, które obowiązują w danym zakładzie pracy. 

Ustawy, rozporządzenia i normy zawierają wymagania zapewniające bezpieczeństwo 

i higienę pracy między innymi w zakresie: 

• obiektów budowlanych i pomieszczeń pracy, 

• ochrony przeciwpożarowej, 

• maszyn i innych urządzeń technicznych, 

• eksploatacji instalacji i urządzeń elektroenergetycznych, 

• urządzeń ciśnieniowych, 

• urządzeń transportowych, 

• substancji chemicznych i procesów pracy szczególnie szkodliwych dla zdrowia lub niebezpiecznych, 

• wentylacji, 

• ogrzewnictwa, 

• obróbki metali, 

• obróbki drewna, 

• sprzętu ochrony osobistej, 

• narzędzi ręcznych o napędzie elektrycznym.

KSZTAŁTOWANIE BEZPIECZNYCH I HIGIENICZNYCH WARUNKÓW PRACY 

119 

Najważniejsze zasady kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy: 

1. Zasada stosowania środków służących zapewnieniu bezpiecznej i higienicznej pracy: 

• budowa maszyn i urządzeń całkowicie bezpiecznych dla człowieka (wszelkie ruchome 

części maszyn i urządzeń technicznych, z wyjątkiem elementów maszyn bezpośrednio 

wykonujących pracę, których nie da się całkowicie osłonić, powinny być 

ze wszystkich dostępnych stron i na całej długości, do wysokości 2 m od poziomu 

stanowiska pracy, zabezpieczone osłonami); 

• wyeliminowanie czynności pomocniczych wykonywanych przez pracownika w czasie 

ruchu maszyny (nie wolno wykonywać czyszczenia, usuwania nagromadzonych materiałów, 

drobnych napraw, dokręcania śrub, usuwania awarii, zmian położenia lub 

nastawy elementów roboczych, ręcznych pomiarów obrabianych elementów podczas 

ich obrotów lub innego rodzaju ruchu); 

• używanie przez pracowników odzieży ochronnej i sprzętu ochrony osobistej; 

• wszechstronne przygotowanie pracownika do wykonywania określonej pracy; 

• urządzanie pomieszczeń pracy zapewniające zgodne z normami oświetlenie, mikroklimat 

oraz inne warunki fizyczne i chemiczne, rozmieszczenie w nich maszyn 

i urządzeń zapewniające odpowiednio szerokie przejścia i drogi transportowe; 

• przystosowanie do potrzeb pracownika różnorodnych czynników psychospołecznych 

środowiska (kultura stosunków międzyludzkich, motywacja do pracy); 

• doskonalenie technologii pod kątem obniżania natężenia czynników szkodliwych 

i uciążliwych w środowisku pracy. 

2. Zasada informowania pracownika o istniejących zagrożeniach realizowana poprzez: 

• informowanie pracownika o ryzyku zawodowym na jego stanowisku pracy; 

• szkolenia; 

• umieszczanie w miejscach zagrożenia znaków bezpieczeństwa (rys. 19.1–19.5). 

3. Zasada zachowania przez pracownika ostrożności, wykorzystania doświadczenia życiowego 

do bezpiecznego wykonywania zadań czy sprawdzonych sposobów racjonalnego 

wykonywania prostych czynności. 

Pracodawca ma obowiązek zastosowania w przedsiębiorstwie barw, znaków lub sygnałów 

bezpieczeństwa wszędzie tam, gdzie nie można zlikwidować zagrożenia przez zastosowanie 

środków ochrony zbiorowej lub innych środków stosowanych w organizacji 

pracy. Powinien również poinformować pracowników o wykorzystaniu i znaczeniu takich 

ostrzeżeń, zakazów czy nakazów. 

Ogólny znak ostrzegawczy, 

ostrzeżenie, ryzyko 

niebezpieczeństwa 

Ostrzeżenie przed 

porażeniem prądem 

elektrycznym 

Ostrzeżenie przed silnym 

polem magnetycznym 

Rys. 19.1. Znaki ostrzegawcze stosowane w zakładach pracy



substancjami radioaktywnymi 

i promieniowaniem 

jonizującym 

Ostrzeżenie 

przed promieniowaniem 

niejonizującym 

Ostrzeżenie 

przed promieniowaniem 

laserowym 

Ostrzeżenie przed śliską 

nawierzchnią 


niebezpieczeństwem 

potknięcia się 


wiszącym ciężarem 


ograniczeniem wysokości 


skażeniem biologicznym 

Ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem 

zatrucia 

substancjami toksycznymi 


substancjami żrącymi 

Rys. 19.1. Znaki ostrzegawcze stosowane w zakładach pracy – cd.


121 

Strefa 

niebezpieczna 

Strefa 

zagrożenia 

Strefa 

pośrednia 

Strefa 

bezpieczna 

Źródło 

promieniowania 

elektromagnetycznego 

Rys. 19.2. Znaki ostrzegawcze stosowane do określenia stref ochronnych w otoczeniu źródła pola 

elektromagnetycznego 

Istotną rolę w zwiększaniu bezpieczeństwa miejsca pracy odgrywają znaki służące do 

oznakowania pomieszczeń i urządzeń, ułatwiające orientację w miejscach produkcyjnych 

i ewakuację podczas sytuacji niebezpiecznych. Wzory i zasady ich stosowania regulują 

Polskie Normy oparte na międzynarodowych normach ISO. 

ZAPAMIĘTAJ 

Kształt, kolor, wielkość, miejsce usytuowania stosowanych znaków bezpieczeństwa powinny 

być zgodne z Polskimi Normami. 

Ogólny znak zakazu 

Zakaz picia wody 

(woda niezdatna do picia) 

Nieupoważnionym 

wstęp wzbroniony 

Nie dotykać 

Oszczędzaj wodę 

Rys 19.3. Znaki zakazu używane w zakładach pracy


Zakaz noszenia biżuterii 

Zakaz wejścia w obuwiu 

zewnętrznym 

Zakaz używania telefonów 

komórkowych 

Zakaz ruchu urządzeń 

do transportu poziomego 

Zakaz używania drabiny 

Nieupoważnionym wstęp 

wzbroniony 

Zakaz wnoszenia 

przedmiotów z metali 

magnetycznych 

Zakaz wstępu dla osób 

z elektrostymulatorami 

serca 

Zakaz uruchamiania 

maszyny (urządzenia) 

Zakaz używania 

otwartego ognia 

Nie zastawiać 

Zakaz wstępu 

ze zwierzętami 

Rys 19.3. Znaki zakazu używane w zakładach pracy – cd.


123 

Ogólny znak 

nakazu 

Nakaz kierunku 

przejścia 

Nakaz przechodzenia 

w oznakowanym 

miejscu 

Zachowaj ciszę 

Droga dla 

niepełnosprawnych 

Informacja Kosz na odpadki Kosz na śmieci 

Miejsce na środki 

czystości 

Nie śmiecić Prysznic Nie otwierać okien, 

obiekt klimatyzowany 

Miejsce dla wózka 

inwalidzkiego 

Podjazd dla 

niepełnosprawnych 

Toaleta dla inwalidów 

Toaleta damska 

Toaleta 

Rys. 19.4. Znaki nakazu stosowane w zakładach pracy


Toaleta damsko-męska 

Toaleta męska 

Toaleta dla dzieci 

Zanim wyjdziesz, 

umyj ręce 

Szatnia 

Szatnia damska 

Stop 

Uwaga! 

Drzwi otwierane 

automatycznie 

Nie zamykaj na siłę 

Uwaga! 

Drzwi zamykane 

automatycznie 

Wejście Wyjście Wejście zamknięte Wyjście zamknięte 

Rys. 19.4. Znaki nakazu stosowane w zakładach pracy – cd.


125 

Ciągnąć, aby otworzyć 

Wyjście ewakuacyjne 

– w lewo 

Wyjście ewakuacyjne 

– w prawo 

Pchać, aby otworzyć Przesunąć w celu otwarcia Stłuc, aby uzyskać dostęp 

Kierunek do wyjścia ewakuacyjnego 

schodami w dół w lewo 


schodami w dół w prawo 


schodami w górę w lewo 


schodami w górę w prawo 

Kierunek drogi ewakuacyjnej 

Rys. 19.5. Znaki ewakuacyjne i informacyjne stosowane w zakładach pracy



w dół w lewo 


w dół w prawo 


w górę w lewo 


w górę w prawo 


w górę 

Rys. 19.5. Znaki ewakuacyjne i informacyjne stosowane w zakładach pracy – cd.


127 


dla niepełnosprawnych w lewo 


dla niepełnosprawnych w prawo 

Miejsce składowania noszy 

Nosze 

Pierwsza 

pomoc 

medyczna 

Prysznic 


Prysznic do 

przemywania 

oczu 

Telefon 

awaryjny 

Zatrzymanie 

awaryjne 

Rys. 19.5. Znaki ewakuacyjne i informacyjne stosowane w zakładach pracy – cd.


Ogólne znaczenie barw i kształtów znaków bezpieczeństwa 

Barwy odgrywają dużą rolę w przekazywaniu informacji dotyczących bezpieczeństwa 

– każdy kolor używany na znakach bezpieczeństwa ma specjalne znaczenie. 

W zależności od typu przekazywanej informacji znaki bezpieczeństwa przyjmują określony 

kolor: 

• czerwony – zakaz, 

• niebieski – nakaz, informacja, 

• żółty – ostrzeżenie, 

• zielony – pierwsza pomoc i warunki bezpieczeństwa. 

W zależności od typu przekazywanej informacji znaki bezpieczeństwa przyjmują określony 

kształt: 

• okrągły – znaki zakazu i nakazu, 

• trójkątny – znaki ostrzegawcze, 

• prostokątny – znaki pomocnicze i drogowskazy. 

Tabela 19.1. Barwy znaków bezpieczeństwa 

Barwa 


Przykłady stosowania 

Znaki zakazu oraz w ochronie 

przeciwpożarowej, na sprzęcie 

przeciwpożarowym i w miejscach 

jego umieszczenia. 

Nakaz stosowania ochron osobistych, 

znaki informacyjne. 

Oznaczenia niebezpieczeństw. 

Uwaga na stopnie, niskie przejścia, 

przeszkody, śliskie powierzchnie. 

Droga ewakuacyjne. 

Prysznice bezpieczeństwa. 

Pierwsza pomoc medyczna. 



a) Jakich metod używa pracodawca do poinformowania pracownika o istniejących zagrożeniach? 

b) Czy w czasie ruchu maszyny można wykonywać drobne naprawy i usuwać nagromadzone 

materiały? 

c) Określ typy informacji, jakie przekazują poszczególne kolory znaków bezpieczeństwa.


129 


1. Który z przedstawionych znaków ostrzega przed promieniowaniem lasera? 

1 2 3 4 5 

6 7 8 9 

2. Przyporządkuj podanym piktogramom niesione przez nie informacje. W tym celu 

wpisz w nawiasy odpowiednie litery. 

( ) Prysznic bezpieczeństwa. 

( ) Zatrzymanie awaryjne. 

( ) Ostrzeżenie przed wiszącym ciężarem. 

( ) Oszczędzaj wodę. 

( ) Kierunek drogi ewakuacyjnej. 

( ) Zanim wyjdziesz, umyj ręce. 

( ) Ostrzeżenie przed porażeniem prądem elektrycznym. 

( ) Wejście zamknięte. 

( ) Ogólny znak nakazu. 

a b c d e 

f g h i


20 

Zagrożenia związane 

z wykonywaniem zadań 

zawodowych 

ZAGADNIENIA 

■ Klasyfikacja zagrożeń 

■ Zagrożenia występujące w procesach pracy 

■ Zagrożenia mechaniczne 

■ Zagrożenia elektryczne 

Zagrożenie to sytuacja, w której może wystąpić zwiększone prawdopodobieństwo utraty 

zdrowia, życia lub poniesienia szkody. W sytuacji zagrożenia maleje poczucie bezpieczeństwa. 

Nie tylko życie codzienne, lecz także procesy pracy są w coraz większym stopniu wspomagane 

przez różnego rodzaju rozwiązania techniczne, pozwalające na zmniejszenie wysiłku 

fizycznego i wzrost wydajności pracy. Niestety, nie idzie to w parze ze zwiększeniem 

poczucia bezpieczeństwa pracowników, ponieważ nowoczesne technologie przynoszą 

nowe, często ukryte zagrożenia, wynikające między innymi z promieniowania elektromagnetycznego, 

jonizującego, mikrofal, braku ruchu, jednostronnego obciążenia ciała, 

nadmiernego obciążenia statycznego, przeciążenia psychicznego i monotonii. Zagrożenia 

można podzielić na grupy podobnie jak czynniki środowiska pracy (tabela 20.1). 

Szczegółową klasyfikację zagrożeń, opracowaną według Europejskiego Technicznego Biura 

Związków Zawodowych ds. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa, przedstawia tabela 20.2. 

Tabela 20.1. Zagrożenia związane z wykonywaniem zadań zawodowych 

Zagrożenia 

fizyczne chemiczne biologiczne psychofizyczne 

mechaniczne, elektryczne, 

pyłowe, termiczne, hałasem, 

drganiami mechanicznymi 

(wibracją), oświetleniem, 

promieniowaniem optycznym 

i laserowym, polami 

elektromagnetycznymi 

substancjami 

i preparatami 

chemicznymi, 

w tym 

rakotwórczymi 

priony i wirusy, 

bakterie, grzyby, 

pasożyty wewnętrzne, 

czynniki roślinne 

i zwierzęce inne niż 

pasożyty wewnętrzne 

obciążenie fizyczne 

(statyczne, 

dynamiczne, 

monotypia), 

obciążenie 

psychofizyczne, 

stres 

Zagrożenia związane z wykonywaniem zadań zawodowych dzielą się na: 

• powodujące wypadki przez fizyczne obrażenia ciała, szczególnie wywoływane mechanicznie, 

np. upadki, potrącenia, uderzenia; 

• powodujące choroby zawodowe, wywołane oddziaływaniem na organizm pracownika 

rozmaitych szkodliwych dla zdrowia czynników środowiska pracy, takich jak: hałas, wibracja, 

substancje toksyczne, pyły przemysłowe, niewłaściwe obciążenia fizyczne.


131 

Tabela 20.2. Klasyfikacja zagrożeń zawodowych (według Europejskiego Technicznego Biura Związków Zawodowych ds. ochrony zdrowia i bezpieczeństwa) 

Nazwa czynnika zagrożenia zawodowego Wyszczególnienie zagrożeń 

1. Czynniki fizyczne 

1.1 przedmioty wprowadzone 

w ruch 

części wirujące, obiegające, przemieszczające się, wykonujące ruchy złożone 

1.2 przedmioty poruszające się 

swobodnie 

przedmioty upadające, toczące się, wywracające się lub ślizgające 

1.3 części oddzielające się wióry, iskry, odpryski, odłamki, pyły 

1.4 materiały wypływające (ciekłe) płyny, gazy, pary, dymy, mgły 

1.5 zdarzenia uwarunkowane 

geomechanicznie 

zawalenia, zapadnięcia i osunięcia się gruntu, upadki kamieni 

1.6 niedogodne przestrzenie 

ruchu (komunikacyjne) 

ciasnota, nieergonomiczne wymiary pomieszczeń, kolizje 

1.7 niebezpieczne nawierzchnie 

(posadzki) 

krawędzie, naroża, ostre, spiczaste występy, przedmioty wystające z posadzek, śliskie nawierzchnie, 

nawierzchnie narażone na oblodzenie i wysoką temperaturę 

1.8 niebezpieczne nawierzchnie miejsca śliskie, mokre, oblodzone, zatłuszczone, zaoliwione, miejsca wzniesień, zagłębienia, 

nieporządek, pochyłości 

1.9 trudne warunki miejsca sklejania się, ruchome płaszczyzny, miejsca, w których mogą tworzyć się pętle, zagrożenia 

odrzutem, praca pod ziemią, pod wodą, stan nieważkości 

1.10 zagrożenia związane z energią 

elektryczną 

napięcie dotykowe, pole elektryczne, pole magnetyczne, łuk elektryczny, ładunki elektrostatyczne 

1.11 zagrożenia pożarowe 

i wybuchowe 

układy palne, źródła zapalenia, żar, otwarty płomień, iskry, rozgrzane powierzchnie, mieszaniny 

wybuchowe, materiały zapalne, nagromadzenie tlenu



1.12 nadciśnienie i podciśnienie, 

zmiany ciśnienia 

sprężone powietrze i gazy techniczne, pary i ciecze pod ciśnieniem, ciśnienie powietrza wyższe 

lub niższe od optymalnego, które wynosi 1013,25 hPa 

1.13 klimat temperatura, wilgotność i ruch powietrza, promieniowanie cieplne, zanieczyszczenia powietrza, 

opady atmosferyczne, mgła, oblodzenie, burze 

1.14 oświetlenie natężenie oświetlenia, równomierność oświetlenia miejscowego i ogólnego, kontrast, pole widzenia, 

oślepienie, barwy świetlne, efekt stroboskopowy 

1.15 hałas hałas stały, okresowy, pulsujący – szkodliwy powyżej 85 dB 

1.16 wibracja miejscowa, ogólna 

1.17 niedostateczna sygnalizacja sygnały słabe, zakłócenia, sygnały nierozpoznawalne 

1.18 promieniowanie jonizujące (alfa, beta, gamma), elektromagnetyczne, podczerwone, ultrafioletowe, promieniowanie 

Roentgena, mikrofale, promieniowanie laserowe 

2. Zagrożenia chemiczne 

2.1. substancje chemiczne substancje toksyczne, drażniące, żrące, rakotwórcze, mutagenne, teratogenne, powodujące 

alergie 

2.2 reakcje chemiczne substancje wyzwalające (uwalniające) energię (reakcje egzotermiczne) 

3. Zagrożenia biologiczne 

3.1 żywe komórki mikroorganizmy, bakterie, wirusy, pleśnie, grzyby, glony jednokomórkowe, komórki zwierzęce 

i ludzkie, kultury tkanek 

3.2. części składowe komórek komponenty biologiczne, aktywne enzymy, biomasa 

3.3. makroorganizmy rośliny, zwierzęta


133 


4. Fizyczne i psychiczne czynniki zagrożenia 

4.1. niewłaściwe obciążenia 

fizyczne 

brak ruchu, jednostronne obciążenie ciała, nadmierne obciążenie statyczne i dynamiczne 

4.2. nadmierne obciążenie 

psychiczne 

zmęczenie psychiczne, monotonia, stres, przeciążenie psychiczne 

5. Czynniki zagrożenia związane z organizacją pracy, łącznie z uwarunkowaniami socjologicznymi 

5.1 system organizacji regulacje obowiązków, zadania, kompetencje, organizacja zakładu pracy, organizacja 


5.2. przebieg pracy regulacja zadań cząstkowych, przebieg pracy, podział i przydział robót, struktura pracy, zarządzenia 

zakładu pracy, instrukcje 

5.3. aspekty socjologiczne treść pracy, zadania, relacje osobowe, komunikowanie się, partycypacja, zgodność, 

współdecydowanie 

6. Względy osobowe jako czynnik zagrożenia 

brak kwalifikacji, umiejętności, doświadczenia, biegłości, nastawienie, motywacja, brak predyspozycji 

(przydatności) pod względem fizycznym, zdrowotnym, ograniczenia i przeciwwskazania 

do wykonywania określonej pracy, niewystarczające predyspozycje intelektualne i psychiczne


Zagrożenia mechaniczne 

Najczęstszą przyczyną wypadków są zagrożenia mechaniczne. Zagrożenie mechaniczne 

jest definiowane przez normę europejską EN 292 jako to, które może być przyczyną urazów 

powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, obrabianych 

przedmiotów albo wyrzucanych materiałów stałych lub płynnych. 

W procesach pracy mogą wystąpić zagrożenia: 

• spowodowane elementami ruchomymi i luźnymi (rys. 20.1); 

• spowodowane elementami ostrymi i wystającymi (rys. 20.2); 

• związane z przemieszczaniem się ludzi po terenie oraz drogach wewnątrzzakładowych 

i drogach komunikacyjnych; 

• spowodowane poparzeniem o charakterze termicznym, chemicznym, w wyniku działania 

prądu elektrycznego i skoncentrowanej energii promieniowania; 

• spowodowane porażeniem prądem elektrycznym; 

• spowodowane pożarem i wybuchem. 

Rys. 20.1. Przykłady miejsc niebezpiecznych sprzęgła i różnych przekładni: a) sprzęgła tarczowego, 

b) koła zębatego, c) napędu pasowego, d) koła zębatego i zębatki 

Źródło: S. Mac, J. Leowski, Bezpieczeństwo i higiena pracy dla szkół zasadniczych, WSiP, Warszawa 

1999, s. 99


135 

Rys. 20.2. Przykłady miejsc niebezpiecznych różnych mechanizmów: a) korbowodu, b) suwaka 

strugarki poprzecznej, c) wystającego klina i wkrętu, d) ślimaka w obudowie, e) korby ręcznej 


1999, s. 99 

Rys. 20.3. Przykłady miejsc niebezpiecznych w mechanizmach: a) nożyce, b) koło ze szprychami, 

c) przeciwwaga, d) spinacz na pasie


a) 

b) 

Rys. 20.4. Ruchome części maszyn mogące spowodować: a) uderzenie, b) zgniecenie części ciała 

człowieka 

Według Polskich Norm dotyczących bezpieczeństwa maszyn (PN-EN 1050:1999 i PN-EN 

292-1:2000) urazy powstałe wskutek działania części maszyn, narzędzi, obrabianych 

przedmiotów lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych są spowodowane takimi 

czynnikami mechanicznymi związanymi z maszynami i innymi urządzeniami technicznymi, 

jak: 

zgniecenie (zmiażdżenie), 

ścinanie, 

cięcie lub odcięcie, 

wplątanie, 

wciągnięcie lub pochwycenie, 

uderzenie, 

przekłucie lub przebicie, 

starcie lub obtarcie, 

wytrysk cieczy pod ciśnieniem. 

Formy urazów powstających w wyniku zagrożeń mechanicznych to głównie: 

wstrząs i obrażenia wewnętrzne, 

rana otwarta, 

amputacja, 

złamanie otwarte,


137 

• złamanie zamknięte, 

• zwichnięcie, przemieszczenie, 

• skręcenie, naciągnięcie, zerwanie mięśnia, ścięgna, więzadeł, 

• duszenie się, zatrucie gazem, 

• utonięcie, 

• zatrucie, 

• poparzenie / odmrożenie, 

• oparzenie chemiczne, 

• skutki napromieniowania, 

• porażenie prądem. 

Zagrożenie może występować w środowisku pracy w różnym nasileniu, zależnie od 

charakteru, natężenia oraz od okoliczności. Istniejące w procesach pracy zagrożenia stanowią 

potencjalne źródło urazu lub pogorszenia stanu zdrowia pracownika podczas właściwego 

użytkowania urządzenia. Zagrożenie to może się znacznie zwiększyć, jeśli przy 

wykonywaniu pracy zajdą nieprzewidziane okoliczności, np. wybuch wywołany awarią 

urządzenia, potknięcie się pracownika, wciągnięcie lub pochwycenie ręki przez wirujące 

części maszyny. 

PRZYKŁAD 20.1 

Trzech pracowników – 37-letni elektro energetyk, 53-letni inspektor nadzoru elektrycznego, 

55-letni specjalista ds. elektrycznych – uległo poparzeniom pod czas naprawy 

transformatora, gdy z po wodu wybuchu doszło do rozprysku gorą cego oleju. 

Zagrożenia występujące podczas pracy z urządzeniami elektrycznymi 

Człowiek wykorzystuje energię elektryczną powszechnie w tak wielu urządzeniach, że 

większość użytkowników przyjmuje ją jako stały, oczywisty element życia. W takiej sytuacji 

łatwo zapomnieć, że jeżeli organizm żywy znajdzie się na drodze przepływu tej energii, 

to zadziała na niego niszcząco. Bezpośredni kontakt z prądem elektrycznym może być 

groźny dla ludzi, ponieważ ciało jest przewodnikiem i zewnętrzne prądy mogą poważnie 

zakłócić funkcjonowanie organizmu. Reakcja ludzkiego ciała na prąd zależy między innymi 

od czasu trwania przepływu i od natężenia prądu. 

Jeśli zostanie dotknięty element będący pod napięciem, to przez ciało przepłynie prąd 

miejscowo porażający mięśnie, co uniemożliwi oderwanie palców od miejsca dotyku. Ciepło 

wydzielane w miejscach zetknięcia powoduje oparzenia, spalenia lub zwęglenia ciała. 

Jeszcze poważniejsze są skutki przeciążenia nerek i elektrolitycznego rozkładu krwi, które 

mogą się objawić dopiero po kilku dniach i doprowadzić do poważnego zatrucia organizmu. 

Dlatego w razie porażenia prądem, nawet jeśli nie są widoczne i odczuwalne skutki 

powypadkowe, konieczna jest wizyta u lekarza. Jeśli prąd przemienny przepłynie przez 

mięsień sercowy i zakłóci jego rytm pracy, może dojść do niebezpiecznego migotania komór 

sercowych, niekiedy kończącego się nawet śmiercią. 

W praktyce najniebezpieczniejsze dla człowieka są prądy przemienne o częstotliwości 

50–60 Hz, a więc o częstotliwości przemysłowej. Działanie prądu elektrycznego na organizm 

ludzki może być pośrednie lub bezpośrednie. 

Zagrożenia dla ludzi powodowane przez urządzenia elektryczne to: 

• porażenie prądem elektrycznym (bezpośredni przepływ prądu elektrycznego przez ciało 

człowieka po dotknięciu dwóch punktów, między którymi występuje różnica potencjałów); 

• zwarcia i przerwy w instalacji elektrycznej mające wpływ na pracę układów sterowania 

maszyn i urządzeń (zagrożenie mechaniczne);


oparzenia łukiem elektrycznym; 

uszkodzenia wzroku wskutek dużej jaskrawości łuku elektrycznego; 

• oparzenia ciała wskutek pożarów wywołanych zwarciem elektrycznym lub spowodowane 

dotknięciem nagrzanych elementów; 

• pożary i wybuchy. 

Jeśli człowiek zetknie się z przewodem, konstrukcją lub urządzeniem, przez które przepływa 

prąd elektryczny, jego ciało może zamknąć obwód elektryczny i wytworzy się napięcie 

dotykowe (rys. 20.5) lub napięcie krokowe. Niebezpieczeństwo porażenia prądem 

elektrycznym w takich sytuacjach zwiększa się w wilgotnym środowisku – szczególnie 

tam, gdzie znajdują się podłogi betonowe. 

Skutki dotknięcia przez 

człowieka dwóch 

przewodów sieci 

elektrycznej 


człowieka uszkodzonego 

odbiornika elektrycznego 

i metalowego przedmiotu 

połączonego z ziemią 


człowieka stojącego na 

przewodzącym podłożu 

sieci elektrycznej 

Rys. 20.5. Zamknięcie obwodu elektrycznego przez ciało człowieka po dotknięciu elementów będących 

pod napięciem 


1999, s. 130–131 

W przypadku zerwania się przewodu linii napowietrznej wysokiego napięcia i zetknięcia 

się przewodu z ziemią lub uszkodzenia izolacji w urządzeniu będącym pod napięciem, 

pewien obszar podłoża zostanie naelektryzowany. Między punktami ziemi dotykanymi 

przez stopy człowieka znajdującego się w naelektryzowanym miejscu powstanie napięcie 

krokowe. Napięcie krokowe wywołuje u człowieka, którego ciało zamyka obwód elektryczny, 

skurcz nóg mogący spowodować tragiczny w skutkach upadek. Wysokość napięcia krokowego 

zależy od długości kroku i od odległości od miejsca zwarcia pod ziemią. W odległości 

większej niż 10 m ma już minimalną wartość. 

Porażenie elektryczne wskutek przepływu prądu elektrycznego przez ciało ludzkie 

może wywołać wiele zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych w organizmie (a nawet 

śmierć człowieka) poprzez oddziaływanie na układ nerwowy oraz w wyniku elektrolizy 

krwi i płynów fizjologicznych. 

Porażenie elektryczne może się objawiać: 

• odczuwaniem bólu przy przepływie prądu, kurczami mięśni; 

• zatrzymaniem oddechu, zaburzeniami krążenia krwi;


139 

Rys. 20.6. Schematyczne przedstawienie powstawania napięcia krokowego U k 

• zaburzeniami wzroku, słuchu i zmysłu równowagi; 

• utratą przytomności; 

• migotaniem komór sercowych (fibrylacja) – bardzo groźnym dla życia człowieka, 

gdyż zazwyczaj prowadzi do śmierci; 

• oparzeniami skóry i wewnętrznych części ciała, do zwęglenia włącznie. 

Prąd przemienny, przepływając przez mięśnie, wywołuje ich silne skurcze. Człowiek 

obejmujący ręką przewód doznaje skurczu mięśni zginających palce, co powoduje powstanie 

zjawiska zwanego przymarzaniem (nie udaje się oderwać ręki od przewodu). Górna 

granica wartości prądu oderwania (samouwolnienia) wynosi (przy częstotliwości prądu 

50–60 Hz) 10–12 mA. Jeżeli zostanie dotknięty element będący pod napięciem, to przez 

ciało przepłynie prąd miejscowo porażający mięśnie, co uniemożliwi oderwanie palców od 

miejsca dotyku. Ciepło wydzielane w miejscach zetknięcia powoduje oparzenia, spalenia 

lub zwęglenia ciała. Jeszcze poważniejsze są skutki przeciążenia nerek i elektrolitycznego 

rozkładu krwi, które mogą się objawić dopiero po kilku dniach i doprowadzić do poważnego 

zatrucia organizmu. Dlatego w przypadku porażenia prądem, nawet jeśli skutki 

powypadkowe nie są widoczne i odczuwalne, konieczna jest wizyta u lekarza. Jeżeli prąd 

przemienny przepłynie przez mięsień sercowy i zakłóci rytm jego pracy, może dojść do 

niebezpiecznego migotania komór sercowych, co niekiedy doprowadzi nawet do śmierci. 

Aby nie dochodziło do takich zdarzeń, konieczne są skuteczne rozwiązania techniczne urządzeń 

oraz prawidłowy stan instalacji elektrycznej. 

Działanie pośrednie (bez przepływu prądu elektrycznego przez organizm) powoduje: 

• urazy powstające podczas pracy z łukiem elektrycznym, np. oparzenie, uszkodzenie 

wzroku wskutek wysokiej temperatury i jaskrawości łuku elektrycznego; 

• uszkodzenie słuchu wskutek efektów akustycznych w czasie zwarć; 

• urazy mechaniczne wskutek upadku spowodowanego rażeniem elektrycznym, pożarem 

lub wybuchem wywołanym przez działanie prądu elektrycznego; 

• oparzenia wskutek pożarów wywołanych zwarciem elektrycznym lub spowodowane 

dotknięciem nagrzanych elementów. 

Wszędzie tam, gdzie dochodzi do stykania się i szybkiego rozdzielania różnych ciał, 

występuje zjawisko elektryczności statycznej. 

Wyładowania elektrostatyczne mogą doprowadzić do eksplozji w pomieszczeniach o atmosferze 

grożącej wybuchem, a podczas pracy z podzespołami elektronicznymi, np. przy naprawie 

lub wymianie modułów pamięci, mogą powstać uszkodzenia przyrządu spowodowane 

ładunkami elektrostatycznymi zgromadzonymi na osobie naprawiającej. W związku 

z tym stanowiska pracy elektroników powinny być wyposażone w specjalne środki zabezpieczające 

przed zgromadzeniem się ładunku elektrycznego na pracowniku (rys. 20.6).


Rys. 20.7. Stanowisko montażowe urządzeń elektronicznych zabezpieczone przed wyładowaniami 

elektrostatycznymi 

Źródło: D. Shmid, Mechatronika, REA, Warszawa 2002, s. 365 

Przed rozpoczęciem pracy z zespołami elektronicznymi należy się „rozładować”, szczególnie 

wówczas, gdy mamy na sobie ubranie lub bieliznę ze sztucznego włókna. W tym 

celu należy dotknąć uziemienia lub przewodu ochronnego. Obecnie do eksploatacji dopuszcza 

się jedynie urządzenia elektryczne o klasie ochronności zapewniającej bezpieczeństwo 

pracy użytkowników. Dodatkowo poddaje się je okresowym badaniom ze względu 

na zagrożenie porażeniowe. 


1. Przyporządkuj podanym zagrożeniom zawodowym nazwę czynnika, który je powoduje. 


a) niebezpieczne 

nawierzchnie 

(posadzki) 

b) zagrożenia pożarowe 

i wybuchowe 

c) przedmioty 

wprowadzone w ruch 

d) niewłaściwe obciążenia 

fizyczne 

( ) Brak ruchu, jednostronne obciążenie ciała, nadmierne 

obciążenie statyczne i dynamiczne. 

( ) Krawędzie, naroża, ostre, spiczaste występy, przedmioty 

wystające z posadzek, nawierzchnie śliskie, nawierzchnie 

narażone na oblodzenie i wysoką temperaturę. 

( ) Układy palne, źródła zapalenia, żar, otwarty płomień, 

iskry, rozgrzane powierzchnie, mieszaniny wybuchowe, 

materiały zapalne, nagromadzenie tlenu. 

( ) Części wirujące, obiegające, przemieszczające się, wykonujące 

ruchy złożone.


141 


1. Na podstawie analizy art. 225 Kodeksu pracy (dział X, rozdział 5) wyjaśnij, w jakich sytuacjach 

pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikowi asekurację przy wykonywaniu 

zadań zawodowych.


21 

Ochrona przed zagrożeniami 

wynikającymi z wykonywania 

zadań zawodowych 

ZAGADNIENIA 

■ Metody likwidacji lub ograniczania zagrożeń mechanicznych 

■ Zapobieganie zagrożeniom chemicznym występującym w procesie pracy 

■ Metody likwidacji lub ograniczania zagrożeń elektrycznych 

Metody likwidacji lub ograniczania zagrożeń mechanicznych: 

• utrzymywanie maszyn w stanie technicznym zgodnym z wymaganiami aktualnych 

przepisów i norm oraz stosowanie w zakresie i warunkach podanych w instrukcji obsługi 

lub dokumentacji techniczno-ruchowej (DTR); 

• wprowadzanie do eksploatacji wyłącznie maszyn, urządzeń i narzędzi oznaczonych 

znakiem bezpieczeństwa (z aktualnym certyfikatem), jeśli znajdują się one w wykazie 

wyrobów podlegających obowiązkowi zgłaszania do certyfikacji na znak bezpieczeństwa 

lub mających deklarację zgodności z normami wprowadzonymi do obowiązkowego 

stosowania; 

stosowanie osłon na ruchome i wirujące części maszyn oraz narzędzia skrawające; 

niezdejmowanie osłon i innych urządzeń ochronnych; 

nieotwieranie osłon podczas ruchu maszyny; 

• zapewnienie usytuowania osłon i innych urządzeń ochronnych w odległościach bezpieczeństwa 

uniemożliwiających dostęp rąk i nóg oraz innych części ciała do stref niebezpiecznych; 

• dobre zamocowanie przedmiotu obrabianego; 

stosowanie właściwie dobranych narzędzi w dobrym stanie technicznym; 

wyeliminowanie narzędzi niesprawnych; 

• sprawdzenie i zapewnienie właściwego funkcjonowania elementów sterowniczych 

(„Start” i „Stop”, wyłącznik awaryjny, wyłączniki krańcowe) oraz elementów informacyjnych; 

• zachowanie szczególnej ostrożności podczas czyszczenia, konserwacji i napraw (wyłączenie 

zasilania); 

• zapewnienie właściwego funkcjonowania pozostałych urządzeń ochronnych i zabezpieczających, 

łatwo dostępnych i odpowiednio oznakowanych; 

• zachowanie szczególnej ostrożności podczas czyszczenia, konserwacji i napraw, poprzez 

wyłączenie zasilania; 

• stosowanie środków ochrony indywidualnej oraz odpowiedniego ubrania i obuwia roboczego. 

Zasady bezpiecznego użytkowania narzędzi i przyrządów: 

• narzędzia do prac ślusarsko-monterskich i elektrycznych (bezpieczne narzędzia izolowane) 

czyścić, konserwować i przechowywać w warunkach zapobiegającym ich wzajemnym 

uszkodzeniom;


143 

stosować narzędzia wyłącznie zgodnie z ich przeznaczeniem; 

• stosować narzędzia z własnym napędem oznaczone znakiem bezpieczeństwa, mające 

certyfikat uprawniający do takiego oznaczania i instrukcję obsługi (DTR); 

na plakietce probierczej elektronarzędzi odnotowywać ostatnią i następną datę kontroli; 

• obejrzeć narzędzia i przyrządy przed użyciem (ewentualnie sprawdzić) w celu upewnienia 

się, że nie są uszkodzone; 

odpowiednio osadzać narzędzia w rękojeściach; 

• stosować właściwie dobrane środki ochrony indywidualnej. 

Zapobieganie zagrożeniom chemicznym występującym w procesie pracy 

Ustalenie normatywów higienicznych przy założeniu, że dla każdej substancji istnieje takie 

stężenie, w którym i poniżej którego nie wywołuje ona żadnych szkodliwych zmian 

w stanie zdrowia pracownika. Normatywy higieniczne: 

• najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) – średnie ważone, którego oddziaływanie na 

pracownika w ciągu ośmiogodzinnego czasu pracy przez okres jego aktywności zawodowej 

nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia jego i jego 

potomków; 

• najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe (NDSCh) – wartości średnie, które nie powinny 

spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika i jego potomków, 

jeżeli utrzymują się w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż dwa 

razy w czasie zmiany roboczej, w czasie nie krótszym niż jedna godzina; 

• najwyższe dopuszczalne stężenia progowe (NDSP) – stężenia substancji chemicznej, 

które ze względu na zagrożenie zdrowia i życia pracownika nie mogą być w środowisku 

pracy przekroczone w żadnym momencie. 

Ocena narażenia zawodowego na substancje szkodliwe dla zdrowia poprzez monitoring 

środowiska pracy, czyli pomiar stężeń tych substancji w powietrzu stanowisk pracy, 

obliczanie na podstawie uzyskanych wyników odpowiednich wskaźników narażenia 

i ustalanie ich zgodności z normatywami higienicznymi. W razie stwierdzenia przekroczenia 

najwyższych dopuszczalnych stężeń substancji chemicznych zakład pracy jest zobowiązany 

do: 

• wprowadzenia środków technicznych, zmian technologicznych i organizacyjnych wpływających 

na ograniczenie stężeń do poziomu określonego przez normatywy; 

• podejmowania przedsięwzięć zmierzających do ograniczenia narażenia pracowników 

na substancje chemiczne niebezpieczne dla zdrowia przez zastosowanie odpowiednich 

środków ochrony indywidualnej oraz zapewnienia wzmożonej opieki lekarskiej osób 

narażonych; 

• stosowania w zakładzie pracy procedur postępowania zapewniających bezpieczeństwo 

chemiczne poprzez ścisłe przestrzeganie zasad postępowania z substancjami 

chemicznymi. 

Metody likwidacji lub ograniczania zagrożeń elektrycznych 

W celu likwidacji lub ograniczania zagrożeń elektrycznych przy budowie instalacji elektrycznych 

należy uwzględnić stosowanie: 

• sprawdzonych elementów, połączeń i właściwie izolowanych przewodów; 

• bezpieczników w miejscach newralgicznych; 

• zabezpieczeń przeciwiskrzeniowych. 

W trakcie eksploatacji instalacji elektrycznej należy pamiętać o regularnym sprawdzaniu 

skuteczności zerowania.


ZAPAMIĘTAJ 

W stosunku do zagrożeń powodowanych przez czynniki mechaniczne, termiczne i chemiczne, 

porażenie prądem elektrycznym powoduje najcięższe skutki i dlatego przy 

posługiwaniu się elektronarzędziami i urządzeniami elektrycznymi obowiązuje rygorystyczne 

przestrzeganie zasad i przepisów określających bezpieczeństwo pracy oraz 

pełna świadomość grożącego niebezpieczeństwa i umiejętność bezpiecznego postępowania. 

Odpowiednie prawa i przepisy dotyczące eksploatacji instalacji elektrycznej zawarte 

są między innymi w prawie budowlanym, energetycznym, Kodeksie pracy, Ustawie z dnia 

12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów oraz w różnych normach. 

ZAPAMIĘTAJ 

Wszystkie sprzedawane oraz uruchamiane maszyny i urządzenia muszą odpowiadać 

europejskim dyrektywom bezpieczeństwa i nosić znak CE (rys. 21.1). Ten znak nadaje 

produktom wytwórca i tym samym zaświadcza, że wyrób jest wykonany zgodnie z przepisami 

o bezpieczeństwie, które szczegółowo opisuje w dokumentacji techniczno-ruchowej 

(DTR). 

Rys. 21.1. Wzór graficzny oznaczenia CE – zgodności wyrobów z wymaganiami zawartymi w dyrektywach 

Unii Europejskiej 

Obecnie do eksploatacji dopuszczane są jedynie urządzenia elektryczne o klasie ochronności 

zapewniającej bezpieczeństwo pracy użytkowników i poddawane okresowym badaniom 

ze względu na zagrożenie porażeniowe. 

Zapobieganie porażeniom prądem elektrycznym polega na prawidłowej, zgodnej z normami 

i zaleceniami producenta, eksploatacji urządzeń oraz na stosowaniu następujących 

technicznych środków ochrony przeciwporażeniowej (rys. 21.2): 

• podstawowej – chroniącej przed dotykiem bezpośrednim (izolacja podstawowa, obudowy, 

ogrodzenia, bariery, umieszczanie poza zasięgiem ręki); 

• chroniącej przy uszkodzeniu urządzenia (samoczynne wyłączanie zasilania w układzie 

TN, TT, IT, urządzenia II klasy ochronności, izolacja stanowiska, nieuziemione połączenia 

wyrównawcze, separacja elektryczna); 

• uzupełniającej – stosowanej, gdy wymienione powyżej środki nie są skuteczne przy 

wszystkich prawdopodobnych zagrożeniach.


145 

a) b) c) 

2,5 

2,5 

0,4 

Rys. 21.2. Ochrona przeciwporażeniowa przez: a) osłonę, b) utrudnienie dostępu, c) odległość 

Źródło: H. Markiewicz, Zagrożenia i ochrona od porażeń w instalacjach elektrycznych, Wydawnictwa 

Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004, s. 50 

Zasady bezpiecznego użytkowania narzędzi elektrycznych: 

• przed każdym użyciem skontrolować obudowę, wyłącznik i przewód zasilający; 

• w razie jakiegokolwiek uszkodzenia narzędzie oddać do naprawy; 

• używać narzędzia zgodnie z jego przeznaczeniem i parametrami; 

• podczas włączania narzędzia do sieci i odłączania go od niej zawsze chwytać za wtyczkę, 

nigdy za przewód; 

• chronić przewody przed zbyt wysoką temperaturą, olejami, smarami i ostrymi krawędziami; 

• chronić narzędzie przed wodą i wilgocią; 

• uważać na niebezpieczeństwo potknięcia się o luźno leżący przewód zasilający. 

Rys. 21.3. Zastosowanie bezpiecznego oświetlenia przenośnego 

Zabroniona jest praca przy zespołach będących pod napięciem (tabela 21.1). Wyjątkowo 

przy napięciu przemiennym powyżej 50 V i stałym powyżej 120 V może pracować personel 

o odpowiednich uprawnieniach. Narzędzia stosowane do pracy przy zespołach pod napięciem 

powinny być odpowiednio izolowane, oznaczone i dobrane do napięcia, przy jakim 

wykonuje się pracę.


Tabela 21.1. Pięć reguł bezpieczeństwa pracy z urządzeniami elektrycznymi zgodnych z PN-EN 

50110-1 

1. Wyłączyć napięcie. Wyłączyć wszystkie części urządzenia, przy których będą 

prowadzone prace. 

Wyłączyć instalacyjny wyłącznik namiarowy, usunąć 

bezpieczniki topikowe. 

2. Zabezpieczyć przed 

ponownym włączeniem. 

Zabezpieczyć (np. taśmą samoprzylepną) wyłącznik 

przed ponownym załączeniem. 

Wyjąć wkładki bezpiecznikowe. 

Wyłącznik zablokować kłódką i wywiesić tablicę zakazu 

załączania. 

3. Sprawdzić stan napięcia. Brak napięcia sprawdza pracownik kwalifikowany. 

Do sprawdzania używać dwubiegunowego próbnika 

napięć. 

4. Uziemić i zewrzeć 

(nie dotyczy urządzeń 

poniżej 1000 V). 

5. Osłonić i oddzielić 

sąsiadujące elementy 

będące pod napięciem. 

Najpierw zawsze uziemić, potem zewrzeć aktywne części 

urządzenia. 

Elementy zwierające muszą być widoczne z miejsca pracy. 

Przy urządzeniach o napięciu poniżej 1 kV zastosować 

folie i maty izolacyjne, powyżej 1 kV stosować ścianki, linki 

odgradzające, tablice ostrzegawcze. 

Ochrona osobista: hełm z osłoną twarzy, ubranie 

i rękawice ochronne. 

Zezwolenie na ponowne włączenie urządzenia może być wydane wyłącznie po wykonaniu 

czynności podanych w tabeli 21.1 w odwrotnej kolejności. 


1. Uzupełnij zdania w kolumnie II. W tym celu wpisz w nawiasy odpowiednie litery. 

a) likwiduje lub ogranicza 

zagrożenia mechaniczne 

b) użytkowane narzędzia 

elektryczne 

c) zapobiega zagrożeniom 

chemicznym występującym 

w procesie pracy 

d) do eksploatacji 

dopuszczane są 

Monitoring środowiska pracy ( ). 

Stosowanie osłon na ruchome i wirujące części maszyn 

oraz narzędzia skrawające ( ). 

( ) należy chronić przed wodą i wilgocią. 

( ) jedynie urządzenia elektryczne o klasie ochronności 

zapewniającej bezpieczeństwo pracy użytkowników 

i poddawane okresowym badaniom ze względu na 

zagrożenie porażeniowe. 


1. Podano dwie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń aldehydu octowego w zależności 

od czasu narażenia w ciągu zmiany roboczej: 600 mg/m 3 i 1800 mg/m 3 . Która 

z nich określa NDS, a która NDSCh?


147 

22 

Środki ochrony indywidualnej 

i zbiorowej 

ZAGADNIENIA 

■ Funkcje ochronne środków ochrony indywidualnej 

■ Środki ochrony zbiorowej 

Środki ochrony indywidualnej 

Środki ochrony indywidualnej stosuje się wtedy, gdy na stanowiskach pracy nie można 

uniknąć zagrożeń lub ich wystarczająco ograniczyć za pomocą środków organizacyjno- 

-technicznych. Środki ochrony indywidualnej pełnią rolę bariery i ochrony przed: urazami 

mechanicznymi (uderzenia, skaleczenia), szkodliwym działaniem substancji trujących, 

żrących, parzących, zakażeniem bakteryjnym, porażeniem prądem elektrycznym, przed 

otwartym płomieniem, promieniowaniem cieplnym i odpryskami rozgrzanego lub płynnego 

metalu, przed działaniem hałasu, drgań i wstrząsów, przemoczeniem i niskimi temperaturami, 

upadkiem z wysokości i poślizgnięciem się. 

Bardzo ważne, aby stosowane ochrony indywidualne nie były uszkodzone i miały odpowiednie 

atesty gwarantujące skuteczność w trakcie użytkowania, tzn. żeby na przykład 

pracownik nie upadł z wysokości lub nie poparzył się dlatego, że zastosowany środek był 

wykonany z nieodpowiedniego materiału lub uszkodzony w trakcie eksploatacji.. 

Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest zobowiązany do: 

• nieodpłatnego dostarczenia pracownikowi środków ochrony indywidualnej, zabezpieczających 

go przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników 

występujących w środowisku pracy; 

• informowania pracownika o sposobach posługiwania się tymi środkami. 

Nie można dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej oraz 

odzieży roboczej i obuwia roboczego, przewidzianych do stosowania na danym stanowisku 

pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Środki ochrony indywidualnej nie powinny być uważane za podstawowy sposób ograniczenia 

zagrożenia, ponieważ bezpośrednio nie zmniejszają ani nie usuwają zagrożenia czynnikiem 

fizycznym lub chemicznym. 

Do środków środki ochrony indywidualnej zaliczamy: 

• odzież ochronną (rys. 22.1 i 22.2), 

• ochrony osobiste (rys. 22.3–23.6). 

Do środków ochrony indywidualnej nie zalicza się zwykłej odzieży roboczej i mundurów, 

które nie są specjalnie przeznaczone do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia 

pracownika, oraz wyposażenia stosowanego przez służby pierwszej pomocy i ratownicze.


ZAPAMIĘTAJ 

Odzież robocza to ubiór, który ułatwia wykonywanie czynności zawodowych i chroni 

odzież własną pracownika przed nadmiernym zużyciem lub zniszczeniem. 

Odzież ochronną (spodnie, kurtki, fartuchy, getry, bluzy, kombinezony, kapelusze, kaptury, 

rękawice, buty) wykonuje się z materiałów powlekanych lub nasyconych substancjami 

odpornymi na działanie czynników zagrażających pracownikowi. W zależności od 

czynnika szkodliwego występującego w środowisku pracy stosuje się odzież: wodoodporną, 

kwasoodporną, ługoodporną, olejoodporną i odporną na rozpuszczalniki, pyłoszczelną, 

ognioodporną, niepalną, odbijającą promienie podczerwone i chroniącą przed działaniem 

temperatury otoczenia. 

Ochrony osobiste to: okulary ochronne (otwarte, półotwarte, zamknięte), tarcze, osłony, 

maski, półmaski przeciwgazowe i przeciwpyłowe, aparaty powietrzne i tlenowe. Stałe używanie 

ochron osobistych podczas pracy jest uciążliwe, ograniczają bowiem: 

• swobodę ruchów (ubrania, kombinezony ochronne), 

• widzenie (okulary, osłony przeciwodpryskowe), 

• swobodę porozumiewania się pracowników (ochrony uszu). 

W zależności od funkcji ochronnych środki ochrony indywidualnej dzieli się na środki 

do ochrony: 

• głowy: kaski, hełmy ochronne – przeznaczone dla pracowników wykonującym prace 

w warunkach narażenia twarzy i oczu na: odpryski metali, drewna, tworzyw sztucznych, 

pyły, pary, gazy drażniące, różnego rodzaju promieniowanie; 

• kończyn dolnych: obuwie ochronne, skarpetki, ochraniacze na: stopy, golenie, kolana, uda, 

getry i inne – obuwie przysługuje pracownikom zatrudnionym w warunkach narażenia 

nóg na urazy mechaniczne powodujące skaleczenie, przekłucie stóp, zgniecenie palców, 

wysoką i niską temperaturę, wodę, środki chemiczne, porażenie prądem, poślizgnięcie się; 

• kończyn górnych: rękawice, ochraniacze palców, nadgarstka i dłoni, łokcia, ramienia 

i inne – przeznaczone dla pracowników wykonujących pracę w warunkach narażenia 

rąk na: szkodliwe działanie substancji chemicznych, czynniki gorące, niskie temperatury, 

wodę, czynniki mechaniczne powodujące skaleczenia rąk, porażenie prądem; 

• ciała: kurtki, kombinezony, kamizelki, czapki, chustki – noszone przez pracowników narażonych 

na działanie czynników chemicznych, mechanicznych, szkodliwych dla zdrowia, 

niskich i wysokich temperatur, promieniowania, okoliczności porażenia prądem; 

• słuchu: nauszniki przeciwhałasowe, wkładki douszne, hełmy przeciwhałasowe dla pracowników 

wykonujących prace w warunkach narażenia na utratę słuchu; 

• twarzy i oczu: osłony przeciwodpryskowe, przyłbice spawalnicze, okulary ochronne, 

okulary przeciwodpryskowe, gogle; 

• dróg oddechowych: aparaty oddechowe, maski, półmaski przeciwpyłowe, kaptury 

ochronne, półmaski filtrująco-pochłaniające, filtry przeciwolejowe, filtropochłaniacze 

i inne – stosują je pracownicy wykonujący prace w środowisku, w którym nie da się 

oddychać wskutek niedoboru tlenu lub występowania szkodliwych zanieczyszczeń; 

• całego organizmu: kombinezony (z doprowadzeniem powietrza lub sprzętem ochrony 

układu oddechowego) szczelnie osłaniające tułów, ręce, nogi i głowę oraz układ oddechowy 

i chroniące je w stopniu najwyższym przed niebezpiecznymi i szkodliwymi 

czynnikami występującymi w środowisku pracy; 

• przed upadkiem z wysokości: specjalistyczne uprzęże, szelki, linki asekuracyjne, urządzenia 

samoblokujące – dla pracowników wykonujących prace na wysokości.


149 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracą na wysokości w rozumieniu Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 

26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy jest praca wykonywana 

na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1 m nad poziomem 

podłogi lub ziemi. 

Do pracy na wysokości nie zalicza się prac na powierzchni, niezależnie od wysokości, 

na jakiej się ona znajduje, jeżeli powierzchnia ta: jest osłonięta ze wszystkich stron do 

wysokości co najmniej 1,5 m ścianami albo wyposażona w inne stałe konstrukcje lub urządzenia 

chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości. 

chemiczna 

 

 

bakteriologiczna 

mechaniczna 

mechaniczna 

przed 

przecięciem 

Ochrona rąk 

przeciwślizgowa 

mechaniczna 

przed 

przecięciem 

mechaniczna 

termiczna 

 

mechaniczna 

Rys. 22.1. Wybrane typy rękawic ochronnych 

Rękawice wykonane z włókna KEVLAR® są odporne na przecięcie pięć razy bardziej 

niż skóra i trzy razy bardziej niż bawełna, nylon, poliamid, poliester. KEVLAR® nie pali 

się, nie topi i nie kapie, temperatura pracy 500°C – kontakt krótkotrwały, 350°C – kontakt 

długotrwały. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jednym z podstawowych obowiązków pracownika, jakie określono w Kodeksie pracy, jest 

używanie przydzielonych środków ochrony indywidualnej zgodnie z ich przeznaczeniem. 

Jest to przepis z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, a za nieprzestrzeganie przepisów 

bhp, zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy, pracodawca może zastosować wobec pracownika 

upomnienie, naganę lub karę pieniężną.


Rys. 22.2. Różne typy odzieży ochronnej 

Rys. 22.3. Ochrona słuchu 

Rys. 22.4. Ochrona wzroku – różne typy okularów ochronnych 

Rys. 22.5. Ochrona twarzy i głowy


151 

Rys. 22.6. Ochrona przed upadkiem z wysokości 

Rys. 22.7. Zastosowanie środków ochrony indywidualnej podczas prac na wysokości 

Środki ochrony zbiorowej to różnego rodzaju rozwiązania techniczne stosowane w pomieszczeniach 

produkcyjnych, maszynach i urządzeniach, przeznaczone do ochrony ludzi 

przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w środowisku pracy. 

Ochronę przed hałasem zapewniają między innymi następujące środki ochrony 

zbiorowej: 

• izolowanie głośnych procesów i ograniczanie dostępu do obszarów zagrożonych hałasem, 

• obudowy i ekrany akustyczne, 

• materiały dźwiękochłonne, 

• organizacja pracy ograniczająca czas przebywania w obszarach zagrożonych hałasem. 

Przed zapyleniem chronią między innymi: systemy wentylacji mechanicznej ogólnej 

oraz instalacji wentylacji mechanicznej miejscowej wyposażone w układy filtracyjne. 

Przed urazami chronią: rusztowania ochronne, pomosty robocze, balustrady lub siatki 

ochronne i siatki bezpieczeństwa, osłony lub takie urządzenia, które zapobiegają dostępowi 

do stref niebezpiecznych, powstrzymują ruchy elementów niebezpiecznych, zanim 

pracownik znajdzie się w strefie niebezpiecznej, nie pozwalają na włączenie ruchu elementów 

niebezpiecznych i wiele innych.


Środki ochrony zbiorowej przed zagrożeniami związanymi z możliwością wykonywania 

przez robota ruchów z dużymi prędkościami i siłami w znacznym obszarze poza jego 

podstawą przedstawia rys. 22.8. 

Rys. 22.8. Schemat przedstawiający główne elementy układu zrobotyzowanego: 1 – robot, 2 – element 

roboczy, 3 – przedmiot obrabiany, 4 – wyposażenie sterujące lub zasilające (panel sterowania, 

zespół hydrauliczny), 5 – wyposażenie pomocnicze (przenośnik, stół obrotowy), 6 – osłona, 

7 – przestrzeń zabroniona, 8 – bramka zamykana, 9 – urządzenie zamykające 

W celu zapewnienia bezpieczeństwa osobom znajdującym się w pobliżu robota instaluje 

się: 

• osłony i bramki wyznaczające przestrzeń chronioną, 

• stop awaryjny i stop bezpieczeństwa, 

• blokadę pracy automatycznej w obecności człowieka, 

• urządzenia stwierdzające obecność człowieka (maty podłogowe lub kurtyny świetlne), 

• dźwiękowe i świetlne sygnały ostrzegawcze, 

• skanery laserowe wykrywające naruszenie strefy i określające miejsca jej naruszenia. 

Ochrona pracownika pracującego na wysokości może być indywidualna – poprzez zabezpieczenie 

za pomocą szelek i liny, lub zbiorowa – dzięki szczelnemu ogrodzeniu miejsca 

wykonywanej pracy.


153 


1. Przyporządkuj podanym środkom ochrony nazwę zagrożenia, przed jakim chronią pracownika. 


Chroni przed: 

a) przed upadkiem 

z wysokości 

b) odpryskami ciał 

stałych i kroplami 

cieczy szkodliwych 

c) hałasem 

d) przecięciem 

1. ( ) 2. ( ) 3. ( ) 4. ( ) 


1. Na podstawie załącznika dotyczącego szczegółowych zasad stosowania środków ochrony 

indywidualnej do Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 

1997 w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy określ, przy których 

zagrożeniach wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej. Zaznacz 

w tabeli wg wzoru dotyczącego upadków z wysokości, jakie części ciała muszą być chronione 

przy określonym zagrożeniu. 

Najczęściej zagrożone części ciała 

Zagrożenia 

twarz oczy drogi 

oddechowe 

narząd 

słuchu 

dłonie stopy nogi tułów, 

w tym 

brzuch 

upadki 

z wysokości 

x x x 

drgania 

(wibracja) 

elektryczne 

hałas 

pyły 

gazy


23 

Ryzyko zawodowe 

ZAGADNIENIA 

■ Obowiązki pracodawcy i pracownika związane z ryzykiem zawodowym 

■ Karta oceny ryzyka na stanowisku pracy 

Każda działalność człowieka wiąże się dla niego z pewnym ryzykiem – występują zagrożenia, 

których nie zawsze można uniknąć, ale którym można przeciwdziałać. Ludzie mają 

naturalny instynkt samozachowawczy, nakazujący im po zauważeniu zagrożenia w swoim 

otoczeniu podjęcie działań zmniejszających ryzyko poniesienia straty, utraty zdrowia lub 

zaistnienia wypadku. Zakres tych działań może być szeroki, od wzmożonej uwagi poprzez 

zmiany zmniejszające zagrożenie do usunięcia jego przyczyny, a ich wybór zależy od oceny 

wielkości ryzyka. 


Jeśli w łazience jest bardzo śliska podłoga, to w obawie przed poślizgnięciem się 

i urazem ciała można bardzo uważnie stawiać nogi, położyć matę antypoślizgową 

albo wymienić materiał podłogi. 


Jeśli mamy wyjść z budynku w mroźny dzień na dłużej, to w obawie przed wychłodzeniem 

organizmu prowadzącym do przeziębienia, zapalenia oskrzeli i innych 

schorzeń ubieramy się ciepło albo rezygnujemy z wyjścia. 

W pracy zawodowej czyha na pracownika wiele zagrożeń, z części z nich nie zdaje on 

sobie sprawy, co zwiększa ryzyko zawodowe poniesienia szkody, utraty zdrowia lub ryzyko 

wypadku. Pojęcie ryzyka zawodowego zdefiniowano w Rozporządzeniu Ministra Pracy 

i Polityki Socjalnej z dnia 26 września l997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa 


ZAPAMIĘTAJ 

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych 

z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności pojawienia się u pracowników 

niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących 

w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. 

Zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny 

pracy, pracodawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności 

przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej organizacji pracy


155 

i stosowania koniecznych środków profilaktycznych, a także informowania pracownika 

o istniejących na jego stanowisku zagrożeniach i sposobach postępowania, pozwalających 

uniknąć skutków działania tych zagrożeń. 

Pracodawca jest obowiązany do zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa pracy przez: 

• przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zagrożeniami, które nie mogą być wykluczone; 

• ocenę ryzyka zawodowego występującego przy wykonywanych pracach, w szczególności 

przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów 

chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych i zmianie organizacji 

pracy; 

• uwzględnienie podczas oceny ryzyka zawodowego wszystkich czynników środowiska 

pracy występujących przy wykonywanych pracach i sposobach wykonywania prac; 

• stosowanie w następstwie oceny ryzyka zawodowego środków profilaktycznych; 

• stosowanie metod i organizacji pracy zwiększających poziom bezpieczeństwa i ochrony; 

• ochronę zdrowia pracowników. 

Jednym z elementów instruktażu wstępnego jest zapoznanie pracownika z kartą oceny 

ryzyka zawodowego stanowiska, na którym będzie pracował. Pracownik składa podpis 

stwierdzający zapoznanie się z ryzykiem zawodowym. Takie zapoznanie się nie zawsze 

musi iść w parze z rzeczywistym uświadomieniem sobie wszystkich zagrożeń na stanowisku 

pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nowe stanowisko pracy – nawet podobne do tego, na którym już pracowałeś – niesie nowe 

zagrożenia wynikające ze specyfiki zakładu pracy. Bardzo uważnie przeczytaj kartę oceny 

ryzyka, która zostanie ci przedstawiona w czasie instruktażu wstępnego. Nie dziw się, że 

jest tak szczegółowa, nawet zagrożenie mające małe prawdopodobieństwo wystąpienia 

może być przyczyną wypadku. Nie krępuj się zadawać pytań. Twoja prośba o wyjaśnienie 

wątpliwości z pewnością nie będzie przyjęta przez mistrza lub kierownika jako objaw 

ignorancji, lecz jako chęć poprawnego wykonania obowiązków i dowód poważnego podejścia 

do pracy. 


Stanowisko pracy: dekarz blacharz 

Charakterystyka stanowiska pracy dekarza blacharza 

Dekarz remontuje pokrycie dachowe o powierzchni ok. 100 m 2 w istniejącym budynku 

jednorodzinnym. Dach jest dwuspadowy o nachyleniu 22°, pokryty blachą. 

Nowe pokrycie dachowe będzie wykonane z blachodachówki. Prace odbywają się latem. 

Wejście dekarza i transport niektórych materiałów na dach odbywa się poprzez 

ustawiony pion komunikacyjny rusztowania systemowego, a transport materiałów 

na dach – za pomocą wciągarki elektrycznej, żurawika o konstrukcji wysięgnicy, 

obracanej ręcznie, zamontowanej na rusztowaniu. Podczas pracy na dachu dekarz 

używa narzędzi ręcznych i nożyc elektrycznych. Elementy obróbki dachowej są wykonywane 

na budowie za pomocą gilotyny i giętarki mechanicznej.


Tabela 23.1. Karta informacji o ryzyku zawodowym na stanowisku dekarz blacharz – identyfikacja 

zagrożeń (na podstawie oceny dokonanej przez PIP) 

Zagrożenie 

Źródło zagrożenia 

(przyczyna) 

Możliwe skutki 

zagrożenia 

Środki ochrony 

przed zagrożeniami 


układu ruchu 

(obciążenie 

fizyczne) 

praca w pozycji 

pochylonej (wymuszonej) 

lub klęczącej, chodzenie 

– odbiór materiałów 

do krycia dachu 

choroby układu 

ruchu, urazy kręgosłupa, 

naderwanie ścięgien 

przerwy w pracy, możliwość 

odpoczynku w pomieszczeniu, 

szkolenie stanowiskowe 

uwzględniające normy i prawidłowość 

dźwigania, środki 

ułatwiające transport 

upadek 

na tym 

samym 

poziomie 

nierówne podłogi, 

nieporządek, śliskie 

powierzchnie, przewody 

elektryczne 

leżące na drogach 

komunikacyjnych 

potłuczenia, zwichnięcia, 

skręcenie 

stawów, złamanie 

kończyn 

odpowiednie obuwie robocze, 

koncentracja, utrzymanie 

porządku, podwieszenie 

przewodów elektrycznych, 

szkolenia 

uderzenie 

o nieruchome 

przedmioty 

składowane materiały, 

ograniczona 

przestrzeń 

urazy ciała, potłuczenia, 

siniaki 

właściwe składowanie, 

wyznaczenie dróg komunikacyjnych, 

właściwa organizacja 

pracy, uważność 

uderzenie 

przez spadające 

lub poruszające 

się 

przedmioty 

materiały budowlane 

transportowane 

wciągarką, spadające 

z dachu narzędzia 

i materiały 

ciężkie urazy ciała, 

potłuczenia, siniaki, 

śmierć 

wyznaczenie (ogrodzenie) 

i oznakowanie strefy niebezpiecznej, 

zakaz zrzucania 

rozbieranych elementów pokrycia 

dachowego, odsunięcie 

stanowiska pracy obsługi 

wciągarki od dróg transportowych, 

stosowanie środków 

ochrony indywidualnej 

(hełm ochronny), instruktaż 

stanowiskowy, właściwe mocowanie 

transportowanych 

elementów, zabezpieczenie 

przed upadkiem przedmiotów 

znajdujących się 

na dachu, uważność 

upadek 

z wysokości 

praca na dachu bez 

stosowania środków 

ochronnych 



śmierć 

utrzymanie porządku, 

uważność, zastosowanie 

środków ochrony 

zbiorowej (rusztowania, 

bariery ochronne, siatki 

bezpieczeństwa), środki 

ochrony indywidualnej


157 

Zagrożenie 


(przyczyna) 


zagrożenia 



szelki, linki bezpieczeństwa, 

urządzenie samohamujące), 

hełm ochronny, instruktaż 

stanowiskowy 

utrata stateczności 

przez rusztowanie 

– upadek 

z wysokości, 

uderzenie 

spadającymi 

elementami 

rusztowania 

rusztowanie 

systemowe – pion 

komunikacyjny 



śmierć 

zgodny z dokumentacją 

techniczną i z przepisami 

bhp montaż rusztowania, posadowienia 

i kotwienia przez 

osoby mające odpowiednie 

kwalifikacje, odbiór rusztowania 

przez uprawnione osoby, 

instruktaż stanowiskowy, 

stosowanie środków ochrony 

indywidualnej 

załamanie 

konstrukcji 

dachowej 

– upadek 

z wysokości 

materiały 

zgromadzone 

w nadmiarze 

na dachu 



śmierć 

nieprzeciążanie konstrukcji 

dachowej, zakaz składowania 

blach w jednym miejscu 

połaci dachowej, instruktaż 

stanowiskowy 

ostre krawędzie 

i ostrza 

blacha, narzędzia 

ręczne, nożyce 

elektryczne, gilotyna, 

giętarka 

rany palców 

i dłoni, skaleczenia, 

ukłucia 

stosowanie środków 

ochrony indywidualnej, 

wzmożona uwaga, 

instruktaż stanowiskowy 

prąd 

elektryczny 

urządzenia zasilane 

energią elektryczną 

– wciągarka, nożyce 

elektryczne 

śmierć lub inne 

skutki porażenia 

prądem 

właściwe podłączenie 

do instalacji elektrycznej, 

codzienne przeglądy instalacji, 

gniazd wtykowych, podłączeń 

urządzeń elektrycznych, 


czynniki 

chemiczne 

– produkty 

bitumiczne 

uszczelniacz 

dekarski 

podrażnienie skóry 

(narażenie dróg 

oddechowych 

przemijalne – praca 

na powietrzu) 

stosowanie środków ochrony 

indywidualnej (rękawice 

ochronne), mycie rąk, 


Mikroklimat 

– zmienne 

warunki atmosferyczne 

praca wykonywana 

przy różnej pogodzie 

przegrzanie (udar 

cieplny), poparzenia 

słoneczne 

odpowiednia odzież robocza, 

napoje, kremy z filtrem, 

odpoczynek, instruktaż 

stanowiskowy


Zagrożenie 


(przyczyna) 


zagrożenia 




psychiczne 

pośpiech 

choroby 

ogólnoustrojowe, 

bezsenność, 

nerwice, depresja 

właściwa organizacja pracy, 

zadania dostosowane 

do możliwości psychofizycznych 

pracownika, wsparcie 

współpracowników i osób 

nadzorujących, szkolenia 

Ryzyko zawodowe jest ściśle związane ze środowiskiem pracy. Dla takich samych stanowisk 

w różnych warunkach pracy zagrożenia i poziom ryzyka mogą być różne. 

Podmiotem oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy jest pracownik zatrudniony 

na konkretnym stanowisku, w konkretnych warunkach środowiska pracy i to do niego są odniesione 

wyniki oceny ryzyka zawodowego, przy czym nie ma potrzeby dokonywania takiej 

oceny indywidualnie dla identycznych stanowisk. Ocenę ryzyka zawodowego należy okresowo 

aktualizować. Ponowna ocena jest konieczna po każdej zmianie w organizacji pracy. 

ZAPAMIĘTAJ 

Znajomość rodzajów zagrożeń, ich źródeł, skutków i środków ochrony przed nimi uświadomi 

ci celowość przestrzegania zasad bhp, regulaminów i instrukcji bezpieczeństwa i tym 

samym podniesie bezpieczeństwo twojej pracy zawodowej. 



a) Kto ocenia ryzyko na stanowisku pracy? 

b) Jaki jest cel przeprowadzania oceny ryzyka na stanowisku pracy? 

c) Dlaczego pracownik ma obowiązek zapoznać się z oceną ryzyka dotyczącą jego stanowiska 

pracy? 


1. Wypełnij tabelę identyfikacji zagrożeń do następującego przypadku. Jeśli w łazience 

jest bardzo śliska podłoga, to w obawie przed poślizgnięciem się i urazem ciała można 

bardzo uważnie stawiać bose stopy, położyć matę antypoślizgową, poruszać się w odpowiednim 

obuwiu albo wymienić materiał podłogi. 

Zagrożenie 

Źródło zagrożenia (przyczyna) 


zagrożenia 



Upadek na 

tym samym 

poziomie


159 

24 

Kształtowanie bezpiecznych 

i higienicznych warunków 

pracy podczas korzystania 

z komputera 

ZAGADNIENIA 

■ Zagrożenia występujące przy pracy z komputerem 

■ Syndrom widzenia komputerowego 

■ Zasady higieny wzroku 

■ Zagrożenia zawodowe wynikające z niewłaściwego obciążenia fizycznego pracownika 

■ Zespół cieśni nadgarstka 

■ Pole elektromagnetyczne 

■ Zagrożenia występujące przy pracy z komputerem przenośnym 

■ Podstawowe zasady użytkowania komputera 

Na stanowisku pracy przy monitorach ekranowych występują następujące czynniki zagrożenia 

zawodowego: 

niewłaściwe obciążenia fizyczne, złe oświetlenie, 

nadmierne obciążenie psychiczne, pole elektromagnetyczne, 

substancje chemiczne (na niektórych stanowiskach), 

czynniki zagrożenia związane z organizacją pracy. 

Wszystkie czynniki środowiska pracy z komputerem zalicza się do czynników uciążliwych. 

Przy długotrwałej pracy z komputerem mogą wystąpić, nawet u bardzo młodych ludzi, 

dolegliwości związane ze zmęczeniem oczu oraz problemy zdrowotne wynikające ze statycznego 

obciążenia: 

mięśni stabilizujących kręgosłup w pozycji siedzącej, 

mięśni barków i rąk obsługujących klawiaturę, 

mięśni karku utrzymujących głowę podczas obserwacji monitora, dokumentów i klawiatury. 

Zagrożenia dla zdrowia związane z pracą przy monitorze ekranowym to: 

syndrom CVS (Computer Vision Syndrome) – złożony zespół problemów dotyczący oczu 

i widzenia, powiązany z pracą w bliży (bliskiej odległości); 

syndrom RSI (Repetitive Strain-Injury) – zespół urazów wynikających z chronicznego 

przeciążenia organizmu pracą statyczną, objawia się przewlekłymi bólami ramion, 

przedramion, przegubów i dłoni; 

syndrom SBS (Sick-Building) 1 – odczuwalne trudności w oddychaniu, spowodowane ciągłym 

przebywaniem w klimatyzowanych pomieszczeniach, spotęgowane dodatkowo oparami 

substancji chemicznych pochodzących z mebli i tworzyw sztucznych, zapachami 

tuszów stosowanych w urządzeniach drukujących, ozonem z drukarek laserowych itp.; 

stres psychologiczny – uczucie ciągłego napięcia wynikającego z łącznego oddziaływania 

wszystkich uciążliwości związanych z pracą przy stanowisku komputerowym. 

1 

omówiony w rozdziale 9 podręcznika


Syndrom widzenia komputerowego 

Według badań Ergo-Test z 2011 r. (www.ergotest.pl) aż 90% kobiet i 80% mężczyzn skarży 

się na dolegliwości związane ze zmęczeniem oczu spowodowane pracą przy komputerze. 

Dzieje się tak, ponieważ obecnie żaden, nawet najnowocześniejszy, monitor nie ochroni 

całkowicie oczu użytkownika przed skutkami nadwyrężania układu wzrokowego. Znajomość 

czynników wpływających na komfort pracy wzrokowej, zarówno tych zależnych od 

otoczenia, jak i wynikających ze stanu narządu wzroku, umożliwia wdrożenie różnego 

rodzaju działań ograniczających negatywne następstwa zbyt intensywnego wysiłku niekorzystnie 

wpływającego na układ wzrokowy. 

Codzienna wielogodzinna praca na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe 

jest pracą wykonywaną w warunkach nadmiernego obciążenia narządu wzroku, wynikającego 

w szczególności z: 

dużej liczby ruchów gałki ocznej; 

pracy z użyciem obiektów położonych w bliskiej odległości; 

konieczności częstych zmian akomodacji i adaptacji gałki ocznej, związanych z ciągłym 

przystosowywaniem się narządu wzroku do pełnienia funkcji w warunkach zmieniającego 

się natężenia i jakości oświetlenia oraz wielkości, rodzaju i odległości położenia 

obiektów znajdujących się w polu widzenia; 

eksploatacji wzroku przez monitor komputera w suchych lub klimatyzowanych pomieszczeniach, 

a więc przy zbyt niskim poziomie nawilżenia gałki ocznej. 

U wielu osób długotrwała praca w takich warunkach powoduje wystąpienie następujących 

objawów: 

łzawienie i przekrwienie oczu, 

zaczerwienienie spojówek, 

wrażenie obecności ciała obcego (piasku) pod powiekami, 

ciężkość powiek, 

uczucie pieczenia, szczypania i bóle oczu, 

spadek ostrości widzenia, 

podwójne widzenie, 

zaburzenia widzenia, subiektywnie odczuwane jako krótkookresowe rozmazywanie się 

obrazu lub widzenie podwójne (czasem przemijające po kilkakrotnym mrugnięciu), 

zaburzenia widzenia barwnego, 

bóle głowy, szyi i pleców, 

senność, apatia, 

pogorszenie koncentracji, 

stres, 

schorzenia oczu, takie jak: zapalenie brzegów powiek, ostre zapalenie spojówek, zespół 

suchego oka, krótkowzroczność. 

Przedstawione objawy składają się na tzw. syndrom widzenia komputerowego (CVS 

– Computer Vision Syndrome). CVS zdefiniowano już w 1994 r. w The American Academy of 

Ophthalmology jako „złożony zespół problemów dotyczący oczu i widzenia, powiązany z pracą 

w bliży, który odczuwa się w trakcie korzystania z komputera lub powiązanych czynności”. 

Problem dotyka zarówno ludzi młodych, aktywnych zawodowo, jak i osób w starszym wieku, 

a coraz częściej również dzieci. Objawy CVS w większym lub mniejszym stopniu mogą 

zaobserwować u siebie wszyscy pracujący przy komputerze. Nasilenie tych objawów zależy od: 

długości czasu pracy przy komputerze, 

długości i sposobu wykorzystania przerw w pracy, 

ergonomii stanowiska pracy,


161 

• tego, czy pracuje się na stanowisku pracy z komputerem stacjonarnym, czy z urządzeniem 

przenośnym (laptopem, notebookiem, palmtopem), 

• warunków fizycznych panujących w pomieszczeniu pracy (głównie od oświetlenia oraz 

jakości powietrza w budynku, czyli wilgotności, jonizacji, zawartości grzybów, pleśni, 

bakterii, lotnych związków organicznych i stopnia zapylenia powietrza), 

• wieku użytkownika komputera, 

• ogólnego stanu zdrowia i stanu układu wzrokowego użytkownika komputera. 

Objawy syndromu widzenia komputerowego mogą ustąpić po: 

• odpowiednio długim odpoczynku oczu, 

• zastosowaniu okularów korekcyjnych z powłoką antyrefleksyjną i antyelektrostatyczną 

lub soczewek silikonowo-hydrożelowych, 

• użyciu kropli, tzw. sztucznych łez, 

• stosowaniu leczenia okulistycznego, 

• przeprowadzaniu ćwiczeń rozluźniających mięśnie oczu i prowadzących do relaksu 

i odpoczynku oczu. 

ZAPAMIĘTAJ 

Objawy syndromu widzenia komputerowego mogą ustąpić, ale bardzo często – podobnie 

jak w wypadku nadmiernego, długotrwałego zmęczenia fizycznego lub psychicznego 

– przeradzają się w dolegliwości chroniczne. Nadmierne, długotrwałe nadwyrężanie oczu 

prowadzi do nieodwracalnych groźnych zmian chorobowych układu wzrokowego. 

Syndrom widzenia komputerowego nie tylko objawia się uciążliwościami zdrowotnymi 

odczuwanymi przez użytkownika komputera, lecz także wpływa na: 

• jakość wykonywanej pracy (liczbę popełnianych błędów), 

• koszty pracy, 

• absencje chorobowe, 

• bezpieczeństwo pracy, 

• zmniejszenie satysfakcji w pracy i pozytywnej motywacji do pracy. 

Zasady higieny wzroku 

Zasada 1. Nie pracujemy przy komputerze bez okularów korekcyjnych (soczewek kontaktowych), 

jeśli nasz układ wzrokowy ma wady nabyte lub wrodzone. 

Zdrowe oczy i dobra ostrość widzenia to najważniejsze warunki potrzebne do pracy przy 

komputerze. Każda osoba korzystająca z monitora komputerowego powinna poddawać 

się przynajmniej raz na dwa lata – lub częściej, o ile to możliwe – gruntownemu badaniu 

okulistycznemu. Kontrolowanie stanu wzroku jest konieczne, ponieważ wykonywanie wytężonej 

pracy wzrokowej z bliska sprzyja rozwojowi krótkowzroczności. Okulary do pracy 

przy monitorze muszą być dobierane indywidualnie i nawet przy niewielkiej wadzie wzroku 

należy je zakładać przed rozpoczęciem pracy przed monitorem, a nie dopiero gdy zaczyna 

się odczuwać dyskomfort widzenia. 

Zgodnie z § 8 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. 

w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe 

pracodawca jest obowiązany zapewnić każdej osobie, w tym praktykantom i stażystom, zatrudnionej 

na stanowiskach z monitorami ekranowymi profilaktyczną opiekę zdrowotną, 

w tym okulary korygujące wzrok, zgodnie z zaleceniem lekarza.


Zasada 2. Nie pracujemy w warunkach prowadzących do wysychania gałki ocznej. 

Ciecz łzowa, rozkładając się równomiernie na powierzchni oka, tworzy tzw. film łzowy 

umożliwiający właściwe funkcjonowanie oka. Składniki filmu łzowego między innymi: 

• wyrównują naturalne nierówności powierzchni oka, 

• zwilżają spojówki i rogówkę, dzięki czemu pozostają one przejrzyste, a powieki mogą 

się po nich swobodnie przesuwać. 

• wypłukują ciała obce i wyrównują drobne ubytki nabłonka rogówki, 

• chronią przed czynnikami chorobotwórczymi; odżywiają i dotleniają rogówkę, zapewniają 

właściwy poślizg, dzięki czemu powieki mogą łatwo się zamykać i otwierać. 

ZAPAMIĘTAJ 

Ruchy powiek (mruganie) rozprowadzają po powierzchni rogówki i spojówki gałki ocznej 

film łzowy, bez którego funkcjonowanie oka staje się utrudnione albo wręcz niemożliwe. 

Praca na stanowisku komputerowym sprzyja wysychaniu gałki ocznej. Aby do tego nie 

dopuścić, należy: 

utrzymywać w pomieszczeniu wilgotność powietrza nie mniejszą niż 50%; 

• stosować w razie potrzeby nawilżacze powietrza; 

często wietrzyć pomieszczenie; 

• po zauważeniu nawet nieznacznych objawów (wrażenie obecności ciała obcego – piasku 

– pod powiekami, ciężkości, uczucie pieczenia powiek, trudności z otwarciem oczu 

po przebudzeniu) wysychania powierzchni gałki ocznej, stosujemy „sztuczne łzy”; 

• robić przerwy w pracy; 

• co kilka minut szybko mrugać powiekami po kilka sekund; 

• stosować dietę korzystną dla oczu (preparaty zawierające witaminy A i C, luteinę i minerały). 

ZAPAMIĘTAJ 

W normalnych warunkach oko mruga około 12 razy na minutę. Przy komputerze mrugamy 

dwa razy rzadziej (w niektórych przypadkach nawet pięć razy rzadziej,) co naraża oczy 

na szybsze wysychanie, a w konsekwencji na zaburzenia funkcjonowania filmu łzowego. 

W przypadku osób korzystających ze szkieł kontaktowych, zmniejszenie częstotliwości 

mrugania może doprowadzić do wystąpienia uczucia suchego oka i do szybszego zużycia 

soczewek. 

Zasada 3. Pracujemy na stanowisku ergonomicznym zapewniającym optymalne warunki pracy. 

Stanowisko pracy powinno spełniać wymagania zamieszczone w załączniku do Rozporządzenia 

Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa 

i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Między innymi należy 

przestrzegać zasad podanych poniżej. 

• Nie należy stawiać monitora naprzeciw okna ani na jego tle. 

• Monitor powinien stać bokiem do okna. 

• Monitor powinien stać w pomieszczeniu, którego okna wychodzą na północ, a jeśli nie 

jest to możliwe, należy zamontować żaluzje. 

• Należy ustawić monitor tak, aby ostre widzenie uzyskać z odległości 50–70 cm. Zbyt 

bliska odległość zwiększa wysiłek akomodacji, a przy długotrwałej pracy wzrokowej


163 

może czasem powodować utrzymujący się skurcz mięśni, skutkujący uczuciem napięcia 

oczu, bólami głowy, a nawet zaburzeniami ostrości widzenia przy przenoszeniu 

wzroku na inne odległości. 

• Na monitor należy patrzeć z góry, a jego środek powinien znajdować się ok. 20 cm poniżej 

linii oczu, czyli ok. 15° poniżej linii oczu. Sprzyja to opuszczeniu gałek ocznych 

i powiek, dzięki czemu zmniejsza się powierzchnia parowania łez i nadmierne wysychanie 

oczu. 

• Właściwe pochylenie powierzchni ekranu to 10–20°. 

• Regulacja oświetlenia powinna być zapewniona przez trzy źródła: oświetlenie ogólne 

i punktowe pomieszczenia oraz oświetlenie dzienne regulowane żaluzjami. 

• Oprawy oświetlenia ogólnego powinny być skierowane tak, by światło padało na podłogę 

lub blat stołu (nigdy na ekran monitora). 

• Należy stosować czarne pismo na jasnym tle. 

• W czasie pisania nie należy wykorzystywać pisma mniejszego niż osiem punktów. Zaleca 

się 11–12 punktów i stosowanie prostych rodzajów czcionki, np. Arial, Times New 

Roman). 

Zasada 4. Systematycznie przeprowadzamy ćwiczenia rozluźniające mięśnie oczu, prowadzące 

do relaksu i odpoczynku układu wzrokowego. 

Układ wzrokowy człowieka jest przystosowany do pracy w różnych warunkach oświetlenia 

i różnej odległości obserwowanego elementu. Widzenie z bliska i z daleka z odpowiednią 

ostrością umożliwia proces akomodacji oka polegający na tym, że pod wpływem działania 

mięśni umocowanych wokół soczewki przybiera ona dany kształt. Skupienie wzroku 

na obiekcie znajdującym się blisko powoduje skurcz mięśni oka i zaokrąglenie soczewki 

– blisko położone obiekty są wtedy widziane ostro. Obiekty odległe widzimy wyraźnie, gdy 

mięśnie wokół soczewki pozostają w spoczynku, a soczewka jest raczej płaska. Dłuższa 

praca w bliży może czasem powodować utrzymujący się skurcz akomodacji, skutkujący 

uczuciem napięcia oczu, bólami głowy, a nawet zaburzeniami ostrości widzenia przy przenoszeniu 

wzroku na inne odległości. 

Nasze oczy są przystosowane do przemiennej pracy patrzenia na przedmioty znajdujące 

się blisko (skurcz mięśni) i daleko (rozkurcz mięśni). Współczesne warunki funkcjonowania 

człowieka dają mu niewiele okazji do patrzenia w dal i wypatrywania tam różnych 

istotnych dla niego rzeczy i zjawisk. Przebywamy głównie w pomieszczeniach i patrzymy 

na odległość najwyżej kilku metrów, a zwykle nawet 30–40 cm w trakcie czytania i ok. 70 cm 

podczas pracy przy monitorze. Patrzenie z bliskich odległości zmusza mięśnie oczne do 

stałego napięcia powodującego zmęczenie wzroku, co wymaga odpoczynku (rozluźnienia). 

Wiele osób lekceważy ten wymóg, co skutkuje nieodwracalnym pogorszeniem się wzroku. 

Część użytkowników komputerów ma nawyk usuwania zmęczenia spowodowanego 

napięciem mięśni szkieletowych poprzez zdrowy aktywny wypoczynek. Ponieważ nie jesteśmy 

w stanie wyeliminować wszystkich czynników, które negatywnie wpływają na oczy 

podczas pracy przy komputerze, korzystne jest wytworzenie podobnych nawyków w odniesieniu 

do układu wzrokowego. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nie ma protez oczu, są natomiast dobre nawyki, które pozwalają utrzymać oczy w dobrej 

formie mimo zagrożenia, jakie niesie praca przy komputerze.


Istnieje wiele sposobów rozluźnienia mięśni oczu poprzez ćwiczenia relaksacyjne. 

Nawet podane poniżej najprostsze z nich, stosowane systematycznie, przynoszą skutki 

widoczne już po kilku dniach – zmniejszenie uczucia napięcia oczu, poprawę koncentracji 

na wykonywanej pracy, a dzięki zmianie pozycji ciała także odpoczynek dla układu 

mięśniowego. 

Co godzinę należy: 

• odejść od komputera, wyjrzeć przez okno i co najmniej przez minutę koncentrować 

wzrok na oddalonych przedmiotach, najlepiej na zieleni; 

• zamknąć oczy na pełną minutę; 

• przez 30 sekund mrugać intensywnie – najpierw obydwoma oczyma, potem każdym 

na zmianę; 

• spojrzeć w ciemność (palming) – skrzyżować dłonie na czole, tak by środki dłoni zasłoniły 

oczy. Łokcie oprzeć na biurku. Nie należy przy tym uciskać oczu, a jedynie je przykrywać. 

Poczekać, aż zobaczymy zupełną ciemność, a wzrok osiągnie stan relaksacji, 

i pozostać tak co najmniej 30 sekund. 

Wykonanie powyższych ćwiczeń zajmie zaledwie 4–5 minut, ale przyniesie bardzo dobre 

efekty. Warto zastosować także elementy gimnastyki oczu lub jogi oczu, które można 

znaleźć w internecie. Najbardziej efektywny odpoczynek zapewniający rozluźnienie mięśni 

oczu uzyskuje się poprzez krótkotrwałe, ale częste odrywanie wzroku od ekranu, np. 

według reguły 20/20/20 (co 20 minut popatrzeć przez co najmniej 20 sekund na odległość 

20 stóp, tj. ok. 6 m). 

Oczy można relaksować także poprzez zabawę. Można oglądać stereogramy, czyli specjalne 

trójwymiarowe obrazki zbudowane z niewyraźnych plamek. Aby dostrzec obraz, 

musi nastąpić rozluźnienie gałki ocznej, dzięki czemu oczy odpoczywają. Wiele pięknych 

stereogramów wraz z instrukcją, jak zobaczyć ukryte obrazy, można znaleźć na stronie 

www.stereogramy.com. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeśli trudno ci się oderwać od komputera, powinieneś dla swojego dobra pobrać jedną 

z darmowych aplikacji dostępnych w sieci, np. Anti-EyeStrain lub EyeCareReminder. Pomagają 

one rozplanować czas spędzany przed monitorem, przypomną o przerwie i zaproponują 

ćwiczenia oczu. 

Na stanowiskach pracy z komputerem usytuowanych w dużych pomieszczeniach istnieje 

niebezpieczeństwo pogorszenia warunków obserwacji z powodu odbić światła w ekranach 

monitorów. Są one wywoływane zbyt jaskrawymi elementami znajdującymi się we 

wnętrzu: oknami, świecącymi oprawami oświetleniowymi, a w szczególnych sytuacjach 

jasnym ubraniem osoby siedzącej przed komputerem. 

ZAPAMIĘTAJ 

Problem odbić świecących opraw oświetleniowych można rozwiązać dzięki właściwemu 

ustawieniu monitorów. Aby sprawdzić, czy dotyczy nas ten problem, należy usiąść przy 

wyłączonym monitorze stanowiska komputerowego w oświetlonym pomieszczeniu. Jeśli 

na czarnym ekranie odbijają się jakiekolwiek oprawy oświetleniowe (rys. 24.1), trzeba 

zmienić ustawienie monitora tak, aby zniknęły. Jeśli nie jest to możliwe, należy zastosować 

specjalne oprawy oświetleniowe, tzw. darklighty (ze specjalnym, parabolicznym, wybłyszczanym 

rastrem).


165 

Rys. 24.1. Oświetlenie odbite na ekranie monitora 

Zagrożenia zawodowe wynikające z niewłaściwego obciążenia fizycznego pracownika 

Według badań Ergo-Test (www.ergotest.pl) jedynie 2% stanowisk komputerowych w biurach 

spełnia wymagane warunki ergonomiczne, 46% spełnia je częściowo, a 52% nie 

spełnia ich wcale, czego efektem są zaburzenia zdrowia pracowników. Ponad połowa badanych 

cierpi na bóle łokci i ramion, a ponad 60% – na bóle nadgarstków będące objawami 

cieśni nadgarstka. 

Także ponad połowa badanych uskarża się na bóle i mrowienia nóg, co bywa groźne, bo 

może prowadzić do zakrzepicy (zapalenia żył głębokich), a nawet do śmierci. 

Zespół urazów wynikających z chronicznego przeciążenia organizmu pracą statyczną 

(syndrom RSI) objawia się przewlekłymi bólami umiejscowionymi głównie w okolicy: 

szyi, karku, 

barków, 

odcinka lędźwiowego kręgosłupa, 

• rąk. 

Jeżeli mimo częstego występowania sygnałów bólowych kontynuujemy pracę, z biegiem 

czasu może to prowadzić do zmian zapalnych lub degeneracyjnych, takich jak: 

bóle i sztywnienie mięśni, 

zapalenia stawów, 

zapalenia pochewek ścięgnistych, 

• zwyrodnienia stawów kręgosłupa. 

Wystąpienie dolegliwości mięśniowo-szkieletowych u operatorów monitorów ekranowych 

potęgują – oprócz obciążenia statycznego mięśni i siedzącej pozycji ciała – także 

nieergonomiczne stanowisko pracy, wiek i przebyte choroby. Może to być przyczyną dodatkowych 

dolegliwości zdrowotnych: 

obrzęku, opuchlizny palców, dłoni; 

mrowienia i drętwienia kończyn; 

zmęczenia organizmu; 

zaburzeń wzroku, pieczenia oczu; 

• alergii, bezsenności, pobudzenia, rozdrażnienia.


Zespół cieśni nadgarstka 

Zespół cieśni nadgarstka jest często występującym schorzeniem związanym z wykonywaniem 

pracy zawodowej, nawet u młodych osób. W grupie ryzyka znajdują się osoby piszące 

na klawiaturze komputera (zwłaszcza bez podparcia rąk), kiedy to powtarzające się 

urazy i przeciążenie powodują ucisk nerwów przechodzących przez nadgarstek. Problemy 

z nadgarstkiem występują w wyniku nieprawidłowego ułożenia rąk podczas korzystania 

z klawiatury (przeguby uniesione ku górze!). 

Choroba nieleczona może prowadzić do znacznego ograniczenia funkcji mechanicznych 

ręki i w konsekwencji do niezdolności do pracy. 90% osób z mało nasilonym zespołem 

cieśni nadgarstka może dzięki leczeniu w pełni powrócić do zdrowia. Jeśli leczenie 

zachowawcze nie przynosi rezultatów, konieczne może się okazać leczenie chirurgiczne 

kanału nadgarstka. 

Objawy zespołu cieśni nadgarstka: 

• drętwienie, ból i kłucie kciuka, palca wskazującego, środkowego, ewentualnie palca serdecznego 

– odczuwalne podczas wykonywania pracy – oraz często nasilające się osłabienie 

mięśni kciuka; 

osłabione czucie w palcach, nasilające się w nocy; 

• ból, który promieniuje z ręki poprzez przedramię i ramię do barku. 

Leczenie cieśni nadgarstka: 

unieruchomienie i usztywnienie nadgarstka (zabezpieczenie nerwu przed uciskiem); 

niewykonywanie czynności i ruchów przeciążających nadgarstek; 

leki zmniejszające obrzęk ścięgien; 

• fizykoterapia. 

Rys. 24.2. Cieśń nadgarstka – w najwęższym miejscu przegubu dłoni, tzw. kanale nadgarstka, nerwy 

są zbyt mocno ściśnięte 

Zapobieganie cieśni nadgarstka: 

• przed pracą należy rozgrzać rękę i palce; 

• w trakcie pracy należy robić przerwy na rozluźnienie i odpoczynek ręki; 

• należy unikać powtarzalnych ruchów nadgarstka; 

• stanowisko komputerowe powinno się składać z regulowanego stołu i krzesła obrotowego 

oraz podkładki pod nadgarstek.


167 

Pole elektromagnetyczne 

Pole elektromagnetyczne (PEM) jest zagrożeniem, o którym mówi się stosunkowo rzadko. 

Jego źródłem mogą być urządzenia elektryczne, elektroniczne i telekomunikacyjne. Ma 

ono charakter ukryty, tzn. nie jest bezpośrednio i w sposób oczywisty widoczne, ale może 

być przyczyną problemów zdrowotnych. Dzieje się tak, ponieważ organizm ludzki nie ma 

odpowiednich receptorów zdolnych informować o działaniu PEM i dlatego nie może wytworzyć 

mechanizmów przystosowawczych, pozwalających ten wpływ zniwelować. Długotrwałe 

narażenie na działanie silnego PEM może prowadzić do niekorzystnych reakcji 

organizmu. 

Wszystkie sprzedawane obecnie monitory spełniają bardzo rygorystyczne normy TCO 

w zakresie emisji promieniowania. 

Konstrukcja i ekranowanie zamyka pole magnetyczne wewnątrz obudowy komputera. 

Promieniowanie jonizujące w nowych monitorach jest filtrowane przez szkło ołowiowe 

ekranu kineskopu. Samo szkło i warstwa antystatyczna redukują niemal całkowicie pole 

elektryczne i ładunki statyczne ekranu. Mimo to promieniowanie ekranu jest powodem 

zachwiania równowagi między jonami dodatnimi a ujemnymi w powietrzu (zwiększa się 

ilość jonów ujemnych). 

Na zwiększenie się ilości jonów ujemnych w powietrzu człowiek reaguje obniżeniem 

ciśnienia krwi i sprawności organizmu, bólem głowy i depresją. Kurz i jonizacja powietrza 

mogą wywoływać podrażnienia skóry i alergie. Niekorzystne działanie zwiększonej ilości 

jonów ujemnych jest neutralizowane przez wodę zawartą w powietrzu. 

ZAPAMIĘTAJ 

Przy wilgotności powietrza 50–60% potencjał elektrostatyczny jest znacznie ograniczony. 

Stąd bardzo ważne jest wietrzenie pomieszczeń, zwłaszcza w okresie zimowym, kiedy 

wilgotność powietrza spada nawet do 30%. Najintensywniejsze pole elektrostatyczne występuje 

przez pierwszy kwadrans od włączenia monitora. Dlatego zaleca się włączanie 

komputera kilkanaście minut przed rozpoczęciem pracy. 

– 

– 

– 

– 

– 

– 

– 

– 

Rys. 24.3. Parametry stanowiska komputerowego


ZAPAMIĘTAJ 

Praca wykonywana przy źle zaprojektowanym stanowisku, w niewłaściwej pozycji i / lub 

przy nieodpowiedniej organizacji z biegiem lat może prowadzić do trwałych zmian w stanie 

zdrowia. 

Zagrożenia przy pracy z komputerem przenośnym 

Rośnie liczba osób dorosłych, młodzieży i dzieci, dla których komputer przenośny stanowi 

nie tylko podstawowe narzędzie pracy, lecz często także jedno z głównych źródeł rozrywki 

i uczestnictwa w życiu społecznym. Biorąc pod uwagę powszechność użytkowania laptopów, 

notebooków i innych tego typu urządzeń, to zaburzenia zdrowia wywołane ich użytkowaniem 

dotyczą znacznej części społeczeństwa. 

Laptopy są coraz częściej wykorzystywane w pracy zamiast komputerów stacjonarnych, 

a obowiązujące przepisy nie uwzględniają tworzenia stanowisk pracy z komputerami 

przenośnymi. Nowe uregulowania w tej sprawie jeszcze nie powstały, ale problem istnieje, 

ponieważ warunki, w jakich używane są komputery przenośne, często nie pozwalają 

zastosować zasad ergonomii. 

Tabela 24.1. Główne zagrożenia występujące w pracy z komputerem przenośnym 

Cecha komputera 

przenośnego 

ekran 

na stałe połączony 

z klawiaturą 

ekran zbyt nisko 

i zbyt blisko oczu 

zbyt wąska 

klawiatura 

touchpad, 

minidżojstik 

położone centralnie 

Źródła zagrożeń zdrowia 

pochylanie całego tułowia 

nad komputerem 

– spłaszczanie lordozy 

lędźwiowej; chroniczne 

przeciążenia mięśni i ścięgien 

nadmierne pochylanie głowy 

w dół, zginanie kręgosłupa 

w odcinku szyjnym 

nadgarstki podczas pisania 

zgięte na zewnątrz 

nadgarstek zgięty 

ku środkowi w dół 

Choroby 

zespoły bólowe odcinka lędźwiowo- 

-krzyżowego kręgosłupa, napięcia 

mięśniowe prowadzące do dyskopatii, 

syndrom CVS (Computer Vision 

Syndrome), syndrom RSI (Repetitive 

Strain-Injury) 

zespoły bólowe kręgosłupa, napięcia 

mięśniowe prowadzące do bólu głowy, 

migren 

zespół cieśni nadgarstka 

zespół cieśni nadgarstka 

Zagrożenia występujące podczas pracy z komputerem przenośnym można zmniejszyć 

przez wyposażenie stanowiska pracy w dodatkową, podłączoną do laptopa standardową 

klawiaturę i specjalną podstawkę, która umożliwia zachowanie właściwej pozycji ciała. 

Podstawka i stacja dokująca do laptopa pozwalają korzystać z oddzielnej klawiatury i myszki 

oraz umieścić ekran na odpowiedniej wysokości, przez co uzyskuje się komfort pracy 

niemal taki jak podczas pracy z komputerem stacjonarnym. 

Przenoszenie laptopa, czasami na znaczne odległości, w torbie na jedno ramię powoduje 

znaczne obciążenie mięśni karku i kręgosłupa. Można je zmniejszyć dzięki używaniu 

plecaka wyposażonego w szerokie pasy nośne, pas biodrowy i stelaż wewnętrzny lub torby 

na kółkach.


169 

Rys. 24.4. Wyposażenie stanowiska pracy z komputerem przenośnym pozwalające zmniejszyć zagrożenia 

zdrowotne, plecak wyposażony w szerokie pasy nośne 

Podstawowe zasady użytkowania komputera 

Należy: 

• przed przystąpieniem do pracy rozgrzać nadgarstki, palce i przedramiona; 

• w pozycji siedzącej zachowywać naturalne krzywizny kręgosłupa i nie garbić się; 

• podpierać plecy w okolicy lędźwiowej; 

• opierać przedramiona na podłokietnikach; 

• pamiętać o tym, aby górna krawędź monitora znajdowała się na wysokości oczu lub 

niżej; 

• co godzinę przerywać pracę lub zabawę i odpocząć – wykonać ćwiczenia relaksacyjne 

lub chociaż zmienić pozycję. 

Nie należy: 

• pracować w skręcie tułowia, 

• ściskać kurczowo myszy, 

• uderzać mocno w klawisze. 


1. Odpowiedz na poniższe pytania. W odpowiedziach uwzględnij treści zawarte w tym 

podręczniku oraz te, które znajdziesz w internecie na stronie www.ergotest.pl/zagrożenia/. 

a) Jakie zagrożenia są związane z pracą na stanowisku komputerowym? 

b) Jakie problemy zdrowotne występują u osób pracujących przez kilka lat na stanowisku 

komputerowym? 

c) W jaki sposób można zmniejszyć lub wyeliminować zagrożenia na stanowisku komputerowym? 


1. Wypełnij listę kontrolną 1 dla domowego stanowiska komputerowego. 

1 

Lista kontrolna to często stosowane wygodne narzędzie do oceny spełnienia wymagań stanowiska pracy, maszyny, realizacji zadań, kompletności 

dokumentacji itp. Jeśli odpowiedź brzmi TAK, należy przejść do następnego pytania. Jeśli odpowiedź brzmi NIE, należy podjąć 

działania przywracające stan zgodny z przepisami.


Tabela 24.2. Lista kontrolna – spełnienie wymagań na podstawie Rozporządzenia Ministra Pracy 

i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach 

wyposażonych w monitory ekranowe 

Lp. 

Pytanie 

Odpowiedź 

tak 

nie 

Środki 

zaradcze 

1. Czy regulacje ustawienia monitora umożliwiają: 

pochylenie ekranu co najmniej o 20° do tyłu 

i 5° do przodu? 

obrót wokół jego osi co najmniej o 120° 

(po 60° w obu kierunkach)? 

2. Czy ustawienie ekranu monitora względem źródeł 

światła ogranicza olśnienia i odbicia światła? 

3. Czy klawiatura stanowi osobny element wyposażenia 

podstawowego stanowiska pracy? 

4. Czy szerokość i głębokość stołu zapewnia: 

wystarczającą powierzchnię do łatwego 

posługiwania się elementami wyposażenia 

stanowiska i wykonywania czynności związanych 

z rodzajem pracy? 

ustawienie klawiatury z zachowaniem odległości 

nie mniejszej niż 100 mm między klawiaturą 

a przednią krawędzią stołu? 

ustawienie elementów wyposażenia w odpowiedniej 

odległości od pracownika, tj. w zasięgu jego 

kończyn górnych, bez konieczności przyjmowania 

wymuszonych pozycji? 

5. Czy wysokość stołu i siedziska krzesła zapewnia: 

naturalne położenie kończyn górnych przy obsłudze 

klawiatury, z zachowaniem co najmniej kąta 

prostego między ramieniem i przedramieniem? 

położenie górnej krawędzi ekranu monitora poniżej 

poziomu oczu? 

odpowiednią przestrzeń do umieszczenia nóg 

pod blatem stołu? 

6. Czy powierzchnia blatu stołu jest matowa i ma jasną 

barwę?


171 

Lp. 

Pytanie 

Odpowiedź 

tak 

nie 

Środki 

zaradcze 

7. Czy krzesło stanowiące wyposażenie stanowiska pracy 

ma: 

dostateczną stabilność, czyli podstawę co najmniej 

pięciopodporową z kółkami jezdnymi? 

wymiary oparcia i siedziska zapewniające wygodną 

pozycję ciała i swobodę ruchów? 

regulację wysokości siedziska w zakresie 

400–500 mm, licząc od podłogi? 

regulację wysokości oparcia i pochylenia oparcia 

w zakresie 5° do przodu i 30° do tyłu? 

wyprofilowanie płyty siedziska i oparcia odpowiednie 

do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka 

udowego kończyn dolnych? 

możliwość obrotu wokół osi pionowej o 360°? 

podłokietniki?


25 

Ochrona środowiska 

ZAGADNIENIA 

■ Wpływ procesów pracy na środowisko naturalne 

■ Podstawowe przepisy prawne dotyczące ochrony środowiska 

■ Warunki korzystania ze środowiska przyrodniczego 

Ochrona środowiska polega na racjonalnym gospodarowaniu jego zasobami, zabezpieczaniu 

go przed zniszczeniem, planowym kształtowaniu, a w razie dewastacji przywracaniu 

do właściwego stanu. Cywilizacja techniczna doprowadza środowisko do dewastacji przez 

zanieczyszczanie powietrza atmosferycznego, wody i gleby, które mają decydujący wpływ 

na zdrowie i życie ludzi. 

Ochrona środowiska stała się koniecznością zapewnienia człowiekowi warunków do 

egzystencji i jest regulowana aktami prawnymi, których część dotyczy bezpieczeństwa i higieny 

na stanowisku pracy. Są to przepisy dotyczące ograniczenia zanieczyszczeń środowiska: 

substancjami chemicznymi, hałasem, wibracjami, promieniowaniem lub innymi 

czynnikami szkodliwymi. Konstruktorzy, projektanci, producenci maszyn i innych urządzeń 

technicznych, wykonawcy są obowiązani do przestrzegania tych przepisów. 

Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska każde przedsiębiorstwo 

korzystające ze środowiska jest obowiązane zapewnić przestrzeganie wymagań 

jego ochrony, w szczególności przez: 

• odpowiednią organizację pracy; 

• powierzanie funkcji związanych z zapewnieniem ochrony środowiska osobom mającym 

odpowiednie kwalifikacje zawodowe; 

• zapoznanie pracowników, których stanowiska pracy wiążą się z technologiami zanieczyszczającymi 

środowisko, z dotyczącymi ich wymaganiami ochrony środowiska; 

• podejmowanie działań w celu wyeliminowania lub ograniczenia szkód wynikających 

z nieprzestrzegania wymagań ochrony środowiska i podejmowania właściwych środków 

w celu wyeliminowania takich przypadków w przyszłości. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracownicy są obowiązani postępować w sposób zapewniający ochronę środowiska. 

Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami 

Zanieczyszczenia powietrza to wszystkie substancje stałe, ciekłe lub gazowe, których 

udział w powietrzu przekracza ich średnią zawartość w czystym powietrzu. Źródłem zanieczyszczeń 

pyłami są procesy technologiczne i czynności robocze powstające podczas: 

• wytwarzania produktów i przemieszczania materiałów (rozdrabnianie, mieszanie, dozowanie, 

transport),

173 

- 

 

- 

 

 

 

- 

 

Wpływ procesów pracy na środowisko naturalne 

- 

- 

 

 

- 

 

 

- 

 

- 

- 

 

- 

 

 

 

- 

 

 

- 

- 

 

 

2 

2 

x 

3 

- 

 

 

 

- 

2 

 

 

2


 

x 

2 

 

 

2 

3 

- 

2 

4 

2 

 

2 

3 

 

- 

 

Odpady przemysłowe 

 

 

 

 

 

 

- 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 

 

 

- 

 

 

 

 

Odpady opakowaniowe 

Ustawą z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi 

-


175 

Często zadania, jakie opakowanie ma spełniać, są sprzeczne z wymaganiami ochrony 

środowiska i zasadami racjonalnej gospodarki odpadami opakowaniowymi. 

Zapobieganie powstawaniu odpadów opakowaniowych: 

• zmniejszenie ilości i masy opakowań, 

• stosowanie następujących wytycznych podczas projektowania: 

– analiza możliwości zastosowania opakowania wielokrotnego użytku, 

– eliminacja nadmiaru opakowań i unikanie pakowania wielostopniowego, 

– dobór opakowań dostosowanych do technologii odzysku i systemów selektywnej 

zbiorki, 

– dobór materiałów i konstrukcji ułatwiających wtórne przetwórstwo (jeżeli jest to 

– możliwe, stosowanie jednorodnych materiałów przydatnych do recyklingu), 

– dobór elementów dodatkowych usuwalnych, nieograniczających ponowne przetwórstwo, 

– przewidywanie łatwości oddzielenia materiałów w przypadku opakowań wielomateriałowych), 

– nanoszenie symbolu materiału i/lub innych znaków stosowanych w ramach 

– systemu gospodarki odpadami, ułatwiających ich dalsze wykorzystanie, 

• stosowanie opakowań wielokrotnego użytku. 

Rys. 25.1. Znak opakowania biodegradowalnego 

Odpady niebezpieczne 

Odpady niebezpieczne stanowią ogromne zagrożenie zdrowia ludzi oraz środowiska. 

Dlatego gospodarka nimi wymaga prawidłowego prowadzenia oraz szczególnej kontroli. 

Do odpadów tych należą: 

• odpady zawierające PCB (polichlorowane bifenyle), 

• odpady azbestowe, 

• odpady medyczne i weterynaryjne, 

• baterie i akumulatory, 

• oleje smarowe. 

Bez względu na to, w jakiej gałęzi przemysłu będziecie pracowali, zawsze spotkacie się 

ze zjawiskiem zanieczyszczania środowiska odpadami i produktami powstającymi w wyniku 

wykonywanych procesów pracy. Zjawisko to przy obecnej skali rozwoju przemysłu 

stało się poważnym problemem, którego rozwiązanie wymaga przestrzegania przepisów 

prawnych, mających na celu zachowanie lub przywrócenie równowagi biologicznej.


Szczególne zasady gospodarowania odpadami sprecyzowano w Ustawie z dnia 14 grudnia 

2012 r. o odpadach. Zasady te dotyczą wszystkich wymienionych odpadów z wyjątkiem 

odpadów azbestowych. 

Azbest to jedna z najbardziej niebezpiecznych substancji rakotwórczych. Narażenie zawodowe 

na pył azbestowy może być przyczyną następujących chorób układu oddechowego: 

pylicy azbestowej (azbestozy), 

łagodnych zmian opłucowych, raka płuc (najpowszechniejszego nowotworu złośliwego, 

powodowanego przez azbest), 

międzybłoniaków opłucnej i otrzewnej, nowotworów o wysokiej złośliwości. 

ZAPAMIĘTAJ 

Włókna azbestu praktycznie są niezniszczalne. Kumulują sie w płucach i po wielu latach 

mogą powodować groźne choroby. 

Mimo ustawowego ograniczenia do minimum używania wyrobów azbestowych zagrożenie 

zawodowe i społeczne azbestem (szczególnie podczas ich niewłaściwej eksploatacji) 

nie maleje, ponieważ wyroby, których jest składnikiem, ulegają po 30–50 latach użytkowania 

rozwarstwianiu i wyodrębnianiu się respirabilnych włókien i cząstek. Obecnie te najbardziej 

szkodliwe postaci azbestu są praktycznie wszędzie w powietrzu, wodzie i glebie. 

Szczegółowe zasady postępowania z odpadami azbestowymi reguluje wiele przepisów, 

np. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, 

związane z nią rozporządzenia wykonawcze oraz ogłoszony przez Radę Ministrów w 2002 

roku 30-letni „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych 

na terytorium Polski”. 

Do emisji pyłu azbestowego może dojść m.in. podczas: 

prac wyburzeniowych, rozbiórkowych lub remontów budynków z lekkimi ścianami 

osłonowymi wypełnionymi płytami azbestowymi; 

rozbiórki ścian działowych lub stropów ocieplonych zawierających płyty azbestowe; 

czyszczenia lub usuwania dachów i elewacji wykonanych z eternitu; 

modernizacji lub wyburzania obiektów z izolacją przeciwogniową; 

renowacji sieci cieplnej i przewodów wentylacyjnych. 

Hydraulicy, elektrycy lub instalatorzy systemów grzewczych, praktycznie niepracujący 

z azbestem, podczas prac remontowych, w trakcie nawiercania, cięcia lub wykonywania 

innego rodzaju czynności, mogą być narażeni na działanie pyłów materiałów zawierających 

azbest, pochodzących z obrabianych materiałów. 

ZAPAMIĘTAJ 

Azbest może występować w każdym budynku zbudowanym lub remontowanym przed 

rokiem 2000. 

Odpady lamp wyładowczych 

Od początku lat 60. ubiegłego stulecia jako źródeł światła stosuje się lampy wyładowcze, 

takie jak: świetlówki, lampy rtęciowe, lampy sodowe i metalohalogenkowe, promienniki ultrafioletu, 

w których energia elektryczna jest zamieniana na świetlną wskutek wyładowania 

elektrycznego w parach rtęci. Zużyte źródła światła były i są do tej pory wyrzucane na składowiska 

odpadów, które często nie zabezpieczają przed wnikaniem rtęci do środowiska.


177 

Zgodnie z Ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania 

niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej wszyscy przedsiębiorcy, w tym 

importerzy, wprowadzający na rynek lampy wyładowcze, z wyłączeniem świetlówek kompaktowych, 

są zobowiązani do osiągnięcia odpowiednich poziomów ich odzysku i recyklingu. 

W przypadku nieosiągnięcia zakładanego poziomu odzysku lub recyklingu producent 

jest zobowiązany do uiszczenia określonej opłaty. 

Oleje odpadowe 

Oleje wycofane z użycia wskutek utraty zdolności eksploatacyjnych nazywa się olejami 

przepracowanymi lub odpadowymi. Oleje odpadowe pochodzą głównie z: 

branży motoryzacyjnej – zużyte oleje silnikowe i oleje przekładniowe, 

• przemysłu – zanieczyszczone oleje hydrauliczne, przekładniowe, maszynowe, turbinowe, 

sprężarkowe, grzewcze oraz transformatorowe. 

Wylewanie olejów przepracowanych wprost do otoczenia stanowi wielkie zagrożenie 

środowiska oraz zdrowia ludzi i zwierząt. Względy ekologiczne nakazują zbieranie olejów 

przepracowanych oraz ich kontrolowaną utylizację w sposób jak najmniej szkodliwy dla 

środowiska naturalnego. Najbardziej racjonalną formą unieszkodliwiania olejów przepracowanych 

jest ich przemysłowe zagospodarowanie. Postępowanie z olejami odpadowymi 

określono w Ustawie z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach: 

• oleje odpadowe powinny być w pierwszej kolejności poddawane odzyskowi przez regenerację, 

rozumianą jako każdy proces, w którym oleje bazowe mogą być produkowane 

przez rafinowanie olejów odpadowych, a w szczególności przez usunięcie zanieczyszczeń, 

produktów utleniania i dodatków zawartych w tych olejach; 

• jeżeli regeneracja olejów odpadowych jest niemożliwa ze względu na stopień ich zanieczyszczenia, 

określony w odrębnych przepisach, oleje te powinny być poddane innym 

procesom odzysku; 

• jeżeli regeneracja olejów odpadowych lub innych procesów odzysku jest niemożliwa, 

dopuszcza się ich unieszkodliwianie przez podmiot gwarantujący ich zagospodarowanie 

zgodne z prawem; 

• zakazuje się mieszania olejów odpadowych z innymi odpadami niebezpiecznymi, 

w tym zawierającymi PCB, w czasie ich zbierania lub magazynowania; 

• zakazuje się zrzutu olejów odpadowych do wód, gleby lub ziemi. 

Podstawowym przepisem prawnym dotyczącym ochrony środowiska jest Ustawa z dnia 

27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Określono w niej zasady ochrony środowiska 

oraz warunki korzystania z jego zasobów, a w szczególności zasad ustalania: 

warunków ochrony zasobów środowiska, 

warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, 

• kosztów korzystania ze środowiska. 

Zgodnie z tą ustawą każde przedsiębiorstwo korzystające ze środowiska jest obowiązane 

zapewnić przestrzeganie wymagań jego ochrony, w szczególności przez: 

odpowiednią organizację pracy; 

• powierzanie funkcji związanych z zapewnieniem ochrony środowiska osobom mającym 

odpowiednie kwalifikacje zawodowe; 

• zapoznanie pracowników, których stanowiska pracy wiążą się z technologiami zanieczyszczającymi 

środowisko, z dotyczącymi ich wymaganiami ochrony środowiska; 

• podejmowanie działań w celu wyeliminowania lub ograniczenia szkód wynikających 

z nieprzestrzegania wymagań ochrony środowiska i podejmowania właściwych środków 

w celu wyeliminowania takich przypadków w przyszłości.


PCB to grupa związków chemicznych zakwalifikowanych jako szczególnie niebezpieczne. 

Stanowią o tym przede wszystkim ich dwie cechy: kancerogenność (rakotwórczość) 

i niemal brak możliwości biodegradacji. Są one bardzo odpornymi chemicznie cieczami 

nieulegającymi spalaniu i słabo przewodzącymi prąd. Dzięki tym cechom były na szeroką 

skalę wykorzystywane w przemyśle elektrotechnicznym jako płyny dielektryczne w transformatorach 

i materiały izolacyjne w kondensatorach dużej mocy. Używanie PCB jest 

obecnie zabronione prawem, ale z uwagi na powszechne zastosowanie w przeszłości jako 

składnika olejów elektroizolacyjnych ich obecność w zużytych i działających dotychczas 

urządzeniach jest ciągle problemem. Dotyczy to przede wszystkim kondensatorów energetycznych, 

transformatorów, dławików, wyłączników i innych tego typu produktów. 

Zgodnie z § 11 Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 

1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy zakład pracy powinien 

być wyposażony w urządzenia zapobiegające zanieczyszczeniu lub skażeniu w stopniu 

szkodliwym dla zdrowia ludzkiego powietrza, gruntu oraz wód substancjami chemicznymi, 

pyłami, środkami promieniotwórczymi albo szkodliwymi czynnikami biologicznymi 

w związku z produkcją bądź inną działalnością zakładu pracy. 

Warunki korzystania ze środowiska przyrodniczego 

Warunki korzystania ze środowiska przyrodniczego uregulowano cytowanymi już w tym 

podrozdziale ustawami: 

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, 

Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, 

Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, 

Ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania 

niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej 

oraz związanymi z tymi ustawami rozporządzeniami wykonawczymi. 

Przepisy prawa w zakresie ochrony środowiska naturalnego zawarte w Ustawie z dnia 

27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Ustawie z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach 

i aktach prawnych związanych z tymi ustawami „zmuszają” za pomocą czynników ekonomicznych 

każdy podmiot do wnoszenia opłat z tytułu korzystania ze środowiska. Opłaty 

wnosi się za: 

wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza, 

pobór wód, 

wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi (w tym również wód opadowych lub 

roztopowych, ujętych w systemy kanalizacyjne), 

składowanie odpadów, w tym również magazynowanie (gromadzenie) odpadów, jeżeli 

podmiot nie ma zezwoleń na wytwarzanie odpadów. 

W każdym roku ustala się wysokości kwot wolnych od opłaty. 


1. Na podstawie wiadomości z poprzednich rozdziałów podręcznika, określ sposoby ochrony 

powietrza przed zanieczyszczeniem pyłami, których źródłem są procesy technologiczne 

i czynności robocze.


179 


1. Na podstawie fragmentów Ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach oceń słuszność 

podanego stwierdzenia i podaj podstawę prawną odpowiedzi (przykład w pkt. 1). 

Lp. 

Twierdzenie 

Słuszność 

twierdzenia 

[tak/nie] 

Podstawa 

prawna 

oceny 

1 Przepisy ustawy stosuje się m.in. do ścieków. nie art. 2.8 

2 Przepisów ustawy nie stosuje się do wycofanych 

z użytku materiałów wybuchowych. 

3 Przepisy ustawy stosuje się m.in. do gazów i pyłów 

wprowadzanych do atmosfery. 

4 Bioodpady to wszystkie odpady zawierające w składzie 

substancje nieorganiczne. 

5 Oleje odpadowe to m.in. zużyte oleje z silników spalinowych 

i oleje przekładniowe, oleje smarowe, oleje 

turbinowe oraz oleje hydrauliczne. 

6 Spalarnia to zakład lub jego część przeznaczony do 

termicznego przekształcania odpadów z odzyskiem 

lub bez odzysku wytwarzanej energii cieplnej. 

7 Ponowne użycie stanowi działanie polegające na 

wykorzystywaniu produktów lub części produktów 

będących odpadami ponownie do tego samego celu, 

do którego były przeznaczone.

VI Ochrona 

przeciwpożarowa 

▪ Zagrożenie pożarowe a obowiązki pracodawcy i pracowników 

▪ Zasady postępowania w sytuacjach zagrożenia pożarem


26 

Zagrożenie pożarowe 

a obowiązki pracodawcy 

i pracowników 

ZAGADNIENIA 

■ Charakterystyka zagrożenia pożarowego / wybuchowego 

■ Charakterystyka materiałów palnych 

■ Źródła zapłonu 

26.1. Charakterystyka zagrożenia pożarowego / wybuchowego 

Zagrożenie pożarowe to zespół czynników wpływających na powstanie i rozprzestrzenianie 

się pożaru, a tym samym na poziom bezpieczeństwa życia. 

Zagrożenie wybuchowe to możliwość tworzenia przez gazy palne, pary cieczy palnych 

i pyły lub włókna mieszanin z powietrzem, które pod wpływem czynnika inicjującego 

zapłon wybuchają, czyli ulegają gwałtownemu spalaniu połączonemu z nagłym wzrostem 

ciśnienia. 

Aby mogło dojść do spalania (pożaru / wybuchu), konieczne są trzy czynniki: 

• materiał palny, 

• tlen (utleniacz), 

• źródło zapłonu (bodziec termiczny, źródło ciepła). 

Źródło tlenu (powietrze) 

POŻAR 

Materiał palny 

Źródło zapłonu 

Rys. 26.1. Trójkąt źródeł pożaru 

O pożarze mówimy wówczas, gdy zachodzi proces niekontrolowanego spalania w miejscu 

do tego nieprzeznaczonym.

OCHRONA PRZECIWPOŻAROWA 

183 

26.2. Charakterystyka materiałów palnych 

Ciecze palne 

Zagrożenia pożarowe stwarzane przez ciecze palne charakteryzuje przede wszystkim temperatura 

ich zapłonu. Można ją określić jako najniższą temperaturę, w której ciecz palna 

wydziela taką ilość par, że razem z powietrzem tworzą nad jej powierzchnią mieszaninę 

zdolną zapalić się od płomienia lub innego bodźca termicznego. 

Ciecze o temperaturze zapłonu do 55°C są zawsze pożarowo niebezpieczne, np. temperatura 

zapłonu acetonu wynosi 19°C, alkoholu etylowego − 11–13°C, benzyny samochodowej 

− 45°C, benzenu − 11°C, terpentyny − 35°C. 

Pyły 

Pyły mogą spalać się wybuchowo. Dotyczy to zarówno pyłów drewna czy węgla, jak i pyłów 

materiałów uważanych powszechnie za niepalne, np. metali, tworzyw sztucznych, zboża, 

cukru, mąki. 

Zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństwa pożarowego ma wielkość cząsteczek pyłu. 

Im rozdrobnienie materiału jest większe, tym łatwiej powstają i dłużej utrzymują się 

chmury pyłowe. Cząsteczki pyłu łatwo opadają, dzięki czemu stężenie pyłu szybko maleje. 

Do pyłów tworzących mieszaniny wybuchowe zalicza się te, których dolna granica wybuchowości 

nie przekracza 65 g/m³. 

Rys. 26.2. Praca w pyle 

Gazy palne 

Każdy materiał palny w wyniku podgrzania ulega rozkładowi i wydziela gazy palne. Najbardziej 

podatne na zapalenie są materiały strzępiaste i włókniste (np. wełna, konopie, 

len, siano, słoma) oraz materiały w stanie rozdrobnionym (np. odpady papierowe w niszczarce 

dokumentów, wióry drzewne). 

Gazy palne (wodór, acetylen, gaz ziemny, propan-butan, metan, etan) mają określone 

granice wybuchowości (dolna granica wybuchowości – DGW i górna granica wybuchowości 

– GGW), a przedział między nimi to stężenie wybuchowe (DGW i GGW dotyczą 

również pyłów). 

ZAPAMIĘTAJ 

Ciecze o temperaturze zapłonu do 55°C są zawsze pożarowo niebezpieczne. Najniebezpieczniejsze 

są gazy, które mają dużą rozpiętość granic wybuchowości. Pyły mogą spalać 

się wybuchowo.


26.3. Źródła zapłonu 

Do najczęściej występujących źródeł zapłonu należą: otwarty płomień, żar papierosowy, 

paleniska, żarówki, rozżarzone cząstki metalu (np. podczas spawania, cięcia, lutowania), 

łuk elektryczny, wyładowania atmosferyczne, nagrzane powierzchnie urządzeń grzewczych 

(kuchenki, piecyki, grzałki), sprzęt kuchenny (patelnie, frytkownice, opiekacze, tostery), 

uszkodzona lub wadliwie eksploatowana instalacja elektryczna, ciepło powstające 

podczas tarcia, iskry mechaniczne, iskry udarowe, wyładowania elektryczności statycznej 

(gromadzącej się np. przy przelewaniu cieczy, podczas przesypywania pyłów, mielenia ciał 

stałych) oraz pokazy sztucznych ogni. 

Istnieje także możliwość zapalenia się materiału palnego bez udziału zewnętrznego 

bodźca ciepła. Proces samozapalenia może być spowodowany czynnikami biologicznymi 

lub chemicznymi. Może mu ulec np. zawilgocone, źle składowane zboże. W wyniku 

zmian biologicznych zachodzących w zbożu następuje jego nagrzewanie. Jeżeli sterty 

bądź stogi są zbyt duże, ciepło kumuluje się, co nasila procesy biologicznego rozkładu, 

a w konsekwencji powoduje dalszy wzrost temperatury i samozapalenie się zboża. 

Rys. 26.3. Prace stwarzające zagrożenie pożarem 

26.4. Obowiązki pracodawcy i pracowników 

w zakresie ochrony przeciwpożarowej 

Zapewnienie właściwej ochrony przeciwpożarowej zakładu pracy należy do obowiązków 

jego właściciela, zarządcy lub użytkownika (art. 4 Ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie 

przeciwpożarowej nr 147, poz. 1229 z późn. zm.). W myśl przepisów pracodawca jest zobowiązany 

m.in. do: 

• przestrzegania wymagań budowlanych, 

• wyposażania obiektów w sprzęt i urządzenia przeciwpożarowe, 

• przygotowania obiektu do prowadzenia akcji ratowniczej, 

• przestrzegania wymagań bezpieczeństwa pożarowego, 

• przestrzegania zasad eksploatacji instalacji technicznych, 

• zaznajomienia pracowników z przepisami przeciwpożarowymi i porządkowymi, 

• powierzenia czynności z zakresu ochrony przeciwpożarowej osobom dysponującym 

odpowiednimi kwalifikacjami, 

• opracowanie dla obiektu i umieszczenie w miejscu pracy wymagań przeciwpożarowych, 

dotyczących procesów technologicznych,


185 

• użytkowanie i przetrzymywanie stosownie do ochrony przeciwpożarowej sprzętu, urządzeń, 

elementów i środków instalacji mających odpowiednie certyfikaty, 

• zapewnienie osobom przebywającym w obiekcie bezpieczeństwa i odpowiednich warunków 

ewakuacji. 

ZAPAMIĘTAJ 

Obowiązek zapoznania się z instrukcją bezpieczeństwa pożarowego i jej przestrzegania 

mają wszyscy pracownicy, bez względu na zajmowane stanowisko służbowe i rodzaj wykonywanej 

pracy. Postanowienia instrukcji są obowiązkowe także dla innych firm (osób 

prawnych i fizycznych) prowadzących działalność w danym obiekcie oraz dla osób czasowo 

w nich przebywających. 

Odpowiednio sporządzona instrukcja bezpieczeństwa pożarowego powinna określać: 

1. warunki ochrony ppoż. wynikające z przeznaczenia, sposobu użytkowania i warunków 

technicznych obiektu oraz prowadzonych w nim procesów technologicznych, w tym 

zagrożenia wybuchem, 

2. sposób poddawania przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym stosowanych 

w obiekcie urządzeń ppoż. i gaśnic, 

3. sposoby postępowania na wypadek pożaru i innego zagrożenia, 

4. sposoby wykonywania prac niebezpiecznych pod względem pożarowym, 

5. sposoby praktycznego sprawdzenia organizacji i warunków ewakuacji, 

6. sposoby zaznajamiania użytkowników z treścią instrukcji ppoż. 

Instrukcje bezpieczeństwa pożarowego należy aktualizować raz na dwa lata. 

Do innych obowiązków pracowników należy: 

• przestrzeganie przepisów ppoż., 

• uczestniczenie w szkoleniu z bhp, 

• realizacja poleceń przełożonych, które mają na celu poprawę bezpieczeństwa, 

• właściwe użytkowanie instalacji i urządzeń elektroenergetycznych, 

• zakaz użytkowania urządzeń grzejnych niemających związku z wykonywaną pracą, 

• natychmiastowe usunięcie przyczyn mogących spowodować pożar, 

• znajomość numerów ratunkowych, 

• umiejętność obsługi sprzętu gaśniczego, 

• przestrzeganie warunków bezpieczeństwa pożarowego, 

• nietarasowanie dróg ewakuacyjnych, 

• znajomość zasad postępowania na wypadek pożaru, 

• zgłaszanie zauważonych zagrożeń i nieprawidłowości, 

• uczestnictwo w akcji gaśniczej i ratowniczej w przypadku pożaru. 

ZAPAMIĘTAJ 

Pracodawca ma obowiązek zapoznać pracowników z przepisami z zakresu ochrony przeciwpożarowej 

i sposobami postępowania na wypadek zagrożenia pożarem (art. 1 pkt 6 

Ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej – i § 6 ust. 1 pkt 3 Rozporządzenia 

Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej 

budynków, innych obiektów budowlanych i terenów.


Problematykę bezpieczeństwa pożarowego omawia się w ramach szkolenia z bhp, którego 

szczegółowe zasady określa Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 

2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bhp. 


1. Wyjaśnij różnicę między zagrożeniem pożarowym a zagrożeniem wybuchowym. 

2. Wymień kilka najbardziej charakterystycznych źródeł zapłonu. 

3. Podaj nazwę dokumentu prawnego, w którym opisano obowiązki pracodawcy w zakresie 

ochrony przeciwpożarowej zakładu pracy. 

4. Scharakteryzuj pięć, twoim zdaniem najważniejszych, obowiązków pracodawcy w zakresie 

zapewnienia bezpieczeństwa pożarowego. Odpowiedź uzasadnij. 

5. Omów punkty, jakie powinna zawierać instrukcja bezpieczeństwa pożarowego. 

6. Wymień obowiązki pracownika dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa pożarowego 

w zakładzie pracy. 

7. Wymień dokumenty prawne, z których wynika obowiązek zaznajomienia się z przepisami 

ochrony przeciwpożarowej i postępowania na wypadek pożaru.


187 

27 

Zasady postępowania 

w sytuacjach zagrożenia 

pożarem 

ZAGADNIENIA 

■ Zasady zachowania się w przypadku pożaru 

■ Akcja ewakuacyjna 

■ Techniczne środki zabezpieczenia przeciwpożarowego 

■ Podręczny sprzęt gaśniczy 

■ Zastosowanie środków gaśniczych 

■ Rozmieszczenie i zastosowanie podręcznego sprzętu gaśniczego 

27.1. Zasady zachowania się w przypadku pożaru 

Zasady postępowania na wypadek pożaru i innego zagrożenia są zawarte w wewnętrznych 

instrukcjach bezpieczeństwa pożarowego. Instrukcje powinny określać: 

• środki i sposoby ogłaszania alarmów o niebezpieczeństwie, 

• zasady organizacji akcji ratowniczej do czasu przybycia straży pożarnej, 

• wykaz numerów telefonów alarmowych. 

ZAPAMIĘTAJ 

Osoba, która pierwsza zauważy pożar, ma obowiązek wszelkimi dostępnymi środkami 

(donośnym głosem, syreną akustyczną, przez wewnętrzny radiowęzeł, dźwiękowy system 

ostrzegania, wewnętrzną sieć telefoniczną) zaalarmować: 

• innych pracowników, 

• kierownictwo firmy, 

• wewnętrzną służbę dozoru lub PSP. 

Osoba, która zauważy symptomy pożaru, powinna także przystąpić do jego likwidacji 

w zarodku (głównie przez użycie podręcznego sprzętu gaśniczego). 

ZAPAMIĘTAJ 

Alarmowanie straży pożarnej należy rozpocząć od wybrania numeru 112, ponieważ będą 

potrzebne wszystkie służby ratownicze. Po zgłoszeniu się dyspozytora należy spokojnie 

i wyraźnie podać: 

• gdzie się pali lub występuje zagrożenie (dokładny adres, nazwa instytucji, kondygnacja, 

pomieszczenie), 

co się pali (rodzaj materiału, nazwa przedmiotów), 

czy istnieje zagrożenie życia i zdrowia ludzi, 

jakie obiekty, pomieszczenia znajdują się w pobliżu, 

swoje dane i numer telefonu, z którego dzwonimy, 

• oraz odpowiedzieć na pytania dyspozytora straży pożarnej.


Jeżeli w trakcie pożaru rozprzestrzeniający się ogień i intensywny dym zaczną stanowić 

zagrożenie dla życia pracowników, powinni oni zacząć się ewakuować. Mogą zdarzyć się 

sytuacje, w których ewakuację należy rozpocząć wcześniej, gdyż w przypadku pożaru nie 

sposób przewidzieć dalszego rozwoju wypadków. 

Prowadzenie działań gaśniczych, nawet przez osobę przeszkoloną praktycznie, nigdy 

nie gwarantuje ugaszenia pożaru. Zawsze należy zdawać sobie sprawę z tego, że pożar 

będzie wykryty z pewnym opóźnieniem, trzeba będzie udać się po gaśnicę, następnie 

przynieść ją do miejsca, w którym wybuchł pożar, i jeżeli będzie to jeszcze możliwe, 

użyć jej. 

ZAPAMIĘTAJ 

• Po zaalarmowaniu o powstałym pożarze użyj prostych sposobów, aby ugasić go w zarodku. 

• Jeżeli ubranie pali się na tobie, zatrzymaj się, połóż i obracaj (turlaj), zasłaniając twarz 

dłońmi do chwili ugaszenia ognia – próba ucieczki spowoduje zwiększenie płomienia. 

• Nie gaś urządzeń elektrycznych wodą. 

• Jeśli pali się tłuszcz w naczyniu, nakryj je kocem lub ręcznikiem. 

• Nie gaś ognia, którego nie masz szans opanować, oddal się w bezpieczne miejsce. 

• Nie otwieraj bez potrzeby okien i drzwi – dostęp powietrza zwiększy intensywność 

pożaru. 

• Słuchaj instrukcji kierownika lub innych osób, które zawiadują akcją. 

• Nie panikuj! Twoje zachowanie wpływa na innych. 

27.2. Akcja ewakuacyjna 

Zapewnienie dróg ewakuacji jest przygotowaniem organizacyjnym i technicznym na wypadek 

wystąpienia pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. 

ZAPAMIĘTAJ 

Zasady ewakuacji, jej drogi i kierunki oraz sposoby alarmowania, a także miejsce zbiórki 

ewakuowanych muszą być wcześniej określone, przećwiczone i znane wszystkim pracownikom 

firmy. 

Stworzenie odpowiednich warunków ewakuacji polega w szczególności na: 

• zapewnieniu wystarczającej liczby wyjść o odpowiedniej szerokości, 

• zabezpieczeniu dróg ewakuacyjnych przed zadymieniem, 

• zamykaniu dróg ewakuacyjnych w sposób umożliwiający ich natychmiastowe użycie, 

• zakazaniu gromadzenia materiałów palnych na drogach komunikacji ogólnej, 

• zapewnieniu otwierania się od wewnątrz okien i krat, 

• zapewnieniu oświetlenia awaryjnego i przeszkodowego w obiektach, gdzie jest to wymagane 

przepisami, 

• umożliwieniu dostępu do podręcznego sprzętu gaśniczego i urządzeń przeciwpożarowych, 

wyłączników i tablic rozdzielczych prądu elektrycznego oraz kurków głównych 

instalacji gazowej, 

• umieszczeniu w widocznych miejscach instrukcji postępowania na wypadek pożaru, 

• oznakowaniu miejsca pracy znakami zgodnymi z odpowiednimi Polskimi Normami 

dotyczącymi znaków bezpieczeństwa.


189 

Rys. 27.1. Przykładowe oznakowanie 

drogi ewakuacyjnej 

Rys. 27.2. Przykłady znaków ochrony przeciwpożarowej 

Ewakuację osób należy rozpocząć od strefy bezpośredniego zagrożenia, a następnie 

wyprowadzać ludzi z obszarów, na których ogień i / lub dym może się rozprzestrzenić 

i odciąć możliwość ewakuacji. W pierwszej kolejności należy ewakuować osoby o ograniczonej 

zdolności poruszania się (starsze, niepełnosprawne, dzieci). 

Wszystkich, którzy nie mają możliwości bezpośredniej ewakuacji, należy zebrać w pomieszczeniu 

najbardziej oddalonym od źródła pożaru i oczekiwać na przybycie jednostek PSP. 

W czasie ewakuacji należy wykorzystać sprzęt istniejący w zakładzie pracy, np. rękawy 

ratownicze, maseczki ucieczkowe, drabiny pożarnicze. 

Po zakończeniu ewakuacji należy sprawdzić, czy wszyscy opuścili strefę, która podlegała 

ewakuacji. 

ZAPAMIĘTAJ 

W przypadku jakichkolwiek podejrzeń, że jakieś osoby mogły pozostać w obiekcie, należy 

natychmiast powiadomić przybyłe jednostki PSP. 

27.3. Techniczne środki zabezpieczenia przeciwpożarowego 

Techniczne środki zabezpieczenia ppoż. dzielą się na urządzenia, instalacje, sprzęt ppoż. oraz 

rozwiązania budowlane mające zapobiegać powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów. 

Do najważniejszych urządzeń i instalacji ppoż. należy zaliczyć stałe urządzenia gaśnicze 

służące do ograniczenia lub zwalczania pożaru, systemy sygnalizacji alarmu pożarowego, 

dźwiękowy system ostrzegawczy, urządzenia oddymiające, pompy w pompowniach 

ppoż., przeciwpożarowe klapy odcinające, urządzenia zabezpieczające przed wybuchem, 

drzwi i bramy przeciwpożarowe z systemami sterowania. 

Do rozwiązań budowlanych służących zapobieganiu powstawania i rozprzestrzeniania 

się pożarów zalicza się m.in. stosowanie niepalnych materiałów budowlanych, zabezpieczenie 

konstrukcji budowlanych środkami ognioodpornymi, stosowanie odzieży ppoż., 

kurtyn ppoż., drzwi dymoszczelnych.


27.4. Podręczny sprzęt gaśniczy 

Zasadniczą rolą podręcznego sprzętu gaśniczego jest gaszenie pożarów w pierwszej fazie 

ich powstania, czyli jeszcze w zarodku. 

Do podręcznego sprzętu gaśniczego zalicza się gaśnice przenośne, gaśnice przewoźne 

(agregaty gaśnicze), hydronetki wodne, koce gaśnicze. 

Rys. 27.3. Koc gaśniczy 

Każdy zakład powinien być wyposażony w odpowiedni zestaw sprzętu gaśniczego. 

Sprzęt ten powinien być dostosowany do charakteru danej firmy i specyfiki ewentualnego 

zagrożenia pożarem. Na przykład: 

• do zabezpieczenia magazynu chemicznego najlepsze są agregaty oraz gaśnice proszkowe 

i pianowe, które doskonale gaszą rozlane ciecze, 

• pomieszczenia archiwów najlepiej zabezpieczyć gaśnicami proszkowymi wypełnionymi 

proszkiem ABC, który podczas gaszenia nie zniszczy zasobów archiwalnych (jedynie 

może je zanieczyścić), 

• w miejscach, w których znajdują się tablice energetyczne, silniki i urządzenia mechaniczne 

oraz przy serwerowniach najlepszym rozwiązaniem będzie zastosowanie gaśnic 

śniegowych – zawarty w nich dwutlenek węgla gasi w miarę skutecznie i przede wszystkim 

nie pozostawia zanieczyszczeń. 

Podstawowe uzupełnienie podręcznego sprzętu gaśniczego w budynku stanowią hydranty 

wewnętrzne. Można również wziąć pod uwagę wykorzystanie tzw. dodatkowego 

sprzętu pomocniczego, który nie jest wymagany przepisami, takiego jak tłumice, bosaki, 

łopaty, wiadra, skrzynki z piaskiem. Ten sprzęt często stanowi wyposażenie terenów 

ośrodków wypoczynkowych, pól biwakowych, wiejskich zabudowań gospodarczych czy 

placów budowy. 

Hydranty to urządzenia przeciwpożarowe, które podobnie jak gaśnice mogą być wykorzystane 

przez użytkowników obiektu do gaszenia pożaru w pierwszej jego fazie, gdy jest 

to możliwe i przede wszystkim bezpieczne. 

Wyjątek stanowią bazy i stacje paliw płynnych, gdzie zgodnie z Rozporządzeniem Ministra 

Gospodarki z dnia 21 listopada 2005 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny 

odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi przesyłowe dalekosiężne służące do transportu 

ropy naftowej i produktów naftowych i ich usytuowanie dodatkowo powinny być jeszcze 

koce gaśnicze.


191 

Rys. 27.4. Hydrant wewnętrzny 

Kolejnym wyjątkiem są miejsca prac żniwnych, które należy wyposażyć również w beczkę 

z wodą i wiadro lub inne narzędzie umożliwiające czerpanie wody. 

Sprzęt gaśniczy to urządzenia służące do gaszenia pożarów (np. gaśnice i agregaty gaśnicze), 

natomiast środki gaśnicze stosowane w gaśnicach to substancje i związki chemiczne 

mające właściwości gaśnicze (np. woda, piana, proszki, CO 2 

, halony i ich zamienniki). 

27.5. Zastosowanie środków gaśniczych 

Zakres stosowania środków gaśniczych określono umownie za pomocą symboli literowych 

(A, B, C, D i F) ustalonych dla poszczególnych grup pożarów. 

Tabela 27.1. Grupy pożarów 

Grupa pożaru 

A 

B 

C 

D 

F 

Charakterystyka grupy pożaru (przykłady materiałów) 

pożary materiałów stałych, przy których normalnym spalaniu powstają 

zwykle żarzące się węgle (np. drewna, papieru, termoutwardzalnych tworzyw 

sztucznych, tkanin) 

pożary cieczy i topiących się materiałów stałych (np. benzyny, alkoholi, 

lakierów, rozpuszczalników, termoplastycznych tworzyw sztucznych) 

pożary gazów (np. metanu, acetylenu, wodoru, gazu ziemnego) 

pożary metali (np. magnezu, glinu, potasu, sodu) 

pożary mediów kuchennych (roślinnych lub zwierzęcych olejów i tłuszczów) 

w urządzeniach kuchennych


ZAPAMIĘTAJ 

Znajomość oznakowania grup pożarów umożliwia dobór najskuteczniejszych i najbezpieczniejszych 

środków gaśniczych do firmy. 

UWAGA 

W praktyce na etykietach niektórych (zwłaszcza starszych) egzemplarzy podręcznego 

sprzętu gaśniczego można jeszcze znaleźć literę E. Ten symbol oznacza sprzęt przeznaczony 

do gaszenia również instalacji i urządzeń elektrycznych pod napięciem. Obecnie 

oznaczenia takie zastępuje się odpowiednią informacją tekstową. 

Zastosowanie gaśnic 

Gaśnice i agregaty proszkowe są powszechnie stosowane jako podstawowe zabezpieczenie 

przeciwpożarowe obiektów użyteczności publicznej, handlowych, usługowych i magazynów 

oraz zakładów produkcyjnych różnych branż, w których ewentualne zagrożenie stanowią 

materiały zaliczane do grupy pożarów A, B i C. 

Natomiast agregaty proszkowe zaleca się jako zabezpieczenie przeciwpożarowe stacji 

paliw, zakładów petrochemicznych, hal fabrycznych branży chemicznej, malarni i lakierni. 

Mechanizm gaśniczy proszków wynika z tzw. działania inhibicyjnego. Polega ono na 

przerywaniu łańcuchowej reakcji spalania, spowalnianiu jej w wyniku złożonych procesów 

chemicznych w płomieniach. 

Gaśnice i agregaty śniegowe stanowią najczęściej uzupełnienie gaśnic proszkowych. 

Nadają się do gaszenie pożarów w serwerowniach, kotłowniach, centralach telefonicznych, 

akumulatorniach oraz przy tablicach rozdzielczych energii elektrycznej. Gazowy CO 2 

skutecznie 

gasi urządzenia mechaniczne i nie pozostawia zatarć i zabrudzeń. 

Gaśnice i agregaty pianowe stosuje się sporadycznie. Środkiem używanym do gaszenia 

w gaśnicach i agregatach pianowych jest piana mechaniczna. 

Piana gaśnicza jest natomiast podstawowym środkiem gaśniczym używanym przez 

straż pożarną. Może być wykorzystywana wszędzie, gdzie palą się materiały zaliczane do 

grup pożarów A i B. 

Rys. 27.5. Gaśnice: proszkowa, śniegowa i pianowa


193 

Koce gaśnicze to płachty o powierzchni 3–4 m² wykonane z włókna szklanego lub 

innej tkaniny dopuszczonej do stosowania w tym celu. Służą do mechanicznego tłumienia 

ognia w zarodku, do gaszenia małych przedmiotów, odzieży płonącej na człowieku 

lub silników. Stosuje się je również do zabezpieczania materiałów palnych zagrożonych 

rozpryskami iskier lub kropli stopionego metalu podczas prac spawalniczych. 

27.6. Rozmieszczenie podręcznego sprzętu gaśniczego 

Zasady rozmieszczania podręcznego sprzętu gaśniczego zawiera Rozporządzenie Ministra 

Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej 

budynków, innych obiektów budowlanych i terenów. 

• Sprzęt powinien być rozmieszczony w miejscach łatwo dostępnych i widocznych (np. 

przy wejściach i klatkach schodowych). 

• W obiektach wielokondygnacyjnych sprzęt powinien się znajdować w tych samych 

miejscach na każdej kondygnacji (jeżeli warunki techniczne na to pozwalają). 

• Odległość dojścia z poszczególnych stanowisk pracy do sprzętu nie powinna być większa 

niż 30 m. 

• Sprzęt należy umieszczać w miejscach nienarażonych na uszkodzenie. 

• Miejsce usytuowania sprzętu powinno być oznakowane zgodnie z Polska Normą 

PN-N-01256-01 Znaki bezpieczeństwa – Ochrona przeciwpożarowa. 

Rys. 27.6. Oznakowanie i rozmieszczenie sprzętu gaśniczego w miejscu pracy


27.7. Zastosowanie podręcznego sprzętu gaśniczego 

Gaśnice służą do gaszenia pożarów w zarodku, gdy pożar ma stosunkowo niewielkie rozmiary, 

a panujące warunki pozwalają na użycie takich urządzeń. Osoba używająca gaśnicy 

powinna najpierw ocenić sytuację, ponieważ przy pożarze obejmującym kilka przedmiotów, 

mebli itp. użycie gaśnicy może być nieskuteczne. Każda gaśnica ma określoną skuteczność 

gaśniczą, opisaną symbolami, którą należy wziąć pod uwagę. Jeżeli trudno ocenić 

sytuację, należy przyjąć, że jest niebezpieczna – wycofać się i przystąpić do ewakuacji. Pożarem 

zajmą się strażacy. 

Do pożarów, które w większości można ugasić gaśnicami, zalicza się między innymi: 

• małe pożary niewielkich, wolno stojących przedmiotów (np. skrzynia, kontener), 

• pożary koszy na śmieci, 

• pożary małych urządzeń w pomieszczeniach biurowych, socjalnych, 

• małe pożary grupy A i B powstałe podczas prac niebezpiecznych pod względem pożarowym 

(np. spawanie). 

W przypadku szczególnej grupy pożarów (grupy F), czyli pożarów mediów kuchennych 

w urządzeniach kuchennych, należy zachować szczególne środki ostrożności i zastosować 

gaśnice przeznaczone specjalnie do tego celu. Ponadto gaszenie pożaru grupy F wiąże się 

z dodatkowym zagrożeniem w postaci instalacji i urządzeń pod napięciem lub urządzeń, 

z których wypływa gaz, dlatego zawsze w takich przypadkach należy stosować gaśnice 

przeznaczone do grupy pożarów F. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeżeli woda dostanie się do naczynia (urządzenia) z płonącą cieczą (tłuszczem, olejem), 

dochodzi do jej gwałtownego wrzenia, co może spowodować gwałtowne wyrzucanie kropli 

palącego się tłuszczu, dalsze rozprzestrzenianie się pożaru i poparzenia osób będących 

w pobliżu. 

Każdy pożar może szybko rozwinąć się do rozmiarów przekraczających możliwości jednej 

gaśnicy, dlatego w każdym przypadku osoba prowadząca działania gaśnicze powinna zapewnić 

sobie drogę odwrotu (ucieczki) w bezpieczne miejsce. 


1. Opisz właściwe zachowanie osoby, która zauważyła pożar. 

2. Wezwij pomoc (zgodnie z poznanym schematem) do pożaru, który pojawił się w lakierni 

samochodowej (w warsztatach szkolnych, na stacji paliw, w magazynie meblowym, 

sklepie chemicznym). 

3. Wyjaśnij, dlaczego w sytuacji zauważenia pożaru lub wydobywającego się dymu należy 

zadzwonić pod nr 112. 

4. Opisz, jak należy się zachować w sytuacji zapalenia się ubrania. 

5. Zaproponuj sposób postępowania w sytuacji zapalenia się tłuszczu na patelni. 

6. Wyjaśnij, dlaczego nie należy gasić urządzeń elektrycznych wodą? 

7. Opisz zasady przeprowadzenia bezpiecznej ewakuacji z budynku na wypadek pożaru. 

8. Wymień środki zabezpieczenia pożarowego. 

9. Zaproponuj zestaw sprzętu gaśniczego do magazynu chemicznego, serwerowni, bazy paliw. 

10. Scharakteryzuj poszczególne grupy pożarów i wyjaśnij, w jakim celu oznakowano grupy 

pożarów. 

11. Wymień dokumenty określające zasady rozmieszczenia podręcznego sprzętu gaśniczego.

VII Pierwsza 

pomoc w stanach 

zagrożenia życia 

i zdrowia 

▪ Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach 

▪ Pomoc w urazach 

▪ Pierwsza pomoc w urazach termicznych i zachorowaniach


28 

Pierwsza pomoc 

w nagłych wypadkach 

ZAGADNIENIA 

■ Obowiązek udzielania pierwszej pomocy 

■ Organizacja pierwszej pomocy 

■ Kontrola funkcji życiowych 

■ Postępowanie podczas zasłabnięć i utraty przytomności 

■ Resuscytacja krążeniowo-oddechowa 

28.1. Obowiązek udzielania pierwszej pomocy 

Rozwój cywilizacji wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami. Zagrożenia są powodowane 

działaniem sił przyrody, rozwojem techniki, dynamicznym rozwojem transportu, 

życiem w dużych skupiskach, postępującą chemizacją świata, konfliktami interesów, terroryzmem 

i szeregiem innych. Od umiejętności ratowniczych świadków zdarzenia będzie 

w dużej mierze zależeć życie ludzkie. 

Podstawowym obowiązkiem pracownika jest niezwłoczne zawiadomienie przełożonego 

o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego 

oraz ostrzeżenie współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia 

o grożącym im niebezpieczeństwie. Niedopełnienie tego obowiązku może spowo dować: 

• nałożenie na pracownika kary porządkowej zgodnie z art. 108 k.p. (kara upomnienia, 

nagana, kara pieniężna); 

• rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika 

(w trybie art. 52 § 1 k.p.), jeśli pracodawca uzna takie postępowanie za ciężkie naruszeniem 

przez pracownika jego podstawowych obowiązków pracowniczych; 

• pociągnięcie do odpowiedzialności karnej. 

Wszyscy pracownicy w ramach okresowych szkoleń bhp powinni być przeszkoleni z zakresu 

udzielania pierwszej pomocy. W programach szkoleń powinny znajdować się ćwiczenia 

praktyczne z zakresu udzielania pierwszej pomocy. Swoją wiedzę i umiejętności są obowiązani 

wykorzystać w razie konieczności udzielenia pierwszej pomocy przedmedycznej. 

Zgodnie z art. 2091 k.p. pracodawca jest obowiązany: 

• zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, gaszenia 

pożaru i ewakuacji pracowników; 

• wyznaczyć pracowników do: 

• udzielania pierwszej pomocy, 

• wykonywania czynności w zakresie ochrony przeciwpożarowej i ewakuacji pracowników, 

zgodnie z przepisami o ochronie przeciwpożarowej; 

• zapewnić łączność ze służbami zewnętrznymi w szczególności wyspecjalizowanymi 

w zakresie udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, ratownictwa medycznego 

oraz ochrony przeciwpożarowej.

PIERWSZA POMOC W STANACH ZAGROŻENIA ŻYCIA I ZDROWIA 

197 

Działania te powinny być dostosowane do rodzaju i zakresu prowadzonych robót, liczby 

zatrudnionych pracowników i innych osób przebywających na terenie zakładu pracy oraz 

rodzaju i poziomu występujących zagrożeń. Liczba pracowników wyznaczonych do udzielania 

pierwszej pomocy, ich szkolenie oraz wyposażenie powinny być uzależnione od rodzaju 

i poziomu występujących zagrożeń. 

W systemie polskiego prawa karnego istnieje obowiązek świadczenia pomocy. Zgodnie 

art. 4 Ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym: „Kto 

zauważy osobę lub osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego lub jest 

świadkiem zdarzenia powodującego taki stan, w miarę posiadanych możliwości i umiejętności 

ma obowiązek niezwłocznego podjęcia działań zmierzających do skutecznego 

powiadomienia o tym zdarzeniu podmiotów ustawowo powołanych do niesienia pomocy 

osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego”. Odpowiedzialność za nieudzielenie jej 

regulują przepisy Kodeksu karnego. Artykuł 160 § 1 k.k. przewiduje karę pozbawienia wolności 

do lat trzech dla każdego, kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo 

utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Artykuł 162 § 1 k.k. także przewiduje 

karę pozbawienia wolności do lat trzech dla każdego, kto osobie znajdującej się w położeniu 

grożącym bezpośrednio niebezpieczeństwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku 

na zdrowiu nie udziela pomocy w sytuacji, w której może jej udzielić bez narażenia siebie 

lub innej osoby na niebezpieczeństwo. 

W art. 93 Kodeksu wykroczeń określono, że kierowca pojazdu, który uczestniczył w wypadku 

drogowym, ma obowiązek udzielenia niezwłocznie pierwszej pomocy pod rygorem 

kary aresztu lub grzywny. Wobec osoby, która popełni wykroczenie nieudzielenia pomocy, 

orzeka się zakaz prowadzenia pojazdów. 

28.2. Organizacja pierwszej pomocy 

Pierwszą czynnością ratującego powinna być ocena zaistniałej sytuacji i zabezpieczenie miejsca 

wypadku przed dalszymi niebezpiecznymi zdarzeniami. Podczas oceny sytuacji należy 

wytężyć wszystkie zmysły, aby zauważyć jak najwięcej szczegółów. 

Ratujący powinien działać energicznie, ale z rozmysłem, tak aby: 

• ocenić zagrożenie dla siebie, świadków zdarzenia i poszkodowanych oraz zadbać o bezpieczeństwo; 

• dowiedzieć się, co się wydarzyło i jak do tego doszło, ilu jest poszkodowanych i w jakim 

są stanie; 

• ustalić, w jaki sposób mogą pomóc świadkowie i wydać im odpowiednie polecenia; 

• sprawdzić czynności życiowe poszkodowanych; 

• wezwać pomoc; 

• podjąć czynności ratujące życie; 

• udzielać pierwszej pomocy do przyjazdu służb ratunkowych, wspierać poszkodowanych 

i zapewnić im komfort termiczny. 

ZAPAMIĘTAJ 

W każdej sytuacji wypadkowej należy najpierw ocenić zagrożenie, a następnie zastosować 

środki bezpieczeństwa odpowiednie do istniejącego zagrożenia.


28.3. Kontrola funkcji życiowych 

Do funkcji życiowych podlegających sprawdzeniu w miejscu wypadku należą przytomność 

i oddech. Aby sprawdzić przytomność, pochylamy się nad poszkodowanym i patrzymy 

na jego twarz, sprawdzamy, czy reaguje na dotyk i głos. W tym celu należy potrząsnąć 

poszkodowanego za ramię, wydać polecenie: „Otwórz oczy!” i zapytać: „Czy mnie słyszysz? 

Co się stało?”. Jeżeli reaguje i może mówić, należy sprawdzić stopień świadomości. 

W celu sprawdzenia stopnia świadomości można zadać kilka prostych i łatwych do 

sprawdzenia pytań, np. „Ile widzisz palców?”, „Ile to jest 2 + 2?”. 

Jeżeli poszkodowany jest przytomny, porozmawiaj z nim. Każdy dorosły człowiek, który 

korzysta z własnego doświadczenia życiowego, jest w stanie ocenić, czy poszkodowany 

potrzebuje pomocy medycznej. Jeżeli poszkodowany logicznie odpowiada na pytania, nie 

skarży się na żadne dolegliwości bólowe, nie widzisz na jego ciele ran, zadrapań, krwawień, 

porusza się samodzielnie, nie ma zaburzeń równowagi i nie chce pomocy medycznej, 

to możesz rozważyć odstąpienie od wzywania służb ratunkowych. Jeżeli w trakcie 

dalszej rozmowy zauważyłeś / zauważyłaś niepokojący objaw (rana, otarcie, zaburzenia 

mowy, zaburzenia kontaktu słowno-logicznego) i masz jakiekolwiek wątpliwości, to wezwij 

zespół ratownictwa medycznego. 

Jeśli poszkodowany jest nieprzytomny (nie reaguje na głos i dotyk), należy wezwać 

pomoc (głośno zawołać: „Wypadek! Pomocy!”) lub wskazać z grona świadków zdarzenia 

osobę do pomocy („Będziesz mi potrzebna / potrzebny!”) – wezwij zespół ratownictwa 

medycznego. Znasz numer? 

U osoby nieprzytomnej należy sprawdzić oddech. W tym celu należy udrożnić drogi 

oddechowe (rękoczyn czoło–żuchwa – odchylić głowę poszkodowanego do tyłu), przyłożyć 

swoją skroń do nosa i ust poszkodowanego i przez 10 sekund sprawdzać oddech za pomocą 

zmysłów (WSC): wzrok (widzę ruchy klatki piersiowej), słuch (słyszę oddech), czucie (czuję 

ciepło wydychanego powietrza). Aby stwierdzić, że człowiek oddycha, należy wyczuć co 

najmniej dwa oddechy w czasie nie dłuższym niż 10 sekund odlicz za pomocą algorytmu: 

sto dwadzieścia JEDEN, sto dwadzieścia DWA, sto dwadzieścia TRZY, …, sto dwadzieścia 

DZIEWIĘĆ, sto – TRZYDZIEŚCI. Czas, który potrzebujesz, aby wypowiedzieć trzycyfrową 

liczbę, to ok. 1 sekundy. Jeżeli wyczuje się jeden oddech lub stwierdzi brak oddechu, należy 

podjąć czynności resuscytacyjne i wezwać pomoc specjalistyczną. Jeśli masz wątpliwości, 

czy to były prawidłowe dwa oddechy, zinterpretuj je jako brak oddechów. 

ZAPAMIĘTAJ 

W razie zagrożenia życia należy natychmiast wezwać karetkę pogotowia, ponieważ stan 

poszkodowanego może w każdej chwili ulec pogorszeniu. 

Gdy wzywa się karetkę, należy poinformować: gdzie zdarzył się wypadek (dokładny adres 

lub opis miejsca zdarzenia), co się wydarzyło, ilu jest poszkodowanych i w jakim są stanie 

oraz przedstawić się i podać swój numer telefonu. Nie należy się rozłączać, dopóki dyspozytor 

nie potwierdzi przyjęcia zgłoszenia. Nawet po przyjęciu zgłoszenia przez dyspozytora 

medycznego nie blokuj linii telefonicznej, z której zgłaszałeś / zgłaszałaś wezwanie. 

Dyspozytor medyczny w każdej chwili może potrzebować uzupełnić informację i zadzwoni 

do ciebie na wskazany numer telefonu. 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeśli masz wątpliwości, czy wyczuwasz oddech, postępuj tak, jakby był on nieobecny.


199 

Sprawdzanie przytomności 

Wołanie o pomoc 

Drogi 

oddechowe 

udrożnione 

Drogi 

oddechowe 

niedrożne 

Udrożnianie 

dróg 

oddechowych 

Rys. 28.1. Ocena przytomności i udrożnianie dróg oddechowych 

ZAPAMIĘTAJ 

Nie uderzaj poszkodowanego po twarzy, nie wnosi to nic więcej do sprawdzenia stanu 

świadomości jak potrząsanie za barki. Może to wyzwolić agresję poszkodowanego w stosunku 

do ciebie.


28.4. Postępowanie podczas zasłabnięć i utraty przytomności 

Jeżeli w naszej obecności ktoś się słania i osuwa na ziemię, ma bladą twarz i zwolniony 

oddech i wykluczyliśmy uraz głowy, powinniśmy poluzować tej osobie uciskające części 

garderoby, a ręce i nogi unieść, czyli ułożyć ją w pozycji czterokończynowej. 

Jeżeli poszkodowany zemdlał i uderzył głową o krawędź przedmiotu albo upadł na kamień 

lub krawężnik, nie należy unosić nóg, a przypadek potraktować jako uraz głowy, 

do którego natychmiast trzeba wezwać pomoc. Uniesienie nóg pogłębiłoby uraz. Jeżeli 

widzisz krwawienie z rany, zachowaj zasady bezpieczeństwa własnego (rękawiczki diagnostyczne) 

i zatamuj wypływ krwi przez uciśnięcie materiałem opatrunkowym na źródło 

krwawienia. Jeżeli nie masz dostępu do materiałów opatrunkowych, rozważ użycie alternatywnego 

materiału opatrunkowego, np. bluzy, polaru. 

a) b) 

Rys. 28.2. Pomoc omdlałemu: a) poluzowanie uciskających części garderoby, b) uniesienie kończyn 

(pozycja czterokończynowa) 

ZAPAMIĘTAJ 

U omdlałej ciężarnej nie stosuje się pozycji czterokończynowej, lecz należy ją ułożyć na 

lewym boku w pozycji bocznej bezpiecznej. 

Zawsze do osoby w stanie nieprzytomności wezwij zespół ratownictwa medycznego. Stan 

nieprzytomności nie jest stanem fizjologicznym. Taka osoba na pewno potrzebuje pomocy 

medycznej. 

Poszkodowanego nieprzytomnego z zachowanym oddechem należy ułożyć w pozycji 

bocznej bezpiecznej. Nie zastanawiaj się, czy osoba może mieć uszkodzony kręgosłup. 

Pozostawienie poszkodowanego w pozycji leżenia na plecach stwarza realne zagrożenie 

dla życia takiej osoby przez uduszenie treścią pokarmową w razie wystąpienia wymiotów. 

ZAPAMIĘTAJ 

W pozycji bocznej bezpiecznej zawsze układaj poszkodowanych nieprzytomnych, u których 

stwierdzisz wycieki z nosa, ucha i / lub ust, zauważysz ślady treści żołądkowej, zaistnieje 

konieczność pozostawienia poszkodowanego bez opieki, ustał napad drgawek lub 

stwierdzisz zapach alkoholu w wydychanym powietrzu. 

Nieprzytomną ciężarną zawsze układaj na lewym boku.


201 

a) b) 

c) 

Rys. 28.3. Układanie nieprzytomnego w pozycji bocznej bezpiecznej: a) ułożenie rąk i nóg do przewrotu, 

b) ułożenie rąk i nóg po przewrocie, c) okrycie kocem termicznym i wezwanie pomocy 

28.5. Resuscytacja krążeniowo-oddechowa 

Resuscytację krążeniowo-oddechową (RKO), czyli czynności podtrzymywania procesów 

życiowych, stosuje się w przypadku zatrzymania oddechu i krążenia. Powinna być rozpoczęta 

przed upływem czterech minut od momentu zatrzymania oddechu. Skuteczność 

działań ratowniczych w dużej mierze zależy od przestrzegania zasad postępowania. 

Pierwszą czynnością w każdej sytuacji zagrożenia życia jest zadbanie o bezpieczeństwo 

własne. W przypadku osoby dorosłej (cechy fizyczne osoby dorosłej) należy: 

1. Pochylić się nad poszkodowanym i sprawdzić przytomność. 

2. Zawołać pomoc – RATUNKU / POMOCY!!! lub wyznacz kogoś ze świadków do wezwania 

pomocy medycznej – WEZWIJ KARETKĘ! ZNASZ NUMER? ZROZUMIAŁEŚ? 

3. Udrożnić drogi oddechowe (warunek konieczny – BRODA wyżej od NOSA). 

4. Brak prawidłowego oddechu (brak 2 oddechów w ciągu 10 sekund). 

5. Wezwać pomoc medyczną lub sprawdzić, czy osoba wyznaczona wzywa pomoc medyczną. 

6. UŁOŻYĆ poszkodowanego na płaskim podłożu, rozpiąć ubranie i ułożyć nasadę dłoni 

(dłonie splecione) w części środkowej mostka. 

7. Wykonać 30 uciśnięć klatki piersiowej w tempie 100–120 na minutę, na głębokość 5–6 cm 

(ramiona prostopadłe do mostka, łokcie zablokowane). 

8. Wykonać dwa oddechy ratownicze (w czasie wdechu zacisnąć skrzydełka nosa) do uniesienia 

się klatki piersiowej (około 0,5 litra). 

9. Powtarzać 30 uciśnięć i dwa wdechy do przybycia karetki pogotowia lub do powrotu 

oznak życia (oddech, kaszel, ruchy mimowolne ciała, pojękiwanie, mruganie oczami).


1. Sprawdzenie przytomności 

– delikatne potrząsanie za ramiona 

2. Wezwanie pomocy 

3. Udrożnienie dróg oddechowych i sprawdzenie oddechu 

4. Wezwanie pogotowia 

ratunkowego 

5. Ułożenie pierwszej dłoni 

do ucisków – środek 

klatki piersiowej 

6. Wykonywanie ucisków – dłonie 

splecione, ręce wyprostowane 

w łokciach 

7. Wykonywanie oddechów 

ratowniczych przy użyciu 

maseczki 

Rys. 28.4. Resuscytacja krążeniowo-oddechowa dorosłego


203 

ZAPAMIĘTAJ 

Jeżeli ratujący nie może wykonywać oddechów ratowniczych, ma prawo z nich zrezygnować, 

np. w przypadku braku maseczki do sztucznego oddychania, opory osobiste ratującego 

przed wykonaniem sztucznego oddychania. Lepsze od nierobienia niczego jest 

wykonywanie chociaż zewnętrznego masażu serca przez uciski klatki piersiowej w tempie 

100–120 na minutę. Uciskaj klatkę bez przerwy, pośrodku, na głębokość 5–6 cm. Gwarantuje 

to rozprowadzenie pozostałego tlenu w płucach po organizmie. Jednak sam masaż 

serca nie jest w stanie zagwarantować, że proces obumierania mózgu został przerwany. 

Tylko masaż serca i sztuczne oddychanie gwarantuje dotlenienie mózgu na poziomie wystarczającym 

do przeżycia. W przypadku kilku ratujących można płynnie zmieniać się co 

2 minuty. 

W przypadku niemowląt i dzieci do ośmiu lat po stwierdzeniu braku oddechu lub oddechu 

niewydolnego należy wezwać pomoc medyczną i rozpocząć RKO od wykonania pięciu 

oddechów zastępczych. Podczas wykonywania oddechu zastępczego u niemowląt należy 

objąć ustami usta i nos, a uciski wykonywać opuszkami dwóch palców ułożonych wzdłuż 

mostka, poniżej linii sutków, z częstotliwością 120 ucisków na minutę. U dzieci od roku 

do ośmiu lat uciski wykonuje się nasadą jednej lub dwóch dłoni, w dolnej części mostka 

(nad wyrostkiem mieczykowatym) z częstotliwością około 110 ucisków na minutę. Uciskać 

należy na głębokość 1/3 wysokości klatki piersiowej. 

Zastosowanie defibrylatora (AED) 

Jeżeli w pobliżu zdarzenia znajduje się AED (defibrylator), należy go przynieść, zdjąć pokrywę 

i położyć urządzenie po lewej stronie poszkodowanego na wysokości jego głowy. 

Następnie należy: 

• sprawdzić, czy poszkodowany nie leży w kałuży, ma suchą odzież i skórę, nie leży na 

metalowym podłożu; 

• włączyć defibrylator i wykonywać polecenia, które z niego dobiegają; 

• rozpiąć ubranie poszkodowanego, aby odsłonić klatkę piersiową; 

• przykleić elektrody zgodnie z umieszczonym na nich rysunkiem; 

• postępować zgodnie z zaleceniami głosowo-wizualnymi emitowanymi przez AED. 

ZAPAMIĘTAJ 

1. Obowiązek udzielania pierwszej pomocy regulują akty prawne, m.in. artykuł 160 § 1 k.k. 

oraz art. 162 k.k. § 1 i § 2. 

2. W każdej sytuacji wypadkowej należy najpierw ocenić zagrożenie, a następnie zastosować 

środki bezpieczeństwa odpowiednie do istniejącego zagrożenia, po czym przystąpić 

do udzielania pierwszej pomocy. 

3. Gdy przystępuje się do udzielania pierwszej pomocy, należy sprawdzić czynności życiowe 

(przytomność i oddech poszkodowanego). 

4. W razie zagrożenia życia należy natychmiast wezwać karetkę pogotowia. 

5. Nieprzytomną lub omdlałą ciężarną zawsze układa się na lewym boku. 

6. Jeżeli ratujący nie może wykonywać oddechów ratowniczych, ma prawo z nich zrezygnować. 

Musi natomiast wykonywać uciski mostka w tempie 100 ucisków na minutę 

u dorosłego, 110 na minutę u dziecka i 120 na minutę u niemowlęcia.


7. Resuscytacja krążeniowo-oddechowa u dzieci występuje bardzo rzadko. Osoby, które 

nie znają modyfikacji algorytmu RKO dla dzieci, mogą spokojnie zastosować algorytm 

RKO dla osoby dorosłej, z tym że u dziecka stosują właściwą modyfikację dotyczącą 

głębokości ucisku. U dzieci należy uciskać klatkę piersiową na głębokość 1/3 wymiaru 

przednio-tylnego (mostek-plecy). 


1. Co jest warunkiem koniecznym do sprawdzenia oddechu? 


1. Wymień czynności podejmowane przez ratującego w celu zabezpieczenia miejsca zdarzenia. 

2. Wyjaśnij, dlaczego oddech należy sprawdzać przez 10 sekund. 

3. Uzasadnij, dlaczego w sytuacjach wątpliwych należy zakładać brak oddechu. 

4. Wymień podstawowe numery alarmowe. 

5. Zaproponuj zasady postępowania ratunkowego w sytuacji omdlenia ciężarnej. 

6. Zaplanuj zakres pierwszej pomocy udzielanej koleżance, która zemdlała i uderzyła głową 

o krawędź ławki. 

7. Wyjaśnij, dlaczego pozycja boczna bezpieczna jest bezpieczna dla poszkodowanego. 

8. Opisz, w jaki sposób sprawdza się czynności życiowe poszkodowanych. 

9. Wymień czynności, jakie należy podjąć w celu wykonania RKO dorosłego. 

10. Opisz, na czym polega różnica w wykonywaniu RKO dorosłego, dziecka i niemowlęcia.


205 

29 

Pomoc w urazach 

ZAGADNIENIA 

■ Tamowanie krwawień i krwotoków 

■ Postępowanie w urazach kości i uszkodzeniach stawów 

■ Pogryzienia, użądlenia, ukąszenia 

■ Ciała obce w organizmie 

■ Wstrząs pourazowy 

29.1. Tamowanie krwawień i krwotoków 

Rana to uszkodzenie skóry i tkanek leżących głębiej, któremu towarzyszą ból, krwawienie 

i rozwarcie brzegów. Krwawiącą ranę należy tamować przez przyłożenie i dociśnięcie opatrunku 

w miejscu wynaczynienia się krwi. 

ZAPAMIĘTAJ 

Ran w okolicach czaszki, klatki piersiowej i jamy brzusznej nie wolno niczym przemywać, 

decyzję, jak je opatrzyć, należy pozostawić lekarzowi. 

Zranienia, skaleczenia i otarcia należy przemyć czystą wodą lub wodą z mydłem. 

Ratujący powinien założyć rękawiczki winylowe, gdyż jego bezpieczeństwo jest tak samo 

ważne jak poszkodowanego. 

W zależności od rodzaju uszkodzonych naczyń krwionośnych krwawienie będzie powolne, 

z całej powierzchni rany (krwotok żylny), lub pulsujące, zgodnie z rytmem pracy 

serca (krwotok tętniczy). 

Po odpowiednim ułożeniu poszkodowanego (przynajmniej do pozycji siedzącej) tamowanie 

krwawienia należy rozpocząć od uniesienia zranionej kończyny i uciśnięcia miejsca 

krwawienia opatrunkiem. Następnie opatrunek należy przymocować bandażem lub przylepcem. 

Podczas tamowania krwotoku tętniczego należy wykonać opatrunek uciskowy składający 

się z kilku warstw gazy, na który należy położyć przedmiot dociskający (twardy, większy 

od rany i gładki, nieraniący). Całość przymocować wokół kończyny bandażem lub chustą 

trójkątną, po czym unieruchomić za pomocą temblaka. 

ZAPAMIĘTAJ 

Stosowanie opaski uciskowej jest możliwe tylko w razie amputacji całkowitej kończyny.


Opaskę uciskową zakłada się 1–2 cm od końca kikuta. Stosowanie opaski uciskowej w innych 

sytuacjach zazwyczaj powoduje niedotlenienie zranionej kończyny. Jest to gorsze 

w skutkach niż utrata kilku procent objętości krwi krążącej. Amputowaną część ciała należy 

schłodzić w następujący sposób: 

• włożyć do szczelnego woreczka foliowego; 

• w drugi worek foliowy wlać zimną wodę; jeśli jest dostępny lód, wrzucić kilka kostek; 

• zanurzyć amputowaną część ciała, zawiniętą w szczelnym pierwszym worku, do zimnej 

wody z lodem. 

Zimno obniża zapotrzebowanie na tlen amputowanej części ciała. Nie można obniżać 

temperatury poniżej 0ºC. Nie wolno zanurzać amputowanej części ciała bezpośrednio 

w wodzie. 

a) ucisk w miejscu krwawienia 

b) owinięcie bandażem lub zastosowanie chusty trójkątnej 

c) unieruchomienie kończyny 

Rys. 29.1. Tamowanie krwawień i krwotoków 

ZAPAMIĘTAJ 

Ciało obce stanowi naturalny „korek ” w ranie i częściowo tamuje krwotok.


207 

ZAPAMIĘTAJ 

W przypadku urazów jamy brzusznej nie wolno usuwać ciał obcych, wpychać wypadających 

narządów, stosować ciasnych opatrunków, pozwolić poszkodowanemu wstać. 

Krwotok z nosa jest częstym urazem. Poszkodowanego należy uspokoić, posadzić, pochylić 

go do przodu, zacisnąć powierzchnię skrzydełek nosa (od nasady nosa) na 4–5 minut. 

Przyłożyć zimny okład na kark. Pod mięśniami karku znajdują się dwie najgrubsze 

tętnice, doprowadzające krew do głowy. Zimno powoduje obkurczenie tętnic, co zmniejsza 

nasilenie krwotoku. Po krwotoku nie oczyszczaj nosa przez co najmniej 1–2 godziny. 

Pochylenie 

poszkodowanego 

Zaciśnięcie 

skrzydełek nosa 

Rys. 29.2. Tamowanie krwotoku z nosa 

ZAPAMIĘTAJ 

Kolejność działań jest ważna. Podczas udzielania pierwszej pomocy w sytuacji krwawień 

i krwotoków należy bezwzględnie przestrzegać schematu postępowania ratunkowego, 

a każdą krew traktować jako zakażoną. 

29.2. Postępowanie w urazach kości i uszkodzeniach stawów 

Złamania zamknięte, zwichnięcia i skręcenia w obrębie stawów trudno rozróżnić. Poszkodowany 

zwykle wskazuje bolące miejsce. W każdym przypadku złamania kości 

uszkodzeniu ulegają również naczynia krwionośne. Przy złamaniu kości miednicy utrata 

krwi do tkanek może wynosić od 0,5 do 5 l, kości udowej – od 0,3 do 2 l, a kości ramienia 

– od 0,1 do 1 l. 

Gdy przystępuje się do udzielania pierwszej pomocy poszkodowanemu z urazem kości 

i uszkodzeniem stawów, należy: 

• zabezpieczyć miejsce wypadku i zadbać o bezpieczeństwo własne;


• ocenić rozległość urazu, zdjąć ozdoby i poprosić, aby poszkodowany przyjął wygodną 

(tzw. oszczędną) pozycję i podparł uszkodzoną rękę zdrową; 

• nogi stabilizować w pozycji zastanej, wypełnić przestrzenie między podłożem i nogą 

oraz obłożyć nogi przedmiotami, wyeliminować patologiczną rotację zewnętrzną stóp. 

Rotacja ta może powodować obrażenia wtórne przez wewnętrzne ocieranie się odłamów 

kostnych. W obrębie kości długich przebiegają zawsze duże naczynia krwionośne 

i nerwy; 

• na okolicę urazu położyć zimny kompres, zmniejszający ból i obrzęk; 

• w przypadku złamania otwartego rozciąć odzież (nie zdejmować), by odsłonić miejsce 

zranienia, przykryć ranę opatrunkiem, stabilizować wystające fragmenty kości zwiniętymi 

bandażami i przymocować nad i pod raną do zdrowej części kończyny; 

• stabilizować kończyny w pozycji przyjętej przez poszkodowanego (nie przemieszczać); 

• zapewnić komfort termiczny (okryć folią NRC) i psychiczny (wspierać, rozmawiać) oraz 

reagować na zmiany w zachowaniu poszkodowanego. 

ZAPAMIĘTAJ 

Po urazie poszkodowany odruchowo przyjmuje tzw. oszczędne ułożenie ciała. Nie zmieniaj 

tego. Unieruchamiaj w pozycji zastanej! 

ZAPAMIĘTAJ 

W przypadku złamania otwartego (odłamki kostne przebiły skórę, krwotok z rany) zawsze 

w pierwszej kolejności tamuj krwawienie. 

Rozważ unieruchomienie kończyny górnej za pomocą odzieży osoby poszkodowanej – 

wywinięcie bluzki/polaru (uformowanie temblaka). 

ZAPAMIĘTAJ 

Srebrna strona foli życia odbija promieniowanie. Ułożenie srebrnej strony folii życia 

w kierunku ciała osoby poszkodowanej powoduje odbijanie ciepła wypromieniowanego 

z organizmu i skierowanie go z powrotem w kierunku ciała w celu ogrzania. W okresie 

letnim okrycie pacjenta srebrną stroną na zewnątrz spowoduje odbijanie promieniowania 

słonecznego i ograniczy proces ogrzewania. 

Jeżeli pojawią się jakiekolwiek wątpliwości w kwestii rozpoznania urazu, przyjmuj zawsze 

wersję groźniejszą dla zdrowia lub życia poszkodowanego. 

W przypadku uszkodzenia miednicy, klatki piersiowej, kręgosłupa lub czaszki nie można 

zastosować typowej pozycji przeciwwstrząsowej. 

W urazach kręgosłupa i miednicy stabilizuj całe ciało przez zastosowanie unieruchomienia 

obłożeniowego, kontroluj czynności życiowe poszkodowanego, reaguj na zmiany 

i powstrzymaj się od wypowiadania uwag na temat podejrzeń dotyczących rozpoznania.


209 

a) b) c) 

Rys. 29.3 Unieruchomienie odcinka szyjnego kręgosłupa: a) dłońmi, b) udami, c) za pomocą koca 

zrolowanego w kształcie litery U 

29.3. Pogryzienia, użądlenia, ukąszenia 

Sprawcami pogryzień są najczęściej zwierzęta domowe. Podczas udzielania pierwszej pomocy 

osobie pogryzionej należy: 

• zadbać o bezpieczeństwo (własne, świadków zdarzenia i poszkodowanego); 

• posadzić poszkodowanego, uspokoić, odsłonić ranę i opatrzyć (przemyć, najlepiej letnią 

wodą z mydłem, osuszyć i założyć opatrunek); 

• jeśli rana obficie krwawi, uciskać przez opatrunek do momentu ustania krwawienia 

(jeśli opatrunek przemoknie, należy dołożyć kolejną warstwę opatrunku i nie usuwać 

poprzedniej); 

• zebrać wywiad (SAMPLE), wezwać pogotowie i straż miejską lub policję w celu ustalenia 

właściciela zwierzęcia, 

• zapewnić poszkodowanemu komfort termiczny i psychiczny. 

ZAPAMIĘTAJ 

Wszystkie pogryzienia przez zwierzęta wiążą się z ryzykiem zakażenia tężcem. 

Pogryzienia przez dzikie zwierzęta stanowią zagrożenie zakażenia wścieklizną. 

Nie należy unosić kończyn podczas opatrywania ran kąsanych. 

Podczas ataku psa należy przyjąć pozycję żółwia. 

Każde ukąszenie przez owady błonkoskrzydłe (pszczoła, osa, szerszeń) może stanowić zagrożenie 

zdrowia i życia pacjenta. Nawet u osób nieuczulonych użądlenie w miejscu szczególnie 

wrażliwym (gardło) może spowodować wystąpienie obrzęków. W takim przypadku 

należy niezwłocznie udać się do przychodni/szpitala, by otrzymać leki przeciwuczuleniowe. 

Osoby szczególnie wrażliwe na jad owadów błonkoskrzydłych powinny w okresie letnim 

rozważyć noszenie przy sobie preparatów z adrenaliną, umożliwiających bezpośrednio po 

użądleniu podanie w formie zastrzyku domięśniowego leku pierwszego rzutu. 

Jeżeli w skórze usadowi się kleszcz, należy go jak najszybciej usunąć. Można to zrobić 

specjalną pompką (dostępne w aptece) lub chwycić pasożyta przy skórze, lekko wykręcić 

w lewo i pociągnąć do góry. Obserwujemy miejsce ugryzienia przez kleszcza przez miesiąc. 

W tym czasie może wystąpić tzw. rumień pełzający (duże miejscowe zaczerwienienie 

skóry), które może świadczyć o zakażeniu boreliozą. W przypadku zaobserwowania niepokojącej 

zmiany należy niezwłocznie udać się do lekarza.


ZAPAMIĘTAJ 

Skórę w miejscu pogryzień, ukąszeń owadów należy zdezynfekować! 

Ukąszenie przez żmiję zygzakowatą pozostawia ślad w postaci dwóch czerwonych 

punktów oddalonych od siebie o 5–10 mm. W obrębie rany szybko rozwija się obrzęk, występują: 

silny ból, nudności, objawy wstrząsu, wymioty, splątanie (znaczna dezorientacja), 

a nawet utrata przytomności. 

Podczas udzielania pomocy należy pomóc poszkodowanemu przyjąć wygodną pozycję 

z uniesionymi tułowiem i głową. Kończynę należy stabilizować poniżej poziomu 

serca. Następnie trzeba wezwać pomoc medyczną, zapewnić komfort termiczny i psychiczny. 

29.4. Ciała obce w organizmie 

Przy częściowej niedrożności dróg oddechowych, gdy poszkodowany kaszle, powinno się 

zachęcać go do kaszlu. Podczas całkowitej niedrożności dróg oddechowych, kiedy poszkodowany 

przestaje kasłać lub kaszel zanika, należy: 

• stanąć bokiem, nieco za poszkodowanym, pochylić go do przodu (aby ułatwić przemieszczanie 

się ciała obcego), jedną dłoń ułożyć na klatce piersiowej, a drugą rozpocząć 

wykonywanie pięciu uderzeń w okolicę międzyłopatkową. 

Jeżeli uderzenia nie odniosą spodziewanego skutku, należy zastosować uciśnięcia nadbrzusza, 

czyli tzw. rękoczyn Heimlicha. W tym celu trzeba: 

• pochylić poszkodowanego, stanąć bokiem tuż za nim w taki sposób, aby poszkodowany 

oparł się o biodro ratującego; 

• ułożyć zaciśniętą dłoń między pępkiem a wyrostkiem mieczykowatym mostka, objąć 

poszkodowanego drugą ręką, rozpocząć wykonywanie pięciu silnych dociśnięć w kierunku 

do siebie i ku górze; 

• wykonywać zalecane rękoczyny naprzemiennie (pięć uderzeń między łopatkami i pięć 

uciśnięć nadbrzusza) do momentu usunięcia ciała obcego lub utraty przytomności. Po 

utracie przytomności postępuj zgodnie z algorytmem RKO. 

ZAPAMIĘTAJ 

Rękoczynu Heimlicha nie wykonuje się u kobiet w widocznej ciąży, niemowląt i dzieci. 

U ciężarnych stosuje się uciski w części środkowej mostka i uderzenia między łopatkami. 

U niemowląt stosuje się naprzemiennie uderzenia w okolicę międzyłopatkową (do pięciu 

uderzeń) oraz uciski mostka tuż pod linią sutków, opuszkami dwóch palców (do pięciu 

uciśnięć). 

Jeśli mimo podjęcia tych działań doszło do utraty przytomności lub niemowlę uległo 

zachłyśnięciu, należy wezwać pomoc medyczną. U dzieci stosuje się kompilacje uderzeń 

w okolicę międzyłopatkową i rękoczynu Heimlicha. Klękamy/siadamy na krześle, przekładamy 

dziecko przez udo (brzuch dziecka uciska nasze udo, wzrasta ciśnienie w jamie 

brzusznej i klatce piersiowej, co ułatwia wypchnięcie ciała obcego) i bez przerwy uderzamy 

w okolice międzyłopatkową. U dziecka nie można bezpośrednio wykonać rękoczynu 

Heilmlicha, ponieważ istnieje ryzyko uszkodzenia narządów miąższowych jamy brzusznej, 

tj. wątroby, śledziony, trzustki.


211 

Rys. 29.4. Wykonywanie rękoczynu Heimlicha 

29.5. Wstrząs pourazowy 

Wstrząs to stan spowodowany niedostatkiem płynów ustrojowych krążących w organizmie. 

Mogą go nasilić strach, lęk, ból, utrata ciepła. Najczęstszymi objawami wstrząsu 

są: szybkie, słabo wyczuwalne tętno, blada, zimna skóra, dreszcze i zimne poty, niepokój, 

dezorientacja. W zależności od urazu rozróżniamy kilka rodzajów wstrząsu, np. hipowolemiczny, 

anafilaktyczny, kardiogenny, septyczny, toksyczny. 

Jeżeli nie ma przeciwwskazań, należy zastosować pozycję przeciwwstrząsową, polegającą 

na ułożeniu poszkodowanego na płaskim podłożu i uniesieniu jego nóg pod kątem 

około 30°. Trzeba również zadbać o jego komfort termiczny i psychiczny. 

Rys. 29.5. Ułożenie na wznak z uniesionymi nogami


ZAPAMIĘTAJ 

Wstrząs jest zawsze zagrożeniem życia, ponieważ w krótkim czasie stan poszkodowanego 

może ulec gwałtownemu pogorszeniu. 

Pozycji przeciwwstrząsowej nie powinno się stosować przy urazach czaszkowo-mózgowych, 

urazach kręgosłupa, miednicy, duszności oraz nagłych bólach w klatce piersiowej 

i nadbrzuszu. 

ZAPAMIĘTAJ 

1. W przypadku urazów jamy brzusznej nie wolno usuwać ciał obcych, wpychać wypadających 

narządów, stosować ciasnych opatrunków, pozwolić poszkodowanemu wstać. 

2. Podczas udzielania pierwszej pomocy w sytuacji krwawień i krwotoków należy bezwzględnie 

przestrzegać schematu postępowania ratunkowego, a każdą krew traktować 

jako zakażoną. 

3. Po urazie poszkodowany odruchowo przyjmuje tzw. oszczędne ułożenie ciała. Nie należy 

tego zmieniać. Powinno się go unieruchamiać w pozycji zastanej! 

4. W urazach kręgosłupa i miednicy należy stabilizować całe ciało. W tym celu trzeba zastosować 

unieruchomienie obłożeniowe. Powinno się kontrolować czynności życiowe 

poszkodowanego, reagować na zmiany i powstrzymać się od wypowiadania uwag na 

temat podejrzeń dotyczących rozpoznania. 

5. Nie należy unosić kończyn podczas opatrywania ran kąsanych. 

6. Rękoczynu Heimlicha nie wykonuje się u kobiet w ciąży, niemowląt i dzieci. U ciężarnych 

w widocznej ciąży stosuje się uciski w części środkowej mostka i uderzenia 

między łopatkami. 

7. Wstrząs jest zawsze zagrożeniem dla życia, ponieważ w krótkim czasie stan poszkodowanego 

może ulec gwałtownemu pogorszeniu. 


1. Zaproponuj zakres pierwszej pomocy w przypadku poszkodowanego przytomnego 

z raną uda, w której tkwi pilnik. Z rany wypływa krew ciągłą strużką. 

2. Wyjaśnij, dlaczego krwotoków z ran czaszki nie należy tamować. 

3. Omów zasady opatrywania rany jamy brzusznej z wytrzewieniem. 

4. Wyjaśnij, dlaczego poszkodowanych z urazem kręgosłupa i miednicy nie należy przemieszczać. 

5. Scharakteryzuj zagrożenia związane z ranami kąsanymi. 

6. Zaproponuj zakres pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia się osoby dorosłej. 

7. Wyjaśnij, dlaczego w przypadku zadławienia się kobiety ciężarnej nie wolno wykonywać 

manewru Heimlicha. 

8. Pracownik uskarżał się na problemy z sercem. Wiesz, że przyjmował jakieś leki. Tego 

dnia mimo upału pracował przy wykopach. Nagle upadł. Podbiegasz i widzisz, że ma 

zimną, szarą, pokrytą potem skórę. Uskarża się na ból zamostkowy, a jego tętno jest 

szybkie i słabo wyczuwalne. Rozpoznaj uraz, zaproponuj zakres pierwszej pomocy i wezwij 

pomoc medyczną.


213 

30 

Pierwsza pomoc w urazach 

termicznych i zachorowaniach 

ZAGADNIENIA 

■ Oparzenia termiczne i chemiczne 

■ Porażenie prądem lub rażenie piorunem 

■ Postępowanie ratownicze podczas ataków różnych chorób 

■ Ewakuacja poszkodowanych 

30.1. Oparzenia termiczne i chemiczne 

Oparzenie to następstwo urazu wywołanego działaniem wysokiej temperatury, energii 

elektrycznej, substancji chemicznej lub promieniowania. W zależności od głębokości urazu 

i zagrożeń dla zdrowia oparzenia dzielą się na cztery stopnie. Biorąc pod uwagę rozległość 

powierzchni i stopień uszkodzenia tkanki, rozróżnia się oparzenia lekkie, średnie 

i ciężkie. 

Podczas udzielania pierwszej pomocy osobom poparzonym należy przestrzegać następujących 

zasad postępowania: 

• zadbać o bezpieczeństwo (usunąć czynnik raniący, wyłączyć zasilanie, usunąć poszkodowanego 

z zadymionego pomieszczenia); 

• ugasić płonącą odzież na poszkodowanym; 

• zabezpieczyć drożność dróg oddechowych; 

• oparzoną powierzchnię ciała schłodzić zimną wodą (polewając około 15 minut); 

• zdjąć ozdoby i zaopatrzyć rany mokrym opatrunkiem, oddzielić powierzchnie oparzenia; 

• przy oparzeniach w obrębie ust i gardła schładzać powierzchnię zewnętrzną oparzonego 

miejsca i równocześnie zapewnić poszkodowanemu warunki przepłukania gardła 

zimną wodą; 

• w przypadku oparzeń wywołanych łukiem elektrycznym kontrolować funkcje życiowe 

poszkodowanego; 

• zastosować pozycję przeciwwstrząsową; 

• wezwać pomoc medyczną; 

• kontrolować funkcje życiowe, zapewnić komfort termiczny i psychiczny. 

ZAPAMIĘTAJ 

Oparzenia w obrębie tzw. okolic wrażliwych, tj. twarzy, oczu, szyi, krocza, rąk, stóp lub 

w okolicach stawów, a także obejmujących cały obwód palca, kończyny, szyi czy tułowia 

oraz oparzenia elektryczne wymagają natychmiastowej pomocy medycznej. 

Jeżeli oparzeniu uległo więcej niż 10% powierzchni ciała, schładzanie strumieniem wody 

stosuje się przez minutę, a następnie nakłada się mokre opatrunki. Pamiętaj, że mokry 

opatrunek należy co jakiś czas ponownie zwilżyć zimną wodą.


ZAPAMIĘTAJ 

Nie zrywaj ubrania, które przykleiło się do skóry, nie przekłuwaj pęcherzy, nie usuwaj 

martwej skóry. 

W zależności od rodzaju środka chemicznego, jego stężenia i czasu wystawienia na jego 

działanie objawy oparzenia mogą być różne. W urazach tych postępuje się podobnie jak w przypadku 

oparzeń termicznych, należy jednak zwrócić większą uwagę na bezpieczeństwo. Trzeba 

uważać, aby woda spłukująca i chłodząca powierzchnię oparzoną spływała bezpiecznie. 

W oparzeniach wapnem niegaszonym trzeba najpierw mechanicznie usunąć wapno 

(wytrzeć), a później zmywać je z oparzonej powierzchni. 

a) b) 

c) 

Rys. 30.1. Etapy postępowania z oparzeniem: a) zdjęcie ozdób i schłodzenie wodą bieżącą, b) zmoczenie 

opatrunku wodą, c) założenie mokrego opatrunku 

Rys. 30.2. Pierwsza pomoc w oparzeniu 

oka – przemywanie wodą bieżącą z kranu


215 

ZAPAMIĘTAJ 

Nie neutralizuj kwasów zasadami i odwrotnie – zasad kwasami. Powierzchnie spłucz obficie 

wodą. W każdym przypadku oparzenia chemicznego należy wezwać pomoc medyczną. 

Udar słoneczny jest wynikiem silnego nasłonecznienia głowy i karku. Pierwsza pomoc 

polega na ułożeniu poszkodowanego w miejscu zacienionym w pozycji półleżącej, zastosowaniu 

zimnych i mokrych kompresów (szczególnie na głowę i kark), wezwaniu pomocy 

medycznej, a do przyjazdu pogotowia ratunkowego – zapewnieniu komfortu termicznego 

i psychicznego. 

Do udaru cieplnego najczęściej dochodzi na skutek przegrzania, czyli nieodpowiedniego 

do temperatury otoczenia i podejmowanych aktywności ubioru. Podczas udzielania pierwszej 

pomocy należy przenieść poszkodowanego w chłodne, przewiewne miejsce, zdjąć 

wierzchnią odzież i owinąć go w zimne, mokre prześcieradło. Następnie trzeba sprawdzić 

drożność dróg oddechowych i do czasu przybycia karetki pogotowia kontrolować czynności 

życiowe oraz reagować na zmiany stanu poszkodowanego. Jeżeli temperatura jego 

ciała spada, powinno się zmienić mokre prześcieradło na suche i okryć poszkodowanego 

kocem NRC. 

30.2. Porażenie prądem lub rażenie piorunem 

Przepływ prądu elektrycznego przez ciało może spowodować nagłą utratę przytomności, 

oparzenia, drętwienie, skurcz mięśni, ogólne osłabienie, a nawet zatrzymanie pracy serca 

i niewydolność oddechową. 

Udzielający pomocy musi przede wszystkim zadbać o własne bezpieczeństwo (np. wyłączyć 

bezpieczniki), sprawdzić czynności życiowe poszkodowanego. Jeżeli ten jest nieprzytomny 

i nie oddycha, rozpocząć RKO, a jeżeli przytomny, schłodzić miejsca poparzone 

i założyć mokry (hydrożelowy) opatrunek. 

ZAPAMIĘTAJ 

Nie wolno dotykać poszkodowanego, dopóki ma kontakt ze źródłem prądu. Rozlane płyny 

i przedmioty, których dotyka poszkodowany, mogą przewodzić prąd. 

Rażenie piorunem może poważnie zranić, a czasem spowodować śmierć. Pierwsza pomoc 

osobie porażonej piorunem jest taka sama, jak w wypadku porażenia prądem i zależy 

od rozległości urazu. Jeśli w czasie burzy przebywa się na zewnątrz, należy szukać 

schronienia w samochodzie lub pochylić się jak najniżej (ukucnąć, ale się nie kłaść). Nie 

wolno zbliżać się do zbiorników wodnych i wysokich obiektów. W czasie burzy nie wolno 

również korzystać z telefonu komórkowego. 

30.3. Postępowanie ratownicze podczas ataków 

różnych chorób 

Zawał może się objawiać: 

• uciskiem w klatce piersiowej, bólem za mostkiem o charakterze uciskowym, promieniującym 

do żuchwy, ramienia, okolicy międzyłopatkowej, nadbrzusza; 

• nudnościami, wymiotami, uczuciem niepokoju, lękiem, uczuciem zbliżającej się śmierci, 

zimnymi potami. Chory jest pobudzony, następuje zmiana oddechu (do spłyconego 

i przyspieszonego), a tętno ulega wahaniom.


Pierwsza pomoc w zawale serca polega przede wszystkim na zapewnieniu wygodnej 

pozycji siedzącej z podparciem ramion. Następnie trzeba rozluźnić uciskające części garderoby 

i przeprowadzić wywiad SAMPLE, ewentualnie umożliwić przyjęcie leku i wezwać 

pomoc medyczną. Dodatkowo należy zapewnić poszkodowanemu komfort psychiczny 

i termiczny do przyjazdu karetki, reagować na zmiany jego stanu. 

Atak astmy oskrzelowej powoduje skurcz mięśni dróg oddechowych, co bardzo utrudnia 

oddychanie, szczególnie wydech. Napady mogą być wywołane przez alergię lub stres. 

Podczas ataku należy chorego uspokoić, pomóc mu wygodnie usiąść (powinien się lekko 

pochylić), zapewnić dostęp świeżego powietrza. Chorzy najczęściej używają inhalatorów. 

Jeżeli atak będzie trudny do opanowania, trzeba wezwać pomoc medyczną oraz zapewnić 

poszkodowanemu komfort psychiczny i termiczny. 

Jeśli to możliwe, przy ataku epilepsji należy zabezpieczyć chorego przed upadkiem, usunąć 

z jego otoczenia wszelkie przedmioty, które mogą prowadzić do skaleczeń i urazów. 

Następnie udrożnić drogi oddechowe i przytrzymywać głowę poszkodowanego oburącz 

lub udami. Przykucnij za głową poszkodowanego i podsuń własną stopę pod potylicę poszkodowanego. 

Twoja stopa zabezpieczy głowę poszkodowanego przed wtórnymi urazami 

doznanymi uderzeniami o podłożę. Po ustaniu drgawek należy ułożyć chorego w pozycji 

bocznej bezpiecznej, zapewnić mu komfort psychiczny i termiczny, do przyjazdu karetki 

pogotowia kontrolować czynności życiowe i reagować na zmiany. 

a) b) 

Rys. 30.3. Pierwsza pomoc w napadzie drgawek: a) udrożnienie dróg oddechowych i unieruchomienie 

głowy kolanami, b) przytrzymanie za ramiona i dociśnięcie do podłoża 

ZAPAMIĘTAJ 

Wyłącznie w przypadku silnego ataku należy przytrzymać osobę chorą za ramiona i przyciskać 

ją do podłoża. 

U chorych na cukrzycę ważne są dwa stany: hiperglikemii (kiedy poziom cukru jest za 

wysoki) i hipoglikemii (kiedy poziom cukru jest za niski). Większość chorych kontroluje 

chorobę dzięki odpowiedniej diecie i przyjmowaniu insuliny. 

Hiperglikemia objawia się wzmożonym pragnieniem i łaknieniem oraz częstym oddawaniem 

moczu.


217 

Hipoglikemia może się objawiać osłabieniem, zawrotami głowy, drżeniem mięśni, dezorientacją 

i agresją. 

Pierwsza pomoc polega na wygodnym usadzeniu chorego i podaniu mu: w hipoglikemii 

węglowodanów (np. słodkiego napoju), natomiast w hiperglikemii niegazowanej wody 

mineralnej. Jeśli stan chorego się nie poprawia, trzeba wezwać pogotowie ratunkowe. 

Podczas udaru mózgu występują różne objawy (w zależności od tego, które części organu 

zostały nim dotknięte). Najczęściej udarom towarzyszy zaburzone widzenie, splątanie, 

porażenie mięśni jednej strony ciała, wyciek śliny, opadanie kącika ust, zaburzenie równowagi. 

Podczas udzielania pomocy poszkodowanym z udarem mózgu należy postępować jak 

w algorytmie RKO. Jeżeli możesz zebrać wywiad od pacjenta lub rodziny, ustal dokładną 

godzinę wystąpienia pierwszych objawów udaru mózgu. Godzina ta jest bardzo istotna 

w przypadku zakwalifikowania pacjenta do wysokospecjalistycznych metod leczenia udarów 

niedokrwiennych mózgu. 

a) 

b) 

Rys. 30.4. Pierwsza pomoc w udarze mózgu: a) ułożenie poszkodowanego, b) sprawdzanie unoszenia 

ramion 

30.4. Ewakuacja poszkodowanych 

Jeśli udzielanie pomocy na miejscu zdarzenia jest niemożliwe, trzeba ewakuować poszkodowanego 

w bezpieczne miejsce. Aby ustrzec się przed urazem pleców lub kręgosłupa, 

należy stosować odpowiednie techniki. 

Najbezpieczniejszym sposobem przenoszenia, zarówno dla osoby poszkodowanej, jak 

i dla ratującego, jest chwyt Rauteka. Znanymi i opisanymi w podręczniku do Edukacji dla 

bezpieczeństwa sposobami wynoszenia poszkodowanych przez jedną osobę są również 

sposoby: „matczyny”, „strażacki” lub „na barana”. 

Zawsze, gdy jest to możliwe, należy korzystać z pomocy świadków zdarzenia. W sytuacji, 

gdy jest dwóch ratujących, można przenosić przytomnych poszkodowanych sposobami: 

„na ławeczce”, „na krzesełku”, z zastosowaniem prowizorycznych noszy lub po prostu 

wyciągnąć na kocu.


Rys. 30.5. Chwyt Rauteka: wsunięcie rąk pod pachy poszkodowanego, uchwycenie nachwytem jego 

ręki, przykucnięcie, wyprostowanie tułowia i odciągnięcie poszkodowanego w bezpieczne miejsce 

a) b) c) 

Rys. 30.6. Przenoszenie poszkodowanego: a) sposobem „matczynym”, b) sposobem „strażackim”, 

c) „na barana” 

a) b)


219 

c) 

Rys. 30.7. Sposoby przenoszenia poszkodowanego: a) „krzesełko dwuręczne”, b) „na ławeczce”, 

c) „na ławeczce” z zastosowaniem chusty trójkątnej związanej w pętlę 

ZAPAMIĘTAJ 

1. Oparzenia w obrębie tzw. okolic wrażliwych, tj. twarzy, oczu, szyi, krocza, rąk, stóp lub 

w okolicach stawów, a także obejmujące cały obwód palca, kończyny, szyi czy tułowia 

oraz oparzenia elektryczne wymagają natychmiastowej pomocy medycznej. 

2. Oparzenia do 10% powierzchni ciała należy schładzać przez 15 minut. Jeżeli oparzeniu 

uległo więcej niż 10% powierzchni ciała, schładzanie strumieniem wody stosuje się 

przez minutę. W obu przypadkach używa się mokrych opatrunków. 

3. Nie wolno: zrywać ubrania, które przykleiło się do skóry, przekłuwać pęcherzy i usuwać 

martwej skóry. 

4. Powierzchnie oparzone kwasami należy obficie spłukać wodą. W każdym przypadku 

oparzenia chemicznego należy wezwać pomoc medyczną. 

5. Poszkodowanych, którzy doznali udaru słonecznego lub cieplnego, należy umieścić 

w chłodnym i przewiewnym miejscu. W obu przypadkach konieczna jest pomoc medyczna. 

6. W przypadku porażenia prądem nie wolno dotykać poszkodowanego, dopóki ma kontakt 

ze źródłem prądu. Rozlane płyny i przedmioty, których dotyka poszkodowany, 

mogą przewodzić prąd. 

7. W czasie burzy należy szukać schronienia w samochodzie lub pochylić się jak najniżej 

(ukucnąć, ale się nie kłaść). Należy unikać zbiorników wodnych i wysokich obiektów. 

Nie wolno korzystać z telefonu komórkowego. 

8. W sytuacjach zawału serca, ataku astmy, cukrzycy, wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego 

należy zebrać wywiad SAMPLE, wezwać pomoc medyczną i umożliwić przyjęcie 

leku będącego w posiadaniu chorego. 

9. Jeśli atak epilepsji zdarzył się w miejscu publicznym, doszło do powtórnego ataku lub 

czas trwania ataku się przedłuża, należy wezwać pogotowie ratunkowe. 

10. Po ataku epilepsji nie wolno pozwolić poszkodowanemu odejść. Należy ułożyć go w pozycji 

bocznej bezpiecznej, zmieniać jego ułożenie mniej więcej co 30 minut i kontrolować 

czynności życiowe do czasu przyjazdu pogotowia ratunkowego.



1. Wymień części ciała, których oparzenie stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia poszkodowanego. 

2. Wymień czynności, jakie należy podjąć, aby udzielić pomocy osobie porażonej prądem. 

3. W warsztacie samochodowym, podczas wymiany akumulatora, doszło do poparzenia. 

Kolega ma poparzone obie dłonie i lewą stopę. Na palcu nosi sygnet. Na dłoniach pojawiły 

się rany w postaci strupów. Rozpoznaj uraz i zaproponuj zakres pierwszej pomocy 

w opisanym przypadku. 

4. Rozpoznaj uraz i wezwij pogotowie ratunkowe do wypadku opisanego poniżej, w którym 

ciężarówka zatrzymała się na poboczu drogi. Zaproponuj też zakres pierwszej pomocy. 

Jedziecie z kolegą samochodem. Zatrzymujecie się na poboczu i widzicie kierowcę 

opartego o kierownicę, który ciężko oddycha, ma sine usta i płytki paznokci, odczuwa 

za mostkiem ból promieniujący do lewego ramienia i żuchwy. Jest wystraszony, ma 

szarą skórę pokrytą zimnym potem. W dłoni ściska lek. 

5. Opisz, jakiej pomocy należy udzielić osobie, u której wystąpił atak astmy. 

6. Zaproponuj zakres pierwszej pomocy w przypadku osoby, u której wystąpił atak epilepsji. 

7. Omów polecenia, jakie należy wydać osobie, u której podejrzewamy udar mózgu. Opisz, 

co sprawdzają wg skali Cincinnati. 

8. Wyjaśnij, w jakich sytuacjach należy przeprowadzać ewakuację poszkodowanych. Podaj 

po dwa przykłady sposobów ewakuacji przez jedną i dwie osoby.

ZAŁĄCZNIK 1. SCHEMATY POSTĘPOWANIA PODCZAS UDZIELANIA 

PIERWSZEJ POMOCY 

221 

ZAŁĄCZNIK 1. Schematy postępowania podczas udzielania pierwszej pomocy 

Schemat 20 kroków postępowania podczas udzielania pierwszej pomocy 

1. Sprawdź, czy tobie i ratowanemu nie zagraża niebezpieczeństwo. Jeśli tak, usuń je. 

2. Zabezpiecz miejsce wypadku. Postępuj tak, abyś w trakcie udzielania pomocy nie doznał 

urazu lub się nie zatruł. 

3. Weź apteczkę, włóż rękawiczki, jeśli trzeba, załóż maseczkę poszkodowanemu. 

4. Oceń, czy sam dasz sobie radę. Sprawdź, ile osób wymaga pomocy, jaki jest ich stan. 

5. Rób tylko to, co jest w danej sytuacji konieczne. 

6. Sprawdź, czy ratowany jest przytomny – zadaj mu proste pytania, jeśli nie odpowie, 

potrząśnij za ramiona. 

7. Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny, wołaj o pomoc lub wskaż konkretne osoby do 

pomocy. 

8. Jeśli nastąpiło zatrzymanie oddechu i krążenia (lub oddech jest niewydolny), wezwij 

pogotowie ratunkowe lub spowoduj jego wezwanie. Następnie rozpocznij wykonywanie 

RKO. 

9. Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny, ale oddycha, a ty musisz zostawić go samego, 

ma wyciek krwi albo płynu z ucha i / lub nosa, ułóż go w pozycji bocznej bezpiecznej. 

10. Nie podawaj poszkodowanemu niczego do picia, jedzenia, nie pozwól zapalić papierosa, 

nie wyjmuj z ran ciał obcych. 

11. Jeżeli poszkodowany jest przytomny, sprawdź, jakich doznał urazów. Jeżeli podejrzewasz 

uraz kręgosłupa lub miednicy – nie ruszaj poszkodowanego niepotrzebnie, lecz 

stabilizuj całe ciało. Z poszkodowanym przytomnym przeprowadź wywiad SAMPLE. 

12. Opatrz rany. Silne krwawienia i krwotoki tamuj za pomocą opatrunku uciskowego. 

13. Oparzenia termiczne schładzaj do 15 minut zimną wodą. Jeżeli powierzchnia oparzenia 

przekracza 10% powierzchni ciała, ogranicz czas chłodzenia do minuty. 

14. W urazach kości i uszkodzeniach stawów, w zranieniach i stłuczeniach stabilizuj kończyny 

poszkodowanego w pozycji dla niego najwygodniejszej. 

15. W omdleniach, jeżeli wykluczysz uraz głowy, zastosuj pozycję czterokończynową. W przypadku 

urazu głowy oraz gdy omdlała jest w ciąży ułóż poszkodowanego na boku (ciężarną 

na lewym boku). 

16. Staraj się zapobiec rozwojowi wstrząsu: zadbaj o komfort psychiczny – wspieraj poszkodowanego, 

i termiczny – okryj go kocem NRC. 

17. Kontroluj czynności życiowe poszkodowanych, reaguj na zmiany. Nie zostawiaj ratowanego 

samego. 

18. Sprawdź, czy z ust ratowanego nie czuć zapachu alkoholu, acetonu, owoców lub chemikaliów. 

19. Sprawdź, czy u ratowanego nie pojawiły się: nierówność źrenic, opadanie kącika ust 

i wyciek śliny, osłabienie siły mięśniowej po lewej lub prawej stronie. 

20. W sytuacji ataku serca, ataku astmy, wstrząsu anafilaktycznego, hiperglikemii lub hipoglikemii 

powinieneś choremu umożliwić przyjęcie leku lub napicie się napoju, który 

ma przy sobie.


SEKWENCJA DZIAŁAŃ PODCZAS UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY 

OCENA SYTUACJI/ROZPOZNANIE ZAGROŻENIA 

BEZPIECZEŃSTWO WŁASNE 

ZABEZPIECZENIE MIEJSCA ZDARZENIA 

BEZPIECZNE DOTARCIE DO POSZKODOWANEGO 

Jest bezpiecznie 

Bezpieczeństwo zagrożone 

(np. wypadek 

samochodowy możliwość 

zapalenia/wybuchu) 

UDZIELENIE PIERWSZEJ POMOCY 

EWAKUACJA DO STREFY BEZPIECZNEJ 

UDZIELENIE PIERWSZEJ POMOCY



223 

ZAGROŻENIE ŻYCIA 

Bezpieczeństwo własne 

Ocena stanu świadomości 

Nieprzytomny 

Przytomny 

Widzisz drgawki całego 

ciała – zabezpiecz głowę 

Oparzenie 

Drgawki ustąpiły lub nie 

występowały – postępuj 

zgodnie z algorytmem BLS 

Upewnij się, czy nie 

doszło do zadławienia 

ciałem obcym 

Zdejmij biżuterię 

Schładzaj 15 min 

pod bieżącą wodą 

Zadławienie 

Ujście dróg oddechowych 

zawsze skierowane do dołu 

Brak zadławienia 

Podejrzenie użądlenia osy/pszczoły – jak 

najszybsze uzyskanie pomocy medycznej 

Dorosły 

– 5 uderzeń w okolicę międzyłopatkową 

– 5 rękoczynów Heimlicha 

Dziecko 

Przełóż przez kolano i uderzaj 

w okolicę międzyłopatkową 

Wezwij pomoc lub udaj się 

do najbliższej placówki medycznej


BLS 

Bezpieczeństwo własne 

Ocena stanu świadomości 

Przytomny 

Nieprzytomny 

Czy potrzebujesz pomocy? 

Czy odpowiedzi są logiczne? 

Czy widzę rany, krwotoki, 

zniekształcenia kończyn? 

Wołanie o pomoc lub wyznaczenie kogoś, 

aby wezwał pomoc medyczną 

Udrożnienie dróg oddechowych 

Warunek konieczny: 

BRODA wyżej od NOSA 

Oddycha prawidłowo: co najmniej 

2 oddechy w ciągu 10 s 

Brak prawidłowego oddechu 

(prawidłowy oddech to co najmniej 

2 oddechy w ciągu 10 s) 

Pozycja boczna bezpieczna 

Wezwanie pomocy lub sprawdzenie, 

czy osoba wyznaczona wzywa pomoc 

Wezwij pomoc lub upewnij się, że osoba 

wyznaczona wzywa pomoc 

Zewnętrzny masaż serca: 30 uciśnięć 

klatki piersiowej i 2 oddechy zastępcze



225 

RESUSCYTACJA KRĄŻENIOWO-ODDECHOWA DOROSŁEGO 

Oceń stan poszkodowanego 

Przytomny 

Nieprzytomny 

Oceń stan 

poszkodowanego pod 

względem ewentualnych 

urazów i obrażeń 

Obecny 

Udrożnij drogi 

oddechowe 

Sprawdź oddech 

Zastosuj procedury 

odpowiednie do rodzaju 

urazów i obrażeń 

Kontroluj czynności 

życiowe 


Wspieraj 


psychicznie 

Zapewnij 

poszkodowanemu 

komfort termiczny 

Sprawdź wydolność 

oddechu 

– oddech wydolny 

Oddech niewydolny 

Nieobecny 

Wezwij pomoc 

Wykonaj resuscytację 

krążeniowo-oddechową: 

30 ucisków 

i 2 wdechy w tempie 

100 ucisków/1 min 

Prowadź RKO 

do momentu osłabnięcia, 

przybycia karetki 

pogotowia lub 

powrotu oddechu


RKO DZIECKO (OD 1. ROKU DO OKRESU DOJRZEWANIA) 


OCENA STANU ŚWIADOMOŚCI 

PRZYTOMNY 

NIEPRZYTOMNY 

Czy potrzebuje pomocy? 



zniekształcenia kończyn? 

Gdzie są twoi rodzice? 

WOŁANIE O POMOC lub 

wyznaczenie kogoś, aby wezwał pomoc medyczną 

UDROŻNIENIE DRÓG ODDECHOWYCH 

Warunek konieczny: BRODA wyżej od NOSA 

ODDYCHA PRAWIDŁOWO 

(min. 2 oddechy w ciągu 10 s) 

BRAK PRAWIDŁOWEGO ODDECHU 

POZYCJA BOCZNA BEZPIECZNA 

5 ODDECHÓW RATOWNICZYCH 

KOMFORT TERMICZNY / 

WSPARCIE PSYCHICZNE 

BRAK OZNAK ŻYCIA 

(oznaki życia: oddech, kaszel, odgłosy, 

pojękiwania, ruchy mimowolne, płacz) 

15 UCIŚNIĘĆ KLATKI PIERSIOWEJ 

I 2 ODDECHY 

PO 1 MIN WEZWIJ POMOC 

KONTYNUUJ 15 UCIŚNIĘĆ 

I 2 ODDECHY



227 

OMDLENIE / UTRATA PRZYTOMNOŚCI 



PRZYTOMNY 

NIEPRZYTOMNY 

Czy potrzebuje pomocy? 



zniekształcenia? 

Brak prawidłowego 

oddechu 

WEZWANIE POMOCY lub 

sprawdzenie czy wyznaczona 

osoba ją wzywa 

WOŁANIE O POMOC lub 

wyznaczenie kogoś, aby wezwał pomoc medyczną 

UDROŻNIENIE DRÓG ODDECHOWYCH 

(BRODA wyżej od NOSA) 

Prawidłowy oddech 

30 UCIŚNIĘĆ KL. PIERSIOWEJ; 

2 ODDECHY 

POZYCJA CZTEROKOŃCZYNOWA 

(unieś ręce i nogi) 

Brak powrotu przytomności 

Powrót przytomności 

(maks. 3 min) 

POZYCJA BOCZNA BEZPIECZNA 

(kontroluj oddech co 2 min) 

WEZWANIE POMOCY lub 

Sprawdzenie, czy wyznaczona 

osoba ją wzywa 

OCEŃ EWENTUALNE URAZY 

POWOLNA PIONIZACJA 

1–2 min – leży 

3–4 min – siedzi 

5–6 min – wstaje


URAZY 



NIEPRZYTOMNY 

PRZYTOMNY 

Postępuj zgodnie z algorytmem BLS 

Widzisz masywne krwawienia – 

przerwij algorytm BLS – zatamuj 

krwawienie i wróć do wykonywania 

algorytmu BLS 

Odsłoń okolicę urazu 

Znajdź miejsce urazu 

W przypadku masywnych krwotoków 

zatamuj dostępnym najszybszym 

sposobem 

Krwotoki i krwawienia o mniejszym 

nasileniu – zastosuj opatrunek 

uciskowy 

Gdy podejrzewasz złamanie, 

usuń biżuterię z kończyn 

Wezwij pomoc lub udaj się do 

najbliższej placówki medycznej 

Zastosuj unieruchomienie: 

– kończynę górną unieruchom 

do tułowia 

– kończynę dolną unieruchom 

do zdrowej kończyny dolnej 

Wezwij pomoc lub udaj się 

do najbliższej placówki medycznej



229 

URAZY I OBRAŻENIA KOŃCZYN 

Ocena sytuacji i stanu poszkodowanych 

Wezwanie pogotowia – 999 lub 112 

Uwidocznij – odkryj 

Stawy 

Kości długie kończyn 

Deformacja stawu 

z pozycją 

przymusową 

(ułożenie nieprawidłowe) 

Stabilizacja 

w pozycji zastanej, 

unieruchomienie 

obłożeniowe 

W razie konieczności 


do transportu 

Podejrzenie złamania 

otwartego 

Stabilizacja 

w pozycji zastanej 

– podparcie/obłożenie 

Opatrunek osłonowy 

na ranę; stabilizacja 

wystających kości 

Podejrzenie złamania 

zamkniętego 


w pozycji zastanej 



do transportu 

Zapewnienie komfortu termicznego i psychicznego. 

Kontrola stanu poszkodowanego – reagowanie na zmiany


OPARZENIE TERMICZNE 


INTENSYWNE SCHŁADZANIE 

POD BIERZĄCĄ WODĄ PRZEZ 2–3 MIN 

OCENA OBRAŻEŃ / ZDJĘCIE BIŻUTERII 

DALSZE SCHŁADZANIE ZA POMOCĄ MOKRYCH KOMPRESÓW 

LUB OPATRUNKÓW HYDROŻELOWYCH PRZEZ 15–20 MIN 

ZAPEWNIENIE KOMFORTU TERMICZNEGO I PSYCHICZNEGO 

WEZWANIE POMOCY lub udanie się 

do najbliższej placówki medycznej 

JEŻELI JEST TO SUBSTANCJA STAŁA 

(WAPNO GASZONE), 

DOKŁADNIE USUŃ – MECHANICZNIE (ZETRZYJ), 

ZDEJMIJ ODZIEŻ (UWAŻAJ, BY NA ZAPRUSZYĆ OCZU)



231 

PORAŻENIE PRĄDEM ELEKTRYCZNYM 



PRZYTOMNY 

NIEPRZYTOMNY 

OCEŃ EWENTUALNE URAZY 

POSTĘPUJ ZGODNIE 

Z ALGORYTMEM BLS 

WEZWIJ POMOC lub 

udaj się do najbliższej 

placówki medycznej 

Wezwij pomoc lub udaj się do 

najbliższej placówki medycznej


SEKWENCJE DZIAŁAŃ PODCZAS NAPADU EPILEPSJI 

Oceń sytuację i zadbaj o bezpieczeństwo; 

jeśli jest to możliwe, zabezpiecz przed upadkiem 

Zadbaj o bezpieczeństwo 

(swoje, świadków zdarzenia, chorego) 

Chroń głowę poszkodowanego przed uderzeniami, 

zabezpieczając drożność dróg oddechowych 

Nie powstrzymuj ruchów poszkodowanego w czasie ataku 

Po ataku zapewnij dostęp świeżego powietrza 

Ułóż poszkodowanego w pozycji bocznej ustalonej 

Wezwij pogotowie 

Zmieniaj ułożenie poszkodowanego co 20–30 minut 

Zadbaj o komfort psychiczny i termiczny 

poszkodowanego, kontroluj jego czynności życiowe 

i reaguj na zmiany w jego zachowaniu



233 

SEKWENCJE DZIAŁAŃ PODCZAS ZAWAŁU SERCA 

Oceń sytuację i zadbaj o bezpieczeństwo 

Posadź poszkodowanego z podpartymi rękami i głową 

Przeprowadź wywiad SAMPLE 

Pomóż poszkodowanemu przyjąć lek 

Poluzuj ubranie (pasek i pod szyją) 

Wezwij pogotowie ratunkowe 

Okryj chorego kocem termicznym 

Zapewnij poszkodowanemu wsparcie psychiczne, 

rozmawiaj z nim; nie pozostawiaj go samego 

Kontroluj czynności życiowe poszkodowanego 

i reaguj na zmiany w jego zachowaniu 

(do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego)


SŁOWNICZEK TERMINÓW I POJĘĆ 

Akomodacja gałki ocznej to dostosowanie się oka do widzenia 

przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach 

poprzez zmianę kształtu soczewki oka. 

Adaptacja gałki ocznej to zdolność oka do widzenia przy 

różnych wartościach natężenia światła. 

Aspiracja to przedostanie się substancji bądź mieszaniny 

ciekłej lub stałej bezpośrednio przez jamę ustną lub 

nosową, lub pośrednio w wyniku wymiotów, do tchawicy 

i dolnych dróg oddechowych. Toksyczność spowodowana 

aspiracją ma poważne skutki ostre, takie jak chemiczne 

zapalenie płuc, różne stopnie uszkodzenia płuc lub śmierć 

w następstwie aspiracji. 

Bezpieczeństwo maszyn to możliwość użytkowania 

maszyn i innych urządzeń technicznych w warunkach 

zgodnych z przeznaczeniem, określonych w instrukcjach 

obsługi, bez powodowania urazów lub pogorszenia stanu 

zdrowia ich użytkowników. 

Bezpieczeństwo i higiena pracy jest to dziedzina wiedzy 

zajmującą się kształtowaniem właściwych i bezpiecznych 

warunków pracy poprzez stosowanie określonych przez 

prawo warunków, w jakich powinna odbywać się praca. 

Bezpieczeństwo pożarowe to stan eliminujący zagrożenie 

dla życia lub zdrowia ludzi, który jest osiągany dzięki przestrzeganiu 

przepisów przeciwpożarowych, stosowaniu 

technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego 

oraz prowadzeniu działań zapobiegawczych. 

Bezpieczeństwo pracy to działalność zmierzająca do 

zabezpieczenia pracownika przed wypadkiem w pracy, 

realizowana poprzez stosowanie różnych środków techniki 

bezpieczeństwa pracy, bezpieczną organizację pracy 

i kształtowanie bezpiecznych zachowań ludzkich w pracy 

– uwzględniając rodzaj i nasilenie występujących potencjalnych 

zagrożeń wypadkowych. 

BHP to powszechnie stosowany skrót określający termin 

„bezpieczeństwo i higiena pracy”. 

Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut 

Badawczy (CIOP) to podstawowa placówka naukowo- 

-badawcza w Polsce zajmująca się kompleksowo problematyką 

bhp. 

Choroba zawodowa to zmiany chorobowe w organizmie 

pracownika powstałe np. w rezultacie nieprzestrzegania 

norm higienicznych i zasad bhp w pracy. W ujęciu prawnym 

chorobą zawodową określamy schorzenie wymienione 

w „Wykazie chorób zawodowych” w załączniku do Rozporządzenia 

Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie 

ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz 

sposobu ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamieszczanych 

w rejestrze wypadków przy pracy (z późniejszymi 

zmianami). 

Czas pracy jest to czas, w którym pracownik pozostaje 

do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym 

miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy (art. 128 k.p.). 

Czas pracy jest istotnym elementem stosunku pracy. 

Stanowi miarę wykonywanej pracy i podstawę obliczenia 

wynagrodzenia. 

Czynnik niebezpieczny to czynnik występujący w procesie 

pracy, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub 

może prowadzić do urazu (natychmiast). 

Czynnik szkodliwy to czynnik występujący w procesie pracy, 

którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może 

prowadzić do schorzenia. W zależności od poziomu oddziaływania 

lub innych warunków czynnik szkodliwy może 

stać się niebezpieczny. 

Czynnik uciążliwy to czynnik, którego oddziaływanie na 

pracującego może spowodować złe samopoczucie lub 

nadmierne zmęczenie, nie prowadząc jednak do trwałego 

pogorszenia stanu zdrowia człowieka, ale w zależności 

od poziomu oddziaływania lub innych warunków czynnik 

uciążliwy może stać się szkodliwy lub w szczególnych 

przypadkach niebezpieczny. 

Czynniki chemiczne w środowisku pracy to substancje i preparaty, 

które w zależności od stężenia i innych warunków 

panujących na stanowisku pracy mogą być niebezpieczne 

lub szkodliwe dla człowieka. 

Dawka to ilość substancji chemicznej podana do organizmu, 

pobrana lub wchłonięta przez niego. Dawka może 

być wyrażona w jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię 

ciała, niekiedy dodatkowo na dobę. 

Decybel (dB) to jednostka opisująca natężenie dźwięku. 

Jest to jedna dziesiąta bela (od nazwiska Aleksandra 

Grahama Bella – wynalazcy telefonu). Decybel nie opisuje 

głośności dźwięku, gdyż ta jest parametrem subiektywnym 

– zależy od wrażliwości ucha słuchacza. Decybel 

wyraża logarytmiczny stosunek głośności dwóch sygnałów 

dźwiękowych. Decybela używamy w sytuacji, gdy chcemy 

porównać wielkości zmieniające się liniowo w bardzo 

szerokim zakresie. Z powodu takich właśnie właściwości 

słuchu ludzkiego używanie tego typu jednostki okazało 

się bardziej praktyczne niż posługiwanie się wartościami 

bezwzględnymi. 

Dobór środków ochrony indywidualnej to działanie mające 

na celu wyselekcjonowanie konkretnego rodzaju środków 

ochrony indywidualnej, zapewniającego skuteczną ochronę 

pracownika przed określonymi czynnikami niebezpiecznymi 

i szkodliwymi. 

Dozór techniczny są to działania zmierzające do zapewnienia 

bezpiecznego funkcjonowania urządzeń technicznych. 

Zasady, zakres i formy wykonywania dozoru technicznego 

są zawarte w ustawie o dozorze technicznym. Instytucją 

odpowiedzialną za realizację zadań związanych z wykonywaniem 

dozoru technicznego jest Urząd Dozoru Technicznego 

(UDT).


235 

Drgania mechaniczne (wibracje) są to niskoczęstotliwościowe 

drgania rozprzestrzeniające się w ośrodkach stałych 

i przekazywane do organizmu człowieka przez bezpośredni 

jego kontakt z drgającym ośrodkiem. Przy bezpośrednim 

kontakcie człowieka z drgającym źródłem mogą stanowić 

zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia ludzkiego oraz powodować 

uszkodzenia konstrukcji budowlanych, maszyn 

i urządzeń oraz zakłócenia procesów technologicznych. 

Elektryczność statyczna jest to zespół zjawisk towarzyszących 

pojawieniu się niezrównoważonego ładunku elektrycznego 

na materiałach o małej przewodności elektrycznej. 

Ekonomika i organizacja pracy jest to nauka zajmująca się 

między innymi określaniem warunków pracy oraz doborem 

środków zapewniających osiągnięcie zamierzonych wyników 

ekonomicznych pracy bez uszczerbku dla zdrowia 

pracownika. 

Ergonomia jest to dziedzina wiedzy zajmującą się dostosowaniem 

narzędzi, maszyn, urządzeń technicznych, stanowisk 

roboczych i środowiska pracy do psychofizycznych 

cech, możliwości i potrzeb człowieka. 

Ewakuacja jest to działanie szybkie, zorganizowane, mające 

na celu bezpieczne i szybkie przemieszczenie ludzi, zwierząt 

i mienia (cennych urządzeń, ważnej dokumentacji) ze 

strefy zagrożenia. 

Fizjologia pracy to nauka badająca reakcje zachodzące 

w organizmie człowieka w czasie wykonywania pracy. 

Gospodarka cieplna organizmu to zespół powiązanych ze 

sobą procesów termofizycznych zachodzących w organizmie 

człowieka w zmieniających się warunkach termicznych 

otoczenia. 

Hałas to wszelkie niepożądane, nieprzyjemne, dokuczliwe, 

uciążliwe lub szkodliwe dźwięki oddziaływujące na narząd 

słuchu i inne zmysły człowieka, przeszkadzające w wykonywaniu 

czynności lub utrudniające wypoczynek. 

Higiena pracy jest to nauka zajmująca się badaniami wpływu 

warunków pracy na zdrowie pracownika, ustalaniem 

występujących w środowisku pracy czynników szkodliwych 

i uciążliwych oraz zapobieganiem powstawania różnego 

rodzaju schorzeń u osób wykonujących określony zawód. 

Higiena pracy obejmuje działania i środki służące zapobieganiu 

chorobom zawodowym. 

Hipotermia jest to wychłodzenie organizmu prowadzące 

do obniżenia jego efektywności działania, co zwiększa ryzyko 

wypadku. W ekstremalnym przypadku może prowadzić 

do śmierci. 

Instrukcja Bezpieczeństwa Pożarowego to dokument 

opracowywany zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia 

Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 

2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych 

obiektów budowlanych i terenów na potrzeby konkretnego 

obiektu. 

Instruktaż ogólny jest to szkolenie przeprowadzane przed 

dopuszczeniem do wykonywania pracy, które obowiązuje 

wszystkich uczniów szkół zawodowych zatrudnionych 

w celu odbycia praktycznej nauki zawodu, studentów 

odbywających praktykę studencką i nowo zatrudnionych 

pracowników. 

Instruktaż stanowiskowy jest to obowiązkowe szkolenie 

ucznia, studenta, pracownika przeprowadzane przed dopuszczeniem 

do wykonywania pracy na określonym stanowisku. 

Kończy się on sprawdzianem wiedzy i umiejętności 

z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz 

zasadami bhp, stanowiącym podstawę dopuszczenia pracownika 

do wykonywania pracy na określonym stanowisku. 

Iskra mechaniczna jest to cząstka masy oderwana od 

podłoża wskutek oddziaływania mechanicznego (tarcia lub 

uderzenia), ogrzana do wysokiej temperatury. 

Kodeks cywilny (k.c.) jest to zbiór przepisów prawnych z zakresu 

prawa cywilnego, obejmujący normy prawne regulujące 

stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi 

i osobami prawnymi, między innymi przepisy dotyczące: 

własności, pełnomocnictw, zawierania umów, zobowiązań. 

Kodeks pracy (k.p.) jest to zbiór przepisów prawnych 

regulujących prawa i obowiązki objęte stosunkiem pracy 

w odniesieniu do wszystkich pracowników bez względu 

na podstawę prawną ich zatrudnienia. Składa się z 15 

działów zawierających między innymi przepisy dotyczące: 

wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń, czasu pracy, 

obowiązków pracodawcy i pracownika, uprawnień pracowników 

związanych z rodzicielstwem, bezpieczeństwa 


Koszt energetyczny pracy jest to ilość zużywanej przez 

organizm ludzki energii podczas wykonywania pracy. 

Luminancja jest to wielkość fotometryczna będąca miarą 

natężenia oświetlenia padającego w danym kierunku. Jednostką 

luminancji jest kandela na metr kwadratowy [cd/m 2 ]. 

Medycyna pracy jest to specjalność lekarska, której przedmiotem 

jest badanie wpływu środowiska pracy na pacjenta, 

diagnostyka, leczenie i profilaktyka chorób zawodowych. 

Miejsce pracy to miejsce wyznaczone przez pracodawcę, 

do którego pracownik ma dostęp podczas wykonywania 

pracy. 

Mobbing jest to forma przemocy psychicznej, charakteryzująca 

się długotrwałym nękaniem mającym na celu 

obniżenie czyjejś samooceny, wyrządzenie szkody i krzywdy, 

poniżenie. Artykuł 943 § 2 k.p. określa mobbing jako 

działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane 

przeciwko pracownikowi polegające na uporczywym 

i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące 

u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, 

powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie 

pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu 

współpracowników. Osobą dopuszczającą się mobbingu 

nie musi być pracodawca, lecz może to być przełożony lub 

współpracownik. Pracodawca jest zobowiązany przeciwdziałać 

mobbingowi.


Monotonia jest to uciążliwość psychiczna spowodowana 

brakiem lub jednostajnością bodźców i działań oraz niezmienną 

sytuacją w pracy (np. obserwacja wskaźników na 

ekranie monitora lub pulpitu sterowniczego, obsługa taśmy 

montażowej). 

Monotypia (monotypowość ruchów i czynności) jest to jednostajność 

ruchów roboczych wymagających udziału tylko 

pewnych grup mięśni, co powoduje ich szybkie zmęczenie. 

Występuje przy pracach silnie zmechanizowanych, np. przy 

taśmie produkcyjnej, obsłudze automatów, malowaniu. 

Skutkiem monotypii jest wrażenie uciążliwości pracy. 

Narażenie zawodowe to podleganie oddziaływaniu czynników 

szkodliwych związanych z wykonywaniem pracy. 

Najwyższe dopuszczalne stężenie progowe jest to wartość 

stężenia substancji toksycznej, która w środowisku pracy 

nie może być przekroczona ze względu na zagrożenie 

zdrowia lub życia pracownika. 

Nawyk jest to czynność zautomatyzowana, doprowadzona 

do perfekcji. Ukształtowany nawyk umożliwia płynne 

i sprawne działanie. 

Norma obligatoryjna jest to norma, której stosowanie 

jest obowiązkowe. Stosowanie Polskich Norm (PN) jest 

dobrowolne, ale niektóre z nich są obligatoryjne z mocy 

odpowiednich przepisów prawnych. 

Norma TCO jest to certyfikat jakości oceniający zgodność 

m.in. pod względem: emisji promieniowania, ergonomii, 

energooszczędności i ekologii, przyznawany monitorom 

komputerowym i elektronicznym urządzeniom biurowym. 

Normy higieniczne są to najwyższe dopuszczalne natężenia 

(NDN) hałasu, oświetlenia i innych czynników fizycznych 

środowiska pracy oraz najwyższe dopuszczalne stężenie 

(NDS) pyłów lub trucizn w powietrzu. Normy higieniczne 

stanowią kryterium oceny higienicznych warunków pracy, 

a ich przekroczenie w ciągu 8 godzin codziennej pracy ma 

ujemny wpływ na zdrowie pracownika. 

Obciążenie termiczne jest to stopień narażenia organizmu 

ze strony środowiska na wzrost temperatury wewnętrznej 

ciała w środowisku gorącym lub jej spadek w środowisku 

zimnym. 

Ocena zgodności jest to działanie prowadzące do wykazania, 

że określony wyrób i proces jego produkcji są zgodne 

z wymaganiami określonymi w normach i przepisach 

prawnych. 

Ochrona pracy jest to pojęcie obejmujące przedsięwzięcia 

z zakresu prawnej ochrony pracy, technicznego bezpieczeństwa 

i bezpiecznej organizacji pracy oraz higieny 

i medycyny pracy. 

Ochrona przeciwpożarowa (ppoż.) to przedsięwzięcia, 

czynności i zabiegi profilaktyczne mające na celu ochronę 

życia, mienia i zdrowia przed pożarem, klęską żywiołową 

lub innym miejscowym zagrożeniem. 

Odpowiedzialność cywilna deliktowa jest to odpowiedzialność 

cywilna z tytułu czynów niedozwolonych regulowana 

przez Kodeks cywilny. „Kto z winy swej wyrządził drugiemu 

szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia” (art. 415 k.c.). 

Odpowiedzialność za naruszenie przepisów o ochronie 

pracy jest to odpowiedzialność prawna pracodawcy, 

a w niektórych sytuacjach także osób kierujących pracownikami. 

Wiąże się ona z karami z tytułu niewypełnienia 

obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 

określonych w: Kodeksie pracy, Kodeksie karnym, ustawie 

o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, ustawie 

o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, a także w ustawie o dozorze 

technicznym. 

Odzież ochronna jest to odzież, która okrywa ciało lub 

zastępuje odzież osobistą (spodnie, kurtki, fartuchy, getry, 

bluzy, kombinezony, kapelusze, kaptury, rękawice, buty), 

wykonana z materiałów powlekanych lub nasyconych substancjami 

odpornymi na działanie czynników zagrażających 

pracownikowi (substancji chemicznych, ostrych krawędzi, 

gorących powierzchni i innych). 

Odzież robocza jest to ubiór, który ułatwia wykonywanie 

czynności zawodowych i chroni odzież własną pracownika 

przed nadmiernym zużyciem lub zniszczeniem. 

Omdlenie jest to krótkotrwała, ustępująca samoistnie 

utrata przytomności i napięcia mięśniowego, która skutkuje 

upadkiem. Omdlenia spowodowane niedotlenieniem 

mózgu, którego przyczyną może być np. długotrwałe stanie 

w źle wentylowanych pomieszczeniach, ból lub emocje, nie 

są groźne dla zdrowia, choć mogą sygnalizować rozwijającą 

się chorobę. Omdlenia związane z chorobami serca zagrażają 

natomiast życiu. 

Osłona jest to element lub zestaw elementów konstrukcyjnych 

służący do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi 

lub uciążliwymi wpływami pracujących części, mechanizmów 

i układów roboczych maszyny lub innego urządzenia 

technicznego. 

Oświetlenie jest to taki dobór światła, aby przy uzyskanym 

natężeniu światła oczy pracowały przy jak najmniejszym wysiłku. 

Nieprawidłowe oświetlenie stanowiska pracy stanowi 

zagrożenie dla zdrowia pracownika i wpływa negatywnie na 

wyniki jego pracy. 

Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska jest to organ 

nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów o ochronie 

środowiska, mający za zadanie zapobieganie zagrożeniom 

środowiska, popularyzowanie zasad ochrony środowiska, 

prowadzenie i inicjowanie badań jednostki środowiska 

oraz oceny jego stanu, zapobieganie produkcji lub importu 

maszyn, urządzeń i innych wyrobów szkodliwych 

dla zdrowia ludzi albo prowadzących szkodliwe prace dla 

środowiska. 

Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) jest to organ powołany 

do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, 

w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa


237 

i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, 

wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających 

ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień związanych 

z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób 

niepełnosprawnych. 

Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) jest to organ nadzoru 

i kontroli stanu higieny: środowiska pracy w zakładach 

pracy, procesów nauczania, wypoczynku i rekreacji, żywności 

i żywienia oraz stanu higieniczno-sanitarnego, jakie 

powinien spełniać personel medyczny, sprzętu oraz pomieszczeń, 

w których są udzielane świadczenia zdrowotne. 

Państwowa Straż Pożarna jest to zawodowa, umundurowana 

i wyposażona w specjalistyczny sprzęt formacja, 

przeznaczona do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi 

i innymi miejscowymi zagrożeniami oraz do nadzoru nad 

przestrzeganiem przepisów przeciwpożarowych i rozpoznawaniem 

zagrożeń pożarowych i innych miejscowych 

zagrożeń. 

Pierwsza pomoc to zabiegi, które są wykonywane przez 

osoby niemające fachowego wykształcenia medycznego 

za pomocą prostych, ogólnie dostępnych środków na 

poszkodowanych w wypadkach i katastrofach oraz w razie 

nagłych zachorowań zagrażających życiu lub zdrowiu, do 

czasu zapewnienia fachowej opieki medycznej. 

Pożar to każdy przypadek niekontrolowanego procesu 

spalania materiałów łatwopalnych, stwarzający zagrożenie 

dla człowieka i środowiska oraz powodujący straty dóbr 

materialnych. 

Praca dorywcza to m.in. ręczne przemieszczanie przedmiotów, 

ładunków lub materiałów nie częściej niż cztery razy 

na godzinę, jeżeli łączny czas wykonywania tych prac nie 

przekracza czterech godzin na dobę. 

Praca dynamiczna przebiega w warunkach ruchu wywołanego 

skurczem mięśni, podczas którego następuje 

skrócenie włókien i rozkurcz mięśni. 

Praca statyczna przebiega wówczas, kiedy mięśnie pozostają 

w stałym napięciu i na zewnątrz ciała nie można 

zaobserwować żadnego ruchu (np. stanie, siedzenie). Nie 

jest pracą mechaniczną, jednak może powodować duże 

obciążenie dla organizmu człowieka. 

Pracownik młodociany jest to osoba pracująca, która 

ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18. roku życia, uzyskała 

świadectwo ukończenia co najmniej gimnazjum oraz świadectwo 

lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju 

nie zagraża jej zdrowiu. Pracownik młodociany nieposiadający 

kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko 

w celu przygotowania zawodowego. 

Prawo pracy jest to zespół przepisów związanych z pracą 

zarobkową, regulujących stosunki prawne pomiędzy pracodawcą 

a pracownikiem. 

Priony są to białkowe cząsteczki zakaźne, które mimo 

braku metabolizmu oraz kwasów nukleinowych są zdolne 

do powielania się w organizmie gospodarza. U ssaków 

mogą one wywoływać przewlekłe, prowadzące do śmierci 

zwyrodnienia tkanki nerwowej mózgu. 

Profilaktyka medyczna to zapobieganie chorobom przez 

utrwalenie prawidłowych wzorców stylu życia podczas 

wykonywania obowiązków zawodowych. 

Psychologia pracy jest to nauka zajmująca się m.in. ustalaniem: 

cech osobowości przy doborze pracownika do 

określonej pracy, czynników stresogennych w pracy, źródeł 

konfliktów w pracy, wpływu komunikacji międzyludzkiej na 

wydajność pracy. Ustalenia te są wykorzystywane do polepszenia 

organizacji pracy, jej efektywności i w profilaktyce 

zdrowotnej. 

Przepisy techniczno-budowlane są to przepisy ustawy 

Prawo budowlane oraz aktów wykonawczych do tej ustawy. 

Punkt pierwszej pomocy to w zależności od wielkości zakładu 

pracy, rodzaju prowadzonej działalności i związanych 

z nią zagrożeń pomieszczenie lub wyodrębnione miejsce 

o wystarczającej powierzchni umożliwiającej wniesienie 

noszy, wyposażone w niezbędny sprzęt i inne środki do 

udzielania pierwszej pomocy. 

Pyły przemysłowe są to cząstki ciał stałych powstałe 

w wyniku procesów technologicznych, o średnicy ziaren do 

100 μm, które mogą przez pewien czas pozostawać w stanie 

zawieszonym w rozpraszającym je powietrzu. 

Pyły respirabilne (drobnodyspersyjne) są to pyły, których 

cząstki mają średnicę mniejszą od 5 μm, co umożliwia im 

przeniknięcie do obszaru wymiany gazowej płuc, a w konsekwencji 

może prowadzić do zapalenia pęcherzyków 

płucnych, rozwoju pylicy płuc oraz nowotworów. 

Regulamin pracy jest to wewnętrzny zakładowy akt prawny 

ustalający wewnętrzny porządek, organizację pracy oraz 

określający prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy 

związane z procesem pracy. 

Resuscytacja krążeniowo-oddechowa (RKO) jest to podstawowy 

zabieg podtrzymujący życie poszkodowanego, 

którego celem jest przywrócenie oddechu, krążenia i świadomości. 

Ręczne prace transportowe to każdy rodzaj transportowania 

lub podtrzymywania przedmiotów, ładunków lub 

materiałów przez jednego lub więcej pracowników, w tym 

przemieszczanie ich poprzez: unoszenie, podnoszenie, 

układanie, pchanie, ciągnięcie, przenoszenie, przesuwanie, 

przetaczanie lub przewożenie. 

Rozporządzenie jest to powszechnie obowiązujący akt 

prawny (wykonawczy) wydany przez rząd na podstawie 

udzielonego mu w innym akcie prawnym upoważnienia 

(tzw. delegacji ustawowej).


Równowaga cieplna organizmu jest to stan, w którym metaboliczna 

produkcja ciepła i jego pozyskiwanie z otoczenia 

równoważą utratę ciepła z organizmu spowodowaną 

przewodzeniem, konwekcją, promieniowaniem oraz odparowywaniem 

potu. 

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia 

niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, 

powodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników 

niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku 

zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy 

lub sposobu wykonywania pracy. 

Samozapłon jest to zjawisko zapalenia się materiału palnego 

w wyniku jego samonagrzewania, które może być 

spowodowane procesami biologicznymi, fizycznymi lub 

chemicznymi. 

Sorbenty są to substancje stosowane w ratownictwie – ciała 

stałe o rozwiniętej powierzchni, wykorzystywane do zbierania 

rozlewisk niebezpiecznych. Mogą występować w postaci 

sypkiej włóknistej, jako maty, taśmy, rękawy, poduszki. 

Sprzęt pomocniczy są to środki mające na celu ograniczenie 

zagrożeń i uciążliwości związanych z ręcznym 

przemieszczaniem przedmiotów, ładunków lub materiałów 

oraz ułatwiające wykonywanie tych czynności (pasy, 

liny, łańcuchy, zawiesia, dźwignie, chwytaki, rolki, kleszcze, 

uchwyty, nosze, kosze, legary, ręczne wciągniki i wciągarki, 

krążki i wielokrążki linowe, przestawne pochylnie, taczki 

i wózki). 

Stanowisko pracy jest to przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem 

w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub 

zespół pracowników wykonuje pracę. 

Statut jest to akt prawny regulujący zadania, strukturę 

organizacyjną i sposób działania zakładu pracy, szkoły, 

stowarzyszenia lub innych podmiotów prawa publicznego 

lub prywatnego. 

Stosunek pracy jest to stosunek prawny między pracodawcą 

a pracownikiem, którego treścią jest obowiązek świadczenia 

przez pracownika określonej pracy za wynagrodzeniem. 

Zasady zawierania stosunku pracy, rozwiązania i jego 

wygaśnięcia, a także uprawnienia pracownika i pracodawcy 

w takich okolicznościach są zawarte w Kodeksie pracy. 

Strefa niebezpieczna jest to każda przestrzeń wewnątrz 

i (lub) wokół maszyny, w której człowiek jest narażony 

na niebezpieczeństwo urazu ciała lub pogorszenia stanu 

zdrowia. 

Stres jest to stan napięcia fizycznego i psychicznego 

człowieka spowodowany działaniem bodźców (stresorów) 

zewnętrznych i wewnętrznych. 

Substancje / mieszaniny stwarzające zagrożenie są to 

substancje i mieszaniny o właściwościach powodujących 

zagrożenie dla zdrowia człowieka lub środowiska, zaklasyfikowane 

co najmniej do jednej z kategorii zagrożeń dla 

zdrowia człowieka i środowiska naturalnego europejskiego 

rozporządzenia w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania 

(CLP) substancji i mieszanin chemicznych. 

Substancje piroforyczne są to substancje zdolne w stanie 

bardzo sproszkowanym do samorzutnego zapalenia się 

w zetknięciu z tlenem atmosferycznym. Przykłady: sproszkowany 

węgiel, sproszkowane żelazo, sproszkowany nikiel, 

siarczek cynku. 

Substancje mutagenne są to związki chemiczne powodujące 

trwałe zmiany w materiale genetycznym przekazywane 

następnym pokoleniom. Do substancji mutagennych są 

zaliczane m.in.: iperyt, formalina, benzen, kwas azotowy. 

Sygnały bezpieczeństwa są to sygnały świetlne i dźwiękowe, 

komunikaty słowne lub sygnały ręczne przekazujące informacje 

istotne dla zachowania bezpieczeństwa i ochrony 

zdrowia pracowników. 

Środki gaśnicze są to gazowe, ciekłe oraz stałe substancje, 

ich mieszaniny lub związki chemiczne, które spowalniają, 

a następnie przerywają proces spalania. 

Środki ochrony indywidualnej są to wszelkie środki noszone 

lub trzymane przez pracownika w celu jego ochrony 

przed jednym lub większą liczbą zagrożeń związanych 

z występowaniem niebezpiecznych i (lub) szkodliwych 

czynników w środowisku pracy, w tym również wszelkie 

akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu. 

Środki ochrony zbiorowej są to środki przeznaczone do 

jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych 

osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami 

występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, 

będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach 

pracy, maszynach i innych urządzeniach. 

Środowisko pracy jest to otoczenie miejsca pracy, tworzone 

przez zespół czynników materialnych i społecznych, w którym 

odbywa się proces pracy. 

Teren zakładu pracy jest to przestrzeń wraz z obiektami 

budowlanymi będąca w dyspozycji pracodawcy, w której 

organizuje on miejsca pracy. 

Termoregulacja jest to zespół zjawisk umożliwiających 

organizmom stałocieplnym, niezależnie od zmian temperatury 

otoczenia, utrzymanie temperatury wewnętrznej 

ciała na stałym poziomie. 

Udar cieplny jest to skutek przegrzania organizmu w warunkach 

utrudnionego lub uniemożliwionego oddawania 

nadmiaru ciepła. 

Układ zbiorowy pracy jest to szczególny rodzaj porozumień 

zawieranych między pracodawcami lub organizacjami 

pracodawców a związkiem lub związkami zawodowymi 

reprezentującymi pracowników. Układy określają przede 

wszystkim warunki wynagradzania za pracę, przyznawania 

innych świadczeń związanych z pracą, zasady i formy 

kształtowania warunków socjalno-bytowych dla pracowników 

oraz innych osób objętych układem. Regulacje doty-


239 

czące układów zbiorowych pracy zawiera dział jedenasty 

Kodeksu pracy. 

Umowa o pracę to efekt nawiązania stosunku pracy pomiędzy 

pracownikiem, który zobowiązuje się do wykonywania 

pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego 

kierownictwem, w wyznaczonym miejscu i czasie, oraz pracodawcą 

zatrudniającym pracownika za wynagrodzeniem. 

Urbanistyka jest to nauka o planowaniu miast i osiedli 

w taki sposób, aby zaspokoić bezkonfliktowo potrzeby 

użytkowników poszczególnych obiektów budowlanych 

i ochrony środowiska. 

Urlop wypoczynkowy jest to coroczny, nieprzerwany i płatny 

czas wolny od pracy, przysługujący każdemu pracownikowi 

zatrudnionemu na umowę o pracę. Umowa zlecenia i umowa 

o dzieło nie dają prawa do płatnego urlopu. Długość 

urlopu wypoczynkowego zależy od stażu pracy i rodzaju 

ukończonej szkoły. 

Urząd Dozoru Technicznego (UDT) jest to instytucja nadzorująca 

w całym kraju stan techniczny urządzeń określonych 

w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 grudnia 2012 r. 

w sprawie rodzajów urządzeń technicznych podlegających 

dozorowi technicznemu. 

Warunki pracy są to czynniki materialne i społeczne związane 

z wykonywaniem pracy. Materialne warunki pracy 

tworzą obiekty znajdujące się w pomieszczeniu lub stanowisku 

roboczym (maszyny i urządzenia techniczne, sprzęt 

ochrony osobistej) i czynniki środowiska pracy (np. hałas, 

oświetlenie, zanieczyszczenie powietrza, mikroklimat). 

Społeczne warunki pracy wynikają z wysokości płac, stosunków 

międzyludzkich, warunków bytowania oraz innych 

czynników wpływających na psychiczne samopoczucie 

pracowników w pracy. 

Wybuch jest to reakcja chemiczna polegająca na gwałtownym 

spalaniu palnych gazów, par cieczy palnych oraz pyłów 

lub włókien w powietrzu, której towarzyszy efekt akustyczny. 

Wydolność fizyczna człowieka jest to możliwość wykorzystania 

siły, szybkości, mocy i wytrzymałości do wykonania 

pracy fizycznej. 

Wypadek ciężki jest to wypadek, w wyniku którego nastąpiło 

ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, 

słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenia 

ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe 

funkcje organizmu, a także w wyniku którego wystąpiła 

choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba 

psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy 

w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie 

ciała. 

Wypadek przy pracy to nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną 

zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które 

wystąpiło w związku z pracą. 

Wypadek ucznia (osoby pozostającej pod opieką szkoły) 

jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, 

powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w trakcie 

pozostawania ucznia pod opieką szkoły lub placówki. 

Wypadek w drodze do pracy lub z pracy jest to nagłe zdarzenie 

wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło 

w drodze do lub z miejsca wykonywania pracy lub innej 

działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, 

jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. 

Zagrożenie jest to stan środowiska pracy mogący spowodować 

wypadek lub chorobę. 

Zagrożenie biologiczne w środowisku pracy to działanie 

szkodliwe żywych organizmów występujących w środowisku 

pracy na organizm ludzki. 

Zagrożenie pożarowe to czynniki i okoliczności stwarzające 

warunki do powstawania pożaru, jego rozprzestrzeniania 

się, tworzenia się trujących gazów i dymów zagrażających 

życiu ludzi i zwierząt. 

Zagrożenie wybuchowe to możliwość tworzenia się mieszanin 

wybuchowych z powietrzem przez palne gazy, pary 

palnych cieczy, pyły lub włókna ciał stałych. 

Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy są to przepisy 

pozaprawne postępowania, wynikające z przyjętych 

powszechnie prawidłowych i bezpiecznych metod pracy 

ukształtowanych w praktyce. Zasady bezpiecznej i higienicznej 

pracy mogą wynikać również z dokumentacji techniczno-ruchowej 

urządzeń lub karty substancji chemicznej 

opracowanej przez producenta. 

Zdarzenie wypadkowe (potencjalny wypadek urazowy) jest 

to nagłe, niezamierzone zdarzenie w pracy poprzedzone 

istnieniem zagrożenia wypadkowego. Nie powoduje ono 

żadnego urazu fizycznego. Może to być: pęknięcie i rozprysk 

szyby okiennej, upadek ucznia, przewrócenie się 

bramki na boisku, które mogły, ale szczęśliwym zbiegiem 

okoliczności nie spowodowały urazu pracownika lub 

ucznia. 

Złamanie kości jest to przerwanie ciągłości tkanki kostnej. 

Złamanie występuje wtedy, gdy wielkość siły urazu przekracza 

wytrzymałość kości. 

Znak bezpieczeństwa jest to znak utworzony przez kombinację 

kształtu geometrycznego, barwy i symbolu graficznego 

lub obrazkowego (piktogramu) albo tekstu, przekazujący 

określoną informację związaną z bezpieczeństwem. 

Znak ewakuacyjny jest to znak informacyjny wyznaczający 

przebieg drogi ewakuacyjnej zarówno przy świetle dziennym, 

świetle sztucznym, jak również przy braku oświetlenia. 

Związki zawodowe to masowe organizacje społeczne, 

dobrowolnie zrzeszające ludzi wg zawodów lub gałęzi 

produkcji, powoływane do obrony ich wspólnych interesów 

społecznych i ekonomicznych.


WYKAZ PODSTAWOWYCH POJĘĆ W JĘZYKACH: 

POLSKIM, ANGIELSKIM I NIEMIECKIM 

JĘZYK POLSKI JĘZYK ANGIELSKI JĘZYK NIEMIECKI 

bezpieczeństwo i higiena 

pracy 

occupational health 

and safety 

die Arbeitsschutz / 

Arbeitnehmerschutz 

bezpieczeństwo pożarowe fire safety Brandverhütung 

und Feuersicherheit 

bezpieczeństwo pracy occupational safety die Arbeitssicherheit 

choroba zawodowa occupational disease die Berufskrankheit 

czas pracy work time die Arbeitszeit 

czynnik niebezpieczny dangerous factor der Gefahrenfaktor 

czynnik szkodliwy harmful factor der Schadensfaktor 

czynnik uciążliwy onerous factor der Beschwerlichkeitsfaktor 

czynniki chemiczne 


dobór środków ochrony 

indywidualnej 

chemical factors 

in the work environment 

personal protection 

equipment selection 

die chemischen Faktoren 

in dem Arbeitsumfeld 

die Anpassung 

der individuellen 

Schutzmaßnahmen 

dozór techniczny technical supervision technischer 

Überwachungsverein 

drgania mechaniczne mechanical oscillation das mechanische Beben 

ekonomika i organizacja 

pracy 

work economics 

and organisation 

die Ökonomik 

und Arbeitsplanung 

ergonomia ergonomics die Ergonomie 

ewakuacja evacuation die Evakuierung, Räumung 

fizjologia pracy work physiology die Arbeitsphisiologie 

hałas noise der Lärm 

higiena pracy occupational health die Arbeitshygiene 

instruktaż ogólny general instructions die allgemeine Einweisung 

instruktaż stanowiskowy post-specific instructions das Arbeitsposten Training 

medycyna pracy occupational medicine die Arbeitsmedizin 

monotonia monotony die Monotonie

WYKAZ PODSTAWOWYCH POJĘĆ W JĘZYKACH: 

POLSKIM, ANGIELSKIM I NIEMIECKIM 

241 


narażenie zawodowe professional risk die Berufsgefahren 

normy higieniczne hygiene standards die Hygienenormen 

ochrona pracy labour protection der Arbeitschutz 

ochrona przeciwpożarowa fire protection der Feuerschutz 

odzież ochronna protective clothing die Schutzbekleidung 

odzież robocza work clothes die Arbeitsbekleidung 

omdlenie fainting die Ohnmacht 

oświetlenie lighting die Beleuchtung 

pierwsza pomoc first aid die erste Hilfe 

pożar fire der Brand 

pracodawca employer der Arbeitgeber 

pracownik employee der Arbeitnehmer 

pracownik młodociany minor employee der jugendliche Mitarbeiter 

prawo pracy labour law das Arbeitrecht 

profilaktyka medyczna medical prophylaxis die medizinische Profilaxis 

psychologia pracy occupational psychology die Arbeitspsychologie 

pyły przemysłowe industrial dusts der Industriestaub 

resuscytacja 

krążeniowo-oddechowa 

CPR 

die Herz – Lungen 

– Wiederbelebung 

ryzyko zawodowe occupational risk das Berufsrisiko 

samozapłon self-ignition die Selbstzündung 

stosunek pracy employment relationship das Arbeitsverhältnis 

strefa niebezpieczna danger zone die Gefahrenzone 

stres stress der Stress 

substancje stwarzające 

zagrożenie 

hazard-generating 

substances 

die gefährlichen Substanzen 

środki gaśnicze fire extinguishing substances die Feuerlöschmittel 

środki ochrony indywidualnej 

personal protective 

equipment 

individuelle 

Schutzmaßnahmen



środki ochrony zbiorowej 

collective protective 

equipment 

kollektive 

Schutzmaßnahmen 

termoregulacja thermoregulation die Thermoregulierung 

udar cieplny heatstroke der Hitzeschlag 

umowa o pracę employment contract der Arbeitvertrag 

urlop wypoczynkowy holiday leave der Erholungsurlaub 

warunki pracy work conditions die Arbeitsbedingungen 

wybuch explosion die Explosion 

wypadek przy pracy accident at work der Arbeitsunfall 

wypadek w drodze do pracy 

lub z pracy 

wydolność fizyczna 

człowieka 

zagrożenie biologiczne 


accident on the way 

to or from work 

human fitness 

biological hazard 

in the working environment 

zagrożenie hazard die Gefahr 

der Unfall auf dem Weg 

zur Arbeit oder nach Hause 

die physische Funktionsfähigkeit 

des Menschen 

die biologische Gefahr 

in dem Arbeitsumfeld 

zagrożenie pożarowe fire hazard die Brandgefahr 

zagrożenie wybuchowe explosion hazard die Explosionsgefahr 

zdarzenie wypadkowe accident event das Unfallereignis 

złamanie kości broken bone der Knochenbruch 

znaki ewakuacyjne evacuation signs die Fluchtwegzeichen 

związki zawodowe trade unions die Gewerkschaften

BIBLIOGRAFIA 

243 

BIBLIOGRAFIA 

Bugajska J., Konarska M., Kurkus-Rozowska B., Łuczak A., Sołtyński K., Widerszal-Bazyl 

M., Psychofizjologiczne problemy człowieka w środowisku pracy, CIOP–PIB, Warszawa 2005. 

Bukała W., BHP w szkole. Praktyczny poradnik z dokumnetacją, Gdańsk ODDK, Gdańsk 2012. 

Bukała W., Cieszkowski T., Zagrożenia w środowisku pracy i ocena ryzyka zawodowego, 

WSiP, Warszawa 2015. 

Bukała W., Ergonomiczne warunki pracy, WSiP, Warszawa 2015. 

Davidson J., Kontrola stresu, REBIS, Poznań 2000. 

Engel Z., Ochrona środowiska pracy przed drganiami i hałasem, PWN, Warszawa 2001. 

Gacek W., Kompendium pierwszej pomocy, CIOP-PIB, Warszawa 2002. 

Hansen A., Bezpieczeństwo i higiena pracy, WSiP, Warszawa 1998. 

Kucnerowicz-Polak B., Zagrożenia pożarowe i wybuchowe, CIOP, Warszawa 2005. 

Mac S., Leowski J., Bezpieczeństwo i higiena pracy dla szkół zasadniczych, WSiP, Warszawa 

1999. 

Markiewicz H., Zagrożenia i ochrona od porażeń w instalacjach elektrycznych, 

Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004. 

Rączkowski B., BHP w praktyce, Gdańsk ODDK, Gdańsk 2012. 

Wykowska M., Ergonomia jako nauka stosowana, AGH Uczelniane Wydawnictwo 

Naukowo-Tech niczne, Kraków 2009. 

Zalewska-Żmijewska A., Kompendium okulistyki, „Okulistyka” 2009, nr 2(6). 

Wybrane akty prawne związane z bezpieczeństwem i higieną pracy 

I. Wprowadzenie do zagadnień bezpieczeństwa i higieny pracy 

Rozporządzenie Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn 

wypadków przy pracy (DzU z 2009 r. nr 105, poz. 870). 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 2002 r. w sprawie 

szczegóło wych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu 

postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku, oraz postępowania o wypłatę jednorazowego 

odszkodowania (tekst jednolity, DzU z 2013 r., poz. 954). 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie 

szcze gółowych zasad oraz trybu uznawania zdarzenia za wypadek w drodze do pracy lub 

z pracy, sposobu jego dokumentowania, wzoru karty wypadku w drodze do pracy lub z pracy 

oraz termi nu jej sporządzania (tekst jednolity, DzU z 2013 r., poz. 924). 

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu 

dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (tekst jednolity, DzU z 2013 r., 

poz. 1379). 

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych 

(tekst jednolity, DzU z 2013 r., poz. 1367). 

Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy 

pracy i chorób zawodowych (tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 1376). 

Ustawa z dnia 24 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 917). 

II. Regulacje prawne w zakresie ochrony pracy 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia 

w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2004 r. nr 180, poz. 1860 z późn. zm.) 

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie 

przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej


nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie 

pracy (tekst jednolity, DzU z 2016 r., poz. 2067). 

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. w sprawie warunków 

odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu (tekst 

jednolity, DzU z 1996 r. nr 143, poz. 662). 

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej 

odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (tekst jednolity, 

DzU z 1996 r. nr 143, poz. 663). 

Ustawa z dnia 24 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 917). 

Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym (tekst jednolity, DzU z 2018 r., 

poz. 1351). 

Ustawa z dnia z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jednolity, 

DzU z 2018 r., poz. 623). 

Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (tekst jednolity, 

DzU z 2019 r., poz. 59). 

Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jednolity, 

DzU z 2018 r., poz. 1471). 

III. Czynniki zagrożeń zawodowych 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie 

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia 

w środowisku pracy (DzU z 2018 r., poz. 1286). 

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 roku w sprawie 

bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania 

mechaniczne (DzU z 2005 r. nr 157, poz. 1318). 

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych 

poziomów hałasu w środowisku (tekst jednolity, DzU z 2014 r., poz. 112). 

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie pro filaktycznych posiłków 

i napojów (DzU z 1996 r. nr 60, poz. 279). 

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie 

ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jednolity, DzU z 2003 r. nr 169, 

poz. 1650). 

IV. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy 

Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie 

bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz innych pracach 

związanych z wysiłkiem fizycznym (tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 1139). 

Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie 

bezpieczeństwa i higieny pracy na stano wiskach wyposażonych w monitory ekranowe 

(DzU z 1998 r. nr 148, poz. 973). 

V. Kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy 

Ustawa z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (tekst jednolity, 

DzU z 2016 r., poz. 2047 z późn. zm.). 

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity, DzU z 2018 r., 

poz. 799). 

Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 992). 

Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi 

(tekst jednolity, DzU z 2018 r., poz. 150).

BIBLIOGRAFIA 

245 

Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest 

(tekst jednolity, DzU z 2017 r., poz. 2119). 

VI. Ochrona przeciwpożarowa 

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (tekst jednolity, 

DzU z 2018 r., poz. 620). 

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. 

w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów 

(DzU z 2010 r. nr 109, poz. 719 ze zm.). 

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 12 listopada 2005 roku w sprawie 

warunków technicznych jakim powinny odpowiadać bazy i stacje paliw płynnych, rurociągi 

przesyłowe dalekosiężne służące do transportu ropy naftowej i produktów naftowych i ich 

usytuowanie (tekst jednolity, DzU z 2014 r., poz. 1853). 

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych 

wymagań, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia 

w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (DzU z 2010 r. nr 138, poz. 931). 

VII. Pierwsza pomoc w wypadkach przy pracy oraz w stanach zagrożenia zdrowia i życia 

Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (tekst jednolity, 

DzU z 2017 r., poz. 2195). 

Normy 

PN-92/N-01252 Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. 

PN-93/N-01256/03 Znaki bezpieczeństwa. Ochrona i higiena pracy. 

PN-EN 292-1:2000 Maszyny. Bezpieczeństwo. Pojęcia podstawowe. Ogólne zasady projektowania. 

Część 1. Podstawowa terminologia, metodologia. 

PN-EN 292-2:2000 Maszyny. Bezpieczeństwo. Pojęcia podstawowe. Ogólne zasady projektowania. 

Część 2. Zasady i wymagania techniczne. 

PN-88/E-08501 Urządzenia elektryczne. Tablice i znaki bezpieczeństwa. 

PN-92/N-01256/01 Znaki bezpieczeństwa. Ochrona przeciwpożarowa. 

PN-92/N-01256/02 Znaki bezpieczeństwa. Ewakuacja. 

PN-N-01256-5:1998 Znaki bezpieczeństwa. Zasady umieszczania znaków bezpieczeństwa 

na drogach ewakuacyjnych i drogach przeciwpożarowych. 

PN-N-01256-4:1997 Znaki bezpieczeństwa. Techniczne środki przeciwpożarowe. 

PN-74/T-06260 Źródła promieniowanie elektromagnetycznego. Znaki ostrzegawcze. 

PN-79/J-08002 Źródła promieniowania jonizującego. Znaki ostrzegawcze. 

Strony internetowe 

www.okularydokomputera.pl 

www.optometria.info.pl 

www.pip.gov.pl 

www.ciop.pl 

www.bhpergo.pl 

www.bhp24.pl 

www.bhp-robocze.artbhp.pl 

edroga.pl/images/stories/os_projektowanie/metody_ograniczania_halasu 

www.odziez-robocza.pl 

glovex.com.pl


Źródła ilustracji i fotografii 

Okładka: (robotnik) Corepics VOF/Shutterstock.com 

Tekst właściwy: s. 12 (wypadek z dźwigiem) Wojciech Traczyk/AGENCJA SE/EAST NEWS, 

(wypadek na budowie) PAP/Grzegorz Michałowski; s. 31 (szyba) igor.stevanovic/ 

Shutterstock.com; s. 50 (open space) Stuart Isett/Anzenberger Agency/Forum, (open 

space) Norbert Michalke/vario images/Forum; s. 52 (ekrany akustyczne) Honza Groh/ 

Wikipedia [licencja cc 3.0], (kombinacja ekranu) Frettie/Wikipedia [licencja cc 3.0], 

s. 53 (zabudowa niemieszkalna) Antero Pires from Corroios, Portugal/Wikipedia [licencja 

cc 2.0], (budynki z ekranami) Kpalion/Wikipedia [licencja cc 3.0]; s. 93 (aparat 

fotograficzny) fimkaJane/Shutterstock.com, (krzesło) Coprid / Shutterstock.com; 

s. 94 (zielona filiżanka) Ramon L. Farinos/Shutterstock.com, (biała filiżanka) diyes/ 

Shutterstock.com, (leżak) Mr.joe/Shutterstock.com, (złożone leżaki) CLS Design/ 

Shutterstock.com; s. 97 (skrzywienia kręgosłupa) eveleen/Shutterstock.com; 

s. 105 (kobieta) Featureflash/Shutterstock.com, (jogging) Geanina Bechea/Shutterstock.com, 

(rower) Maxim Petrichuk/Shutterstock.com, (relaks) StockLite/Shutterstock.com; s. 107 

(ustawienie siedziska) wojciechwójtowicz.com/WSiP; s. 115 (ręczne przenoszenie) 

Lukasik-Fisch/Shutterstock.com; s. 116 (przenoszenie przedmiotu) G.Bryk/WSiP; 

s. 145 (ochrona przeciwporażeniowa) megastocker/Shutterstock.com, (ochrona 

przeciwporażeniowa przez utrudnienie dostępu) Suttisuntorn/Shutterstock.com; 

s. 149 (czerwona rękawica) VENITEX, (żółto-brązowa rękawica) VENITEX, (zielononiebieska 

rękawica) VENITEX, (brązowa rękawica) VENITEX, (żółta rękawica) VENITEX; 

s. 150 (ubranie antyelektrostatyczne) pryzmat/Shutterstock.com, (kombinezon 

ognioodporny) Lisa F. Young/Shutterstock.com, (ubranie ochronne kwasoochronne 

i antyelektrostatyczne) Tomasz Trojanowski/Shutterstock.com, (fartuch spawalniczy 

z dwoiny bydlęcej) pryzmat/Shutterstock.com, (nauszniki przeciwhałasowe) ericlefrancais/ 

Shutterstock.com, (nauszniki przeciwhałasowe) Zorandim/Shutterstock.com, (wkładki 

przeciwhałasowe na pałąku) Fotosenmeer/Shutterstock.com, (zatyczki przeciwhałasowe na 

sznurku) Nils Z/Shutterstock.com, (gogle) Gavran333/Shutterstock.com, (gogle spawalnicze) 

Andrey Eremin/Shutterstock.com, (gogle spawalnicze) Elena Kharichkina/Shutterstock.com, 

(okulary) tankist276/Shutterstock.com, (ochrona twarzy przezroczysta dohełmowa) 

PRILL/Shutterstock.com, (przyłbice spawalnicze) jannoon028/Shutterstock.com, (ochrona 

twarzy siatkowa) PRILL/Shutterstock.com, (ochrona twarzy siatkowa) chrisbrignell/ 

Shutterstock.com; s. 151 (ochrona przed upadkiem z wysokości) Singing Rock Technic, 

(ochrona przed upadkiem z wysokości) IKAPOL.pl, (ochrona przed upadkiem z wysokości) 

Lanex Helend Dak, (zastosowanie środków ochrony indywidualnej przy pracach na 

wysokości) Jan Lipina/Shutterstock.com, (zastosowanie środków ochrony indywidualnej 

przy pracach na wysokości) Lawrence Wee/Shutterstock.com; s. 153 (gogle) Gavran333/ 

Shutterstock.com, (zatyczki przeciwhałasowe na sznurku) Nils Z/Shutterstock.com, 

(zielono-niebieska rękawica) VENITEX, (ochrona przed upadkiem z wysokości) IKAPOL.pl; 

s. 165 (oświetlenie odbite na ekranie monitora) Lilyana Vynogradova/Shutterstock.com; 

s. 166 (cieśń nadgarstka) Alexonline/Shutterstock.com; s. 169 (stolik na laptop) John Kasawa/ 

Shutterstock.com, (plecak) Evikka/Shutterstock.com; s. 183 (praca w pyle) aastock/ 

Shutterstock.com, (praca w pyle) Vadim Ratnikov/Shutterstock.com; s. 184 (potencjalne 

źródła zapłonu) Ramona Heim/Shutterstock.com, (potencjalne źródła zapłonu) 

PedkoAnton/Shutterstock.com; s. 189 (tabliczka z oznakowaniem wyjścia ewakuacyjnego) 

Arcady/Shutterstock.com, (znaki przeciwpożarowe) Fouad A. Saad/Shutterstock.com; 

s. 190 (koc gaśniczy) M. Kozioł / WSiP; s. 191 (hydrant wewnętrzny) ampyang/

ŹRÓDŁA ILUSTRACJI I FOTOGRAFII 

247 

Shutterstock.com; s. 192 (gaśnica pianowa) Igor Straburzyński/WSiP, (gaśnica śniegowa) 

Igor Straburzyński/WSiP, (gaśnica proszkowa) Igor Straburzyński/WSiP; s. 193 (przycisk 

alarmowy) hxdbzxy/shutterstock.com, (oznakowanie i rozmieszczenie sprzętu gaśniczego 

w miejscu pracy) 2happy/shutterstock.com, (oznakowanie i rozmieszczenie sprzętu 

gaśniczego w miejscu pracy) hxdbzxy/shutterstock.com, (oznakowanie i rozmieszczenie 

sprzętu gaśniczego w miejscu pracy) sanchai khudpin/shutterstock.com; s. 199 (ocena 

przytomności i udrożnianie dróg oddechowych) wojciechwójtowicz.com/wsip; 

s. 200 (pomoc omdlałemu) wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 201 (układanie nieprzytomnego 

w pozycji bocznej bezpiecznej) wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 202 (resuscytacja 

krążeniowo-oddechowa dorosłego) wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 206 (tamowanie 

krwawień i krwotoków) wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 207 (tamowanie krwotoku z nosa) 

wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 209 (unieruchomienie odcinka szyjnego kręgosłupa) 

wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 211 (wykonywanie rękoczynu Heimlicha) 

wojciechwójtowicz.com/wsip, s. 197 (ułożenie na wznak z uniesionymi nogami) 

wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 214 (etapy postępowania z oparzeniem) 

wojciechwójtowicz.com/wsip, (pierwsza pomoc w oparzeniu) wojciechwójtowicz.com/ 

wsip; s. 216 (pierwsza pomoc w napadzie drgawek) wojciechwójtowicz.com/wsip; 

s. 217 (pierwsza pomoc w udarze mózgu) wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 218 (chwyt 

Rauteka) wojciechwójtowicz.com/wsip, (przenoszenie poszkodowanego) 

wojciechwójtowicz.com/wsip; s. 219 (sposoby przenoszenia poszkodowanego) 

wojciechwójtowicz.com/wsip 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mając e na celu dotarcie 

do właścicieli i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa 

Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują 

zgodnie z art. 27 1 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych 

podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

163801

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?