22.12.2012 Views

sikha da sarab nash

sikha da sarab nash

sikha da sarab nash

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

fet/A ehsk ik foj?<br />

f;ZyK dk<br />

;opBkP<br />

gq'c?;o<br />

fJzdo f;zx xZrk<br />

cfsj gpbhe/PBI<br />

wekB BzL 90 eoj/Vh,<br />

ftZfdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh,<br />

gfNnkbk<br />

(w'L^98144^55582)


KIVAIN KITA JA REHAI<br />

SIKHAN DA SARBNASH<br />

(Articles)<br />

(MISREPRESENTATION OF RELIGIOUS............)<br />

IST EDITION 16 JUNE, 2007 ON SHAHIDI DAY OF GURU<br />

ARJAN SAHIB JI<br />

IIND REVISED EDITION 24 NOV., 2007, BIRTHDAY OF<br />

Type Setting<br />

Avtar Singh<br />

GURU NANAK<br />

PROF. INDER SINGH GHAGGA<br />

(M. 98551-51699)<br />

(;G jZe b/ye d/ okyt/A jB)<br />

PUBLISHED BY<br />

FATEH PUBLICATIONS<br />

H.No. 90, Karheri,<br />

Vidiya Nagar, Near-Punjabi University<br />

Patiala-147002 (Pb)<br />

Mobile - 98144-55582<br />

Proof Reading<br />

Kanwardeep Singh<br />

Sukhjinder Kaur<br />

Price - 100 ($5, £ 3)


g'qL fJzdo f;zx xZrk fiZE/ ;fsr[o{ ;kfjpkB gqsh nEkj<br />

PoXk oZyd/ jB, T[ZE/ Bkb jh r[opkDh d/ ukBD ftZu r[ow[yh ihtB<br />

pshs eo oj/ jB. r[owfs dk T[gd/P xo^xo gj[zukT[D bJh<br />

:sBPhb jB ns/ fpgotkdh ohsK o;wK Bz{ iV'A T[ykV d/Dk ukj[zd/<br />

jB ns/ f;Zy Xow ftu nkJhnK ewI'ohnK Bz{ th pVh p/pkeh Bkb<br />

;zrsK ;Bw[Zy g/P eod/ jB. Gkt/A fJjd/ bJh fezBh th tZvh w[;hps<br />

dk ;kjwDk feT[A Bk eoBk gt/. r[opkDh d/ ;woZE ftnkfynkeko<br />

jB ns/ fJfsjk; Bz{ r[opkdh dh e;tZNh s/ goy e/, ftfrnkBe<br />

BIohJ/ ftZu Ykb e/ g/P eoB dh :'rsk th oZyd/ jB. ftdtkB<br />

b/ye jB ns/ Bkb jh fBwosk g{ote ihtB pshs eofdnK ;[ZbM/<br />

j'J/ eEktkue Gh jB. nk; eod/ jK fe fJjBK dh fJj g[;se<br />

r[owfs dh e;tZNh s/ “fet/A ehsk ik foj? f;ZyK dk ;opBkP”<br />

;'utkB r[of;ZyK Bz{ Mzi'V e/ irkJ/rh.<br />

gqekPe


g[;seK<br />

g[;seK<br />

b/ye dhnK j'o ouBktK<br />

1H Xow d/ BK s/HHHHHHHH. 2H ;kvk p/Vk fJT[I rofenkHHHHHHH.<br />

3H g"okDe eEktK dk nzs. 4H fet/A ehsk ik foj? f;ZyK dk ;opBkF.<br />

5H 25 jiko nDgSkshnK bk;k dk ;Zu (SgkJh nXhB)<br />

feskpu/<br />

1H d;tzX gqzgok 2H w?Bz{ f;Zyh s/ wkD j?<br />

3H r[o{ noi[B ;kfjp ih 4H wkbk dh eokwks<br />

5H f;Zy f;XKs 6H ro[V uV/ r'fpzd nkfJbk<br />

7H fdB[ o?fD ;G ;[jktD/ fgnko/ 8H ;G s/ tvk ;fsr[o[ BkBe[<br />

9H nktkrtD 10H e;{otko eT[D jB<<br />

nkvhU nkvhU ;hHvhia<br />

;hHvhia<br />

1H f;Zy f;XksK dk fBy/Vk (18 xzN/ d' Gkr eEk MP- 3)<br />

2H fJfsjk; dk r"ot (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

3H eh fJj f;ZyK d/ fsT[jko jB < (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

4H r[oT[gd/;a eh j? < (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

5H pBko; d/ mZr (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

6H tfjw Gos feT[I < (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

7H r[opkDh dk ukBD (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

8H r[opkDh d/ 52 j[ew (26 xzN/ d' Gkr eEk MP- 3)<br />

9H f;Zyh s/ wkD (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

10H r[opkDh dk ;u (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

11H r[o wkor (10 xzN/ eEk MP- 3)<br />

thvhU thvhU ;hHvhia<br />

;hHvhia<br />

10H f;Zyh dk wkD (thvhU ;hvh eEk)<br />

11H r[o{ nwodk; ih (thvhU ;hvh eEk)<br />

12H nodk; eh j? < (thvhU ;hvh eEk)<br />

13H uVQdh ebk fet/I j't/ < (thvhU ;hvh d' Gkr-;[nkb-i[nkp)<br />

14H eh Boe ;[or j? < (thvhU ;hvh eEk)<br />

15H Xow ftfdnk iao{oh (thvhU ;hvh eEk)


g[;seK fwbD bJh gs/<br />

1H cafsj gpbhe/PBI ftZfdnk Bro, B/V/ gzikph :{Bhtof;Nh,<br />

gfNnkbk ^ (w'L 98144^55582)<br />

2H bkj"o p[Ze Pkg, bkigs okJ/ wkoehN, b[fXnkDk ^<br />

(0161^2740738)<br />

3H pkpk nkswk f;zx Xkofwe g[;se Gzvko, r[od[nkok f;zx ;Gk,<br />

pfmzvk ^ (0164^2215252)<br />

4H e/jo f;zx uzvhrVQ ^ (9815906213)<br />

5H nikfJp f;zx ;[Bkw ^ (94171^06555)<br />

6H GkJh i'X f;zx, eowihs f;zx, ndkbs pkIko, gfNnkbk ^<br />

(0175^2216092)<br />

7H UAeko f;zx izw{ ^ (094691^41230)<br />

8H ;qL pbftzdo f;zx wkB;k ^ (01652^228911) 9872549105<br />

9H GkJh uso f;zx, ihtB f;zx pkIko wkJh ;/tk, B/V/ ;qh dopko<br />

;kfjp, nzfwqs;o.<br />

10H ;H pbftzdo f;zx okwg[ok (d'okjk) 01628^687017


XzBtkd<br />

w/o/ tZb'A fbyhnK g[;seK Bz{ xo^xo gj[zukT[D ftZu ftP/P<br />

fdbu;gh b?D tkb/ thoK G?DK dk nfsnzs XzBtkd. fiBQK ftu'A e[M Bkw<br />

fJj jBL<br />

1H ;qL wbehs f;zx, rbh BzL 12, X'phnkDk o'v, f;tb ;N/PB,<br />

pfmzvk^0164^2215252<br />

2H ;qL r[ouoB f;zx pokV, fiT[D tkbk, pqkgNB, e?B/vk ^<br />

O9057165362346, O71653O62346<br />

3H ;qL gqfwdzo f;zx gowko, e?B/vk ^ O9058588904<br />

4H ;qL fBowb ihs f;zx, :{He/H O7852187008<br />

5H ;qL wBihs f;zx ro/tkb, :{He/H jz;b'<br />

6H ;qL wBihs f;zx, :{He/H, ;b'j<br />

7H ;qL r[os/i f;zx, fBT{iahb?Av<br />

8H ;qL ekpb f;zx, iowBh ^ O1623585108<br />

9H ;qL ;[ytzs f;zx ;zX{, nwohek<br />

10H ;qL wbehs f;zx, iowBh ^ O620475859<br />

11H ;qL ox[pho f;zx, nbn?B, v[pJh ^ O97150^6180633<br />

12H ;qL ;[yftzdo f;zx, r[owfs frnkB fwPBoh ekbi, itZdh,<br />

b[fXnkDk ^ 98555^98850<br />

13H ;qL ;opihs f;zx, r[owfs frnkB fwPBoh ekbi, itZdh,<br />

b[fXnkDk^98555^98851<br />

14H ;qL pbftzdo f;zx, wkB;k ^ 98725^49105<br />

15H phph ;opihs e"o, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.<br />

16H ;qL eowihs f;zx, 28^;thvB vhHnkoH, pokwgNB<br />

UBNkohU, L6V4E3,<br />

e?B/vk ^ 905^796^5870<br />

17H ;qL pbftzdo f;zx, fgZgb wzx'bh ^ 94171^62839


sseok<br />

eh eh<br />

feZE/<br />

feZE/<br />

1H y{B d/ jzM{ 1-5<br />

2H G{fwek (Xow s/ okiBhsh dk ;zpzX);qL i;tzs f;zx ykbVk 6-11<br />

3H f;Zy iokfJw g/;ak e"w < 12-25<br />

4H f;ZyK dh B;bxks 26-36<br />

5H f;ZyK fto[ZX iksh Bcaos (Bhsh pZX ;kf}FK) 37-76<br />

4H f;Zy ;ZfGnkuko Bzz{ y'ok 77-81<br />

6H HHHHHHHHs/ f;Zy y//Ykoh jko rJ/HHHHHHHHH< 82-86<br />

7H gzikph p'bh d/ tkfo; f;Zy 87-95<br />

8H rKXh tZb'I f;ZyK Bkb Xq'j 96-106<br />

9H eo' iK wo' dh Bhsh 107-111<br />

10H nkgD/ BkrfoeK s/ jwbk 112-117<br />

11H fdZbh ftu f;ZyK s/ efjo 118-122<br />

12H ykVe[{nK dh uVQs ns/ fBxko 123-128<br />

13H B;a/-gzikp dh spkjh bJh 129-134<br />

14H ;zsK dh f;Zyh, e"w dh spkjh 135-141<br />

15H ;BwkB dh G[Zy 142-147<br />

16H f;Zy f;nkD/ s/ r[o{ HHHHHHHHHHHH< 148-158<br />

17H wk;No skok f;zx dk n;bh fujok 159-165<br />

18H GkJh, f;odko, fe ;zsHHHHHHH< 166-176<br />

19H @@Xkowe M{m##HHHHHH< 177-185<br />

20H gzikp d/ gkDh s/ vkek 186-193<br />

21H Fq'wDh ew/Nh d/ nZ;h ;kb 194-204<br />

22H r[o{ bkX' o/ ! ! ;Zu eh j? < 205-218


fsqF{b fsqF{b tkb/<br />

tkb/<br />

eftsk (GkJh (GkJh (GkJh (GkJh (GkJh pbftzdo pbftzdo pbftzdo pbftzdo pbftzdo f;zx) f;zx) f;zx) f;zx) f;zx)<br />

j[D j[D ekjdh ekjdh j? j? ektK ektK o"bh o"bh T[d'I T[d'I feE/ feE/ ;h ;h fsqF{b fsqF{b <<br />

<<br />

;dhnK dh skohy ;kyFh, fijVk nkJ/ fbskV iKdk ;h.<br />

x[Zr t;d/ fJ; Gkos skJhI, oks' oks T[ikV iKdk ;h.<br />

i[ZrK g[okDh ;fGnsk dh, eVe rJh ;h jo fJe u{b.<br />

j[D gKd/ j' ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <<br />

id'I ipo ;h J/Bh j'Jh, o'i ;tk wD bfjzd/ izi{.<br />

s[;hI nkJ/ ;h o'Id/ fgZNd/, nZyK d/ ftu trd/ jzM{.<br />

nkgDk f;o b[jkfJnk ;fsr[o, oyD bJh s[jkvk w{b.<br />

j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <<br />

Ne/ Ne/ Gkos dh pZuh, fteD iKdh ;h riaBh s'VhI.<br />

T[bNh rzrk n;hI trkJh, eZS tkb/ pkp/ B/ w'Vh.<br />

T[d'I Bk ikrh nDy s[jkvh T[d'I Bk T[fmnk nzdo ;{b.<br />

j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <<br />

Gkos dh fJZias bJh w'J/, fJ; dh gs d/ jK nfGbkyh.<br />

;kv/ s/ jh jwbk j't/, eo BjhI ;ed/ nkgDh okyh <<br />

fco s[;hI ekjd/ ykso GkJhU, p'bh ikT[ T{b ib{b <<br />

j[D ekjdh j? ektK o"bh, Ud'I feZE/ ;h fsqF{b <<br />

fJZias Bkb fiT[Dk ukj[zd/, j'o Bk e'Jh ;kvh izr.<br />

ofjDk j? fJ; xo d/ nzdo, j'o Bk e'Jh ;kvh wzr.<br />

n? fcoe{U s[;hI Gh ;'u', j'o Bk d/t' fJ; Bz{ s{b.<br />

w[V gkt'r/ ektK o"bh, cfVnk oj/rk jZE fsqF{b.<br />

-------------0------------<br />

XzBtkd ;fjsr[ows<br />

gqekF, ;szpo, 1983


y{B d/ jzM{<br />

ykVe{tkd dh uVQs ;w/ A fJZe nfrnks fij/ ftnesh, GkJh wBihs f;zx<br />

B{z (1989) ftu e/;rVQ, nBzdg[o dk @@iE/dko## Bkwiad eo fdZsk frnk. fJ; s'A<br />

gfjbK 1986 ftZu ;oekoh ;afj s/ Ne;kb tkfbnK B/ ;q'awDh ew/Nh @@Gzr## eo<br />

fdZsh. GkJh i;pho f;zx o'v/ B{z pd/;a ftu'A fbnk e/ T[; d[nkb/ ;oekoh GhVK<br />

fJeZmhnK eoe/, @@wjK Xowh, wjK ftdtkB s/ wjK BkfJe## pDk e/ g/;a ehsk frnk.<br />

fJ; ftnesh Bz{ nekb syas dk @@iE/dko## fB:[es ehsk frnk. sbtzvh ;kp' dk<br />

iE/dko pDk fdZsk frnk GkJh i;tzs f;zx Bkwh fJZe ;XkoB s'A Gh S'Nh ws tkb/<br />

pzd/ B{z. nBzd g[o fty/ Ne;kb Bkb jh ;pzXs fJZe ftnesh GkJh ;ftzdo f;zx<br />

@@iE/dko## Ekg fdZsk. jkbks dk ikfJiak b?D tk;s/ ;qL r[ouoB f;zx N"jVk B/<br />

gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk d/ nkgD/ B/Vb/ gq'c?;oK s'A ;bkj wzrh. fJjBK B/ GkJh<br />

wBihs f;zx B{z @@iE/dko## bkT[D dh okJ/ fdZsh. gqXkB N"jVk efjD bZrk fe<br />

;ftzdo f;zx ykVe{nK s'A e'Jh wzd ekok Gh eotk ;edk j?. t/ukok wBihs f;zx<br />

n?At/ wkfonk Bk ikt/, pZu/ o[b ikDr/. ;bkjekoK B/ dZf;nk fe i/ wo frnk sK<br />

e'Jh gob' BjhA nkT[D bZrh. ekw:kp j' frnk sK r[odtkok Ne;kbhnK s'A w[es<br />

j' e/ s[jkv/ gqpzX ftZu nk ikt/rk. siopk eoB ftZu eh joia j?.<br />

fJ; bzwh ;'u ftuko s'A pknd, GkJh wBihs f;zx B{z e/;rVQ dh @@iE/<br />

dkoh## ;" Ag fdZsh rJh. i' tZvh e'mh iE/dko dh fojkfJ;a bJh pDh j'Jh ;h, GkJh<br />

;ftzdo f;zx B/ T[; B{z ykbh eoB s'A fJBeko eo fdZsk. GkJh wBihs f;zx B{z fJZe<br />

;kdk fijk ewok d/ fdZsk. e/;rVQ fty/ ;t/o/ ;akw @@iE/dko## ;zrsK B{z ;a;asoK d/<br />

do;aB eokfJnk eod/ jB. fJj ezw Gh fjZe d/ skD GkJh ;ftzdo f;zx pk-d;s{o<br />

fBGkT[Adk fojk. GkJh wBihs f;zx edh edkJh nBzdg[o nkT[Adk, pj[sk ;wK gquko<br />

d"fonK s/ iK nkgD/ xo gfNnkb/ fNedk. iBtoh 6-1993 B{z nypkoK ftZu, @@iE/<br />

dko## wBihs f;zx tZb'A fJZe fJ;afsjko Sfgnk, fi; ftZu ;kohnK f;Zy iE/pdhnK<br />

d/ w[yhnK B{z ;Zfdnk frnk ;h. ;kfonK d/ ;Bw[Zy e'Jh BtK @@uVQdh ebk tkbk<br />

gq'rokw## T[bheD dk ft;atk; fdZsk frnk ;h. b/ye (fJzdo f;zx xZrk) B/<br />

fJ;afsjko gVQ e/ 7 iBtoh 1993 B{z @@iE/dko## GkJh wBihs f;zx tZb fJZe<br />

[1]


iiapksh fuZmh fbyh. fi;dh ekgh w/o/ e'b w"i{d j?. T[; dk ;zy/g ;ko e[M fJT[ A j? L-<br />

;fseko:'r f;zx ;kfjp, GkJh wBihs f;zx ih,<br />

iE/dko syas ;aqh e/;rVQ ;kfjp nBzdg[o.<br />

tkfjr[o{ ih ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh cfsj.. s[jkv/ tZb' 6-1-93 d/<br />

nypko ftZu fJ;afsjko gVQB B{z fwfbnk. f;Zy gzE ftZu nkg' nkgD/ sohe/ Bkb @@;/<br />

tk## eo ojhnK iE/pzdhnK s'I T[jBK d/ w[yhnK okjhI ;koh ikDekoh wzrh rJh j?.<br />

fJT[I gqshs j' fojk j? fJ; d/ fgZS/ e'Jh pj[s wjZstg{oB ekoi S[fgnk j'fJnk j?.<br />

fi; dh s[;hI uzrh ;a[o{nks eoB bZr/ j'. s[jkB{z nBzdg[o fty/, tZv/ fJfsjk;e<br />

n;EkB s/ ;fjeko:'r nj[d/ s/ ofj e/ ;/tk eofdnK gzi ;kb j' ub/ jB. fJ;<br />

;w/ I ftZu s[;hI bhvoK, f;Zy iE/pzdhnK, ftdtkBK, Xkowe ;y;ahnsK, f;ZyK s/ r?o f;ZyK<br />

B{z fwbd/ oj/ j'. fJ; goy gVu'b ftZu'I s[jkB{z f;zy e"w dh fBZxoh j'Jh d;ak<br />

wfj;{; j'Jh j't/rh. fJ;/ bJh ;kohnK ;Gk ;[;kfJNhnK d/ w[yhnK B{z ;Zd e/, e'Jh<br />

BtK gq'rokw d/D ik oj/ j'. gzE B{z bho' bho j'fJnk t/y e/ nzdo ;akfJd e'Jh<br />

uh; g?dk j'Jh j't/. ;akfJd fJ; soQK eoe/ s[;hI gzE B{z e[M wkD fdtk ;e'.<br />

dk; B/ eJh b/y ns/ yas nypkoK o;kfbnK B{z fby/ ;B. fiBQK ftZu'I pj[s/<br />

gqXkB ;qL r[ouoB f;zx N"jVK B{z w[yksp j' e/ fby/ ;B. T[jBK B{z fBZih s"o s/<br />

fwbe/ Gh g[Zid/ ehs/ ;B. T[jBK B/ edh ys dk i[nkp sZe d/D dh iao{os BjhI<br />

;wMh. nekb syas d/ iE/dko B{z yas fby/ fe f;Zy e"w B{z pukT[D bJh e'Jh w[Yb/<br />

ekoi T[bhe'. T[jBK tZb'I Gh edh e'Jh i[nkp BjhI nkfJnk. gzEe p/Vk v[Zpdk ik<br />

fojk j?. pukT[Dk sK do feBko fJ; v[Zp oj/ p/V/ dk e'Jh wbkj pDB B{z Gh<br />

fsnko BjhI j?. f;Zy c"iK jo w'ou/ s/ jko rJhnK jB. fiZs fdtkT[Dh sK d{o<br />

ojh, fJZias tkbk e'Jh okj Gh Biao BjhI nkT[Idk. jkohnK c"iK dk ioB?b pDBk<br />

e"D g;zd eo/rk< s[;hI nro fiZs BjhI fdtk ;e'r/ sK ;t?wkD tkbk e'Jh okj sK<br />

eZY jh bt'r/. Biao nkT[Id/ pkjob/ d[;awD sK f;ZyK B{z wko jh oj/ jB. ;G s'I<br />

dodBke gfjb{ fJj j? fe f;Zy jh f;Zy dk d[;awD pfDnk j'fJnk j?.<br />

s[;hI ;kohnK iE/pzdhnK d/ w[yhnK okjhI ;opZs ykb;k ;Zd'. gzi d; fdB<br />

bk e/ jo ft;a / s/ ftdtkKBK d/ ftuko bT[. Bkjo/ i?eko/ bk e/ fJj ezw BjhI j'Dk.<br />

;ko/ gfjb{nK s/ rzGhosk Bkb ftuko eo'. ;qa'wDh ew/Nh B{z j[ew fdZsk ikt/ fe ;tZS<br />

[2]


ihtB tkb/ r[DtkB Xow gqukoe fsnko eo/. ;qa'wDh ew/Nh B{z okiBhsh s'I nbZr<br />

ehsk ikt/. e'Jh ew/Nh w?Ipo i/ okiBhsh ftZu fjZ;k bt/ sK ;qa'wDh ew/Nh tZb'I fsnkr<br />

gZso d/D bJh wip{o ehsk ikt/. gzE gqtkfDs @@f;Zy ofjs wfonkdk## ;ko/<br />

r[od[nkfonK ftZu bkr{ eotkKJh ikt/. gzEe ;/tk eoB dk pVk T[s;akj j?, dk;<br />

d/ wB ftZu. go e'Jh ;kXB BjhI jB, fdb w;'; e/ ofj ikJhdk j?. s[jkv/ e'b<br />

;kXB jB. wjZstg{oB Xkowe o[spk j?. r[opkDh dk frnkB j?. nk; pZMdh j?<br />

fe wbkj pD e/ gzEe p/V/ B{z wzMXko ftZu'I eZY e/ feBko/ bk ;e'r/. jko u[ZehnK<br />

c"iK B{z ;zg{oB fiZs Bk ;jh ihtB bJh ;t?wkD sK fdtk ;e'r/. ;oeko okj ftZu<br />

nDfrDs n"eVK yVhnK eo/rh. fJ; Gb/ ezw ftZu nkw f;Zy s[jkvk ;kE d/t/rk.<br />

w? fe;/ iE/pzdh dk gqXkB iK ;eZso BjhI jK. nro s[;hI r[o{ nzrd ;kfjp tkbh<br />

;/tk GktBk ns/ d{o nzd/;ah Bkb ezw eo'r/. T[; jkbs ftZu dk; tZvh T[wo dk<br />

j'D d/ pkti{d Gh pkpk nwo dk; ih tkbh GktBk fjod/ ftzu b? e/ ;/tk eoB<br />

dh fJZSk oZydk j?. gzEe ;/tk tk;s/ id'I ukj' nktkia wko e/ p[bk ;ed/ j'. w?I<br />

;ko/ ezw ftZu' SZve/ jkiao j' iktKrk.<br />

gzE dh uVQdh ebk bJh nk;tzd,<br />

fJzdo f;zx xZrk, fgzv s/ vkeH xZrk, sfj;hb ;wkDk, fiabQk- gfNnkbk.<br />

(7 iBtoh 1993)<br />

T[go'es ys B{z GkJh wBihs f;zx B/ eJh tko gfVQnk. gzikph<br />

:{Bhtof;Nh ftub/ B/Vb/ g'qc?;oK B{z ys gVQkfJnk. ;'u ftuko s'I pknd iE/dko y[d<br />

ns/ Bkb GkJh jof;woB f;zx, iE/dko dk Gok GkJh Unzeko f;zx rZvh b? e/ w/<br />

o/ e'b gj[zu rJ/. w?B{z j?okBh Gh j'Jh s/ y[;ah Gh. T[;/ tes ;ko/ io{oh o[M/t/ I SZv<br />

e/,@@gzEe ;/tk## bJh T[jBk d/ Bkb N[o fgnk. fszB ;kb sZe fdB oks Bkb ofje/<br />

, f;Zy okiBhshtkBK dk ns/ bzw/ u'fbnK tkb/ Xowe w[yhnK dk eo{g u/jok ;kjwD/<br />

nkfJnk t/fynk. ;N/iK s/ p'y"c M{m p'bd/ ;[fDnk. g?;/ ekoB fJwkB t/ud/ t/fynk.<br />

gzEe J/esk d/ BkNe t/y/. ftdtkBK Bkb w'w'mrDhnK eod/ t/fynk ;[fDnk. f;Zy<br />

ofjs wfonkdk ns/ r[opkDh d/ j[ewK s'I @@tZv/ b'eK## B{z ;ao/nkw Gr"V/ j[zd/ t/fynk.<br />

@@w?B{z f;o'g/ tZX fwb/ ;B, w/o/ eki{ pdkwK d/ vZp/ feE/ rJ/,## nky e/ ekN' eb/<br />

;a eod/ t/fynk. gq'rokwK bJh @@ch; w[eoo eofdnK, wZE/ s/ fsT{VhnK gJhnK t/<br />

[3]


yhnK. wkw{bh fij/ ekoBK s/ ipkB ftZu'I nrBh pkD fBebd/ t/y/ ;[D/. pd/;aK ftZu'I<br />

wkfJnk dhnK gzvK j[{zMd/ t/fynk. ;kJheb dh ;tkoh s'I bzwhnK ekoK sZe ns/ S'N/<br />

fij/ wekB s'I @@r[ows ;kro Nq;N## e/ tZv/ eko'pkoK se g[Zid/ t/fynk. nkw f;Zy<br />

B{z d[oekod/ fcNekod/ t/fynk. tZv/ oki;h B/sktK nZr/ BZs w;se j[zd/ t/fynk.<br />

@@rohp dk w{zj r[o{ dh r'be## B{z p/ ofjwh Bkb T[iVd/ t/fynk. nkgD/ uj/s/ ns/<br />

GkJh GshfinK B{z nB/e jop/ tose/ pd/;aK tZb T[vkohnK btkT[Id/ t/fynk. fJj<br />

Xkowe ftnesh @@;aoXkb{nK d/ xoK ftZu J/H;hH dh mzYh mko jtk ftZu p?m e/ fg;s/<br />

pdkw eki{ s/ d[ZX wbkJhnK Sed/ t/fynk. nkgD/ ;/te (rzB w?B vokJKhto s/ dk;<br />

ghHJ/H) pkjo o[Zy dh Skt/ I p?m/, N{Nh dk row gkDh ghId/ t/fynk. bzro tkb/ gq;akd/<br />

s/ wKj dh ekbh dkb yk e/ fYZv B{z M[bek fdzd/ t/fynk.<br />

fJj ;G e[M t/y goy e/ wB e[obkT[ Idk fojk. fdB' fdB ftrV ojh<br />

gzE dh jkbs t/y e/ y{B d/ jzM{ e/odk fojk. nzs fJjh fJokdk Xkfonk, wBK !<br />

i' s{z eo ;edk j?I ;' eodk ofj. d{finK s/ Go';k eoe/ pj[s t/y fbnk, s{z y[d<br />

seVk j' e/ jzGbk wko. fiBQk Bz{ ezw uzrk bZrk nkgDk fgnko ns/ ;kE py;a d/Dr/.<br />

x'o T[dk;h ftZu f;Zyh fsnkr e/ fe;/ j'o Bkb ;KM fGnkbh gk b?D pko/<br />

Gh eJh tkoh c[oB/ c[o/. w/oh nfijh fBok;akiBe jkbs B{z t/y ;[D e/ fJZe gq/wh<br />

eEktkue r[of;Zy B/ nkgD/ Bkb j'Jh phsh eZ[ZM fJT[I fpnkB ehsh- @@w?I @@w?I iks iks gZy'I<br />

gZy'I<br />

pqkjwD pqkjwD jK. jK. r[nKY r[nKY ftZu ftZu nZS/ nZS/ ihtB ihtB tkbk tkbk f;Zy f;Zy gqtko gqtko ;h. ;h. T[jBK T[jBK d/ d/ xo xo ikDk<br />

ikDk<br />

pZfunK pZfunK Bkb Bkb y/YDk. y/YDk. T[; T[; f;Zy f;Zy gqtko gqtko s'I s'I f;Zyh f;Zyh dh dh w[ZYbh w[ZYbh gq/oDk gq/oDk fwbh. fwbh. fJZe fJZe Xkowe<br />

Xkowe<br />

ndko/ ndko/ ftZu'I ftZu'I ftZu'I eEk eEk eEk tkue tkue tkue pDB pDB pDB dh dh dh f;Zfynk f;Zfynk f;Zfynk bJh. bJh. bJh. eEk eEk eEk dh dh dh pd"bs pd"bs pd"bs d/;a d/;a d/;a ftd/;a ftd/;a ftd/;a ftZu<br />

ftZu<br />

ftZu<br />

x[zfwnk, x[zfwnk, x[zfwnk, nkofEe nkofEe ;fEsh ;fEsh mhe mhe j' j' rJh. rJh. wekB wekB pDk pDk fbnk. fbnk. go go f;ZyK f;ZyK f;ZyK dh dh dh fiT[I fiT[I fiT[I<br />

fiT[I<br />

rfjokJh rfjokJh Bkb Bkb nzdobh nzdobh jkbs jkbs B{z B{z gofynk gofynk wB wB T[dk; T[dk; j'fJnk. j'fJnk. oki;h oki;h bhvoK bhvoK B{z<br />

B{z<br />

t/fynk t/fynk p/JhwkBh p/JhwkBh dh dh f;yo f;yo s/ s/ p?m/ p?m/ fd;/. fd;/. Xkowe Xkowe w[yhnK w[yhnK Bz{ Bz{ fwfbnk fwfbnk gkyzv gkyzv dhnK<br />

dhnK<br />

w[{osK w[{osK Biao Biao nkJ/. nkJ/. w?I w?I d[yh d[yh wB wB Bkb Bkb ;'udk ;'udk jK jK fe fe tkg; tkg; nkgD/ nkgD/ g[okD/ g[okD/ xo xo (pqkjwD<br />

(pqkjwD<br />

GkJKhukok) GkJKhukok) ftZu ftZu ubk ubk iktK. iktK. nwZ[b nwZ[b r[DK r[DK d/ d/ yiakB/ r[o{ rzqE ;kfjp w?B{z tkg; tkg; ikD ikD<br />

s'<br />

s'<br />

I I I I I o'e o'e b?<br />

b?<br />

Id/ Id/ jB. jB. feT[<br />

feT[<br />

Ife Ife fJjBK fJjBK tor/ tor/ T[sw T[sw T[gd/;a T[gd/;a w?B{z j'o feXo/ BjhI fwbD/. i/ i/ w?B{z w?B{z r[opkDh<br />

r[opkDh<br />

dk dk frnkB frnkB Bk Bk j[zdk j[zdk sK sK w?I w?I ed/ ed/ dk dk tkg; tkg; ubk ubk frnk frnk j[zdk##.<br />

j[zdk##.<br />

;N/iK ;N/iK s/ s/ dZf;nk iKdk j? fe r[o{ ;G e[M eoB d/ ;woZE j?. w?I efjzdk<br />

[4]


jk jk fe fe fJjBK fJjBK X'y/pkiaK X'y/pkiaK b[N/fonK, b[N/fonK, gzE gzE t/u{ t/u{ N'fbnK N'fbnK B{z B{z wzd/ wzd/ okkj okkj s'I s'I fco fco r[o{ r[o{ feT[I<br />

feT[I<br />

BjhI BjhI o'edk o'edk < < bZrd? bZrd? ;fsr[o{ ;fsr[o{ fJjBK fJjBK nZr/ nZr/ p/p; p/p; j?. j?. ;[fDnk ;[fDnk j? j? ;fsr[o{ ;fsr[o{ ikDhI ikDhI ikD<br />

ikD<br />

j?. j?. i/ i/ fJj fJj rZb rZb ;Zu ;Zu j?, j?, gkyzvhnK, gkyzvhnK, gkyzvhnK, M{fmnK, M{fmnK, pdwk;aK pdwk;aK B{z B{z r[od[nkfonK r[od[nkfonK s'I s'I d{o d{o feT[I<br />

feT[I<br />

BjhI BjhI oZydk< oZydk< T[jBK T[jBK B{z B{z rbs rbs ezw ezw eoB eoB s'I s'I gfjbK gfjbK jh jh feT[I feT[I BjhI BjhI o'e o'e fdzdk<<br />

fdzdk<<br />

w/ohnK fJ; s'I gfjbK fbyhnK fszB/ g[;seK gkmeK B/ pj[s g;zd ehsnK<br />

jB. ;ko/ thoK G?DK B"i[nkBK dk XzBtkd. ihtB ;kED ;odkoBh okitzs e"o,<br />

p/Nh Btdhg e"o, p/Nk eztodhg f;zx s/ B{zj p/Nh ;[yfizdo e"o dk pj[s XzBtkd<br />

fiBQK B/ brksko ;fj:'r d/ e/ feskp fbyD ftZu go{c gVQB ftZu ns/ feskp<br />

SgkT[D ftZu brksko w/jBs ehsh. nekb g[oy ih s'I pknd r[opkDh dk ukBD<br />

py;aD tkb/ r[o{ ;fjpkB dk e'NkB e'N ;a a[eokBk.<br />

nkgD/ tvw[Zb/ ;[Mkn iao{o G/iD/<br />

;zsj[ ;zsj[ ;[Bj[ ;[Bj[ ;[Bj[ ;[Bj[ iB iB iB GkJh, GkJh, r[fo r[fo ekYh ekYh pKj pKj e[ehi?..<br />

e[ehi?..<br />

i/ i/ nksw nksw eT[ eT[ ;[y[ ;[y[ ;[y[ ;[y[ fBs fBs b'Vj[ b'Vj[ sK sK ;fsr[o ;fsr[o ;ofB ;ofB gthi?..<br />

gthi?..<br />

i/ i/ tv tv Gkr[ Gkr[ j'fJ j'fJ nfs nfs nfs Bhek Bhek Bhek sK sK sK r[owfs r[owfs r[owfs Bkw[ Bkw[ Bkw[ fdqVhi?.. fdqVhi?.. fdqVhi?.. (1326)<br />

(1326)<br />

(1326)<br />

(15 i{B, 2007)<br />

000<br />

[5]


Xow s/ okiBhsh dk ;pzX<br />

(G{fwek)<br />

(G{fwek)<br />

[6]<br />

f;odko f;odko f;odko f;odko f;odko i;tzs i;tzs i;tzs i;tzs i;tzs f;zx f;zx f;zx f;zx f;zx ykbVk ykbVk ykbVk ykbVk ykbVk<br />

B'N B'N B'N B'N B'N L L L L L ;odko i;tzs f;zx ih ykbVk, f;Zy e"w d/ fBXVe p[bko/ ;B. wB[Zyh jZeK<br />

d/ ;[u/s gfjo/dko ;B. Gkos dh ;opT[Zu ndkbs Bz{, Mzi'V d/D tkb/ tehb ;B.<br />

f;ZyK dh ehsh ik ojh B;be[;h Bz{ ;p{sK ;w/s d[BhnK d/ f;nkfDnK sZe gj[zukT[D<br />

tkb/ ;B. 25000 bk;aK Bz{, wVQhnK ftu'A eZY e/ ikbw g[fb; tkfbnK d/ f;o s/<br />

fpmkT[D tkb/ ;B. dBdBKd/ fco oj/ eJh ;ko/ f;ZyK d/ ekfsbK Bz{, ;bkyK fgZS/<br />

pzd eokT[D tkb/ ;B. ;oekoh i[bw d/ nr/ nkyoh ;[nk; se, Bk M[efdnK ikB<br />

tkoB tkb/ wjkB ;ajhd ;B. T[jBK tZb'A fJj nw[Zbk b/y fbfynk frnk ;h. i'<br />

@@gzikph fNqfpT{B## ftu 23-08-1993 B{z Sfgnk ;h. fJ; g[;se dh nzdobh GktBk<br />

Bz{ gqrN eodk ;odko i;tzs f;zx ih dk fJj b/y, G{fwek dh Ekt/ A gk fojk jK.<br />

nyapko nyapko nyapko nyapko nyapko d/ d/ d/ d/ d/ XzBtkd XzBtkd XzBtkd XzBtkd XzBtkd Bkb Bkb Bkb Bkb Bkb --- --- --- --- --- b/ye b/ye b/ye b/ye b/ye<br />

f;XKse s"o #s/ d/yhJ/ sK Xow wB[Zy dh ihtB iku Bz{ fBoXkos eodk,<br />

T[; dh okiBhsh Bz{ th g{oh soQK gqGkts oZydk j?. e"wK d/ ;fGnkuko Bz{ Xow dh<br />

g[Zm j[zdh j? s/ e"wh okiBhsh T[; e"w d/ Xow dh w{zj p'bdh s;tho j[zdh j?. pzdk<br />

ukj/ wBubh T[wo/ Xow Bz{ Biaonzdkia eoe/ nkgD/ nkg Bz{ pkrh nytk e/ ed/ y[;a<br />

th j[zdk j? go T[; dhnK orK ftubk Xow jo ;zeN ;w/ A nkgDk ozr gqrN eodk<br />

ofjzdk j?. d[BhnK dh okiBhsh ftu wkoe;tkd B/ Xow fBogZysk dk fJe f;XKs<br />

fbnkT[D dh e'fFF ehsh ;h go fi; soQK fJ;, f;XKs dk gsB j'fJnk T[; s'A fJ;<br />

dbhb dh ;kofEesk dk gsk bZr jh u[Zek j?.<br />

Xow B/ wkBth ;wki dh soZeh ftu i' o'b ndk ehsk j? fe;/ th j'o<br />

gZy Bz{ fJ; d/ gk;e ;EkB BjhA fwfbnk. i/ d/yhJ/ sK ;wki d/ ;fGnkukoe ftek;<br />

dh g"Vh dk BK jh Xow j?. B/eh s/ pdh dh bVkJh Xow ns/ nXow dh bVkJh<br />

ojh j?. jK eJh tko b'e-fto'Xh jkewK B/ Xow dh d[otos'A eoe/ Xosh #s/ spkjh


wukT[D dh th e'fFF ehsh. fJ; ftu e;{o Xow dk BjhA fojk pbfe d[;aN jkewK<br />

dk fojk. fJBQK d[;aNK dk BkF th Xowh bfjoK B/ jh ehsk.<br />

Gkos nzdo Xow dh G{fwek ftukoB s'I fpBK n;hI Xow s/ okiBhsh d/<br />

fo;as/ pko/ ;jh f;ZN/ BjhI eZY ;eKr/. b'eK dhnK u[DhnK ;oekoK d/ d"o s'I gqGkts<br />

e[M b'eK B/ id dZyDh J/Fhnk ftu okiBhfse gkoNhnK dk nkozG ehsk sK T[BQK<br />

;kjwD/ fJj w[Ffeb ;h fe J/v/ tZv/ fyZs/ ftu b'eK Bz{ GktkBkswe s"o #s/ fejV/<br />

w[Zd/ Bkb N[zfpnk ik ;e/. eKro; gkoNh fJe pfj;-w[pkj;/ d/ ebZp s'I fpBK b'eK<br />

ftu e'Jh fyZu BjhI ;h oZydh. pzpJh dk fJbkek :{ogh gqGkt tkb/ b'eK dhnK<br />

okiBhfse ;orowhnK dk fJbkek ;h. J/E/ siop/ F[o{ j'J/ fe b'eK Bz{ fet/ I joes<br />

ftu fbnKdk ikt/.<br />

pkb-rzrkXo fsbe, tor/ e[M bhvoK B/ b'eK dhnK Xkofwe GktBktK dk<br />

ikfJiak fbnk s/ T[BQK rD/F dh g{ik gqsh b'eK dh fyZu Bz{ B'N ehsk. J/E'I b'eokih<br />

bfjoK dh Gkosh p[fBnkd F[o{ j'Jh. J/;/ ;w/ I pzrkb ftu okik okw w'jB okJ/ tor/<br />

B/ th b'eK Bz{ okiBhfse ;orowhnK ftu gkT[D bJh ckow{b/ tos/. w/o/ fynkb<br />

ftu fJj th j' ;edk j? fe gzikp nzdo uZbh e{ek bfjo s/ pkpk okw f;zx dh<br />

Xkofwe bkJhB B/ fJBQK bhvoK Bz{ do[Z;s gk;/ fbnKdk j't/.<br />

dZyDh ncohek ftu'I B;bh ftseo/ nXkos bkwpzdh d/ siop/ ftu'I<br />

fBefbnk rKXh id eKro; ftu nkfJnk sK gfjbK T[;d/ pd/;ah-;td/Fh d/ Bkno/<br />

B/ fes/ g?o BjhI bZrD fdZs/. nyho T[;B/ rD/F dh g{ik ftu'I fJe ;pe eZfYnk.<br />

T[; Bz{ fJj fynkb nkfJnk fe dZyDh J/Fhnk ftu fiankdkso fjzd{ tZy-tZy d/tfsnK<br />

dh g{ik eod/ jB ns/ rD/;a dh g{ik wjKok;aNo sZe ;hws j?. i/eo fJe Gkosh<br />

bfjo yVQh eoBh j? sK fJe n?;k d/tsk T[go T[mkT[Dk gt/rk fi;dh fiankdkso<br />

fjzd{ g{ik eo ;eD. fJ; y'i sfjs T[; B/ @@ox{gs okxt okik okw## dk rkfJB<br />

F[o{ ehsk s/ S/sh jh fJ; d/ n;o B/ T[; Bz{ fJ; f;ZN/ #s/ gjz[ukfJnk fe okw GrsK<br />

bJh okw oki dk Bknok fJe fyZugkT{ okiBhse ;zd/F pD/rk. Gkosh okiBhsh d/<br />

pkg{ B/ t?fde ;z;feqsh d/ d' BkfJeK Bz{ Gkosh b'eK Bz{ ikrfos s/ iE/pzd eoB bJh<br />

tofsnk. fJj BkfJe ;B okw oki d/ pkBh ;qh GrtkB okw uzdo s/ rhsk d/ T[gd/<br />

F d/D tkb/ GrtkB feqFB. Xow fBogZysk dk oki eoB tkb/ b'eK Bz{ gsk j'Dk<br />

[7]


j? fe pkg{ rKXh fe;/ th fJeZm Bz{ ;zp'XB eoB s'I gfjbK Fos oZydk ;h fe T[E/<br />

@@ox[gfs okxt okik okw## dk f;woB eokfJnk ikt/.<br />

@@Gkos wksk eh i?.## fJj Bknok pzrkb d/ fjzd{ gqukoeK tZb'I d/F dh<br />

nkiakdh bJh BjhI pbfe fjzd{ Xow dh okyh bJh bkfJnk frnk ;h s/ fjzd{-w[;fbw<br />

MrfVnK ftu fJj fjzd{ ijkd dk Bknok j[zdk ;h. @@tzd/ wksow## dk eZNV fjzd{<br />

fcoe{ Bknok pzrkb fpjko T[Vh;k s'I tZXdk tZXdk ;ko/ Gkos ftu fjzd{ iB{zB<br />

GVekT[D ftu ekw:kp fojk s/ nkyo fJj ;ko/ fjzd{ Xkofwe Bkno/ okw oki,<br />

Gkos wksk eh i? s/ tzd/ wksow, Gkosh e"wh bfjo dh p[fBnkd pD/ /. fJBQK<br />

BknfonK B/ J/Fhnk dh fjzd{ t;'I Bz{ fJe gb/Nckow s/ fbnk e/ eKro; d/ d[nkb/<br />

x[wkfJnk s/ Gkosh e"wh oki dh p[fBnkd oZyh.<br />

yop{i/ Bz{ d/y e/ yop{i/ B/ ozr cfVQnk s/ w[;fbw GkJhuko/ B/ b'e oki<br />

gqDkbh ftu b'VhId/ e"wh nkXko Bz{ g{fonK eoB bJh nkgD/ nkg Bz{ fJe e"w d/<br />

o{g ftu g/F eoBk F[o{ ehsk. fjzd{nK Bkb'I gSV/ j'D eoe/ gfjbK T[j gSVhnK<br />

e"wh XkoBktK dk th fFeko oj/ s/ pzrkbh gzikph d/ s"o s/ tzv/ oj/. go id @@tzd/<br />

wksow## B/ i'ao cfVnk sK fjzd{st s'I ysok GKgfdnk T[j fJe w[Zm j' e/ nkgD/<br />

bJh fJe tZyok oki gqkgs eob ftu ekw:kp j' fBpV/. @@ukj/ @@ukj/ T[BQK T[BQK d/ d/ gSV/t/<br />

gSV/t/<br />

I I I I I B/ B/ T[BQK T[BQK dh dh ofjzdh ofjzdh w[;fbw w[;fbw t;'I t;'I dk dk GftZy GftZy yso/ yso/ ftu ftu gk gk e/ e/ gkfe;skB gkfe;skB ep{b ep{b fbnk<br />

fbnk<br />

go go fco fco th th uko uko gzi gzi ;" ;" fonk;sK fonk;sK ftu'I ftu'I d' d' w[beK w[beK dk dk T[GoBk T[GoBk fJe fJe nrKjtX{ nrKjtX{ xNBk<br />

xNBk<br />

;h. ;h. Gkos Gkos dh dh Bt-T[;koh Bt-T[;koh tk;s/ tk;s/ Xow Xow d/ d/ fJ; fJ; o'b o'b Bz{ Bz{ ;bkw ;bkw eoBh eoBh ukjhdh ukjhdh j?<br />

j?<br />

fi;B/ fi;B/ fi;B/ fJe fJe d{i/ d{i/ Bkb Bkb bVdhnK bVdhnK ;?IeV/ ;?IeV/ fonk;sK fonk;sK B{z B{z okw-oki okw-oki s/ s/ gkfe;skB gkfe;skB oki oki d/<br />

d/<br />

o{g o{g ftu ftu T[Zu/ T[Zu/ gZXo gZXo d/ d/ okiK okiK ftu ftu spdhb spdhb ehsk.<br />

ehsk.<br />

f;Zy GkJhukok i' r[bkw fiazdrh ihT[D dk nkdh BjhI ;h pfDnk nzro/<br />

iaK s'I jko s'I s[ozs pknd nkiakdh dh bVkJh ftu e[Zd fgnk s/ ;ko/ J/;ahnkJh b'eK<br />

bJh ikrosh dhnK T[dkjoDK g?dk eoB bZrk. go nkiakdh dh bVkJh ftu T[;<br />

dh fJe ewi'aoh T[; Bz{ wkodh ojh. fJj ewi'aoh ;h pdb/ j'J/ okiBhfse d"o ftu<br />

fJe e"wh fJekJh dh b'V dk nfj;k; eoB dh. gzikp ftu'I id f;Zy oki dk ykswk<br />

j'fJnk sK oki gqDkbh j'o ;h. go id nzro/iaK s'I nkiakdh gqkgs ehsh ik ojh<br />

;h sK ;Bnsh-;wkie spdhbhnK nk ojhnK ;B s/ e"wh okiK dh ;EkgBk dk d"o<br />

[8]


;h. :{ogh f;XKsekoK B/ F[o{ F[o{ ftu iwj{oh fJBebkpK dh ftnkfynk eofdnK<br />

e"w Bz[{ fJe ftF/F fyZs/ dh fJe ftF/F B;b s/ ;fGnkuko dh t;'I fejk ;h. go<br />

j"bh-j"bh e"w d/ o{g B/ ;wkie ftbZyDsktK d/ gqGkt j/m nkgDhnk ftnkfynktK<br />

th pdbhnK s/ nkyo fJj fJe okiBhfse gqpzX bJh sKxd/ b'eK d/ fJe w[Zm iB-<br />

;w{j sZe gj[zu rJh i' ftF/F fyZs/ s/ nkgD/ T[go nkgDk oki ekfJw eoBk ukj[zzd/<br />

iK eo u[Ze/ j[zd/.<br />

e{ek bfjo s'I f;ZyK B/ nkgD/ nkg Bz{ fJe e"w dk o{g BjhI fdZsk pbfe<br />

fJe ;wki ofyne Xkofwe ;w{j jh ;kps ehsk. fJ; s'I pknd T[j fJe GkJhuko/<br />

d/ o{g ftu gzikp nzdo oki eoB d/ jZedko ephb/ d/ s"o s/ nkgD/ nkg Bz{ ;wMd/<br />

nkJ/.<br />

gzikp d' b'e w[;fbw s/ fjzd{ d' e"wK ftu g{oh soQK iE/pzd j' rJ/ s/<br />

f;Zy T[BQK ftueko vZe/ v'b/ ykD bZr/. nkyao T[BQK B/ th nkgD/ nkg Bz{ fJe tZyoh<br />

e"w n?bkB fdZsk go e"w bJh iao{oh fJe ftF/F fyZsk T[BQK gk; fejVk j't/ fJj<br />

wkwbk T[j jZb Bk eo ;e/.<br />

Gkosh e"w dh T[;koh ftu o[M/ bhvo ekch d{onzd/F ;B. T[j j"bh-j"bh<br />

b'eK Bz{ Gkosh eoB dh gqfeqnk ftu gk e/ fJe i[N e"w pDkT[D dh bkJhB s/ ubd/<br />

;B. rKXh, gN/b s/ Bfjo{ Gbh-GKsh ikDd/ ;B fe i/eo T[BQK ekjbh Bkb fes/<br />

d/; dk t?fde eoB ehsk sK fJj fyzv ;edk j? fJ; bJh T[BQK fJ; Bz{ g{oh poheh<br />

Bkb t?fde o{g fdZsk. fJ; dk Bk Gkos toF fjzd{ t?fde ekb dk jh gqshe j?.<br />

fjzd{ okfinK d/ ;'B-ekb d/ BK Bkb ikD/ iKd/ r[gs s/ w'ohnk ekb d/<br />

;szGK d/ gftZso ;a /oK d/ fB;akB Bz{ e"wh w'jo pDk e/ T[;d/ j/mK gftZso fjzd{ ;b'e<br />

@@;s:w/t i:s/## T[Zeo fdZsk frnk. r?o-t?fde b'eK fto[ZX ijkd dk Bknok d/ Id/<br />

pzrkbh rhs tzd/-wksow Bz{ e"wh rhs eoko d/ fdZsk frnk. ukj/ ekch bzw/ fuo<br />

fJ;dk rkfJB iBse s"o #s/ Bk eokfJnk frnk feT[Ife fJ; d/ rkfJB Bkb fjzd{<br />

w[;fbw dzr/ GVe T[md/ jB. j?okBh dh rZb j? fe fJ; fcoe{ e"wh rhs d/ T[usw<br />

;zftXkBe doi/ pko/ eJh gVQ/ fby/ b'eK Bz{ th ikDekoh gqkgs Bk j' ;eh.<br />

Gkos Gkos dh dh e"wh e"wh ;oeko ;oeko B/ B/ nkgDh nkgDh t?fde t?fde w'jo w'jo Bkb Bkb i' i' gfjbK gfjbK fJfsjk;e<br />

fJfsjk;e<br />

c?;bk c?;bk fbnk, fbnk, T[j T[j ;h ;h wfjw{d wfjw{d riaBth riaBth d[nkok d[nkok efEs efEs s"o s"o s/ s/ YkJ/ YkJ/ ;'wBkE ;'wBkE wzdo wzdo dh<br />

dh<br />

[9]


e"wh e"wh w[V w[V T[;koh. T[;koh. fJ; fJ; c?;b/ c?;b/ dh dh GktBk GktBk ;h ;h fe fe Gkosh Gkosh fjzd{ fjzd{ b'eK b'eK B/ B/ w[;fbw w[;fbw r[bkwh<br />

r[bkwh<br />

dh dh fJ; fJ; xNBk xNBk dk dk pdbk pdbk b? b? e/ e/ w[V w[V e"wh e"wh nkiakdh nkiakdh dk dk oki oki ;Ekgs ;Ekgs eo eo fbnk fbnk j?.<br />

j?.<br />

Gkos Gkos dk dk gfjbk gfjbk rqfj rqfj wzsoh wzsoh gN/b gN/b fJ; fJ; wzdo wzdo dh dh y[d y[d eko eko ;/tk ;/tk eokT[D eokT[D bJh bJh wzdo<br />

wzdo<br />

ftu ftu p?mk p?mk fojk. fojk. fgS/ fgS/ fij/ id Gkosh oki dh fJ; fJfsjk;e ekotkJh ekotkJh dh<br />

nvtkBh nvtkBh tZb'I tZb'I :kd :kd skiak skiak eotk eotk e/ e/ ;'wBkE ;'wBkE s'I s'I n:[fXnk n:[fXnk se se dk dk wkou wkou ehsk ehsk frnk<br />

frnk<br />

;h ;h sK sK eKro; eKro; eKro; tZb'I tZb'I fJ; fJ; Bz{ Bz{ Bz{ fcoekgq;sh fcoekgq;sh fejk fejk frnk frnk ;h.<br />

;h.<br />

fJBQK Xkofwe ukbK Bz{ fcoe{ efj e/ GzvDk e'Jh uzrh rZb BjhI j?. fJj<br />

n;b ftu ;w/ I dh e"Vh ;ukJh j? fe Gkosh oki Bz{ f;oc s/ f;oc fjzd{st jh<br />

fJeZfmnK oZy ;edk j? s/ oZy fojk j?. fJj rZb ;kohnK e"wh okiBhfse gkoNhnK<br />

ikDdhnK jB. J/;/ eoe/ Bk;se nytkT[d tkbhnK efwT{fB;N gkoNhnK B/ th ed/<br />

tzd/ wksow dk fto'X BjhI ehsk s/ @@Gkos Gkr ftXksk## dk rkfJB eoB Bz{ wkVk<br />

BjhI ;wfMnk.<br />

gzikp s/ eFwho nzdo r?o-GkoshnK (r?o-fjzd{nK) tZb'I yVQhnK ehshnK ik<br />

ojhnK ;wZf;nktK d/ tXD d/ yso/ Bz{ GKgfdnK row fynkbh Gkosh izsk gkoNh<br />

B/ eKro; wkvb Bz{ oZd eoB bJh ibdh GkosheoB dk phVk u[fenk s/ ;'wBkE<br />

s'I Gkosh :ksok F[o{ ehsk. fJ; :ksok Bz{ okw GrsK tZb'I uzrk j[zrkok fwfbnk<br />

s/ fJ; T[sFkj ftu Gkosh e"w nkgD/ nrb/ gVkn #s/ gj[zu rJh. riaBthI s'I<br />

pkpo sZe dk pdbk u[etk fdZsk frnk.<br />

oki eo ojh fXo gfjbK Bkb'I s/ia go god/ j/m GkosheoB dh jkwh<br />

j?. phHi/HghH j[D fYZb-wZm d/ fto[ZX j? s/ Gkos dk n;b ;o{g ;kjwD/ fbnkT[Dk<br />

ukj[zdh j?. fJBQK jkbsK ftu eKro; tZb'I nkgDk wkvb e[M j'o ;w/ I bJh pukJh<br />

oZyD bJh Xow s/ okiBhsh tkbk fpb fbnKdk frnk j?. d/yD Bz{ fJj fpb phHi/<br />

HghH d/ fto[ZX ikgdk j? go n;b ftu fJj GkosheoB dh gqfeqnk ftu fe;/ fe;w<br />

dh nkT[Idh w[Feb Bz{ d{o eoB bJh fbnKdk ik fojk j?. fJ; fpb d[nkok t?fde<br />

;z;feqsh d/ ftoZ[X T[mD tkbhnK bfjoK Bz{ d/;a Xq'jh eoko d/ e/ gkpzdh bkJh ik<br />

;e/rh s/ T[BQK r?o-t?fde b'eK Bz{ r[zwokj eoB bJh fe;/ row-Gkosh ro[Zg Bz{ th<br />

o'fenk ik ;e/rk.<br />

nkgD/ nkg Bz{ nrKjtZZX{ nytkT[D tkb/ b'e fJ; fpb dk ;woEB eo<br />

[10]


oj/ jB. mhe T[;/ soQK fit/ I T[BQK B/ j[D sZe Gkosh oki d/ fwZm/-fcoe{ ;[Gkn dk<br />

ehsk j?. go ;wkie ;wZf;nktK j'o rzGho j' ikDrhnK feT[Ife id t?fde e[jkVk<br />

j'o XowK T[go uZb/rk sK e[dosh gqGkts b'e nkg' nkgD/ Xow d/ x/o/ ftu iE/<br />

pzde j' e/ bVBr/. go fJ; MrV/ dh Gko{ fXo nkgD/ nkg Bz{ Xow fBogZy ejk<br />

e/ j/mbh fXo B{z fcoe{ eoko d/t/rh s/ d'joh wko wko/rh.<br />

fJ; bJh Gkosh e"w d/ J/E/ t;d/ b'eK dk s/ ;w[Zu/ wkBth ;wki dk Gbk<br />

fJ; rZb ftu j? fe jehes Bz{ s;bhw eoe/ ufbnk ikt/. jehes fJj j? fe Gkosh<br />

e"w dh p[fBnkd Xkowe j? s/ Gkosh oki dh pDso Xkowe j?. fJ; dk ubD Xkofwe<br />

j? s/ fJ; ftu g?dk j' oj/ o[MkB nkw eoe/ Xkofwe jB. b'eK dh eskopzdh Xkofwe<br />

j? s/ nkT[D tkb/ ;w/ I fJBQK d/ okiBhfse ;zrmB Xkofwe jh ofj ;eDr/. Xow #s/<br />

yVQ / fe;/ d/;a nzdo n?;k ekBz{B pDkT[D fi; w[skpe fto'Xh s/ Xow nXkos okiBhsh<br />

ubkT[D dh gkpzdh br/ fJe r?o-b'eokih s/ r?o-wkBth edw j?.<br />

;kBz[{ fJj gZek ftFtkF j? fe i/eo Xow s/ okiBhsh Bz{ nZv eoB dh<br />

n;b gqfeqfonk b'eK d/ ;kjwD/ oZyh ikt/ sK e'Jh th Gkosh e"wh gkoNh fJ; dh<br />

jwkfJs BjhI eo ;edh. fJzzi fJzzi ehfsnK ehfsnK fJ;dk fJ;dk d/tsk d/tsk BK BK Gkos Gkos ysw ysw eoBk eoBk g?Idk<br />

g?Idk<br />

j?, j?, ;z;feqs, ;z;feqs, i' i' e'Jh e'Jh p'bdk p'bdk j? j? T[j' T[j' gVQ/ gVQ/ s/ s/ d/F d/F dh dh fbZgh fbZgh iao{oh iao{oh BjhI BjhI d/t d/t d/t Bkroh<br />

Bkroh<br />

Bkroh<br />

j't/. j't/. rK-wZM, rK-wZM, y'sk, y'sk, x'Vk x'Vk s/ s/ ;{o ;{o fJe' fJe' o{g o{g ftu ftu d/y/ d/y/ ikD. ikD. rzrk rzrk dh dh gftZsosk<br />

gftZsosk<br />

;sb[i ;sb[i Bkb Bkb w/b w/b ykt/. ykt/. Xow Xow uZeo uZeo nb'g nb'g j' j' ikt/ ikt/ s/ s/ Mzvk Mzvk f;oc f;oc n;wkBh n;wkBh ozr ozr XkoB<br />

XkoB<br />

eo eo bt/. bt/. t/dK t/dK d/ d/ ;ab'e ;ab'e ;oekoh ;oekoh e"whI e"whI w'joK w'joK ftu'I ftu'I nb'g nb'g j' j' ikD ikD s/ s/ g[oksB g[oksB ftGkr<br />

ftGkr<br />

tZb'I tZb'I you/ you/ nopK-yopK nopK-yopK o[gJ/ o[gJ/ wzdoK wzdoK s'I s'I tkg; tkg; t;{b t;{b eo eo bJ/ bJ/ ikD. ikD. tzd/ tzd/ wksow wksow s/<br />

s/<br />

Gkos Gkos Gkr Gkr ftXksk ftXksk dk dk rkfJB rkfJB pzd pzd j't/ j't/ s/ s/ e"wh e"wh ;wkoeK ;wkoeK s/ s/ i'sK i'sK irDhnK, irDhnK, Bkohnb<br />

Bkohnb<br />

GzBD/ GzBD/ pzd pzd ehs/ ehs/ ikD. ikD. fJj fJj ;G ;G e[M e[M j' j' BjhI BjhI ;edk ;edk feT[Ife feT[Ife fJzM fJzM eoB eoB Bkb Bkb fJ;<br />

fJ;<br />

gftZso gftZso d/F d/F dh dh p[fBnkd p[fBnkd fjZb fjZb iKdh iKdh j?. j?. fJ; fJ; eoe/ eoe/ n;hI n;hI nfij/ nfij/ r?o-jeheh r?o-jeheh Bkno/<br />

Bkno/<br />

bk bk e/ e/ wB wB gouktk gouktk BjhI BjhI eoBk eoBk ukj[zd/. ukj[zd/. ukj[zd/. Xow Xow nXkos nXkos nXkos oki oki Xow Xow s/ s/ okiBhsh okiBhsh Bz{<br />

Bz{<br />

nbZr nbZr eoB eoB dk dk F'Fk F'Fk SZv SZv e/ e/ nkgD/ nkgD/ bJh bJh jh jh w[FfebK w[FfebK yVQhnK yVQhnK eo eo ;edk ;edk j?.<br />

j?.<br />

wkBtsk wkBtsk dk dk Gbk Gbk jehes- jehes- g;zdh g;zdh g;zdh ftu ftu j?. j?.<br />

j?.<br />

f;odko f;odko i;tzs i;tzs i;tzs f;zx f;zx f;zx ykbVk ykbVk<br />

ykbVk<br />

000<br />

[11]


“f;Zy iokfJw g/Pk e"w”<<br />

T[ZGo ojh f;Zy ;aesh Bz{ GKg e/ pqkjwDK s/ w"bkfDnK B/ nepo e'b<br />

eJh tko f;aekfJs ehsh fe fJBQK @@f;o fco/## b'eK Bz{ tZXD'I o'fenk ikt/.<br />

nepo ekcah ;fjB;ahb jkew ;h, T[;B/ iBz{BhnK dh e'Jh rZb BK ;[Dh.<br />

ijKrho okirZdh s/ p?mk, T[;B/ eJh pjkB/ s/ fJbiakw bke/, r[o{ noiB<br />

;kfjp Bz{ ;ajhd eotk fdZsk. s'ife ijKrhoh (oki;h j[ewK dk ofi;No) ftu<br />

fbfynk fwbdk j? fe @@fJ; M{m dh d[ekB Bz{ pzd eo fdZsk ikt/, fiZE/ Bk;wM<br />

s/ pdfJyabke b'e fJeZm/ j[zd/ jBHHHH##. fco pkpk pzdk f;zx pjkdo tes<br />

nkgD/ jZeK dh bVkJh bVQ oj/ f;Zy :'fXnK Bz{ fdZbh gsh pjkdo ;akj B/ j[ew<br />

ikoh eoe/, @@BkBe gq;sK tk esbk ok## Bz{ esb eo d/D dk cstk fdZsk.<br />

fJ; s'I wro'I co[y;hno B/ fco nfij/ jh gkg Go/ j[ew ikoh ehs/.<br />

iaeohnkykB B/ f;ZyK dk ;otBk;a eoB ftu e'Jh e;o pkeh Bk SZvh. T[;B/<br />

f;Zy dk f;o eZN e/ fbnkT[D tkb/ Bz{ 80 o[g? fJBkw fdZsk. cVkT[D tkb/ Bz{<br />

gzikj o[g? fJBkw, s/ f;Zy dh d; gkT[D tkb/ Bz{ d; o[g? fJBkw fdZsk. fJ; fGnkBe<br />

;w/ I f;ZyK Bz[{ u'o b[N/o/ vke{ s/ ekfsb nky e/, fJZe tkfYUI wkfonk frnk. fJj<br />

bzwh e"wh izr, f;Zy iKBk j{be/ bzw/ ;w/I sZe bVd/ oj/. f;oV f;de ftu<br />

ofjzfdnK i/s{ j' e/ T[ZGo/ s/ oki Gkr d/ wkbe pD rJ/. fjzd{ w[;bwkB ;ko/<br />

f;ZyK Bz{ @@;odko ih## nky e/ ;BwkB d/D bZr gJ/. ethnK B/ f;Zy pjkdoK<br />

d/ ;'fjb/ rkJ/HHHHHHHHHH.<br />

30wkou 1849 Bz{ f;Zy d[pkok nzro/iaK d/ r[bkw pD rJ/. o[e o[e<br />

e/ bVkJh ubdh ojh. thjthI ;dh d/ F[o{nksh fdBK ftu nzro/iah ;oeko<br />

fto[ZX bVkJh s/ia j'D bZrh sK fco f;Zy w'joh eskoK ftu fjZeK vkj e/ bVB<br />

bZr/. bzwh izr s'I pknd Gkos Bz{ nkiakdh fwb rJh. fdZbh ftu d/;a dh<br />

nkiakdh d/ y{p i;aB wBkJ/ ik oj/ ;B. go f;ZyK Bz[{ gsk jh BjhI bZr fojk<br />

;h fe ;kvk nkgDk d/;a fejVk j?< ;G e[M b[Nk e/, ;e/ ;BpzXh esb eotk<br />

e/ jko/ jzG/, ftbed/ sVcd/ Bt/I pD/ @@nkgD/ nkiakd Gkos## ftu dkyb j'J/<br />

[12]


. bzw/ ;w/I sZe e?IgK ftu o[bd/, ftSfVnK Bz{ bGd/, wfonK Bz{ o'Id/ ihtB rZvh<br />

Bz{ XZek fdzd/ oj/. bzw/ ;w/I dh T[vhe s'I pknd, fe;/ Bz[{ f;o YZeD bJh<br />

d' yD (d' wzfinK i'rh SZsh j'Jh EK) fwb rJ/. pj[fsnK Bz{ T[j Gh B;hp<br />

Bk j'J/. pugB ftu ;zskbh dh tzv Bkb ;pzXs, eb/ik ftzBQ d/D tkbh eftsk<br />

;[Dh ;h, fi; ftu'I e[M bkJhBK :kd jB, pj[shnK ft;o rJhnK jB. po;ks<br />

d/ fdB uko/ gk;/ dfozd/ b[N/o/ fJeZm/ j' e/ uKroK wko oj/ jB, sKvt Bku<br />

BZu oj/ jB. p/pZ; phphnK pZfunK ;w/s nkpo{ puKT[dhnK, egkj Bow/ ewkdK<br />

d/ y/sK ftu b[edhnK jB. y/sK ftu gkDh j?, T[go'I po;ks j?. j[zw; j? ehV/<br />

ekY/ jB. pZu/ sVc oj/ jB. fJ; fGnkBe nt;Ek Bz{ fpnkB eodh, Bfjo{,<br />

fiBkj ns/ rKXh tb ;/Xs eftsk fJT[I ;hL-<br />

@@T[s'I @@T[s'I bZrhnK bZrhnK ;kT[D ;kT[D dhnK dhnK MVhnK. MVhnK. n;hI n;hI GZi GZi egkjhI egkjhI tVhnK.<br />

tVhnK.<br />

ftu/ ftu/ fcodhnK fcodhnK yVhnK yVhnK yVhnK. yVhnK. u"IIj u"IIj gk;hI gk;hI g? g? rJ/ rJ/ x/o/.<br />

x/o/.<br />

o' o' o' o' fdzdhnK fdzdhnK pd pd d[nktK, d[nktK, pZu/ pZu/ woB woB fiBkj fiBkj s/o/.<br />

s/o/.<br />

n;hI n;hI eodhnK eodhnK fgZN fgZN f;nkg/, f;nkg/, pZu/ pZu/ woB woB Bfjo{ Bfjo{ s/o/, s/o/, pZu/ pZu/ woB rKXh s/o/HHH.##<br />

f;Zy gqtko feT[Ife ;kok e[M b[Nk u[Ze/ ;B, nsh pdjkbh ftu ;B.<br />

d{i/ gk;/ fdZbh :{gh nkfd fJbkfenK ftu, fe;/ Bz{ ezvK sZe Bjh ;h u[ZfGnk.<br />

T[;/ soQK nkg' nkgD/ eko'pkoK ftu w;s. fe;/ dk wB ukj/ sK wzrfsnK tKr<br />

fe;/ G[Zy/ Bz{ d' o'NhnK d/ d/t/, toBk T[BQK dh ikD/ pbk. f;Zy Go/ Ghs/ ;B,<br />

fjzd{ bhvoK s/ ft;atka; ehsk, nkgDk e[M Bk pDkfJnk. nkgD/ f;Zy bhvoK B/<br />

bko/ pV/ fdZs/ go nwbh s"o s/ g{oh e"w Bz{ wzMXko ftu v'p fdZsk.<br />

f;nkfDnK dk eEB j? d[fynko/ fJB;kB Bz{ fes'I E'Vk fijk Xotk;<br />

fwb ikt/. fgnko s/ ngDZs Bkb e'Jh d' p'b ;KM/ eo bt/, d[Zy nZXk xZN<br />

iKdk j?. Gkosh jkewK Bz{ nkiakdh dk y[wko f;o s/ uVQ uZ[fenk ;h. uV/ Gh<br />

feT[I Bk jiako pkoK ;" ;kb pkd @@gqG{ ;sk ;zgB oki## jZE nk frnk ;h.<br />

nzB/ d/ g?o EZb/ pN/ok nk frnk, ny/ n;hI sK wk; fpBK o'Nh yKd/ jh BjhI.<br />

fJ; tes f;Zy pN/o/ tKr ewia'o nt;Ek ftu ;B. fjzd{ jkew Gh j[D nzBk<br />

BjhI ;h uko/ gk;/ uzrh soQK t/y goy e/ g?o oZydk ;h. f;Zy e"w Bz{ r[bkwh<br />

dk nfj;k; eokT[D tk;s/, fJ; s'I tXhnk w"ek ed'I jZE nkt/rk< nes{po B"I,<br />

[13]


1947 Bz{ Gkos d/ @@wjK;aesh;akbh, b'j g[o;a, ;odko gN/b rqfj wzsoh## B/ d'<br />

;" ;kb wro'I fco fJfsjk; d[jok fdZsk. fJe fcos{ yas (;oe{bo) gzikp d/<br />

;ko/ fvgNh ewh;aBoK Bz{ G/fink frnk. fi; ftu fbfynk ;h-@@ @@ @@f;Zy @@ f;Zy iokfJw<br />

iokfJw<br />

g/;ak g/;ak e"w e"w jB. jB. fJBQK fJBQK Bz{ Bz{ ;yash ;yash Bkb Bkb dpkfJnk dpkfJnk ikt/## ikt/##. ikt/## T[jBhI fdBhI ;qL eg{o<br />

f;zx j[f;ankog[o fty/, fvgNh efw;aBo bZrk j'fJnk ;h. fJBQK B/ @@n;bh<br />

iokfJw g/;ak##e[M fjzd{ r[zfvnK Bz{ frqcsko eotk fdZsk. fJjBK dk w'joh u"Xoh<br />

pbpho f;zx ;h. id'I jh fJ; dh yapo Gkosh szso Bz{ bZrh, ;qL eg{o f;zx<br />

Bz{ g[ZS/ pr?o f;ZXk dyb d/ e/ ;ko/ T[gdoth S[vtk fdZs/. ;qL eg{o f;zx Bz{<br />

skVBk ehsh rJh fe j[D oki ski pdb frnk j?, nkgDk Yzr sohek Gh pdb<br />

bt', toBKHHHHHHHHH.<br />

nkiakd d/;a ftu w"s d/ w{zj ftu'I pue/ nkJ/ f;Zy gzE Bz{ gfjbK<br />

nkrwB ;BwkB pyf;ank frnkl @@f;Zy iokfJw g/;ak e"w jB##. Gkt fe fJBQK<br />

b'eK Bz[{ iBw s'I jh ngokX eoB dh wzdh nkds j'fJnk eodh j?. fJj f;Zy<br />

b'e u'oh vke/ wkoB d/ nkdh jB. ;aokp ghDh T[gdo eoBk, n"osK dh fJZias<br />

popkd eoBh, fJBQK d/ ;[Gk dk yk; fjZ;k jB. iZdh g[;ash f;Zy fJ;/ soQK d/<br />

wzd eko/ eod/ nk oj/ jB. j[D tes nk frnk fe fjzd{ ;oeko @@okw @@okw oki##<br />

oki##<br />

d/ n;{bK Bz{ ;yash Bkb bkr{ eo/. f;ZyK tor/ @@XkVthnK## @@XkVthnK## Bz{ ;yash tos e/<br />

fNekD/ f;o fbnkt/.<br />

goT[gekoh goT[gekoh ;fsr[o{ ;fsr[o{ ih ih B/ B/ fJE'I fJE'I d/ d/ b'eK b'eK Bz[ Bz[ ;t?wkD ;t?wkD Bkb Bkb fiT[Dk<br />

fiT[Dk<br />

f;ykfJnk. f;ykfJnk. gZEo gZEo g{ik g{ik s'I s'I j'V j'V e/ e/ fBozeko fBozeko d/ d/ bV bV bkfJnk. bkfJnk. iksK iksK gksK gksK d/ d/ G/<br />

G/<br />

d d fwNk fwNk e/ e/ ;KMh ;KMh tkbsk tkbsk dk dk ;pe ;pe gVQkfJnk. gVQkfJnk. p/r?os p/r?os fiazdrh fiazdrh Bkb'I Bkb'I nDy nDy tkbk<br />

tkbk<br />

ihtB ihtB fiT[D fiT[D dh dh iKu iKu dZ;h. dZ;h. T[so T[so oj/ oj/ izi{ izi{ pukJ/, pukJ/, T[BQK T[BQK tZN/ tZN/ nkgD/ nkgD/ ;oho ;oho dh<br />

dh<br />

ybVQh ybVQh Gkt/ Gkt/ Gkt/ T[sotk bJh. T[jBK dh p'dh dh oZfynk ehsh nkgDh Gkt/I y'goh<br />

T[so T[so rJh. rJh. rJh. fJBQK fJBQK fJBQK d/ d/ d/ fsbe fsbe Bz[ Bz[ pukfJnk pukfJnk fJ; fJ; pdb/ pdb/ Gkt/I Gkt/I nkgDk nkgDk y{B y{B uKdBh<br />

uKdBh<br />

u"Ie u"Ie ftu ftu tfj tfj frnk. frnk. fesB/ fesB/ nfj;kB nfj;kB cokw';a cokw';a jB jB fJj fJj b'e, b'e, @@fiZE/ @@fiZE/ yKd/ yKd/ jB,<br />

jB,<br />

T[;/ T[;/ Ekbh Ekbh ftu ftu S/e S/e gkT[Id/ gkT[Id/ jB##.<br />

jB##.<br />

gzikp d/ ;ko/ fvgNh efw;aBoia ftu'I e/tb ;qL eg{o f;zx B/ f;Zy e"w<br />

dh ;w{je p/gsh eoB tkb/, fJ; ekBz{B dk ;yas fto'X ehsk ;h. pkeh fe;/<br />

[14]


B/ fto'X sK eh eoBk ;h, ;r'I fJ; s/ @@nwb eoe/ Gkos ;oeko dhnK y[;hanK<br />

d/ gkso## pDBk ukfjnk. T[; s'I wro'I Gh nekbh dbK B/ Gkos ;oeko s/<br />

edh dpkT[ BK gkfJnk fe nfij/ wzd GktBk Bkb fby/ rJ/ gZso bJh ;oeko<br />

f;Zy e"w s'I w[nkcha wzr/. ;zskbh ftubk @@tZvk xb{xkok## tosk e/ f;ZyK Bz[{ xo'I<br />

p/xo eo fdZsk frnk. f;Zy fJzB/ ewi'ao j' ikD fe thj shj ;kb sZe T[ZmD<br />

i'r/ jh BK ofjD. T[;s'I pknd j'o e'Jh @@GkDk## tosk fdZsk ikt/rk.<br />

Gkos ;oeko d/ @@;s: w/t i:s/## dhnK e[M j'o xNBktK gVB s'I<br />

;gZ;aN j' ikt/rk, fe f;ZyK gqsh fJ; dh G?Irh nZy fet/I t/ydh j?. ;zB 1962<br />

dh Gkos uhB izr ;w/I, i'ihbk do/ s'I, d/;a dh okyh eo oj/, gzdoK jiako<br />

@@fjzd{ pjkdo## c"ih, uhBh c"i s'I vod/, w?dkB SZv e/ BZ; rJ/. j'o sK j'o<br />

fJBQK c"ihnK dk ewKvo Gh d"VB tkfbnK ftu w'joh ;h. fJBQK rhdh Gr"V/<br />

c"ihnK Bz{ ;yas ;iktK fwbDhnK ukjhdhnK ;B. go fe;/ dk tkb ftzrK BjhI<br />

j'fJnk. T[/;/ soQK ;ko/ c"i ftu @@;akBdko ;/tk## fBGk e/ g?IB;B b? e/ xoK<br />

Bz{ rJ/. 1962 dh uhB Bkb izr ftu fJe' fJe f;Zy o?ihw?IN (13 chbv) g{oh<br />

pjkdoh Bkb bVh ;h. nkyaoh f;gkjh ihts ofjD sZe T[BQK w'ouk Bk SZfvnk.<br />

uhBh c"i Bz{ nZr/ tZXD s'I fjZeK vkj e/ o'fenk. pkeh ;kohnK o?iw?NK gZsok<br />

tku rJhnK ;B. gkfe;skB Bkb 65 dh izr d"okB gkfe;skBh fJbke/ ftu'I,<br />

Gkosh c"ih nca;o eDe d/ NoZe Go Go u[Ze fbnkJ/. fgZsb d/ GKv/ eZgv/<br />

u[Ze fbnkJ/. b'eK dhnK fBZih ekoK, ihgK, fNT{pt?b tkb/ fJziB o[Zy, NkjbhnK<br />

nkfd tZY fbnkJ/. p/Fowh dhnK ;G jZdK gko eofdnK fJZNK sZe g[ZN fbnkJ/.<br />

fBr{D/ fij/ o/NK s/ m/e/dkoK Bz{ ;kok wkb b[ZN b?D dh fJiakis d/ fdZsh,<br />

nkgDhnK i/pK s{V bJhnK. pzrbk d/;aa dh 71 tkbh izr ftu Gkos d/<br />

@@fJwkBdko## c"ihnK B/, T[Xo p?IeK b[ZNhnK. ;N'o b[ZN/, w;ahBK, ekoK, ;e{No<br />

bZ[N/. pbkseko ehs/. fJBQK nsh fxBkT[D/ gkgK dh fe;/ c"ih Bz{ ;iak BjhI fdZsh<br />

rJh. pj[fsnK Bz{ ;BwkfBs ehsk frnk.<br />

d{i/ gk;/ f;sw iohch t/y', Xkofwe GktBKtK Bz{ m/; gj[zuh ekoB,<br />

f;Zy Xowh c"ihnK B/ e/tb p?oeK SZvhnK ;B. fe;/ fjzd{ Bz{ wkfonk BjhI, nZrK<br />

BjhI bkJhnK, xo BjhI b[ZN/ p?eK BjhI b[ZNhnK. Gkosh c"i tZb'I dopko ;kfjp<br />

[15]


;w{j s/ ehs/ rJ/ tfj;ah esb/nkw s'I o'; gqrN eofdnK nzfwqs;o tZb Bz{ ukb/<br />

gk fdZs/. fJBQK c"ihnK Bz[{ x/o e/ wkfonk frnk, cVe/ s;hj/ fdZs/ rJ/. p/gs<br />

ehsk frnk, skjB/ fwjD/ fdZs/ rJ/. bzwhnK e?dK eZND bJh ekb e'mohnK ftu<br />

pzd ehsk frnk. pzrbk d/;a dh nkikadh tes 93 jiako gkfe;skBh c"ih, i'<br />

Gkosh c"i Bkb ;kjwD/ wZE/ bVd/ oj/. pzp r'b/ tokTI[d/ oj/, jikaoK Gkosh<br />

c"ihnK Bz{ wkoB tkb/, frqcsko eo bJ/ rJ/. T[BQK Bz{ fizadrh dhnK fiT[D<br />

i'rhnK, ;G ;j{bsK fdZshnk rJhnK. T[BQK Bz{ xo ys fbyD dh nkfrnk fdZsh<br />

rJh. nkb fJzvhnk o/vhU dh T[od{ ;oft; ftu T[j c"ih jo o'ia nkgD/<br />

gqtkoK Bz{ ;[y ;B/j/ xbd/. o/vhU okjhI d;d/ @@w?I fJ; Bkw tkbk c"ih, fJj<br />

Bzpo j? fgsk dk Bkw s/ fgzv fJj j?. w?I fJE/ mhe jK fceo BjhI eoBK.##<br />

;wM"sk j' ikD wro'I ;kfonK Bz{ fojk eoe/, gkfe;skB ikD dh nkfrnk d/<br />

fdZsh rJh, ;w/s iBob J/He/HfBnkiah d/.<br />

fJXo f;ZyK tk;s/ e'Jh fonkfJs BjhI bzwhnK e?dK s;hj/. B"eoh s'I<br />

poyk;srh. iyawK s/ b{D fSVeD tkbh ekotkJh ;r'I fJj ehsh rJh fe fIiBQK<br />

fjzd[{ c"ihnK B/, @@dopko @@dopko ;kfjp ;kfjp s/ s/ jwb/ jwb/ tes tes tZvh tZvh pjkdoh pjkdoh ftykJh,## ftykJh,## T[BQK<br />

Bz{ Gkos d/ ok;aNogsh (emg[sbh B[wK) f;Zy ;aeb tkb/ @@nzfwqsXkoh##, frnkBh<br />

i?b f;zx B/ 15 nr;s, 1984 Bz{ eJh soQK d/ ;/tk w?vb d/ e/ ;BwkfBs ehsk.<br />

dopko ;kfjp ftu'I eo'VK o[g? b[ZND tkb/, ;aoXkb{ f;ZyK d/ eksb c"ihnK Bz[{<br />

pjkdoh bJh ;BwkB< n?vk jB/o< pZfunK s/ i[abw Ykj[D tkfbnK, s/ f;Zy<br />

phphnK Bkb pbkseko eoB tkfbnK Bz{ fJBkw ;BwkB<<br />

ihn ihn pXj[ pXj[ ;[ ;[ Xow[ Xow[ efo efo Ekgj[, Ekgj[, nXow[ nXow[ ejj[ ejj[ es es GkJh.. GkJh..<br />

GkJh..<br />

nkg; nkg; eT[ eT[ w[fBto w[fBto efo efo Ekgj[ Ekgj[ ek ek eT[ eT[ ejj[ ejj[ e;kJh..(1102)<br />

e;kJh..(1102)<br />

fJBQK fJBQK b[ZN/ b[ZN/ g[ZN/ g[ZN/ rJ/ rJ/ Xowh Xowh c"ihnK c"ihnK d/ w[V t;/p/ d/ Bkw s/, f;Zy Feb<br />

tkb/, tkb/, bzwhnk bzwhnk dkjVhnK dkjVhnK tkb/, tkb/, fuZN/ fuZN/ u'fbnK u'fbnK tkb/, tkb/, rkso/ rkso/ feogkBK feogkBK tkb/,<br />

tkb/,<br />

nDfrDs nDfrDs nDfrDs @@;ZiD @@;ZiD @@;ZiD mZr## mZr## mZr## d/; d/; d/; ftd/;a ftd/;a ftd/;a ftu'I, ftu'I, vkboK vkboK g"vK g"vK dhnK dhnK gzvK gzvK pzB pzB fbnkJ/.<br />

fbnkJ/.<br />

nkgD/ nkgD/ wfjb wfjb T[;ko T[;ko bJ/, bJ/, r'rVK r'rVK tXk tXk bJhnK, bJhnK, gbkN gbkN yqhd yqhd bJ/, bJ/, iawhBK iawhBK w[oZfpnK<br />

w[oZfpnK<br />

d/ d/ wkbe wkbe pD pD rJ/. rJ/. eJhnK eJhnK B/ B/ ckJhB?I; ckJhB?I; ezgBhnK ezgBhnK y'jb y'jb bJhnK. bJhnK. bzwhnK bzwhnK ekoK<br />

ekoK<br />

x{eD x{eD brhnK. brhnK. Xowh Xowh c"ihnK c"ihnK d/ d/ pZu/ pZu/ G[y/ ftbed/ oj/. wksk-fgsk jzM{ e/od/<br />

[16]


oj/. oj/. Xowh Xowh c"ih c"ih i/jbK i/jbK ftu ftu sVcd/ sVcd/ oj/. oj/. T[BQK T[BQK sZe sZe e[M e[M Gh Gh Bk Bk gzj[funk. gzj[funk. fJE'I<br />

fJE'I<br />

sZe sZe i/jbK i/jbK eZN eZN eZN e/ e/ e/ nkJ/ nkJ/ nkJ/ Xowh Xowh Xowh c"ihnK c"ihnK c"ihnK Bz[{ Bz[{ Bz[{ F'qwDh F'qwDh F'qwDh ew/Nh ew/Nh ew/Nh ftu ftu ftu B"eohnK B"eohnK B"eohnK Gh Gh Gh Bk<br />

Bk<br />

Bk<br />

fdZshnk fdZshnk rJhnK. rJhnK. fJBQK fJBQK d/ d/ Bkw Bkw s/ s/ @@iE/dkoK## @@iE/dkoK## B/ B/ Gh Gh w'NhnK w'NhnK oewK oewK veko<br />

veko<br />

bJhnK. bJhnK.<br />

bJhnK.<br />

dopko ;kfjp s/ j'J/ c"ih jwb/ d/ o'; ti'I fizBQk c"ihnK B/ p?oeK<br />

SZvhnK ;B, fJzdok rKXh B/ eJh tko fJ;ako/ Bkb nekbh bhvoK Bz{ ;wMkfJnk<br />

fe T[jBK c"ihnK Bz{ tkg; fbnk ik ;edk j?. nekbh w[yh fJzB/ dfj;asiadk<br />

;B fe rZb eoB dh fjzws jh r[nk p?m/. d{i/ fJj fJzB/ prb'b ;B fe rZb<br />

Bz{ ;wM b?D dh :'rsk jh BjhI ;h. id'I Gh fJzdoK B/ whfNzr ftu rZb ehsh<br />

sK nekbhnK dh ezpdh iapkB ftu'I pko-pko fJjh ;apd fBebd/ ;B- @@phph<br />

ih ;iak xZN s'I xZN eotk fdUHHH##. T[;B/ xZN s'I xZN eotk fdZsh. ikBh fe<br />

cK;h BjhI bkJ/, pkeh e'Jh e;o BjhI SZvh.<br />

(joh osB :[esk- ;g'e;w?B - 8-5-2006)<br />

wkD;[ wkD;[ wkD;[ ykD/ ykD/ eofj eofj fBtki.. fBtki.. S[oh S[oh trkfJB trkfJB trkfJB fsfB fsfB rfb rfb rfb skr[.. skr[.. skr[.. (470)<br />

(470)<br />

fifbQnK tkb/ pkr ftu g[fb; r'bh Bkb wko/ rJ/ ftneshnK d/<br />

gqtkoK Bz{ @@jzNo efw;aB## dh fog'oN Bz{ gotkB eoe/, 1930 ftu T[fus<br />

w[nktika fdZsk frnk. iBob vkfJo dh g?B;aB s/ j'o ;j{bsK pzd eo<br />

fdZshnK. fJXo Gkosh jkewK B/ dopko ;kfjp s/ j'J/ tfj;ah esb/nkw ftu,<br />

wko fdZs/ rJ/ p/-d'f;anK d/ gqtkoK Bz{ Brd ok;ah sK d{o dh rZb, jwdodh<br />

d/ d' nZyo Gh BjhI nky/ rJ/.<br />

e/Ido ;oeko B/ T[Zu ftZfdnk nkgD/ nfXeko ftu oZy bJh sK fe<br />

fJ; Bz{ @@fjzd{ ozr## ftu ozfrnk ik ;e/. Gkos ;oeko B/ d;zpo 1999 ftu<br />

fJZe j[ew (B'Nhfce/;aB) ikoh eoe/, gzikp dhnK :{Bhtof;NhnK ftu, f;Zy Xow<br />

dh y'i Bkb ;pzXs czv pzd eo fdZs/. fjzd{, i?B, p[ZX, fJ;bkw, Jh;kJh XowK<br />

dh y'i s/ czv fwbDr/. rKXh ;NZvh s/ Gh o[fgnk fwb/rk. go f;Zy Xow dh<br />

;NZvh s/ BjhA fwb/rk. id'I 2002 ftu gqek;a f;zx pkdb, nekbhdb dh ;oeko<br />

u'DK ftu jko rJh. eKro; ;oeko pD rJh. F'qwDh ew/Nh tZb'I Skg/ iKd/<br />

fo;kb/ @@r[ows gqek;a##, wJh 2003 gzBk 40 s/ ;koh fog'oN Skgh ;h. gfjbK<br />

[17]


pkdb oki tes fJj G/s dpk e/ ofynk frnk. wsK fes/ @@nekbh ;oeko##<br />

dh pdBkwhI Bk j' ikt/.<br />

;zB ;zB 1984 1984 ftu ftu f;Zy f;Zy pZu/ pZu/ phphnK phphnK esb esb sK sK ehs/ ehs/ jh jh ;B. ;B. go go d' d' ;kb<br />

;kb<br />

T[wo T[wo s'I s'I b? b? e/, e/, 14 14 ;kb ;kb T[wo T[wo sZe sZe d/ d/ 52 52 wk;{w wk;{w pZu/, pZu/, @@Gkos @@Gkos ;oeko ;oeko ftoZ[X<br />

ftoZ[X<br />

prkts## prkts## d/ d/ e/; e/; pDk pDk e/, e/, i/jbK i/jbK ftu ftu pzd pzd eo eo fdZs/ fdZs/ rJ/. rJ/. T[j T[j wk;{w wk;{w ftbed/<br />

ftbed/<br />

oj/, oj/, sVcd/ sVcd/ oj/, oj/, nZyK nZyK d/ d/ jzM[[{ jzM[[{ w[Ze w[Ze rJ/ rJ/ rb/ rb/ dhnK dhnK fxZrK fxZrK pfj pfj rJhnK, rJhnK, fpwko<br />

fpwko<br />

g? g? rJ/. rJ/. ;oeko ;oeko Bz{ Bz{ so; so; Bk Bk nkfJnk. nkfJnk. f;ZyK f;ZyK nzdo nzdo n?Bh n?Bh dfj;as dfj;as ;h ;h fe fe fe;/<br />

fe;/<br />

dh dh fjzws fjzws jh jh Bk Bk gJh gJh fe fe ndkbs ndkbs dk dk dotkiak dotkiak yVeKd/. yVeKd/. j' j' ;edk ;edk j? j? f;Zy<br />

f;Zy<br />

ftnesh ftnesh ftnesh tZb'I tZb'I tZb'I gkJh gkJh gkJh noiah noiah noiah iZi iZi iZi pr?o pr?o pr?o ;[D/ ;[D/ ;[D/ t/y/, t/y/, go/ go/ trkj trkj wkodk. wkodk. fjzd{nK fjzd{nK Bz{<br />

Bz{<br />

uzr/ uzr/ f;ZX f;ZX eoB eoB bJh, bJh, fJe fJe ;wki ;wki ;/th ;/th ;z;Ek ;z;Ek dh dh w?Ipo, w?Ipo, ;qh ;qh wsh wsh uN'gkfXnkJ/<br />

uN'gkfXnkJ/<br />

B/ B/ Gkosh Gkosh ;[gohw ;[gohw e'oN e'oN ftu ftu iB iB fjas fjas gNh;aB gNh;aB gkJh. gkJh. iZi iZi d/ d/ wB wB fwjo fwjo gJh<br />

gJh<br />

s/ s/ T[j T[j 52 52 @@pkrh @@pkrh pZu/## pZu/## fojkn fojkn ehs/ ehs/ rJ/.<br />

rJ/.<br />

84 d/ efjo ftu b/ye Bz{ Gh frqcasko eo fbnk ;h. eJh soQK dh<br />

@@g[ZS-frZS## eoB s'I pknd, pfmzvk ;?INob i/jb ftu pzd eo fdZsk. i{B d/<br />

nkyoh jcas/, e[M p}[or pkp/ s/ e[M phphnK B{z @@prkts## d/ e/;aK ftu<br />

frqcsko eoe/, nzfwqs;o (dopko ;kfjp) s'I pfmzvk i/jb ftu G/fink frnk.<br />

id'I gzdoK e[ @@f;Zy pkrhnK## dk fJj ekcabk i/jb dh fvT{Vh ftu dkyb<br />

ehsk frnk. fJBQK d/ g/go nkfd Go/ ikD bZr/. T[; tes w?I Gh w[bkeks<br />

tk;s/ T[E/ jh frnk j'fJnk ;K. fJe v/Y d' ;kb dk pZuk, p/sjk;ak o'Jh ikt/<br />

. jZEK ftu'I fBeb fBeb ikt/. phph ;zGkbD dh e'f;a;a eodh ojh, go e'Jh<br />

g/;a Bk ikt/. w?I jwdodh gqrN eofdnK gZ[fSnk, @@G?D ih ! pj[sk BK ;jh,<br />

fJ; e?dykB/ ftu, fij' fij/ jK jkiao jK. fJj pZuk pj[s o' fojk j?. fJ;<br />

dh e'Jh iao{os j't/, fYZbk wZmk j't/, e[M dZ;'


d' d' pZu/ pZu/ dopko dopko ;kfjp ;kfjp ftu ftu ikbwK ikbwK B/ B/ wko wko w[ekJ/ w[ekJ/ jB. jB. w?I w?I nGkrD nGkrD gsk gsk BjhI<br />

BjhI<br />

feT[I feT[I dZ[y dZ[y G'rD G'rD bJh bJh pu pu rJh. rJh. fJ; fJ; pZu/ pZu/ d/ d/ d/ wK wK wK s/ s/ s/ pkg pkg pkg d't/I d't/I d't/I wko/ wko/ wko/ rJ/.<br />

rJ/.<br />

rJ/.<br />

ftbed/ ftbed/ Bz[ Bz[ t/y t/y e/, e/, w?I w?I e[SZV e[SZV u[Ze u[Ze fbnk. fbnk. w?I w?I fJ; fJ; dh dh wK wK BjhI BjhI jK, jK, fJj fJj wK wK Bz{<br />

Bz{<br />

bZGdk bZGdk j?. j?. fJj fJj w/ok w/ok g[Zso g[Zso BjhI BjhI j?. j?. w?I w?I nkgD/ nkgD/ g[ZsoK g[ZsoK Bz{ Bz{ bZGdh bZGdh jK. jK. bZGDk bZGDk ;kBz{<br />

;kBz{<br />

d'tK d'tK Bz{ Bz{ jh jh e[M e[M BjhI. BjhI. ;akfJd ;akfJd n;hI n;hI pj[sk pj[sk ;wK ;wK ihts ihts Bk Bk ofj ofj ;ehJ/. ;ehJ/. s[;hI<br />

s[;hI<br />

;kvh ;jkfJsk fet/I eo'r/< SZv fdU ;kBz{ nkgD/ jkb s/ ;akfJd oZp Bz{ fJt/<br />

I I I I I jh jh wzi{o wzi{o ;h##. ;h##. ;kvk ;kvk ;kfonK ;kfonK dk eV N[ZN frnk, jo e'Jh e'Jh o' fojk fojk fojk ;h, nkgDh nkgDh<br />

j'Dh j'Dh s/. s/. Gkos Gkos ;oeko ;oeko dh dh dfozdrh dfozdrh s/. s/. y?o y?o fJj fJj i[bw i[bw sK sK T[jB/ T[jB/ eoBk eoBk jh<br />

jh<br />

;h. ;h. n;hI n;hI @@iokfJw @@iokfJw g/;ak g/;ak e"w e"w i' i' j'J/##.<br />

j'J/##.<br />

Gkosh jkewK B/ F{doK s/ pj[s i[bw ehsk j?. brGZr gzi jiako<br />

;kb s'I fJj nfsnkuko fBozso j[zdk nk fojk j?. fJBQK pko/ sK b/yeK B/<br />

fbyDk jh SZfvnk j'fJnk j?. ;akfJd nkgDh p/ p;h ekoB fJ; i[bw Bz{ @@oZp<br />

dh oiak## jh wzB fbnk j?. fJj d[;aN eow j[zd/ Gh Xow rzqEK w[skpe jB.<br />

feT[Ife t/dK wzB{z f;fwqsh, nkfd ftu i' e[M fbfynk j'fJnk j?, T[j g{iD:'r<br />

gow gftZso j?. gsk BjhI j'o fezBk ;wK fJj dfozdrh ubdh oj/rh< y?o f;ZyK<br />

tKr fJ; d/; ftu w[;bwkBK Bkb Gh e'Jh xZN i[bw BjhI j[zd/. nk;aktkdh gZy<br />

fJj j? fe w[;bwKBK dh nkpkdh pj[s j?. T[BQK dk pj[s ;ko/ d/;aK s/ oki<br />

j?. T[Xo'I dpkT[ tX iKdk j?. :{Hn?BHUH okjhI Gh ns/ wB[Zyh nfXeko iE/pzdhnK<br />

tZb'I Gh w[;bwkBK d/ gZy ftu nktkia T[mkJh iKdh j?. f;Zy fJ; wkwb/ ftu<br />

pj[s ewi'ao jB. pdfe;ws jB. d[BhnK ftu fes/ oki BjhI, :{Hn?BHUH ;kv/<br />

jZe ftu nktkia T[mkT[D Bz{ fsnko BjhI. fJ; ;hws fij/ dkfJo/ ftu x[N x[N<br />

e/ woB s'I f;tkJ/ e'Jh ukok BjhI j?.<br />

Bfozdo w'dh B/ d' tko r[ioks ftu w[;bwkBK dk, Gkoh esb/nkw<br />

eotkfJnk j?. T[; tes r[ioks ftu whvhnk ;[szsosk Bkb, nkgDk uzrk wkVk<br />

ezw eo fojk ;h. ekch jZd sZe ;ukJh ;kjwD/ nkT[Idh ojh. r[ioks ftu'I<br />

e/; pdb e/, pazpJh G/i fdZs/ rJ/. sK fe w[;bwkB rtkjh d/D bZr/ vo<br />

wfj;{; Bk eoB. fJXo gzikp ftu ;kok whvhnk ikw eo fdZsk frnk.<br />

pd/;ah gZsoeko gfjbK eZY fdZs/ rJ/. gzikp d/ i[bw dh dk;skB pkjo BjhI<br />

[19]


fBebDh ukjhdh. i' i[bw gzikp ftu gzdoK ;kb sZe j[zd/ oj/ jB. T[BQK dk<br />

e[M jh Gkr jkbh ;kjwD/ nkfJnk j?. ;zB 1978 dh ft;kyh Bz{ fBozekohnK B/<br />

i' efjo Ykfjnk ;h. s/oK f;Zy s/ uko r?o f;Zy wko/ rJ/ ;B. fJ; e/; Bkb<br />

;zpzXs w[eZdwk, nzfwqs;o ftu ub fojk ;h. fBozekohnK d/ p/Bsh eoB s/<br />

nzfwqs;o s'I pdb e/ jfonkD/ d/ eoBkb ;afjo dh ndkbs ftu G/i fdZsk.<br />

fiE/ ;ko/ fBozekoh poh eo fdZs/ rJ/. i/ eo ;?;aB e'oN d/ c?;b/ fto[ZX jkJh<br />

e'oN ftu nghb eoBh j't/, sK shj fdBK d/ nzdo e/; dkfyb eoBk j[zdk j?.<br />

T[; tes gzikp d/ @@nekbh @@nekbh wZ[y wZ[y wzsoh wzsoh ;L ;L gqek;a gqek;a f;zx f;zx pkdb pkdb B/ B/ shj shj fdBK<br />

fdBK<br />

sZe sZe fJj fJj ckJhb ckJhb nkgD/ nkgD/ epi/a epi/a ftu ftu oZyh oZyh SZvh. SZvh. shj shj fdB fdB g{o/ g{o/ j'D j'D s/ s/ pkjo pkjo jtk<br />

jtk<br />

brkJh. brkJh. fJ; fJ; soQK soQK jkJhe'oN jkJhe'oN ftu ftu e/; e/; ik ik jh jh BjhI BjhI ;fenk.<br />

;fenk.<br />

gqXkB wzsoh fJzdoKrKXh B/ fdZbh ftu ;ko/ d/;a d/ y/sh wzsohnK dh<br />

whfNzr p[bkJh. Bkb ekch ;ko/ w[Zy wzsoh th nkJ/, fiBQK e'b y/sh wjfewk ;h.<br />

w[Zy wzsohnK B/ nkgDh ;jkfJsk tk;s/ y/sh ;?eNoh Bkb s'o bJ/. ftuko/ eJh<br />

;ko/ wzsoh sK T[IM jh p'b' okw j[zd/ B/, ezw s/ ekBz{B sK ;kok ;eZsoK Bz{ jh<br />

gsk jz[dk j?. ;' gzikp ftu'I w[Zy wzsoh ;Lq bSwD f;zx frZb, ;w/s nkgD/ y/<br />

sh ;?eNoh ;qL gqhsw f;zx j[fFnkog[oh d/, ;Gk ftu ik gj[zu/. nkgD/ bkT[<br />

b;aeo ;w/s gqXkB wzsoh fJzdokrKXh Gh nk gj[zuh. o;wh ekotkJhnK s'I<br />

pknd, fJzdok B/ nkgDk GkFD MkfVnk-@@;kv/ d/F ftu s/b tkb/ phiK (;o'QI,<br />

s'ohnk, ;{oi w[yh tr?ok) dh pj[s ewh j?. ;kBz{ ftd/F ftu'I, fJj uhiK<br />

wzrkT[DhnK g?IdhnK jB. fJ; ezw s/ ftd/Fh w[Zdok (vkbo) tX you j' iKdh<br />

j?. w?I fe;kBK Bz{ ;bkj d/ ojh jK fe s[;hI T[jBK Bz{ dZ;' gJh s/b phi tZX<br />

s'I tZX g?dk eoB@@HHH. skVhnK. ;kfonK y{p Fbkxk ehsh. ;Gk ysw j'D s'I<br />

gfjbK, gzikp d/ ;[bM/ j'J/ y/sh ;?eNoh, ;qL gqhsw f;zx B/ ;wK wzr fbnk.<br />

nkgD/ wkfJe Bz{ ukb{ eoe/ ;qhwsh fJzdok Bz{ ;zp'XB eoe/ p'fbnk-@@ w?I w?vw<br />

Bz[{ p/Bsh eodk jK fe s/b phiK dk ;jkfJe w[Zb tXk fdU. id'I fe;kBK Bz[{<br />

w[Bkck pj[sk fwb/rk, T[j g{o/ T[s;akj Bkb s/b phi g?dk eoBr/, s[;hI i'<br />

ehws d/ oj' j' fJ; Bkb fe;kBK Bz{ xkNk g? fojk j?. xkN/ tkbh y/sh fe;kB<br />

fet/I eo ;eDr/< gq/oBk eoB Bkb e[M BjhI ;ztoBk. s/b phiK dhnK ehwsK<br />

[20]


tXkT[D Bkb fizwhdkoK ftu y[Fh nkt/rhHHHHHHHHHHHHH##. tesh s"o s/ ;qhwsh fJzdok<br />

rKXh B/ f;o fjbkfJnk. go nzdo'I ;Vpb e/ e'bk j' rJh. gJh w/oh jK ftu<br />

jK feT[I BjhI fwbkJh< w/oh rZb dh ekN eo fdZsh. y[d tZvk f;nkDk pDdk<br />

j?< nkgD/ ;eZso Bz[{ fJ; @@f;o fco/ f;Zy## dk gsk f;oBktK B'N eoB bJh<br />

fejk. s/ jcs/ d/ nzdo ;qL gqhsw f;zx j[fFnkog[oh, y/sh ;?eNoh d/ wjZstg{oB<br />

nj[d/ s'I jNk e/, fJe wkw{bh fij/ wfjew/ dk w[yh pDk fdZsk. fiE/ e'Jh ezw<br />

BjhI ;h. uzrh ;bkj d/ e/ ;qL ih B/ @@d/F X'qj## ewk fbnk s/ ehs/ dh ;iak<br />

gkJh. (B'N- w?I y[d fJjBK Bz{ fwb e/ ;koh rZb dh s;dhe ehsh j?- b/ye)<br />

gzikp gzikp d/ d/ fe;kBK fe;kBK B{z B{z B{z @@b'ohnK## @@b'ohnK## pj[s pj[s fdZshnK fdZshnK iKdhnK iKdhnK iKdhnK jB. jB. @@wsq/Jh @@wsq/Jh @@wsq/Jh wK## wK## wK## d[ZX<br />

d[ZX<br />

ed/ ed/ BjhI BjhI fgnkT[Idh.<br />

fgnkT[Idh.<br />

Gkosh c"i ftu brGr g?Ish ;kb sZe T[Zu nj[fdnK s/ B"eoh eo<br />

u[Ze/ iBob jopya;a f;zx ih B/, gzikph fNqfpT{B ftu Sgh (5-5-1999)<br />

fJzNothT{ ftu, Gkos ;oeko d/ f;Zy wko{ wB;{p/ B{z p/pkeh Bkb Bzrk ehsk<br />

;h. :kd oj/ fJj w[bkeks pj[s gfjbK ehsh rJh ;h. nyapko tkfbnK B/<br />

SkgD dh fjzws Bk ehsh. iBob d/ woD fdB s/ Skgh rJh ;h. ;zB 1965<br />

ftu fJjBK ;soK dk b/ye Gh, c"i ftu B"eoh eodk j'fJnk, f;nkb e'N<br />

;?eNo ftu bVdk fojk j?. ;kvh o?iw?IN nzB/ i'a; ftu pj[s nr/ tZX rJh.<br />

gsk T[d'I bZrk id'I gkfe;skBh c"i d/ b[e/ j'J/ c"ihnK B/, uko/ pzfBUI r'b/<br />

dkrD/ F[o{ eo fdZs/. w[ekpbk eoB s'I n;woZE ikD e/, fiXo fe;/ Bz{ pukn<br />

Biao nkfJnk, T[Xo jh BZ; fgnk. eJh ;ko/ f;gkjh wko/ rJ/. rZvhnK N?Ie<br />

;V rJ/, r'fbnK Bkb spkj j' rJ/. fJe @@wjkB ;g{s## b?cNhB?IN n;a'e<br />

e[wko, @@f;o s/ g?o oZy e/## nfijk d'fVnk fe f;ZXk jh gmkDe'N d/ fJe<br />

f;tb j;gskb ftu, fpwkoh dk gZi eoe/ dkyab j' frnk. yapo c?b rJh fe<br />

;?fezv chbv o?iw?IN dk b?cNhB?IN, Gkosh c"iK dk @@gfjbk ;ajhd##. gkfe;skBh<br />

c"i Bkb ;kjwD/ wZE/ @@pjkdoh## Bkb bVfdnK tho rsh gqkgs j'fJnk. Gkos<br />

;oeko d/ oZfynk ftGkr tZb'I, @@tho uZeo## Bkb ;BwkBs eoB dk n?bkB j'<br />

frnk. izr ysw j[zfdnK jh, ;qh n;a'e e[wko @@fJbki eotk e/## pVh @@;akB<br />

Bkb## nkgDh o?iw?IN ftu tkg; nk rJ/. fwE/ niakdh fdB s/, Gkos d/<br />

[21]


ok;aNogsh tZb'I, @@tho uZeo## fjZe s/ fugek fdZsk. fJj pzdk sD sD e/ Sksh<br />

c[bk e/ w?vb brtk fojk ;h. tZv/ nca;o Gh fJ; frZdV Bz[{, ;b{N wkoB bJh<br />

wiap{o ;B. tkj w/o/ Gkos d/;a BjhI oh;K s/ohnK.<br />

jK iBob jopyaF f;zx ih B/ nzdo d/ G/d w[beks ftu gqrN ehs/<br />

.--@@n;hI ;zB 65 ftu gkfe;skB Bkb izr tk;s/ fsnkoh eo oj/ ;K. Gkosh<br />

c"iK d/ ewKvo iBob u"Xoh B/, tkfJob?; s/ j[ew fdZsk fe n;hI gZSwh w'ou/<br />

s/ ekch ewi'ao jK. s[;hI nkgDh c"i Bz[{ fgZS/ jNk bT[, fpnk; dfonk d/ g{oph<br />

feBko/ s/ w'ou/ pDk e/ p?m ikT[. i/ w[ekpbk eoB dh ;fEsh ftu Bk j't' sK<br />

;sb[i d/ g{op sZe fgSKj jZN ikDk. fpBK wsbp c"ih BjhI wotkT[D/HHHHHH.<br />

w?I (iBob ;kfjp) iL u"Xoh Bz{ fejk fe i' s[;hI efj oj/ j', fJj fby e/ G/<br />

i', w?I sd wzBKrk. iBob u"Xoh nkyD bZrk, w?AI s[ozs nzpkb/ gjz[u fojk jK,<br />

s[;hI go;'I w?Bz{ T[E/ fwb'.##<br />

fJjBK d' fdBK d[jokB w?I nkgDhnk ;kohnK o?iw?INk ftu s[{ckBh d"ok<br />

ehsk. fJjBK ftub/ fjzd{ c"ihnK Bz{ nkw eoe/ s/ f;Zy c"ihnK Bz{ yk; eoe/<br />

, tzrko gkJh-@@w/o/ pjkdo f;gkjhU ! n;hI Gkt/I frDsh ftu xZN j'JhJ/, Gkt/<br />

I ;kv/ e'b jfEnko tXhnk Bk j'D. go gkfe;skBh c"i Bz{ n;hI nkgDh Xosh<br />

s/ nZr/ BjhI tXD d/Dk. gkfe;skBhnK dk nr/ tXD dk wsbp j? ;kv/ ;t?wkD<br />

dk e[ufbnk ikDk. ;kv/ Xow n;EkBK dk Yfj ikDk. ;kvhnK Bz{jK XhnK dh<br />

fJZias bfj ikDh. ;kv/ xo xkN T[iZV ikD/, ;koh d[BhnK ftu ;kvk w{zj ekbk<br />

j' ikDk. jkohnK c"iK nkgD/ d/F dh fJZias fwZNh ftu o'b fdzdhnK jB, s/<br />

nkgD/ nkg Bz[{ eZy'I j'bk eo b?AIdhnK jBHHHHHH##. w/o/ f;gkjhnK B/ nkyaoh ;[nk;<br />

sZe bVD dk gqD ehsk. w?I sh;o/ fdB nzpkb/ nk e/ iBob u"Xoh Bz[{ fwfbnk.<br />

T[;B/ df;nk fe Gkos d/ oZfynk wzsokb/ dk j[ew ;h fe c"i fgZS/ jNk bJh<br />

ikt/. w?I (iBob ;kfjp) s[jkBz{ nkfynk ;h fe fby e/ fdU. fby e/ feT[I BjhI<br />

G/fink< (e'Jh i[nkp BjhI) eh s[;hI w/o/ x[Zr t;d/ gzikp Bz{ fJe ;kfi;a sfjs<br />

spkj eoBk ukjzd/ j'< n;hI fJzB/ ewi'ao sK BjhI jK. ;skoK fdB dh izr s'I<br />

pknd r'bh pzdh j' rJh. n;hI f;ZyK Bz{ puk fbnk, gzikp Bz{ puk fbnk. Gkos<br />

;oeko 1965 ftu jh f;Zy e"w Bz{ spkj eoB s/ s[bh j'Jh ;h. feT[Ife @@f;Zy<br />

[22]


iokfJw g/;ak e"w## jB, j?Bk< nzdo d/ G/sh sK fJj Gh d;d/ jB fe id'I<br />

gkfe;skBh c"i gzikp ftu dBdBkdh nZr/ tZX ojh j'Dh ;h. T[; tes @@nZr/<br />

tZX ojh c"i s/##Gkosh pzpo ijkiaK B/, pzp po;KT[D/ ;B. fJT[I gzikp Bz{ B/<br />

;s' Bkp{d eo d/Dk ;h. @@ewb/ f;Zy## fJ; ;oeko e'b'I fJB;kc dh wzr eo<br />

oj/ jB.<br />

fwsh 10-02-06 B{z ;Nko fBT{i NhHthH u?Bb tkfbnK B/, oksh B"I ti/<br />

s'I 10 ti/ sZe, fJe yk; gq'rokw ftykfJnk @@T[gq/;aB :woki##. fJ; ftu<br />

T[jBK sEK s/ nXkos, g[fb; d/ tZv/-S'N/ nc;oK Bz{ tZvhnK fo;atsK b? e/, wzd<br />

eko/ eod/ ftykfJnk. i/ e'Jh ftnesh nkgD/ fto'Xh Bz{ w[eZdfwnK ftu T[bMkDk<br />

ukj/ sK ncahw ;w?e iK BkIikfJia n;bk g[fb; tkb/ nkgD/ e'b'I jh gke/, ;pzXs<br />

fBod';a ftnesh Bz{ popkd eo fdzd/ jB. j'o w'NhnK oewK gqkgs eoe/, g[fb;<br />

tkb/ fe;/ Gh ;ohca fJB;kB dk, g[fb; w[ekpbk pDk e/ wko ;ed/ jB. fe;/<br />

gfotko d/ w?Ipo Bz{ u[Ze b?Dk s/ T[;dh xo tkg;h bJh fet/I bZyK o[g? fco"sh<br />

t;{b b?Id/ jB, uzrh soK godk ck;a ehsk. brGr d; frnkoK ;kb gfjbK<br />

u"dK f;Zy B"itkBK dk fJe iEk ji{o ;kfjp dh :ksok Bz{ uZfbnk. o;s/ ftu<br />

pj[s EkJhI ;yas u?fezr j'Jh, e[M Bk fwfbnk. i' e[M g?;/ e'b ;B, g[b;hnK<br />

B/ T[j Gh y'j bJ/. nZr/ s'I nr/ nk oj/ @@f;aeko## dh yapo fdzd/ oj/. fco<br />

fJjBK pjkdoh ftyk e/, w?vb gqkgs eoB dk wB pDk jh fbnk. @@;zxD/<br />

izrb ftu, fGnkBe jfEnkopzd bVkJh s'I pkd, g[fb; Bz{ tZvh ;cabsk fwbh.<br />

u"dK y{zyko f;Zy nfstkdh ;yas w[ekpb/ ftu wko w[ekJ/##. NhHthH u?Bb s/ fJj<br />

;g;aN ftykfJnk s/ p'fbnk frnk fe fJj ;Zuk w[ekpbk BjhI ;h. fe;/ rfjoh<br />

;kfi;a sfjs, fxBkT[Dk gkg ehsk frnk. Gkos s/ oki eo oj/ jkew, ns/<br />

Gkos dhnK ndkbsK nfijk @@swk;ak##j[zdk fBs t/ydhnK jB. feT[Ife @@f;Zy<br />

iokfJw g/;ak e"w jB.##<br />

okiht rKXh jZfsnk ;kfi;a e/; ftu pkoK ;kb e?d eZNe/ fojk j'J/<br />

, GkJh gq/w f;zx, nwoihs f;zx, pbd/t f;zx ns/ eowihs f;zx pkjo nkJ/<br />

, sK T[jBK nsh fjod/t/de xNBk fpnkB ehsh, i' fJ; soQK j?L- @@ n;hI f;ZyK<br />

dh B;be[;h eoB tkb/ gkgh fJB;kB, okiht rKXh Bz{, ehs/ dh ;ik d/D dh<br />

[23]


e'fFF ehsh. ;kXB dh xkN, ns/ Bk siop/ekoh eoe/, Gkt/I okiht rKXh pu<br />

frnk. go ;kBz{ fJ; dk e'Jh nc;'; BjhI j?. g[fb; fowKv d/ s;hfjnK s'I<br />

wro'I, ;kBz{ fsjkV i/b (fdZbh ftu) G/i fdZsk. g/;ahnK g?D bZrhnK. ;kvk<br />

tehb e'Jh BjhI ;h. iZi B/ ;oekoh tehb b?D bJh nkfynk, n;hI BKj eo<br />

fdZsh. fco fJe f;Zyh ;aebtkb/ tehb B/ ;kv/ Bkb jwdodh ftykT[IfdnK, w[cas<br />

e/; bVB dh g/;ae;a ehsh. n;hI d;sys eoe/, ;ko/ iao[{oh ekri T[;d/ jtkb/<br />

eo fdZs/.;wK phsdk frnk. soheK g?IdhnK ojhnK. ;kvh j?okBh dh jZd Bk<br />

ojh id'I fJj @@f;Zy## tehb ;kvhnK ;kohnK ckJhbK b? e/, bkgsk j' frnk.<br />

ekch d/o wro'I ;kBz{ gsk bfrnk fe T[j nwohek ik tf;nk j?. ;wK phsdk<br />

frnk, fco fJe fjzd{ tehb B/ ;kvk e/; bVBk F[o{ ehsk, pr?o g?;/ b?D s'I.<br />

T[; Bz{ pVhnK XwehnK fwbhnK. gqtko Bz[{ ysw eod/D d/ ;[B/j/ G/i/ rJ/. T[j<br />

tehb nv'b fojk. fJe fdB nuBu/sh T[; tehb dk @@n?e;hv?IN## j' frnk.<br />

eko d[oxNBK ftu T[j woB'I sK pu frnk. fJe pKj N[ZN rJh bZsK N[ZN<br />

rJhnK, S/ wjhB/ j;gskb fgnk fojk. fco Gh T[mD i'rk j' e/, thbQu/no<br />

s/ p?m e/, ;kv/ e/; dh g?oth eodk fojk. fJe fjzd{ iZi e'b ;kvk e/; brk<br />

j'fJnk ;h. fowKv d/ pjkB/ fbik e/ ;hHphHnkJhH tkfbnK B/ ;kv/ e/; g[ZN fdZs/<br />

, Bjz{ T[ykV fdZs/. j'o p/nzs s;hj/ fdZs/. fJ; B/e iZi B/ ;kvk w?vheb eotk<br />

e/ fog'oN g/;a eoB bJh ;hHphHnkJhH Bz{ j[ew fdZZsk. ;hHphHnkJhHa tkfbnK dh<br />

fJe nghb Gh oZd eo fdZsh. fi; ftu T[j ;kBz{ gzikp ftu fbik e/ j'o @@g[ZS<br />

gVQskb## eoBh ukj[zd/ ;B. feT[Ife n;hI yd;ak iakfjo ehsk ;h fe ;hHphHnkJh<br />

tkb/ ns/ gzikp g[fb; tkb/, fbik e/ ;kvk M{mk g[fb; w[ekpbk pDk e/ wko<br />

;ed/ jB. ;kohnK dbhbK ;[De/ iZi B/ g[fb; ns/ ;hHphHnkJhH dh wzr od<br />

eo fdZsh. go nrb/ e[M fdBK nzdo jh, T[; iZi dh eko ftu'I @@;w?e cVh<br />

rJh.## T[; s/ tZvk e/; pDk fdZsk frnk s/ T[j i/bQ g[Zi frnk. feT[Ife @@f;Zy<br />

iokfJw g/;ak e"w## jB. fJjBK bJh sK fJB;kc d/ ;ko/ okjpzd jBHHHHH.<br />

(;qL dbpho f;zx gZsoeko-ukBD dh y'i- gzBk 58)<br />

ewi'ao b'eK Bkb vkjY/ ;dk s'I XZek eod/ nkJ/ jB. fiT[D tk;s/<br />

iK s/ f;o M[ekT[Dk g?Idk j?. iK fco T[m/ j'J/ f;o Bz{ eNkT[Dk g?Idk j?. id'I<br />

[24]


sZe fe skes dk soki{ ewi'aoK Bz{ ;aeshtkB BjhI pDk fdzdk. fJ; goEkJ/<br />

fJepkb dk ;a/no-<br />

s[wjkoh s[wjkoh sfjiahp sfjiahp ngB/ ngB/ yzio yzio ;/, ;/, nkgBh nkgBh jh jh y[de[;ah y[de[;ah eo/rh.<br />

eo/rh.<br />

;ky/a Bk}[e g/ nk;ahnkBk pB/rk, s' Bk gkJ/dko gkJ/dko j'rk. j'rk. (fJepkb)<br />

(fJepkb)<br />

Gkos ;oeko B/ @@f;Zy iokfJw g/;ak e"w## jB tkbk j[ew ;Zm ;kb<br />

phs ikD s/, ni/ tkg; BjhI fbnk. fit/ I fdb ukj/ id' I w"ek pD/ fiZE/ ;a Ze gt/, fpBK (o;wh<br />

fijh) ndkbsh ekotkJh d/, f;ZyK Bz{ wkfonk ik ;edk j?.<br />

rohpK rohpK T[gfo T[gfo fi fi fyzi? fyzi? dkVh.. dkVh.. gkopqjw gkopqjw ;k ;k nrfB nrfB wfj wfj ;kVh..<br />

;kVh..<br />

g{ok g{ok fBnkT[ fBnkT[ eo/ eo/ eosko[.. eosko[.. nkgB/ nkgB/ dk; dk; eT[ eT[ okyBjko[.. okyBjko[.. (gzBk (gzBk 199)<br />

199)<br />

000<br />

000<br />

[25]


f;ZyK dh B;bxks<br />

;fsr[o{ ;fjpkB ih B/ ;op ;KM/ wB[Zyh GkJhuko/ dh i' o{g o/yk r[opkDh<br />

ftu T[bhe fdZsh j?, T[j e'Jh b[ethI uhia BjhI . fi; B{z osk wk;k ;a Ze j't/ id'I<br />

fdb ukj/ r[opkDh ftu'I gowkD gVQ e/ s;Zbh eo ;edk j?. gqtko ns/ nkgDk<br />

nkgk se r[o{ ;kfjp B/ e[opkB eo fdZsk, i' fJfsjk; ftu'I gfVQnk ik ;edk j?.<br />

nfjwd ;akj npdkbh tofrnK eJh ;dhnK se Gkos B{z x'fVnK d/ ;[zwK j/m<br />

wX'fbnk, fJZias Bhbkw ehsh ;G B{z nfj;k; j't/rk. r[o{ e/ to';kJ/ :'fXnK B/ y{B<br />

v'jbthI bzwh izr bVe/, fit/ I Gkos B{z w[V s'I r[bkwh ftu'I eZfYnk, fJj Gh ni/<br />

ebQ dhnK rZbK jB. ;sb[i sZe dk Gkos npdkbh B/ ncrkBh;skB Bkb fwbk<br />

fbnk ;h. fJ; dk ;kok gqpzX s/ N?e;, f;ZXk ncrkB;skB B{z ikD bZr fgnk ;h.<br />

f;zxK ;{ofwnK B? Gkos dh fJ; ft;akb t;'I tkb/ s/ ioy/i fyZs/ B{z ,ncrkBK d/<br />

y{Bh gzi/ ftu'I tkg; fbnKdk. w[es eok e/ Gkos Bkb i'fVnk. fJ; pdb/ i' ehws<br />

T[skoBh gJh T[j ed/ Gh fpnkB BjhI ehsh ik ;edh. fJ; wjkB goT[geko ns/<br />

pjkdoh tZN/ f;ZyK B{z ft;a /;a ;j{bsK Gkos tZb'I fwbDhnK ukjhdhnK ;B. go<br />

ukDehn d/ gd fuzBQK s/ ubD tkb/ T[; d/ g?o'ekoK B/, ;w{zje s"o s/ f;Zy e"w<br />

dk pko pko ngwkB ehsk. nkgD/ y{B Bkb f;zi/ d/; B{z SZv e/, ;G e[M popkd<br />

eotk e/, s/ nkgD/ gfotkoe ihnK B{z nZyK ;kjwD/ esb eotk e/, ;aoBkoEh pDe/<br />

Gkos ftu nkT[Dk fgnk.<br />

fJ; T[ikV/ s/ esbkw B{z o'fenk ik ;edk ;h. go Gkosh jkew fJj<br />

o'eDk BjhI ukj[zd/ ;B. T[j f;ZyK dh pjkdoh s'I uzrh soQK tkec ;B. i/ f;Zy<br />

skesto pD/ oj/ sK fe;/ tes th Gkos dh ;oeko bJh ysok pD ;ed/ jB.<br />

fJ; bJh fJjBK B{z jo ;kfi;ah ukb ube/, ;aeshjhD ehsk ikt/. Gkos gke tzv<br />

;w/ I c"i dh fBrokBh ftu fpBK y{B yokp/ s'I nkpkdh dk spkdbk ehsk ik; ;edk<br />

;h. d; bZy fJB;kBK B{z e'j/ ikd s'I pukfJnk ik ;edk ;h. yopK dh ikfJdkd<br />

popkd j'D s'I pu ;edh ;h. go Gkosh jkewK B/, fJe ;'uh ;wMh ;akfi;a sfjs,<br />

ikD p[ZM e/, fJj spkjh j'D fdZsh. sK fe f;ZyK dh skes B{z eokoh ;ZN wkoh ik<br />

[26]


;e/. ;r'I pu/ j'J/ b'e, o'iah o'Nh s'I Gh nks[o j' ikD. nDy s/ ;t?wkD rztke/<br />

f;oc g/N g{osh d/ fceo ftu dZp/ ikD, T[ifVnK B{z p;kT[Id/ ofjD, wo u[ZfenK<br />

B{z :kd eoe/ p[ZehI jzM{ e/od/ ofjD HHHHHHHH.<br />

T[go tofDs tfenks e'Jh wB xVzs BjhI jB, ;r'I fJjBK ;kfi;aK d/<br />

g[ysk ;p{s w"i[{d jB. fJe B/e pys fJB;kB wfjzdo f;zx ozXktk ih pj[s tZvhnK<br />

g';NK s/ ofje/ fgnkBk eo rJ/ jB. T[j nkgDh ;t?-ihtBh ftu fbyd/ jB - (gzBk<br />

184)@@id'I gkfe;skB ftu'I ;G e[M rztk e/, sB d/ d' eZgfVnK ftu EZe/ jo/ fpwko<br />

s/ G[yDGkD/ f;ZyK d/ ekcb/, fdZbh d/ r[odtkfonK ftu nkD fNe/ sK w?I T[jBK fdBK<br />

ftu fdZbh dk fvgNh efw;aBo ;K. w?I fJjBK dhnK b'VK ;oeko tb'I fdZs/ rJ/<br />

;kXBK Bkb g{ohnK eoB dh e'f;a;a eo fojk ;K. brksko ;aoBkoEhnK d/ nkT[D<br />

ekoB jkbks ftrVd/ jh ik oj/ ;B. (nkgDh fBZih ewia'oh ekoB ozXktk ih<br />

e/; ofjs ;B.) w?I wB eoe/ T[wo Go r[o{ ns/ f;Zy gzE Bkb fJe ;[o fojk jK.<br />

fiE/ fes/ eo ;fenk nkgD/ G?DK GoktK dk Gbk eoB ftu fjZ;k gkT[Idk fojk jK.<br />

fdZbh ftu brksko f;ZyK B{z w[;hpsK ftZu fxo/ j'J/ t/yfdnK, w?I (wfjzdo f;zx<br />

ozXktk) goXkB wzsoh itkjo bkb Bfjo{ B{z fwbe/ p/Bsh ehsh, fe nro ;oeko<br />

fJikias d/t/ sK ;akwbkN EktK s/ ;;s/ fij/ wekB pDtk e/ f;Zy ;aoBkoEhnK d/<br />

bJh f;o b[ekD i'r p;shnK pDk e/ d/ d/JhJ/. itkjo bkb Bfjo{ d/;a d/ gqXkB<br />

wzsoh dk Bcos Gfonk itkp ;[De/ w?I ezp frnk. T[; B/ fejk ;h - @@w?I f;ZyK<br />

B{z e'Jh fonkfJs BjhI d/Dh ukj[zdk, T[jBK dh GkbkJh tk;s/ w/o/ e'b e'Jh rZb Bk<br />

ehsh ikt/. w?I fJjBK B{z p;d/ BjhI t/yDk ukj[zdk, ;wfMnk


Bcos Bkb bpo/ia fjzd{nK dk bzpVdko ;h. fJ; B/ nkgD/ nypko ftu ;ZukJh<br />

s'I e'jK d{o, p/;aowh dhnK ;kohnK jZdK gko eofdnK, eg{o f;zx s/ rpB d/<br />

fJbiakw Gh Skg fdZs/. eg{o f;zx Gh e'Jh vog'e fJB;kB BjhI ;h. T[; B/ fJZias<br />

jZse dk e/; fsnko eotk e/, bkbk irs BokfJD B{z i/jb ftu pzd eotk fdZsk.<br />

e[ZM fdBK s'I wro'I, w[nkch wzrtk e/ bkb/ dh fojkJh sK eo fdZsh rJh. go fJj<br />

xNBk nkikd d/;a d/ ;op ;aeshtkB fjzd{nK bJh nf;j ;h. nZr/ ik e/ fJ; fjzd{<br />

ozr ftu ozr/, bkbk irs BokfJD B/, 9 ;szpo 1982 se f;Zy d[;awDh B{z @@nkyoh<br />

;[nk;K## Bkb fBGkfJnk.<br />

e'bes/ d/ fJe p}[or ;qL yikB f;zx, fiBQK B/ @@f;Zy ohthU# (fJzrfb;a)<br />

w?riahB eZYD ftu w'joh o'b ndk ehsk ;h. nes{po 6 s'I 12, 2005 se oKuh<br />

(Mkoyzv) fty/ r[ows e?Ig d[jokB pj[s ;kohnK r[ows ftukoK j[zdhnK ojhnK.<br />

;zskbh d/ T[ikV/ tes fJ; dh T[wo brGr 26 e[ ;kb ;h. b/ye B{z fJjBK B/<br />

dZf;nk fe @@w/o/ fgsk ih fJe ;XkoB fij/ f;Zy ;B. T[jBK B{z ezB;'n fwbh fe<br />

fjzd gkfe d' fjZf;nK ftZu tzfvnk ikD tkbk j?. nkpkdh d/ spkdb/ j'D dh ;zGktBk<br />

j?. fJ; jcVk dcVh ftu fe;/ ihn dk ikBh B[e;kB Bk j' ikt/ T[jBK w?B{z (yikB<br />

f;zx B{z) fdZbh s'I fg;akto G/ifdnK fejk fe @@o/b rZvh okjhI fizBh S/sh j' ;e/,<br />

xZN s'I xZN ;wkB b? e/, fdZbh nk ikT[. i/ pu rJ/ nwB j' frnk sK ;kwkB<br />

;KG btKr/. jkbh ikBK pukT## HHHHH.<br />

w?I s[ozs T[Xo ubk frnk. nkgD/ ikD gSkD tkfbnK B{z Gh fgsk ih tZb'I<br />

dZ;/ rJ/ yso/ pko/ ikD{z eotkfJnk. d' fdBK d/ E'V/Q fizB/ ;w/ I ftu n;hI d; e[<br />

gotkoK d/ e'Jh ;Zm w?Ipo o/b okjhI tkj'dkjh fdZbh gj[zu rJ/. jkbh feXo/ f;o<br />

b[ekD B{z irQk Gh BjhI fwbh ;h fe c;kd ;a[o{ j' rJ/. fJXo'I T[Xo s/ T[Xo'I fJXo,<br />

b'ehI ftbed/, sVcd/ ;G e[M b[Nk e/, ;oBkoEh pDe/, ;VdK s/ nk p?m/. fpBK<br />

fe;/ ;jko/ s'I. i' f;Zy ;odko eZbQ bZyK ftu y/Yd/ ;B, T[j nZi o'Nh s'I Gh nks[o<br />

j' rJ/, fBo/ fGykohnK tor/. ;r'I nkgD/ gotko d/ eJh eJh ihnK B{z nZyK ;kjt/<br />

I wod/ tZYhId/ t/yfdnK, fdb s/ gZEo oZy e/, w{zj d{i/ gk;/ Gztk e/ d"V gJ/.<br />

nkgDnK itkB XhnK G?DK, B{z Gh p/gZs j'D'I Bk puk ;e/. tZv/ tZv/ eko'pko, T[gikT{<br />

iawhBK, wfjb e'mhnK, gbK ftZu y[Z; rJhnK. ;G e[M b[Nk e/ fizB/ e[ ftnesh pu/, T[j<br />

[28]


e/tb sB d/ egfVnK ftZu d"V g?D bJh wip{o j' rJ/ HHHHHHHHH.<br />

fJE/ yk; ftukoB i'r B{esk fJj j? fe w/ok fgsk (;qH yikB f;zx<br />

dk) fJe nkw ;wM tkbk f;Zy ;h. Bk e'Jh ;oekoh nc;o ;h, Bk jh oki;h<br />

B/sk. fco Gh T[;B{z fJ; soQK wfj;{; j'fJnk fit/ I e'Jh tZvk s{ckB T[mD tkbk j?.<br />

i' j'o BjhI sK nkgD/ gfotko d/ ihnK B{z ;[oZfyns fbnKdk ikt/. fJ;/ ;'u ftu<br />

T[jBK w?B{z G/fink. w?I ;Zm e[ ftneshnK B{z gq/o e/ fJXo fbnkT[D ftu ekw:kp<br />

j' frnk. ;'uDk fJj pDdk j? fe d/;a d/ w[yh bhvoK B{z fJ; T[ikV/ ns/<br />

esb'rkos dk gfjbK jh feT[I fJbw Bk j'fJnk < c"i dh ;jkfJsk b? e/ d't/ I pzfBUI<br />

nkpkdhnK dk spkdbk ;aKswJh sohe/ :ehBh feT[I Bk pDkfJnk frnk < d/;a d/<br />

bhvoK B{z fJj ftuko feT[I B c[o/ < i/ bhvoK dk nBkVh g[Dk Gh wzB bJhJ/ sK<br />

c"ih ioB?b sk nDikD BjhI j' ;ed/. T[j nkgD/ sohe/ ;bkj d/ ;ed/ ;B.<br />

T[jBK f;Zy ioB?bK B/ fiazw/tkoh feT[I Bk fBGkJh < wkL skok f;zx B/ f;Zy c"i B{z<br />

f;ZyK d/ ikB wkb dh okyh bJh feT[I Bk fejk< eh T[jBK fJBeko eo fdZsk ;h<<br />

wk;No skok f;zx i' T[; tes gzikp ns/ f;ZyK dk skesto B/sk ;h,<br />

T[; B{z fJ; yso/ dk nfj;k; feT[I Bk j'fJnk < T[; tes c"i ftu f;ZyK dh<br />

frDsh 30 gqsh;as d/ B/V/ ;h. f;Zy fJe tZvh skes oZyd/ ;B. fco wk;No ih<br />

B/ f;Zy c"ih ioB?bK B{z nghb feT[I Bk ehsh fe nkgD/ f;Zy gzE dh okyh dk gqpzX<br />

eo'. T[; ;w/ I wkL skok f;zx dh ekoiekoDh dk fJe w?Ipo ;h ;qH joh f;zx. id'I<br />

wkL dhnK f;Zy wko{ ukbK dk joh f;zx B{z nfj;k; j'fJnk sk T[; B/ e[M j'o<br />

;zrhnK Bkb fJ; ;kfi;a pko/ rZb ehsh. T[vdh T[vdh fJj rZb wkL skok f;zx<br />

se gj[zu rJh. p; e[M jh fdBK nzdo ;qL joh f;zx dk t;dk o;dk xo, ;g[od/<br />

yke ;h. r[zfvnK B/ nuBu/sh jwbk ehsk, xo d/ ihnK B{z esb ehsk frnk. xo<br />

B{z nZr bk fdZsh rJh. xo d/ d' w?Ipo fco Gh pu rJ/, joh f;zx s/ T[; dh<br />

fJe GoikJh. i' fJe skeh ftu'I fBeb e/ d"VB ftu ekw:kp j' rJ/. BjhI sK<br />

fJ; ;kfi;a s/ Gh ;dk gVdk fgnk ofjDk ;h. fit/ I j'o f;Zy wko{ d;skt/iK ns/<br />

;p{sK s/ gVdk fgnk j'fJnk j?. f;ZyK d/ pkjoh d[;awDK sK fJjBK B{z jo jopk<br />

tos e/ wkfonk jh j?. nkgD/ nky/ ikD tkfbnK B/ i' p[ZehI oZs ghsk j?, T[; dk<br />

y[ok bZGDk ni/ pkeh j?.<br />

[29]


pzrkbh b'e ftfdnk ftZu ekch nZr/ ;B. Gkt/ I nzrq/iaK B/ nkgDh b'V<br />

tk;s/ ;e{b y'jb/ ;B. ;wK gk e/ fJjBK ;e[{bK B/ nkikdh ns/ r[bkwh dk coe<br />

;wMD tk;s/ fBZro :'rdkB gkfJnk. nkikd Gkos ftZu pzrkbh b'e nkgDh<br />

;[szsosk bJh ed/ Gh nzd'bD S/V ;ed/ ;B. nZi d/ pzrbk d/;a ns/ pzrkb B{z<br />

fwbk e/ fJjBK dh nkpkdh e'Jh thj eo'V d/ B/V/ pDdh j?. fJfsjk; rtkj j?<br />

fe ;a /y w[ihp ofjwkB dh nrtkJh ftu Gkos ;oeko dh wds Bkb y{Bh izr bVh<br />

s/ 1971 ftZu BtK pzrbk d/;a j'Id ftZu nk frnk. i/ T[j Gkos ftZu j[zd/ sK Gh<br />

T[jBK B/ nkikdh bJh e'Jh id'-ifjd iao{o S/VBh ;h. T[j tZyo/ j' rJ/. Gkosh<br />

pzrkbh ewia'o j' rJ/. Gkos Bkb'I tZy j'D tkbh e'Jh ;aesh;akbh bfjo T[mD dh<br />

;zGktBk brGr ysw j' rJh. Gkos Gkos dh dh nyzvsk nyzvsk n"o n"o J/esk J/esk gZeh, gZeh, s/ s/ pqkjwDh<br />

pqkjwDh<br />

Bikw Bikw bJh bJh ;Zs/ ;Zs/ y?oK.<br />

y?oK.<br />

gzikp ftu f;ZyK B/ r"otwJh fJfsjk; dh f;oiDk ehsh j?. gzikp ns/<br />

Gkosh b'eK dh r[bkwh B{z rb'I bkj[D bJh y{B d/ dfonk Go/ jB, f;oK d/ rzi<br />

T[;ko/ jB. nkgDk nkgk nkfonK Bkb fuotkfJnk j?. izrbhI tk; ehsk j?, pZfunK<br />

d/ N[eV/ eotk e/ rbK ftu jko g[nkJ/ jB. fJ; BZp/ ;kbk bzwh nfiZs izr B{z<br />

fiZs e/, f;Zy oki ekfJw ehsk. id'I ;kok fjzd[;skB nzrq/iaK dk r[bkw j' frnk ;h.<br />

ft;akb gzikp d/ fjzd{ w[;bwkB s/ f;Zy nkikd ;B. nfxqsxDsk dh f;yo t/y' fe<br />

;ko/ fjzd[;skB ftu'I c"ih, nzrq/ih oki B{z tXkT[D bJh s/ oki B{z wip{s eoB bJh<br />

Gosh j' e/ gzikp s/ uVQ nkJ/. ft;akb f;Zy oki B{z ysw eoB bJh r'oh ;oeko<br />

d/ jZE m'e/ pD/. oki Gkr d/ nzdo p?m/ fjzd{ v'ro/ s/ pqkjwD gfjbK jh nzrq/iaK<br />

Bkb ;"d/pkiahnK eo u[Ze/ ;B. fJ; soQK 30 wkou 1849 B{z gzikp ftZu'I f;" Zy oki<br />

dk ykswk ehsk frnk.<br />

fJ; s'I fJe ;" ;kb wro'I fco f;ZyK s/ T[jh xb{xkok d[jokfJnk frnk,<br />

d/;a dh ny"sh nkikdh ;zB 1947 ftu. d[pkok fco g{oh gbkfBzr Bkb f;ZyK B{z woB<br />

ns/ T[iVB d/ ;ko/ gqpzX ehs/ rJ/. i/ fJj o'Nh ykD i'r/ ofj rJ/, fJjBK dk<br />

;t?wkD Bk e[ufbnk frnk sK fe;/ ;w/ I Gh fJj @@f;o fco/ b'e## Gkos dh @@J/<br />

esk n"o nyzvsk## bJh ysok pD ;ed/ jB. fJ;/ ;'u sfjs ;zskbh dh d/;a tzv<br />

;w/ I, f;ZyK B{z y{B ghDhnK XkVK d/ nZr/, fBjZE/ eoe/ ;[ZN fdZsk frnk. f;ZyK dh 25<br />

[30]


gqsh;as nkpkdh dk xkD j' frnk. iaywh, Bekok s/ gkrb j'D tkb/ j'o nDfrDs.<br />

nkoEe B{e;kB yopK dk . T[; dk fe;/ B{z w[nktiak Bk fdZsk frnk. ;r'I iawhBK<br />

ftZu'I 25 s'I 40 gqsh;as se eN"sh eo bJh rJh. fJ; pko/ g{o/ ft;Eko Bkb gVQBk<br />

ukj' sK ;qH e[bpho f;zx e"Vk dh fdb dhnK v{zxhnK gosK ftu'I fbyh, feskp, @@s/<br />

f;Zy Gh fBrfbnk frnk## gVQ ;ed/ j'.<br />

gof;ZX b/ye ;qH i;tzs f;zx @eztb# B{z eJh tko fwbD dk w"ek fwbdk<br />

fojk j?. T[jBK pVh p/pkeh Bkb fJ; ;ZukJh B{z fpnkB ehsk fe nro wkH skok<br />

f;x wB'I fJwkBdko j[zdk sK f;ZyK tk;s/ oki sK Gkt/ I Bk b? ;edk. go f;Zy e"w<br />

B{z esb ns/ popkd j'D'I puk ;edk ;h. pj[s ;ko/ b'eK dk fJj efjDk j? fe<br />

wk;No ih B/ edh r'be dk g?;k BjhI ykXk. xo ikD bJh xzfNnK pZXh whIj o[eD<br />

dh T[vhe eod/ oj/. go ;qa'wDh ew/Nh dh ihg fBZih ezw bJh tosDh w[Bk;p Bk<br />

;wMh. fJ;/ soQk dZf;nk iK fojk j? fe wk;No d/ e'N B{z d' i/pK j[zdhnK ;B.<br />

fJe tkoh fJ; dh p/Nh okfizdo e"o fpwko j' rJh. gsBh B/ fJbki bJh g?;/ wzr/. wk;No<br />

B/ fejk fe w/o/ e'b fJ; tes g?;/ BjhI jB. gsBh B/ c[osh Bkb e'N dhnK i/<br />

pK co'bhnK ftZu' ekch tZvh oew fwbh. gZ[SD s/ wk;No B/ dZf;nk @@w/oh fBZih<br />

i/p ftZu e[M nkB/ jh jB. i' tZvh oew s{z i/p ftZu t/y ojh j?I, fJj d{ih<br />

i/p gzE dh j?. p/Nh d/ fJbki s/ fJ; ftZu' I e'Jh g?;k Bjh I tofsnk ik ;edk. tkj ! fenk<br />

fJwkBdkoh dhnK fw;kbK jB.<br />

j[D ;tkb g?dk j[zdk j? fe wk;No skok f;zx jo o'ia bzw/ ;co s?j<br />

eoe/, whfNzrK ns/ ekBcoz;K B{z ;zp'XB eoB ikfJnk eodk ;h. fJ; fBs d/ bzw/<br />

;coK s/ pj[s ;kok g?;k youD bJh feE'I nkT[Idk ;h < wk;No d/ xo/b{ you/<br />

Gh xN BjhI wzB/ ik ;ed/. nfij/ bhvoK d/ xo fBZs fdB fwbD tkfbnK dhnK<br />

eskoK bZrhnK ofjzdhnK jB. fJjBK ;ko/ ;ZiDK ;B/jhnK B{z, bZ;h ukj s/ go;akdk<br />

SekT[Dk iao{oh ;h. gqtkfoe w?IpoK dhnK eZgVk, dtk dko{, ykD ghD dhnK iao{osK<br />

;B. fco id'I wk;No e'Jh B"eoh d[ekB iK ftT[gko BjhI eodk ;h. e[btesh<br />

oki;h ezwK ftZu T[bfMnk j'fJnk ;h. fJjBK ;kohnK tZvhnK b'VK tk;s/ g?;k feE'I<br />

nkT[Idk ;h < ewkJh d/ eh ;kXB ;B wk;No e'b< i/ T[j ;Zuw[Zu jh fJwkBdko<br />

;B sK ;kohnK xo/b{ s/ pkjoh b'VK tk;s/ wkfJnk feE'I nkT[Idh ;h <<br />

[31]


fJe fwzN bJh coia eo b?Id/ jK fe wk;No ih fBih fiazdrh ftZu @@d[ZX<br />

X's/## ;B. go T[jBK p/JhwkBh dh v{zxh dbdb ftZu X;/ j'J/ ;kEh f;Zy bhvoK B{z<br />

nkgD/ Bkb feT[I oZfynk < nkgDh ekoieoDh okjhI feT[I pkjo Bk eZY wkfonk <<br />

e'Jh skVBk gZso feT[I Bk fbfynk < nkgD/ nypko ftZu p/JhwkB ;kEhnK dk GKvk<br />

feT[I Bk GzfBnk < r[gs ;o's dZ;d/ jB fe wk;No dh ;Zih pKj pbd/t f;zx tor/<br />

ftnesh T[;dhnK @@;kohnK @@;kohnK b'VK b'VK nkgD/ nkgD/ ;kXBK Bkb## Bkb## g{ohnK eod/ ;B. fJjBK<br />

;soK d/ b/ye B{z NkNk Bro fty/ d; fdB Xow gquko bJh ikD dk w"ek fwfbnk<br />

;h. nes{po 05 ftZu, T[E/ ofj oj/ f;ZyK B? T[j ;ko/ EK ftykJ/ fiE/ pbd/t f;zx<br />

dhnK pj[s tZvhnK c?eNohnK bZrhnK j'JhnK ;B. fJjBK ekoykfBnK bJh ;oeko<br />

B/ p?IeK d/ dotki/ y'jb fdZs/. f;Zy jZeK B{z t/uD pdb/ pbd/t f;zx B{z wkbkwkb<br />

eo fdZsk frnk. T[;/ wkb ftZu'I @@fJwkBdko bhvo## wk;No skok f;zx dk gqtko<br />

nkgDhnK b'VK g{ohnK eo fojk ;h. f;Zy jZeK s/ nowkBK dk xkD eoe/ fto;/ ftZu<br />

fwbh nwhoh B{z pbd/t f;zx dk gqtko ;zGkb Bk ;fenk. f;ZN/ ti'I T[E/ d/ ekoykB/<br />

w;ahBK e'mhnK s/ iawhB NkNk ezgBh tkfbnK B/ yohd bJh. fJjBK nfxosxDK B/<br />

d/;a ftd/;a ftZu j'o EkJhI nkgD/ eko'pko ;Ekfgs eo bJ/. gzikp ftu nkgDh<br />

fojkfJ;a oZy bJh sK fe @@bZSwh d/th## dh ;jkfJsk Bkb, gzikp dh nekbh<br />

okiBhsh s/ geV pDk e/ oZyh ik ;e/. oki;h skes d[nkok nkgDh @@B/e feos<br />

ewkJh## dh okyh ehsh ik ;e/. fJjBK b'eK d/ ;ogq;s ;B @@p/dkr## f;Zy nkr{<br />

wkH skok f;zx ih. p'b' ih ;fsBkw[, tkfjr[o{.<br />

fJ;/ soi s/ fJe j'o bhvo f;ZyK d/ ukDehnk, ;qa'wDh ew/Nh d/ ;skJh<br />

;kb oj/ gqXkB, eJh tko b'e ;Gk s/ oki ;Gk d/ oj/ w?Ipo ;B, ;qH r[ouoB f;zx<br />

N"jVk. T[jBK d/ ukNfVnK tZb'I ;N/iK s/ pkjktK T[bko T[bko e/, ;zx gkV gkV<br />

e/ f;Zy gzE B{z r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftZu @@fBo'b ;Zu## ;[DkfJnk iKdk fojk<br />

j?, fe gqXkB ih e'b dkd/ bkjh d; feb/ iawhB j?. N"jVk fgzv ftZu ;kdk fijk<br />

wekB j?. nkw bhvoK tKr fJjBK e'Jh iawhB ikfJdkd BjhI pDkJh. ;afjo ftZu<br />

wekB sZe BjhI pDkfJnk. pVk ;zs'yh ihtB j?, g[oksB Ne;kbh f;zxK tkbk HHHHHHH.<br />

eh f;Zy gzE fJj g[ZSD dk nfXeko BjhI oZydk fe nro r[ouoB f;zx N"jVk dk<br />

e'Jh tgko BjhI ;h. c?eNoh BjhI ;h. ;qa'wDh ew/Nh tZb'I sBykj BjhI fwbdh ;h.<br />

[32]


sK e'Jh nzdo dk G/sh dZ;D dh db'/oh eo ;e/rk fe gqXkB d/ xo dhnK b'VK<br />

fet/ I g{ohnK j[zdhnK ;B < ;t/o/ gzi ti/ s'I b? e/ oks d/ d; ti/ sZe, gqXkB ih<br />

d/ xo fwbD tkfbnK dk sKsk bZfrnk ofjzdk ;h. T[jBK B{z d[ZX ukj s/ bzro<br />

dh s'N BjhI nkT[D fdZsh iKdh ;h. nkgDhnK fBZih b'VK nbZr ;B. jo S/<br />

wjhfBnK wro'I gqXkB ih dh eko pdb iKdh ;h. g[okDh fe;/ S'N/ ;/te B{z pya;a<br />

fdZsh iKdh ;h, s/ uzw uzw eodh fb;aeK wkodh bzwh wfjzrh eko gqXkB dh ;/tk<br />

ftZu jkiao j[zdh ;h. jo fdB brGr gzi ;" feb' whNo ;co T[jBK B/ eoBk jh<br />

j[zdk ;h. fco s/b gNo'b d/ you/ bJh tZvh oew e"D fdzdk ;h< fet/ I g{o/ j[zd/<br />

;B fJj ;ko/ you/ < xo ftZu fejVh nfijh B"N pDkT[D tkbh w;ahB bZrh j'Jh<br />

;h fe id'I fdb ukj/ B"NK dhnK r[ZEhnK Skg bJhnK ikD < b'e ;Gk, oki ;Gk,<br />

;qa'wDh ew/Nh nfd dhnK nB/eK jh u"DK GkJh r[ouoB f;zx B/ bVhnK ;B. u'DK<br />

s/ i' nEkj g?;k you nkT[Idk j? T[j sK bZyK ftZu BjhI eo'VK sZe gj[zu iKdk j?.<br />

fJzBk XB youD bJh fejVh frZdV f;zrh ;h T[; e'b < M{mh M{mh skohc skohc skohc d/ d/ g[b g[b pzBQD<br />

pzBQD<br />

tkb/ tkb/ b/yeK b/yeK b/yeK s/ s/ y'ih y'ih ftdtkBK ftdtkBK B/ B/ B/ e[M e[M N[efVnK N[efVnK ykso, ykso, nkgDh nkgDh nkgDh iawho iawho t/u t/u fdZsh,<br />

fdZsh,<br />

ebwK ebwK ebzes ebzes eo eo bJhnK, bJhnK, fijBK fijBK fijBK fJ; fJ; fJ; e[{VQ e[{VQ e[{VQ gquko gquko gquko s'I s'I s'I edh edh gVdk gVdk u[ZeD u[ZeD dh dh fjzws<br />

fjzws<br />

Bk Bk Bk ehsh.<br />

ehsh.<br />

;qa'wDh ew/Nh dhnK r'beK ;ao/nkw u'oh j[zdhnK ojhnK, fJe frDh fwZEh<br />

:'iBk sfjs. ew/Nh ftZu w[bkiaw Gosh eoB/ soZehnK d/DhnK, pdbhnK eoBhnK<br />

ewkJh d/ uzr/ ;kXB ;B. ;aq'wDh ew/Nh tZb'I i' ;kfjs Skfgnk iKdk j? T[; ftu<br />

eo'VK d/ rpB jB. bzro dh o;d yqhdD s'I b? e/ f;o'fgnK se, u"o, uKdBh s'I<br />

b? e/ o[wkfbnK sZe, ;G fes/ ;zBQ bZrd/ nk oj/ jB. fJfsjk; dhnK ;akBdko<br />

;KGD:'r fB;akBhnK fwNke/, ;zywowo dhnK p/ikB fijhnK r[odtkok fJwkosK<br />

pDkT[D d/ m/e/ sK eko ;/te ;kXK B{z ;ao/nkw p'bh bk e/ Bhbkw ehs/ iKd/ oj/<br />

jB. fJjBK eko ;/tk tkb/ @@wjKg[oyK## dk nzdobk e'jV ;" gVd/ gkV e/ iZr<br />

ikfjo j' frnk j?. ;qh wkB ;zs pkpk jopz; f;zx ih fsBQK d/ gqw[Zy ;/tkdko ;zs<br />

pkpk irsko f;zx ih. fJjBK d/ ft;atk;gkso ;zs pqjw frnkBh pkpk nwqhe f;zx<br />

ih. fJjh pkpk nwqhe f;zx ih nkgDk pDdk ;odk fjZ;k pV/ @@;po ;zs'y## Bkb<br />

f;oc d' eo'V o[g? b? e/ coko j' u[Zfenk j?. ;Zs wjhB/ o{g';a ofj e/ g[fb; ns/<br />

[33]


;kEh ;zsK Bkb puD d/ ;wM"s/ eoe/ iBtoh 2007 d/ gfjb/ jcs/ frqcsko j' frnk<br />

j?. eko ;/te irsko f;zx dk i[bkJh 06 d/ nypkoK ftu fpnkB Sfgnk j? fe<br />

@@d' @@d' eo'V eo'V o[g? o[g? d/ d/ rpB rpB dk dk gsk gsk bZr bZr frnk frnk j?. j?. T[IR T[IR fJj fJj b[ZN b[ZN uko uko eo'V eo'V sZe sZe j'<br />

j'<br />

;edh ;edh j?##. j?##. ;qa'L ew/Nh dh jikoK J/eV iqawhB ftZu'I i' c;b g?dk j[zdh j?, iawhBK<br />

dk m/ek nkT[Idk j?. d[ekBK d/ feokJ/ nkT[Id/ jB. i/ fes/ fJjBK dh fe;/ ft;atk;<br />

:'r J/iz;h s'I gVskb eotk bJh ikt/ sK f;Zy u"Xoh, ;zrsK ftZu w{zj ftykT[D i'r/<br />

BjhI ofjDr/. nzfwqs;o d/ w?vheb ekbi ftZu fezB/ ;ko/ f;Zy bhvoK d/ g[Zso XhnK,<br />

;ko/ fBnwK dhnK XZihnK T[vkT[Id/ j'J/, eo'VK o[g? ew/Nh B{z u{Bk bkT[Id/ j"J/,<br />

@@;akBdko gzEe otkfJsK## s/ gfjok d/ oj/ jB. dopko ;kfjp nzfwqs;o s/ c"ih<br />

jwb/ tes i' r'bhnK d/ fB;akB ;B, T[jBK B{z fwNkT[D tk;s/ fB;aekw ;/te iEk<br />

pqfwzxw :{H e/H ;w/s ew/Nh nfXekohnK d/ ;G fttkdK ftu fxo/ oj/ jB. j[D sK<br />

iZr ikjo j' frnk j? fe sKp/ dhnK gb/NK s/ ;'B/ dk gkDh c/oe/, dopko ;kfjp<br />

s/ gZso/ uVQkJ/ rJ/ ;B. thj e[ ;kbK d/ E'VQ/ fij/ ;w/ I ftZu ;'Bk, @@;Zuyzv## fgnkBk<br />

eo frnk j?. sKp/ dhnK gZsohnK ;kc Biao nkT[D bZr gJhnK jB. fe;/ j'o j'o eko<br />

eko<br />

;/tk ;/tk dh dh T[vhe T[vhe ftu, ftu, j'o j'o bhvoK bhvoK dhnK dhnK i/pK i/pK GoB GoB bJh, bJh, j'o j'o @@wjKg[oyK @@wjKg[oyK d/ d/ ft;atk;#<br />

ft;atk;#<br />

B{z B{z goyD goyD bJh, bJh, @@;aoXktkB @@;aoXktkB ;kX ;kX ;zrs## ;zrs## gZpK gZpK Gko Gko j'Jh j'Jh , , T[vhe T[vhe eo eo ojh ojh j? j? nkgDh<br />

nkgDh<br />

fwjBs fwjBs B{z B{z p/JhwkBK p/JhwkBK d/ d/ d/ fYZvK fYZvK fYZvK ftZu ftZu gkT[D gkT[D bJh.<br />

bJh.<br />

r'fonK B? id'I Gkos tk;hnK B{z nkiakdh fdZsh j?, T[j ;kok foekov,<br />

@@;Zsk dk gfotosB## f;ob/y nXhB fJzrb?Iv ftZu ;KfGnK j'fJnk w"i{d j?. nkw<br />

izsk dh gj[zu s'I go/Q oZyD bJh, fJ; B{z 50 ;kb tk;s/ ;hbpzd eo fdZsk frnk<br />

;h. b/yeK gZsoekoK s/ fJfsjk;ekoK B/, ndkbsK okjhI bzwh ekB{zBh izr bVe/ fJ;<br />

foekov B{z nkw ftnesh dh gj[zu ftZu b? nKdk ;zB 1970 ftu. wk;No skok f;zx<br />

Bkb bzwk ;wK oki;h y/so ftZu ;kEh oj/ ;qH okw f;zx B/ nfij/ r[gs foekov<br />

y'i e/, nypkoK ftZu'I jtkb/ d/ e/, ns/ nkgDh fBZih ikDekoh d/ nkXko s/ fJe<br />

o" IrN/ yV/ eo d/D tkbh g[;se fbyh ;h, @@wk;No @@wk;No skok skok f;zx f;zx dk dk f;Zy f;Zy e"w e"w Bkb<br />

Bkb<br />

ft;atk;xks##<br />

ft;atk;xks##. ft;atk;xks##<br />

pi[aor ftdtkB b/ye B/ ;p{sK ;w/s wk;No dhnK rdkohnK BzrhnK<br />

ehshnK jB.<br />

uofus feskp ;kuh ;kyh ftZu ;qH eg{o f;zx B/ ;zB 1947 ftZu f;ZyK s/<br />

[34]


tkgo/ sh;o/ xZb{xko/ d/ B;bxksh s/ f;Zy e"w d/ rdko nekbh bhvoK dh fB;akBd/<br />

jh ehsh j?. ;kuh ;kyh 1968 ftZu Sgh j'D eoe/, fJzrb?Iv ftu oZy/ rJ/ r[gs<br />

d;skt/iK sZe ;qH eg{o f;zx dh gj[zu BjhI j' ;eh. feT[Ife nkw b'eK bJh fJj<br />

;zskbh dh tzv Bkb ;pzXs ekriaks ;zB 1970 s'I pknd t/yD:'r gj[zu ftZu nk<br />

;e/ jB. fiBQK b/yeK B/ ;qH eg{o f;zx s/ fJj fJbiakw bkJ/ jB fe @@eg{o f;zx<br />

ykfb;skB B{z :kd eoe/ fJ; bJh jzM{P tjkT[Idk ofjzdk j?, ykfb;skB pD ikD dh<br />

;fEsh ftZu ;qH eg{o f;zx B/ ok;aNogsh pD ikDK ;h. fJ; ;ya;a d/ ;ko/ ;[gB/<br />

u{o u{o j' ikD eoe/ fJj jT[e/ Godk j? s/ nekbh bhvoK B{z gkDh gh gh e';dk<br />

ofjzdk j?. T[IR fJ; dhnK fbysK dh e'Jh fJfsjk;e wjZssk BjhI##. j'o nB/e<br />

b/yeK tKr fJ; ;'u tkb/ b'eK ftZu'I f;o eZYtK fJe Bkw ;h vkL feogkb f;zx<br />

Bozr, ;kpek T[g e[bgsh, gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk. wro'I ik e/ fJj ftnesh<br />

pj[s ;kohnK ;j[{bsK gqkgs eoe/, okXk ;[nkwh v/o/ fpnk; tkfbnK dk ;/te pD<br />

frnk ;h. fdZbh s'I SgD tkb/ ;qH ofizdo f;zx GkNKhnk dh ;zgkdBk ftu ub oj/<br />

fJe w?rihB @@e"wh J/esk (1976) (


j?. e[M b'eK Bz{ fiBkj dhnK BhshnK g;zd Bk nkJhnK. fJ;/ bJh frnkoK ;szpo<br />

1948 Bz{ fiBkj d/ ;hB/ ftu r'bh wko e/ ;dk dh BhId ;[bk fdZsk. T[;dh EK<br />

ok;aNogsh e'Jh j'o :'r w[;bwkB pD frnk. T[jBK dk gkfe;skB T[;/ soQK ekfJw<br />

j? s/ oj/rk. w?I nro ykfb;skB dk ok;aNogsh pD iKdk. nkgD/ b'eK Bz{ g;zd<br />

Bk j[zdk. rZdh s'I T[skfonk ik ;edk ;h, r'bh wkoh ik ;edh ;hHHHH. go<br />

ykfb;skB ;dk ;bkws ofjDk ;h. vkH feogkb f;zx Bkozr tor/ b'eK B/ ;KMh<br />

e"wh ;'u Bz{ fJe ftneshrs ;'u pDk e/ GzvD dk e[eow ehsk j?. i' fJe<br />

fJfsjk;eko Bz{ ;'Gdk BjhI. nfij/ b'eK dh wko{ ;'u ekoB, ;kok gzikp s/ g{oh f;Zy<br />

e"w, r[bkwh dhnK izihoK ftu ieVh ik u[Zeh j?##.<br />

epkp/ epkp/ ;hy ;hy j?I j?I jw, jw, jo;{ jo;{ eotN/I eotN/I pbds/ pbds/ oj/.<br />

oj/.<br />

i' i' ib ib iksk iksk j? j? f:j f:j gfjb{, gfjb{, s' s' t'j t'j gfjb{ gfjb{ pdbs/ pdbs/ oj/.<br />

oj/.<br />

(c?i)<br />

000<br />

000<br />

[36]


f;ZyK fto[ZX iksh Bcaos<br />

(Bhsh pX PkfiPK)<br />

gzikp y/sh gqXkB ;{pk j?. iwhB gkDh phi s/ ;pzXs w;hBoh, y/sh<br />

bJh nfsnzs iao{oh j?. y/sh dhnK ehwsK tXkT[D pko/ iK uzr/ MkV d/D<br />

tkbhnK c;bK pko/, ne;o fiaeo j[zdk ofjzdk j??. fpibh gkDh pko/ Gh dph<br />

;[o ftu fby p'b fbnk iKdk j?. fJ; s'AAA fJbktk fiBK j'o ;kfi;aK tZb ;kv/<br />

b/yeK, iK p[bkfonK dk fXnkB jh BjhA frnk. fJE/ b/y ftu, T[jBK ft;ko<br />

fdZs/ rJ/ nfjw w[ZfdnK Bz{, f;Zy gzE d/ ikro{e spe/ d/ ;kjwD/ g/;a eoB dh<br />

e'f;a;a eo fojk jK. w/oh fJ; fbys s/, fpBK gV/ goy/ ft;atk;a Bk eoBk.<br />

;r'A y[d gkoy{ nZy Bkb, okjK s/ ubfdnK t/yD dh e'f;a;a eoBh. fit/A ;kv/<br />

;oho ftu fJe fBZek fizBK ezvk y[G ikt/, T[; Bkb w"s Bjh j't/rh. go ezvk<br />

;oho dh ezw eoB dh ;woEk B{z eJh r[Dk xNk fdzdk j?/. ;oho dk e'Jh nzr<br />

fpwkoh ekoB, iK fe;/ d[oxNBk eoe/ Bekok j' ikt/ eZNDk g? ikt/. sK ;oho<br />

ubdk sK ofjzdk j?, go ezw eoB dh gfjbK tkbh ;woZEk BjhI ofjzdh. fJ;/<br />

soK gzikp B{z spkj eoB tk;s/, jo w'ou/ s/ tko ehsk frnk j?. e[M w'ofunK<br />

s/ r'bk pkoh eodk d[;awD gosZy Biao nk iKdk j?. wo fojk spek e[M jkb<br />

gkjfonk Gh eodk j?. pj[s ;ko/ gZy nfij/ jB, fiBK d/ wo oj/ iB;w{j B{z<br />

T[Zek jh fJbw Bjha j[zdk. nfijh jkbs ftZu fco d';ah dh gSkD Gh nkw<br />

ftnesh B{z BjhA j[zdh. nZr/ fJjBK ;kfi;aK pko/ y[bk;k eoB dh e'f;a; ehsh<br />

rJh j?.<br />

1H 1H nzr{o, nzr{o, i' i' yZN/ yZN/ j' j' rJ/<br />

rJ/<br />

;zB 1960 s'A 80 d/ djkfenK se BthanK ftfrnkBe seBheK okjhA<br />

y/sh g?dktko ftu nEkj tkXk j'fJnk. g/Iv{ gotkoK ftu e[M e[ y[;ajkbh dh<br />

Mbe ftykJh d/D bZrh. nk oj/ g?;/ Bkb uzr/ wekB, uzr/ egV/, uzr/ ftnkj,<br />

s/ @@uzr/ B;a/## Gh nkT[D bZr/. feT[Ife uzrh ftfdnk BjhI nkJh. iawhB ftu'<br />

g?dktko b?D bJh fszB iK uko c;bK Gh ;kb ftu bJhnK ikD bZrhnK.jo<br />

[37]


uhia dh e'Jh ;hwk j'fJnk eodh j?. fJ;/ soQK iawhB dh T[gikT{ ;aesh nkyoh<br />

;kj s/ nZgV rJh. p/nzs ykdK gkDh ehN Bk;ae dtkJhnK tos e/ Gh iawhB<br />

bkrs you/ g{o/ eoB s'I fJBekoh j' rJh. Gkos ;oeko B/ nkgD/ gquko ;kXBK<br />

okjhl fJe BthA Be'o @@jfouzdT[oh## @@jfouzdT[oh## gzikp ftu fbnk e/ fNek fdZsh. :kd oj/<br />

fwfEjk;e eEk w[skpe joh;a uzdo oki/ B/, pj[s B/eh ehsh. dkB g[zB ehsk. goik<br />

;w/s ;[or ikD dk @@fNeN## fwb frnk go nzdo jzeko g?dk j' frnk fe w?A fezBK<br />

tZvk dkBh jK. i' ;w/s ;koh fonkfJnk d/, ;[or B{z ik fojk jK. fJ;/ ekoB T[;B{z<br />

;[or ftu gqt/;a eoB s'A o'e fdZsk frnk. dotki/ pzd eo bJ/ rJ/. joh;a uzdo<br />

ns/ T[;dh goik bJh, fJe pDktNh ;[or fsnko eoe/, ;kfonK B{z T[E/ t;kfJnk<br />

frnk. fJ; Bebh ;[or B{z fjzd{ g"okfDe p'bh ftu @@jfouzdT[oh## @@jfouzdT[oh## efjzd/ jB .<br />

ih jK ! f;ZyK B{z Gh nkgDh B/eh ns/ T[gekoK dk e[M finkdk jh wkD j' frnk<br />

;h. fJ;/ bJh id'A f;Zy ;[or (nkgD/ fjZ;/ d/ fpibh gkDh nkfd) ikD dh fJZSk<br />

gqrN eod/ jB. jo tkoh @@Xow @@Xow @@Xow oki## oki## (Gkos ;oeko) tZb'A @@jfouzdT[oh## @@jfouzdT[oh## @@jfouzdT[oh## tkbk<br />

SDeDk jZE ftu cVk fdZsk iKdk j?.<br />

fJ;/ soKQ @80 tkb/ djkfenK ftu pV/ i'o ;a'o Bkb, ;oekoh szso okjhA<br />

gquko ehsk frnk fe @@eDe ns/ M'B/ s/ youk pj[sk nkTA A[I Idk I j?. fe;kBK B{z pZus<br />

e'Jh BjhA j[zdh. i/ fe;kB uzrk w[Bkck ewkT[Dk ukj[zd/ jB. xZN youk ns/ E'Vh<br />

fwjBs Bkb, wkbk wkb j'Dk b'ud/ jB, sK tZX s'I tZX nkgD/ y/sK ftu nzr{oK<br />

dhnK t/bK bkT[##. id'A I o/vhU s/ nypkoK okjh fBZs fdB b'eK d/ f;o ftu nfij/<br />

ftuko s[zB/ ikD bZr/, sK fJjBK B/ nkgDk ozr ftykT[Dk ;a[o{ ehsk. wkB;k pfmzvk<br />

cohd e'N, s/ fco'ig[o d/ fe;kBK B/ fJ; @@jfouzdT[oh## dk fNeN pV/ icoikb<br />

e/ yqhdDk ukfjnk. fe;/ B/ gzi feZfbnK (J/eVK) ftu, fe;/ B/ d; thj gzikj<br />

feZfbnK ftu, ;hfwzN piaoh gke/, n?A Irb nkfJoB (t/bK B{z T[uk oZyD bJh ;jko/)<br />

bke/, g{o/ y/sK ftu skoK d/ ikb p[D/ rJ/. dZ;hnK rJhnK ftXhnK w[skpe, ykd<br />

s/ ehN Bk;e iwhB ftu fwbkJ/ rJ/. v{zxh tkjh ehsh rJh. t/bK bJh gzi - gzi<br />

c[ZN v{zx/ N'J/ g[ZN/ rJ/. nzr{oK dhnK t/bK d/ @@tXhnk p{N/## (gBhoh) yqhdD bJh<br />

Gkoh ehws skoh rJh. N'fJnK ftu bke/ gzi ;kb se r'vh eoBh gJh. wfjzr/<br />

Gk dk gkDh bkT[Dk fgnk. ykd s/ ehV/ wko dtkJhnK dh ;go/ eoBh gJh. gzi<br />

[38]


e[ ;kb se youk sK fJjBk s/ pj[s j'frnk. nkwdB e'Jh BjhA j'Jh. ;r'A I E'Vh<br />

pj[s c;b i' fJjBK y/sK ftu'A j' ojh ;h, T[j Gh pzd j' rJh. j[D ukJhI ukJhI<br />

nzr{o s'Ve/, N'eohnK Goe/, NokbhnK ftu bZde/, fe;kB wzvhnK ftu ik gj[zu/.<br />

nzr{oK d[nkb/ nkVshJ/ bkb/, bkbQK ;[ZND bZr/. t/u yqhd ;[o{ j'Jh. S/ ;s ;kbK<br />

dh fwjBs ns/ youk eoB s'A pkd fe;kBK B{z ft;atk;a ;h fe @@ jfouzd"oh## jZE<br />

nk ikt/rh. nzr{oK dk w[Zb fgnk 25 g?;/ s'A b? e/ gzikj g?;/ feb' dofwnkB.<br />

fe;kB B/ Sksh fgZN bJh, d[jZEV/ wko e/ o'fJnk, xo ftu ;ZEo ftS rJ/<br />

. XkjK wko ftbfenk, eb/i/ ;Zb g? rJ/. gqtko dh Xho pzBkT[D tkbk Gh e'Jh<br />

BjhA ;h. iVK fjZb rJhnK, bkuko p/p; , ;wM Bk nkt/ fe ehjB{z d[yV/ ;[DktK<<br />

fe; d/ rbQ bZr o'tK< e"D fizw/tko j? fuZN/ fdB vkek g?D dk < ;Zs nZm ;kb<br />

dh ewJh e"D ikbw veko frnk< nzs B{z r[Z;/ ftu Go/ ghs/ fe;kBK B/ @@joh<br />

nzr{oh## (nzr{oK d/ pkr) nkgD/ jZEhI g[ZN fdZs/ . b'j/ d/ rkvo ;ohJ/ skoK, epkVhJ/<br />

B{z @@t/u## fds/. T[; EK B{z tkj e/ eokj e/, eDe M'Bk phiD tkbh EK, tkg;<br />

w[VBk fgnk. ;" Ij ykXh r[o{ wjkoki ih, nZr/ s'A @@nzr{{o @@nzr{{o ;dk ;dk tk;s/ tk;s/ yZN/##<br />

yZN/## jB, BjhA<br />

bktKrk.<br />

n;b ftu Gkos ;oeko B{z ukjhdk ;h fe id'A nzr{oK dhnK t/bK cb<br />

d/D bZrD, T[; s'A gfjbK t/bK tkb/ fJbkfenK ftu, nzr{oK B{z @@gqhiop eoB tk;s/<br />

, e'bv ;N'o pDkT[D/ ukjhd/ ;B. sK fe pj[sk wzvh ftu nkfJnk nzr{o, ;KfGnk<br />

ik ;e/. d{ik nzr{oK d/ i{; s'A fsnko j'D tkbh yzv eZYD bJh ekoykB/ bkT[D/<br />

ukjhd/ ;B. bzw/ ;w/ se ;KG/ ik ;eD tkbk vZpkpzd i{; fsnko eoB bJh<br />

c?eNohnK bkT[DhnK ukjhdhnK ;B. nzr{oK s'A fsnko ehsh ikD tkbh (r[b{ e';)<br />

phno eZYD tk;as/ phno c?eNohnK bkT[DhnK ukjhdhnK ;B. nzr{o d{ihnK ;N/NK<br />

iK pd/;aK B{z G/iD tk;s/, ;oeko B{z uzr/o/ gqpzX gfjbK eoB/ pDd/ ;B. jkJ/ oZp<br />

ih ! gkg dh w{os Gkosh ;oeko (ns/ emg{sbh gzikp ;oeko) B/ nfijk e'Jh gqpzX<br />

Bk ehsk. ikD p[ZM e/ ;kfia;a sfjs, gzikp d/ f;ZyK B{z ezrkb eoe/ oZy fdZsk. pj[s<br />

;ko/ fe;kB eoi/ j/m nk rJ/. fJj gsk Gh BjhA bZr fojk ;h fJ; ;koh gkg Goh<br />

y/Y ftu n;b d';h e"D j?<<br />

000<br />

000<br />

[39]


2H 2H fezB{z fezB{z d/ d/ pkr pkr p/eko p/eko rJ/<br />

rJ/<br />

;zB nZ;h tkb/ djke/ ftu,l fJe j'o y/Y, ;oeko B/ f;Zy fe;kBK Bkb<br />

y/Yh. nzr{oK d/ Bkb Bkb @@ xZN you eoe/, pj[sh nkwdB## tk;s/ wko{Ebh<br />

fJbkfenK ftu, fezB{z d/ pkr bkT[[. ;oeko ih B/ pkr bkT[D bJh eoi/ Gh fdZs/<br />

. nypkoh fJ;fsjkoK okjhA I gquko Gh ehsk. ny/ @@s[;hI fezB{z d/ y/s ftu eDe ns/<br />

j'o c;bK Gh phi ;ed/ j'. c;bK d/ MkV ftu'A ;ko/ you/ g{o/ eo', s/ fezB{z t/<br />

u e/ e'mhnK gkT[, ekoK d/ M{N/ bT[ . XhnK g[ZsoK d/ nkbh;akB ftnkj eo', fco<br />

Gh g?;k w[ekfJnk w[Ze/rk BjhI##. fBoSb fe;kB jo tkoh ft;atk;a eo b?Id/ jB.<br />

fJE/ sK wA "s d/ w{zj ftu XZee/ Gh ;/teK B{z fJjh T[gd/;a fdqV eokfJnk iKdk j?<br />

fe, s[;hA @@ Xow Xow bJh bJh ;ajhdh## ;ajhdh## gkT[D gkT[D br/ br/ j'. j'. nZr/ nZr/ s[jkB{z s[jkB{z j{oK j{oK gohnK gohnK gohnK toB toB bJh<br />

bJh<br />

fsnko fsnko yVhnK yVhnK jB. jB. ;[or ;[or d/ d/ dotki/ dotki/ y[ZbD y[ZbD bZr/ bZr/ jB. jB. d/oh d/oh Bk Bk eo', eo', nfijk<br />

nfijk<br />

;[Bfjoh ;[Bfjoh w"ek w"ek fes/ fes/ jZE'I jZE'I Bk Bk fBeb fBeb ikt/. ikt/. fco fco jZE jZE wbd/ wbd/ ofj ofj ikT[r/.<br />

ikT[r/.<br />

fezB{z d/ pkrK bJh Gh e[ZM fJ;/ soKQ X{znK Xko gquko ehsk frnk. ;oeko<br />

d/ eo'VK o[g? nypkoK o;kfbnK B{z fJ;fsjkoK bJh T[vk fds/ rJ/. fe;kBK B{z<br />

i'odko gq/oBk ehsh rJh fe S/sh eo', @@trdh rzrk ftu fJ;aBkB## eoe/ iBw<br />

;cbk eo'. fezB{z f;js bJh pj[s uzr/ jB. fJj eJh fdB yokp BjhI j[zd/. d{o<br />

doki wzvh ftu p/ fceo j'e/ b? ikT[, pV/ wip{s j[zd/ jB. p{fNnK Bkb'A fizB/ fdB<br />

Bk s'VBk ukj' Bk s'V' , fJj gZe e/ feod/ BjhA I. fJjBK B{z e'Jh fpwkoh BjhA<br />

brdh. fJj gkDh sK wzrd/ jh BjhI. s[jkB{z wkbk wkb eo d/Dr/##HHHHH.<br />

p/nzs fe;kBK d/ f;o B{z ;oekoh ikd{ uVQ frnk. T[jBK dZ;h j'Jh ftXh<br />

w[skpe, fezB{z d/ pkr bkT[D/ ;[o{ eo fdZs/. d' ;kb d/ ;w/ I ftu, pfmzvk cohd e'N<br />

ns/ fco'ig[o fifbQnK ftu, fiXo t/y' fezB{znK d/ pkr jh pkr Bio nkT[D bZr/. p{fNnK s/<br />

i[nkBh uVdh t/ye/, fe;kB c[Zb/ BjhA ;wkT[d/ ;B. ykd gkDh r'vh dtkJhnK, eoi/<br />

u[Zee/ Gh gkJ/. gzi ;s ;kb wro'A cb g?Dk ;a[o{ j'fJnk. y/s bfj bjkT[D bZr/<br />

. fe;kBk d/ ukn wubD bZr/., wB ftu ;[gB/ nzrVkJhnK b?D bZr/. y/sK nzdo<br />

fezB{z d/ o{g ftu ;'Bk jh ;'Bk Bio nkT[D bZfrnk. cb gZe rJ/. s'Ve/ N'eohnK<br />

GohnK, NokbhnK ftZu bZd/, B/V/ dh wzvh ftu Y/oh ik ehs/. fiXo t/y' fezB{z jh fezB{z<br />

Bio nkT[D bZr/. e"D yohd/ fJjBK B{z, eh ezw nkT[Dr/< ;a "e g{ok eoB bJh sK<br />

[40]


d' uko gh; ekch j[zd/ jB. Go/ NoZe NokbhnK B{z e"D ;KG/< fezB{z fe;/ Bk u[Zfenk,<br />

Gkn fvrdk ubk frnk. wzvhnK ftu gJ/ dk nuko w[oZpk pDdk ubk frnk. pD<br />

oj/ fezB{znK d/ nkuko ftu f;oe/ dh EKt/ I fe;akBK d/ jzM{nK obDk Fa[o{ eo fdZsk.<br />

fwou w;kb/ dh irQk d[fynkfonK d/ jT[e/ jkt/ s/ pd d[nktK ;B. eJh ;kb dh<br />

y{B g;hB/ dh ewkJh, pj[s ;kok nkfJnk youk poc d/ Y/b/ tKr nZyK d/ ;kjwD/<br />

y[oe/ gkDh pDe/ tfj frnk.<br />

fe;/ fJZisdko dkBh n"os d/ f;o'A nro fJeZm ftu e'Jh w[;Nzvk u[zBh<br />

T[sko d/t/. fco iK s/ T[j pdwk; ihts BjhA oj/rk, iK T[j phph ihts BjhA oj/<br />

rh. fe;kBK d/ f;o'A gZr jh BjhA bZEh, ekbi/ dk o[r Gfonk frnk. fJj X''yk<br />

ehjB/ ehsk, fet/ A ehsk gsk jh Bk bfrnk. go fe;kB f;yo d[gfjo/, Go/ piko<br />

ftu b[ZfNnk frnk.eo'VK nopK d/ eoi/ j/m dp frnk. bkb/ s'A j'o eoik u[Zee/<br />

fezB{z dh g[NkJh ehsh rJh. iwhB ;kc ehsh rJh. w[V s'A gfjbK tKr otkfJsh<br />

c;bK, eDe s/ M'Bk phiD bZr fgnk. fJ; eDe M'B/ okjh pkDhJ/ tZb' fbnk eoik<br />

T[skoB bZr fgnk.<br />

fJj i[bw dh jB/oh fe;kBk s/ e[dos tZb'A BjhA trh. pbfe Gkos<br />

;oeko ns/ gzikp ;oeko tkb/ @@;kv/ nkgfDnK## B/ ;kv/ s/ efjo Ykfjnk j?. fezB{z<br />

dk i{; eZYe/, vZpk pzd eoe/, piko ftu fteoh bJh G/iD tk;s/, gzikp ftu e'Jh<br />

c?eNoh BjhA bkJh rJh. y[;ae ;Veh o;s/ gkfe;skB, ncrkfB;skb, fJokB fJoke<br />

noph w[beK ftu, i{; dh pj[s ygs ;h. gzikp dk fe;kB wkbkwkb j' ;edk ;h.<br />

go Gkos ;oeko B/ ikD p[ZM e/ fJ; gk;/ e'Jh ezw Bk ehsk. ;r'A gkfe;skB Bkb<br />

;dk d[;awDh pDkJh oZyh. pjkB/ GKt/ A e'Jh Gh xV/ rJ/. ftu'IA ftu'IA we;d we;d fJj' fJj' ;h ;h fe<br />

fe<br />

nro nro gzikp gzikp dh dh sikos sikos nop nop w[beK w[beK Bkb Bkb ;a[o{ ;a[o{ j' j' rJh. rJh. sK sK oZfink oZfink iZN iZN (f;Zy) (f;Zy) nZyK<br />

nZyK<br />

ftykt/rk. ftykt/rk. fJ; fJ; B{z B{z o'Nh o'Nh d/ d/ ;z;/ ;z;/ jh jh gJ/ gJ/ ofjD/ ofjD/ ukjhd/ ukjhd/ jB. jB. ;oekoh ;oekoh ;kfi;a ;kfi;a B{z B{z @@oZp<br />

@@oZp<br />

dk dk GkDk## GkDk## wzB wzB e/ e/ ;theko ;theko eoBk eoBk fgnk. fgnk. T[s'A T[s'A f;sw f;sw fJj fJj fe fe ;kv/ ;kv/ nekbh nekbh bhvo<br />

bhvo<br />

ns/ ns/ f;Zy f;Zy y/sh y/sh wkfjo, wkfjo, fe;kBK fe;kBK B{z B{z e'Jh e'Jh ;jh ;jh ;bkj ;bkj s/ s/ uzrh uzrh nrtkJh nrtkJh Bk Bk d/ d/ ;e/.<br />

;e/.<br />

000<br />

000<br />

3H 3H gkg{bo gkg{bo s/ s/ ;c?dk ;c?dk ! ! fJZe fJZe j'o j'o X'yk<br />

X'yk<br />

Gkos ;oeko B/ gzikp B{z e[M j'o bk-i[nkp s'jc/ fdZs/ jB. fiBK ftu<br />

[41]


gkg{bo (g/ Iv{p'bh ftu tbkfJsh fgZgb) s/ ;c?dk ;akwb jB. fJj d't/ A o[Zy gzikp<br />

iK Gkos d/ BjhA jB. fJj nk;Nq/bhnk s'A fbnKd/ wzB/ iKd/ jB. fiBK d/;aK,<br />

fJbkfenK ftu po;ks nkw Bkb'A eJh r[Dk tZX j't/, T[jBK EKtk bJh fJj o[Zy<br />

bkj/tzd jB. feT[fe fJj gkDh pj[s ;'yd/ jB, fpBK Gkoh po;ks s'A fJjBK dh<br />

b'V g{oh eoBh ;zGt BjhA j?. pdfe;wsh Bkb ;kvhnK p/VhnK ftu tZN/ gkT[D<br />

bJh, fJj doZys gzikp ftu b? nKd/ rJ/. X{znK Xko gouko ehsk frnk fe, @@s[;hA I<br />

fJZe feZb/ ftu, fJj o[Zy bkT[. youk e'Jh BjhA j't/rk. fJ; dh gBhoh w[cs fdZsh<br />

ikt/rh. gzi ;kb d/ E'V/ fij/ ;w/ A wro'I, s[;hI fJe feZb/ ftu'I YkJh fszB bZy dk<br />

;c?dk t/u ;ed/ j'. i/ eo ;c?d/ B{z iV'A Bk g[NhJ/ sK d[pkok c[ZN g?Idk j?. d{ihtko<br />

fJj uko e[ ;kb ftu, fszB bZy o[g? d/ j' iKd/ jB. fszB bZy jh shih tko fe;kB<br />

dh M'bh ftu gk fdzdk j?. ;oekoh J/iz;hnK y[d fJ; dh bZeVh yqhdDrhnK. M'Bk<br />

eDe fezB{z nzr{o e'Jh Gh cb iK c;b ;c?d/ dk w[ekpbk BjhA eo ;edh. fJ;<br />

B{z fJe ;kb se gkDh d/Dk g?Idk j?, T[; s'A pkd e'Jh b'V BjhA. g/NhnK tZvhnK<br />

tZvhnK yqhd bU o[g? ;KG/ BjhA ikD/ HHHHHHH##.<br />

;oekoh d[FN gquko dk w?I y[d f;eko j' frnk. fJe feZb/ as'I aaaaa<br />

tZX y/s<br />

ftu ;c?d/ bk fds/ rJ/. gkDh pVk gkfJnk, pkbNhnK Bkb ;ko/ gotko B/ Y'fJnk.<br />

feTI[fe fNT{pt/?b j? BjhA ;h. b'eK d/ y/s ykfbQnK ftu'A gkDh gkT[Id/ oj/. nzs B{z<br />

d[yh j' e/ eoik u[Zee/ p'o ehsk, fJziB fbnk, sK fe ;c?fdnK s'A tX/o/ w[Bkck<br />

ewkfJnk ik ;e/. S/ ;kb sZe fwZNh Bkb fwZNh j[zdk fojk. r'vh eodk fojk, okyh<br />

bJh uZeo bkTI[dk fojk. wB nzdo ;XoK gkbdk fojk. id'A S/ ;kb pkd ;c?d/<br />

tZY/ rJ/, sK d; jiko o[g? dh wid{oh g? rJh/. gzi jiko s'I tZX Y'nkJh dk youk<br />

g? frnk. p'o bkT[D s/ gzi e[ jiko o[g? youD/ gJ/. fJziD gzskbh ;" dk fbnKdk<br />

nX'okDk fijk. S/ ;kbK ftu d; e[ jiko vhib s/ youk nkfrnk w?I nkgDh<br />

fdjkVh nro Bk Gh frDk sK iwhB ftu'A j'D tkbh c;b dk S/ ;kb bJh w[Bkck<br />

ysw j' frnk. i/ fJe ;kb ftu d; e[ jiko o[g? dh c;b dh tZNs wzBA bJh<br />

ikt/ sK ;Zm e[ jiko dk xkNk fJj g? frnk. w/ok e[b B[e;kB j' frnk brGZr<br />

d' bZy o[g? dk. ;c?d/ t/u/ w?I e/tb 25000$- d/ . fJZe bZy gMZso jiko o[gJ/<br />

d/ eoi/ j/m w?I dp frnk. nZm d; ;kbK ftu j"bh j"bh eoik T[skfonk. nro<br />

[42]


fJj eoik pkDhJ/ s'I fbnk j[zdk, sK w?I ;koh T[wo fJ; s'A w[es Bk j' ;edk.<br />

brGr fJ/;/ Bkb fwbdh i[bdh jo fe;kB dh d[ydkJh dk;skB j?.<br />

fJ; ;c?d/ B/ gzikp dk gkDh T[vkT[D ftu M'B/ dh c;b Bkb'A finkdk<br />

ezw ehsk j?. ;c?d/ dk fJe o[Zy p/nzs gkDh jo o'ia jtk ftu T[vk fdzdk j?. fiBQK<br />

y/sK dhnK tZNK s/ ;c?d/ (gkg{bo) bkJ/ j[zd/ jB, T[jBK d/ uko/ gk;/ thj thj c[ZN,<br />

Xosh ;dk ;[Zeh ofjzdh j?. fJ;/ ekoB B/V/ c;b e'Jh BjhA j[zdh . pkeh ;zxD/ o[ZyK<br />

tKr ;c?dk jtk mzYh BjhA eodk, feT[Afe fJj sK E'VhnK fizBhnK NkjDhnK b? e/<br />

f;ZXk ;gkN yVk j[zdk j?. fpibh d/ yzG/ tKr. gzikp d/ ;ko/ d/;ah o[Zy jtk ftu<br />

Bwh (f;Zb) obkTA[d/ jB. ;c?dk Bwh ysw eodk j?. fiBK fJbkfenK ftu fJj<br />

wBj{; o[Zy bk fdZsk iKdk j?, TjBK EKtK s/ whAj g?Dk pzd, s/ Xosh j/mbk gkDh<br />

j'o BhtK j[zdk ubk iKdk j?.<br />

id'A ;c?d/ ns/ gkg{bo d/ r[D rkfJB eofdnK pj[s ;ko/ w[Bkc/ / dh @@jfo<br />

@@jfo<br />

uzdT[oh## uzdT[oh## ftykJh rJh ;h. T[; tes fJjBK dh bZeVh s'A wku;K shbQK s/ g?fezr<br />

bJh vZp/ ns/ gbkJhc[Zv pDdk dZ; e/, w[Bkc/ dh nk; pzBkJh rJh ;h. go ;oekoh<br />

;kfiaFK nzdo'I j'o ub ojhnk ;B. ;c?d/ dh bZeVh s'A I pDB tkb/ ;kwkB bJh,<br />

gzikp ftu e'Jh ekoykBk BjhA bkfJnk frnk. gzikp ftu'A I ;c?dk s/ gkg{bo eZN e/<br />

, o/bK ftu bZde/, :{HghH ftu iKdk. T[E/ ekoykfBnK ftu gbkJht[Zv nkfd fsnko<br />

j[zdh j?. pzio pD/ gzikp, s/ o[irko fwb/ :{gh d/ wid{o B{z. fJjBK tb?sh o[ZyK<br />

T[s/ sK ftuko/ gzSh nkbD/ Gh BjhA pDk ;ed/. feT[Ife X[Zg ns/ jB/oh s'A pZfunK<br />

bJh okJh wkso ;[oZfynk BjhA. nfij/ o[ZyK pko/ r[o{ BkBe ;kfjp B/ eokoh u'N<br />

ehsh j?. fe n? ;z;ko d/ b'e' ! cb gZs/ c[Zb nkfd s'A I fit/ I fJj o[Zy ykbh jB.<br />

e'Jh gzSh nk ikt/ ftukok G[Zyk GkDk, fBok; w[V iKdk j?. s[;hI fJB;kB n?j' fij/<br />

Bk pD ikDk.<br />

f;zwb f;zwb o[y[ o[y[ ;okf ;okf ;okfJok ;okf ;okfJok<br />

Jok Jok, Jok,<br />

, nfs nfs dhox, dhox, nfs nfs w[u[ w[u[ w[u[ ..UfJ ..UfJ fi fi nktfj nk; efo, ikfj fBok;/ fes[..<br />

fes[..<br />

cb cb fce/ fce/ c[b c[b pepe/, pepe/, ezfw ezfw B B nktfj nktfj gs gs ..fwms[ ..fwms[ BhthA<br />

BhthA I I III<br />

II<br />

I II<br />

BkBek, BkBek, r[D r[D uzfrnkJhnK uzfrnkJhnK ss[ ss[ ..<br />

..<br />

(gzBk (gzBk 470)<br />

470)<br />

fJjBK ;soK d/ b/ye B/ BfjoK d/ feBko/, ns/ ;VeK d/ Bkb d't/ I gk;/<br />

ykbh gJh iawhB ftu nzpK d/ o[Zy bZr/ t/y/ jB. ikwD d/ xD/ doys, bfjbjkT[Id/<br />

[43]


t/y/ jB. nDfrDs fBZe/ fBnkD/, f;nkD/, SKt/ I pfje/, d' xVhnK nkokw eod/.<br />

w";w d/ w[skpe cb yKd/. nzrq/ih ;oeko, fJjBK cbdko o[ZyK B{z m/e/ s/ fdnk<br />

eodh ;h. fi; s'A uzrh u"yh ewkJh j' ikfJnk eodh ;h. id'I pZpo nekbh bfjo<br />

dh uVQs j'Jh (1914 s'I 1923) s'I fgzvK ftu v" Ivh I fgNtk fdsh rJh fe e'Jh<br />

ftnesh, fJjBK o[ZyK B{z m/ek s/ Bk bt/. fJj nkw b'eK bJh jB, fit/ I ;aVeK<br />

BfjoK ;kfonK bJh ;KMhnK jB. fe;/ B/ m/ek Bk fbnk. brGr 1970 s'I fJj o[y<br />

tZYD/ ;a[o{ j'J/ s/ fJjBK dh EKt/ A bkfJnk eh< gzikp gzikp dh dh popkkdh popkkdh dk dk Mzvk Mzvk ;c?dk<br />

;c?dk<br />

s/ s/ gkg{bo.<br />

gkg{bo.<br />

wzB b?Id/ jK fe ;ko/ okjK s/ ;akwbkN EKtK ftu, cbdko o[Zy BjhI bk<br />

;ed/. gzikp d/ otkfJsh o[Zy fit/ I feZeo, fBzw, Nkjbh, p/oh ns/ izv eoho sK bkJ/<br />

jh ik ;ed/ jB. fJjBK xDSkt/ I o[ZyK dh ;zxDh SK. gzSh ufjed/ ;zrhs py/od/<br />

, fe;B{z uzr/ BjhI brDr/< gzikp ftu fJ; tes 100 gqsh;as fJwkosh bZeV pkjo'A<br />

nk ojh j?. nro fJj otkfJsh o[Zy bZr/ j'Dr/ sK pj[s wip{s ns/ ;;sh<br />

fJwkosh bZeV ;kv/ nkb/ d[nkb/ s'I gqkgs j' ;edh j?. fJjBK otkfJsh o[ZyK Bkb,<br />

gzikp ftu pko; Gh tZX j't/rh. gkDh dh ;skj BhthI Bk T[sodh. vhiab s/b dk<br />

youk xZN g?Idk. fpibh d/ fpZb bZe s'Vt/ I Bk nkT[Id/. j'o o[ZyK dh nfjwhns sK<br />

p/nzs j?. eoho dk o[Zy i' ;G s'I fBezwk fijk wzfBnk iKdk j?, T[j Gh ;c?d/ Bkb'I<br />

eJh r[D tXhnk j?. T[;l d/ i' cb brdk j?, T[; B{z v/b/ efjzd/ jB. fJjBK dk<br />

nkuko nsh ;[nkdbk s/ ;oho bJh wkB'I NkfBe jh j?. eoho dk cb (v/b/) s/<br />

beVh eJh d/;h dtkJhnK ftu fwbkJh iKdh j?. ;c?d/ Bkb'A nfozv dk p{Nk eJh<br />

doi/ uzrk j?. i' fJe ;kb ftu fpBK pj[sh y/ub ehfsnK gZe e/ fsnko j' iKdk<br />

j?. nfozv d/ cb s'I nfsnzs ehwsh s/b (e;NonkfJb) eZYe/ uzrk w[Bkck ewkfJnk<br />

ik ;edk j?. rZb eh, ;c?d/ Bkb'A I ;ko/ o[Zy uzr/ jB.<br />

;co eofdnK edh ;VeK d/ Bkb Bkb, goy eoe/ t/yDk. s[jkB{z gzikp<br />

d/ @@nkgD/## o[ZyK dh EKt/ I e[ZM fJ; soQK d/ o[Zy Bio nkT[Dr/, i' pd/;K ftu'I fbnKd/<br />

jB, s/ fe;/ ezw BjhI nkT[Id/. fit/ I fcbk; f;be, nwbsk;, e[;w (p'sb p[o;<br />

tork) gko; fgZgb, i?e/o?Ivk, fp;g o[Zy, eDe uzg, r[bw'jo, f;nkw e/;hnk, MkV<br />

cB{; s/ ;s"Bk nkfd. fJjBK ;ko/ o[ZyK B{z e'Jh cb BjhI brdk fi;B{z gzSh iK wB[Zy<br />

[44]


yk ;eD. fJ; dh bZeVh fJwkos ;kih ftu fes/ ezw BjhI nkTI[dh j'o sK j'o<br />

pkbD dh EKt/ I i/ u[Zb/Q ftu M'e d/JhJ/ sK Gh feZeo tork ;/e BjhI d/ ;ed/.<br />

fJjBK s/ gzSh nkbD/ BjhI gkT[Id/. fJjBK dh SKt/ BjhI p?fmnk ik ;edk. fJjBK<br />

dk gsMV ;wK rbs j?. id'I SK b'VhIdh j? sd'I fJjBk dh gsMV j[zdh j?. nkgDh<br />

bzwh T[wo ftu w?I poBkb/ s'I pfmzvk, nZr/ w[es;o se e[M w'V fgnk wfj;{; ehsk<br />

j?. gsk BjhI feE'I e'Jh B/e fdb nc;o gqrN j' frnk. T[;Bz{ fe;/ B/ o'fenk feT[I<br />

BjhI< T[;dh fJj Gbk ezw eoB tkbh ;'u fet/ I gqc[fbs j' rJh< efjD s'I w[okd<br />

izrbks wfjwe/ d/, fe;/ d{o nzd/F nc;o B/ poBkb/ s'I pfmzvk, w[es;o sZe, ;Ve<br />

d/ d'jhI gk;hI fBzw d/ o[Zy brtk fdZs/ jB. Gkt/ I jkbh (2007) fszB e[ ;kb d/ jh<br />

p{N/ jB. nk; eodk jK fe nr'I Gh fJj f;b;bk ikoh oj/. gzikp ftu nkgD/<br />

otkfJsh o[Zy bkJ/ s/ ;zGkb/ ikD. eh s[jkBz{ fJj ;kok e[M gVQ e/, gzikp fto[X<br />

;kfiF j[zdh wfj;{; BjhI j[zdh< eh fJj ;G fJsckehnk j' frnk j?< eh s[;hA nkgD/<br />

xoK iK y/sK ftu o[Zy brkT[D dh gfjb eo'r/<<br />

000<br />

000<br />

4H 4H NwkNoK NwkNoK dh dh bkbhHHHHHHHHHH<<br />

bkbhHHHHHHHHHH<<br />

Gkos ;oeko B/ fJe j'o nrB pkD Sfvnk ;h nypkoK okjhIL fe @@n?<br />

fe;kB Gokt' ! n;hI s[jkv/ bJh o[fgnK dhnK gzvK bJh p?m/ jK. s[;hI E'V/ fij/ jZE<br />

g?o fjbkU, s/ bZSwh d/th s[jkv/ nZr/ vzvT[s pzdBk eodh Biao nkt/rh. s[;hI<br />

nkgD/ y/sK ftu NwkNo g?dk eo', NokbhnK Go e/ f;ZX/ ;kvh c?eNoh ftu b? nkU,<br />

s/ w{zj wzfrnk w[Zb gkU##. ftuko/ fe;kBK B/ fco ftFtk; eo fbnk, b[ZN/ ikD<br />

bJh. feT[Ife gzikp ;oeko B/ wkoec?v d/ fJe noX ;oekoh ftGkr tZb'I fJj<br />

gquko eotkfJnk ;h. NwkNoK dh uNDh ;e[n?F (ns/ j'o eJh e[M) ns/ nkuko<br />

pDk e/, vZpk pzd eoe/ d/F ftd/F Bz{ G/iDk j?. e'Jh X'yk BjhI j't/rk. c?eNohnK<br />

;oeko y[d bk ojh j?. yohd wkoec?v eo/rk. wkfJnk dk G[rskB s[ozs j't/rk.<br />

nZr/ tKr jh fe;kBK B/ fco ftFtk; eo fbnk. y{p fwjBs ehsh.<br />

NwkNoK dh y/sh pko/ g[;seK yqhdhnK. y/sh :{Bhtof;Nh d/ ueo eZN/. wkfjoK s'I<br />

;bkjK bJhnK. eJhnK B/ jcs/ d; fdB dh f;Zfynk jk;b ehsh. bU ih- bZe<br />

pzB e/ g{o/ i'F' yo'F Bkb, NwkNoK d/ y/sK ftu, fe;kB ;w/s gqtko d/ g;hB' g;hBk<br />

[45]


j' fojk ;h. pVh fwjBs ehsh. pj[s youk ehsk s/ NwKNoK dhnK c;bK fsnko<br />

j' rJhnK. wiad{o bk e/ NwkNo s'V/. ;KG ;KG e/ N'eohnK GohnK. NokbhnK<br />

GohnK s/ c?eNohnK nZr/ NokbhnK dhnK eskoK bZr rJhnK. fJe d' fszB NokbhnK<br />

nzdo rJhnK. pkehnK Bz{ tkoh dh T[vhe eoB bJh fejk frnk. fdB phsd/ rJ/<br />

. NwKNoK ftu'I pdp' nkT[D bZr gJh. fe;kBK Bz{ sq/bhnK nkT[D bZr gJhnK.<br />

c?eNoh tkfbnK d/ sob/ ehs/, g?ohI jZE bkJ/ fe;/ B/ rZb Bk ;[Dh. T[; ekoykB/<br />

d/ ;kjwD/ ;Ve d/ yskBK ftu rb u[Ze/ NwkNoK dh Nokbh Y/oh eo fdZsh. ykbh<br />

jZE, ykbh i/p G[ZphI o'Id/ fe;kB, tkg; nkT[D bZr gJ/. xo/ tVB dh fjzws Gh<br />

pkeh BjhI ;h. g?o x;hNd/ fBzw'M{D j'J/ ;G e[M b[ZNk e/, ykbh jZE wB wDK w{zjh<br />

Gko b? e/, ftjV/ ftu ;ZEo ftSk e/ p?m rJ/. fe; Bz{ T[bKGk d/D, feE/ fFekfJs<br />

eoB, e[S ;wM BjhI nk fojk ;h. nkgD/ nkg Bz{ e';d/ j'J/ fJj efjzd/ fe;kB<br />

;[D/ rJ/ @@UJ/ Goktk nkgK ;kfonK B/ NwkNo phi bJ/. wzvh ftu fJZNK d/ ufmnK<br />

tKr fiZXo t/y', T[Xo jh NwkNo. c?eNoh tkb/ eh eoB. id'I ewb/ fiwhIdkoK B/<br />

NwkNo pj[sk bkT[D dh rbsh eo bJh, fco fJ; soQK jh j'Dk ;h.## Gkos<br />

;oeko d/ fJFkfonk s/ gzikp ;oeko fe;kBK Bz[{ fco f;yo d[gfjo/ drk d/ rJh.<br />

eh fJj n?t/ I fJsckehnk jh j' frnk ;h<<br />

000<br />

000<br />

5H 5H ;{oiw[yh ;{oiw[yh dh dh uweHHHHHHHHHHHHHH<<br />

uweHHHHHHHHHHHHHH<<br />

;oekoh ndkfonK B/ fJe j'o F'Fk Sfvnk, fe @@;{oi w[yh dh c;b 80<br />

fdBk ftu gZe iKdh j?. fJ; s'I MkV pj[s fwbdk j?. Gkos ftu s/b phiK dh<br />

pj[s ewh j?. fJ; Bz{ ;oeko y[d yohd/rh. fJ; d/ Gkn gfjbK n?bkB fdZs/ ikDr/<br />

. s[;hI fJe ;kb nzdo fJ; soshp Bkb y/s ftu'I fszB c;bK gqkgs eo ;e'r/<br />

. YkJh wjhfBnK dh ;'yh c;b, p; g?;/ jh g?;/HHHHHHHHHHHHHH##. fe;kBK B/ fco ftFtkF<br />

eo fbnk. nkb{ g[ZN e/ ;{oi w[yh phi fdZsh. ;{oi w[yh s'I pkd eDe phih ikD<br />

bZrh. fJj b[eD whNh y/Y d' uko ;kb uZbh, s/ ;oeko B/ ;{oi w[yh yohdDh<br />

SZv fdZsh. i/ yohdh rJh sK bkrs Bkb'I xZN w[Zb s/. fe;kB xkNk fet/ I podkFs<br />

eod/< j'o ewi'ao j[zd/ rJ/. eoi/ a EZb/ dpd/ rJ/. d[yh j' e/ ;{oiw[yh tZb'I w{zj<br />

c/o rJ/. i' b'e fe;kBK Bz{ B;hjsK d/D dh MVh bk fdzd/ jB, s/ frbk eod/ jB,<br />

[46]


fe fe;kB ;kvh ;bkj BjhI wzBd/. eDe M"B/ d/ uZeo Bz{ s'V e/, c;bh uZeo<br />

pdbDk ukjhdk j?. go edh fe;/ B/ gVu'b ehsh j? fe nDfrDs tkoh fe;kBK<br />

B/ @@;oeko ih## d/ nky/ bZr e/, c;bh uZeo s'VB dh e'fFF ehsh. go jo tkoh<br />

fe;kBK dk nkgDk jh bZe N[ZN frnk xkNk s/ j'o xkNk. eoik s/ j'o eoik s[;hI<br />

eh ;wMd/ j' jo tkoh fek;BK dh jh rbsh j[zdh j?< fJjBK ukbK fgS/ e'Jh ;kfiF<br />

Biao BjhI nkT[Idh s[jkBz{< fco jo tkoh fe;kB feT[I orfVnk iKdk j?< fe;kBK Bz[{<br />

sK eDe ns/ M'B/ dk Gh ;jh w[Zb Bjh fwbdk.<br />

000<br />

000<br />

6H 6H nkb{ nkb{ T[pb T[pb fgnkHHHHHHHHHHH<<br />

fgnkHHHHHHHHHHH<<br />

;zB 1975 ftZu w?I d[nkp/ d/ fgzvK ftZu fJZe yk; ;ot/ ehsk. crtkV/ s'I<br />

fojkDk iZNK j' e/, j[f;ankog[o B{z ikD tkbh ;Ve d/ d'jhI gk;hI sd'I nkb{ dh pj[s<br />

c;b phih rJh ;h. ;oeko dh gq/oBk ;h fe @@nkb{ dk MkV pj[s fBebdk j?.<br />

i/ fJZe o[g? feb' nkb{ fte ikt/ sK fJZe feb/ ftZu 100 e[fJzNb MkV Gh fBeb<br />

nkT[Idk j?. YkJh wjhfBnK dh c;b, fe;kB wkbkwkb HHHHH##.<br />

nkb{nK B{z g[ZNe/ fe;kBK B/ y/sK ftZu tZv/ tZv/ Y/o bkJ/ j'J/ ;B. wzvh<br />

ftZu sK nkb{nK tkbh Nokbh B{z e'Jh nkVshnk nkgDh d[ekB nZr/ yV'D BjhI d/<br />

fojk ;h. fe;kB y/sK ftZu nkb{nK d/ Y/o bk e/ ehwsK T[Zgo T[ZmD dh T[vhe T[go<br />

w{zj u[Ze e/ t/yD bZr/. w?I fJZe tkj/ y/s ftZu'I dh bzx fojk ;h. w'N/ w'N/ ;kc ;[Eo/<br />

, r'b wN'b, tkj[D ftZu d' fszB nkb{ gJ/ t/y/. w?I nkb/ d[nkb/ fBrkj wkoh s/<br />

c[osh Bkb uko gzi nkb[{ tkjD ftZu'I u[Ze bJ/. id'I y/s d/ nrb/ feBko/ s/<br />

gj[zfunk sK fe;kB tho B/ nktkia fdZsh- @@ Gk ih mfjo ikU ! rZb ;[De/ ikDk##.<br />

w?I o[e frnk s/ fdb s/ia s/ia XVeD bZr fgnk, wBk l eh rZb ;h n?t/ I d' nkb{nK<br />

s/ v'b frnk i/ Bk u[Zedk fco fejVk o'Nh BjhI ;h yk j'Dh. j[D cfVnk frnk<br />

n?B w"e/ s/ eok p/fJiash.<br />

@@ jK Gk ih dZ;' eh rZb j?##<<br />

@@ nkj nkb{ u[Ze/ n?, uzr/ bZr/ n? ##<<br />

@@ tho ih rbsh j' rJh, n?t/ I ;'jD/ t/y e/ u[Ze bJ/ rbsh w[nkc eo'.<br />

@@ Gk ih w?I sK ;r'I fJj efjDk ukj[zdk jK fe s[;hI tkjD ftZu'I nkb{ feT[I<br />

[47]


u[ZeD/ ;h. ;kv/ d; feZfbnK d/ nkb{ nkj y/sK ftZu Y/o bZr/ gJ/ jB. wzvh ftZu<br />

b? e/ ikJhJ/ sK Nq?eNo dk GkVk Gh g{ok BjhI j[zdk. pkDhnK e'Jh d[ekB nZr/ Y/<br />

oh BjhI bkT[D fdzdk. n?seh sK y/s ftjb/ eoB dh w[;hps yVh j' rJh j?. eDe<br />

phiDh Gh n"yh j' ikt/rh. ;kv/ y{B g;hB/ dh ewkJh nkj o[b ojh j?. s[;hI tkjD<br />

ftZu' nkb{ Bk u[Ze'. ;r'I ;kv/ fJ; tZv/ Y/o ftZu' fizB/ s[;hI fbikDk ukj' b? ikT[.<br />

s[jkvk ;kv/ s/ nfj;kB j't/rk. jcs/ d; fdBK ftZu nkb{nK ftZu'I pdp' nkT[D bZr<br />

g?Dh j?. fJE/ B/V/ s/V/ e'Jh BjhI yb' ;e/rk HHHHH##. w?I ;[Ddk ;[Ddk ;[zB jz[dk ubk<br />

frnk. fe;kB dh nktkia Xhwh j[zdh j'Jh rb/ ftZu nNe rJh. w?B{z fJ; d[ydkJh<br />

nt;Ek dk gfjbh tkoh MNek bZfrnk. fJ; soQK fe;kBK B{z nkb{ Gh b? v[Zp/.<br />

pkJh gk; okig[ok s/ w?I nzfwqs;o tZb B{z ikD bJh pZ; dh T[vhe eo<br />

fojk ;h. fJzB/ ftZu fJZe pj[s bzwk NoZe Nokbk nk e/ o[e frnk. vokfJto<br />

ikfDnk gSkfDnk bZfrnk. T[; B/ pj[sh T[vhe BjhI eotkJh, ns/ tho ih nky e/<br />

NoZe d/ e?pB ftZu nkgD/ B/V/ fpmk fbnk. T[; d/ dZ;D s/ gsk bZfrnk fe T[j<br />

tho ncrkBh;skB ftZu NoZe ubkT[Idk ;h. fdZbh s'I ns/ gzikp ftZu'I T[jBK d/ NoZe<br />

cbK ;pihnK nkfd Bkb Go/ iKd/. T[jBK B{z S/sh s'I S/sh gkfe;skB s/ nZr'I<br />

ncrkBh;skB g[ukfJnk iKdk. fJjBK NoZeK ftZu cohiao bZr/ j'J/ ;B. T[Xo'I Gkos<br />

bJh yi{oK ns/ j'o ;ko/ soQK d/ ;[Ze/ w/t/ b? e/ nkT[Id/ ;h. T[j vokfJto tho w/<br />

ok g[okDk tkec brksko dZ;dk frnk. T[; dZf;nk fe @@ tho ih fJXo'I ;pihnK<br />

nkb{ tr?ok i/ T[Xo iKd/ ofjD sK T[jBK b'eK B{z tXhnk y[oke fwb/rh. ;kB{z<br />

tXhnk ;;s/ w/t/ fwbDr/. ;kkB{z NqK;g'oNoK B{z o'iarko fwb/rk. d't/ I fJ; y[;ajkbh<br />

tZb tXDr/. go brd? Gkos ;oeko y[;aeh tkkbk okj S/sh pzd eoB tkbh j?,<br />

pjkBk e'Jh Gh j' ;edk j?. fiBQK nkb{nK B{z fJXo e'Jh w[cs u[ZeD bJh fsnko<br />

BjhI, T[Xo ;'B/ d/ Gkn fte ;ed/ jB.##HHHH<br />

fJj xNBk ;akfJd 1976 d/ B/V/ dh j?. fJ; s'I wro'I gzikp ftZu<br />

@@ykVe{tkd## g?dk j' frnk. ykVe[{nK ykVe[{nK B{z B{z B{z gkfe;skB gkfe;skB jfEnko jfEnko G/idk G/idk ;h. ;h. fjzd[;skB<br />

fjzd[;skB<br />

d/ d/ N[eV/ N[eV/ j'D j'D bZr/ bZr/ ;h. ;h. fJ; fJ; bJh bJh ;kohnK ;kohnK ;ojZdK ;ojZdK ;hb ;hb eo eo fdZshnK fdZshnK rJhnK. rJhnK. nop<br />

nop<br />

b'e b'e ;pihnK ;pihnK B{z B{z so;d/ so;d/ oj/. gzikp ftZu nkb{ ;Vd/ oj/. d't/I d/;a nopK yopK<br />

d/ d/ xkN/ xkN/ ftZu ftZu sK sK nk nk rJ/, rJ/, go go Gkos Gkos ;oeko ;oeko B/ B/ gzikp gzikp dhnK dhnK ;kohnK ;kohnK jZdK jZdK pzd pzd jh<br />

jh<br />

[48]


oZyhnK. oZyhnK. fJj fJj ;G ;G e[ZM e[ZM n?t/I n?t/I BjhI BjhI j' j' frnk. frnk. fJ; fJ; d/ d/ fgZS/ fgZS/ e'Jh e'Jh okia okia j?. j?. ;wMD ;wMD dh<br />

dh<br />

e'f;a;a e'f;a;a eo'.<br />

eo'.<br />

000<br />

000<br />

7H 7H ewkd ewkd e"Vk e"Vk j' j' frnkHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

frnkHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

frnkHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

;zB 1947 s'I gfjbK Gh ns/ pknd ftu 1960 sZe gzikp ftu pj[s<br />

fe;kB r[V ;a Zeo dh b'V g{oh eoB i'rk, ewkd phi b?Id/ ;B. fJ;/ gqfefonk ftu<br />

d/;h yzv Gh b'V i'rh pDk b?Id/ ;B. fJ; s'I wro'I @@nzB g?dk eo' d/; G[Zyk wo<br />

fojk j?##, tor/ ezB gkV{ Bkjo/ ;[DkJh d/D bZr/. @@;zs f;gkjh## d/ p'b/ Bz{ pdb<br />

e/, bkb pjkdo ;k;soh T[; tes d/ gqXkB wzsoh (1965) B/ @@i? itkB, i? fe;kB##<br />

dk Bkjok gqubs eotkfJnk. @@fiE/ fes/ s[jkBz{ iawhB t/jbh gJh fd;dh j?, T[;<br />

ftu'I nzB T[rkU. o/b bkJhBK d/ Bkb, ;VeK , BfjoK d/ Bkb brd/ ydkBK ftu<br />

fizBk j' ;e/ nzBdkDk g?dk eo'. ;oekoh w[bkiaw s[jkBz{ BjhI o'eDr/, j'o ;kohnK<br />

uhiaK Bkb'I fiT[Id/ ofjD bJh, o'Nh ;G s'I iao{oh j?. fJj wjkB ekoi gzikp dk<br />

fe;kB eo ;edk j?. Gkos ;oeko fe;kBK dh fiD; dk tZX s'I tZX w[Zb d/t/rh.##<br />

gzikp d/ f;X gXo/ fe;kBK B/, fJ; ezw B{z d/F ;/tk ikD e/ g{oh sBd/<br />

jh Bkb fBGkfJnk. eDe, wZeh, M'BK fJzBk fiankdk g?dk ehsk fe Gkos ;oeko e'b<br />

;KGD i'r/ ;N'o jh BjhI ;B. y[ZbQ/ nkek; j/mK, fJZNK d/ EV/ pDk e/, eDe M'B/<br />

dhnK YKrK fuD fdZshnK. bZyK e[fJzNb dkDk sogkbK Bkb Yfenk fgnk rbdk<br />

fojk. u{j/ p'ohnK e[soe/ nzB Bz{ popkd eod/ oj/. f;T[Ie B/ spkjh wukJh.<br />

po;ksIK d/ f;Zb/Q w";w ftu, nBki yokp j' iKdk. fe;kBK B/ ewkd nkfde phiDk<br />

G[bk jh fdZsk. fiXo t?y' eDe, wZeh iK M'Bk. Bshik fJj fBefbnk fe gzikp ftu'I<br />

r[V ;a Zeo tk;s/ phfink ikD tkbk ewkd, nb'g j' frnk. yzv s/ r[V dhnK<br />

ehwsK, f;yoK S'jD brhnK. yzv pb?e ftu fteD bZrh iK wjhB/ dh fJe feb'<br />

gqsh ftnesh ok;aB fvg{nK s'I fwbD bZrh. y[Zb/Q piko ftu'I rkfJp j' rJh. :{HghH<br />

d/ w/om, ;jkoBg[o, ns/ w[iZcoBro fJbkfenK ftu'I r[V fteD bJh gzikp ftu<br />

nkT[D bZrk. n;hI fBZe/ j[zd/ T[; r[V Bz{ @@w/oNh## (n;b Bkw w/om) r[V fejk<br />

eod/ ;K. fco T[j r[V nsh xNhnk ns/ xZN fwZm/ tkbk nkT[D bZr fgnk. T[;B{z<br />

o; ekN fejk eod/ ;K. Gkt fe T[; ftu'I e[M fwedko yzv dh eZY bJh rJh<br />

[49]


j?. T[Xo'I eDe M'B/ dhnK ehwsK you/ w[skpe BjhI fwb ojhnK ;B. ;afjoK ftu<br />

rzB/ d/ N[eV/ eN e/, poc dhnK Y/bhnK Bkb mzY/ eoe/, @@rB/ohnK## nky e/ t/<br />

u/ ikD bZr/. g/ Iv{ spek rzB/ u{gD Bz{ so; frnk. pZfunK Bz{ fJj Gh gsk Bjh<br />

;h fe r[V ekjd/ p{N/ Bz{ brdk j?.<br />

d[yh j'J/ fe;kBK B/ ewkd tZb w'V eZfNnk. pj[fsnK B/ nkgD/ y/sK ftu<br />

xZN iK tZX rzB/ phiD/ F[o{ eo fdZs/. r[V fsnko eoB tk;s/ EkT[I EkJhI x[bkVhnK<br />

rzB/ ghVB bJh rZvhnK ikD bZrhnK. :{HghH ftu'I r[V gekT[D tkb/ ekohro nk<br />

rJ/. gzi uko ;kbK ftu gzikp r[V tZb'I nksw fBoGo j' frnk. ;kvh nkgDh<br />

;oeko B/ gzikp ftu yzv fwZbK bkT[DhnK F[o{ ehshnK. gfjbK yzv fwZb crtkV/<br />

;h iK fJe pNkb/ ;h. j'o FfjoK ftu XVk XV fwZbK ukb{ eo fdZshnK. fe;kBK<br />

Bz{ nkgDk rzBk fwZbK ftu G/iD bJh nghbK eoe/ pj[sk w[Bkck ewkT[D dk Mk;K<br />

fdZsk frnk. ;wK gk e/ j"bh j"bh fe;kB rzfBnK dhnK NokbhnK bZd e/, fwZbK tb<br />

tjhoK xZs e/ uZb fgnk. eJh eJh jcs/ fwZbK nZr/ NokbhnK yb'shnK ofjzdhnK.<br />

fe;kBK Bz{ rowh ;odh T[t/ I jh MZbDh g?Idh. ykD ghD d/ you/ g?Id/ ofjzd/. nkgDh<br />

ns/ N?qeNo dh fdjkVh wodh ofjzdh. j'o rzBk fbnkT[D dh nk; w[Ze iKdh. fJ;<br />

jkbs B/ r[V tkbh d/;h fefonk ysw eotk fdZsh. yzv fwZbK tkbh<br />

y/Y, N/Yh yho pD rJh. d'tK g[VK ftueko fe;kB c; frnk. fwZbK ftu rzBk<br />

fbnkT[D s'I gfjbK, gouh eNkT[Dh iao[{oh eoko d/ fdZsh rJh. fJ; gqtkBrh dh<br />

gouh s'I pkd jh s[jkBz{ fwb nzdo rzBk fbnkT[D dh nkfrnk j't/rh. fco gouh<br />

eNkT[D bZr/, fo;ats dk d"o uZb fgnk. fJ; soQK fe;kB b[ZN/ ikD br/. fJ; s'I<br />

wro'I fwZb ftu t/ /u/ rJ/ rzB/ d/ g?;/ gqkgs eoB dk ;zeN yVk j' frnk. gfjbK<br />

wjhfBnK sZe s/ fco eJh eJh ;kbK se fe;kBK d/ g?;/ d/D s'I fJBeko ehsk iKdk<br />

fojk. fJe gk;/ rzfBnK Bkb bZdhnK NokbhnK dhnK bzwhnK eskoK fwZb d/ r/N<br />

nZr/ nzdo dkyb j'D bJh yb'shnK jB. d{i/ gk;/ fJe fyVeh d/ nZr/ fgSb/ ;kb<br />

fwb ftu nkJ/ rzfBnK d/ g?;/ b?D tk;s/, fe;kBK dhnK bzwhnK eskoK fd;dhnK<br />

jB. NokbhnK s/ bZfdnK rzBk ;[Ze fojk j?. e'b yb's/ fe;kB dk y{B ;[Ze fojk<br />

j?. nzdo w?B/io fgSb/ ;kb tkb/ g?;/ Gh d/D bJh oikwzd Bjh j?. fJjBK fwZbK<br />

ftu i' yzv fsnko j'Jh, T[;Bz{ Gkos ;oeko u[ZeD bJh fsnko BjhI j?. wzvh ftu<br />

[50]


f;ZXh t/uD dh nkfrnk BjhI j?. fgSb/ ;kb tkb/ rzB/ dh t;{bh i' e/ Idoh ;oeko<br />

tZb pekfJnk j?, T[j Gh BjhI fdZsh ik ojh. nyapkoh fog'oNK w[skpe nfijh<br />

e;awe;a d/ wkj"b ftu, fwZbK d/ w?B/io XKdbhnK eoB bZr gJ/. fwZbK ftu eo'VK<br />

d/ rpB j'D bZr gJ/. fwZbK xkN/ ftu ikD bZrhnK. fe;kB rzB/ dh y/sh s'I s'pk<br />

s'pk eo T[m/. gzikp dhnK pj[shnK yzv fwZbK pzd j' u[ZehnK jB. ofjzdhnK pzd<br />

j'D feBko/ jB. fJe ;wK nfijk Gh nkfJnk ;h fe fe;kB nkgDh b'V tk;s/,<br />

xbkVh rZv e/ y[d r[V fsnko eoBk ukj[zd/ ;B, sK g[fb; tZb'I Xwek e/ r[V<br />

pDkT[d tork @@ngokX## eoB s'I ;ysh Bkb o'e fdZsk frnk. fJj xNBk w[Zy<br />

wzsoh p/nzs f;zx d/ ;w/ I 1994 dh j?. fJjBK jh fdBK ftu (1994) gzikp ftu eDe<br />

wzvhnK ftu o[bD bZrh. ehws tXkJh e'Jh Bk. jfonkDk oki ftu, eDe gzikp<br />

Bkb'I ;" o[gJ/ e[fJzNb wfjzr/ Gk fte ojh ;h. gzikp fe;kB :{BhnB B/ obe/, pj[s<br />

;kohnK NokbhnK eDe Bkb Go e/ okig[o/ s'I nzpkbk, gfNnkb/ s'I r{jbk uhek<br />

nkfd wzvhnK tZb N[o gJ/. gzikp ;oeko dhnK jdkfJsK s/ jfonkD/ Bkb brd/<br />

;ko/ bKx/ pzd eo fdZs/. uko fdB fe;kB ;VeK s/ p?m/ oj/. G[Zy fgnk; Bkb<br />

ftbed/ oj/. go jfonkD/ dk @@pkovo## Bk bzxD fdZs/. efjzd/ B/ ;kok d/F ;kvk<br />

nkgDk j?. fiZE/ woih e'Jh oj/, eo'pko eo/ ftT[gko iK B"eoh eo/. ih BjhI fJ;<br />

d/F dk ekBz{B f;ZyK d/ rb ftu cK;h dk czXk gkT[D tkbk j?. f;ZyK Bz{ M{m/<br />

w[ekpfbnK ftu wkoB tkbk j?. nkgDh y{B g;hB/ dh ewkJh c;b, d{finK d/<br />

jtkb/ eokT[D tkbk j?. T[;Bz{ i/ i[bw ;fjD/ g?D sK dkd cfonkd eoB dh Gh<br />

fJikias BjhI j?. nzdo tVe/ o' b?D s'I o'eD tkbk ekBz{B jkbh ;akfJd BjhI<br />

pfDnk. nksw jZfsnk eoB s'I o'eD tkbk ekBz{B Gh e'Jh BjhI pfDnk. ;ko/ gkf;nK<br />

s'I bkuko j' e/ gzikp tk;h f;Zy nksw jZfsnktK eo fojk j?. ;oeko dh ikD/ i[Zsh,<br />

f;Zy wod/ jB sK woB. pE/o/ pE/o/ ehV/ ehV/ we"V/ we"V/ fBZs fBZs wod/ wod/ jB.<br />

jB.<br />

1994 d/ ;kb dhnK ypoK jB gJh e[M ;od/ g[id/ fe;kBK B/ tZv/-tZv/<br />

;N'o pDk e/, eDe nzdo ;KG e/ oZy fdZsh. gJh id'I d' uko wjhfBnK ftu ehwsK<br />

tXDrhnK, sd'I t/uKr/. w[Zy wzsoh p/nzs f;zx dhnK g[fb; XkVK B/, bkmh r'bh dh<br />

skes tos e/, fe;kBK d/ r[dkwK ftu'I T[j eDe eYtk bJh. T[;/ xZN Gkn s/<br />

t/uD bJh wiap{o ehsk frnk. fJ;/ soQK ;ko/ gkf;nK s'I fe;kBK Bz[{ x/o fbnk<br />

[51]


frnk j?. rzBk phiDk Gh gt/rk s/ xZN o/N s/ fwZbK ftu ;[ZNDk Gh gt/rk.<br />

;oekoh yzv fwZbK ;kohnK pzd j' rJhnK jB, nopK o[gJ/ d/ xkN/ g[nke/.<br />

fe;kBK Bz{ pkopko B;hjsK fdZshnK iKdhnK jB fe @@c;bh uZeo## pdb'. go<br />

id'I Gh fe;kBK B/ c;bh uZeo pdbD dh e'fFF ehsh, sd'I jh T[;Bz{ tZvk xkNk<br />

MZbDk fgnk. eoik f;o uVQ frnk. nZi d/ ;w/I (2007) se eJh ;oekoK<br />

nkJhnK s/ eJh rJhnK. yzv fwZbK nkgDk fdtkbk eZY e/, p?Ie eoik w[nkc<br />

eotk e/ @@joB## j' rJhnK jB. fe;kBK d/ rzB/ dk eo'VK o[gfJnk v[Zp<br />

frnk. fJ; ;ko/ xNBk uZeo Bz[{ t/y goy e/ w?I fe;kBK (yk; eo f;Zy, feTI[fe<br />

fjzd{ fe;kBh BjhI eodk) fto[ZX fjzd{ bkph dh ;'uh ;wMh wko{ ;kfi; ;wMdk<br />

jK. ;oeko ;oeko Gkt/I Gkt/I eKro; eKro; dh dh j't/ j't/ s/ s/ Gkt/I Gkt/I Gkigk Gkigk dh, dh, e'Jh e'Jh coe coe BjhI BjhI j?. j?. f;ZyK<br />

f;ZyK<br />

Bz{ Bz{ d't/I d't/I gkoNhnK gkoNhnK @@fJe' @@fJe' nZy## nZy## Bkb Bkb t/ydhnK t/ydhnK jB. jB. s[;hI s[;hI fet/I fet/I wfj;{; wfj;{; eod/ eod/ j''<<br />

j''<<br />

eh eh eh fJj fJj fJj n?t/I n?t/I n?t/I tkgo tkgo frnk<<br />

frnk<<br />

000<br />

000<br />

8H 8H wX{ wX{ wZyhnK wZyhnK d/ d/ vzrHHHHHHHHHHHHHH<<br />

vzrHHHHHHHHHHHHHH<<br />

gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh b[fXnkDk, y/sh d/ pj[gZyh ftek; bJh y'i<br />

eoe/ fe;kBK Bz{ bkGtzdhnK c;bK g?dk eoB bJh, nrtkJh d/D tk;s/ pDkJh<br />

rJh ;h. ;zB 1960 s'I b? e/ 80 se, iawhB ftu'I ;koh T[gikT{ ;aesh tos<br />

e/, tZX s'I tZX MkV b?D tk;s/ fe;kBK Bz[{ T[e;kfJnk. y/sh wkfjoK d/ nky/ bZr<br />

e/, fe;kBK B/ p/sjkFk ykdK dh tos'I ehsh. p/nzs ehNBkFeK c;bK s/<br />

fSVehnK. iawhB dh T[gikT{ ;aesh brGr ysw j' rJh. id'I t/fynk fe<br />

fe;kB wk:{; j?, xkN/ ftu ik fojk j?. T[; tes y/sh :{Bhtof;Nh tb'I y/<br />

sh Bkb ;zpzXs, feZs/ ngDkT[D bJh gq/fos ehsk frnk. fit/I fe @@s[;hI ;{o<br />

gkb', w[orhykB/ y'jb', wZSh ckow pDkT[. v/noh ckow ngDkU, iK o/Fw g?dk<br />

eoB tkb/ ehV/ gkb'. fJjBK ezwK ftu youk xZN nkT[Idk j?. w[Bkck pj[sk<br />

s/ joo'ia j[zdk j?. fJj ;"y/ fij/ ezw s[jkv/ gqtkfoe w?Ipo (phphnK pZu/) Gh<br />

nk;kBh Bkb eo ;eDr/. ezw F[o{ eoB bJh ;oeko p?Ie tZb'I eoiak fdtkJ/<br />

rhHHHH.<br />

gfjbK wX{ wZyhnK pko/ ftuko eo bJhJ/. fe;kBK B/ wX{ wZyhnK pko/<br />

[52]


Nq/fBzr bJh. fco bzwh yZib y[nkoh s'I pkd, p?Ie s'I eoik u[fenk. T[gozs<br />

pe;/ pDtkJ/ s/ fNekD/ f;o y/sK ftu oZy/. u'oh uekoh iK rowh ;odh s'I<br />

pukU bJh gqpzX ehsk. y/sK ftu'I c[b fwbd/ ofjD, fJ;dk Gh fXnkB oZfynk<br />

frnk. id'I Ffjd fsnko j' frnk sK wzvh ftu yohdD tkbk e'Jh BjhI ;h.<br />

fJZek dZ[ek F"eh Ffjd ykD tkb/ rkje Gkt/I fJe d' p'sb yohd b?Id/ ;B. go<br />

fJj wzvh BjhI ;h. fJzBh E'Vh fteoh Bkb fe;kB dh bkrs g{oh BjhI j' ;edh<br />

;h. tkX{ Ffjd xo oZy e/ eh eoBk ;h< fe;kB dh nkoEe ewi'aoh dk<br />

ckfJdk T[mk e/, eJh tZvhnK cowK tkb/ fit/I @@vkpo iK jwdod## ;;s/ o/NK<br />

s/ Ffjd b? iKd/ ;B. T[;/ Ffjd Bz{ p'sbK ftu ;hbpzd eoe/, nkgDh cow<br />

d/ b/pb fugek e/, eJh r[Dk tZX w[Bkck ewk b?Id/ ;B. i' Ffjd fe;kB s'I<br />

80 iK 90 o[gJ/ feb' yohfdnk iKdk j?, T[jh gzi ;" o[gJ/ feb' t/funk iKdk<br />

j?. ;oeko fJj @@swkFk## j[zdk fBZs t/ydh j?.<br />

nZ;h tkb/ djke/ ftu :{oghB w[beK B/, uhB s'I tZv/ gZXo s/ Ffjd<br />

wzrtkT[D dk ;wM"sk ehsk. uhB tkfbnK g{oh tkj bk e/ jiakoK wD Ffjd<br />

fsnko eo fbnk. ;zpzXs ezgBhnK Bz{ Bw{B/ (;?Igb) G/i/ rJ/, i' iKfdnK jh c/<br />

bQ j' rJ/. fdZs/ rJ/ ;ko/ nkvo oZd eo fdZs/ rJ/. uhB tkbh ;koh nkco<br />

Gkos Bz{ s/ Gkos ftu'I gzikp Bz{ fwb rJh. ;ko/ wX{ wZyhnK gkbeK d/ fujo/<br />

fyV rJ/. tZv/ tZv/ fJzNoB?FBb gZXo d/ ftu'b/, ;"d/ eotkT[D bJh nk rJ/<br />

. fe;kBK s'I Ffjd yqhfdnk frnk. uhB d/ tgkohnK Bkb fwb e/ T[jh tkg;<br />

ehsk Ffjd Bt/I vZfpnK ftu ;hbpzd j' e/, :{og tZb Bz{ otkBk eo fdZsk<br />

frnk. gzikp dk xZN s/ uhB tkbk fiankdk ;;sk yohd e/ ftu pj[sk fwbk<br />

fdZsk frnk. j'fJnk T[jh i' j'Dk ;h, fJj ;kok Ffjd fwnkoK s/ yok BjhI<br />

T[sfonk s/ tkg; gos nkfJnk. Ffjd wkbe e'; oj/ ;B fJjBK mZrK Bz{ iK<br />

nkgDh @@fe;ws## Bz{.<br />

ft;Eko ftu Bk iKfdnK @@t/oek## tkfbnK B/ v/noh ckow d/ wkwb/<br />

ftu rktK wZMK oZy e/, d[ZX t/uD tkb/ fe;kBK Bz[{ ezrkb eoe/ oZy fdZsk. t/<br />

oek gF{ y[oke gF{nK bJh bkj/tzdh ;kfps Bk j'Jh. t?;/ ;kohnK jh gF{ y[okeK<br />

nsh xNhnk doi/ dhnK jB. ;G s'I tZvk ;oekoh ndkok Gh fe;kBK Bz{[ bkj/<br />

[53]


tzd d[ZX dk w[Zb Bk d/ ;fenk. wZSh ckow c/bQ eo fdZs/ rJ/ o/Fw d/ ehV/<br />

gkbD tkbk Xzdk ed/ dk pzd j' u[fenk j?. w[orh s/ ;{o ckow ed'I d/<br />

@@okwBkw ;s## j' u[Ze/ jB. f;Zy fe;kB B/ ;oeko d/ nky/ br e/ pj[s siop/<br />

eo bJ/ jB. jo EK s/ xkNk ykXk j?. xkN/ xkN/ ;fj ;fj e/ e/ fiT[Id/ fiT[Id/ ofjD ofjD dk dk siopk<br />

siopk<br />

f;Zy f;Zy fe;kBK fe;kBK fe;kBK Bz{ Bz{ pj[s pj[s j' j' frnk frnk j?. j?. jK jK T[IR T[IR ohV ohV dh dh jZvh jZvh g{oh g{oh g{oh soQK soQK N[ZN N[ZN u[Zeh<br />

u[Zeh<br />

j?. j?. j?. eh eh eh jo jo jo w[jki w[jki w[jki s/ s/ s/ jkoBk jkoBk f;ZyK f;ZyK dh dh @@fe;ws## @@fe;ws## ftu ftu fbfynk fbfynk ik ik u[fenk u[fenk j?.<br />

j?.<br />

edh edh nekbh nekbh u"Xoh u"Xoh fJ; fJ; pzB/ pzB/ ;'uD ;'uD dh dh ifjws ifjws T[mkT[Dr/< T[mkT[Dr/< :{Bhtof;NhnK :{Bhtof;NhnK ftu<br />

ftu<br />

p?m/ p?m/ @@ftdtkB## @@ftdtkB## e'Jh e'Jh okj okj eZYDr/< eZYDr/< Xoww[yh Xoww[yh e'Jh e'Jh nodk; nodk; eoBr/< eoBr/< fJj<br />

fJj<br />

toskok toskok eh eh n?t/I n?t/I tkgo tkgo frnk< frnk< ;'u' ;'u' sK sK ;jh.<br />

;jh.<br />

000<br />

000<br />

9H 9H ekoykB/ ekoykB/ c/bQ<br />

c/bQ<br />

Gkos ;oeko B/ ;ojZdh ;{p/ dk pjkBk xV e/, gzikp ftu tZv/<br />

ekoykB/ bkT[D s'I ;dk BKj ehsh j?. ny/ gkfe;skB Bkb izr br ikD dh<br />

;{os ftu, pkovo d/ B/V/ j'D ekoB, gzikp ftu br/ ekoykB/ spkj j' ;ed/<br />

jB. id'I fe fJj fBok pjkBk jh j?. feT[Ife nZi d/ ezfgT{Noh :[Zr ftu<br />

nfij/ jfEnko pD u[Ze/ jB fe jiakoK whbK sZe nZy d/ gbeko/ ftu wko eo<br />

;ed/ jB. nfijhnK wikJhbK fsnko j' u[ehnK jB, i' Xosh d/ fe;/ Gh e'B/<br />

s/ spkjh wukT[D d/ ;woZE jB. o;kfJDe pzpK dk tofsnk ikDk ni nkw<br />

fefonk ftu Fkfwb j' frnk j?. nfij/ gqwkD{ pzp, nDfrDs pD u[Ze/ jB, i'<br />

Xosh dh ;koh t;'I Bz{ eJh tko ;kV e/ ;[nkj eo ;ed/ jB. nfij/ ;w/I<br />

@@pkovo B/V/ j?## dk pjkBk p/s[ek jh nkfynk ik ;edk j?. id'I Bhns ;kc<br />

Bk j't/, T[; tes e'Jh Gh x[zso eYh ik ;edh j?.<br />

gzikp ftu tZv/ ekoykB/ Bk bkT[D dk gqw[Zy ekoB j? fJE'I dh<br />

nkoEesk Bz{ ewi'ao eoBk. ekoykB/ brD dh ;{os ftu, gzikp d/ B"itkBK Bz[{<br />

o'iarko fwb/rk.ekoK, NoZe, pZ;K dh tos'I tX/rh. o'irko gqkgs eoB tkb/<br />

gqtkoK dh, nkoEe jkbs ;[Xo/rh. T[j pZfunK Bz{ j'o uzrh ftfdnk d/ ;eDr/. fJ;<br />

soK T[jBK dk wkBf;e ftek; j't/rk. T[j fizadrh d/ jo y/so ftu soZeh<br />

eoBr/. f;Zy d[FwD bkph fJj fet/I podkFs eo ;edh j?< i/ fJe c?eNoh<br />

[54]


ftu, fJe ;" ftnesh ezw eodk j't/, sK j'o fJe jiako pzd/ Bz[{ nf;ZX/ o{g<br />

ftu o[iarko fwb iKdk j?. fit/I w[bkiwK Bz[{ ofjD bJh wekB ukjhd/ jB.<br />

wekB T[;koh bJh fezBk e[M ukjhdk j?, i/ fbyD brhJ/ sK eJh gzB/ Go/ ik<br />

;ed/ jB. wekB ftu ofjD tkb/ ftneshnK dhnK nDfrDs b'VK g{ohnK<br />

eoB bJh, g{ok piko j'Dk ukjhdk j?. Gkt fe 100 w[bkiawK bJh, eJh jiako<br />

j'o ftneshnK Bz{ nz;ae o[iarko fwb iKdk j?. nkNk, dkb, s/b, ;piahnK, cb<br />

nkfd ;G e[M jh yqhdDk j[zdk j?. eZuk wkb ns/ Y'nk Y[nkJh. fsnko wkb<br />

ns/ fco Y'nk Y[nkJh. i/ gzikp d/ b'e oZithI o'Nh ykD i'r/ j' rJ/ sK T[j<br />

nr'I j'o j'o wzrK wzrDr/. fJ; bJh oZithI o'Nh jh Bk ofjD fdU. G[Zy nZr/<br />

pkeh ;kohnK wzrK s/ ;t?wkD dp e/ ;kj;s jhD j' ikt/rk. fJj jkbs ikD<br />

p[ZM e/ gzikp dh ehsh rJh j?.<br />

r[odk;g[o fiab/ dk pNkbk Ffjo fJe f;o eZYtK T[d:'fre Ffjo<br />

j'fJnk eodk ;h. nDfrDs gqeko dhnK w;hBK fJE/ fsnko j[zdhnK ;B. b'jk<br />

YbkJh dhnK ftFkb GZmhnK bZrhnK j'JhnK ;B. ;ko/ d/F ftu fJE'I wkb<br />

;gbkJh j[zdk ;h. eJh jiako toeo ezw s/ bZrk j'fJnk, nkgDh g/N g{osh eo<br />

fojk ;h. e/Ido ;oeko Bz{ gzikp d/ pfFzd/ @@uzrh o'Nh yKd/## gqtkB BjhI jB.<br />

pNkb/ d/ ekoykfBnK bJh j"bh j"bh eZuk wkb G/iDk pzd eo fdZsk. ekoykB/<br />

dkoK B/ ys fby/, nyapkoh fpnkB fdZs/. gzikp ;oeko ns/ Gkos ;oeko d/<br />

;zpzXs wfjefwnK ftu ik e/ d[Zy o'J/, go e'Jh ;[DtkJh BjhI j'Jh. foekov<br />

u?e eoB d/ pjkB/, N?e; u"oh d/ fJbikw bk e/, Gkos ;oeko d/ nc;o, g[Zi<br />

e/ gq/FkB Gh eod/ ;B s/ w'NhnK foFtsK Gh b? iKd/ ;B. fJXo ekoykB/ ftu<br />

ezw eoB tkb/ toeoK s'I jVskbK eotk d/DhnK. c?eNoh Bz{ skbk brtk d/<br />

Dk. fJjh f;bf;bk fJe ;'uh ;wMh ;kfiF sfjs ubdk fojk. nzs Bz{ j"bh<br />

j"bh pNkb/ d/ ekoykB/ pzd j'D/ F[o{ j' rJ/. wfjzrhnK wFhBK N[ZN/ b'j/ d/ Gkn<br />

t/uDhnK gJhnK. wkbeK d/ eo'VK o[gJ/ bZr/ y{j ftu g? rJ/. edh eo'VK ftu<br />

y/YD tkb/ ;odko, fBZehnK d[ekBK iK o/jVhnK bk e/, gqtkoK dk r[iakok eo<br />

oj/ t/y/ ik ;ed/ jB.<br />

r'fJzdtkb fty/ ssekbhB gqXkB wzsoh okiht rKXh B/, fJzv;Nohnb<br />

[55]


c'eb g[nkfJzN dk BhIj gZEo ofynk ;h. @@gzikp ftu tkgo/ xb{xkfonK<br />

d[jokB, iywh j'J/ f;Zy wBK s/ wZbQw bkT[D bJh fJj ;dGktBk tkbk jZE<br />

tXkfJnk ik fojk j?.## gzikp ftu T[; ;w/I ;qL ;[oihs f;zx poBkbk dh ewi'ao<br />

fijh nekbh ;oeko dw s'V u[Zeh ;h. fJ; c'eb g[nkfJzN dk gZEo d;dk j?<br />

fe ;szpo 1988 ftu oZfynk frnk ;h. F[o{ F[o{ ftu fpbfvzrK dh T[;koh pVh<br />

s/iah Bkb j'Jh. ;VeK pDkJhnK rJhnK. eJh soQK dhnK w;ahBK fbnk e/ fcZN<br />

ehshnK rJhnK. wiad{okI fw;sohnK w?B/ioK dh Gosh ehsh rJh. fJbke/ ftu<br />

BtK fJBebkp fbnkT[D dhnK vhIrK wkohnK rJhnK. fpnk; dfonk s/ g[b<br />

pDk e/ f;ZXk eg{oEb/ Bkb i'fVnk frnk. fJ; soQK d/ E'V/ fizB/ ezw eoe/ ns/<br />

pj[s ;ko/ M{m/ gquko, tesh gq;z;k yZN e/, okiht rKXh N[o frnk. fit/I fe<br />

ydFk ;h, fJE/ ub oj/ ekoykfBnK Bz{ eZuk wkb G/iDk pzd eo fdZsk frnk.<br />

fsnko wkb Bz{ yqhfdnk Bk frnk. nzs Bz{ fJj fJzv;Nohnb c'eb g[nkfJzN, dw<br />

s'V frnk. jiakoK ftnesh p/ o[iarko j' rJ/. nopK o[fgnk bZfrnk, spkj<br />

j' frnk. nZi T[; n;EkB ftu T[ikV phnkpkB Biao nkT[Idh j?. T[b{ p'bd/<br />

jB, y's/ jhIrd/ jB, s/ ntkok e[Zs/ o'Id/ jB. fiBK dk fJE/ ;G e[M b[fNnk<br />

frnk T[jBK dk jkbHHHHHHHH<<br />

pfmzv/ B/V/ (iZ;h gkT[tkbh) fJe tZvk s/b ;'X ekoykBk brDk ;h.<br />

fJ; bJh gkJhg bkJhB f;ZXh wEok s'I nkT[Dh d;d/ ;B. fgSb/ gzdoK e[ ;kb<br />

s'I fJj ekoykBk p/JhwkB okiBhsh d/ yko/ ;kro ftu dZfpnk fojk j?. ;qL<br />

pkdb efj fojk j? eKro; BjhI pDB fdzdh. ;qL nwfozdo f;zx efj fojk j?<br />

F[o{nks jh rbs j'Jh j?. n;b ftu e/Ido dh e'Jh Gh fXo ns/ fjzd{ ;'u<br />

tkbh nc;oFkjh, gzikp Bz{ e[M Gh d/Dk BjhI ukj[zdh. pjkB/ pE/o/ xV/ ik ;ed/<br />

jB.<br />

b[fXnkD/ d/ pj[s ;ko/ S'N/ ekoykB/ pzd j' u[Ze/ jB. fJe sK fJjBK<br />

Bz{ nc;oFkjh tZb'I pko pko szr ehsk iKdk j?. d{ik b'VhIdk eZuk wkb BjhI<br />

G/fink iKdk. shik fsnko j'fJnk T[{Bh s/ ;{sh ;kwkB u[fenk jh BjhI iKdk.<br />

ftd/FK Bkb ;wM"s/ eoB s' o'fenk iKdk j?. fJ; soQK fJj S'N/ ekoykB/ nkyoh<br />

;kjK s/ jB. fJ;/ Bkb fwbdk i[bdk w;bk ibzXo ftu y/YK d/ ;kwkB dk<br />

[56]


j?. eJh tkoh sK nyapkoK Bz{ ezNo'b o/N s/ ekri d/D s'I fJBeko eo fdZsk<br />

iKdk j?. pb?e ftu ekri yqhd e/ nyapko ubkT[Dk ;zGt jh BjhI. fpibh d/<br />

bzw/ eZN bke/ wkbeK wiad{oK Bz{ w[;hps ftu gkJh oZyDk, ;oekoh wfjefwnK<br />

dh nkw jh nkds j?. b'jkwzvh r'fpzdrVQ Gh pj[s d/o ubZD BjhI bZrh. Gkt/<br />

I fJjBK c?eNohnK d/ pj[s/ wkbe fjzd{ jB. go fco Gh fJj tZvk ;owkfJnk<br />

gzikp ftu bZfrnk j'fJnk j?. i/ E'VQk pj[s fe;/ bkb/ dk B[e;kB j[[zdk Gh j?<br />

sK e'Jh rb BjhI. @@dkfDnK @@dkfDnK Bkb Bkb x[D x[D sK sK fg; fg; fg; jh jh jh iKdk iKdk iKdk j?##. j?##.<br />

j?##. eh fJj ;G<br />

e[M nkgD/ nkg j' fojk j?<<br />

000<br />

000<br />

10H 10H ftfdnk ftfdnk dk dk fBxko<br />

fBxko<br />

t?;/ sK Gkos ftu jo uhi ftekT{ j?. o'ih o'Nh, fJZias-nkpo{, dhB-<br />

JhwkB, ;G fted/ jB. fJE/ okiBhfse b'e Bhbkw j[zd/ jB. fJ; gftZso<br />

Xosh s/, XowK dh p'bh brdh j?. d;K Bjz[nK dh feos Bk eoe/, g{ik d/<br />

g?;/ Bz{ nkgDh T[gihtek wzBe/ uZbD tkfbnK s'I fe;/ B/e ezw dh nk; eoBh,<br />

gkrbgD jh j' ;edk j?. fJe ;'uh ;wMh ;ehw nXhB, gzikp ftu i'<br />

ykVe{tkd g?dk ehsk frnk, T[;Bz[{ dpkT[D d/ pjkB/ f;ZyK dk bZe s'V fdZsk<br />

frnk j?. jo f;Zy gqtko Bz{ (ftob/ fjzd{ gqtko Gh) wkBf;e rfjoh u'N bJh<br />

rJh. fpBK ekoB f;ZyK Bz{ wkBf;e s;hj/ fdZs/ rJ/. T[;dh nDy Bz{ tzrkfonk<br />

frnk. fJ; soQK fjzd{ f;ZyK ftu Bcos d/ phi phi/ s/ gqc[bs ehs/ rJ/.<br />

gzikp d/ fgzvK ftu fjzd{ wk;NoK B/ @@ikB Bz{ ysok j?## dk tk;sk<br />

gk e/ FfjoK ftu pdbhnK eotk bJhnK. eJhnK nkgD/ gqtko jh FfjoK ftu<br />

fNek fdZs/. id'I fe;/ wk;No dh w"s j' iKdh iK e'Jh g?IB;aB ubk iKdk. T[;dh<br />

ykbh EK Bz{ g[o eoB bJh, BthI Gosh Bk ehsh rJh. fJe sK pZfunK dh<br />

gVQkJh dk Bk g{ok j'D tkbk xkNk fgnk. d{ik fiBK B"itkBK Bz{ B"eoh fwbDh<br />

;h. T[; sBykj d/ g?;/ Bkb gqtko dh gkbDk j'Dh ;h. pZu/ gVQB' ofj rJ/,<br />

wk;No o[iarko tZb'I ofj rJ/. e/Idoh ;oeko B/ fJj ;G j'D fdZsk. gzikp d/<br />

g/Iv{ ;e{bK ftu eohp gzikj jiko wk;NoK dhnK nk;kwhnK nZi sZe ykbh<br />

gJhnK jB. BK nekbh ;oekoK B/ e'Jh fXnkB fdZsk Bk eKro;h ;oekoK B/.<br />

[57]


gzikp ftu gfjbK s/oK fiabQ/ ;B, go g[fb; dh tkX{ Gosh bJh 26 fiabQ/ pDk<br />

fdZs/ rJ/. g[fb; d/ fJZe nkjbk nc;o nkJhHihH s/ vhHnkJhHihH dh Ekt/I<br />

s/oK e[ Gosh eo bJ/. vkeNo Gosh BjhI ehs/. wk;No Gosh BjhI ehs/.<br />

gzukfJs wfjew/ ftu, :{Bhtof;NhnK ftu p/nzs n;kwhnK ykbh jB. e'Jh<br />

Gosh BjhI ehsh rJh. jK i/eo e'Jh fXo nkgDhnK jZeh wzrK bJh ;aKs wJh<br />

o'; Gh gqrN eo/ sK g[fb;h XkVK s'I T[; s/ w"o e[Ntk fdU. r'bh ubk<br />

fdUHHHHHHH. g[fb; Gosh ;dk y[Zbh j?.<br />

gzikp d/ ;e{bK, ekbiK ftu Beb wkoe/ gk; j'Dk (;r'I c;N<br />

vthiaB b?Dh) nkgDk okytK nfXeko wzfBnk iKdk j?. mhe j? Beb wko e/<br />

gk; j'D dk ;oNhfce/N sK b? fbnk ikt/rk. go nr/ i/ fe;/ w[ekpb/ d/<br />

fJfwsjkB ftu p?mDk g? frnk sK Bebuh T[wdhtko fNe BjhI ;e/rk. d{ih<br />

fGnkBe phwkoh tpk tKr c?b rJh fe fpBK gVQ/, pr?o fJwfsjkB fdZs/<br />

;oNhche/N yqhd b?Dk. d; jiko s'I b? e/ gzikj jiko o[gJ/ d/ ftueko jo<br />

soK dk ;oNhfce/N yqhfdnk ik ;edk j?. nkw gVkJh tkbk jh BjhI ;r'I<br />

vkeNo, fJzihBhno, tehb ns/ j'o fij' fij/ fizB/ ukj'. fezB/ ;ko/ Bebh<br />

vkeNo wohiaK dh fizdrh Bkb fybtkV eod/ cV/ ik u[Ze/ jB. gzikp s/<br />

jfonkDk jkJh e'oN ftu, gq?efN; eo oj/, bzw/ ;w/I s'I w'NhnK ch;K b? e/<br />

e/; bV oj/ @@Bebh tehb## cV/ ik u[Ze/ jB. Bebh ;oNhfce/N Bkb,<br />

nDfrDs b'e ;oekoh B"eohnK ni/ Gh eo oj/ jB, s/ fezB/ ;ko/ B"eohnK<br />

eoe/ ;kohnK ;j{bsK gqkgs eofdnK, pVh ;akB Bkb g?B;aB b? e/, xo nk rJ/<br />

jB. j'o j?okBh dh rb fJj fe ikjbh ;oNhfce/N t/uD tkbhnK Bebh (iK<br />

n;bh


siopk BjhI. jZEhI ezw eoe/, g?oK s/ yVk j'Dk T[; bJh @@xNhnk## ezw j?.<br />

;e{NoK, ekoK dh w[ozws dk ezw f;Zy e/, uzrk r[ikok ehsk ik ;edk j?. cfoi,<br />

NhHthH tkfFzr wFhB nkfd dh w[ozws eoBh f;Zy e/, uzr/ g?;/ ewkJ/ ik ;ed/<br />

jB. ezfgT{No N?bhc'B s/ w'pkfJb c'B d/ ezw ftu u'yh ewkJh ehsh ik ;edh<br />

j?. nc;'; fe f;Zy B"itkB, fwjBs Bz[{ brGr fsbKibh d/ u[fenk j?. nZi<br />

d/ :[Zr ftu ;ohoe skes dh T[sBh b'V BjhI, fizBh fdwkrh skes dh b'V<br />

j?. fdwkr dh tos'I eoB tkb/ bJh, nZr/ tXD tk;s/ w?dkB pj[s ftFkb j?.<br />

;yas w[ekpb/ tkb/ d"o ftu, ewi'aoK dk fNeDk iK ekw:kp j'Dk ;zGt BjhI<br />

j?. pDktNh ;aow fsnkr e/ f;Zy B"i[nkBK Bz{ ihn ikB Bkb fwjBs eoBh<br />

j'trh. toBk fJ; pko/ eth d/ ftuko fJT[I jB-<br />

e[S e[S o's/ o's/ w?I w?I eN eN rJh, rJh, e[S e[S nkj'I nkj'I w/ w/ eN eN rJh.<br />

rJh.<br />

e[S e[S ;'s/ ;'s/ w/I w/I eN eN rJh, rJh, e[S e[S r[Bkj'I r[Bkj'I w/I w/I eN eN rJh.<br />

rJh.<br />

wzfib wzfib g/ g/ ubB/ ubB/ tkb/ tkb/ wzfib wzfib g/ g/ ik ik br/,<br />

br/,<br />

okj/I okj/I pdbB/ pdbB/ tkb'I tkb'I eh, eh, okj'I okj'I w/I w/I eN eN rJh.<br />

rJh.<br />

000<br />

000<br />

11H 11H p?IeK p?IeK tZb'I tZb'I ;kfiFKHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

;kfiFKHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

Gkos ftu o[g? g?;/ SkgD dk ns/ ubkD dk ;kok nfXeko @@ohiaot<br />

p?Ie## e'b j?. ;kohnK p?IeK Bz[{ fdFk fBod/F ohiaot p?Ie tZb'I fdZs/ iKd/ jB.<br />

fiBQK dh gkbDk eoBh, ;kohnK p?IeK bJh iao{oh j[zdh j?. j'o eJh soK d/<br />

;zftXkBe fdFk fBod/FK ftu fJe fJj Gh j?, fe @@S'NhnK pZusK okjhI fizBk<br />

g?;k b'ehI p?eK ftu iwQK eokT[Dr/. T[; iwQK ehs/ rJ/ g?;/ dk 75 gqsh;as<br />

fjZ;k, T[;/ fJbke/ dh GbkJh s/ yofunk ikDk ukjhdk j?. fi; ftu'I fe T[j<br />

iwK j'fJnk j?. nkgD/ jh pDkJ/ fJ; ekBz{B dh gzikp ftubhnK p?IeK B/, edh<br />

gkbDk BjhI ehsh. gzikp ftu'I fJeZmk j'fJnk nopK o[fgnk, gzikp s'I pkjob/<br />

b'eK dh GbkJh s/ you ehsk iKdk j?. nkgD/ jh iwK eotkJ/ g?;/ ftu'I, e/<br />

tb gzdoK e[ gqshFs o[fgnk, gzikp dh p/jsoh bJh yofunk iKdk j?. pjkBk<br />

ipkBh ebkwh fJjh xfVnk iKdk j? fe gzikp sK gfjb'I jh fte;s ;{pk j?.<br />

fJE'I d/ b'e sK gfjbK jh oZi/ g[Zi/ jB. brksko dh fJ; ;'u B/ j[D gzikp<br />

[59]


Bz{ ezrkbh d/ ezY/ fbnke/ yVk eo fdZsk j?.<br />

nyapkoh fog'oNK w[skpe 57 jiko eo'V o[gJ/, p?IeK ftu'I eoik b?<br />

e/ @@tZv/ b'eK## B/ tkg; BjhI ehs/. tZv/ nc;o s/ tZv/ okiBhfse b'e, fizBk<br />

eoik p?Ie s'I fe;/ pjkB/ fwb ;edk j?, b? b?Id/ jB. fJj sohe/ T[jBK Bz{<br />

pky{ph nkT[Id/ jB, fe p?Ie Bz{ m[Zm fet/I ftykT[Dk j?. fe;kB id'I p?Ie s'I eoik<br />

b?Idk j? sK 25 gqsh;as sK T[;dk b?IfdnK jh (foFts d/ o{g ftu) T[v iKdk<br />

j?. w";w dh iK fe;/ j'o w[;hps ekoB fe;kB eoi/a dh feFs Bk w'V ;e/<br />

sK tozN frqcskoh fBeb iKd/ jB. fe;kBK Bz{ i/bQK ftu s{V fdZsk iKdk j?.<br />

iawhB dh e[oeh eoB bJh e'fFF ehsh iKdh j?. jiko d' jiko o[gJ/ dh<br />

feFs gqkgs eoB bJh, thj shj jiako dk nc;oK dk T.A. ns/ s/b g?No'b<br />

d/ you/ gk fdZs/ iKd/ jB. Bfjoh gkDh bJh pDkJ/ ykfbnK dhnK feFsK<br />

(1986) poBkbk ;oeko B/ w[nkc eo fdZshnK ;B. Gkt fe ;kok eoik jh<br />

w[nkc j' frnk. fJ; ekoB e/Ido ;oeko B/, ;qL ;[oihs f;zx poBkbk w[Zy<br />

wzsoh dh fyukJh ehsh. fi; ;z;ko p?Ie s'I eoik fbnk ;h T[;B/ e/Ido ;oeko<br />

dh fyukJh ehsh. nZr/ Bz{ eoi/a d/D s'I n;woZEk ikjo ehsh. fe;kBK dhnK<br />

w'NoK dh fpibh d/ fpZb, ;oeko w[nkc eo d/t/ sK jkjkeko wu iKdh j?.<br />

p?IeK Bz{ nopK yopK o[gJ/ dk u{Bk bkT[D tkfbnK dk tkb Gh ftzrk BjhI j[zdk.<br />

gzikp ftu'I pZusK okjhI fJeZmk j'fJnk g?;k i/ gzikp dh GbkJh tk;s/ yofunK<br />

ikD bZr gt/, sK fJE'I d/ b'eK dk e[M w{zj wZEk ;zto ikt/.<br />

000<br />

000<br />

12H 12H Eowb Eowb gbKN, gbKN, f;o f;o ftu ftu ;[nkjHHHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

;[nkjHHHHHHHHHHHHHHHHH<<br />

gzikp ftu fpibh dh ygs g{oh eoB tk;s/, gfjbK sK Bzrb s'I<br />

T[sb/ gk;/ GkyVk v?w T[;kfonk frnk ;h. gzikp dh iawhB gqkgs eoB bJh<br />

ftFtk; d[nkfJnk frnk ;h, fe fJj ;j{bs b?D bJh E'Vh @@e[opkBh## sK<br />

eoBh jh gt/rh. gzikph fe;kBK B/ wiap{oh t; e[opkBh ehsh. Gkt fe GkyVk<br />

Bfjo bJh, bZyK J/eV iawhB fdZsh. s/ jikoK J/eV fpibh d/ tZv/ yzG/ bkT[D<br />

bJh popkd eotkJh. fit/I GkyVk Bfjo ;ZgDh tKr w/bQdh, tb yKdh fe;kBK<br />

dh fjZe T[s/ b/Ndh ftbed/ o'fdnK Bz[{ SZve/ jfonkD/ ns/ oki;EkB d/ b'eK<br />

[60]


dh ;/tk ftu jkio j' rJh. fJ; soQK tZv/ NktoK s/ ;tko j'e/, GkyVk ftu'I<br />

fBebh gqek;a e"o (fpibh) gzikp d/ fe;kBK d/ ;hB/ b{zjdh j'Jh, fdZbh jfonkDk<br />

s/ oki;EkB ftu y[;ahnK y/V/ tzvD bZrh. gzikp ftub/ ekoykB/, fpibh tZb'I<br />

so;d/ oj/. d{i/ ;{fpnK ftu wFhBK d/ uZe/ y{p ;ghv Bkb x[zwd/ oj/. gzikp<br />

d/ xoK ftub/ dht/ r[Zb j' rJ/, pkjob/ ;{fpnK ftu rbhnK ;VeK s/ Gh<br />

o';ahBnK py/ohnK ik ojhnK jB. GkyVk dk gkDh ns/ T[; s'I g?dk j'D tkbh<br />

fpibh, n;{b ekB{zB s/ fJB;kBhns Bz{ e[ubd/ j'J/, Gkos ;oeko B/ nkgD/<br />

epi/ ftu eo bJh. fgSb/ ;Zm ;kb s'I f;ZyK d/ ;ko/ g?dktkoh ;kXBK s/, Gkos<br />

;oeko B/ vke/ wko/ jB. fit/I izr ftu jko/ j'J/ d/;a Bkb i/s{ ;oekoK i[bw<br />

ewkT[IdhnK jB. T[;/ soQK e/Ido dhnK ;kohnK fjzd{ skesK B/ gzikp B[z{ b[ZfNnk<br />

j?, s/ popkd ehsk j?. feT[Ife fJE/ f;Zy t;d/ jB. f;Zy nkgD/ nkgBz{ fjzd{<br />

BjhI wzBd/. w{b ekoB jh fJjh jB. fit/I w[;bwkB i/s{nK tZb'I, fjzd{nK s/<br />

@@iihnk## (p/fJZish eoBtkbk N?e;) bkfJnk iKdk ;h. T[;/ soQK dk ;b{e<br />

f;ZyK Bkb ehsk ik fojk j?.ykVe{tkd T[GoB d/ ;ko/ jkbks ;oeko B/ y[d<br />

g?dk ehs/. fco nwB dh pjkbh bJh f;Zy rGZo{nK Bz{ r'bhnK Bkb SkBDh<br />

eoB bJh ;?fBe ns/ noX ;?fBeK dhnK jfEnkopzd XkVK gzikp ftu gzdoK<br />

;kb dBdBKdhnK ojhnK. fJjBK skesK B/ i' i[bw f;ZyK s/ ehs/ T[j sK<br />

fpnkB s'I pkjo/ jB. go fJjBK s/ you j'fJnk 85 ;" eo'V o[gJ/ (izrh vzv)<br />

gzikp Bz{ gk fdZsk frnk.<br />

id'I gzikp bJh fpibh Bk ojh sK fJE'I d/ b'eK s/ e/Ido ;oeko tZb'I<br />

pyf;a;a eofdnK, Eowb gbKN (e'b/ Bkb uZbD tkb/ fpibh xo) bkT[D dh<br />

;bkj fdZsh rJh. ;zB 1968 ftu w[Zy wzsoh ;qL bSwD f;zx frZb B/ eJh tko<br />

fdZbh d/ jkewK dhnK gqeowk ehshnK. sob/ bJ/ go fbysh wzi{oh Bk d/D.<br />

;qL bSwD f;zx B/ gzikp d/ uhc fJzihBhno Bz[{ ;Zfdnk, s/ j[ew d/ fdZsk fe<br />

@@Eowb gbKN bJh T[;koh dk ezw F[o{ eotk fdU. w;ahBK wzrkT[D tk;s/,<br />

fbyk gVQh F[o{ eo fdU##. uhc fJzihBhno B/ ;[Mk fdsk fe @@frZb ;kfjp ih<br />

! gfjbK e/Idoh ;oeko s'I fbysh wzi{oh b?Dh iao{oh j?. toBk eJh w[;aebK<br />

yVhnK j' ikDrhnK##. ;qL frZb- fJzihBhno ;kfjp, s[;hI ezw F[o{ eo', ;oekoh<br />

[61]


ezwK dhnK wzi{ohnK Xhwh ukb Bkb jh nkT[IdhnK jB. w?I s[jkBz{ fbysh j[ew<br />

ikoh eo fdzdk jK. e/Ido tZb'I i' fpibh fvr/rh T[j w?I ;KG btKrk. tZX s'I<br />

tZX w?Bz{ w[Zy wzsoh d/ nj[d/ s'I T[sko d/Dr/. w/oh ;oeko Gzr eo d/Dr/. w/<br />

oh ;oeko sK nZr/ jh xZN frDsh ftu j?. nZi iK eZb fJj N[ZN jh ikDh<br />

j?. gzikp d/ b'eK bJh e'Jh wknoe/ tkbk ezw sK eo ikJhJ/##. ezw F[o{ j'<br />

ikD dh ypo id'I e/Ido Bz{ fwbh sK T[jBK ;aow'I ;aowh wzi{oh d/ fdZsh. E'V/<br />

;w/I wro'I ;qL frZb dh ;oeko poyk;s j' rJh.<br />

gfjbk Eowb gbKN pfmzv/ bkfJnk frnk s/ d{ik, fJe o'gV ;Ekgs<br />

ehsk frnk. pfmzv/ tkb/ dk fJe fjZ;k pfmzvk-poBkbk ;Ve s/, fgzv bfjok<br />

w[jZps fty/ bkfJnk frnk. j[D nrbh ftuko eoB tkbh wjZst g{oB rZb<br />

fJj j?, gJh e'b/ dhnK ykDK jB fpjko, T[Vh;k s/ Ssh;rVQ ftu. i' gzikp<br />

s'I brGr d'-d' jiako feb'whNo dh d{oh s/ jB. T[E'I e'bk wkb rZvhnK ftu<br />

Go e/, gzikp tZb G/fink iKdk j?. bzpk ;co, Y'nkJh dk p/nzs youk, gzikp<br />

f;o g? iKdk j?. i' e'bk fBozso ;w/I f;o Bk g[Zi/ sK e'b/ Bkb ubD tkbhnK<br />

w;ahBK pzd, s/ gzikp dh fpibh r[Zb. i/ Gkos ;oeko ;kvh jwdod j[zdh sK<br />

gzikp ftu Eowb gbKN bkT[D dk @@nBoE## ed/ Bk eodh. fJjh gbKN<br />

fpjko iK T[Vh;k ftu bk fdzdh. g?dk j'D tkbh fpibh, T[jBK b'eK dhnK b'VK<br />

tk;s/ tosh iKdh. tkX{ fpibh g?dk eoe/ fdZbh, jfonkDk iK oki;EkB nkfd<br />

Bz[{ fdZsh ik ;edh ;h. e'bk fJe EK s'I d{ih EK g[ukT[D s/ fwjBs ns/ you/<br />

pj[s g?Id/ jB. fpibh Bz{ yzfGnk okjhI fJe EK s'I d{ih Ekt/I g[ukT[Dk e'Jh n"yk<br />

BjhI j?. gzikp gzikp ftubh ftubh GkyVk GkyVk v?w v?w tkbh tkbh fpibh fpibh gzikp gzikp ftu ftu jh jh jh tosh tosh iKdh.<br />

iKdh.<br />

go go nfijk nfijk BjhI BjhI ehsk ehsk frnk, frnk, Gbk Gbk feT[I<<br />

feT[I<<br />

fi; fJbke/ ftu Eowb gbKN bkfJnk iKdk j?, T[; d/ nkb/ d[nkb/<br />

thj feb'whNo se fJ; dh ;[nkj ns/ X{znK T[vdk j?. gkmeK dh ikDekoh<br />

tk;s/ d;fdnK fe Eowb gbKN d/ ioB/No ubkT[D tk;s/, nkJ/ e'b/ Bz{ gfjbK<br />

ghf;nk iKdk j?. fco T[; Bz{ GZmhnK ftu gk e/ nZr pbdh j?. T[; nZr d/<br />

;/e s'I gkDh row j[zdk j?, Gkc pDkJh iKdh j?. ;aesh;akbh dpkT[ gke/, Gkc<br />

ioB?No Bz{ ubkT[Idh j?. fJ; soQK fpibh g?dk j'D dh fefonk ubdh iKdh j?.<br />

[62]


fJE'I T[vD tkbk X{znK ns/ ;[nkj, d{o-d{o sZe t;D tkb/ b'eK s/, wko{ n;o<br />

gkT[Idh j?. e'Jh uhia y[Zb/Q nkek;a j/mK oZyh j't/, T[; s/ fvZrh oky ;kc Biao<br />

nkT[Idh j?. nZyK bJh fJj pj[s ysoBke j?. fdb d/ o'rK Bz{ ;Zdk d/D dk<br />

ezw Gh Eowb gbKN eodk j?. feT[Ife ;[nkj dk ekch fjZ;k, nZyK ftu g?dk<br />

j? s/ ;kj okjhI c/cfVnK ftu ubk iKdk j?. fJE'I fJE'I g?dk g?dk j'D j'D tkbh tkbh fpibh fpibh sK<br />

sK<br />

ikt/ ikt/ fdZbh fdZbh Bz{. Bz{. f;o f;o ftu ftu ;[nkj ;[nkj gt/ gt/ f;ZyK f;ZyK d/. d/. bfjbkT[IdhnK bfjbkT[IdhnK c;bK c;bK j'D<br />

j'D<br />

jfonkD/ jfonkD/ ftu, ftu, Eowb Eowb s'I s'I fpwkohnK fpwkohnK brD brD f;ZyK f;ZyK Bz[{. Bz[{. gzikp gzikp d/ d/ b'e b'e nkoEe nkoEe gZy'I<br />

gZy'I<br />

Gh Gh ewi'ao ewi'ao ehs/ ehs/ rJ/ rJ/ jB. jB. Bf;anK Bf;anK okjhI Gh popkd ehs/ rJ/ jB, s/ ofjzdh<br />

e;o e;o fJjBK fJjBK Eowb Eowb gbkNK gbkNK okjhI okjhI brD brD tkbhnK tkbhnK phwkohnK phwkohnK B/ B/ eZY eZY fdZsh. fdZsh. pj[s<br />

pj[s<br />

tZvh tZvh wksok wksok ftu ftu e'b/ e'b/ s'I s'I i' i' ;[nkj ;[nkj pDdh pDdh j?, j?, T[;Bz{ T[;Bz{ ;[ZND ;[ZND bJh bJh jikoK jikoK J/eV<br />

J/eV<br />

iawhB, iawhB, j'o j'o popkd popkd j' j' iKdh iKdh j?. j?. T[j T[j ;Z[Nh ;Z[Nh rJh rJh ;[nkj ;[nkj jtk jtk Bkb Bkb T[v T[v e/ e/ c;bK<br />

c;bK<br />

dk dk Gkoh Gkoh B[e;kB B[e;kB eodh eodh j?. j?. wB[Zyh wB[Zyh ihtB ihtB Bz{ Bz{ Gh Gh T[; T[; s'I s'I nB/e nB/e phwkohnK<br />

phwkohnK<br />

brdhnK brdhnK jB.<br />

jB.<br />

fpjko T[Vh;k nkfd s'I i' e'bk gzikp bJh nkT[Idk j?, T[j w[Zb yqhd<br />

e/ fbnKdk ik fojk j?. T[jBQK ;{fpnK ftu b'jk sKpk ;'Bk s/b nkfd i' gzikp<br />

Bz{ G/fink iKdk j?, T[;dh gzikp s'I ehws t;{b ehsh iKdh j?. gzikp d/ gkDh<br />

dk fJe g?;k Gh ;zpzXs ;{fpnK s'I BjhI fwbdk. fpibh gzikp dh w[cs ftu<br />

y'jh ik ojh j?. dbhbK fJj fdZshnK iKdhnK jB fe gkDh sK @@;KMh<br />

ok;aNoh## ikfJdks j?. e'bk b'jk sKpk nkfde @@okFNoh ikfJdks## feT[I BjhI<<br />

T[; dk gzikp s'I w[Zb feT[I t;{fbnk iKdk j?< ;ko/ Gkos ftu j'o feXo/ nfijk<br />

@@nzBk ekBz{B## bkr{ BjhI j?. n;b ftu gzikp Bz{ nkoEe gZy'I ngzr pDkfJnk<br />

ik fojk j?. id'I fJE'I d/ t;BheK Bz{ o'Nh dk jh fceo tZY-tZY ykD bZr fgnk,<br />

sK T[j pkeh ;G wzrK G[Zb ikDr/. uzvhrVQ, gzikph p'bd/ fJbke/, y/sh fiD;K<br />

dk ;jh w[Z[b, fpibh gkDh, ;G G[Zb ikDr/. f;oc fJe' b'V pkeh ofj ikt/rh,<br />

fe;/ Gh jhb/ g/N GoB i'rh o'Nh fwb ikt/. ;oho ihts ofj ikt/, s/ pkeh ;G<br />

e[M yswHHHHHHHHH.<br />

f;ZyK f;ZyK d/ d/ n;{b n;{b (r[opkDh (r[opkDh okjhI) okjhI) T[jBK T[jBK Bz{ Bz{ ;t/o/ ;t/o/ ;akw ;akw pko pko pko pko Mzi'V<br />

Mzi'V<br />

e/ e/ d;d/ d;d/ jB jB fe fe f;Zy', f;Zy', s[;hI s[;hI fjzd{nK fjzd{nK Bkb'I Bkb'I tZyo/ tZyo/ j', j', fBnko/ fBnko/ j'. j'. nkgDh nkgDh nkgDh ;aeb<br />

;aeb<br />

[63]


;{os ;{os nkgD/ nkgD/ ;fGnkuko ;fGnkuko s/ s/ nkgD/ nkgD/ Xow Xow Bz[{ Bz[{ ;wM', ;wM', s[;hI s[;hI fjzd{ fjzd{ BjhI BjhI j'. j'. fJ; fJ; fJ; rb<br />

rb<br />

dk dk fjzd{ fjzd{ bhvoK bhvoK Bz{ Bz{ uzrh uzrh soK soK fJbw fJbw j?. j?. fJjBK fJjBK ekoBk ekoBk eoe/ eoe/ d/o d/o ;t/o ;t/o f;Zy<br />

f;Zy<br />

e"w e"w Gkos Gkos Bkb'I Bkb'I nbZr nbZr j'D j'D dk dk fBoDk fBoDk Gh Gh b? b? ;edh ;edh j?. j?. yk; yk; jkbks jkbks nXhB<br />

nXhB<br />

(Gkt/I (Gkt/I fJj fJj S/sh S/sh ;zGt ;zGt BjhI BjhI j?) j?) f;ZyK f;ZyK dk dk tZyok tZyok d/;a d/;a pD pD ikt/. ikt/. T[; T[; ;fEsh ;fEsh ftu,<br />

ftu,<br />

Gkos Gkos ;oeko ;oeko fpjko fpjko s'I s'I nkT[D nkT[D nkT[D tkbk tkbk e'bk e'bk pzd pzd eo eo ;edh ;edh j?. j?. fJjBK fJjBK Eowb<br />

Eowb<br />

gbkNK gbkNK gbkNK B/ B/ B/ e'b/ e'b/ s'I s'I fpBK fpBK ezw ezw BjhI BjhI eoBk. eoBk. e'bk e'bk gzikp gzikp ftu ftu j? j? jh jh BjhI. BjhI. s/ s/ gzikp<br />

gzikp<br />

d/ d/ ;ko/ ;ko/ skg skg fpibh fpibh xo xo mzY/ mzY/ j' j' ikDr/ ikDr/ ns/ ns/ gzikp gzikp jB/o/ jB/o/ ftu ftu v[Zp v[Zp ikt/<br />

ikt/<br />

rkHHHHHHHHHH. rkHHHHHHHHHH. j?Bk<<br />

j?Bk<<br />

000<br />

000<br />

13H 13H gzikp gzikp bJh bJh tZX tZX nfXeko nfXeko iK iK tZX tZX spkjhHHHHHHHHHHHHHH<<br />

spkjhHHHHHHHHHHHHHH<<br />

pugB ftu p}[orK s'I fJe ejkDh ;[fDnk eod/ ;K, (FkfJd fJj<br />

ejkDh ;dhnK s'I ubdh nk ojh j'J/) fe fJe bkb/ B/ (bkb/ dh Feb e'Jh<br />

Gh j' ;edh j?) oZp Bz{ y[F eo fbnk. oZp B/ todkB wzrD bJh sK g/FeF<br />

eo fdZsh, Bkb jh pkDhJ/ dh Jhoykb{ fposh wfj;{; eoe/, fJj Fos Gh bk<br />

fdZsh fe @@fXnkB oj/ bkbk ih i' s{z nkgD/ bJh wzr/rK, T[jh e[M r[nkYhnK<br />

d/ xo d[ZrDk nk ikt/rk##. pkDhJ/ B/ siaop/ d/ s"o s/ e[M uhiaK wzrhnK. MZN<br />

fwb rJhnK go r[nkYhnK d/ xo d' r[Dk nk rJhnK. bzwh ;'u ftuko s'I<br />

wro'I, bkbk ih B/ wzr oZyh, fe w/o/ xo d/ fJe p{j/ nZr/ v{zxk y{j g[ZfNnk<br />

ikt/. s[ozs g[fNnk frnk s/ FoheK d/ d'tK p{fjnK nZr/ d' d' y{j g[ZN/ rJ/.<br />

bkbk ih B/ t/y e/ s;Zbh eo b?D s'I wro'I, nrbh wzr oZyh. @@w/oh fJe nZy<br />

c[ZN ikt/##. s[ozs nwb j'fJnk fJ; dh fJe nZy nzBh j'Jh s/ FoheK dhnK<br />

d't/ nZyK iKdhnK ojhnK. dotki/a ftu y{j Gh jB, nZyK s'I nzB/ Gh jB, br/<br />

XVk-XV y{jK ftu fvZrD, woB.<br />

fJj ejkDh fBo'b ebgDk s/ nkXkos j?. go fJ; dh sfj ftu<br />

em'o ;Zu b[fenk j'fJnk j?. fJ; ub oj/ go;zr ftu, gkmeK ;Bw[Zy fJjh<br />

d[ydkJh gfjb{ oZyD bZrk jK. nekbh bhvoK B/ gzikp bJh tZX nfXeko b?D<br />

tk;s/ 1973 ftu nBzdg[o d/ n;EkB s/ fwb p?m e/, i' yoVk fsnko ehsk,<br />

fJ; Bz{ @@nBzdg[o dk wsk## eoe/ ikfDnk frnk. fJ; ftu ;ko/ ;{fpnK Bz{ tZX<br />

[64]


jZe d/D dh tekbs ehsh rJh ;h. e/Ido ;oeko nkgD/ e'b oZfynk, ftd/Fh<br />

wkwb/, eoz;h, o/bt/ nkfd ftGkr oZy e/, pkeh ;ko/ wfjew/, ;{fpnK d/ jtkb/<br />

eo d/t/. r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftu nodk; eoe/, nBzdg[o dh fJfsjk;e<br />

Xosh s'I, fJ; Bz{ jo jhbk tos e/ wBtkT[D dk nfjd fbnk frnk. d[pkok<br />

b[fXnkD/ ftu 27, 28 nes{po, 1977 Bz{ mkmK wkod/ nekbh fJeZm ftu, ehs/<br />

rJ/ gqD Bz[{ fco d[jokfJnk frnk. ;qL gqekF f;zx pkdb B/, 1977 ftu w[Zy<br />

wzsoh j[zfdnK, Gkos d/ ;ko/ r?o eKro;h w[Zy wzsohnK Bz{ ys fbye/ whfNzr<br />

eoB bJh ;Zdk G/fink, sK fe ;N/NK bJh tZX nfXeko b?D tk;s/, e/Ido<br />

;oeko s/ dpkT[ gkfJnk ikt/. T[; tes d/ gqXkB wzsoh w'okoih v/;kJh tZb'I,<br />

iok fizBh x[oeh fwbB s/, ;qL pkdb tZb'I w[Zy wzsohnK dk ;zw/bB oZd eok<br />

fdZsk frnk, tkj !! fenk @@;{owrsh j?##.<br />

gzikp bJh tX nfXekoK dh iK nBzdg[o d/ ws/ dh e/Idoh bhvoK tZb'I<br />

sK fto'Xsk j'Dh jh ;h. gzikp d/ fjzd{nK tZb'I vN e/ w[ykbcs ehsh rJh.<br />

gzikp ftu'I SgD tkb/ gzikp e/;oh ro[Zg d/ wkbe bkbk irs BkokfJD n?Iv<br />

ezgBh B/ gzikp dh jo wzr dk fJB;kBhns d/ ;ko/ n;{b fsnkr e/, g[oi'ao<br />

fto'X ehsk. feT[Ife gzikp f;Zy pj[frDsh tkbk ;{pk j?. i/ gzikp fe;/ Gh y/<br />

so ftu, soZeh eodk j? sK e[dosh j? fe f;Zy y[;ajkb j'Dr/. y[Fjkbh sK<br />

pkDhnK pkjwDk d/ xo Gh nkt/rh. go fjzd{ fcoe{ bkph dh ;'u fJj j? fe<br />

f;ZyK Bz{ popkd eofdnK i/ fJE'I d/ fjzd{nK dh pbh d/Dh gt/, sK e'Jh rZb<br />

BjhI. gfjbK fpnkB ehsh rJh ejkDh tKr fe @@nkgDh fJe nZy Gkt/ I cZ[N ikt/, go<br />

rtKYhnK dhnK d't/I c[ZNDhnK ukjhdhnK jB.<br />

nkU tZX nfXekoK s'I j'D tkb/ ckfJd/ B[e;kB dh ftuko eohJ/.<br />

gzikp Bz{ (Gkos dh fe;/ Gh ;N/N Bz{) nro ft;/a;a nfXeko fwbd/ jB sK<br />

nkgDh g?dktko dh ehws fBoXkos ekoB dk jZe, gzikp ;oeko Bz{ j't/rk. y/<br />

sh bJh fpibh gkDh ykd Nq?eNo ehN BkFe nkfd tkfip ehwsK s/ w[jZJhnk<br />

eotkJ/ ikDr/. id'I bkrs xZN j' ikt/, w[Bkck nkgD/ nkg tX ikt/rk. id'I<br />

fe;kB Bz{ c;b s'I uzrh nkwdB j'D br/, sK T[j pZfunK d/ ftnkj @@mkm<br />

pkm## Bkb eo/rk, tZX s'I tZX youk eo/rk. Gkt/I fe f;Zyh n;{bK w[skpe<br />

[65]


ftnkj ;kd/ j'D/ ukjhd/ jB. ;aokp s/ dj/i dh bkjBs s'I puDk ukjhdk j?.<br />

go ;ko/ fJB;kB nfij/ gZe/ n;{bK #u pZM BjhI ;ed/. efjD s'I w[okd fe id'I<br />

fe;kB e'b g?;k tkX{ j't/rk sK ftnkj Fkdh bJh eZgVk wfjzrk s/ pj[sk yqhd/<br />

rk. eZgV/ dhnK pj[shnK d[ekBK bkfbnK dhnK jB. eZgV/ d/ ekoykB/ Gh pj[s/<br />

pkDhJ/ pkjwDK d/ jB. fJ; soQK, fe;kBK tZb'I y[bQ/ jZE yofunk g?;k, ;co<br />

s?j eodk pkjwD pkDhJ/ dh fsi'oh ftu gj[zu iKdk j?.<br />

nwho j'fJnk fe;kB nkgD/ gfotko bJh pZfunK d/ ftnkjK bJh ;'B/<br />

d/ rfjD/ pDkt/rk. ;[fBnko/ 99 gqshFs fjzd{ jh jB, f;Zy e'Jh ftobk jh Biao<br />

nkt/rk. rfjD/ rZN/ bJh you ehsk g?;k, wzibK wkodk fjzd{ d/ xo gj[zu ikt/<br />

rk. ftnkjK ftu nDfrDs gqeko d/ ykX gdkoE pDd/ jB. g?;/ tkbk fe;kB<br />

@@36## gqeko e/ G'iB fsnko eotkJ/rk. jNtkDhnK s/ jbtkJh brGr ;ko/<br />

fjzd{ jh jB. w[Bkck ehjd/ xo g[Zi frnk fjzd{nK d/. p?Iv tki/, N?IN jkT{;<br />

tkb/, c'N'rqkco, tzrK u{VhnK, wfjzdh iK w/enZg tkb/$tkbhnK, ;ko/ jh fjzd{<br />

jB. fe;kBK d/ xo E'V/ fijk ;wK nNe e/, ;kok g?;k fJjBK d/ xo ubk<br />

frnk. pj[sh ewkJh j'D dh ;{os ftu fe;kB gzv B'NK dh you e/, nkbhFkB<br />

tZvh e'mh T[;ko/rk. e'mh bJh fJZNK bkb/ d/ GZm/ s'I nkT[DrhnK. ;hfwzN yqhd/<br />

rk sK d[ekBdko bkbk j?. b'jk fbnkt/rk sK fJj d[ekB Gh fjzd{ dh j?.<br />

bZeVh dk ;kok ezw Gh fjzd{ pj[ frDsh e'b j?. xoK ftu tos'I tkbhnK ;G<br />

;j{bsK bJh yofunK g?;k brGr ;kok jh fjzd{ p?eK ftu ik dkfyb j'fJnk.<br />

;e{No w'No ;kfJeb iK eko yqhdD bJh Gh fdb eodk j?. fJjBK ;G<br />

J/iz;hnK d/ wkbe fjzd{ jB. g?;k w[V x[V nk frnk fjzd{nK e'b. go t/y'<br />

fJB;kBhns s'I frohnK j'JhnK rZbK fe bkbk Gkt/I nZXk G[yk ofj ikt/ go<br />

fe;kB (f;Zy) Bz{ g{oh soQK G[Zyk wkoBk ukj[zdk j?.<br />

j'o t/y' ! egkj Bowk g?dk j't/ gzikp ftu, s/ eZgV/ dhnK fwZbK j'D<br />

wjkokFNo iK r[ioks ftu. gzikp ftu'I Bow/ dhnK rzYK fsnko eoe/, o/bK<br />

d[nkok brGr d' YkJh jiako feb'whNo G/ihnK iKdhnK jB. T[E/ bZrhnK<br />

tZvhnK fwZbK ftu, T[E'I d/ B"itkBK Bz{ o'iarko fwbdk j?. fJ; fwZb d/ ekoB<br />

jiakoK ftneshnK Bz{ f;ZX/ iK nf;ZX/ o{g ftu nkwdB j'D bZr g?Idh j?. gzikp<br />

[66]


d/ B"itkB T[sB/ jh p/o'iarko ofj rJ/. nkoEe gZy'I j'o ewi'ao j' rJ/. nr'I<br />

nkgD/ gfotkoK dh gkbDk, gVkJh, fJbki nkfd Bk eotk ;e/. fJjh fwZbK id'I<br />

eZgVk fsnko eoe/ gzikp tZb G/idhnK jB, sK j'o youk Y'nkJh dk g? iKdk<br />

j?. gzikp d/ pikoK ftu id'I fJjh eZgVk ftedk j? sK fJ; dh ehws n;wkB<br />

S'j ojh j[zdh j?. fe;kBK s'I fJe feb' Bowk yqhfdnk frnk e/tb shj o[gJ/<br />

ftu. fJe feb' Bow/ s'I wbwb dk pohe eZgVk (d;skoK nkfd) pDdk j?<br />

eohp gzikj whNo. fJe whNo egV/ dh ehws j? n";sB g?Ish o[gJ/. fJ; soQK<br />

shj o[gJ/ feb' o{z yqhd e/, bkb/ B/ pDkJ/ 1750 o[gJ/. i/ ekoykB/dko dk fJe<br />

jiko o[fgnk youk wzB bJhJ/ sK 750 o[gJ/ fco Gh T[j nkgD/ p'i/ ftu gk<br />

frnk. f;Zy fe;kB (gzikp ftu y/sh f;Zy jh eod/ jB) Bz{ fwfbnk eh< rohph<br />

G[Zywoh nksw jfsnktK<<br />

i/ fJjh c?eNohnK gzikp ftu bkJhnK ikD sK gfjbh rZb sK fJj<br />

fe fJE'I d/ jiakoK b'eK Bz{ o'iarko fwb/rk.d{ik gzikp s'I r[ioks se Y'nk<br />

Y'nkJh dk youk pu/rk. gzikp d/ fe;kB ns/ ekoykB/dko dh gqtkfoe ;KM pD/<br />

rh. id'I nzdo B/Vsk jk;b eoe/ fe;kB goy bt/rk, fe ;kBz{ b[fNnk ik fojk<br />

j? sK T[j ekoykB/dko B{z nkgDh T[ios tXkT[D bJh nky/rk. fe GkJh ;kv/<br />

e'b'I shj o[gJ/ feb' Bowk yqhd e/, 1750 o[gJ/ tZN fojk j?I. ;kBz{ Gh j'o<br />

pDdk fjZ;k d/j. wzr g{oh Bk eoB dh ;{os ftu r/N o?bhnK, w[ikjo/ s/<br />

jVskbK j'DrhnK. e'Jh g[ZS ;edk j? fe ekoykB/dko c?eNoh Bz{[ skbk bk e/<br />

ubk ikt/rk< ih BjhI, T[;B/ c?eNoh s/ eo'VK o[gJ/, you/ jB, w[Bkck ewkT[D<br />

bJh, skbkpzdhnK bJh BjhI. T[;dk o'iarko c?eNoh u'I jh ubdk j?. nzs e[M<br />

;wMdko pzd/ ftu g? e/, ;aosK s?j eoke/, ;wM"sk eotk fdzd/ jB. c?eNoh<br />

ukb{ j' iKdh j?. Bow/ dh ehws tX iKdh j? s/ eZgV/ dh ehws xZN iKdh<br />

j?. gzikp ftub/ fe;kB B{z d'jok ckfJdk j' ;edk j?. eZgVk ;;sk j'D s/ Gh,<br />

ns/ Bow/ dh ehws tXD s/ Gh. id'I fe;kB nwho j't/rk sK nkgDk ihtB<br />

gZXo T[Zuk eoB bJh ekoK, e'mhnK, rfjD/, eZgV/, uzrh ykX y[oke nkfd s/ tZX<br />

g?;k you/rk. fJjBk ;kohnK t;s{nK d/ tZv/ S'N/ d[ekBdko ;ko/ jh pkDhJ/<br />

pkjwD jB. tXh yqhd ekoB, T[BQK Bz{ nfwDtK ckfJdk j't/rk. gzikp d/ b'eK<br />

[67]


dh nkwdB xZN j'D d/ pkti{d (Gkos d/ tZv/ ;afjoK Bz{ SZv e/) N?qeNo ;e{No<br />

w'No ;kfJeb s/ ekoK, NoZeK dh tos'I ;G s'I fiankdk, gzikp ftu jh j' ojh<br />

j?. uZeo eZN e/ pj[sk g?;k ekoykB/dkoK s/ d[ekBdkoK e'b ubk iKdk j?.<br />

nc;'; pj[s nc;';, fe gzikp dk fjzd{, nkgDk fBZih B[e;kB eotk e/, Gh<br />

f;ZyK Bz{ T[GoB s'I o'eD bJh g{oh tkj bk fojk j?. ;akfJd d[BhnK dk fJzBk<br />

xNhnk wB[Zy j'o fes/ Bk bZG/, fizBk fJE/ dk pkjwD pkDhnK j?. fJe b'e<br />

w[jkto/ ftu fJ; Bz{ fJT[I efj ;ed/ jK, @@iZN @@iZN dh dh jZE jZE dh dh ewkJh, ewkJh, ftT[gkoh ftT[gkoh<br />

ftT[gkoh<br />

(pkjwD (pkjwD pkDhnK) pkDhnK) jZE jZE dh dh ;ckJh## ;ckJh## Bkb Bkb jVZg jVZg eo eo b?Idk b?Idk j?. j?. fe;kB fe;kB v"o-G"o<br />

v"o-G"o<br />

j'fJnk j'fJnk t/ydk t/ydk jh jh ofj ofj iKdk iKdk j? j? fe fe fJj fJj eh eh GkDk GkDk tkgo tkgo frnk.<br />

frnk.<br />

gzikp bJh tZX nfXeko wzrD dk we;d ;h, ;N/NK dk nkoEe gZy'I<br />

wiap{s j'Dk. fi; ftu fJE'I dk jo ftnesh y[;ajkb j'Dk ;h. bkb/ Bz{ y[d<br />

xZN yk b?Dk gotkB j?, go f;ZyK Bz{ jo jhbk tos e/ G[Zy/ woB bJh wiap{o<br />

eoBk j?. nBzdg[o d/ ws/ Bz{ jh nfijh vokT[Dh nt;Ek ftu g/;a ehsk s/<br />

gqukfonk frnk, fe nkw fjzd{ nBzdg[o dk Bkw ;[De/ jh ezpD br fgnk. @@:/ @@:/<br />

@@:/<br />

j j wsk wsk s' s' d/; d/; e' e' s'VB/ s'VB/ tkbk tkbk j?, j?, d/;a d/;a eh eh J/esk J/esk n"o n"o nyzvsk nyzvsk e' e' ysok ysok j' j' frnk<br />

frnk<br />

j?, j?, fJ; fJ; nBzdg[o nBzdg[o d/ d/ ws/ ws/ e' e' frqcasko frqcasko eoe/ eoe/ i/bQ i/bQ w/I w/I pzd pzd feT[I feT[I BjhI BjhI eo eo d/s/<<br />

d/s/


fezBh fB;afus eoBh ukjhdh j?. i/ T[jBK s/b wkbeK B/ s/b dh ehws tXk<br />

fdZsh, sK :'og dhnK ;oekoK bVyVk iKdhnK B/. T[jBK dh nkoEesk v'b<br />

iKdh j?. Gkos dhnK ykDk ftu e'bk fBebDk xZN ikt/ sK fJE'I d/ eJh<br />

eko'pko v'b iKd/ jB. s/b d/ wkwb/ ftu fJoke B/ nwohek ns/ :[{og Bz[{<br />

nZyK ftykJhnK ;B. s/ ;kok :{og, nwohek, e?B/vk nZr pp{bk j'<br />

T[fmnk. ;koh d[BhnK d/ w[be nfs nkX[fBe jfEnkoK Bkb b?; j' e/, fJoke<br />

Bz{ spkj eoB bZr/. ncrkfB;skB s'I pknd j[D fJoke T[ikV fdZsk frnk j?.<br />

nwohek B/ T[;Bz{ e[ub e/ oZy fdZsk j?. T[; d/ s/b GzvkoK s/ epik iwk fbnk<br />

j?. T[E'I d/ ;/ao fdb ok;aNogsh Bz{ cK;h s/ bNek fdZsk frnk j?.<br />

fJ;/ soQK jh Gkos ftub/ ;{fpnK ftu'I, eDe g?dk eoB d/ wkwb/<br />

ftu, gzikp w'joh ;{pk j?. ;ko/ Gkos dh nkoEesk gzikp d/ uktb ns/ eDe<br />

dh g?dktko Bkb i[Vh j'Jh j?. Gkos ;oeko jo jhbk tos e/ gzikp d/ fe;kB<br />

dh, ;zxh BZg e/ oZyDk #ukj[zdh j?. i/ fe;kB Bz{ fiD; dk uzrk w[Bkc/ tkbk<br />

Gkn fwb frnk, sK oZi e/ o'Nh ykD i'rk j' ikt/rk. y[;ajkb fe;kB fco j'o<br />

;j{bsK dh wzr eo/rk. Gkosh jkewK Bz{ nZyK ftykt/rk. fJ; bJh nfijh wko<br />

wkoh ik ojh j? fe o'Nh d/ ;z;/ gJ/ ofjD, eoik jh f;o'I Bk bZE/, ;"yk ;kj<br />

nk jh Bk ;e/. nfijh jkbs ftu fi; ehws s/ ;oeko eDe yqhdDk ukj/, fe;kB MZN<br />

t/u fdzdk j?. j'o eo Gh eh ;edk j?<<br />

id'I wzvhnK ftu M'Bk s/ eDe dh nkwd j[zdh j?, T[; ;w/I ;oeko<br />

ikD p[ZM e/ yqhdD ftu d/oh eodh j?. jcsk d; fdB fe;kB B{z wzvh ftu<br />

oksK ikrDhnK g?IdhnK jB. T[E/ p?fmnK brksko youk j' fojk j?. eDe u'oh<br />

j' ojh j?. X[Zg Bkb ;[Ze e/ tiaB xZN fojk j?. whIj jB/oh Bkb popkdh j'<br />

ojh j?. y[oke wfjew/ d/ fJz;g?eNo fco nkgDk fjZ;k gZsh s?j eod/ jB.<br />

nkVshnk nkgDk e'Nk fB;afus eodk j?. T[gofbnK skJh p/JhwkBh dh ewkJh<br />

ftu'I pVh @@fJwkBdkoh## Bkb, xo p?fmnK fjZ;k g[uk fdZsk iKdk j?. fi;<br />

fe;kB B/ iawhB tkjh, gkDh bkfJnk, ykd gkJh, okyh ehsh, oksK ikrhnK. ;kok<br />

gfotko fwZNh Bkb fwZNh j'fJnk. T[;dhnK nZyK d/ ;kjwD/ T[;Bz{ p/pZ; eoe/<br />

, T[; dh y{B g;hB/ dh ewkJh, @@XkVth## @@XkVth## b[ZN e/ b? rJ/. fe;kB nkgDh<br />

[69]


fwjBs Bkb fsnko ehsh c;b B[z{ wzvh ftu @@t/ue/## @@t/ue/## BjhI nkT[Idk, ;r'I @@wzvh<br />

@@wzvh<br />

ftu ftu ;[ZNe/## ;[ZNe/## nkT[Idk j?. fJj w[jktok fJ;/ eb/ik ftzBthI nt;Ek ftu'I g?dk<br />

j'fJnk j?. @@c;b @@c;b wzvh wzvh wzvh ftu ftu ;[ZN ;[ZN fdZsh## fdZsh##. fdZsh## fit/I e{Vk eoeN o{Vh s/ ;[ZNhdk j?.<br />

30 30 wkou, wkou, 07 07 d/ d/ fJzvhnB fJzvhnB n?e;g?q; n?e;g?q; ns/ ns/ NkJhw; NkJhw; nkc nkc fJzvhnk fJzvhnk ftu<br />

ftu<br />

Gkos Gkos d/ d/ yiakB/ yiakB/ wzsoh wzsoh tZb'I tZb'I eDe eDe d/ d/ tgkohnK tgkohnK Bz{ Bz{ fuskBth fuskBth fdZsh fdZsh rJh, rJh, fe<br />

fe<br />

@@e'Jh @@e'Jh Gh Gh pkjo pkjo dk dk dk tgkoh tgkoh eDe eDe dh dh yqhd yqhd eoB eoB bJh bJh gzikp gzikp ftu ftu dk]b dk]b Bk Bk<br />

Bk<br />

j't/##. j't/##. (jtkbk 1-4-07 ;g'e;w?B) 3 ng?qb, 07 d/ ;g'e;w?B ftu gzikp d/ y/<br />

sh wzsoh ;[Zuk f;zx bzrkj tZb'I Gh T[jh e/Ido dh p'bh d[jokJh rJh j?. @@fe<br />

@@fe<br />

e'Jh e'Jh tgkoh tgkoh fe;kBK fe;kBK d/ d/ y/sK y/sK ftu'I eDe yqhdD dh e'fFF Bk eo/##. gzikp dh<br />

@@nekbh## ;oeko Gh BjhI ukj[zdh fe fiazwhdkoK Bz{ eDe d/ d' g?;/ fe;/ soQK<br />

tZX fwb ikD. fgSb/ ;w/I fJzrb?Iv s'I fJe r'ok gzikp dh yzBk wzvh dk<br />

;ot/yD eo fojk ;h. T[;B/ nkgD/ d[Gk;ahJ/ okjhI ;koh gVskb ehsh. pjhyks/<br />

t/y/. you s/ nkwdB t/yh. c;b ftu'I fwbdk ewh;aB dk gsk ehsk. id'I s[oB<br />

bZrk sK gZsoekoK B/ g[ZS fbnk fe @@fJ; wzvh pko/ nkgD/ ftuko dZ;'##. r'ok<br />

efjD bZrk i/ i/ Gkos Gkos ;oeko ;oeko fJiakias fJiakias d/t/, d/t/, w?I w?I fJ; fJ; wzvh wzvh ftu ftu fJe fJe bZeVh bZeVh dk<br />

dk<br />

y'yk y'yk oZy oZy e/, e/, nkVshnk nkVshnk pDBk pDBk ukjKrk. ukjKrk. feT[Ife feT[Ife fJe fJe g?;k g?;k you/ you/ s'I s'I pr?o, pr?o, vZek<br />

vZek<br />

d{jok d{jok d{jok eoB eoB eoB s'I s'I s'I fpBk, fpBk, nkVshnk nkVshnk jo jo ;kb ;kb eJh eJh eJh eJh bZy bZy dh dh ewkJh ewkJh eo eo b?Idk<br />

b?Idk<br />

j?. j?. w/o/ w/o/ bJh bJh fJj fJj ezw ezw tXhnk tXhnk oj/rk##. oj/rk##. gzikp dk f;Zy (fe;kB) ;ko/ d/;a dk<br />

fYZv Godk j?. T[; B[z gqtko ;w/s G[Zyk wkoB bJh, gzikp ;oeko B/ fJe<br />

nfij/ jfEnko dh tos'I ehsh j'Jh j?, i' nDgVQsk ekoB, nkw fe;kB Bz{ gsk<br />

jh BjhI j?. gVQ/ fby/ fe;kB dh ;oeko/ dopko/ gj[zu Gh j?, s/ y/sh s'I fJbktk<br />

T[; e'b nkwdB d/ j'o t;hb/ Gh jB. gzikp d/ eKro;h, ns/ nekbh oki;h<br />

bhvo, fJe tkfYUI gzikp B{z popkd eoB s/ s[b/ j'J/ jB. w?I y[d fJe j'o<br />

;kEh ;w/s, nkgD/ gqtko bJh gfNnkbk nBki wzvh ftu'I eDe yqhdD bJh<br />

frnk. uko nkVshJ/ d[ekBdkoK B/ 13-04-07 Bz{ id'I wzvh ftu eDe d/ Y/o<br />

bZr/ j'J/ ;B, eDe d/D s'I BKj eo fdZsh. ny/ @@;kBz{ nr/ t/uD dh nkfrnk<br />

BjhI j?##. nkVshnk nwoBkE, ;zi/ e[wko eDe d/Dh wzB frnk, go 1030 o[gJ/<br />

gqsh e[fJzNb d/ fj;kp. id'I n;hI fe;kB Bz{ g[fSnk fe s[jkBz{ g?;/ fe; o/N d/<br />

[70]


fwbd/ jB. T[; df;nk fe 850 d/ fj;kp. fJe ;" nZ;h o[gJ/ nkVshnk f;ZXk<br />

jh jVZg eo frnk. T[s'I j[ew fJe ukjfVnk fe okshI 9 ti/ s'I pknd wzvh<br />

ftu'I eDe u[ZeDh j?. wsK e'Jh t/y Bk bt/. fit/I n;hI eDe yohd e/ BjhI<br />

nk oj/, ;r'I G[Zeh dhnK p'ohnK b? e/ n oj/ j'JhJ/.<br />

fJE/ yk; B'N eoB tkbh rZb fJj j? fe ;ko/ Gkos Bkb'I, gzikp ftu<br />

nBki s/ wzvh ch; tX j?. ;kohnK ;N/NK ftu fJe gq;?IN s'I b? e/ 3 gqsh;as<br />

sZe wzvh ch; j?. gzikp d/ fe;kB Bz{ spkj eoB tk;s/ fJE/ nBki s/, wzvh<br />

ch; ;kY/ frnkoK (11H5 gqsh;as) j?. i' f;ZXk jh fe;kBK dh fwjBs s/ vkek<br />

j?. ;oeko fe;kBK Bz{ p'B; d/D dk jo ;kb y/yD eodh j?. i/ 11H5 gqsh;as<br />

ch; xNk e/, fJe-d' gqsh;as eo d/t/, s/ p'B; d/D dk BkNe fco Bk eoBk<br />

gt/. fJ; soQK fJe eo'V NB eDe s'I yopK o[fgnk, ;oeko ns/ nkVshJ/<br />

jVZg eo b?Id/ jB. fJ; tkoh Gkosh fe;kB :{BhnB dk ;z;Ekge bzw/ x'b<br />

s'I pknd, gzikp wzvh p'ov dk u/now?B, ;qL niw/o f;zx bZy'tkb, oki rZdh<br />

d/ ;[Zy ftu jh wdj';a j' e/ fe;kBK Bkb rZdkoh eo/rk iK fco nkgDh e[o;h<br />

dh skes Bz{ fe;kB fjZsK bJh tos/rk< fJj t/yDk ni/ pkeh j?. ;qL gqek;a<br />

f;zx pkdb uko o[gJ/ feb' nkNk d/D d/ M{m/ tknd/ eoB dh Ekt/I fe;kBK Bz{<br />

T[jBK dh fwjBs dk tkip w[Zb jh d/ d/t/.<br />

pkiako ftu'I edh fp;e[N yqhd e/ fj;kp bkU, fJe ;" rqkw d; o[gJ/<br />

d/ fwbDr/. :kBh fJe ;" o[gJ/ feb'. eDe fteh ;h nZm-B"I o[gJ/ feb'. s/<br />

fp;e[N 100 o[gJ/ feb'< n?vk jB/o< fco fJ;/ eDe s/ ;oZe torh fJe j'o<br />

uhia pDdh j? @@o;##. fJj o; fij/ Gh ukbh o[gJ/ feb' fwbd/ jB. coe<br />

fJzBk jh j? fe fJjBK Bz{ GZmh ftu gek fbnk frnk j?. eDe dk dbhnk Gh<br />

shj o[gJ/ feb' s'I xZN BjhI fwbdk. vpb o'Nh Gh ukbh gzikj o[gJ/ feb' jh<br />

fwbdh j? s/ eDe ftedh j? nm d; o[gJ/ feb'. fco gzikp ftu vpb o'Nh<br />

ns/ fp;e[N fsnko eoB bJh, e'Jh tZvhnK c?eNohnK bkJhnK jh BjhI. gzikp<br />

ftu'I eDe, pkjob/ ;{fpnK ftu iKdh j?. T[E'I fco fp;e[N nkfd pDe/ tkg;<br />

nkT[Id/ jB, go d; gzdoK r[DK wfjzr/ w[Zb s/.<br />

gkfe;skB tkb/ gk;/ gzikp d/ pkovo s/, nopK o[gJ/ you eoe/,<br />

[71]


Gkos ;oeko B/ ezfvnkbh sko bkJh j?. fe T[Xo'I fJXo s/ fJXo'I T[Xo<br />

;wrfbzr Bk j't/. B;a/ s/ jfEnko Bk nkT[D Bk ikD. go fJj nX{ok ;Zu<br />

j?. B;a/ s/ jfEnkoK dh ;wrfbzr fco Gh XVZb/ Bkb j' ojh j?. n;b n;b ftu<br />

ftu<br />

gzikp gzikp ftu'I, ftu'I, gkfe;skB gkfe;skB tb tb eDe eDe u'o u'o o;s/ o;s/ Bk Bk ubh ubh ikt/. ikt/. gzikp gzikp dh dh eDe<br />

eDe<br />

T[Xo T[Xo ik e/ gzdoK gzdoK ;" ;" o[gJ/ o[gJ/ e[fJzNb e[fJzNb Bz{ Bz{ ftedh ftedh j?. j?. fJj fJj tkX{ tkX{ g?;/ g?;/ fes/ fes/ gzikp<br />

gzikp<br />

Bz{ Bz{ nwho nwho Bk Bk pDk pDk d/D. d/D. eJh tZv/ fe;kB eDe eZYe/ s[ozs wzvh ftu BjhI G/<br />

id/. nkgD/ ;N'oK ftu oZy b?Id/ jB. nfij/ fe;kBK s/ ;oeko B/ eDe, g[fb;<br />

dh skes Bkb pkjo eYtkJh j?, s/ fe;kB Bz{ nkgDh jh uhia oZyD d/ d';a<br />

ftu p/fJias ehsk frnk. iyho/pkih dk w[eZdwk doi ehsk frnk. xkN/ ftu<br />

eDe t/uD s/ wip{o ehsk frnk. fJjBK i[bwK d/ fto[ZX fe;/ nekbh bhvo<br />

B/ i[pkB BjhI y'jbh. jkn dk Bknok BjhI bkfJnk. id'I nekbhnK dk oki<br />

nkT[Idk j?, sd'I Gh fJjh toskok tosdk j?. fJjBK gkg eowK ns/ XZe/;akjh<br />

fto[ZX ;akfJd jh fe;/ ftdtkB B/ d' nZyo fby/ j'D. nkgD/ nkgD/ nkg nkg Bz{ Bz{ Xowh<br />

Xowh<br />

nytkT[D nytkT[D tkb/ tkb/ @@;zs @@;zs pqjw pqjw frnkBh frnkBh s/ s/ iE/dkoK## iE/dkoK## B/ B/ fJjBK fJjBK d[;aN d[;aN eowK eowK pdb/<br />

pdb/<br />

, , , edh edh edh w[z{j w[z{j w[z{j BjhI BjhI BjhI y'fbQnk. y'fbQnk. ny/ ny/ ih ih @@n;hI @@n;hI sK sK fBo'b fBo'b Xkofwe Xkofwe ftnesh ftnesh jK##.<br />

jK##.<br />

okiBhsh okiBhsh Bkb ;kvk ekjdk tk;sk< tk;sk< i/ @@Xowh ftnesh## wB[Zysk wB[Zysk d/ d/ jZe jZe ftu ftu<br />

ftu<br />

fjZe fjZe skD skD e/ e/ BjhI BjhI yb'Idk, yb'Idk, rohpK rohpK fBwkfDnK fBwkfDnK dh dh fXo fXo BjhI BjhI pDdk, pDdk, ;Zu ;Zu dh<br />

dh<br />

nktkia nktkia p[bzd p[bzd BjhI BjhI eodk, eodk, fco fco T[j T[j Xowh Xowh BjhI BjhI j?. j?. mZr mZr j? j? co/ph co/ph j? j? gkyzvh<br />

gkyzvh<br />

j? j? b[N/ok b[N/ok j?. j?. Gkt/I Gkt/I fezB/ fezB/ tZv/ tZv/ Xow Xow n;EkB n;EkB dk dk w[yh w[yh jh jh feT[I feT[I Bk Bk j't/. j't/. r[o{<br />

r[o{<br />

BkBe BkBe ;kfjp ;kfjp pkpo pkpo d/ d/ fto[ZX fto[ZX ;u ;u dh dh nktkia nktkia p[bzd p[bzd eod/ eod/ ;B. ;B. wbe wbe Gkr' Gkr' Bz{<br />

Bz{<br />

Go/ Go/ fJeZm, fJeZm, ftu ftu fcNekoK fcNekoK gkT[Id/ gkT[Id/ ;B, ;B, s/ s/ GkJh GkJh bkb' bkb' (rohp, (rohp, feosh) feosh) Bz[{ Bz[{ rb/<br />

rb/<br />

bkT[Id/ bkT[Id/ bkT[Id/ ;B. ;B. ;B. ;kok ;kok ;kok r[o{ r[o{ r[o{ fJfsjk; fJfsjk; fJfsjk; s/ s/ s/ r[ows r[ows r[ows Bz[{ Bz[{ Bz[{ ;wMD ;wMD ;wMD tkb/ tkb/ tkb/ :'X/, :'X/, :'X/, jw/;aK jw/;aK jw/;aK i[bw<br />

i[bw<br />

d/ d/ fto[ZX fto[ZX i?eko/ i?eko/ rikT[Id/ rikT[Id/ oj/, oj/, yzv/ yzv/ yVekT[Id/ yVekT[Id/ oj/. oj/. nZi nZi d/ d/ v/fonK v/fonK ftu ftu @@Bkw<br />

@@Bkw<br />

f;woD## f;woD## eo eo oj/, oj/, fb;aeK fb;aeK wko wko d/ d/ ;c?d ;c?d u'fbnK u'fbnK ftu ftu fbgN/, fbgN/, @@Xowh @@Xowh g[oy##<br />

g[oy##<br />

i[bw i[bw d/ d/ fto[ZX fto[ZX T[Zuk T[Zuk ;kj ;kj sZe sZe BjhI BjhI eZY eZY ;ed/. ;ed/. tZvhnK tZvhnK tZvhnK tZvhnK fvrohnK fvrohnK tkb/<br />

tkb/<br />

nkgD/ nkgD/ b'eK b'eK d/ d/ jZe jZe ftu ftu fBsoB fBsoB dh dh Ekt/<br />

Ekt/ I I I I I e[M e[M N[efVnK N[efVnK tZN/ tZN/ iawho iawho t/u t/u rJ/.<br />

rJ/.<br />

f;ZyK f;ZyK s'I s'I gkDh gkDh y'fjnk, y'fjnk, fpibh fpibh y'jh, y'jh, T[gikT{ T[gikT{ Xosh Xosh y'jh y'jh (jfonkD/ (jfonkD/ dk<br />

dk<br />

pj[sk pj[sk fJbkek) fJbkek) gzikph gzikph p'bh p'bh y'jh, y'jh, ftfdnk ftfdnk y'jh, y'jh, o'iarko o'iarko y'fjnk, y'fjnk, y'fjnk, fJZias fJZias nkpo{<br />

nkpo{<br />

[72]


y'jh, y'jh, fYZv fYZv fYZv GoB GoB GoB i'rh i'rh i'rh o'Nh o'Nh o'Nh (eDe) (eDe) (eDe) y'j y'j y'j bJh. bJh. bJh. i/ i/ i/ o'Nh o'Nh y'jD y'jD tkb/ tkb/ fto[ZX fto[ZX e?oh<br />

e?oh<br />

e?oh<br />

nZy nZy Bkb Bkb Gh Gh t/fynk, t/fynk, sK sK ;ko/ ;ko/ Gkos Gkos dh dh c"i c"i uVQ uVQ gJh. gJh. f;ZyK f;ZyK s'I s'I fiT[D fiT[D dk dk jZe<br />

jZe<br />

y'j y'j fbnk. fbnk. fJ;/ fJ;/ ysoBke ysoBke ysoBke jkbks jkbks ftu ftu ezw ezw eoBk eoBk gt/rk, gt/rk, f;o f;o s/ s/ eZcD eZcD pzBQ<br />

pzBQ<br />

e/, e/, nkgD/ nkgD/ y[; y[; u[Ze/ u[Ze/ jZeK jZeK dh dh bVkJh bVkJh bVBh bVBh gt/rh. gt/rh. Bt/I Bt/I okj okj bZGD/ bZGD/ g?Dr/.<br />

g?Dr/.<br />

toBk toBk wo wo sK sK ikDk ikDk jh jh j?.<br />

j?.<br />

000<br />

000<br />

15H 15H c"i c"i ftu ftu Gosh Gosh s/ s/ f;Zy<br />

f;Zy<br />

Gkosh b'e f;ezdo s'I jo rJ/, w[jzwd fpB ekf;w (712 Jh;th) s'I<br />

jko rJ/. w[jzwd r"oh s'I jko rJ/, wfjw{d riBth s'I jko rJ/, s?w{o bzr<br />

nZr/ r'v/ N/e fdZs/, w[jzwd s[rbe B/ bzw/ gk fdZs/. @@r[bkw pz;hnK## fJE/ jh<br />

gZe/ nZv/ iwk bJ/. b'XhnK gmkDK B/ uzrh frZdV e[ZN ehsh. fco pkpo B/ Xktk<br />

p'b fdZsk. w[rbK B/ bzwk ;wK ihn Goe/ fjzd[;skB s/ oki ehsk. ;zB 1739<br />

ftu Bkdo ;akj B/ c"iK ukVQ fdZshnK. p/nzs esb'rkos eodk fojk s/ Gkos<br />

Bz{ b[Ndk fojk. fJ; s'I wro'I fJ;/ dk ikB;hI nfjwd Fkj T[; s'I Gh fGnkBe<br />

jwb/ eoB brk. fJjBK iotkfDnK nZr/ edh Gh fjzd{ c"i yb' BjhI ;eh. pzd/<br />

G/vK pZeohnK tKr tZY/ iKd/ oj/. b[ZN/ iKd/ oj/ fiT[Id/ ofjD i'rk ;kwkB Gh<br />

e'b Bk ofjD fdZsk frnk. jo fJe ;'jDh s/ i[nkB n"os, i/s{ jkewK dh ozB<br />

;h, jow dk fFzrko ;h. wzdo Ykj/ rJ/, w{oshnk ueBku{o ehshnK rJhnK.<br />

sbtko d/ i'ao izi{ T[sko/ rJ/, Xow gfotosB ehs/ rJ/. Gkosh iE/pzde j'<br />

e/ w[ekpbk eoB i'r/ jh Bk oj/. fJ; pko/ ft;Eko ftu gVQBk ukj' sK fjzdh<br />

ftu Sgh g[;se @@fjzd{ @@fjzd{ fJfsjk; fJfsjk; jko'I jko'I eh eh dk;skB## dk;skB## gVQ ;ed/ j'.<br />

r[o{ BkBe ;kfjp B/ fJBebkph pkDh T[ukoh, eoKsheko ezw ehs/.<br />

fJE'I d/ gZEo pD u[Ze/ b'eK Bz[{ sokf;ank ;ztkfonk. BthI B[jko pyFh. » d/<br />

;{so ftu go'fJnk. y[d w'joh j' e/ g{oB? gkJ/. w[odk Gkosh b'eK ftu BthI<br />

nkswk ;zukos ehsh. fizBQK Bz{ ;fsr[o{ dk T[gd/;a ;wM nT[Idk frnk, T[j sB<br />

wB XB b'e fjs ftu nogD eoB bJh fsnko j' rJ/. fJ; iKpkia ;{ofwnK<br />

dh S'Jh fij/ c"i B/, tZv/ b;aekoK Bz{ GkiVK g[nk fdZshnK. w"s d/ Bkw s'I Eo<br />

Eo ezpd/ b'e @@epho @@epho w'fj w'fj woB/ woB/ ek ek ukT[ ukT[ j?,##<br />

j?,## dh X[Bh rkT[Id/, p/y"c oD sZs/<br />

[73]


ftu e[Zd gJ/. ;?IeV/ ;kb fJj n;kthI izr ubdh ojh. nzs Bz[{ f;Zy pjkdoK<br />

B/, r[bkwh d/ ;zrb s'V fdZs/. nkgDk ;[szso oki ;Ekgs eo fbnk. fiBQK<br />

b'eK Bz{ bVBk woBk BjhI nkT[Idk ;h, T[j s/r d/ XBh, s/ ;akj ;tko j' rJ/.<br />

Bkdo;akj ns/ nfjwd;akj Bz{, nfijh wko wkoh fe Gkos tZb nkT[D dh fjzws<br />

rtk p?m/. wjkokik oDihs f;zx ns/ ;ql joh f;zx Bb{nk tor/, pZpo ;/aok d/<br />

Bkw s'I EoEo ezpD bZr gJ/HHHHHHHHHHH.<br />

nzdo dh c[ZN ekoB Gkt/I f;Zy oki ysw j' frnk, nzro/ia fiZs rJ/.<br />

go gfjbh tkoh r'fonK Bz{ nfj;k; j'fJnk fe fJE/ e'Jh izri{ e"w Gh w"i{d<br />

j?. T[jBK B/ ;wK gk e/ f;ZyK Bz{ fgnko fdZsk, eJh ;j{bsK fdZshnK. pdb/<br />

dh GktBk ysw eoe/, d';sh tkbk jZE tXkfJnk. f;ZyK dh ;ohoe ;aesh dh<br />

;woZEk goy e/, fJjBK Bz{ iawhBK w[oZp/ fdZs/. BfjoK eZYhnK. y/sh okjhI d/;a<br />

ftu'I nzB dkD/ dh ewh d{o eoB bJh T[s;akjs ehsk. f;ZyK dh izrh fBg[zBsk<br />

ns/ bzw/ ;w/I d/ siop/ dh edo eofdnK, c"ih Gosh bJh okj y'jb fdZsk.<br />

f;jswzd rZGo{ bZr/ c"i ftu Gosh j'D. c"ih B"eoh ekoB xo'I pkjo ofj e/<br />

, d[BhnK t/yD dk w"ek fwfbnk, siop/ ftu nEkj tkXk j'fJnk. xo Brd<br />

g?;/ nkT[D bZr/ gqtkoK dh gkbDk uzr/ Yzr dh j'D bZrh. nZr/ ik e/ gzdoK<br />

thj ;kb dh c"ih B"eoh s'I g?IB;aB b? e/, f;Zy pd/;aK ftu t;D bZr/. feT[Ife<br />

sd'I nzr/oih oki d[BhnK ftu c?fbnk j'fJnk ;h. f;ZyK Bz{ nop, JhokB<br />

f;zxkg[o, EkJhb?Iv nkfd d/;aK ftu ikDk fgnk. T[E'I d/ b'eK pko/ ikfDnk<br />

;wfMnk. pj[s ;ko/ f;Zy pd/;aK ftu ofjD bZr/. fJ; rb dk nr/ ik e/<br />

frnkB gZy'I s/ nkoEe gZy'I, f;Zy ;wki s/ pVk tZvk n;o fgnk. Gkos dh<br />

nkpkdh ftu f;ZyK dh frDsh T[; tes fJe gqsh;as ;h. b/feB c"i ftu<br />

;aw{bhns 30 gqsh;as ;h. f;Zy f;gkjhnK B/ izrh w'ou/ s/ bVfdnK nkgD/<br />

ewKvo Bz{ edh fBok; BjhI ehsk.<br />

15 nr;s, 1947 Bz{ Gkos d/;a nkiakd j' frnk. fJ; d/;a d/<br />

j[ewokB fcoekgq;s ;'u tkb/ b'e pD rJ/. T[j ikDd/ ;B fe nro f;Zy<br />

e"w, frnkBtkB j' rJh sK @@Gkos dh J/esk n"o nyzvsk yso/ ftu g? ikt/<br />

rh##. i/ f;Zy gzE nkoEe y/so ftu wiap{s j' frnk sK @@nyzvsk yso/## ftu.<br />

[74]


i/ eo c"ih skes f;ZyK e'b j'Jh sK @@d/;a Bz{ ysok##. j"bh-j"bh Gkosh c"i<br />

ftu f;ZyK dh Gosh xZND bZrh. pjkdoh ns/ i[Z;/ dh wiap{sh p/wkfJB/ eo<br />

fdZsh rJh. ;kohnK ;N/NK Bz[{ nkpkdh d/ fj;kp Bkb e'N/ nbkN eo fdZs/ rJ/. fJ;<br />

soQK 30 gqsh;as c"ih Gosh s'I xZN e/, fJe iK v/Y gqsh;as Gosh fB;afus eo<br />

fdZsh rJh. nekbh nkr{nK B/ fJ; XZe/;akjh fto[ZX e'Jh ekoro Bhsh Bk<br />

ngDkJh. Bk fJ; dk e'Jh pdbtK jZb bfGnk. gzikp ftu p/o[iarkoh tXdh<br />

rJh.<br />

;zB 1977 ftu w[Zy wzsoh ;qL gqek;a f;zx pkdb, ;qL r[opuB f;zx<br />

N"jVk nkfd nekbh bhvoK dk fJe iEk d/;a d/ gqXkB wzsoh ;qh w'okoih v/;kJh<br />

Bz{ fwfbnk. nekbhnK Bz{ ft;atk;a ;h fe e/Ido ns/ gzikp ftu ;KMhnK ;oekoK<br />

jB. nfijh nt;Ek ftu, f;ZyK dh ikfJia wzr iao{o wzB bJh ikt/rh. fwZE/<br />

;w/I s/ fJj b'e gqXkB wzsoh Bz{ fwb/. T[;B/ nkT[D dk ekoB g[fSnk. nekbh<br />

bhvoK df;nk fe, @@pj[s d/o s'I c"i ftu f;ZyK dh Fw{bhns 30 gqshFs ubh<br />

nk ojh ;h. nkiakdh s'I pknd Gkos dh eKro;h ;oeko B/, fJj nB[gks xNk<br />

e/ fJe gqshFs s/ b? nKdk j?. s[jkv/ Bkb ;kvh pj[s B/Vsk j?. s[;hI feqgk<br />

eoe/ c"i ftu f;ZyK dk e'Nk tXkU.<br />

gqXkB gqXkB wzsoh wzsoh - -<br />

- @@fe; nkXko s/ f;ZyK Bz{ tZX e'Nk fdZsk ikt/##<<br />

nekbh nekbh nekbh - - @@feT[Ife f;Zy pjkdo b'e jB, ;ohoe gZy s'I wiap{s jB<br />

nfij/ b'eK dh jh c"i ftu b'V j[zdh j?##.<br />

gqXkB gqXkB wzsoh wzsoh - -<br />

- @@nZi ;kfJz; dk iwkBk j?. j[D ;ohoe ;aesh jh BjhI<br />

neb dh fiankdk iao{os j?. fJe pND Bkb d[BhnK<br />

spkj j' ;edh j?##.<br />

nekbh nekbh - - - @@fco ;kvh pjkdoh skes HHHHHHHHHHHHHHHHHH##<<br />

gqXkB gqXkB gqXkB wzsoh wzsoh wzsoh - -<br />

- @@;kBz{ e[;ash bVB tkb/ gfjbtkB BjhI ukjhd/. j[D bkmh<br />

n"o sbtko dh bVkJh BjhI j?. neb dh bVkJh j?. s/<br />

neb ;kv/ e'b j?, s[;hI ik ;ed/ j'##HHHHHHHHHHH.<br />

Gkt/I uhB Bkb bVkJh (1962) Gkt/I gkfe;skB Bkb d' izrK j'JhnK<br />

(1965 s/ 1971) f;Zy ikBK j{b e/ bV/. Gkosh jkewK B/ eT[vh w[Zb Bk<br />

[75]


gkfJnk. gkfe;skB Bkb bVhnK d'tK izrK d[jokB gzikp dk nopK o[gfJnk dk<br />

(y/sh UikV/ ekoB) B[e;kB j'fJnk. Gkos ;oeko B/ pDdk ;odk w[nktiak Gh<br />

Bk fdZsk. izrh w?vb Gh pj[s/ fjzd{nK B{z jh fdZs/ iKd/ jB. nfij/ tosko/ j[zd/<br />

t/y e/ eh f;Zy fJ; d/;a Bz{ @@nkgDk d/;a## ;theko eo ;ed/ jB< fi; d/;a<br />

ftu o'iarko dk, gVQkJh dk, ;t?wkD dk fwbDk sK d{o dh rZb ;r'I w"s dk<br />

;kwkB f;ZyK Bz{ E'e ftu fdZsk ik fojk j?. eh f;Zy e"w nkgDh j'Dh s/ f;o<br />

i'V e/ rfjo rzGho ftuko eo/rh< eh fJj toskok n?t/I tos fojk j?<<br />

000<br />

000<br />

[76]


f;Zy ;fGnkuko B{z y'ok<br />

wB[Zyh ;[Gkn B{z spdhb eoB tk;s/, ;fGnsk B{z ;koEe ;/X d/D bJh,<br />

Xow gqwZ[y fjZ;k gkT[Idk j?. Xow B/ wB[Zyh wBK nzdo e'wb GktBktK g?dk ehshnK<br />

jB. Xow jh b'e ;w{zj B{z fJ; ;{so ftZu go' e/ o'ZyD ftZu ;jkJh j'fJnk.<br />

okiBhsh B{z Gkh Xow B/ skes fdZsh. Gkos d/ iB{zBh fjzd{ okiBhshtkBK B/ gzikp<br />

s/ u"w[yh Xktk p'fbnk j'fJnk j?. ;qh p/nzs f;zx ;oeko (1992 s'I 1996) B/ r'bh<br />

dh nEkj skes tos e/ gzikp d/ brGr d' bZy rZGo{nK d/ y{B Bkb jZE ozr/<br />

. fJ; ;oeko d/ wzsohnK tZb'I ehs/ ikD tkb/ oki;h ibf;nK ftzu nkw b'e<br />

;akfwb j'D' ezBh esokT[D bZr gJ/. ;Zae<br />

d/ nkXko s/ fe;/ ftnesh B{z p/gs ehsk<br />

ik ;edk ;h. s;hj/ fdZs/ ik ;ed/ ;B. i/jb ftZu ;Z[fNnk ik ;edk ;h. id'I ih<br />

ukj/ fe;/ B'i[nkB B{z r'bh wkoh ik ;edh ;h. nDgSksk dZ; e/ bKp{ bkfJnk ik<br />

;edk ;h. ;oeko dh fJZSk s'I fto[ZX ;aKswJh, Xkowe ns/ okiBhse fJeZm eoB<br />

dh fjzws Gh fe;/ ftZu BjhI ;h. ;G gk;/ w[od/ jkDh SkJh j'Jh ;h.<br />

nfij/ dfj;as Go/ wj"b tes nkgD/ oki;h ibf;nK ftZu ;oeko B/<br />

BZuD rkT[D tkb/ ro[Zg ;N/iK s/ fbnkT[D/ Fa[o{ ehs/. foe;a / s/ ;gheo oZy e/ ;ko/<br />

fJbke/ ftzu x[zw e/, @@nwe/ wjkB rkfJe ebkeko nkT[D dh v" Ivh fgZNh iKdh##.<br />

b'eK tZb'I u[Dh b'eK dh jwdod ;oeko b'eK d/ wB'oziB bJh nkbh;akB<br />

;fGnkukoe gq'rokw eotk ojh j?. nwek f;zx wzsoh ih ft;a /;a wfjwkB j'Dr/.<br />

b'e xoK ftZu ;fjw/ j'J/ fdB eNh eo oj/ ;B, j"bh j'"bh pkjo fBebD bZr/<br />

. @@b'e rkfJe s/ rkfJektK## B{z o'Nh d/ ;z;/ gJ/ j'J/ ;B. T[j g?oK B{z x[zro{ pzBQ<br />

e/ tki/ Y'behnK b? e/, ;N/iK s/ nk e/, nZyK wNek e/, bZe fjbk e/, @@gzikph<br />

;fGnkuko B{z uko uzB## bkT[D bZr gJ/. j"bh j"bh GhVK tXdhnK rJhnK, ebkeko<br />

Bt/ I Bt/ I o[{g ozr ftZu uZet/ I rhsK Bkb gzikph wK p'bh dh ;/tk eoB bZr gJ/.<br />

T[; s'I wro'I rkfJe ebkeko vhHi/H tkb/ nkoe?;Nok tkb/ ro[Zg woB/ s'I fpBK jo/<br />

e gq'rokw dk iao{oh nzr pD rJ/. B'itkB BZYhnK dk g/ Iv{ frZXk b'e p'bhnK s/<br />

[77]


hs ;G dcB eo fdZs/ rJ/. Y'b d/ vZr/ tkbk gzikp dh ;akB GzrVk nkgD/ n;bh<br />

g[oksB ;[Gkn B{z rtk u[Zfenk j?. wbtJh frZXk nkyoh ;kjK s/ j?. j[D sK jo<br />

ftnkj s/ brGr fJjh n;abhbsk tkb/ rhs ;[DkJh fdzd/ jB, @@s{z @@s{z Bh Bh p'bdh<br />

p'bdh<br />

s/o/ s/o/ #u #u s/ok s/ok :ko :ko p'bdk##.<br />

p'bdk##.<br />

fjzdh fcbwK dh w;aj{o Bkuh phph wX{wsh B/ oki eg{o dh fJZe fcbw<br />

@@ikrs/ oj'## ftZu ;[Bkw ;afjo d/ B"i[nkB GzrV/ d/ T[;skd B{z nkgD/ ;kEhnK Bkb<br />

GzrVk gkT[Id/ t/fynk. p; t/ydh jh ofj rJh. fJ; B"i[nkB dk Bkw ;h wB'jo<br />

dhge. wX{wsh B/ wB'jo dhge nZr/ ftnkj eokT[D dh g/;ae;a ehsh i' T[; B/<br />

gqtkB eo bJh. E'VQ/ no;/ pknd d'tK dk ftnkj j' frnk. fJZe ;wkrw ftZu,<br />

gZsoeko B/ wX{wsh B{z g[ZfSnk fe s[;hI fJZe gzikph w[zv/ Bkb ftnkj feT[I eokfJnk<<br />

fJ; ftZu eh yk; y{ph t/yh< wX{wsh B/ pVk y{p;{os i[nkp fdZsk. nkyD bZrhL-<br />

Gkos ftZu pj[s soQK d/ Bku jB. eEk ebh, T[vh;h, wBhg[oh Gkos BkfN:w nkfd.<br />

fJjBK Bku ebktK ftZu fJ;sohnK Gh wkfjo jB s/ g[o;a Gh. fJj fJj ;ko/ ;ko/ Bku<br />

Bku<br />

n"osK n"osK tkb/ tkb/ Bku Bku jB. jB. g[o;a g[o;a Gh Gh n"osK n"osK tKr jh BZud/ jB. w?I nkgDh fiazdrh fiazdrh ftZu<br />

wodK wodK Bz{ Bz{ wodK wodK tKr tKr BZud/ BZud/ gfjbh gfjbh tko tko t/fynk t/fynk j?. j?. fJ;/ fJ;/ y{ph y{ph ekoB ekoB w?I w?I wB'jo wB'jo B{z<br />

B{z<br />

ihtB ihtB ;kEh ;kEh u[fDnk u[fDnk j?.<br />

j?.<br />

gzikp s/ frDh fwZEh :'iBk sfjs fJe j'o ;fGnkukoe wko{ jZbk ehsk<br />

frnk j? i' fBofpxB ikoh j?. T[j j? :{gh fpjko wZX gqd/; nkfd ;{fpnK ftZu'I<br />

gzikp ftZu nk p;Dk. fJj b'e nsh rohp Gh jB s/ gSV/ j'J/ Gh. fJjBK ftZu'I<br />

pj[s/ wid{oh eod/ jB s/ e[ZM cb ;pih dhnK o/jVhnK bk b?Id/ jB. xoK iK<br />

dcsoK ftZu B"eohnK Gh eJh EKJhI eoB bZr gJ/ jB. fJjBK dk ofjD ;fjD<br />

ykD gfjBD o;w'I fotkia ns/ p'bh gzikp B{z gzikp BjhI ofjD d/Dr/. Bf;anK dh<br />

wko{ fpwkoh Gh Bkb jh fbnkT[Id/ jB. tZv/ ;afjoK ftZu fJjBK B{z ne;o ezw<br />

fwbdk ofjzdk j?. b[fXnkD/ tor/ tZv/ T[d:'fre ;ajo ftZu GJhnK dh frDsh S/<br />

e[ bZy j'D dk nzdkiak j?. fJjBK ftub/ u[;s ubke pzd/ T[Xob/ nDikD pzfdnK<br />

B{z gzikp ftZu ik e/ uzrh ewkJh eoB pko/ dZ;d/ jB. fco d; thj jiako dh<br />

y/g, gzikp ftZu b? nkT[Id/ jB. T[jBK d/ ofjD dk tesh fijk gqpzX eod/ jB.<br />

fJE'I d/ s"o sohe/ f;ykT[Id/ jB. f;tb ;gbkJh ftGkr d/ nc;oK B{z fo;ats d/<br />

[78]


e/ e[M jh fdBK ftZu fJjBK d/ ok;aB ekov pDtk fdzd/ jB. wid{oh ftZu'I fJjBK<br />

s'I nkgDh pDdh w/jBs t;{b eod/ jB. fe;/ t/jbh Ekt/ I fJj b'e M[ZrhnK gk e/<br />

p?m iKd/ jB. S/sh jh fJjBK dhnK t'NK Gh pDtk fdZshnK iKdhnK jB.<br />

fi; ;KMh ;akwbkN EK ftZu fJjBK dh fojkfJ;a j[zdh j?, e[M no;/ wro'I<br />

;oekoh ftGkr g[fb; ;w/s p[bv'iao Bkb fJjBK d/ @@xo## Ykj e/ EK S[vk b?Id/<br />

jB. T[; Ekt/ I ofjzfdnK fJjBK B/ ok;aB ekov t'N, fpibh e[B?e;aB nkfd gqkgs<br />

eo fbnk j[zdk j?. fJ; bJh fJj EK fJjBK dh gZeh fojkfJ;a wzBh iKdh j?. Gkosh<br />

;[gqhw e'oN d/ c?;b/ w[skpe i/ fe;/ ftnesh B{z T[ikfVnk ikt/rk, sK T[; d/ pdb/<br />

j'o EK gbkN d/D/ j'Dr/, xo pDkT[D/ g?Dr/. uzvhrVQ ns/ ;ko/ gzikp ftZu fJ;/<br />

soshp ns/ ekB{zB B{z ngDkfJnk frnk j?. ;;s/ Gkn t'NK yqhdD tk;s/, n?wH n?bH<br />

J/H ns/ n?wH ghH (;w/s ;qa'wDh ew/Nh dhnK u'DK d/) fJjBK tk;s/ eJh soQK dhnK<br />

;j{bsK d/D d/ tknkd/ Gh eo iKd/ jB. fizBK fe;/ dk c"j g?Idk j? T[sBhnK t'NK<br />

yqhd b?Id/ jB. ;zB 2007 dhnK ftXkB ;Gk u'DK ftZu b[fXnkDk d/ ;afjoh jbe/ s'I<br />

fJjBK GJhJ/ b'eK dk B[wkfJzdk pDe/ fJZe ftnesh n?wH n?bH J/H pD u[Zfenk j?.<br />

fpjko dk w[Zy wzsoh fJjBK dhnK w[;aebK jZb eoB tk;s/ gzikp dk d"ok eo<br />

u[Zfenk j?. gzikp dk w[Zy wzsoh fJ; B{z nkgD/ ;{p/ dh nzdo{Bh ;wZf;nk efj e/<br />

gzikp dh okiBhsh ftZu dyb nzdkiah eoB' o'e Bk ;fenk.<br />

fJ; gqtk; fefonk B{ ikfJia mfjokT[D tkb/ f;ZyK pko/ dZ;d/ jB fe f;Zy<br />

Gh sK Gkos dhnK ;kohnK ;N/NK ftZu ofj oj/ jB. fco s[;hI fJBQK b'eK dk fto'X<br />

feT[I eod/ j'< f;Zy gqtko d{ihnK ;N/NK ftZu tesh s"o s/ BjhI iKd/. T[jBK ftZu'I<br />

pj[s/ 1947 d/ T[ikV/ tes gkfe;skB s'I nkJ/ f;ZyK B{z d/;a Go ftZu p;kfJnk frnk<br />

;h. d{ih rZb fe f;ZyK d/ T[Xo gZe/ fNekD/ jB. xo jB s/ eko'pko jB. uko<br />

S/ wjhfBnK wro'I T[jBK B/ nkgDk gsk fNekDk pdbDk BjhI j[zdk. fJXo gzikp<br />

ftub/ gqtk;h b'e e/tb wiad{o jB. pj[s/ M[ZrhnK ftZu ofjzd/ jB. fe;/ fJZe EK<br />

wzdh tkodks eoe/ d{ih EK ub/ ikD sK e'Jh gSkD BjhI j[zdh. vke/ u'ohnK s/<br />

esb sZe eo e/ fJj b'e tkg; nkgD/ ;{fpnK ftZu ub/ iKd/ jB cV/ BjhI<br />

iKd/. gSkD ofjs j'D eoe/ fJjBK ftZu'I pj[s ;ko/ ;wrfbzr eod/ jB B;/ a t/<br />

ud/ jB s/ r?p j' iKd/ jB.<br />

[79]


nkgD/ ;{p/ ftZu nwB ekB{zB B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/ ns/ nkgDh<br />

;fGnsk B{z pukT[D bJh, Gkos dhnK eJh ;N/NK ftZu fe;/ d{ih ;N/N dk ftnesh<br />

t'No BjhI pD ;edk. xo iawhB BjhI yqhd ;edk. fJ; soQK T[jBK fJ; gqtk;<br />

B{z ezNo'b eoB bJh ekB{zB pDk e/ mZb gkJh j?. e;awho fjwkub gqd/;a, oki;EkB,<br />

wDhg[o, whia'ow, nk;kw nkfd pj[s ;ko/ ;{fpnK B/ fJj gqtk;h ezNo'b n?eN<br />

pDkfJnk j'fJnk j?. gzikp ftZu Gh nfijk ekB{zB nfs iao{oh j?. d{ih fJe dbhb<br />

fdZsh iKdh j? fe f;Zy pd/;aK ftZu iKd/ jB T[E/ n?wHn?bHJ/H ns/ n?w gh sZe pD<br />

iKd/ jB. fco gzikp ftZu gqtk;hnK dk fto'X feT[I<<br />

f;Zy fiBQK d/;aK ftZu iKd/ jB pekfJdk gk;g'oN dh gZeh gSkD b? e/ iKd/<br />

jB. T[E/ ik e/ fJzwhro/;aB dh fJZe ;yas gVskbhnk fefonk ftZu'I dh bzxd/ jB.<br />

fe;/ Gh nDukj/ ftnesh B{z id'I ih ukj/ T[j d/;a fBekbk d/ ;ed/ jB. nkgD/<br />

d/;a dh e[Zb nkpkdh d/ ;Zs gqsh;as s'I tZX gqtk;hnK dh frDsh T[j edh BjhI tXD<br />

fdzd/. id' T[jBK dh nkgDh nkpkdh ysoBke jZd sZe xN iKdh j?. y/sK ftZu<br />

c?eNohnK ftZu T[E'I d/ wiad{o ;kok ezw ;zGkb BjhI ;ed/, T[jBK jkbksK ftZu gqtk;h<br />

wiad{oK B{z nkT[D dh fJiakias fdzd/ jB. ekB{zB dk f;aezik jo tes e; e/ oZyd/<br />

jB. fJXo gzikp d/ wkwb/ ftzu e'Jh fBnw BjhI j?. T[jBK s/ e'Jh ekB{zBh ezNo'b<br />

BjhI j?. gqtk;hnK dh e'Jh gSkD BjhI j?. fJj mhe j? fe gzikp ftZu y/s wiad{oK<br />

dh ;hiB tes b'V g?Idh j?. go e'Jh fBnw ekB{zB sK j'Dk jh ukjhdk j?.<br />

fizB/ e[ gqtk;h ftnesh fJXo gZe/ fNekD/ pDk e/ ofj oj/ j'D. T[jBK<br />

dh gVskB eoe/ ;aBkysh ekov ikoh ehs/ ikD, nfij/ gqtkoK tk;s/ ;oeko B{z ns/<br />

;'qawDh ew/Nh B{z wB[Zyh ;j{bsK dk gqpzX eoBk ukkjhdk j?. ;ckJh dk gqpzX, pkEo{w<br />

b?NohBK, fpibh gkDh. pZfunK bJh ;e{b s/ y/Y rokT{Iv j'D. ;aq'wDh ew/Nh (ns/<br />

b'eb r[odtkok ew/NhnK) fJjBK B{z r[ow[yh f;ykT[D. Xow dh ftZfdnk gVkQT[D<br />

fJjBK bJh uzr/ B/e fJB;kB, ftdtkB NhuoK dk gqpzX ehsk ikt/. i/ e'Jh fpwkoh,<br />

n?e;hv?IN iK w[eZdwk nkfd fe;/ s/ pD ikt/ sK T[; dh :'r Yzr Bkb ;jkfJsk<br />

ehsh ikt/. fJjBK goT[geko d/ ezwK s'I y[;a j' e/ pj[-frDsh b'e fJjBK ftZu'I f;Zy<br />

Xow ngDk ;ed/ jB. feT[Ife n;b ftZu fJj efjD wkso B{z fjzd{ jB. fJjBK<br />

B{z fe;/ Xow pko/ e[ZM BjhI gsk. fjzd{nK iK pqkjwDK B/ Gh fJjBK B{z b[ZfNnk jh<br />

[80]


j?. ftZfdnk s/ o[iarko fJjBK B{z fe;/ BjhI fdZsk, i/ E'VQh fizBh jwdodh gzikp ftZu<br />

fJjBK Bkb ehsh ikt/ sK f;ZyK dh nkpkdh pj[s tZX ;edh j?. gquko tZb'I jkbs<br />

fJzBh fBZxo u[Zeh j? fe gzikp ftub/ f;ZyK d/ g[Zso Gh GJhJ/ jh sK pD u[Ze/ jB.<br />

gzikp d/ Xow (f;Zy Xow) B{z pukT[D tk;s/ gzikp d/ ;fGnkuko B{z<br />

pukT[D bJh f;ZyK d/ f;nkfDnK B{z c"oh s"o s/ gbkfBzr pDk e/ ezw nkozG eoBk<br />

ukjhdk j?. toBk nZr/ jh pj[s d/o j' u[Zeh j?. ;oekoK sK ;kfi;h Bhsh tose/<br />

, f;ZyK B{z gzikp ftu'I xZN frDsh ftu XZeDk ukj[zdhnK jB. fJ; wko s'I puD<br />

tk;s/ F'qwDh ew/Nh B/ ns/ f;Zy dkfB;atoK B/, edh rzGhosk Bkb ;'funk<<br />

000<br />

000<br />

[81]


HHH’s/ f;Zy y/Ykoh jko rJ/HHH.<br />

;fsr[o{ ih dh pj[gZyh nrtkJh ;dek, f;Zyh dkfJo/ ftu Fkwb<br />

j'fJnk jo ftnesh, fizdrh d/ jo y/so ftu nZr/ tZXdk ubk frnk. r[opkDh<br />

ftu fiZE/ j'o p/nzs T[Zsw T[gd/F jB. T[E/ ;oho Bz{ foFNg[FN ns/ pbtkB<br />

pDk e/ oZyD bJh Gh nw[Zbh nrtkJh fwbdh j?. wB iK nkswk Gkt/I fezBh<br />

Gh u/szB j't/. T[;B/ ;ko/ ezw eki sK ;oho d[nkok jh eoB/ j[zd/ jB. fiZE/<br />

;oho Bz{ ftekoK sI' puk e/ oZyDk j[zdk j?, sK Bkb jh T[dZw, fjzws s/ ;kohnK<br />

fiazw/tkohnK Gh fBGkT[DhnK j[zdhnK jB. izr ftu e[ZdD s'I gfjbK, c"ihnK Bz{<br />

izrh w;eK eotkJhnK iKdhnK jB. sK fe T[j :[ZX ftu nuBu/sh nk g?D<br />

tkbhnK n"eVK dk Nkeok eoB d/ ;woZE pD ;eD. fe;/ ftjbV ftnesh Bz{<br />

y/s ftu ejh geVk fdU, r'vh eoB bk fdU. gzi fwzNK ftu sq/bhU-s/qbh j'<br />

e/ fvZr gt/rk. fijV/ o'iakBk ezw eod/ jB, T[j t/yD Bz{ ewi'ao fij/ ftnesh<br />

Gh ;kok ;kok fdB, ]{p ezw eod/ ofjzd/ jB. ftjb/ ofje/ gkb/ j'J/ jZvK<br />

tkfbnK Bz{ izr :[ZX ftu ewkJ/ i[Z;/ tkb/ f;gkjhnK ;kjwD/ nkT[Dk g? ikt/ sK,<br />

nfij/ jkbks ftu bVBk sK fes/ fojk, fJj vog'e pzd/ sK d"V e/ ikB<br />

pukT[D i'r/ Gh BjhI j[zd/. r[o{ ;kfjp B/ feos Bz{ gfjb fdZsh. r[o{ ih y[d<br />

fezBk ;wK ezw eod/ ;B. T[jBK dh fizadrh Bz[{ gVQ ftuko e/ ;G ;wM nk<br />

iKdk j?.<br />

fJ; fwjBs dk ;dek Gkos Go ftu'I, f;Zy f;Zy B"i[nkB B"i[nkB @@f;o @@f;o eZYt/I##<br />

eZYt/I##<br />

pD pD rJ/. rJ/. fiZE/ c"i ftu Gosh j'e/, pjkdoh d/ i'jo ftykJ/ T[E/ y/YK ftu Gh<br />

Bt/I ehoshwkB ;Ekgs ehs/. fJe ;wK ;h fe jkeh ftu frnkoK fyYkohnK<br />

ftu'I, nZm fyYkoh f;Zy ;B. fJ;/ soQK c[ZNpkb s/ tkbhtkb ;h. id'I epZvh dh<br />

y/Y w[ekfpbnK ftu ;akwb ehsh rJh, sK ;ko/ y/vkoh brGr gzikph (f;Zy)<br />

;B. ;qH fwbyk f;zx B{z d"Vdk t/ye/ b'ehI @@T[vZDk f;Zy## nkyD bZr gJ/ ;B.<br />

fJe S'Nh fijh seBheh rbsh ekoB fwbyk f;zx Bz{ T[bzfge d"V ftu ;'B<br />

[82]


srwk sK Gkt/I BjhI fdZsk ik ;fenk. go T[; N'ehU dh y/Y dk u?IghnB ;qL<br />

fwbyk f;zx Bz{ wzfBnk frnk.<br />

d/;a-ftd/;a dhnK y/YK ftu fizBh ekw:kph fwbh, fJj y/YkohnK dh<br />

fBZih fwjBs ;h. iK gqtko dk T[sFkj ;h. e[M fJe c"i s/ g[fb; tZb'I Gh<br />

y/YkohnK dh wZds ehsh rJh. id'I Gkos ;oeko ftu p?mh eZNV fjzd{ bkph<br />

B/ t/fynk fe fJj f;Zy b'e, nkgD/ fBZih pbp[Zs/ jh wkoK wkod/ ub/ ik oj/<br />

jB. fJjBK Bz{ jo jhbk tos e/ o'fenk ikt/. Gkt/I Gkos d/F dh fJZias fwZNh<br />

ftu fwb ikt/ go f;ZyK Bz{ eZy'I j'b/ iao{o eoBk j?. fco jo ;{p/ Bz{ y/YkohnK<br />

dh tzv ehsh rJh. y/Y d/ fwnko ns/ ;ohoe ;aesh dh e'Jh t[es BjhI. ;r'I<br />

;{fpnK tZb'I fwb/ e'N/ w[skpe B'i[nkB G/i/ ikD bZr/. wzsohnK ns/ nc;oK d/<br />

uj/s/, Buko fe;w d/ y/Ykoh, y/Y w?dkB ftu bZe fjbk e/ do;aeK dk wzB'oziB<br />

eoB bZr/. @@p/rkB/ g[ZsK## d/ ewkJ/ ;oho s/ nzBh skes nZr/, uko'ykB/ fuZs<br />

jz[d/ rJ/. b? d/ e/ d/;a dh ;oeko B/ nkgDh ;koh skes feqeN s/ M'e fdZsh.<br />

pkeh ;kohnK y/YK ftu'I ;tk nop dh nkpkdh tkbk @@w/ok Gkos wjkB##<br />

srfwnK tZb'I ckvh ofjD brk. y/YK pko/ fJe' fJe Bhsh ezw eo ojh ;h,<br />

fe f;ZyK Bz{ rokT[Iv ftu BjhI tVB d/Dk.<br />

;zB 1975 dh xNBk j? fe fJzrb?Iv dh T[bzfge y/YK ftu ;'B srwk<br />

i/s{, T[E'I dh jkeh Nhw ns/ EkJhb?Iv s'I nkJh BkwXkoh fJb?tB jkeh Nhw dk,<br />

Y[Zvh e/ (fibQk w'rk) fty/, w[ekpbk eotk fdZsk frnk. fJe gk;/ f;o s/ o[wkbk<br />

;ikJh, s/V ;c/d eSfjo/ gfjBh, dkVh e//;K tkb/ f;zx X{VK g[ZN oj/ ;B. d{i/<br />

gk;/ r'bv w?vb i/s{ r'fonK dh ;z;ko dh ;op'sw Nhw. fszB w?u y/Y/ rJ/.<br />

rZGo{nK B/ Xosh g[ZN fdZsh. g;hB/ ftu B[uVd/ i[nkB i[Z;/ fbFeK wko oj/<br />

;B. wkB' d' d/FK dh izr j' ojh j't/. fJe gk;/ nkw f;ZyK dh Nhw fi; ftu<br />

;ko/ frnkoK fyYkoh f;Zy ;B. d{i/ gk;/ d[BhnK dh nkjbk Nhw. ]{[p e[zYhnK<br />

d/ f;zr c;/. pV/ i?eko/ bZr/, jkehnK fGVhnK, i[nkBh Bkb i[nkBh NeokJhHHHHHHH.<br />

nzs fiZs rJ/ pjkdo f;Zy. jko rJh T[bzfge i/s{ Nhw. pVh uouk j'Jh,<br />

;z;ko Go d/ nypko o;kfbnK ftu. T[; s'I wro'I fJ; soQK d/ @@d';skBk w?u##<br />

Gh Gkos ftu j'D' jN rJ/. f;ZyK d/ wBK ftu'I fiZs dk wkD ;dk tk;s/ eZY<br />

[83]


d/Dk j?. ftneshrs iK ro[Zg ftu Fkfwb j'e/, @@f;Zy @@f;Zy BjhI BjhI fiZsDk fiZsDk ukjhdk##,<br />

ukjhdk##,<br />

fJjh fJjh Bhsh Bhsh j? j? Gkos Gkos ;oeko ;oeko dh. dh. Buko Buko fe;w fe;w d/ d/ w[zfvnK w[zfvnK s'I s'I y/YK y/YK ftu ftu fiZs<br />

fiZs<br />

BjhI BjhI fwbDh. fwbDh. jK jK i/ i/ eZEk eZEk ebh ebh Bku, Bku, T[Vh;h T[Vh;h vK; vK; iK iK Gkos Gkos BkfNnw BkfNnw fe;w fe;w d/<br />

d/<br />

e"Jh e"Jh g?oK g?oK Bz{ Bz{ x[zro{ x[zro{ pzB pzB e/, e/, BZu BZu e/ e/ rokT{Iv ftu ikDk gt/, sK @@Gkos wjkB##<br />

FkfJd FkfJd nkgDh nkgDh ebk ebk d/ d/ i'jo## i'jo## ftyk ftyk ;e/.<br />

;e/.<br />

d{i/ gk;/ F'qwDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh j?, fi;dk ;kY/ fszB ;" eo'V<br />

dk ;bkBk pZiN j?. ;'u e/ eb/i/ dk o[Zr Gfonk iKdk j?, fe B"itkBK Bz{<br />

y/YK tkb/ gk;/ fbnkT[D tk;s/, BfFnK s' I puk e/ uzrh f;js pDkT[D tk;s/, edh fJe<br />

g?;k BjhI yofunk. ;ko/ nekbh bhvo vhrK wkoBr/, ;qL iZ;k f;zx nkjb{tkbhJ/<br />

dh pjkdoh dhnK. F/yhnK wkoBr/ ;qL joh f;zx Bb{J/ dh itK wkodh dhnK.<br />

][d T[; gk;/ nkgD/ XhnK g[ZsoK Bz[ bkT[D tk;s/ ekDh eT[vh BjhI you d/.<br />

u'DK d/ B/V/ s/V/ nekbh u"XohnK Bz{ @@f;ZyK d/ GftZy## dk pVk j/ia ikrdk j?.<br />

n;hI t'NK fiZs e/ B"eohnK fdnKr/ . fJzihBhno ekbi y'bQKr/. y/YK Bz{<br />

T[sFkjs eoKr/##. d{i/ pzB/ d[ydkJh ;Zu fJj j? fe f;ZyK e'b B"itkBK dk e'Jh<br />

@@jfonktb## d;sk jh BjhI j?. bhvoK d/ g[Zso Gshi/ itkJh nkfd jh x;hN<br />

e/ nZr/ fbnKd/ rJ/ jB. @@f;Zy ;N{v?IN c?vo/FB##, ;kohnK p[Ykg/ ftu gjz[u<br />

u[ZehnK jB. F'qwDh ew/Nh ns/ nekbh dbK dk pdb, ;Ekgs bhvoK B/ g?dk<br />

jh BjhI j'D fdZsk.<br />

ukjhdk sK fJj ;h fe ;ko/ FfjoK ftu F'qwDh ew/Nh d/ czvK Bkb,<br />

;g'oN ebZp ubkJ/ iKd/. bVe/ bVehnK dh fdbu;gh w[skpe T[jBK Bz{ y/<br />

YK bJh ;[uZih nrtkJh fdZsh iKdh. @@rfXnK @@rfXnK Bz{ Bz{ bzro## bzro## ytk ytk e/ e/ e"w e"w dk dk g?;k<br />

g?;k<br />

o'jVB o'jVB dh dh Ekt/I Ekt/I (j'o (j'o b'VK b'VK g{ohnK g{ohnK eofdnK) eofdnK) fJ;/ fJ;/ bzro bzro d/ d/ nzB nzB dkD/, dkD/, d[ZX d[ZX fxU<br />

fxU<br />

Bz{ y/YkohnK y/YkohnK dh dh uzrh uzrh f;js f;js bJh bJh tofsnk tofsnk iKdk. iKdk. fJj fJj B"i[nkB B"i[nkB r[o{ r[o{ BkBe BkBe d/<br />

d/<br />

uoBK uoBK Bkb Bkb i[V/ i[V/ ofjzd/. ofjzd/. pj[s pj[s ;ko/ ;ko/ fJjBK fJjBK ftu'I ftu'I r[opkDh r[opkDh gVQd/ gVQd/ ;wMd/. ;wMd/. fezB/<br />

fezB/<br />

;ko/ ko/ ko/ ofjs ofjs ofjs ftu ftu ftu gogZe gogZe gogZe j' j' j' e/ e/ e/ ihtB ihtB ihtB pshs pshs pshs eod/. eod/. eod/. Gkos Gkos Gkos ;oeko ;oeko ;oeko wiap{o wiap{o wiap{o j' j' j' e/,<br />

e/, e/, fJjBK fJjBK<br />

fJjBK<br />

fsnko fsnko j'J/ j'J/ B"i[nkBK B"i[nkBK Bz{ Bz{ nkgDhnK nkgDhnK NhwK NhwK ftu ftu iao{o iao{o gkT[Idh. gkT[Idh. p/b'VhnK p/b'VhnK y/Y<br />

y/Y<br />

gkpzdhnK gkpzdhnK s'I s'I szr szr nk nk e/ e/ pj[s/ pj[s/ B"itkB B"itkB e/; e/; eNtk eNtk fdzd/ fdzd/ jB. jB. T[jBK T[jBK dh dh pKj<br />

pKj<br />

cVQB tkbk e'Jh BjhI j?. nro F'qwDh ew/Nh fgZm fgZm s/ s/ j[zdh, j[zdh, sK sK f;Zy f;Zy y/YkohnK<br />

y/YkohnK<br />

[84]


dh, dh, fJzBh fJzBh fJzBh d[odFk d[odFk ed/ ed/ Bk Bk j[zdh.<br />

j[zdh.<br />

ykVe{tkd Bz{ dpkT[D d/ pjkB/, f;ZyK s/ i' i[bw j'J/, T[jBK Bz{ e'Jh<br />

ebw g{oh soK ed/ Gh fpnkB BjhI eo ;e/rh. id'I 1994 ftu gzikp d/ jo<br />

fgzv ftu f;ftnK d/ GKpV pkb e/, u"o;fsnK ftu y{B dh j'bh y/v e/, p}[orK<br />

dhnK dkjVhnK g[ZN e/, f;ZyK dhnK B{zjK XhnK dhnK fJZisK b[ZN e/, @@;Ksh<br />

tkosk## fdZsh sK nkgD/ nkg Bz{ g?oK s/ yV/ eoB bJh, SGPC B/ @@ftFt f;Zy<br />

;zw/bB## dhnK fsnkohnK nkozG fdZshnK. T[jBK fdBK ftu b/ye (fJzdo f;zx<br />

xZrk) nekb sys d/ w[Zy ;/tkdko Bkb fBZih ;jkfJe ;h. fJ; bJh Fq'wDh<br />

ew/Nh ns/ nekbh ekoe[BK pko/, pj[s e[ZM B/V/ j' e/ goyD dk w"ek fwbdk<br />

fojk j?. T[; tes d/ @@iE/dko## GkJh wBihs f;zx B/ w/oh fizw/tkoh bkJh fe<br />

;kpek f;Zy fyYkohnK Bz{ fwb'.## f;Zyh Feb ;[{os tkfbnK Bz{ ftF/F ;BwkB<br />

fdnKr/. fiBK B/ dkjVh e/; eNkJ/ j'J/ jB, T[jBK Bz{ e"w oZyD tk;s/<br />

gq/oBk ehsh ikt/rh. nr'I nekb sys dh ;ogq;sh ftu fJe y/Y ftGkr<br />

;Ekfgs ehsk ikt/rk. nr'I F'qwDh ew/Nh dh ;jkfJsk Bkb w[Zyh ftnesh,<br />

fyYkohnK dhnK w[FebK d{o eoB dh e'fFF eo/rk. y/YK ftu B"inkBK dh o[uh<br />

g?dk eoB bJh Yzr bG/rk. fyYkohnK Bz{ @@;kps ;{os## ofjD bJh frnkB<br />

d/t/rkHHHHHHHHH.##<br />

fJ; @@jfo @@jfo uzdT[oh## uzdT[oh## tkb/ GkFD dh gzv f;o s/ u[Ze e/, w?I gqf;ZX<br />

d"Vke ;qL fwbyk f;zx Bz{ fwfbnk. ;koh rbpks T[;Bz{ id'I ;[DkJh rJh sK T[;<br />

s'I y[Fh ;KGh Bk ikt/.pVh rowi'Fh Bkb T[;B/ jo soK dk ;fj:'r d/D pko/<br />

ftFtk; d[nkfJnk. e[M fdBK s'I wro'I w?I ;qL fpFB f;zx p/dh, feqeN fyYkoh<br />

Bz{ fwbe/ ;koh rb dZ;h. jkEh torh vhb v"b ns/ skes d/ wkbe ;qL gqd{wD<br />

f;zx r'bk ;[ZND tkb/ Bz{ fwfbnk. ;L Bti's f;zx f;ZX{ Bz{ fwfbnk. brGr<br />

;ko/ fyYkohnK B/ g{o/ T[sFkj Bkb fJjh fejk fe, @@;kv/ XzBGkr jB,<br />

S.G.P.C. ns/ nekb sys ;kfjp B/ ;kBz{ :kd ehsk j?. n;hI sK ;wMd/ ;h,<br />

fe T[E/ ;ko/ gZEo dhnK w{osK jh p?m/ jB. brd? fe fJjBK gZEoK ftu ikB<br />

g? rJh j?. s[;hI fiZdD nktkia fdUr/, n;hI Bk fdB t/yKr/ Bk oks, s[ozs gj[zu<br />

iktKr/.## ;qL fwbyk f;zx gzikp ;oeko d/ y/Y ftGkr dk w[Zyh Gh ;h. T[;B/<br />

[85]


e[M u'Dt/I fyYkohnK Bkb wFtok ehsk. ;kfonK B/ fJ; B/e ekoi ftu T[;d/<br />

Bkb yV/ j'D dk tuB fdZsk. fco ;qL fwbyk f;zx, GkJh wBihs f;zx Bz{ pV/<br />

T[sFkj Bkb fwfbnk. @@n;hI @@n;hI ;ko/ ;ko/ y/Ykoh y/Ykoh s[jkv/ s[jkv/ jo jo j[ew j[ew nZr/ nZr/ f;o f;o M[ektKr/<br />

M[ektKr/<br />

## ## dk ftFtk; d[nkfJnk.<br />

nc;';, ;d nc;'; ! fJjBK nkgfDnK s'I S.G.P.C. B/ ns/ nekb<br />

sys d/ @@iE/dko## B/, w{zj w'V fbnk. w[Ve/ edh nkT[D pko/ fuZmh Bk gkJh,<br />

c'B Bk ehsk./ r[o{ do s/ nkJ/, r[o{ e/ p/N/ XZe fdZs/ rJ/. ;zB 1995 dk<br />

@@ftFt f;Zy ;zw/bB## eo'VK o[gJ/ c{e e/ bzx frnk. E'VQh d/o fgS/<br />

S.G.P.C. dhnK u'DK nk rJhnK. nekbh db B/ u'DK fiZs bJhnK. ;zB 1997<br />

ftu gzikp ftXkB ;Gk dhnK u'DK nk rJhnK. fJjBK ftu Gh nekbh db fiZs<br />

frnk. T[;s'I wro'I ehs/ rJ/ ;ko/ tkfJd/ pVh p/Fowh Bkb ft;ko fdZs/ rJ/<br />

. p; nkgDhnK fsi'ohnK GoB tkb/ gk;/, yk; stZi'I fdZsh rJh. fJE/ jofJe<br />

Xkowe iK ;wkfie ezw rzdh okiBhsh EZb/ dcaB eo fdZsk iKdk j?. fiE/ p/<br />

rkB/ b'e f;ZyK Bz{ popkd eoB s/ bZr/ j'J/ jB, T[E/ @@nkgfDnK## i' ehsh j?,<br />

T[j gVQ ;[De/ o{j ezp T[mdh j?. G[ZpK fBebdhnK jB. fe; nZr/ ik e/ d[yZV/<br />

c'bhJ/<<br />

wBw[y wBw[y eE? eE? efE efE b'e b'e ;[Bkt? ;[Bkt? i' i' p'b? p'b? ;' ;' B B phuko/..<br />

phuko/..<br />

;s;zrfs ;s;zrfs fwb? fwb? s s fdVsk fdVsk nkt? nkt? jfo jfo okw okw Bkw Bkw fB;sko/..<br />

fB;sko/..(gzBk fB;sko/..<br />

(gzBk 981)<br />

981)<br />

[86]


gzikph p'bh d/ tkfo;^f;Zy<br />

wB[Zyh fiazdrh ftu p'bh dk nsh wjZst g{oB ;EkB j?. p'bh pDB,<br />

ftr;D ns/ gqc[Zbs j'D bJh, ;dhnK dk gzX sfj eoBk j[zdk j?. jkbks<br />

w[skfpe ;kohnK p'bhnK, nDb'VhId/ ;apd fsnkrdhnK ubhnK iKdhnK jB, s/<br />

Bt/I ;apdK Bz{ nkgD/ ;[Gk w[skfpe, ftu ;w' b?IdhnK jB. wB[Zyh fiazdrh ftu<br />

T[; ;w/I fJe tZvk fJBebkp nkfJnk ;h, id'I wB[Zy gfjbh tko, ikBtoK tKr<br />

uko g?oK s/ N[oB dh EK, d' g?oK s/ yVk j' e/ N[oB bZr fgnk. nZr/ tkb/<br />

d' @@g?oK## s'I jZEK dk ezw b?D bZr fgnk. d{ik fJBebkp ;h, id'I wB[Zy B/<br />

nkgD/ wB'GktK Bz{, p'bh okjhI d{i/ wBZ[y sZe g[ukT[Dk f;Zy fbnk. shik<br />

fJBebkp ;h, gjhJ/ dh ekY, fi; Bkb Y'nk-Y'nkJh dk ftek; j'fJnk. u"Eh<br />

eoKsh ;h nkgD/ frnkB Bz{ fbZgh pZX eoe/ ;KG b?Dk s/ fbye/ nrbh B;b<br />

sZe g[Zidk eoBk. fJ; s'I nZr/ ftek; dh rsh pj[s shyD j[zdh ubh rJh.<br />

p'bh wB[Zyh ;[Gk ftu'I gqrN j[zdh j?, s/ fco wB[Zyh ;[Gk Bz{ sok;aD ftu ;jkfJe<br />

j[zdh j?. nZi ;kok ;kfjs fJfsjk;, Xow ftfrnkB, nZyaoK d[nkok jh ;KfGnk<br />

ik fojk j?< sK i' nrbh B;b Bz{ ftek; ftu ;"y j' ;e/.<br />

gzikph p'bh eJh jiako ;kb s'I gzikphnK d/ fdbK dh XVeD pDh ojh<br />

j?. nkohnB b'eK d/ Gkos ftu nkT[D Bkb gzikph p'bh Bz{ gSkVB d/ wB;{p/<br />

xV/ iKd/ oj/. w[;bwkBK d/ oki sZe ;oekoh p'bh cko;h pDk fdZsh rJh.<br />

nzro/iaK B/ ;oekoh p'bh fJzrfb;a pDk fdZsh. gzikph p'bh fco Gh fiT[I dh<br />

fsT[I nkw iB ;wz{j d/ fdbK ftu t;dh ojh. ;fsr[o{ pkpk BkBe ih B/,<br />

nkgD/ oZph ebkw okjhI fJ; p'bh Bz{ p[bzdhnK s/ g[uk fdZsk. r[o{ BkBe ;kfjp<br />

s'I gfjbK fbys ftu ;kBz{ gzikph dh e'Jh ouBK BjhI fwbdh. nkgDh gktB<br />

pkDh fJ; p'bh ftu fbye/, fiZE/ gzikph Bz{ rrBK sZe T[Zuh eo fdZsk, T[E/ jh<br />

gzikphnK B/ r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I fdZs/ rJ/ tv/o/ wkD bJh gzikph Bz{ r[ow[yh<br />

efjDk gqtkB eo fbnk. Gkt r[o{ d/ w[Zy s'I T[uko/ fgnko/ puB @@r[ow[Zyh##.<br />

[87]


fJjh @@r[ow[Zyh## r[o{ Bkb ;KM g[nkT[D bJh, wkfXnw pD rJh. pkeh<br />

pkDhekoK B/ ns/ GkJh r[odk; ih B/ fJ; p'bh ftu j'o o; ns/ ozr Go<br />

fdZs/.<br />

nop d/;aK ftu'I nkJ/ jwbktoK bJh Gkos ftu jo fJe p'bh Ugoh<br />

;h. cko;h okjhI T[jBK nkgDk vzr Ngk fbnk. fJzrb?Iv ftu'I nkJ/ r'fonK<br />

bJh, gzikph ;wMDh p'bDh w[;afeb ;h, T[jBK nzro/iah ftu nkgDk p[Zsk ;ko<br />

fbnk. nc;'; nc;'; fe fe gzikph gzikph fjzd{, fjzd{, gzikp gzikp ftu ftu iBw iBw b? b? b? e/, e/, gzikph gzikph ftu ftu b'ohnK<br />

b'ohnK<br />

b? b? e/, e/, gzikph gzikph rhsK rhsK okjhI okjhI ftnkj ftnkj ouk ouk e/, e/, w"s ;w/I gzikph ftu t?D gk e/ Gh,<br />

e[cao e[cao s'bdk s'bdk fojk, fojk, fe fe ;kvh ;kvh wks wks p'bh p'bh gzikph gzikph BjhI BjhI j?. j?. p'bh p'bh dk dk Xow Xow BKb<br />

BKb<br />

e'Jh e'Jh f;Xk f;Xk ;zpzX ;zpzX BjhI BjhI jz[dk. jz[dk. gzikp gzikp ftu ftu Jh;kJh, Jh;kJh, w[;bwkB, w[;bwkB, f;Zy f;Zy s/ s/ fjzd[{ fjzd[{ ;ko/<br />

;ko/<br />

jh jh t;d/ t;d/ jB. jB. eh eh ;kfonK ;kfonK dh dh p'bh p'bh nZv'-nZv nZv'-nZv j' j' ;edh ;edh j?< j?< fjzd{ fjzd{ ;wki ;wki d/ d/ Fkso<br />

Fkso<br />

w[yhnK w[yhnK B/, B/, t?;/ t?;/ sK sK f;ZyK f;ZyK Bkb Bkb ;zpzXs ;zpzXs jo jo ftuko ftuko iK iK jofJe jofJe ftjko ftjko s'I s'I w{zj<br />

w{zj<br />

w'fVnk w'fVnk j?. j?. go go gzikp gzikp ftu ftu ofj ofj e/ e/ gzikph gzikph p'b p'b e/, e/, gzikph gzikph B{z B{z nkgDh nkgDh wK wK p'bh<br />

p'bh<br />

Bk Bk wzBDk, wzBDk, fxoDk fxoDk fxoDk i'r i'r eow eow j?. j?.<br />

j?.<br />

pzrkbh fjzd{ B/ nZi sZe edh dkjtk BjhI ehsk, fe ;kvh wks p'bh<br />

pzrbk BjhI, fjzdh j?. skfwb fjzd{ B/ edh fpnkB BjhI fdZsk, fe ;kvh p'bh<br />

skfwb Bk j' e/ fjzdh j?. ;ko/ Gkos ftu fezBhnK ;kohnK p'bhnK, nZv'-nZv<br />

;{fpnK ftu p'bhnK iKdhnK jB. fe;/ fJbke/ ftu Gh nkgDh b'eb fJbkekJh<br />

p'bh Bz{ fgZm d/e/, fjzdh p'bh fe;/ fjzd{ B/ BjhI wzBh. p; fJj e/tb gzikp dk<br />

fjzd{ jh j? i' yKdk gzikp dk j?, s/ rdkoh Gh gzikph Bkb jh eodk j?. fJE/<br />

f;ZyK d/ Xow rqzE r[ow[Zyh ftu fby/ j'D eoe/, r[o{ ;kfjpkB tZb'I r[ow[yh Bz{<br />

;fseko d/D eoe/, fJj b'e gzikph p'bh ns/ gzikph otkfJsK Bz{ drk d/ oj/<br />

jB. r[o{ r[o{ ;kfjp ;kfjp ih ih B/ B/ ns/ ns/ pjkdo pjkdo f;ZyK f;ZyK B/, B/, fJjBK fJjBK b'eK b'eK bJh bJh pV/<br />

pV/<br />

goT[goeko goT[goeko ehs/. ehs/. ukjhdk ukjhdk sK sK fJj fJj ;h ;h fe fe ;w[Zuh ;w[Zuh fjzd{ fjzd{ t;'I t;'I r[o{ r[o{ ;kfjp ;kfjp gqsh<br />

gqsh<br />

o'w-o'w o'w-o'w s'I s'I foDh foDh j[zdh. j[zdh. nfxqsxDsk nfxqsxDsk dh dh fJzsjk fJzsjk t/y' t/y' fe fe fe ;ko/ ;ko/ ;ko/ T[geko T[geko T[geko ft;ko<br />

ft;ko<br />

ft;ko<br />

e/, e/, gzikph gzikph (n;b (n;b ftu ftu r[ow[yh) r[ow[yh) p'bh p'bh Bz{ Bz{ jh jh X'yk X'yk d/ d/ rJ/. rJ/. fJzBk fJzBk co/ph co/ph s/ s/ M{mk<br />

M{mk<br />

ftnesh ftnesh ;akfJd ;akfJd d[BhnK d[BhnK ftu ftu feXo/ feXo/ Bk Bk fwb/, fwb/, fizBK fizBK gzikph gzikph fjzd{ fjzd{ j?. j?. pd/;aK pd/;aK ftu<br />

ftu<br />

ik ik e/, e/, b'ehI b'ehI T[E'I T[E'I dh dh p'bh p'bh gVQd/ gVQd/ fbyd/ fbyd/ s/ s/ p'bd/ p'bd/ jB. jB. Gkt/I Gkt/I fJ; fJ; bJh bJh fezBh<br />

fezBh<br />

[88]


fwjBs fwjBs jh jh feT[I feT[I Bk Bk eoBh eoBh gt/. gt/. fJXo fJXo iBw iBw s'I s'I jh jh gzikp gzikp dk dk gkDh gkDh ghe/, ghe/, ;ko/<br />

;ko/<br />

eko eko ftjko ftjko ftu ftu gzikph gzikph tos tos e/, e/, fjzd{ fjzd{ f;ZXk f;ZXk e[cao e[cao s'b s'b oj/ oj/ jB jB fe fe @@;kvh @@;kvh wK<br />

wK<br />

p'bh p'bh gzikph gzikph BjhI BjhI j?##.<br />

j?##.<br />

fJjBK iBz{Bh fjzd{nK d/ fgSbZr, eJh ;ko/ @@nrKjtX{## ;'u tkb/<br />

ftnesh, nkgD/ nkgB{z f;Zy Bk nytk e/, gzikph nytkD ftu @@cyao## wfj;{;<br />

eod/ jB. T[j ikDd/ j'J/ Gh co/p eo oj/ j[zd/ jB fe nro gzikp d/<br />

fJfsjk; ftu'I, d; r[o{nK d/ goT[geko G[bk fdZs/ ikD, f;Zy ;{ofwnK dh<br />

pjkdoh Bz{ tZy eo fdZsk ikt/, sK pkeh fJE/ cyao:'r pu/rk jh eh< e/tb<br />

Bw'FhnK Fow;kohnK, jkoK s/ rdkohnK jh pkeh ofj ikDrhnK. fizBk e[ f;o<br />

T[Zuk eoe/ n;hI fiT[ ;e/ jK, fJj f;oc r[o{ BkBe ftukoXkok d/ gqc[bZs j'D<br />

eoe/ j?. fJ; dk d{ik gZy sK fJjh d;dk j? fe XkVth ftd/;aK ftu'I nkT[Id/<br />

;h. wB nkJhnK b[ZNK eod/ ;h. i'pB wshnK w[fNnkoK Bz{ G/vK tKr nZr/<br />

bkT[Id/ ;h. nEkj XB, ns/ o{g b[ZN e/ tkg; gos iKd/ ;h. e'Jh okj o'eD<br />

tkbk BjhI ;h. fJjh fJjh ;h ;h Bk Bk gzikph gzikph e"w< e"w< fJ; fJ; @@gzikph @@gzikph e"w## e"w## Bz{ Bz{ e[okj/ e[okj/ gkT[D<br />

tkbk tkbk i'rh i'rh spek spek ;h. ;h. b[ZN b[ZN e/ e/ ykD ykD tkbk tkbk pqkjwD pqkjwD N'bk N'bk ;h. ;h. nfrnkBsk nfrnkBsk ftu<br />

ftu<br />

rofenk rofenk nkw nkw iB;wz{j iB;wz{j ;h. ;h. i/ i/ r[o{ r[o{ BkBe BkBe ;kfjp, ;kfjp, fJ; fJ; tos tos oj/ oj/ fxoDs<br />

fxoDs<br />

tosko/ tosko/ Bz{ Bz{ eoKshekoh eoKshekoh w'V w'V Bk Bk fdzd/, fdzd/, sK sK p/Fowh p/Fowh ns/ ns/ ijkbs ijkbs s'I s'I f;tkJ/ f;tkJ/ j? j? jh<br />

jh<br />

eh eh ;h, ;h, @@gzikph @@gzikph e"w## e"w## e'b<<br />

e'b<<br />

d{ik @@wkD @@wkD :'r :'r ;kfjs## ;kfjs## i/ ;h gzikp e'b sK T[j ;h jho oKM/ dk<br />

b[Zug[Dk. woh nkswk Bkb, fpBK fe;/ tv/o/ Nhu/ s'I, pkoK ;kb sZe jho d/ xo<br />

wZMK B{z gZm/ gkT[D/ s/ r'jk e{Vk eoBk. fJjh ;h BK oKM/ dh @@pjkdoh##< @@pjkdoh##< pkoK<br />

;kb sZe wZMK ;KGD tkb/ r?os jhD oKM/ bJh, wK fgT[ s'I @@u'oh u'oh jho<br />

u{ohnK e[ZN e/ ytkT[Idh j?. eh pkoK ;kbK sZe @@u'oh fJ;ae## jh gzikphnK dh<br />

;akB j?< okMK fco Gh jho Bz{ ftnkj Bk ;fenk. ftbedk sVcdk i'rh pDe/<br />

eZY b? iKdk j?. tkj w/o/ gzikphU ! fJjh j? s[jkvk fto;k< ;kfjpK Bz[{ T[Xkb<br />

e/ fwoia/ B/ i' eVQh x'bh j?, T[j fe;/ s'I r[ZMh fSgh BjhI j?. fejV/ @@Xow<br />

dh okyh## eodk izv j/m tZfYnk frnk Gbk< @@gzikph @@gzikph e"w##<br />

e"w## Bz{ fe; nzXeko<br />

ftu v'p ojhnK jB fJj ejkDhnK< @@gzikph @@gzikph e"w## e"w## d/ bzpVdkoK tZb'I ;g;ZaN<br />

[89]


eoBk pDdk j?. f;ZyK d/ e[M Bk;wM ftnesh Gh, fJ; @@gzikph e"w## tkb/<br />

;apd ikb ftu T[bM e/, nkgD/ nkg Bz{ @@;?e{bo @@;?e{bo s/ s/ nkrKj nkrKj tX{## tX{## nytkT[D<br />

d/ ;"Iae ftu, r[o{ BkBe ftukoXkok Bz{ nu/s (iK ;[u/s)o{g ftu fgZm d/ iKd/<br />

jB. f;Zyh dkfJo/ ftu ofje/, T[jBK Bz{ ;ziw tkbk ihtB fiT[Dk gt/rk.<br />

Bf;ank dk fsnkr eoBk j't/rk. ekwBktK s/ ekp{ oZyDk gt/rk. fo;atsK, p/<br />

JhwkBhnK s'I puDk gt/rkHHHH. fJj ;kohnK wzd eos{sK eoB bJh, okj gZXok<br />

pDkT[D tk;s/, @@f;Zy e"w## dh EK fco @@gzikph e"w## dk Yzv'ok fgZfNnk iKdk<br />

j?. w?I ikDdk jK, fe f;Zy nytkT[D tkb/, f;Zyh dk iK r[opkDh dk tk;sk gk<br />

e/ d[;aN eowK s'I j'VB d/ uK; j?r/ B/. i' r[o{ BkBe d/ Bkw s'I jh w[Beo<br />

j' frnk, T[; Bz{ fe; rZb dk tk;sk gkJhJ/< nfij/ @@gzikphnK## B{z pkpk pzdk<br />

f;zx dh ;{owrsh ft;o rJh. Btkp eg{o f;zx, ;qL iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk,<br />

;qL uVQs f;zx G[Zb rJ/. fJjBK Bz{ wjkokik oDihs f;zx uzrk Bk bZrk. joh<br />

f;zx Bb{nk, ;qL ;akw f;zx nNkohtkbk c[ZNh nZy Bk GkJ/. ;akfJd fJj b'e<br />

r[bkw ifjBhns tkb/, @@gzikphnK## @@gzikphnK## @@gzikphnK## d/ tkfo; pDB ftu fiankdk @@cyao##<br />

wfj;{; eod/ jB.<br />

d[ydkJh gfjb{ fJj j? fe nkgD/ nkg Bz{ f;Zyh d/ Mzvk podko, gzikp<br />

d/ gfjo/dko, s/ gzikph p'bh d/ iKpki oky/ j'D d/ dwri/ wkoB tkb/,<br />

nekbhnK B/ gzikp dh oki ;Zsk s/ ekpia j'e/ Gh, gzikph p'bh dk e'Jh<br />

fiaeo:'r Gbk BjhI ehsk. ;r'I ;qh gqek;a f;zx pkdb ;oeko (1997 s'I 2002)<br />

ftu ftfdnk wzsoh ;qL s'sk f;zx B/, gzikph Bkb X'qj ewkT[D tkb/ ezw ehs/<br />

. fJe sK ;ko/ ;oekoh s/ r?o ;oekoh dcsoK ftu gzikph ftu ezw eki eoB<br />

bJh ;yas jdkfJsK ikoh eoBhnK pDdhnK ;B, BjhI ehshnK. gzikph Gk;ak ftu<br />

ezw eoB s'I bkgqtkjh tosDk,@@;iak:'r## pDkT[Dk ukjhdk ;h, BjhI pDkfJnk.<br />

gzikp ftu fjzd{ iE/pzdhnK tZb'I (fit/I n?;HvhH ;e{b, ekbi s/ vhHJ/HthH ;e{b,<br />

ekbi s/ ;hHphHn?;HJhH ;z;EktK) f;ZXhnK nkgDh wBwoiah dk f;b/p; pDk e/<br />

bkr{ eodhnK jB. fJjBK ;z;EktK B/ gzikph Bz{ gzikp ftu ofj e/, g{oh soQK<br />

fsbKibh d/ fdZsh j?. i/ e'Jh ;e{b ftu gVQdk pZuk gzikph p'bdk @@cfVnk##<br />

@@cfVnk##<br />

ikt/ sK fJ; @@ngokX## @@ngokX## pdb/ ;iak dk jedko j?. ;qL s'sk f;zx ih ns/ T[;<br />

[90]


dh nekbh ;oeko B/ e/Ido ftubh Gkigk GkJhtkb jkew ;oeko e'b, vzvT[s<br />

sK pVh ehsh, go Bw';ah s'I f;tkJ/ gqkgs e[M Bk eo ;e/. ;zB 1968 ftu E'V/<br />

e[ ;w/I bJh pfDnk w[Zy wzsoh ;qL bSwD f;zx frZb, Bt/I pD/ gzikph ;{p/ dh<br />

@@gfjbh @@gfjbh ;oekoh ;oekoh p'bh p'bh p'bh gzikph## gzikph##<br />

gzikph## dk wsk gk; eotk frnk. t?;/ 40 e[ ;kb s'I<br />

gzikph p'bh pko/ @@goBkbk T[E/ dk T[E/## jh j?.<br />

;r'I nekbh ;oeko ftu wzsoh ;qhwsh bZSwheKs uktbk B/, w[eZdw/<br />

G[rs oj/, p/d';a/ f;Zy rGo{nK d/ ekfsb g[fb; tkfbnK Bz{ w'NhnK oewK d/ e/<br />

;BwkB eodh ojh. i' ekfsb g[b;hJ/ i/jbK ftu pzd ;B, T[jBK Bz{ i/jb<br />

ftu ik e/ fJjh iBkBh uktbk, oZyVhnK pzB e/ nkT[Idh ojh. ;kv/ @@nekbh<br />

@@nekbh<br />

;a/o## ;a/o## ;oe; ;oe; ftu ftu swk;ak swk;ak ftykT[D ftykT[D tkb/ tkb/ F/oK F/oK Bkb'I Bkb'I Gh Gh fBZxo fBZxo rJ/. rJ/. fJ; fJ; iBkBh<br />

iBkBh<br />

d/ d/ fto'X fto'X ftu ftu s/ s/ jikoK jikoK p/d'fFnK p/d'fFnK d/ d/ jZe jZe ftu, ftu, fJe fJe jT[ek jT[ek Gh Gh Bk Bk b? b? ;e/, ;e/, d'<br />

d'<br />

nEo{ nEo{ jh jh Bk Bk e/o e/o ;e/. ;e/. fJj fJj j? j? @@f;obZE @@f;obZE ;{ofwnK, ;{ofwnK, e[opkBh e[opkBh tkb/ tkb/ r[of;ZyK r[of;ZyK dk<br />

dk<br />

F'qwDh F'qwDh nekbh nekbh db##< db##<<br />

db##< fJjh bZSwh eKs ;qh wsh ih 2007 s'I pDh nekbh Gkigk<br />

;oeko ftu nkgD/ wzsoh g[D/ dh o;wh ;jz[ u[eDr/ ;w/I Gh, d' nZyo gzikph<br />

ftu p'bD s'I ;kc fJBeko eo rJh. fjzdh ftu ;j[z u[Ze e/, ;ko/ nekbh db<br />

d/ w{zj s/ fco eokoh ug/V wko rJh. nZi eZb @@nekbh db##, gzikph gkoNh<br />

pBkw dkjVh tkbh Gkigk dk o{g XkoB eo u[fenk brdk j?.<br />

r[o{ ;kfjp dh T[Zsw ftukoXkok, ns/ f;Zy :'fXnK tZb'I nkgDk nkgk<br />

e[opkB eoe/ i' g{oB/ gkJ/, T[; ekoB gzikp d/ fjzd{ 1916 sZe nkgD/ nkg Bz{<br />

@@;fjiXkoh f;Zy## nytKd/ oj/, fjzd{ BjhI. gzikp ftu gfjbhtko ;aoXkokw<br />

fcb"oh (1837-1881) B/, nzro/iaK dh ;ogq;sh j/m f;Zy Xow d/ fto[X e{V e[co<br />

p'fbnk s/ fbfynk. fJ; GZdo g[o;a dhnK nfjwekBk ngwkB iBe fNgZDhnK<br />

dk i[nkp d/D bJh jh @@f;zx @@f;zx ;Gk## ;Gk## dh ;EkgBk j'Jh ;h. w"i{dk d"o ftu,<br />

bkbk irs BkokfJD (w"s 1981) B/ f;ZyK d/ iywK s/ b{D jh fSVfenk. ;[nkwh<br />

dfJnk Bzd, r[ioksh ;h. T[;B/ gzikph fjzd{nK Bz{, r[opkDh gVQd/, r[od[tko/<br />

iKd/ t/fynk. sK nZr pp{bk j' frnk. T[; B/ gzikph dk fto'X sK ehsk jh,<br />

;r'I r[opkDh ns/ r[o{ ;kfjpkB dh gftZso Fy;hns s/ Gh fuZeV ;Z[fNnk. fJ;<br />

soQK fJjBK iBz{Bh b'eK B/, fjzd{ f;Zy tZy' tZy jB, dk nfijk iafjo x'fbnk<br />

[91]


fe pj[frDsh fjzd{nK d/ jZvK ftu T[so frnk. fJe' gT[D gkDh iK tksktoD<br />

ftu ofjzd/ j'J/ Gh, f;Zy ns/ fjzd{ ;[Gk eoe/ pj[s d{o d{o jB. fJ; tX ojh<br />

d{oh s'I xpok e/ @@fjzd{ f;Zy J/esk fizdkpkd## d/ Bkjo/ bkT[D/ g? oj/ jB.<br />

d/;a d/ N[eV/ (f;Zy oki) j''D s'I G?n yke/, @@d/;a dh J/esk n"o nyzvsk## d/<br />

ezBgkVt/I p/b'V/ okr nbkg/ ik oj/ jB. T[Zsw ftukoXkok dk yaikBk r[opkDh<br />

Gh fJjBk iBz{Bh b'eK Bz{, g;zd BjhI j?. fJ; dh Ekt/I eowekvK tfjwK GowK<br />

Bkb Goh, t?fde pkDh uzrh brdh j?. wjkB goT[gekoh r[o{ ;kfjpkB Gh<br />

@@c[ZNh nKy## BjhI GkT[Id/. T[jBK dh Ekt/I vwo{ tkb/, ;ZgK tkb/ f;at ih<br />

;fseko:'r jB. bkb wz{j tkb/, bzwh g{S tkb/ jBz{wkB ih ;aoXk d/ gkso jB.<br />

jkEh d/ w{zj tkb/, u{j/ dh ;tkoh tkb/, w?b/ s'I pD/, rD/;a ih pV/ uzr/ brkJ/<br />

jB. nZm pkjtKtkbh, ;/ao dh ;tkoh eoB tkbh, ekbh ghbh iK ekwtk;BK ftu<br />

v[Zph d/th, ;fseko:'r j? @@gZEo d/ GrtkBK## nZr/ BZe orfVnk ik ;edk j?.<br />

dfonktK dh g{ik ehsh ik ;edh j?. @@;u eh pkDh## T[ukoB tkb/, ;Zu d/<br />

okj s/ nv'b uZbD tkb/, r[o{ BkBe ;kfjp gqtkB BjhI jB. ;z;feqs fJe wo<br />

u[Zeh GkFk @@nkdoDh:## j?. fjzdh i' 1835 s'I gfjbK n?Be bke/ t/fynk Gh<br />

feXo/ ftykJh BjhI fdzdh ;h, nZi T[j ;fseko:'r j?. gzikph fi;Bz{ p'bD tkb/<br />

(wjkB e';a w[skpe 1927 ftu) pkJh eo'V b'e jB. nwohek, e?B/vk, fJzrb?Iv<br />

s/ EkJhb?Iv ftu, gzikph ;oekoh ;e{bK ftu gVQkT[D dh gotkBrh j?. i/ gzi<br />

e[ pZu/ fJe ;e{b ftu, gzikph gVQB dh fJZSk gqrN eoB, sd ;oeko T[jBK<br />

bJh wk;NoK dk gqpzX eo/rh. j;gskb, p?IeK nkfd ftu, p'ov fby e/ bkJ/<br />

j'J/ jB -@@n;hI gzikph p'bd/ jK##. pj[s EktK s/ gzikph ftu @@ih nkfJnK Bz{##<br />

fbfynk j'fJnk fwb iKdk j?. ftd/;aK ftu gzikph ftek; eo ojh j?. Gkos<br />

ftu yk; eo fjwkub, jfonkDk, e;awho, fdZbh s/ gzikp ftu gzikph wo ojh<br />

j?. gkfe;skBh gzikp ftu th brGZr fJjh jkbs j?. T[jBK B/ sK gzikph dh<br />

fbgh Gh @@;akj w[yh## (Gkt cko;h) tkbh ukb{ ehsh j'Jh j?. fJXobh gzikph<br />

ftu ;z;feqs jkth j' rJh j?. gkfe;skBh gzikp ftu cko;h ;tko j' rJh j?.<br />

ftukoh gzikph wK fco Gh ni/ ihts j?.<br />

@@fjzd{ @@fjzd{ f;Zy f;Zy J/esk## J/esk## d/ d/ ;zx ;zx gkV{ gkV{ Bkjo/ Bkjo/ bkT[D bkT[D tkfbnK tkfbnK Bz{ Bz{ edh edh g[ZS<br />

g[ZS<br />

[92]


t/yDk, t/yDk, fe fe f;Zy f;Zy otkfJsK otkfJsK Bz{ Bz{ ysw ysw eoe/, eoe/, J/esk J/esk eoBh eoBh ukj[zd/ ukj[zd/ j'< j'< gzikph gzikph p'bh<br />

p'bh<br />

Bz{ Bz{ esb esb eoe/ eoe/ J/esk J/esk ukj[zd/ ukj[zd/ j'< j'< f;Zyh f;Zyh ;o{g ;o{g Bz{ Bz{ Bcaos Bcaos eoe/ eoe/ J/esk J/esk ukj[zd/ j'<<br />

r[o{ r[o{ rqzE rqzE ;kfjp ;kfjp dh dh TZ[sw TZ[sw ftukoXkok ftukoXkok Bz{ Bz{ fsnkr fsnkr e/, e/, J/esk J/esk ukj[zd/ ukj[zd/ j'< j'< fco fco f;Zy<br />

f;Zy<br />

;wki ;wki Bz{ Bz{ ;wM ;wM b?Dk b?Dk ukjhdk ukjhdk j?, j?, fJj fJj J/esk J/esk f;ZyK f;ZyK dh dh iawho iawho d/ d/ epo;skB epo;skB s/<br />

s/<br />

j' j' ;e/rh. ;e/rh. f;Zyh f;Zyh wfjb wfjb d/ d/ yzvoK yzvoK s/ s/ j' j' ;e/rh. ;e/rh. ;w[Zu/ ;w[Zu/ gzikp gzikp ftu'I ftu'I f;ZyK f;ZyK Bz{<br />

Bz{<br />

T[ikV e/, fJE/ GJhJ/, GJhJ/, pzrkbh, pzrkbh, fpjkoh fpjkoh fpjkoh p;k p;k p;k e/ e/ e/ iao{o iao{o j' j' ;e/rh.<br />

;e/rh. ek;a fe f;Zy<br />

w[yh edh rcbs dh BhId ftu'I ikr g?D. gzikph Bz{ pukT[D tk;s/ T[fus ekoi<br />

T[bhe b?DHHHHHHHHHHH.<br />

gzikph ftu'I r[ofJfsjk; eZY fdZsk ikt/ sK pkeh ;aow;koh jh pu/rh.<br />

gzikph p'bh ftu'I r[opkDh eZY fdZsh ikt/ sK bZuosk jh ofj ikt/rh. gzikph<br />

;fGnkuko ftu f;ZyK dk fiaeo Bk ehsk ikt/ sK pkeh ekfJosk jh ofj ikt/<br />

rh. gzikp Gkos bJh b'j/ dk dotkiak ;h jwbktoK Bz{ o'eD bJh. f;Zy fJ;<br />

dotkia/ d/ pjkdo gfjo/dko ;B. T[j nfiZs dotkiak s'V fdZsk frnk j?.<br />

T[;d/ @@f;Zy gfjo/dkoK## e'b'I, i' e[M Gh wkD:'r ;h, ;G y'j fbnk frnk j?.<br />

dkfr;skB dk gqf;X b/ye, o;{b jwiks't fbydk j? fe ;kv/ d/;a ftu id'I<br />

fe;/ Bz{ ;fGnZe p'bh ftu, f;o/ dh p/fJiash eoB tkbh rkb eZYh iKdh j? sK<br />

fJT[I j?- @@s?B{z @@s?B{z @@s?B{z nkgDh nkgDh nkgDh wK wK wK p'bh p'bh p'bh G[Zb G[Zb G[Zb ikt/. ikt/. ikt/. s?Bz{ s?Bz{ s?Bz{ nkgD/ nkgD/ nkgD/ jwtsBk jwtsBk s'I s'I ftS'V ftS'V fdZsk<br />

fdZsk<br />

ikt/##.<br />

ikt/##.<br />

fjzdh fcbwK dk w;aj{o ebkeko pboki ;kjBh pzrkb ftu ;qh<br />

okfpzdo BkE N?r'o tZb'I ubkJ/ ik oj/ ekbi, ;aKsh fBe/sB ftu gVQdk ;h.<br />

nzro/iah ftu ejkDh fby e/, ;kjBh B/ N?r'o B{z ftykJh. ejkDh gVQ e/ N?r'o<br />

B/ ;kjBh Bz{ ;[Mk fdZsk - @@ejkDh uzrh j?, go fizBh tXhnk ejkDh s{z nkgDh<br />

wK p'bh (gzikph) ftu fby ;edk j?I, j'o fe;/ p'bh ftu BjhI##. T[;s'I wro'I<br />

pboki ;kjBh, gzikph tb gos nkfJnk. j'o b/yK feskpK s'I fJbktk, d' pj[s<br />

jh T[sw feskpK gzikph fgnkfonK dh M'bh ftu gkJhnK, @@w/ok gkfe;skBh<br />

;caoBkwk s/ w/ok o{;h ;caoBkwk##.<br />

i{B 24 ;zB 1962 ftu gzikph p'bh dh T[&ZBsh tk;s/ gfNnkbk fty/<br />

@@gzikph :{Bhtof;Nh ;Ekgs ehsh. fJ; ;w/I Gkos d/ ok;aNogsh vkL okXkfe;aB,<br />

[93]


gzikp d/ rtoBo n?BHthHrkvfrb, w[Zy wfjwkB ;B. T[d'I w[Zy wzsoh ;L gqskg<br />

f;zx e?o'I B/ nkgD/ Gk;aD ftu fJj ;apd Gh ej/- @@wkD:'r ok;aNogsh ih !<br />

gzikph p'bh pV/ MZyVK, s{ckBK s/ w[;hpsK ftu'I fBebh j?. fJ; B/ sbtkoK,<br />

shoK, yzfvnK, B/fianK d/ rhs rkJ/ jB. izrbK p/fbnK s/ wko{EbK ftu,<br />

o[wKfNe Y'b/ rkJ/ B/. fJ; p'bh B/ ;{ofwnK, :'fXnK s/ ;ajhdK dhnK nDyh<br />

tkoK dhnK r{zikoK gkJhnK B/. fJ; B/ Grs pkDh, r[o{pkDh s/ gqG{ Grsh dk<br />

okr nbkfgnk j?. nZi fJj fJe frnkB wzdo, gzikph :{Bhtof;Nh ftu nk<br />

fpokih j?HHHHHHH##. (f;Zy gzE ft;at e';a gzBk 1172)<br />

iafjohb/ fcoe{ gquko ekoB ns/ ;"Vh okiBhsh d/ dpkT[ ftu, gzikph<br />

p'bh nDfrDs gZyK s'I jwfbnK dk f;aeko j'Jh j?. fjzd{ s/ w[;bwkB (ftofbnK<br />

Bz{ SZve/) fJ; Bz{ fgZm d/ rJ/ jB. i/ f;ZyK B/ nkgDh fiazw/tkoh Bk ;zGkbh sK<br />

fJj wkfyUI fwZmh p'bh, fes/ ;kBz{ nkgDh @@wK p'bh G[Zb ikD dk ;okg## Bk<br />

d/ d/t/. fgqEth oki eg{o fJe gzikph ;h. T[; dk ;kok ykBdkB Gkos ftu'I<br />

f;oeZYt/I ;EkB s/ fojk j?. fit/I oki eg{o, ;zawh eg{o s/ FFh eg{o, T[; d/<br />

g[Zso ;B. d/t nkBzd, oki/;a yzBk, Xofwzdo, u'gVk Gok, okfizdo f;zx p/dh<br />

nkfd ;ko/ gzikph ;B. nkoEe gZy'I ;woE ;B. f;nkDg ftu f;yob/ vzv/ s/<br />

;B. nc;'; fe fJjBK ;kfonK B/, gzikph tk;s/ e'Jh ;koEe T[gokb/ Bk ehs/.<br />

fJe' fJe ftnesh gqf;ZX fcbwh vkfJo?eNo r[biako jh ;h, fi; B/ d/o<br />

;t/o, gzikph p'bh pko/ E'VQk pj[s ezw ehsk j?. T[j Gh ;akfJd fJ; ekoB fe<br />

fJ; dk fgS'eV f;Zyh ti'I ;h, s/ r[biako dk n;bh Bkw @@;qL g{oB f;zx## ;h.<br />

d/;a-ftd/;a ftu nBzs r[odtko/ jB, p/nzs uVQktk Gh uVQdk j?.<br />

bzro, fJwkosK Bro ehosB s/ w[eZdw/ pj[s ubd/ jB. Xow gquko tk;s/<br />

, ns/ gzikph p'bh pZfunK Bz{ f;ykT[D bJh, gqpzXeK e'b e'Jh g?;k BjhI j?.<br />

nfij/ wko{ gqpzX ftu f;Zyh Gh wo ojh j?, s/ gzikph p'bh Gh wodh ik ojh<br />

j?. ukjhdk sK fJj ;h fe r[ows d/ frnkB tkb/ pZfunK Bz{, tZv/ Brd fJBkw<br />

fdZs/ iKd/. r[ows frnkB d/ Bkb Bkb f;Zyh ;o{g ftu ;i/ pZfunK Bz[{ j'o Gh<br />

tZv/ fJBkw fdZs/ iKd/. m/m gzikph p'bD tkb/ F[ZX fbyD tkfbnK Bz[{, j'o tZX<br />

;BwkB fdZsk iKdk. sK fe fJjBK Bz{ t/ye/ j'o pZu/ fJ; gk;/ nkgD/ nkg, fyZu/<br />

[94]


ub/ nkT[Id/. fJjBK f;o'fgnK ns/ ;BwkBK fuzBQK Bkb e[M BjhI ;ztoBk. fJ;<br />

s'I nZr/ edw g[ZNDk gt/rk. r[o{ ehnK r'beK d/ w[{zj fJ; ezw bJh y'bQD/ g?Dr/.<br />

NhHthHu?BbK okjhI fiE/ bZuosk Gog{o ebuo, ;kv/ xoK ftu g{oh<br />

soQK ekpia j' u[Zfenk j?. T[ZE/ gzikph p'bh dk G'r gkT[D tk;s/ fJj pj[s<br />

skesto jfEnko j?. ;t/o s'I ;akw se xoK ftu e/tb fjzdh dk jh oki j[zdk<br />

j?. fizBh e[ gzikph n;hI p'bd/ jK, T[; ftu fjzdh ns/ ;z;feqs x[;g?m eodh<br />

ubh iKdh j?. wk;{wK dk iBw s/ y/YK NhHthH tkb/ ewo/ ftu jh ne;o j[zdhnK<br />

jB. pugB s'I jh fjzdh fjzd{ s/ bZuosk T[;dh fizadrh dk nN[ZN fjZ;k pD iKd/<br />

jB. f;Zyh d/ @@wkbeK## B/ fJ; gk;/ t/yD dk edh :sB jh BjhI ehsk. Gkos<br />

ftub/ nopgshnK tZb'I, gzikp ftu eJh fjzdh nyapko ukb{ eo fdZs/ rJ/ jB.<br />

fJjBK dh ehws xZN j?, ;wZroh tX j?. fBZih o;{y tos e/, nkgDh frDsh<br />

tXk oj/ jB. gzikph ftu SgD tkb/ nyapko, fJjBK dk w[ekpbk eoB'I<br />

n;woZE B/. j"bh j"bh dw s'Vd/ ub/ ikDr/. nopK o[g? d/ piNtkbh F'qwDh<br />

ew/Nh B/, fJ; gk;/ edh ;[gBk sZe BjhI fbnk. nkgDh e[zGeoBh BhId ftu'I edh<br />

BjhI ikrh. okiBhfse gkoNhnK d/ nkgD/ nyapko jB. go fJXo ;kv/ @@F'qwDh<br />

nekbh db## (T[oc gzikph gkoNh) B/, fJ; dh iao{os jh BjhI ;wMh. nfsnzs<br />

b'V j? r[opkDh dh ;[Zuh ftukoXkok Bz{ ihts oZyD bJh, fBZih :sB<br />

eoe/, gzikph p'bh Bz{ gqc[bZs eoB tk;s/, pDdk ;odk :'rdkB gkJhJ/. f;ZyK<br />

Bz{ nkgDh fizaw/tkoh gfjb d/ nkXko s/ ep{b eoBh ukjhdh j?. i/ d{i/ gzikph<br />

s'I w{zj w'V rJ/ jB, sK eh f;Zy Gh T[;/ gkg d/ Gkrhdko pDBr/. Bjh ! f;ZyK<br />

Bz{ ;Zu/ ;g{s pDBk ukjhdk j?. r[otke jB -<br />

nzX/ nzX/ nebh nebh pkjo/ pkjo/ fenk fenk fsB fsB f;T[ f;T[ ejhn?..<br />

ejhn?..<br />

fpB[ fpB[ fpB[ r[o r[o r[o gzE gzE gzE Bk Bk ;{MJh ;{MJh fes[ fes[ fpfX fpfX fBopjhn?.. fBopjhn?.. (229)<br />

(229)<br />

000<br />

000<br />

[95]


KXh dk f;ZyK Bkb Xo'j<br />

fJe tkoh (1969) nwoheh ;oeko tZb'I eowuzd rKXh Bz{ :kd<br />

eofdnK vke fNeN Skg e/, T[Zgo fJj nZyo nzfes eo fdZs/ -@@fjzd{ ok;aNo<br />

dk B/sk rKXh##. p; fco eh ;h. ;koh fjzd{ gq?; B/ n;wkB f;o s/ u[Ze<br />

fbnk.ny/ rKXh Bz{ ok;aNo fgsk fby d/Id/ sK mhe ;h. fjzd{ ok;aNo dk B/sk<br />

feT[I fbfynk< fXnkB d/D:'r rZb fJj j? fe rKXh ;koh T[wo, fjzd{ ok;aNo,<br />

s/ fjzd{ oki pDkT[D bJh (b[et/I sohe/) ezw eodk fojk. fjzd{ d/th d/tfsnK<br />

dh g{ik eodk fojk. fjzd{ oj[ ohsK fBGkT[Idk fojk sK fjzd{ ok;aNo dk jh B/<br />

sk j'fJnk, r[Z;k feT[I<<br />

fe;/ ;w/I iksK Gkt/I ezwK s/ nkXkos ;B. rKXh iBw s'I jh iks gksh<br />

gqpzX ftu ft;atk;a oZydk ;h. T[j rhsk okwkfJD, wjKGkos, t/d nkfd Bz{<br />

@@gftZso Xow rqzE## wzBdk ;h. ;G s'I em'o @@Xkowe ekBz{B wzB{z f;fwqsh##<br />

fto[ZX rKXh edh fJZe bcia sZe BjhI p'b ;fenk. id'I vkeNo nzp/deo B/ ;zB<br />

1927 JhL ftu wB[Zysk Bkb efjo ewkT[D tkbh, wzBz{ f;fwqsh Bz{ u"IeK u"okfjnK<br />

ftu nZr bk e/ ;kV d/D dk n?bkB ehsk. T[; tes rKXh Bz{ Gh ;Zdk fdZsk<br />

frnk. i/ s{z ;Zu/ wB', nS{sK Bz{ pokpo wzBdk j?I, sK fJjBK gkg GohnK<br />

(ny"sh) Xkofwe feskpK Bz{ ;kVBk jh gt/rk. rKXh ;kc w[eo frnk, @@jw n?;k<br />

BjhI eo ;ed/##. rKXh nkw jh fejk eodk ;h fe Gkt/I w/o/ nk;aow ftu ;ko/<br />

fJeZm/ ykDk yKd/ jB go i/ e'Jh gqj/ia eo/ sK w?I T[; Bkb Bkokia BjhI j[zdk.<br />

w?I y[d S{nk S{s Bz{ wzBdk jK. fjzd[{ i' ftjko eod/ jB, nkgD/ Xow rzqE d/<br />

j[ew w[skpe eod/ jB, fJj e'Jh p[ok BjhI j?.<br />

vkH nzp/deo ukj[zdk ;h fe dfbs, Jh;kJh, w[;bwkB iK f;Zy pD<br />

ikD, fjzd{ Xow ftu fJjBK bJh f;tkJ/ ngwkB d/ j'o e[ZS BjhI j?. rKXh B/<br />

vkL nzp/deo Bkb eJh tkoh whfNzrK ehshnK. @@B/e ;bkj## fdzfdnK rKXh B/<br />

fejk - @@nS{s b'e nro Jh;kJh Xow frqjD eoBr/, sd ;wM' nzro/iaK tZb'I<br />

[96]


Gkos s/ fszB ;" ;kb ehs/ rJ/ i[bwK Bz{ ;jh mfjok oj/ j'Dr/. nkgDh<br />

;fGnsk s'I Gh d{o j' ikDr/. w[;bwkB pD ikD dk noE j?, T[jBK d/ i[abwK<br />

Bz{ gqtkBrh d/Dh ns/ nkgDh ;fGnsk s'I w{zj w'V b?Dk. i/ s[;hI e'Jh j'o Xow<br />

ngDkT[Dk ukj[zd/ j', sK f;Zy pD ikT[. f;Zy fes'I pkjo'I BjhI nkJ/, fJjBK fes/<br />

pkjo ikDk Gh BjhI. fJ; bJh w?I ukj[zdk jK s[;hI f;Zyh Xow XkoB eo bU.@#<br />

fJj r[gs :'iBk ;theko eo bJh rJh. rKXh B/ ft;atk;a d[nkfJnk fe s[;hI<br />

f;Zy pDB bJh i' Gh eoBk j? eo', w?I fe;/ e'b fJj G/s BjhI dZ;Krk. vkH<br />

nzp/deo B/ fJ; gk;/ f;ZyK Bkb fwbe/ ezw eoBk F[o{ eo fdZsk. BBekDk<br />

;kfjp r[od[tko/ d/ w?B/io GkJh Bo?D f;zx B/ ftF/F fdbu;gh Bkb, pzpJh<br />

(nZi eZbQ w[zpJh) ftu @@r[o{ r'fpzd f;zx ykb;k ekbi## ;Ekfgs ehsk.<br />

wjkok;aNo d/ nS{sK bJh d[fBnkthI ftZfdnk d/ Bkb-Bkb, f;Zy Xow dh ftZfdnk<br />

fdZsh ikD bZrh. Bkb jh vkeNo nzp/deo bJh fJZe SkgkykBk bk e/ fdZsk,<br />

sK fe T[j nkgDh fbys okjhI b'eK sZe ftuko g[uk ;eD.<br />

rKXh B/ id'I t/fynk fe nzp/deo B/ w[;bwkBK ns/ Jh;kJhnK tZb'I<br />

gk;k tZN fbnk j?. f;Zyh tkb/ gk;/ nS{sK d/ M[ekT[ pko/ T[jBK d/ Xow w[yhnK<br />

Bz{ gsk bZr u[Zfenk j?. T[; ;w/I rKXh B/ ewhDh ukb ubfdnK fJe XBkY<br />

ekoykB/dko jhok uzd s/ iwBk bkb okjhI vkH nzp/deo s/ wkfJnk dk bkbu<br />

d/ e/ pVk dpk gkfJnk fe T[j f;Zy Bk pD/. vkH ;kfjp nv'b oj/. fJXo<br />

f;ZyK d/ fJZe B[wfJzd/ ;qL ;[ikB f;zx B/ rKXh Bkb w[bkeks ehsh. fJ; s'I<br />

gfjbK rKXh vkeNo nzp/deo Bz{ fJj ft;tkF d[nk u[Zfenk ;h fe gSVhnK<br />

iksK dk f;Zy Xow ftu gqt/F eoB ftu, fjzd{ wjK ;Gk e'Jh o'e BjhI gkt/<br />

rh. gSVhnK s/ nS{s Fq/DhnK Bz{ f;Zyh XkoB eoB wro'I Gh xZN frDsh<br />

tkbhnK okythnK ;j{bsK fwbdhnK ofjDrhnK.<br />

Bt/I pD/ f;ZyK Bz{ okiBhsh ftu Gh okytKeoB fdZsk ikt/rk. i[rb<br />

feF'o fpobk B/ fJ; ;wM"s/ s'I y[F j' e/, Bt/I pDB tkb/ f;ZyK d/ T[EkB bJh<br />

(1936 ftu) 25,000 o[gJ/ nogD ehs/. n?B nkyaoh ;w/I, rKXh B/ ;ko/ ft;tkF<br />

s'V e/ 22 nr;s 1936 Bz{ nkgD/ nyapko @@johiB## ftu fby fdZsk fe @@w?I<br />

nS{sK dk fjzd{ Xow ftu'I ikDk gotkB BjhI eoKrk##. rKXh B/ 07-09-36 d/<br />

[97]


johiB nyapko ftu fbfynk- @@vkH @@vkH nzp/deo nzp/deo f;ZyK f;ZyK Bz{ Bz{ fjzd{ fjzd{ BjhI BjhI wzBdk. wzBdk. T[j<br />

T[j<br />

fBFfus fBFfus s"o s"o s/ s/ Xow Xow pdbDk pdbDk ukj[zdk ukj[zdk j?. j?. i/ i/ f;Zy f;Zy fjzd{ fjzd{ j[zd/ j[zd/ sK sK e'Jh e'Jh rZb rZb BjhI<br />

BjhI<br />

;h. ;h. go go f;Zy f;Zy sK sK nkgD/ nkgD/ nkg nkg Bz{ Bz{ fjzd{ fjzd{ BjhI BjhI wzBd/. wzBd/. fJ; fJ; bJh bJh w?I w?I gfjbK gfjbK ehs/<br />

ehs/<br />

fJeoko fJeoko s/ s/ ekfJw ekfJw BjhI BjhI ofj ofj ;eKrk##.<br />

;eKrk##.<br />

fJjBK ypoK s'I wro'I wkL skok f;zx B/ Gkosh f;Zy fwFB d/ iBob<br />

;eZso, GkJh ;[ikB f;zx Bz{ rKXh Bkb w[bkeks eoB bJh G/fink. i' rbpks<br />

j'Jh T[j ;[ikB f;zx dh iapkBh fJT[I j'Jh - @@gfjbK rKXh B/ xVh eZYh s/<br />

nkfynk s[jkBz{ gzi fwzN fdZs/ iKd/ jB, S/sh rb w[ekT[.##<br />

;[ikB f;zx-@@s[jkBz{ nS{sK d/ f;Zy pDB ftu e'Jh fJsokia j?


f;Zy f;Zy feogkB feogkB BjhI BjhI fsnkrd/, fsnkrd/, w?I w?I T[jBK T[jBK dh dh jwkfJs jwkfJs jwkfJs BjhI BjhI eoKrk.## eoKrk.## r[o{ r'fpzd<br />

f;zx pko/ Gh rKXh B/ d[ydkJh fNZgDh ehsh, @@r[o{ @@r[o{ r'fpzd r'fpzd f;zx f;zx fJZe fJZe GNfenk<br />

GNfenk<br />

j'fJnk B/sk B/sk ;h##. id'I fJfsjk; ftu'I jtkb/ d/ e/ f;ZyK B/ dZ;Dk ukfjnk fe<br />

jfEnko tosD/ ;w/I dh b'V ;h. okw uzdo B/ oktD Bkb izr ehsk. feq;aB<br />

B/ noiD Bz{ ns/ T[;dh jwkfJsh c"i Bz{ bVB bJh fsnko ehsk. eh T[j Gh<br />

rbs ;B< (e'Jh i[nkp BjhI). sK nkfynk, @@w?I @@w?I nfij/ nfij/ fJfsjk; fJfsjk; s/ s/ ftFtk;<br />

ftFtk;<br />

BjhI BjhI eodk##.<br />

eodk##.(;qL eodk##.<br />

r[owhs f;zx - rKXh ns/ f;Zy)<br />

fJ;/ soQK rKXh d/ fJe gqw[Zy u/b/, ftB'pk Gkt/ B/, 1972 ftu feogkB<br />

B{z t/bk ftjk u[Zfenk jfEnko efj e/ fBzfdnk ;h. w'ouk rzr;o, r[o{ ek pkr<br />

s/ BBekDk ;kfjp ftu, f;ZyK d/ FKswJh f;de dh f;yao ;h. fJ;kJh gkdoh<br />

;hHn?cH n?vohT{ B/, nfsnzs d[yh wB Bkb fJE'I sZe efj fdZsk ;h fe @@w?I :;{<br />

pko/ gfVnk j?, ;[fDnk j?, fe T[j FKs fus ;{bh s/ uVQ rJ/. fJ; rkEk Bz{<br />

:kd eofdnK w?I nB/e tko o'fJnk jK. jo fJ;kJh ftbedk j?. nZi w?I gzi<br />

;" :;{ (f;Zy) ;{bh uVQd/ nkgDhnK nZyK Bkb t/y u[Zfenk jK##. go rKXh dk<br />

fpnkB fJT[I ;h- @@f;Zy rbsh s/ jB, fJ; bJh T[jBK Bz{ ;iak sK fwbDh jh<br />

;h##. Fq'wDh ew/Nh B/ pko pko n?bkB ehs/ fe i?s' tkbk w;bk fBo'b Xkowe<br />

j?. go rKXh dh f;Zy d[FwDh fJT[I gqrN j' ojh ;h - @@f;ZyK dh fJj bfjo<br />

fe;/ iksh iK Xow d/ fto[ZX sK BjhI< fJ; d/ fgS/ e'Jh oki;h GktBK sK ezw<br />

BjhI eodh< s[;hI gzi-gzi ;" d/ iE/ Bk G/i'. fJe d' f;Zy ik e/, Bht/I j' e/,<br />

rbpks eo bt/. j'o iE/ Bk G/i', d/F Bz{ nkiakdh fwb b?D fdU##. id'I fJ;<br />

pko/ ;gZFNheoB wzfrnk sK g?Isok pdbdk j'fJnk nkyD bZrk, @@w?I Fjhdh<br />

iE/ Bk G/iD pko/ fejk ;h##. T[j fJ; soQK dh vhIr Gh wko fdzdk ;h, @@fJj<br />

r'oh ;oeko skes tos/ s'I pr?o, Gkos Bz{ nkiakdh BjhI d/t/rh. fJjBK dhnK<br />

tXhehnK dk w{zj s'V i[nkp fdU, go nfjz;e oj'##. (rKXh ns/ f;Zy - ;qL<br />

r[owhs f;zx)<br />

pzrkb ftu Bkpk r'pkb B/ B?FBb ;';kfJNh pDkJh sK fe fjzd{<br />

okFNo gqkgs ehsk ik ;e/. fJj' ;';kfJNh pkd ftu ozr pdbdh j'Jh,<br />

R.S.S.S. d/ o{g ftu fJe fBo'b fcoe{ gkoNh s/ s"o s/ T[Goh. fJj<br />

[99]


(RSSS) rKXh B{z ;woEB fdzdh ;h, tZN/ ftu rKXh fjzd{ ok;aNo dh tekbs<br />

eodk ;h. fit/I fe @@w?I ;BksBh fjzd{ jK, t/dK, g[okDK, T[gfBFdK, ntskoK ftu<br />

g{ok ftFtk; oydk jK. w?I nkdwhnK Bkb'I rT{ dh oZfynk tZv/ gZXo s/ ukj[zdk<br />

jK. w?I toB nkFow (iksgks) ftu ftFtk; oZydk jK, feT[Ife fJj t/dK<br />

nB[;ko j?. w?I w{osh g{ik dk g{ok jkwh jK.<br />

@@nS{sK @@nS{sK dk dk fjzd{ fjzd{ ;wki ;wki Bkb'I Bkb'I tZy tZy j'e/, j'e/, fe;/ fe;/ j'o j'o Xow Xow Bz{ Bz{ ngDk ngDk b?Dk,<br />

b?Dk,<br />

nksw nksw jZfsnk jZfsnk tork tork j?. j?. w?I w?I f;ZyK f;ZyK ns/ ns/ fjzd{nK fjzd{nK Bz{ Bz{ nZv nZv BjhI BjhI wzBdk. wzBdk. f;Zyh f;Zyh fJe<br />

fJe<br />

;[Xkoe ;[Xkoe o{g o{g jh jh j?##. j?##. (rKXh (rKXh :zr :zr fJzvhnk, fJzvhnk, 01-10-25)<br />

01-10-25)<br />

;G xZN frDshnK Bz{ yk; nfXeko fdZs/ rJ/, go f;ZyK Bz{ tkfMnK eo<br />

fdZsk. eKro; gkoNh B/ nkgD/ ;/teK dk T[sFkj tXkT[D bJh @@rKXh eok;##<br />

w?vb d/Dk F[o{ ehsk. f;ZyK Bz{ wBQK eo fdZsk frnk. feT[Ife fJj feogkBXkoh<br />

jB. i/ feogkB T[sko d/D sK ;BwkB ehsk ikt/rk. okth B/V/ ;zB 1939 ftu,<br />

nekbh db tZb'I pj[s tZvh ekBcoz; ehsh rJh. fJe nzdki/a w[skpe fJ; ftu<br />

gzi bZy b'eK B/ fFoes ehsh. T[Xo eKro; d/ fJeZm ftu d; e[ jiako dh<br />

frDsh w;hI g[Zih. eKro; B/ pkpk yVe f;zx Bz{ Gowk e/, nekbh db d/<br />

gqXkB d/ Bkb Bkb, eKro; ew/Nh dk gzikp dk gqXkB Gh pDk fdZsk. ;wK<br />

nkT[D s/ ;ko/ tkfJd/ s'V fdZs/ rJ/. f;ZyK B/ eKro; s/ nzX ftFtk; dh jZd<br />

sZe Go';k eo fbnk. T[jBK tes nkT[D s/ m[m ftyk fdZsk. jkbKfe eKro;<br />

dh gqXkBrh ;zGkbD s'I gfjbK, pkpk yVe f;zx B/ eKro;h w[yhnK Bz{ e[M<br />

FosK gqtkB eoB bJh fejk ;h. T[jBK @@;kohnK jh gqtkB## eoB dk tuB<br />

fdZsk ;h. @@n;hI @@n;hI gqwkswk gqwkswk Bz{ Bz{ jkiao jkiao ikD ikD e/, e/, izsk izsk dh dh eufjoh eufjoh ftu ftu tuB tuB fdzd/<br />

fdzd/<br />

jK, jK, fe fe Gkos Gkos d/ d/ T[so T[so ftu ftu fJe fJe nfijk nfijk fyZsk fyZsk okytK okytK eo eo fdZsk fdZsk ikt/rk, ikt/rk, fi;<br />

fi;<br />

ftu ftu f;Zy Gh nkiakdh dk dk fBZx fBZx wkD wkD ;eD. ;eD. e'Jh e'Jh ;zftXkB ;zftXkB T[d'I T[d'I se se bkr{ bkr{ BjhI<br />

BjhI<br />

ehsk ehsk ikt/rk, ikt/rk, id'I id'I sZe sZe f;ZyK f;ZyK d/ d/ u[D/ u[D/ j'J/ j'J/ w?Ipo, w?Ipo, T[; T[; Bz{ Bz{ ;theko ;theko Bk Bk eoB. eoB. e[b<br />

e[b<br />

;z;ko ;z;ko d/ d/ o{-p-o{ o{-p-o{ fJj fJj ;kvk ;kvk tuB tuB tuB j?, j?, j?, e;w e;w e;w j?##.<br />

j?##. j?##. id'I 26 iBtoh 1950 Bz{<br />

;zftXkB bkr{ ehsk frnk sK f;Zy w[yhnK B/ fJ; s/ d;syas eoB s'I BKj eo<br />

fdZsh. feT[Ife fJj f;ZyK Bz{ okJh wkso Gh @@ftF/F##<br />

@@ftF/F## nfXeko BjhI fdzdk ;h.<br />

fJ; dh 25 Xkok w[skpe f;ZyK Bz{ fjzd{nK dk jh fJe fcoek wzfBnk frnk ;h.<br />

[100]


d{i/ bciaK ftu, fjZe d/ skD, fJj f;Zy wko{ ;zftXkB f;ZyK s/ m'; fdZsk frnk.<br />

id'I Bfjo{ Bz{ ykXhnK e;wK dk u/sk eotkfJnk frnk sK T[; B/ pVh p/j:kJh<br />

Bkb fejk-@@np @@np tes tes pdb pdb frnk frnk j?##.<br />

j?##.<br />

id'I nkiakd Gkos dk Mzvk pDkT[D dh rZb uZbh sK f;ZyK B/, nkgDk<br />

p;zsh ozr ftu Fkwb eoB bJh i'o gkfJnk. feT[Ife fjzd[{nK dk bkb,<br />

w[;bwkBK dk jok s/ fJ;kJhnK dk ;c?d ozr j?. id'I nekbh db d/ gqXkB<br />

(i' sd'I gzikp eKro; dk gqXkB th ;h) pkpk yVe f;zx B/, fJ; pko/ rZb<br />

ehsh sK T[;Bz{ p/fJZias ehsk frnk. fcoe{ sZe nkyD' r[o/ia Bk ehsk. pkd ftu<br />

id'I edh Mzv/ d/ ozrK dh rb uZbh, sK wike eoe/ fejk iKdk - @@d/y' ih<br />

! pkeh ozr sK fjzd{nK, w[;bwkBK tkb/ j' rJ/, jK nekbhnK dh Mzv/ tkbh vKr<br />

i' j?.## rKXh B/ fJ; fttkd pko/ fJE'I sZe YhmskJh tkbh Fpdktbh tosh -<br />

@@s[;hI @@s[;hI (f;Zy) (f;Zy) e/tb e/tb d/F d/F dh dh nkiakdh nkiakdh bJh bJh e[opkBhnK e[opkBhnK eo', eo', okj okj d/ d/ o'V/ o'V/ Bk Bk pD'.<br />

pD'.<br />

i/ i/ fJ;/ fJ;/ soQK soQK nfVZe/ nfVZe/ vkj[zd/ vkj[zd/ oj/ oj/ sK sK Bshi/ Bshi/ G[rsD G[rsD bJh bJh fsnko fsnko oj'##. oj'##. f;ZyK Bz{<br />

fco Gh ikr Bk nkJh. eKro;hnK d/ jh fgSbZr pD/ oj/.<br />

d{i/ gk;/ nkiakdh bJh iZd' ifjd i'oK s/ ;h. fiE/ fes/ eKro;hnK<br />

dk fJeZm j[zdk sK g[fb; o[ektNK gkT[Idh. szp{ tr?ok T[ykV fdZs/ iKd/. fJ;<br />

XZe/ ;akjh Bz{ o'eD bJh, fJZe ;" f;zxK dk nkgk tko{ iEk, fBFfus EK gfjbK<br />

gj[zu iKdk. g[fb; tXhehnK fJBK, tbzNhno f;ZyK s/ jh j[zdhnK. bkmhnK,<br />

e'oV/, p?IsK dh p/sjkFk wko yk e/ Gh, fJj nkgDh EK nV/ ofjzd/. sK fes/<br />

eKro;h ib;k eod/. nkyo T[jh rZb j'Jh, @@ykD ghD Bz[{ pKdoh s/ vzv/ ykD<br />

B{z foZS##. id'I 1935 ftu Gkos d/ ;Zs ;{fpnK ftu, nkoiah eKro;h ;oekoK<br />

pDhnK, sK pzpJh ftub/ gzikj f;Zy rkovK Bz{, fpBK e'Jh ekoB dZ;/ B"eoh s'I<br />

jNk fdZsk frnk. T[jBK dk @@e;{o## J/Bk jh ;h fe T[j f;Zy ;B. T[jBK dh<br />

Ekt/I fjzd{ B"itkB oZy bJ/. fJ; XZe/;akjh fto[ZX, f;ZyK B/ pVk tkt/bk ehsk,<br />

fes/ ;[DtkJh Bk j'Jh. rKXh sZe Gh gj[zu ehsh, go T[;B/ rb jh Bk ;[Dh.<br />

feT[Ife fJj ezw T[;dh fJZSk w[skpe jh j'fJnk ;h, ;[DtkJh feT[I eodk<<br />

;zB 1919 JhL dh ft;kyh Bz{ fiafbQnK tkb/ pkr nzfwqs;o ftu,<br />

brGr d; e[ jiako ftnesh nokw eo fojk ;h. e[M eKro;h B/sk fpBk tik<br />

[101]


ftu nk e/ GkFD pkih eoB bZr gJ/. iBob vkfJo Bz{ fe;/ B/ rbs yapo<br />

d/ fdZsh, fe T[E/ pVk Gkoh oki;h ib;k j' fojk j?. T[; B/ ;Zu ikBD s'I<br />

fpBK, fBjZE/ b'eK s/ r'bh ubtk fdZsh. eohp ;Zs ;" ftnesh wko/ rJ/, s/oK<br />

;" iyawh j' rJ/ . nzfwqs;o ;afjo ftu wko;ab bkn bkr{ eo fdZsk frnk.<br />

fJ;/ d"okB e[M GVe/ B"itkBK B/, r[Z;/ ftu nke/, fJZek d[Zek nzro/ia wko fdZs/<br />

. ;yash j'o tZX rJh. bzw/ ;w/I sZe b'eK Bz[ nkgD/ xoK sZe g[ZiD bJh, fYZv<br />

goB/ foVQ e/ bzxDk g?Idk ;h. ykd y[oke dh p/jZd xkN j' rJh. fpwkoh c?b<br />

rJh. XVk XV j'o w"sK j'D bZrhnK. pj[s ;ko/ b'eK Bz{ g[fb; B/ frqcsko<br />

eoe/, i/bQhI pzd eo fdZsk. ;ko/ Ffjo ftu e[obkjN wfunk j'fJnk ;h. b'e<br />

ftbe oj/ ;B, sVg oj/ ;B, wo oj/ ;B. go rKXh B/ d[Zy ;KMk eoB, gzikp<br />

nkT[Dk sK fes/ fojk, ;oeko fto[ZX fJe fpnkB sZe Bk fdZsk. b'eK d/ iyawK<br />

s/ wbQw bkT[D bJh jwdodh tkbk fJe puB sZe Bk p'fbnk. p; fJe' oN<br />

bkJh frnk @@Uw @@Uw FKsh FKsh Uw Uw Uw FKsh##. FKsh##. p/Fowh p/Fowh dhnK dhnK ;hwktK ;hwktK bzx bzx e/, e/, rKXh rKXh B/<br />

B/<br />

iBob iBob vkfJo vkfJo Bz{ Bz{ p/e;{o p/e;{o jh jh nky nky fdZsk. fdZsk. vkfJo vkfJo Bz{ Bz{ fwbD fwbD dh dh fJZSk fJZSk gqrN<br />

gqrN<br />

ehsh. ehsh. ehsh. s/ s/ s/ b'eK b'eK b'eK Bz{ Bz{ Bz{ jh jh jh e;{otko e;{otko e;{otko mfjokT[Idk mfjokT[Idk mfjokT[Idk fojk. fojk. fojk. fJ; fJ; fJ; i[bw i[bw i[bw s'I s'I s'I gq/;akB gq/;akB gq/;akB j'e/,<br />

j'e/,<br />

gqf;ZX gqf;ZX T[od{ T[od{ FkfJo FkfJo w[jzwd w[jzwd fJepkb fJepkb B/, B/, s/ s/ okfpzdo okfpzdo BkE BkE N?r'o N?r'o B/, B/, nkgD/<br />

nkgD/<br />

@@;o## @@;o## d/ d/ fyskp fyskp ;oeko ;oeko Bz{ Bz{ tkfg; tkfg; w'V w'V fdZs/. fdZs/. rKXh rKXh B/ B/ nkgDk nkgDk @@e?;o-J/-fjzd##<br />

@@e?;o-J/-fjzd##<br />

fyskp fyskp Gh Gh tkg; tkg; tkg; Bk Bk Bk ehsk. ehsk.<br />

ehsk. fJj tZyoh rZb j? fe poskBhnK d/ eke;NB jkb<br />

ftu, b?euo eo oj/ iBob vkfJo Bz{ ;qL T[Xw f;zx B/ ehs/ dh ;ik d/ fdZsh<br />

s/ wkJheb n?vtkfJo (gzikp dk rtoBo) ;zB 1929 ftu gfjbK jh wo frnk<br />

;h.<br />

BkG/ dk oki xokDk fiE/ f;Zyh fgnko tkbk ;h, T[E/ fJj ykBdkB<br />

gZek d/F Grs Gh ;h. id'I 1846 s'I 1849 sZe nzro/iaK s/ f;zxK d/ y{Bh izr<br />

j'J/, sd'I wkbt/ d/ j'o d/;h okfinK B/, f;ZyK dk oki (oDihs f;zx tkbk)<br />

spkj eoB tk;s/, nkgDhnK c"iK G/ihnK. fJe' fJe ;{opho okik i;tzs f;zx<br />

BkGkgsh B/, nzro/iaK d/ gZy ftu nkgDh c"i G/iD s'I fJBeko eo fdZsk. T[;<br />

tes r'oh ;oeko dV tZN rJh. ;wK gk e/, gfNnkbk gsh oki/ Bz{ BkGk oki/<br />

Bkb bVk fdZsk. T[jh g[okDh feV eZYD bJh. id'I 1921 ftu nzro/iaK dh ;afj<br />

[102]


gqkgs wjzs Bo?D dk; B/, FKswJh f;zxK Bz{ SbDh-SbDh eo fdZsk, sK ;'r<br />

ti'I, Fq'wDh ew/Nh B/ wsk gk; eoe/, ;w{zj f;ZyK Bz{ ekbhnK d;skoK ;ikT[D<br />

dh nghb ehsh. gzE dk fBwkDk ;/te j'Dd/ Bks/, BkGkgsh okik fog[dwD f;zx<br />

B/, y[d ekbh d;sko ;ikJh s/ T[jBK d/ dopkoh f;ZyK B/ Gh fJt/I jh ehsk.<br />

pkeh ;ko/ wbtJh okfinK B/, gzE dk fJj j[ew Bk wzfBnk. ;r'I gfNnkbk oki<br />

ftu sK ekbh d;sko pzBD s/ gkpzdh bk fdZsh. ;/tk f;zx mheoh tkb/ dk<br />

fto'X gfNnkbk oki Bkb, ekbh d;sko pzBD s'I jh F[o{ j'fJnk ;h.i?s' d/<br />

w'ou/ tes Gh BkGk oki B/, f;ZyK d/ jZe ftu ntkia T[mkJh. ;ko/ jkbks dk<br />

ikfJiak b? e/, nzro/iaK B/ rKXh Bz{ nkgD/ jZe ftu fsnko ehsk. okik fog[dwD<br />

f;zx Bz{ rZdhUI T[sko fdZsk s/ frqcsko eo fbnk. fJ; fJ; XZe/;akjh XZe/;akjh fto[ZX fto[ZX rKXh<br />

rKXh<br />

B/ B/ fJe fJe fpnkB fpnkB se se Bk Bk fdZsk. fdZsk. T[bNk T[bNk f;ZyK f;ZyK Bz{ Bz{ jh jh @@;aKswJh## @@;aKswJh## dk dk T[gd/;a T[gd/;a eoB<br />

eoB<br />

bZr bZr fgnk. fgnk. ny/-@@f;ZyK ny/-@@f;ZyK Bz{ Bz{ fog[dwD fog[dwD f;zx f;zx d/ d/ fgZS/ fgZS/ BjhI BjhI bZrDk bZrDk ukjhdk.<br />

ukjhdk.<br />

fog[dwD fog[dwD f;zx f;zx Bz{ Bz{ Gh Gh ;zGb ;zGb e/ e/ e/ ubDk ubDk ukjhdk ukjhdk j?. j?. toBk toBk Bshi/ Bshi/ G[rsD G[rsD bJh<br />

fsnko fsnko ofjDk ofjDk ukjhdk ukjhdk j?. j?. i/ i/ wjkokik wjkokik s/ s/ nekbh nekbh Gbk Gbk ukj[zd/ ukj[zd/ jB jB sK sK i' i' w?I<br />

w?I<br />

efjzdk efjzdk jK jK T[jh T[jh eo'##.<br />

eo'##.<br />

eowuzd rKXh gfjbK Ugo/ wB Bkb feogkB Bz{ ;bkj[zdk Gh fojk.<br />

go T[;dh n;bhns S/sh jh T[xV e/ ;kjwD/ nk rJh. id'I T[;B/ feogkB<br />

fto[ZX Gzvh gquko eoBk F[o{ eo fdZsk. T[; fJE'I sZe fejk - @@feogkB @@feogkB Bkb'I<br />

Bkb'I<br />

nfjz;k nfjz;k dk dk jfEnko jfEnko pj[s pj[s ;aesh;akbh ;aesh;akbh j?##.<br />

j?##. f;ZyK Bz{ feogkB ofjs eoB bJh,<br />

T[;B/ eJh ewhDhnK ukbK ubhnK. pzrkb d/ fJe pj[s tZv/ fJeZm ftu, e[M<br />

Bk ;wM f;ZyK B/, rKXh dhnK w'w'mrDhnK ftu nke/, feogkB T[skoBh wzB<br />

bJh. rKXh ns/ T[;d/ fcoe{ ;kEhnK dh y[Fh dk gkoktko Bk fojk. G[ZbV f;ZyK<br />

Bz{ ;N/i s/ p[bk e/, ;kfonK d/ ;kjwD/ T[jBK dhnK feogkBK T[skohnK rJhnK.<br />

nkgD/ B/V/ p?mD bJh T[jBK Bz{ EK fdZsh. T[jBK ;G dh y{p gq;z;k ehsh rJh.<br />

fJj wzdGkrh xNBk 6 iBtoh, 1947 dh j?.<br />

fJ;/ ib;/ ftu rKXh B/ j'o e[co s'fbnk - @@r[o{ r'fpzd f;zx ih<br />

d/ fwFB dh g{osh, feqgkB fsnkrD s/ nfjz;k gqtkB eoB ftu jh j' ;edh<br />

j?##. Gkos ftubh gqhth e"I;b tZb'I f;ZyK Bz[{ feogkB gfjBD dh wzi{oh fwb<br />

[103]


Jh. fJ; Bz{ Xow ns/ f;Zy ofjs dk fJe iao{oh fjZ;k wzB fbnk. rKXh B/<br />

fco Gh feogkB dk fto'X ikoh oZfynk. T[; B/ fJj Bht/I Fpd tose/ nkgDk<br />

r[pko eZfYnk- @@wjkB @@wjkB @@wjkB f;Zy f;Zy Xow Xow Bz{ Bz{ feogkB feogkB gfjB gfjB e/ e/ ebzes ebzes Bk Bk eo'. eo'. FjhdK<br />

FjhdK<br />

Bz{ Bz{ pdBkw pdBkw Bk Bk eo'. eo'. w/oh w/oh rb rb wzB' wzB' s/ s/ feogkB feogkB fsnkr fsnkr fdU##. fdU##. niakdh niakdh s'I s'I wro'I<br />

wro'I<br />

sK sK rKXh rKXh fJE'I fJE'I sZe sZe G{so G{so frnk frnk ;h ;h fe fe - - @@w/oh @@w/oh B/e B/e ;bkj ;bkj ekoB ekoB jh jh j[D j[D sZe<br />

sZe<br />

f;Zy f;Zy pu/ j'J/ j'J/ jB, jB, toBk toBk ed'I ed'I d/ d/ wko/ wko/ ik ik u[Ze/ u[Ze/ j[zd/. j[zd/. w?I w?I i' i' p'bdk p'bdk jK jK ;'u ;'u ;wM<br />

;wM<br />

e/ e/ p'bdk p'bdk jK. jK. w?Bz{ w?Bz{ fe;/ fe;/ dh dh ;bkj ;bkj dh dh b'V b'V BjhI BjhI j?. j?. f;ZyK f;ZyK Bz{ Bz{ w{oy w{oy pDB pDB s'I<br />

s'I<br />

o'e'. o'e'. j[D j[D sZe sZe T[jBK T[jBK B/ B/ pj[s pj[s y{B y{B pjk pjk fbnk fbnk j?. j?. T[jBK T[jBK pVh pVh p/ofjwh p/ofjwh Bkb<br />

Bkb<br />

feogkB feogkB tosh tosh j?. j?. j[D j[D w/oh w/oh wzB wzB b?D b?D s/ s/ feogkB feogkB fsnkr fsnkr d/D##.<br />

d/D##. rKXh B/ 29<br />

iBtoh, 1947 Bz{ fJe r[og[op d/ w"e/ s/, f;Zy ;zrsK Bz{ n;fGne s/ w{oy sZe<br />

nkyD dk gkg ehsk. ;zB ;zskbh ftu jh rKXh gzik ;kfjp r[od[nko/ gZ[fink.<br />

sK T[E' d/ f;ZyK B/ nkgDhnK sebhcK dZ;hnK. feT[Ife rKXh gZyh j'D eoe/<br />

w[;bwkBK tZb'I f;ZyK Bz{ fBFkBK pDkfJnk iKdk ;h. f;ZyK bJh fJe tZyoh ;N/<br />

N dh wzr Gh ehsh rJh. ;[De/ rKXh b'jk bkyk j' frnk. s/ fejk @@f;Zy @@f;Zy ;N/<br />

;N/<br />

N N ftu ftu f;ZyK f;ZyK dk dk B[e;kB B[e;kB j?, j?, s[jkvk s[jkvk Gbk Gbk fJ;/ fJ;/ ftu ftu j?, j?, fe fe p; p; ;/tk ;/tk eo'.<br />

eo'.<br />

s[jkv/ s[jkv/ pko/ pko/ ;'uD ;'uD bJh bJh w?I w?I jK, jK, eKro; eKro; gkoNh gkoNh j?##.<br />

j?##.<br />

fgzvh nkfd ;N/FBK s/ f;ZyK Bz{ e'j-e'j e/ wkfonk frnk. n"osK ns/<br />

pZfunK s/ Gh x'o i[bw j'J/. i' f;Zy phphnK pu rJhnK, T[jBK XkjK wkowko<br />

e/ nZyhI t/yh s/ fgzv/ s/ phsh dk;skB rKXh Bz{ efj ;[DkJh. o;wh fij/<br />

sohe/ rbpks ;[De/, rKXh dk fdb uhotK fJT[I fpnkB nkfJnk @@g{oph @@g{oph gzikp<br />

gzikp<br />

ftu ftu ;ko/ ;ko/ g[nkV/ g[nkV/ dh dh iVQ, iVQ, fjzd{ fjzd{ ns/ ns/ f;Zy f;Zy jB. jB. coe coe f;oc f;oc fJsBk fJsBk j? j? fe fe f;ZyK<br />

f;ZyK<br />

d/ d/ jZEK jZEK jZEK ftu ftu feogkB feogkB j?, j?, j?, s/ s/ s/ fjzd{ fjzd{ ykbh ykbh jZE jZE jB. jB. fpobk fpobk wzdo wzdo fdZbh fdZbh ftu<br />

ftu<br />

gqkEBk gqkEBk tes, tes, rKXh rKXh B/ B/ fJE'I fJE'I sZe sZe e[co e[co p'fbnk- p'fbnk- @@f;Zy @@f;Zy tZvhnK tZvhnK BzrhnK BzrhnK feogkBK<br />

feogkBK<br />

jZEK jZEK ftu ftu b? b? e/, e/, Fo/nkw Fo/nkw ;VeK ;VeK s/ s/ x[zwd/ x[zwd/ jB. jB. b'eK b'eK d/ d/ xo xo bZ[ZNd/ bZ[ZNd/ jB, jB, vke/<br />

vke/<br />

wkod/ wkod/ jB. jB. fdZbh fdZbh ftu ftu i' i' xNBktK xNBktK tkgo tkgo ojhnK ojhnK jB, jB, fJj fJj f;ZyK f;ZyK dh dh jh<br />

jh<br />

eko;skBh eko;skBh j?. j?. f;Zy f;Zy nZs nZs doi/ doi/ d/ d/ Fokph Fokph jB, jB, wko{ wko{ jfEnko jfEnko e'b e'b oZyd/ oZyd/ jB.<br />

jB.<br />

tofis tofis EktK EktK s/ s/ whN whN t/ud/ t/ud/ jBHHHHHHHHHH##.<br />

jBHHHHHHHHHH##.<br />

id'I f;ZyK dk fJe pj[s tZvk gqshfBXh wzvb, rKXh e'b o'; gqrN<br />

[104]


eoB bJh g[Zfink s/ T[;dhnK nkyhnK rbs rZbK pko/ ;gFNheoB wzfrnk sK<br />

rKXh B/ r'bw'b fijh rb eoe/ Nkb fdZsk-@@w?I sK f;ZyK dhnK ewhnK dk jh<br />

fiaeo ehsk ;h, sK fe nZr'I ;[Xko ehsk ik ;e/##. d/;a tzv tes BBekDk<br />

;kfjp Bz{ @@t?NheB f;Nh## dk doik ;fji/ jh fwb ;edk ;h. Xkowe s"o s/<br />

ftF/F jkbs nXhB, w[;bwkB s/ nzro/ia fJj f;ZyK Bz{ d/D bJh ;fjws ;B.<br />

go fJ; pko/ Bfjo{ s/ gN/b B/ edh rb jh Bk ehsh. f;Zy fJjBK d/ fgSbZr<br />

pD/ oj/. T[gob/ xNBk uZeo s'I nsh fBokF j' e/, ;G e[M b[Nk r[nke/, tes<br />

y[zMk e/ wkL skok f;zx B/ fejk ;h- @@i' c?;bk w/o/ b'eK pko/ (f;ZyK) fdZbh ftu<br />

j't/rk, T[j f;ZyK Bz{ ykBk pd'F s/ :shw eo d/t/rk.## fJjh xNBktK brksko<br />

tkgodhnK nk ojhnK jB.## w[be w[be fjzd{ fjzd{ ek ek oki oki fsrV/ fsrV/ ek. ek. r[o{ r[o{ okyk okyk j? j? j? GkJh<br />

GkJh<br />

f;yV/ f;yV/ ek##.<br />

ek##.<br />

• w'sh bkb Bfjo{ dk fJe fpnkB - @@i/ w/o/ p; ftu j't/ sK w?I f;ZyK<br />

Bz{ gzikp ftu'I ysw eo fdnK. s/ gzikp Bz{ Gkos d/ Be;/a ftu'I T[vk fdnK.##<br />

• @@johiB## nyapko ftu rKXh B/ @@fJe' okj## b/y ftu fbfynk fe<br />

1929 ftu f;ZyK Bkb ehs/ ;ko/ tknd/ oZd ehs/ iKd/ jB. (johiB 25-11-1939,<br />

;zrs f;zx fJfsjk; ftu f;Zy, gzBk 221).<br />

• pkpk yVe f;zx niakdh ;zrokw ftu ;yas okj nyafsnko eodk ;h.<br />

fJ;/ ekoB T[j eKro; bJh fJe nDukfjnk ftnesh j' frnk. wkL skok f;zx<br />

eKro; d/ nky/ w[skpe ubdk ;h. fJ;/ bJh fJj eKro; Bz{ gotkB ;h.<br />

(fJfsjk; ftu f;Zy -211).<br />

• f;Zy bhvoK B/ nzro/iaK dh c"i ftu Gosh j' e/ f;ZyK dh skes<br />

tXkT[D dk c?;bk b? fbnk. fJ;s/ rKXh B/ skok f;zx Bz{ Bcos Goh fuZmh<br />

fbyh - @@w/o/ @@w/o/ ftuko ftuko w[skpe w[skpe Bk Bk s[jkvh s[jkvh eKro; eKro; Bkb Bkb Bk Bk eKro; eKro; dh dh s[jkv/<br />

s[jkv/<br />

Bkb Bkb e'Jh e'Jh ;KM ;KM j?. j?. s[;hI s[;hI sbtko sbtko Bkb Bkb w;b/ w;b/ jZb jZb eoB/ eoB/ ukj[zd/ ukj[zd/ j'. j'. eKro; eKro; fJ;<br />

fJ;<br />

soK soK BjhI BjhI ukj[zdh. ukj[zdh. f;ZyK f;ZyK dh dh f;tb f;tb Bk Bk c[owkBh c[owkBh Gh Gh fBo'b fBo'b wkoekN wkoekN j?. j?. w/ok w/ok<br />

w/ok<br />

:ehB :ehB j? j? fe fe s[;hI s[;hI eKro; eKro; ftu ftu ofje/, ofje/, f;ZyK f;ZyK ns/ ns/ eKro; eKro; d'tK d'tK dk dk B[e;kB<br />

B[e;kB<br />

eod/ eod/ j'. j'. iK iK sK sK s[;hI s[;hI gZe/ gZe/ nfjz;e nfjz;e ok;aNotkdh ok;aNotkdh pD', pD', iK iK gZek gZek fcoe{ fcoe{ okj okj u[D'.<br />

u[D'.<br />

:kd :kd oZyDk oZyDk fJ; fJ; tk;s/ tk;s/ s[jkBz{ s[jkBz{ s[jkBz{ fe;/ fe;/ ftd/Fh ftd/Fh skes skes dh dh ;jkfJsk ;jkfJsk b?Dh b?Dh b?Dh gt/rh,<br />

gt/rh,<br />

[105]


eKro; eKro; s[jkv/ s[jkv/ Bkb Bkb BjhI BjhI j't/rh.##<br />

j't/rh.## fJj yas rKXh B/ wkL skok f;zx tb 16-<br />

8-1940 Bz{ fbfynk (;zrs f;zx fJfsjk; ftu f;Zy - 225).<br />

• ;zB 1921 s'I 1923 sZe rKXh B/ fsbe ;toki czv tk;s/, nS{sK d/<br />

Gb/ fjZs fJe eo'V, shj bZy, T[Bh jiako uko ;" gzdoK o[gJ/ gzdoK nkB/ ;s<br />

gkJh fJeZm/ ehs/. go nS{s GbkJh bJh f;oc 43,381 o[gJ/ jh you ehs/.<br />

pkeh ;koh tZvh oew y[d rKXh jVZg eo frnk. (Gkosh b'e Bhu fet/I pD/<br />

- 89) (;H r[oBkw f;zx)<br />

Bkfb Bkfb feokVK feokVK d';sh d';sh e[{V? e[{V? e{Vh e{Vh gkfJ..<br />

gkfJ..<br />

woD[ woD[ B B ikg? ikg? ikg? w{fbnk w{fbnk nkt? nkt? fes? fes? EkfJ..(wjbk EkfJ..(wjbk gfjbk gfjbk 1412)<br />

1412)<br />

f;ZyK d/ bhvo fJzB/ fBezw/ ;kps j'J/ fe fBs fdB ngwkB ns/ X'y/<br />

yk e/ Gh T[jBK jh fcoe{ fjzd{ bhvoK d/ fgSbZr pD/ oj/. @@r[opkDh wjkB<br />

j?## dhnK NkjoK ;N/iK s/ pVhnK bkJhnK iKdhnK jB. eh r[opkDh ftu'I<br />

f;Zfynk b? e/ nkgD/ b'eK bJh e'Jh GftZy dh o{g o/yk Gh T[bhe ;eDr/<<br />

nc;';, ;d nc;'; ! fe nekbh bhvo ns/ Xkowe w[yh (;w/s ;zsK, pqjw<br />

frnkBhnK d/) T[;/ soQK fcoe{ ;'u oyD tkb/ fjzd{ bhvoK d/ d[zwSb/ pD/, f;ZyK<br />

dk @@;op gZyh xkD## eotk oj/ jB.<br />

000<br />

000<br />

[106]


eo' iK wo' dh Bhsh<br />

f;Zy jZeK bJh nekbh db B/ pVh bzwh bVkJh bVh j?. w[yhnK dh<br />

tzrko s/ y{Bh w'ofunK dk ;/e Gh f;Zy ;/teK B/ MZfbnk j?. r[o{ dk tk;sk<br />

gk e/ Gkt/I t'NK wzrhnK, Gkt/I g?;k T[rokfjnk, Gkt/I e?dK eNtkJhnK, s/ Gkt/<br />

I ;hB/ ftu r'bhnK ykDhnK gJhnK. ;G e[M r[o{ d/ Bkw s/ f;ZyK gqtkB ehsk.<br />

f;Zy bhvoK B/ ;dk jh ntkw Bkb p/tckJh ehsh. fBZih roiK ftu pfj e/, f;Zy<br />

wzrK ft;ko fdZshnK iKdhnK ojhnK. fco fco w'ou/ brd/, f;Zy ;/te i/bQK<br />

God/, ;oeko ;KGD s'I n;woZE j' iKdh. fJT[I efj bJhJ/ ;oeko fto[ZX w'ouk<br />

bkT[Dk, wkB' bhvoh uwekT[d dk ;kXB wkso ofj frnk. j"bh j"bh w'ofunK<br />

gqsh T[dk;hBsk g;oB bZrh. ;w/I dhnK ;oekoK Bz[{ j'o tZX fBzfdnk ikD bZrk.<br />

@@jZEK @@jZEK pkM pkM eokfonK eokfonK t?oh t?oh t?oh fwZs fwZs fwZs Bk Bk j'fJ## j'fJ##, j'fJ## d/ Bkjo/ Gh rz{iD bZr gJ/. nekbh<br />

dbK tZb'I wk:{;h B/, pdbtK BtK okj gZXok eoB bJh, jkbks g?dk eo fdZs/.<br />

f;ZyK s/ j' oj/ i[bwK Bz{ nekbh bhvoK B/ Gh pko pko T[Gkfonk.<br />

;oeko Bz{ n"ozri/p Bkb, ieohnk ykB Bkb, iK iBob vkfJo Bkb w[ekpbk<br />

eoe/ Gzfvnk. fJsB/ ftu ;zB 1978 dh ft;kyh tkb/ fdB nzfwqs;o fty/,<br />

fBozekohnK d/ jfEnkopzd ftneshnK B/, f;Zy iE/ s/ r'bhnK toQk fdZshnK. fi;<br />

ftu s/oK f;Zy s/ uko nkw Bkrfoe wko/ rJ/. bzw/ ;w/I s'I ;oeko tZb'I f;ZyK<br />

Bkb j' ojhnK XZe/FkjhnK dh, fJe y{Bh fw;kb ekfJw j' rJh. GkJh ioB?b<br />

f;zx fGzvoK tkb/ okjhI f;ZyK d/ ;w{zje r[Z;/ dk, wkB' bktk c[ZN fgnk. Gkt/I<br />

gzikp Bz{ nZr bkT[D ftu e/Ido ;oeko B/ uzfrnkVh ;[brkJh ;h. fJ; Bz{<br />

gzikp ftubh fcoekgq;s fjzd{ bkph (gzikp e/;oh ro[Zg nkfd) jtk d/ ojh ;h.<br />

;qh gqek;a f;zx pkdb (T[; ;w/I w[Zy wzsoh) T[; pb ojh GZmh dk pkbD pDB<br />

bJh, fjzd{ bkph dk fJe jZE m'ek pDe/ ezw eodk gqshs j' fojk ;h.<br />

nZr/ ike/ ;qh dopkok f;zx gzikp dk w[Zy wzsoh (eKro;h) pD frnk.<br />

frnkBh i?b f;zx e/Ido ftu rqfj wzsoh. fJjBK d'tK GZdo g[o;aK dh, nkg;h<br />

[107]


fyZu'skD ;h. frnkBh i?b f;zx BjhI ukj[zdk ;h fe dopkok f;zx ;oeko<br />

;zftXkfBe sohe/ ub/. i/ nekbh fJ; d/ rb BjhI g?Id/ sK e'Jh j'o skes<br />

T[Gkoh ikt/. e[M nDgSks/ jfEnko pzd ro'jK tZb'I, nzXk X[zd r'bhnK ubk e/,<br />

fJe o/b d/ w[;kcoK B{z[ esb eo fdZsk frnk sK fJ; pjkB/ dopkok f;zx dh<br />

eKro;h tikos s'Ve/, rtoBoh oki (06-10-1983) Bz{ bkr{ eo fdZsk frnk.<br />

n;b ftu ;qh wsh fJzdok rKXh, frnkBh i?b f;zx okjhI gzikp ftu g{oh soK<br />

nwB ekBz{B dh ;fEsh ftrV ikD d/Dk ukjz[dh ;h. sK fe fJ;/ jkbks dk<br />

pjkBk pDk e/, gzikp Bz{ @@;pe## f;ykfJnk ik ;e/. jfEnkopzd ro'j tXD<br />

c[ZbD dk g{ok w"ek fdZsk frnk. GkJh ioB?b f;zx ns/ T[;d/ jfEnkopzd<br />

;kEhnk Bz{ fpBK o'e N'e d/ nkgDhnK dfjFs tkbhnK ekotkJhnK eoB dh y[Zb<br />

fdZsh rJh. fBozekohnK d/ esb j[zd/ oj/. p/-d'F/ b'e wko iKd/ oj/, p?IeK<br />

b[NhdhnK ojhnK. ;oeko swkFk t/ydh ojh. e[M ;w/I tk;s/ ;qL GrtkB f;zx<br />

dkB/tkbhnk, gzikp g[fb; dk w[Zyh pfDnk. T[;B/ BkikfJia jfEnkoK ns/<br />

wkoekN dhnK ekotkJhnK o'eD bJh ;ys fdFk fBod/F ikoh eo fdZs/. fJ;/<br />

;w/I fJe y[chnk fJsbkj fwbh fe nkN/ tkb/ NoZe ftu jfEnkoK dh pj[s tZvh<br />

y/g dopko ;kfjp ;w{zj ftu dkyb j'D bJh nk ojh j?. dopko ;kfjp bkr/<br />

skfJBks g[fb; B/ dZ;/ Bzpo tkb/ NoZe dh sbk;ah b?Dh ukjh. d{o d{o sZe<br />

skoK yVe rJhnK. NoZe ftu ;tko @@;/tkdkoK## B/ sbkFh eokT[D s'I fJBeko<br />

eo fdZsk. Bke/ tkb/ g[fb; fJz;g?eNo B/, fibQk g[fb; w[yh Bz{ yapo fdZsh. T[j<br />

s[ozs w"e/ s/ gj[zu frnk. go NoZe tkb/ pzd/ @@pj[s tZv/## ;B. S.S.P. T[jBK<br />

Bz{ jZE Bk gk ;fenk. NoZe gk;/ eoe/ x/o/ ftu b? e/, yVk eotk fbnk. gzikp<br />

d/ g[fb; w[yh ;qL dkB/tkbhnk Bz{ ;koh fJsbkj fdZsh rJh. T[j uzvhrVQ s'I<br />

j?bhegNo s/ ;tko j' e/ s[ozs dopko ;kfjp g[fink. ;koh ikDekoh bJh.<br />

NoZe ftu p?m/ pzfdnK B{z sbk;ah d/D bJh fejk sK T[jBK nr'I e[M @@r[gs<br />

Bkw## ns/ N?bhc'B Bzpo fdZs/. ;qL dkB/tkbhnk B/ T[E/ ;zgoe ehsk. gsk<br />

bfrnk fe gqXkB wzsoh ;qh wsh fJzdok rKXh d/ yk; (y[chnk J/iz;hnK) c'B<br />

;B. T[jBK tZb'I ;L dkB/tkbhnk Bz{ ;gZFN nkd/F nk frnk fe @@fJ; NoZe Bz{<br />

fpBK sbkFh bJ/ bzro tZb ikD fdU. w?vw dk fJjh j[ew j?.## ;qL GrtkB<br />

[108]


f;zx B/ i[nkp fdZsk, @@gzikp ftu nwB oZyDk s/ ekBz{B w[skpe ezw eoB/, w/<br />

oh ;oekoh fvT{Nh j?. fJ; NoZe ftu i' jfEnko ik oj/ jB, fJjBK Bkb<br />

nkT[D tkb/ ;w/I ftu eJh wzdhnK xNBktK tkgoBrhnK. w?I nfijk BjhI j'D<br />

fdnKrk.##<br />

gqXkB wzsoh d/ dcso tZb'A j[ew nk frnk fe, @@s[;hAI S[ZNh ub/ ikU!<br />

fJE/ fe;/ j'o B{z bk fdsk ikt/rkHHH go fJj nkN/ tkbk NoZe fpBK gq/;akBh d/<br />

nzdo io{o ikt/rk@@. T[;/ tes ;qL GrtkB f;zx (g[fb; w[yh) bzwh S[ZNh s/<br />

ubk frnk. T[; dh Ekt/A j'o g[fb; w[yh nk frnk. fpBk u?fezr d/ NoZe<br />

@@nkN/ @@nkN/ dkb dkb dhnK dhnK p'ohnK##<br />

p'ohnK## b?e/, bzro ftu ikD bZr/. nr;s ;szpo 1984<br />

d/ @@;{ohnk## wjhB/tko nzrq/ih w?rihB ftu, pV/ ft;sko Bkb gzikp ftu tkgo/<br />

xNBk eowpko/, ;p{sK s/ nXkfos c'N'nK ;ws/, fog'oN Skgh rJh ;h. gJh<br />

fJe f;Zy Feb tkbk ftnesh, fi; B/ nkgDk Bkw ;qL gqGfdnkb f;zx dZf;nk.<br />

GkJh ioB?b f;zx fGzvoK tkb/ d/ B/V/ j'D ftu ekw:kp j' frnk . fJ; ;ay;a<br />

B/ oki;EkB ftu gkfe;skB d/ pkvo Bkb bZrdh, eJh ;" J/eV iwhB yqhdh.<br />

fJj ftnesh gkfe;skB ftu'Io{;h nkN' w?fNe, J/He/H ;zskbh okJhcbK wzrtk e/<br />

, nkN/ dhnK p'ohnK ftu b[ek e/ dopko ;kfjp ftu G/idk ;h. nZr'I fJjBK<br />

jfEnkoK dh fezBh p/dodh Bkb rbs tos'A j'Jh j?, i/ fJj eKv fbyD bZrhJ/<br />

sK EZpk ekria ekb/ ehs/ ik ;ed/ jB. ;aKswJh w[iakjok ekohnK s/ GKt/A g[fb;<br />

XZek eo iKdh j?, go fco Gh fe;/ ikps/ ftu ofj e/. g[fb; d/ i[bwK dh<br />

gVskb tk;s/ @@efw;B## Gh pDd/ jB. eJh tkoh e'oNK ftu g[fb; w[bkiwK<br />

B{z ;ik Gh j' iKdh j?. s/ g[fb; tZb'A i[bw dk f;aeko ftnesh, iK gqtko B{z<br />

e'Jh Bk e'Jh w[nktik nkfd Gh fdsk iKdk j?. id'A jfEnkopzd izr S/V fdZsh<br />

ikt/, fco e'Jh fonkfJs BjhI, BowkJh BjhI. T[; tes gq?; s/ b'e okJ/ Gh<br />

ykVe{nK d/ fto[ZX G[rsdh j?.<br />

GkJh ioB?b f;zx d[nkb/ i';ahb/ B"i[nkB fJeZm/ j'D fdZs/ rJ/. GkJh<br />

ioB?b f;zx Bz{ rowk row GkFD d/D s'I Gh w[ZYb/ ;w/I ftu Bk o'fenk frnk.<br />

T[jBK Bz{ nyapkoK d[nkok ikD p[ZM e/ wFj{oh gqdkB eotkJh rJh. id'I bkbk<br />

irs BkokfJD Bz{ d' nfrnkBs pzd{e XkohnK B/ wko fdZsk sK fJ; e/; ftu<br />

[109]


GkJh ioB?b f;zx Bz{ Bkwid eo fdsk. T[Xo GkJh ih Bz{ cVB tk;s/ c"oh s"o<br />

s/ e'Jh ekotkJh Bk ehsh. ;r'I GkJh ioB?b f;zx B/ wfjs/ u"Ie r[odtko/ ftu<br />

pj[s tZvk fJeZm eoe/, nkgDh Fjhdh dh skohe frqcskoh bJh oZy fdZsh. ;kok<br />

fdB X[{znK Xko seohoK j[zdhnK ojhnK. Fkwh uko e[ ti/ pV/ FjkBk mkm Bkb,<br />

GkJh ioB?b f;zx B/ @@frqcskoh## fdZsh. g[fb; B/ ikD p[ZM e/, GVekjN g?dk<br />

eoB bJh r'bh ubk fdZsh, e[M ftnesh wko fdZs/ rJ/.GkJh ioB?b f;zx Bz{<br />

gfjbK eJh fdB @@g[ZS frZS## eoB bJh, r?;N jkT{;K ftu oZfynk frnk.<br />

r?;N jkT{; ftu jh iZi nk e/ eufjoh bkT[Idk ;h. b'V w[skpe ekrih<br />

ekotkjh g{oh eoe/, tkfg; ubk iKdk ;h. T[; ;w/I @@nZi dh nktkia## o'iakBk<br />

nyapko ftu ;qL r[oBkw f;zx sho d/ ftnzrwJh wiw{B pj[s ewkb dk fdqF<br />

g/F eod/ oj/ jB. fw;kb bJh - @@esb @@esb e'Jh e'Jh j'o j'o eo/ eo/ e/; e/; fe;/ fe;/ j'o j'o s/ s/ pD/, pD/, gfjbh<br />

gfjbh<br />

tko tko j'fJnk j?. w[ifow Bz{ frqcsko eoB d/ tozN tozN ikoh ikoh j' j' rJ/ rJ/ j'D, j'D, s/ s/ nr'I<br />

nr'I<br />

@@w[ifow## @@w[ifow## frqcskoh frqcskoh d/D d/D bJh bJh nkgDh nkgDh woiah woiah dh dh sohe sohe fB;fus fB;fus eo/, eo/, gfjbh<br />

gfjbh<br />

tko tko j'fJnk j'fJnk j?. j?. w[ifow w[ifow Bz[ Bz[ ndkbs ndkbs ftu ftu g/F g/F eoB eoB dh dh Ekt/I Ekt/I iZi iZi ;kfjp ;kfjp nkgDh<br />

nkgDh<br />

ndkbs ndkbs w[ifow w[ifow d/ d/ fgS/-fgS/ fgS/-fgS/ bJh bJh fcoB, fcoB, fJj fJj gfjbh gfjbh tko tko j'fJnk j'fJnk j?. j?. i/bQ<br />

i/bQ<br />

ftu ftu w[ifow w[ifow Bz{ Bz{ pj[s pj[s jh jh T[u T[u e'Nh e'Nh dhnK dhnK ;j{bsK ;j{bsK fwbD, fwbD, ;kok ;kok i/bQ i/bQ ;Nkc ;Nkc nZr/<br />

nZr/<br />

jZE jZE i'Vh i'Vh yb'sk yb'sk j't/, j't/, fJj gfjbh tko j'fJnk j?##. nfijk j'o pj[s e[M<br />

gfjbh gfjbh tko tko jh jh j' j' fojk fojk fojk ;h.<br />

;h.<br />

fco'iag[o i/bQ ftu'I fojk j' e/ GkJh ioB?b f;zx dopko ;kfjp fty/<br />

nk rJ/. nyapkoK okjhI T[jBK Bz{ fJe wjkB i/s{ dh fBnkJhI g/F ehsk frnk.<br />

fJ; nyapkoh uVQs ekoB, i'Fhb/ B"i[nkB tZvh frDsh ftu, T[; d[nkb/ fJeZso<br />

j'D bZr/. wkoekN dhnK tkodksK ftu j'o tkXk j'D bZr fgnk. Gkos ;oeko<br />

tZb'I gzikp dhnK ikfJia wzrK Gh Bk wzB/ ikD eoe/, jo f;Zy r[Z;/ ftu ;h.<br />

GkJh ioB?b f;zx B/ f;ZyK dh wB' dFk Bz{ ;wfMnk, s/ B"itkBK Bz{ @@g[oksB<br />

otkfJsK## w[skpe jfEnkopzd ;zxoF dh tzrko gkJh. fJ; tzrko Bz{ @@Xow:[ZX## @@Xow:[ZX##<br />

@@Xow:[ZX##<br />

wfj;{; eofdnK, jiakoK dh skdkd ftu rZGo{ @@izr## @@izr## ftu e[Zd gJ/. g[fb;<br />

c'o;K Bz{ ;yas ekotkJh eoB s'I o'fenk frnk. dopko ;kfjp ;w{zj Bz{ ykVe{nK<br />

dh gBkjrkj pDB fdZsk frnk. ukDeh dk eEB j?L- @@gfjbK @@gfjbK fe;/ fe;/ w[Zd/ w[Zd/ Bz{<br />

Bz{<br />

[110]


g?dk g?dk eo', eo', eo', T[; T[; Bz[{ Bz[{ tXD tXD c[bD c[bD ftu ftu ;jkfJsk ;jkfJsk eo'. eo'. id'I id'I ;ko/ ;ko/ gk;/ gk;/ jkjk jkjk eko<br />

eko<br />

wu wu ikt/, ikt/, ikt/, sK sK g{oh g{oh c"ih c"ih skes skes tose/, tose/, e[ub e[ub fdU. fdU. fJ; fJ; soQK soQK b'eK b'eK dh dh gq;z;k<br />

gq;z;k<br />

d/ d/ gkso gkso pD'. pD'. s/ s/ ekw:kph ekw:kph Bkb Bkb oki oki eo'##. eo'##.<br />

;qhwsh fJzdok B/ fJjh Bhsh<br />

ngDkJh j'Jh ;h. f;Zy rZGo{nK Bz{ T[e;k e/ tkodksK eotkU. fjzd{ f;ZyK ftu<br />

Bcos g?dk eo'. id'I e'Jh ftnesh wo/ sK fjzd{ wfonk iK f;Zy wfonk iao{o<br />

fby' sK fe fJj ykJh u'Vh j[zdh ikt/.<br />

;ko/ pzfBU wkj"b dh f;oiDk eoe/ Gkosh c"i B/ dopko ;kfjp s/<br />

jwbk eo fdZsk. n?B nkyoh ;w/I (;qL dbpho f;zx gZsoeko w[skpe) GkJh<br />

ioB?b fz;x Bz[{ frqcskoh d/D bJh, f;zx fwb/. @@t/y' c"i B/ x/ok gk fbnk j?,<br />

dopko ;kfjp dh p/ndph j't/rh. go GkJh ih BjhI wzB/. mhe j? fco ikB<br />

puk e/ fBeb ikU. nkyD bZr/ - @@dbpho @@dbpho f;zx f;zx w?I w?I fJzBk fJzBk nZr/ nZr/ fBeb fBeb frnk<br />

frnk<br />

jK, jK, jK, j[D j[D j[D tkfg; tkfg; tkfg; nkT[Dk nkT[Dk nkT[Dk ;zGt ;zGt ;zGt BjhI. BjhI. BjhI. j[D j[D j[D sK sK sK B"ps B"ps B"ps J/E'I J/E'I J/E'I sZe sZe g[Zi g[Zi rJh rJh j? j? fe<br />

fe<br />

i/ i/ w?I w?I fiT[Idk fiT[Idk ofjD ofjD dh dh e'fFF e'fFF ehsh ehsh sK sK ;dk ;dk tk;s/ tk;s/ wo wo iktKrk. iktKrk. i/ i/ fJE/ fJE/ wo<br />

wo<br />

frnk sK ;dk tk;s/ fiT[Idk j' iktKrk##. dopko ;kfjp s/ 03-06-1984 Bz{<br />

jwbk eo fdZsk frnk. fJE/ eh eh tkgfonk fet/I tkgfonk< pko/ d; feskpK<br />

Sg e/ nk u[ZehnK jB. ihjd/ ftu ;L dbpho f;zx dh B/fVUI fvZm/ fGzvoK tkb/<br />

, A.R. doFh dh iKpki okyk) wkoe Nbh s/ ;shF i?ep dh fJzdok rKXh dh<br />

nkyoh bVkJh. fJ;/ soK j'o pj[s ;kohnK feskpK gVQhnK ik ;edhnK jB.<br />

w/ok we;d e/tb fJj d;Dk j? fe fJzdok rKXh fi; okj fJ;<br />

;zxoF Bz{ w'V d/Dk ukj[zdh ;h, T[;/ gk;/ w[V frnk. fJe' rb T[; d/ jZe ftu<br />

BjhI rJh fe 31 nes{po 84 ftu T[;Bz{ Gh GkJh p/nzs f;zx s/ ;stzs f;zx<br />

B/ ehs/ gkg dh ;ik d/ fdZsh. T[IR fJzdok Bz{ gsk ;h fe GkDk tkgo ;edk<br />

j?. fJ;/ bJh fdZbh ftu f;ZyK Bz{ u[D u[D e/ wkoB dk gqpzX gfjbK eo fbnk<br />

;h. dopko ;kfjp s/ jwbk eoe/ Gkosh j[ewokBK B/ g{oh soQK f;Zy e"w Bz{<br />

nfj;k; eotk fdZsk fe s[;hI b'e @@;kv/ @@;kv/ nkgD/ nkgD/ BjhI BjhI j'##. j'##. fBsfdB fBsfdB dh dh ykVe{<br />

ykVe{<br />

izr izr Bz{ Bz{ ysw ysw eoB eoB bJh bJh iK iK s/ s/ wzrK wzrK wzB wzB bU. bU. d{ih d{ih fJzBh fJzBh ;ysh ;ysh eo' eo' fe fe T[mD<br />

T[mD<br />

i'r/ i'r/ jh jh Bk Bk SZv'. SZv'. shik shik e[okj/ e[okj/ gk gk fdU. fdU. u"Ek u"Ek BF/Vh BF/Vh pDk pDk fdU, fdU, nDgVQ nDgVQ oZy<br />

oZy<br />

fdUHHHHHHHHHHHgzikp fdUHHHHHHHHHHHgzikp fdUHHHHHHHHHHHgzikp ftu ftu fJjh fJjh sK sK ehsk ehsk ehsk frnk frnk j?.<br />

j?.<br />

[111]


000<br />

000<br />

nkgD/ BkrfoeK s/ tfjPh jwbk<br />

;zB 1971 ftu pzrbk d/F ftu nkgDh c"i Bz[{ G/iD s'I gfjbK, fJzdok<br />

rKXh B/ Gkosh whvhJ/ Bz{ nkgD/ jZe ftu T[bko nt;Ek ftu b? nKdk ;h. fco<br />

fJzdok ftd/FK d/ fJe bzw/ d"o/ s/ fBebh, fJj dZ;D fe izr bVBh, pzrbk<br />

d/F (T[; ;w/I g{oph gkfe;skB) dh c"ih wds eoBh, ;kvk F"e BjhI ;r'I<br />

wip{oh j?, wsK eZb Bz{ e'Jh ;kBz{ p[ok Bk nky/. fJ; fwFB ftu T[j ;cb<br />

ojh s/ pzrbk d/F Bz{ gkfe;skB Bkb'I tZy eo fdZsk. fJ;/ soQK nkgD/ ;kXBK<br />

okjh, f;ZyK Bz[ ysoBke ngokXh o{g ftu g/F ehsk frnk. @@d/F dh J/esk ns/<br />

nyzvssk## bJh ysok j?, dhnK NkjoK wkohnK rJhnK. nypkoK s'I fJbktk<br />

;kohnK fto'Xh gkoNhnK Gh f;ZyK d/ fto[ZX ns/ fJzdok rKXh d/ jZEK ftu<br />

y/YdhnK ojhnK. i' fJzdok B/ ukfjnk T[jBK T[jh fejk s/ ehsk. wkj"b dh<br />

f;oiDk eoe/, Gkosh c"i Bz{ nkgD/ jh FfjohnK Bz{ wkoB tk;s/, r[o{ noiB<br />

;kfjp d/ Fjhdh fdjkV/ s/ fJeZso j'JhnK p/nzs ;zrsK s/ f;ZyK d/ gqw[Zy<br />

Xkofwe n;EkB s/, s'gK N?IeK d[nkok jwbk eo fdZsk frnk. i{B dk gfjbk<br />

jcsk nfs dh rowh FoXkb{nK dk Gkoh fJeZm s/ c"ih jwbk.<br />

i/ i/ ;oeko ;oeko fdnkBsdko fdnkBsdko j[zdh j[zdh sK sK dopko dopko ;kfjp ;kfjp ftu ftu jfEnko jfEnko nkT[D<br />

nkT[D<br />

jh jh Bk Bk fdzdh. fdzdh. i/ i/ ;oeko ;oeko fJwkBdko fJwkBdko j[zdh, j[zdh, sK sK fJZek fJZek d[Zek d[Zek tkodksK tkodksK eoe/,<br />

eoe/,<br />

gqeowk gqeowk ftu ftu rJ/ rJ/ ngokXhnK ngokXhnK Bz{ Bz{ nzdo nzdo ik ik e/ e/ cfVnk cfVnk ik ik ;edk ;edk ;h. ;h. ;w/I ;w/I f;o<br />

f;o<br />

nfijk nfijk Bk Bk ehsk ehsk frnk. frnk. id'I id'I jkbks jkbks g{oh g{oh soQK soQK ftrV ftrV rJ/ rJ/ T[; T[; tes tes N?Ie N?Ie ns/<br />

ns/<br />

s'gK s'gK ukjV ukjV fdZshnK. fdZshnK. nzdo nzdo y{B y{B dhnK dhnK BdhnK BdhnK pjk pjk fdZsh. fdZsh. p/d'fFnK p/d'fFnK d/ d/ uhEV/<br />

uhEV/<br />

T[vk T[vk fdZs/. fdZs/. fdZs/. pZfunK pZfunK pZfunK se se Bz{ Bz{ e'j e'j e'j e'j e/ e/ wkfonk wkfonk wkfonk frnk. frnk. frnk. phphnK phphnK phphnK Bkb Bkb FowBke<br />

FowBke<br />

;b{e ;b{e ehsk ehsk frnk. frnk. S/ S/ i{B i{B 84 84 GkJh GkJh ioB?b ioB?b f;zx f;zx s/ s/ ;L ;L ;[p/r ;[p/r f;zx Bz[{ wko<br />

fdZsk fdZsk frnk. frnk.<br />

frnk. ;Zs i{B Bz{ f;Zy o?co?I; bkfJpo/oh ftu'I eJh NoZe Go e/ fbNo/<br />

uo eZY fbnk frnk. pkeh pu/ Bz{ nZr bk fdZsh rJh. pu/ j'J/ frqcsko<br />

ftneshnK Bkb nfs xNhnk ftjko ehsk. d' d/FK dh izr ;w/I Gh nkw<br />

[112]


BkrfoeK ns/ frqcsko ehs/ rJ/ c"ihnK Bkb Gh Bowh tkbk ;b{e eoB d/<br />

;wM"s/ @@iB/tk ;zXh## ftu j'J/ ;B. Gkosh c"i B/ nkgD/ jh d/F d/ FfjohnK<br />

s/ T[; ;zXh Bz{ bkr{ BjhI ehsk. ;qh jouzd f;zx b'r'Itkb, s/ ;qh r[ouoB f;zx<br />

N"jVk, nkgD/ e[M ;kEhnK ;w/s c"i B/ @@frqcsko## eo bJ/, s/ r?;N jkT{;<br />

ftu nkokw c[owkT[D bJh G/i fdZsk. pkehnK Bz{ Gh EkT[I EKJh e/; pDk e/<br />

i/bQK ftu G/i fdZsk.<br />

i/ i/ Gkos Gkos ;oeko ;oeko ukj[zdh ukj[zdh ukj[zdh sK sK dopko dopko ;kfjp ;kfjp Bz{ Bz{ jfEnkopzd jfEnkopzd fro'jK fro'jK fro'jK dk<br />

dk<br />

fNekDk fNekDk Bk Bk pDB pDB fdzdh. fdzdh. i/ i/ ;oeko ;oeko ukj[zdh ukj[zdh sK sK nzdo nzdo jfEnko jfEnko nkT[D nkT[D jh jh Bk<br />

Bk<br />

fdzzdh. fdzzdh. i/ i/ ;oeko ;oeko ukjz[dh ukjz[dh sK sK wzrK wzrK wzB wzB e/ e/ f;ZyK f;ZyK d/ d/ wB wB fiZs fiZs b?Idh. b?Idh. i/ i/ ;oeko<br />

;oeko<br />

ukjz[dh ukjz[dh sK sK :kso{nK :kso{nK Bz{ Bz{ pkjo pkjo nkT[D nkT[D dh dh fJikis fJikis d/ d/ fdzdh. fdzdh. i/ i/ ;oeko<br />

;oeko<br />

fJwkBdko fJwkBdko j[zdh, j[zdh, sK sK Fjhdh Fjhdh g[op g[op tkb/ tkb/ fdB fdB BjhI, BjhI, fe;/ fe;/ j'o j'o fdB fdB x/ok x/ok gkT[Idh.<br />

gkT[Idh.<br />

i/ i/ ;oeko ;oeko fdnkBsdko fdnkBsdko j[zdh j[zdh sK sK dopko dopko ;kfjp ;kfjp gqh;o gqh;o dk dk fpibh, fpibh, gkDh gkDh nkfd<br />

nkfd<br />

pzd pzd eo eo fdzdh. fdzdh. i/ i/ fco fco Gh Gh jkbks jkbks ekp{ ekp{ Bk Bk nkT[Id/ nkT[Id/ sK sK bzw/ bzw/ ;w/I ;w/I sZe sZe Bke/ Bke/ pzdh<br />

pzdh<br />

ehsh ehsh ik ik ;edh ;edh ;h. ;h. nyho nyho ftu ftu p/j'F p/j'F eoB eoB tkb/ tkb/ r'b/ r'b/ ;[ZN ;[ZN e/ e/ nzdo nzdo b[e/<br />

b[e/<br />

ftneshnK ftneshnK Bz{ Bz{ cfVnk cfVnk ik ik ;edk ;edk ;h. ;h. nc;'; nc;'; fe fe fJjBk fJjBk ftu'I ftu'I e'Jh e'Jh okj okj BjhI<br />

BjhI<br />

ngDkfJnk ngDkfJnk frnk. frnk. ;r'I ;r'I ikD ikD p[ZM p[ZM e/, e/, f;ZyK f;ZyK Bz{ Bz{ @@;pe## @@;pe## f;ykT[D f;ykT[D bJh bJh ns/<br />

ns/<br />

ngwkBs ngwkBs eoB eoB bJh, bJh, fJj fJj fJj wko{ wko{ okj okj nyfsnko nyfsnko ehsk ehsk frnk.<br />

frnk.<br />

nzdo d/ tfjFhnkBk ekfonK dk FkfJd gsk jh Bk brdk, nro<br />

A.P. (n?;'FhJ/Nv gq?;) U.K. dh ypo J/iz;h dk gZsoeko, pqjw u/bkBh,<br />

dopko ;kfjp d/ fpbe[b B/V/, fJe T[Zuh Ekt/I i/ Bk b[fenk j[zdk. T[; uso<br />

ftnesh B/, nzdo j' oj/ xNBk eow Bz{ Fesh Fkbh e?wo/ Bkb cVBk, ypo<br />

pDkT[Dh s/ v[pJh d/ o;s/ fJzrb?Iv Bz{ G/iDh. v[pJh d/ o;s/ fJ; eoe/, gJh<br />

Gkos ;oeko d/ y[chnk ftGkr, gZSw tZb ik ojhnK ypoK dh finkdk SkD<br />

phD eodh ;h, v[pJh tZb BjhI. fJe jcsk brksko ;koh ypo d[BhnK Go<br />

ftu iKdh ojh. nypkoK ftu Sgdh ojh, T.V. u?BbK s/ j{-p-j{ ftykJh iKdh<br />

ojh. Gkos ;oeko Bz[{ pVh @@Fow## nk ojh ;h. fco ;ysh Bkb Gkb ehsh<br />

rJh, sK pqjw u/bkBh gZsoeko Bz{ frqcsko eoe/ d/F X'qj dk w[eZdwk pDk e/<br />

i/bQ pzd ehsk frnk. B" wjhB/ e?d ftu ofj e/, gZSwh w[beK tZb'I dpkT[ g?D<br />

[113]


s/, T[; Bz{ fojk eo fdZsk frnk ns/ s[ozs d/F ftu'I fBeb ikD dk j[ew d/<br />

fdZsk frnk.<br />

GkJh ioB?b f;zx B/ nro jfEnkopzd izr bVBh jh ;h, sK dopko<br />

;kfjp dhnK gqeowK ftu p?m e/ BjhI bVBh ukjhdh ;h. eJh b'eK dk soe<br />

j? fe r[o{ jfor'fpzd ;kjfp B/ fJE/ izr bVh ;h. ih BjhI. dopko ;kfjp<br />

s'I pkjo ike/, fgZgbh tkb/ n;EkB s/ bVkJh bVh rJh ;h. y{B yokp/ s'I<br />

pukT[D fjs, ;fsr[o{ okwg[ok c{b tZb ub/ rJ/. nrbh izr T[E/ jh woQki<br />

d/ ;EkB s/ j'Jh ;h. wB[yh ikBK nikJh ikD s'I pukT[D tk;s/ r[o{ jfor'fpzd<br />

ih B/ nkgDh p/Nh phph tho' dk ftnkj Gh dopko ;kfjp nzdo Bk ehsk. fco<br />

eosko g[o tkbh izr s'I pknd f;ZyK ;w/s ehosg[o, gjkVh fJbke/ tZb ub/<br />

rJ/, sK fe bVkJh s'I pfunk ik ;e/. d;w gkfsFkj B/ izr bVB bJh feb/<br />

pDtkJ/ ;B. eJh tkoh T[j nBzdg[o s'I pkjo Gh ub/ ikd/ oj/, sK fe bVkJh<br />

Bz{ Nkfbnk ik ;e/. e[M b'eK dk ftuko j? fe bVkJh sK d' sysK dh ;h, fdZbh<br />

dk sys s/ nekb sys. fco nekb sys s'I bVkJh bVBh rbs fet/I j?<<br />

gfjbh rZb sK fJj fe nekb g[oy dk e'Jh fJe @@sys## iK fNekDk BjhI j?.<br />

T[j fBozeko j? ;op ftnkge j?. d{ih rZb e'Jh d[fBnkthI c"i nekb g[oy<br />

s/ jwbk BjhI eo ;edh. T[;d/ sys Bz{ BjhI Ykj ;edh. fJE/ Gkosh c"i B/<br />

@@nekb sys## wbp/ dk Y/o pDk fdZsk. nrbh rZb fJzdok rKXh B/ fJj<br />

bVkJh nkgD/ sys s/ p?m e/ BjhI bVh, nkgD/ sys s'I (dcso) e/tb j[ew<br />

ikoh ehsk j?. T[; tZb'I G/ihnK c"iK B/, bVkJh pkjo w?dkB ftu bVh j?. f;ZyK<br />

d/ ;Bw[Zy bVh ;h. sys e/tb j[ew ikoh eoB bJh, gqpzXeh ezwK bJh j'fJnk<br />

eodk j?, izr bVB bJh BjhI. izr bJh feb/ j' ;ed/ jB. go nZi d/ wko{<br />

jfEnkoK ;kjwD/ feb/ Gh ewi'ao g? rJ/ jB. f;Zy :'fXnK Bz{ Gh fJj bVkJh<br />

r[od[nkfonK ftu tVe/ BjhI, fes/ pkjo fBeb e/ bVBh ukjhdh ;h. fit/I fe<br />

1984 s'I wro'I dh :[ZX Bhsh (r[ohbk izr) ngDkJh rJh ;h. Xow n;EkB Bz{,<br />

iK r[o{ rqzE ;kfjp Bz{, nkgDh fe;/ fBZih roi bJh tosDk, tkiap BjhI j?.<br />

f;ezdo B/ nkgD/ sys s/ p?m e/ izr BjhI bVh, w?dkBK ftu, w'ofunK ftu iK<br />

gjkVK ftu bVh ;h. tkNob{ dh fGnkBe izr fi; ftu ;Zso jiako f;gkjh<br />

[114]


w"s dk ykik pD rJ/ ;B, sys s'I BjhI B?g'bhnB B/ w'ofunK ftu'I bVh ;h.<br />

pkpo B/, Bkdo B/, nfjwd Fkj B/ ns/ wjkokik oDihs f;zx B/ edh sysK<br />

s'I bVkJh BjhI bVh. id'I d[FwD d/ jwb/ dk ysok j[zdk, f;zx ;w/I dh Biakes<br />

Bz{ ftuko e/, nzfwqs;o s'I pkjo ub/ iKd/. wsK dopko ;kfjp ns/<br />

Ffjotk;hnK dk e'Jh B[e;kB Bk j' ikJ/. pjkdo b'e Xow n;EkBK d/<br />

sfjykfBnK ftu b[ee/, gftZso Xow n;EkBK Bz{ izrh w'ofunK dk o{g d/ e/<br />

, fet/I Gh pjkdoh dk Yzv'ok BjhI fgZN ;ed/.<br />

GkJh GkJh ioB?b ioB?b f;zx f;zx fGzvoK fGzvoK tkb/ tkb/ ftneshrs ftneshrs s"o s"o s/ s/ B/e fJB;kB ;B.<br />

fBvo fBvo ;B, ;B, e"w e"w e"w bJh bJh e[M e[M e[M eoBk eoBk b'ud/ b'ud/ ;B. ;B. nekbh nekbh bhvoK bhvoK dhnK dhnK rdkohnK<br />

rdkohnK<br />

ns/ ns/ b[{zpV b[{zpV ukbK ukbK s'I s'I d[yh d[yh ;B. ;B. nc;'; nc;'; fe fe T[j T[j fBg[zB fBg[zB BhshtkB BhshtkB BjhI BjhI ;B. ;B. i/<br />

i/<br />

edh edh T[jBK T[jBK B{z B{z nkgDk nkgDk w'ouk, w'ouk, p/ p/ ekp{ ekp{ j[zdk j[zdk Biao Biao nkT[dk nkT[dk sK sK (buedko (buedko Bhsh<br />

Bhsh<br />

ngDke/) ngDke/) T[; T[; jkbks jkbks ftu ftu tkg; tkg; fbnk fbnk fbnk ikDk ikDk ikDk ukjhdk ukjhdk ukjhdk ;h. ;h.<br />

;h. okiBhsh ftu e'Jh<br />

;dk d';s iK d[FwD BjhI j'fJnk eodk. izr ftu nkjw' ;kjwD/ bVB tkb/<br />

, fJe' w/ia d[nkb/ p?m e/, w;b/ dk jZb Gh eo oj/ j[zd/ jB. fJeZm/ ftuko<br />

tNKdok eod/ jB, ib gkDh Se oj/ j[zd/ jB. ;wMdko nkr{ T[j j'fJnk<br />

eodk j?, i' nkgDh e"w dk xZN s'I xZN B[e;kB eotk e/, tZX s'I tZX ckfJdk<br />

eo ftykt/. fJe ftnesh dh fJZSk s/ ;koh e"w Bz{ pbdh d/ p[ZE/ d/ d/Dk, fe;/<br />

soK Gh f;nkDg BjhI nkyh ik ;edh.<br />

GkJh ioB?b f;zx iE/dko ;zs'y f;zx d/ G'r s/ fdZbh frnk. T[ZE/ jh<br />

d/F dk rqfj wzsoh frnkBh i?b f;zx jkio ;h. Gkos ;oeko i/ frqcsko<br />

eoBk ukj[zdh sd'I eo ;edh ;h. fco GkJh ioB?b f;zx w[zpJh gquko d"o/<br />

s/ frnk. bzw/ ;co ftu nkT[Id/ iKd/ fe;/ B/ Bk cfVnk. jfonkD/ d/ fgzv uzd'<br />

ebK ftu'I fBeb ikD fdZsk frnk. uko/ pzfBUI x/o e/, dopko ;kfjp dh<br />

gqeowK ftu b? nKdk. ;oeko dk wB;k fJjh ;hfe f;Zy i' pjkdoh dhnK vhIrK<br />

fBs wkod/ jB, fJjBK Bz{ @@eokok @@eokok @@eokok ;pe ;pe f;ykT[Dk## f;ykT[Dk## f;ykT[Dk## j?. wb'J/ feq;Bk Xo dh<br />

g[;se @@y[Zb/ G/d## d/ gzBk 335 s'I 365 sZe gzikp ftub/ ykVe{ tkd dk<br />

;zy/g t/otk j?. fe fet/I Gkos ;oeko dhnK y[chnK J/iz;hnK, fJ; iZd' ifjd<br />

Bz{ e[okj/ gk ojhnK ;B. fet/I ;oeko T[jBK Bz{ jfEnko ns/ g?;k g[uk ojh ;h.<br />

[115]


GkJh fGzvoK tkbk fJ; iawhBh ;Zu B{z Gh Bk gSkD ;fenk gJh w[rbK<br />

Bkb izr ;w/I, gzikp ftu izrb pj[s ;B. fiE/ r[ohbk tko eoe/ b[fenk ik<br />

;edk ;h. nktkikJh d/ ;kXB e/tb x'V/ jh ;B, i' ;G s'I s/i ;B. je{ws<br />

ns/ f;zxK e'b fJe' fij/ ;B. ;zuko f;;Nw BKj d/ pokpo ;h. jfEnko d't/<br />

I fXoK e'b s'V/dko pzd{eK, sho ewkD, poS/, sbtkoK s/ p;. c"i dh frDsh<br />

xZN tZX j' ;edh ;h. ;kXB fJe' fij/ ;B. nZi d/ ftfrnkBe :[Zr ftu ;zuko<br />

;kXB fJzB/ s/ia jB fe nZy d/ c"o ftu, fJE/ tkgoh xNBK d[BhnK d/ e'B/-e'B/<br />

ftu g[ukJh ik ;edh j?. nktkikJh d/ ;kXB pj[s j' u[Ze/ jB. jfEnkoK dh<br />

wko{ Fesh n;hw j?. fJe' pND dpkT[D Bkb, d[BhnK spkj ehsh ik ;edh<br />

j?. nfij/ skesto ;kXB ;ko/ ;oeko e'b jB. fJ; d/ w[ekpb/ f;Zy ykVe{nK<br />

e'b eh ;h< e/tb J/He/H 47 okJhcbK, fg;Nb s/ w'No ;kJheb. iK nksw<br />

;wogD eoB dh Ekt/I (cV/ ikD dh ;{os ftu) ;kJhBkJhv d/ e?g;{b. w{zj<br />

ftu gkU s/ ;fezNK ftu gqkD gzy/o{ ysw.<br />

nfij/ nfij/ jkbks jkbks ftu ftu b'e b'e okJ/ okJ/ nkgD/ nkgD/ Bkb Bkb i'V i'V e/ e/ ;z;ko ;z;ko d/ d/ dkfBnK<br />

dkfBnK<br />

tZb'I tZb'I gqtkfBs gqtkfBs sohfenK sohfenK w[skpe, w[skpe, FKswJh FKswJh Yzr Yzr ngDk ngDk e/, e/, nkgDh nkgDh iZd' iZd' ifjd ifjd nZr/<br />

nZr/<br />

s'oBh s'oBh ukjhdh ukjhdh ;h. ;h. Gkos Gkos ;oeko ;oeko dh dh c"ih c"ih Fesh Fesh dk dk f;Zy f;Zy bhvoK bhvoK Bz{ Bz{ gsk gsk j'Dk<br />

j'Dk<br />

ukjhdk ukjhdk ukjhdk j?. j?. j?. Gkosh Gkosh Gkosh jkewK jkewK jkewK dh dh dh wZekoh wZekoh wZekoh dk dk dk Gh Gh Gh f;Zy f;Zy f;Zy w[yhnK w[yhnK w[yhnK Bz{ Bz{ Bz{ fJbw fJbw fJbw j'Dk j'Dk j'Dk ukjhdk<br />

ukjhdk<br />

ukjhdk<br />

j?. j?. fJ; fJ; bJh bJh gqtkfDs gqtkfDs jZdK jZdK ftu ftu ofj ofj e/ e/ bVkJh bVkJh bVBh bVBh pDdh pDdh ;h. ;h. fco fco @@n"y/<br />

@@n"y/<br />

t/b/## t/b/## fe;/ fe;/ ftd/Fh ftd/Fh skes skes s'I s'I ;jkfJsk ;jkfJsk bJh bJh ik ik ;e/, ;e/, GkJh GkJh ioB?b ioB?b f;zx f;zx Bz{ Bz{ e'Jh<br />

e'Jh<br />

gsk gsk BjhI BjhI ;h. ;h. fe;/ fe;/ ftd/Fh ftd/Fh wdsrko wdsrko je{ws je{ws Bkb Bkb skbw/b skbw/b BjhI. BjhI. fJj fJj nkiakdh<br />

nkiakdh<br />

dh dh bVkJh bVkJh fJe fJe fJe Xow Xow Xow n;EkB n;EkB dh dh uko uko dhtkoh dhtkoh nzdo nzdo p?m p?m e/, e/, e[M e[M pkDhnK pkDhnK pkDhnK dk<br />

dk<br />

pko-pko pko-pko gkm gkm eoe/, eoe/, nkgD/ nkgD/ jh jh f;Zy f;Zy GoktK GoktK B{z B{z Xwek Xwek e/, e/, e/;oh e/;oh Mzv/<br />

Mzv/<br />

r[od[nkfonK r[od[nkfonK ftu ftu bfjok bfjok e/, e/, T[u/ T[u/ i?eko/ i?eko/ rik rik e/, e/, feogkBK feogkBK fbFek fbFek e/, e/, bzw/<br />

bzw/<br />

fbFeK fbFeK wkod/ wkod/ u'b/ u'b/ gke/, gke/, jtk jtk ftu ftu g;s"b g;s"b dhnK dhnK r'bhnK r'bhnK ubk ubk e/ e/ BjhI BjhI nkT[Dh.<br />

nkT[Dh.<br />

fJj fJj nkiakdh nkiakdh dh dh bVkJh bVkJh f;nkDg f;nkDg ;wMdkoh ;wMdkoh d{o d{o nzd/Fh nzd/Fh s'I s'I ezw ezw b? b? e/ e/ bVh bVh ikt/<br />

ikt/<br />

rh. ni/ Gh Gh ;zGb ;zGb ikD ikD dk dk t/bk t/bk j?.<br />

j?.<br />

B'NL- B'NL- b/ye nkgD/ fJZe ;" s'I tZX ;kEhnK ;w/s, 10, 11 wkou<br />

1984 ftu, GkJh ioB?b f;zx Bz[{ ;[DB t/yD T[s;akj Bkb nzfwqs;o frnk. r[o{<br />

[116]


okwdk; bzro dh SZs T[Zs/ T[jBK d/ ftuko B/V/ j' e/ ;[D/. r[owfs pko/ eJh<br />

;tkb Gh ehs/. T[jBK d/ b?euoK dhnK e?;NK Gh fbnKdhnK.T[jBK dk f;Zyh<br />

gqsh fgnko, gzE dh uVQdhebk bJh e[M Bt/ebk eo r[iaoB dh, w?I edo eodk<br />

jK. T[Zx/ ftneshnK pko/, ;kv/ b/yeK B/ nkg'-nkgDh p[ZXh ns/ y'i ;woZEk<br />

w[skfpe fbfynk j?. pkpk pzdk f;zx dh ;{owrsh d/ ;'jb/ th rkJ/ jB s/<br />

nb'uBk Gh ehsh j?. fJ;/ soQK Btkp eg{o f;zx, ;qL iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk,<br />

;qL iZ;k f;zx okwrVQhnk, wjkokik oDihs f;zx, ;qL joh f;zx Bb{nk s/ nekbh<br />

c{bk f;zx dh gq;z;k Gh ehsh j? s/ nb'uBk Gh ehsh j?. feT[Ife fJj ;ko/ (ns/<br />

j'o f;Zy) f;Zy ;B, r[o{ BjhI ;B. nb'uBk s'I ofjs e/tb r[o{ j?.fJ;/ soQK<br />

GkJh ioB?b f;zx fJe f;Zy ;h, r[o{ BjhI ;h. b/yeK Bz{ T[;ko{ nb'uBk s'I<br />

o'eD tk;s/, i' bZmwko bkDk p/u?B j'fJnk Biao nk fojk j?. n;b ftu GkJh<br />

ioB?b f;zx B[z{ ;G s'I tZX ngwkfBs fJBQK jh b'eK B/ ehsk j?.g{o/ fJZeh ;kb<br />

T[; wjkB @@Fjhd## Bz{ ekfJo, p[MfdZb s/ Gr"Vk pDkJh oZfynk. nfij/ b'e<br />

@@fJZeh ;kbk e[cao## bJh, oZp e'b'I ns/ gzE s'I edh w[nkch wzrDr/< @@syasK<br />

d/ iE/dko## edh fJT[I eotk ;eDr/<<br />

jfEnko pzd izr B{z nbftdk nkye/ Gkosh ;zftXkB B{z gqtkB eofdnK<br />

fJj f;Zy ykVe{ w[yXkok ftu ;akwb j' rJ/ jB L-<br />

1H ;H f;woBihs f;zx wkB<br />

2H vkH irihs f;zx u'jkB (woj{w)<br />

3H ;qH tZ;D f;zx iZcotkb<br />

4H ;H nfszdogkb f;zx (;kpek n?wHghH)<br />

5H ;qH dbihs f;zx fpZN{ ns/ j'o pj[s ;ko/.<br />

pd/;aK ftu ofj oj/ ykVe{ 15 nr;s s/ 26 iBtoh B{z pd/;a ftub/<br />

;ckos ykfBnk B/V/ Bkjo/ bkT[D fJeZm/ j' iKd/ jB. g{oB ;KswJh sohe/<br />

Bkb. e'Jh fJe bhvo BjhI e'Jh ;KMh :'iBk BjhI, Xow dk frnkB BjhI,<br />

fJfsjk; gfVQnk BjhI. Bkno/ wkoB Bkb ykfb;skB BjhI pDBk, f;nkDg Bkb<br />

ezw eoBk gt/rk.<br />

[117]


000<br />

000<br />

fdZbh ftu f;ZyK s/ efjo<br />

dopko ;kfjp s/ ehsk frnk c"ih jwbk, nkgD/ ;ko/ ;kXB tos e/<br />

Gh fJzdok rKXh ;jh f;ZX Bk eo ;eh. f;Zy d[FwD fjzd{ bkph Bz[{ Gkt/I T[;B/<br />

y[F eo fbnk, go f;Zy T[; s'I ;dk tk;s/ d{o j' rJ/. jo fJe f;Zy fJ;<br />

gkg eow s/ G[ZpK wko e/ o'fJnk, BhIdK T[Zv rJhnK. d[BhnK Go ftu c?b/ f;ZyK<br />

d/ wBk ftu eo'X d/ GKpV pb gJ/. tZv/ tZv/ nj[fdnK s/ p?m/ f;ZyK B/ n;shc/<br />

d/ fdZs//. Grs g{oB f;zx ih B/ nkgDk gdw ;qh dk ;BwkB tkfg; eo fdZsk.<br />

;qL y[Ftzs f;zx B/ Gh nkgDk ;BwkB w'V fdZsk. ;qL jfozdo f;zx B/ Bkot/<br />

ftub/ okid{s d/ nj[d/ s'I n;shck d/ fdZsk. ;qL f;woBihs f;zx wkB<br />

nkJhHghHn?;H B/ g[fb; nc;o d/ wjZstg{oB nj[d/ s'I fsnkr gZso d/ fdZsk.<br />

c"iK ftub/ f;ZyK B/ B"eohnK SZv e/, nzfwqs;o tZb Bz{ ukb/ gk fdZs/. frD/ u[D/<br />

fjzd{ dodwzdK B/, f;ZyK d/ jZe ftu jkn dk Bkjok wkfonk. fizBK ftu ;qh<br />

uzdo F/yo, ;qh okwi/m wbkmh, ;qh thHghH f;zx ns/ ;qh efbnkD f;zx ;qh<br />

r'fpzdk wy"Nh, ;qh th n?wH skoe[zv/ nkfde ;B.<br />

31 nes{po 1984 Bz{ ;qL p/nzs f;zx s/ ;stzs f;zx B/ ;t//o/ 10H30<br />

d/ B/V/ nkgDh fojkfJF s'I dcso tZb ik ojh fJzdok rKXh Bz{ ehs/ gkg dh<br />

;ik d/ fdZsh. fJzBhnK r'bhnK tokJhnK fe bkF fJeZmh eoBh n"yh j' rJh.<br />

fJjBK pjkdoK B/ fwfEnk ezw eoe/ jfEnko gk;/ oZy fdZs/. pkeh d/ rkovK<br />

B/ ;qL p/nzs f;zx Bz{ EkJ/I wko w[ekfJnk s/ ;qL ;stzs f;zx wodk wodk pu<br />

frnk. fi;Bz{ pknd ftu ;L e/jo f;zx Bkb cK;h s/ bNek fdZsk frnk. g[fb;<br />

B/ fJzdok rKXh d/ woB dk e/; doi sK eok fbnk. ;qL p/nzs f;zx Bz{ esb<br />

eoB dk ns/ ;qL ;stzs f;zx bJh fJokdk esb dk e/; jh doi BjhI ehsk<br />

frnk. fJzdok d/ woB s/ gfjbK ehsh fsnkoh w[skpe, f;ZyK s/ :'iBk pZX<br />

jwb/ j'D bZr gJ/. gfjbK jwbk fJzdok dh bkF t/yD rJ/, d/F d/ f;Zy<br />

(eKro;h) okFNogsh s/ j'fJnk. XZe/ wko/ rJ/, rkbQK eZYhnK rJhnK, eko Bz{<br />

[118]


B[e;kB g[ukfJnk frnk. fJj ;ze/s ;h fJ; rZb dk fe okFNogsh s/ jwbk<br />

eoB tkfbnK Bz{ o'fenk BjhI frnk. frqcsko BjhI ehsk frnk. fJ; Bcos<br />

Goh wkBf;e dFk Bz{ gqrN eoB bJh fJj yso/ dk nbkow ;h fe fJ; s'I<br />

pkd f;ZyK s/ i[bw dh jB/oh trD jh tkbh j?.HHHHHHHfco fJj i[bw dh jB/<br />

oh, fJe Btzpo s'I d; Btzpo 84 sZe, f;Zy gqtkoK Bz{ ;kVdh ubh rJh.<br />

fJzdok rKXh Bz{ f;Zy f;gkjhnK tZb'I wkoB eoe/ fjzd{nK ftu nuBu/<br />

s fJj r[Z;k BjhI GVe fgnk. ;r'I fJzdok B/ yso/ Bz{ GKgfdnK nkgD/ gqw[Zy<br />

B/Vb/ b'eK okjhI, f;ZyK d/ ;w{zje esb/nkw dk gfjbK gqpzX ehsk j'fJnk ;h.<br />

eksbK tZb'I f;ZyK Bz[{ esb eoB dk Yzr ;ko/ fes/ brGr fJe' fijk ;h.<br />

NkfJo rbK ftu gkU, gkT{vo fSVe', nZr bk fdU, xoK Bz{ b[ZN bU. ehwsh<br />

;wkB b[ZN b?D s'I pknd xo Bz{ nZr bk fdU. gzdoK ;kb s'I ;Zm ;kb sZe<br />

d/ fe;/ wod Bz{ fiT[Idk Bk SZv'. n"osK Bkb pbkseko eo'. eksbK e'b t'No<br />

fb;NK ;B. g{oh gSkD eoe/ ftFtkF Bkb nzdo dkyb j[zd/ ;B. pj[shnK<br />

EktK s/ g[fb; tkfbnK B/ y[d, f;ZyK Bz[{ esb ehsk. i/ nkgD/ jfEnkoK Bkb fes/<br />

f;ZyK B/ E'Vk pj[s w[ekpbk eoB dh fjzws ehsh sK g[fb; tkb/, nZr/ tZX e/ f;ZyK<br />

s'I jfEnko y'j e/ b? iKd/. fBjZE/ f;ZyK Bz{ fJjBK dfozfdnK nr/ ;[ZN iKd/. wkw{bh<br />

ekoBK eoe/ c"i ;Zd bJh iKdh j?. fdZbh ftu c"i dhnK SkT[DhnK jB. f;Zy<br />

e"w d/ gqtkoK Bz{ d; fdBK sZe esb ehsk frnk, go c"i BjhI p[bkJh rJh.<br />

fJzdoK rKXh dk ;;eko eoB tes, 3000 c"ih bkF Bz{ ;bkwh d/D<br />

bJh p[bkJ/ rJ/. fJe jiako B"itkB jtkJh c"i dk bkF Bz{ wZEk N/eD bJh<br />

fbnKdk frnk. d{i/ gk;/ f;ZyK Bz{ ekfsbK s'I pukT[D bJh, g[fb; iK c"i dk<br />

fJe Gh f;gkjh BjhI fwfbnk. ;[gqhw e'oN s/ jkJh e'oNK, yk; ekoBK t;,<br />

nyapkoh fog'oNK Bz{ nkXko pDk e/, d'Fh ftneshnK fto[ZX w[eZdw/ doi eotk<br />

fdzdhnK jB. fJ; #84 Btzpo d/ f;Zy esb/nkw ftu ;[gqhw e'oN ns/ jkJh<br />

e'oNK d/ iZi fJB;kc Bz{ bKp{ bk rJ/. ;kohnK ndkbsK ftu, gzi fdBk<br />

dhnK S[ZNhnK eo fdZshnK rJhnK. N?bhthiaB s/ f;ZyK d/ xo ;Vd/, y{B dhnK<br />

BdhnK tfjzdhnK t/yd/ oj/. p'c'oi s'g ;"d/ dh dbkbh d/ wkwb/ ftu, CBI<br />

d/ w[yh ;qL i'frzdo f;zx B/ T[; ;w/I d/ gqXkB wzsoh Bof;zjwk okU Bkb @@r[gs<br />

[119]


whfNzr## eo bJh. ypo nyapkoK ftu Sg rJh. fJ;/ ekoB, CBI w[yh Bz[{<br />

;[gohw e'oN ftu jkio j' e/ w[nkch wzrDh gJh ;h. fJZXo f;ZyK Bz[{ spkj eo<br />

fdZsk frnk. nopK o[gJ/ dhnK ikfJdksK b[ZN bJhnK. NoZe pZ;K ekoK<br />

EqhthbQo, c?eNohnK ;kV e/ ;[nkj eo fdZshnK, e'Jh ndkbs joes ftu BjhI<br />

nkJh. nkt/ Gh feT[I< feT[Ife fJj ;G sK gfjbk fsnkoh eoe/ jh ehsk frnk<br />

;h. fJjBK spkje[zB xNBktK B/ f;ZyK Bz[{ g{oh soK @@p/rkBrh## dk nfj;k;<br />

eotk fdZsk j?. fJj tZyoh rZb j? fe f;Zy nkr{nK B/ ni/ Gh e'Jh ;pe BjhI<br />

f;Zfynk. f;Zy e"w d/ GftZy pko/ e'Jh Bhsh nyfsnko BjhI ehsh.<br />

fdZbh ftu :'iBk pDk e/ esb ehs/ rJ/, jiakoK f;ZyK d/ eksb bZGD<br />

tk;s/, gVskbhnk ew/NhnK pDdhnK ojhnK. uzrhnK wzdhnK fog'oNK fby e/<br />

;oeko nZr/ g/F eodhnK ojhnk. f;ZyK Bz{ fJB;kc fdtkT[D s'I ;G n;woZE<br />

ojhnK. Btzpo 84 ftu, g[fb; efwFBo t/d wotkjk gVskbhnk ew/Nh dk<br />

rmB ehsk frnk. ;zB 85 ftu t/d wotkjk B{z, gVskb s'I o'e fdZsk frnk<br />

s/ T[; dh EK 26 ngq?b 1985 Bz{ ozr BkE fwFok iZi Bz{ gVskb bJh fB:[es<br />

ehsk frnk. fJj gVskb fe;/ sD gZsD Bk bZrh, s/ fJe j'o 23 cotoh 87<br />

Bz[{ eg{o fwZsb ew/Nh Bz{ ezw ;"Ig fdZsk. fJj Gh mzY/ p;s/ ftu fNek fdZsh.<br />

nr;s 87 Bz{ i?B p?Boih ew/Nh B/ gVskb nkozGh s/ nr;s 89 Bz{ ew/Nh dk<br />

G'r g? frnk. ;zB 87 ftu jh i?B p?Boih d/ Bkb Bkb nkj{ik ew/Nh Ekg<br />

fdZsh rJh. rb EkJ/I ojh. fco nr;s 90 ftu g'Nh o'Fk ew/Nh pDkJh. fJj<br />

iZi ;oekoh j[ewK s'I pkjo ik e/, ;Zu ;kjwD/ fbnkT[D bJh ssgZo j'fJnk<br />

sK e/Idoh ;oeko B/ fJ; Bz{ ezw eoB'I o'e fdZsk. fJj n;shck d/ e/ bKG/ j'<br />

frnk. Btzpo 90 s'I fszB ;kb sZe i?B nrotkb gVskbhnk ew/Nh pDkJh<br />

rJh. fJ; tZb'I fsnko eoe/ fdZsh rJh fog'oN s/ e'Jh ekotkJh Bk j'Jh. fJ;<br />

s'I wro'I fYZb'I ew/Nh pDh. fJ; B/ fwoseK d/ gqtkoK Bz{ phwk oewK d/D dh<br />

f;ckoF ehsh. phwk ezgBhnK B/ i' Gkos ;oeko d/ j[ewK w[skpe jh ezw<br />

eodhnK jB, w[nktik d/D s'I BKj eo fdZsh. ny/ dzfrnK c;kdK ftu wo/<br />

ftneshnK Bz{ oew d/Dh ;kv/ ekBz{B w[skpe rbs j?. d;zpo 93 ftu fJe<br />

B[o{bk ew/Nh pDkJh rJh. fJ; ew/Nh B/ i' fbfynk fJ; s/ e'Jh ekotkJh BjhI<br />

[120]


j'Jh. fco ;zB 2000 ftu BkBktsh ewfFB Ekg fdZsk frnk. fJj Gh ekri<br />

ekb/ eodk fojk, go f;ZyK Bz{ fe;/ B/ fJB;kc Bk fdZsk. feT[Ife efwFB d/<br />

w[yh Bz{ gfjbK jh d; fdZsk iKdk ;h, fe s[;hI d' uko ;kb ;oekoh g?;/ Bkb<br />

r[bSoo/ T[vkU, o'Id/ ftbed/ f;ZyK Bz{ nkgK d/Dk e[M BjhI. fJj efwFB tr?ok<br />

d[BhnK dhnK nZyK ftu xZNk gkT[D bJh pDkJhd/ jB.<br />

g[{oh gbkfBzr w[skpe f;ZyK d/ eksbK Bz{ ;ik fdtkT[D :'r/ ;p{s<br />

ysw ehs/ rJ/. f;ZyK tZb'I Bkw gsk dZ;D d/ pkti{d Gh, g[fb; fog'oNK ftu,<br />

eksbK Bz{ @@nDgskS/## jh fbfynk frnk. ndkbsK ftu gSkD eoB iK<br />

rtkjhnK d/D s'I vok e/, iK bkbu d/ e/, o'fenk frnk. woB tkb/ pj[s f;Zy<br />

rohp ;B. T[jBK d/ gqtkoK tZb'I w[eZdw/ bVB/ Bkw[wfeB ;B. fJ; bJh<br />

fBr{DhnK fijhnK oewK b? e/ (iK voe/) ;wM"s/ eoB bZr gJ/. nwho f;ZyK<br />

dk ikBh B[e;kB BjhI j'fJnk. jK eko'pkoK Bz{ pj[s B[e;kB g[ukfJnk frnk.<br />

oki;h o;{y tos e/ T[jBK ftu'I pj[fsnK B/ phwK ezgBhnK s'I eb/w gqkgs eo<br />

bJ/. fdZbh ew/Nh ns/ Fq'wDh ew/Nh tZb'I ghVQsK dh rzGhosk Bkb ;jkfJsk BjhI<br />

ehsh rJh. ewhDh ;'u tkb/ f;Zy ftu'b/, ;wM"sk eokT[D d/, d[FN ekoi<br />

eofdnK, ftu'I g?;/ Gh yKd/ oj/. fJjBK fJjBK ftu'I ftu'I fJe, fJe, p/JhwkBK p/JhwkBK dk dk w[yh w[yh nkswk<br />

nkswk<br />

f;zx f;zx b[pkDk b[pkDk Bkwh Bkwh ftnesh ftnesh ;h. ;h. fJj fJj pzdk pzdk f;ZyK f;ZyK d/ d/ eksbK eksbK Bkb Bkb ob ob e/,<br />

e/,<br />

;wM"sk ;wM"sk eotkD eotkD d/ d/ Bkw Bkw s/, s/, g?;k g?;k yKdk yKdk fojk. fojk. id'I id'I fJe fJe d[fynkoh d[fynkoh phph phph doFB<br />

doFB<br />

e"o e"o B/ B/ fJ; fJ; dk dk gkg gkg eow eow Bzrk Bzrk ehsk ehsk sK sK fJ; fJ; ikbw ikbw pzd/ pzd/ B/, B/, phph phph dh dh p[oh<br />

p[oh<br />

soK soK wkoe[N wkoe[N ehsh. ehsh. rZb rZb nekb nekb sys sys d/ d/ @@iE/dko## @@iE/dko## se se gj[zuh. gj[zuh. T[;B/ T[;B/ Gh<br />

Gh<br />

nkswk nkswk f;zx f;zx Bz{ Bz{ e'Jh e'Jh eokoh eokoh ;ik ;ik Bk Bk fdZsh. fdZsh. nzs nzs Bz[{ Bz[{ b[pkDk b[pkDk pokdoh pokdoh dh<br />

dh<br />

gzukfJs gzukfJs B/, B/, nkswk nkswk f;zx f;zx Bz{ Bz{ ;d ;d e/ e/ T[; T[; d/ d/ wzd/ wzd/ ezwK ezwK dk dk ;kok ;kok fuZmk fuZmk gVQ gVQ e/<br />

e/<br />

;[DkfJnk. ;[DkfJnk. T[j T[j e'Jh e'Jh s;Zbh s;Zbh pyF pyF i[nkp i[nkp B/ B/ d/ d/ ;fenk. ;fenk. b[pkDk b[pkDk gzukfJs gzukfJs B/ B/ gzi<br />

gzi<br />

bZy o[gJ/ o[gJ/ i[owkBk i[owkBk bkfJnk bkfJnk i' fe fJ; fJ; Bz{ GoBk GoBk fgnk fgnk s/ w[nkch w[nkch wzrDh wzrDh gJh.<br />

gJh.<br />

fJjBK T[ZiV/ s/ d[fynko/ gqtkoK dh fe;/ ;z;Ek B/ m'; gbkfBzr pDk e/ wds<br />

Bk ehsh. fJjBK d/ g[Zso nDgV ofj rJ/ ntkok j' rJ/. j'o p[ohnK nkdsK<br />

d/ fFeko j' rJ/. bVehnK HHHHHHHHHHH< fiT[I fiT[I itkBh nkT[D bZrh, b'VK<br />

g{ohnK Bk j'JhnK, fi;w t/uD d/ wzd/ okj g? rJhnK. eJh tkoh eksbK d/<br />

[121]


;zrh ;kEh jh c[;bk e/ b? iKd/ s/ jB/oh yZv (t/;tk rwBh) tZb XZek d/ fdzd/.<br />

nkgDh fBZih ;woZEk w[skpe, e[M tehbK B/, wB[Zyh nfXeko iE/pzdhnK B/,<br />

fJjBK dh wZds ehsh. go fdZbh f;Zy r[od[nkok ew/Nh ns/ F'qwDh ew/Nh<br />

nzfwqs;o r'beK dk w{zj fJjBK rohpK tZb Bk eo ;ehnK. w{e do;ae pDe/<br />

ftbefdnK dk swk;ak t/ydhnK ojhnK.<br />

s/oK u"dK ;kb sZe e[M fJe f;oVh phphnK, f;ZyK d/ eksbK Bz{ ;ik<br />

fdtkT[D bJh ihn ikB Bkb e'fFFK eodhnK ojhnK. fJXo wko fdZs/ rJ/ f;Zy<br />

ftnesh d/ gqtko Bz{, ;[gqhw e'oN d/ ;hBhno iZi ;qL e[bdhg f;zx ns/ fJe<br />

fJe w[;bwkB iZi e/H ;rho nfjwd B/ fwb e/, gqsh ftnesh fszB bZy o[gJ/<br />

d/D dk j[ew d/ fdZsk. Gkos ;oeko s[ozs fJj oew ikoh eo/. Bkb jh fi;<br />

fdB s'II e'Jh f;Zy wkfonk frnk j?, T[;/ fdB s'I fJ; g?;/ s/ ftnki Gh ghVQs<br />

gqtko B{z fdZsk ikt/. fi; gqtko dk fJe w?Ipo wkfonk frnk ;h T[; Bz[{ u"dK<br />

;kb dk ftnki gk e/ gzdoK e[ bZy o[gJ/ fwbD/ ;h. phph doFB e"o d/ pkoK<br />

ihn wko fdZs/ rJ/ ;B. e/; fiZs ikD s/, fJ; Bz{ pj[s Gkoh oew fwbD tkbh ;h.<br />

id'I e/; fiZs e/ phph doFB e"o ns/ j'o phphnK eufjohnK ftu'I<br />

pkjo nkJhnK sK gZsoekoK B/ ;tkb eoB/ ukj/. g[ZfSnk @@phph ih s[jkBz{ pj[s<br />

tZvh oew fwbD tkbh j?, fJ; dk eh eo'r/##< phph doFB e"o B/ ezpd/ p[ZbQK<br />

Bkb SbedhnK nZyK Bkb, ftbe oj/ wB Bkb ;{jh bkN tor/ d' p'b fJT[I<br />

ej/ @@w?I @@w?I u"dK u"dK ;kb ;kb s'I s'I do do do do dhnK dhnK m'eoK m'eoK yk yk ojh ojh jK. jK. w/o/ w/o/ gqtko gqtko d/ d/ pkoK<br />

pkoK<br />

ihn ihn wko wko fdZs/ fdZs/ rJ/. rJ/. i' i' e[M e[M pfunk pfunk ;h, ;h, ns/ ns/ wzr wzr fgB fgB e/ e/ w[edfwnK w[edfwnK s/ s/ bk<br />

bk<br />

fdZsk. fdZsk. w?I w?I gfjbK gfjbK wjhBk wjhBk d' d' wjhB/ wjhB/ oZi oZi oZi oZi e/ e/ o'NhnK o'NhnK yktKrh. yktKrh. pZfunK pZfunK Bz{ Bz{ oZitK<br />

oZitK<br />

ykDk ykDk y[nktKrh. y[nktKrh. fco fco w?I w?I ;'uKrh ;'uKrh fe fe fJjBK fJjBK g?f;nK g?f;nK dk dk eh eh eoBk eoBk j?.##<br />

j?.## f;Zy<br />

e"w d/ u"XohnK d/ w{zj s/ phph B/ e[M FpdK okjhI pj[s eokoh ug/V wko<br />

fdZsh. fdZbh d/ esb/nkw pko/, wB[Zyh nfXeko iE/pzdhnK tZb'I, fJe Btzpo s'I<br />

d; Btzpo 1984 se y[d gVskb eoe/ i' fog'oN fsnko eoe/ Skgh rJh ;h<br />

T[; dk BK ;h @@d'Fh e"D e"D jB##< jB##< fJ; fog'oN tkb/ feskpu/ Bz{ gzikp ftu<br />

dkfyb jz[fdnK, gzikp g[fb; B/ eJh tkoh iaps ehsk s/ nZr bkJh. w?I fJ;<br />

Bz{ e?B/vk ftu'I gqkgs eoe/ gVQ ;fenK jK. y{B d/ jzM{ e/oB bJh, @@;s:/<br />

w/t i:s/##, Bkjok bkT[D tkb/ dfozfdnK dk n;bh fujok t/yD bJh, s[;hI Gh<br />

feXo'I b? e/ fJj feskpuk iao{o gVQBk. (b/ye B/ fJj feskpuk ft;Ekos<br />

G{fwek ;w/s, Skg fdsk j?. wzrtk e/ gVQ ;ed/ j').<br />

[122]


000<br />

000<br />

ykVe{nK dh uVQs ns/ fBxko<br />

gzikp f;Zy pj[ frDsh ;{pk j'D eoe/, nkgD/ nkg Bz{ fjzd{ Bk wzBD<br />

eoe/, ;r'I fjzd{ Xkowe rzqEK dh f;XKse fto'Xsk ekoD, eZNVtkdh fjzd{nK bJh<br />

;dk ezv/ tKr u[Gdk fojk j?. fJ;/ ekoB gzikp dh e'Jh ikfJi wzr Gh wzBh<br />

BjhI iKdh. fJ; x'o p/ fJB;kch ekoB, f;Zy izsk ftnke[b ;h. fJ;/ fBok;sk<br />

ekoB g[okDh ;Ekgs nekbh bhvofFg nkgDk nkXko r[nk ojh ;h. fJ;/ r[Z;/<br />

ns/ p/fJB;kch ftu'I, izri{ ;'u B/ iBw fbnk. fJ; ;'u Bz{ gquzv eoB tkbk<br />

B"itkB @@pokV iZN## fJe v/o/ dk w[yh @@;zs## fwb frnk. ;kXkoB fij/ v/o/<br />

dk e'Jh w[yh Gh nkw b'eK bJh g{iD:'r pD iKdk j?. fJj @@;zs## sK f;ZyK<br />

Bz{ jZe d[nkT[D dk ftFtkF Gh d[nkT[Idk ;h. fJ;d/ b?euoK ftu @@d[FNK Bz{<br />

;'X d/D## dhnK nktkiaK Gh ;B. fJ; d/ ;kEh eJhnK Bz{ @@;'X## Gh fdzd/ ;B.<br />

;oeko ;kok @@swkFk## gk;/ yb' e/ t/y ojh ;h. ;oeko/ dopko/ fJ; d/ nky/<br />

eJh ;ko/ ezw Gh j'D bZr gJ/. S/sh ehs/ g[fb; ykVe{nK Bz{ jZE BjhI gkT[Idh<br />

;h. nfij/ tosko/ ftu, nkw f;Zy ;wki fJ; BthI T[Go ojh skes Bz{ ihT[<br />

nkfJnK nkyD bJh T[; d/ fgS/ j' N[fonk. fiE/ sZe Gkos ;oeko fJ; Fesh<br />

Bz{ T[GkoBk ukjz[dh ;h T[Gko fdZsh. T[gzqs dopko ;kfjp s/ c"ih jwbk , f;Zy<br />

e"w Bz{ spkj eoB tkbk wko{ ft;c'N eo fdZsk frnk.<br />

e[M ;w/I dh v"o G"o nt;Ek ftu'I, GkJh ioB?b f;zx d/ fgsk Bz{ fpBk<br />

fe;/ oki;h ;{M-p{M d/ F'qwDh nekbh db dk gqXkB (iK eBthBo) Ekg fdZsk.<br />

e'Jh okiBhfse f;nkDg tose/, wkBf;e s"o s/ iyawh j'Jh f;Zy e"w Bz{ ;jh<br />

;/X Bk fwb ;eh. ;r'I @@pdbk @@pdbk btKr/ btKr/ s/ s/ ;'X ;'X fdnKr/## fdnKr/## d/ p'b T[u/ j[zd/ rJ/<br />

. ;wK gk e/ fJ;/ ;'u ftu'I ykVe{tkd dk iBw ns/ T[EkB j'fJnk. ykVe{ ;cK<br />

ftu Fkfwb j'D tkb/ pj[s/ B"itkB Bk siop/eko s/ nZbVQ T[wo d/ ;B.<br />

fJjBK d/ nEkj Xkofwe i'F Bz{ ezNo'b eoB tkbh ew/Nh iK e'Jh go"V<br />

ftnesh BjhI ;h. gfjbK gfjb fJjBK B/ ;oeko ftu p?m/ f;Zy d[FwDK Bz{ uzr/<br />

[123]


g;hB/ SvtkJ/. eJhnK Bz{ tkfip ;iktK Gh fdZshnK. SYL Bfjo pDkT[D dk<br />

ezw Gh pzd eotkfJnk. gzikp ftu ns/ gzikp s'I pkjob/ eJh tZv/ gkghnK Bz[{<br />

ehs/ dh ;ik fdZsh. fco Gh fJj bfjo pj[sk ;wK Bk eZY ;eh. fJ; ftu<br />

iE/pzde ewi'ohnK s'I fJbktk ;oekoh x[;g?m B/ fJ; Bz{ c/bQ eoB ftu w[Zy<br />

o'b ndk ehsk.<br />

GkJh dbihs f;zx fpZN{, nes{po 2005 Bz{ fojk j' e/, id'I b[fXnkD/<br />

nkgD/ xo g[Zfink sK w?I y[d fwbD tk;s/ xo frnk. ;o;oh fijh ;[Zy ;Kd<br />

s'I pknd gzEe w;fbnK s/ ftukoK nkozG j'JhnK. w?I p/Bsh ehsh fe @@1992<br />

dhnK ftXkB ;Gk u'DK dk pkJhekN eoe/, ykVe{ ro[ZgK pj[s tZvh rbsh ehsh<br />

j?. s[;hI nfijk fe; nkXko s/ ehsk##<<br />

GkJh dbihs f;zx - @@n;b ftu ;kv/ e'b u'D ftu yV/ eoB bJh<br />

T[whdtko BjhI ;B##.<br />

b/ye-@@s[jkv/ b/ye-@@s[jkv/ pkJhekN pkJhekN B/ B/ p/nzs p/nzs f;zx f;zx f;zx Bz[{ Bz[{ Ekbh Ekbh ftu ftu ftu okirZdh okirZdh go';<br />

go';<br />

e/ e/ d/ d/ fdZsh. fdZsh. T[; T[; s'I s'I wro'I wro'I p/nzs p/nzs f;zx f;zx s/<br />

s/ K.P.S frZb frZb dh dh uzvkb uzvkb u"IeVh u"IeVh B/,<br />

B/,<br />

d' d' bZy bZy rGo{nK rGo{nK Bz{ Bz{ ygk ygk fdZsk. fdZsk. s[jkBz{ s[jkBz{ 117 117 T[whdtko T[whdtko yV/ yV/ eoB eoB bJh bJh Bk Bk bZG/.<br />

bZG/.<br />

go go wotkT[D wotkT[D bJh bJh d' d' bZy bZy bZG bZG bZG rJ/< rJ/< rJ/< FkfJd d[BhnK dh fJj fJj nB'yh d[ydkJh<br />

dk;skB dk;skB j't/rh, j't/rh, fe fe bhvo bhvo s'I s'I fpBK, fpBK, fBFkB/ fBFkB/ s'I s'I pr?o pr?o r[o{ r[o{ fgnko fgnko ftu ftu fGZi fGZi e/,<br />

e/,<br />

d' d' bZy bZy pjkdoK pjkdoK pjkdoK B/ B/ nkgDh nkgDh ikB ikB tko tko fdZsh##. fdZsh##. fJ;dk fJ;dk GkJh GkJh fpZN{ fpZN{ B/ B/ e'Jh e'Jh itkp<br />

itkp<br />

Bk Bk fdZsk, fdZsk, fdZsk, s/ s/ s/ w[bkeks w[bkeks ysw ysw j' j' rJh.<br />

rJh.<br />

ykVe{nK dh uVQs ;w/I, fJe i?ekok SZvD dh d/o j[zdh ;h fe ;ko/<br />

gzikp ftu ;zBkNk Sk iKdk ;h. ;Veh nktkikJh id'I fdb ukj/ pzd eo d/D.<br />

o/bK dk okj id'I wB ukj/, o'e d/Dk. g[fb; tkb/ ykVe{nK Bz{ t/y e/ okj SZv<br />

d/D. gzikp d/ jo xo nzdo ykVe{nK dk nkdo j'D bZrk. go jkJ/ ! nZbVQ<br />

T[woK Bk siop/ekoh ftu j'ShnK joesK j'D bZrhnK. e/Idoh ezNo'b eoB<br />

tkbh e'Jh ew/Nh Bk pDkJh. nkg' Xkgh g? rJh. r[ohbk izr ftu f;o bZE<br />

:'X/ o{g'; ofj e/ ;oeko Bz{ wzrK wzBD bJh wiap{o eo fdzd/ jB. ;oeko<br />

nkgD/ B[wkfJzd/ rbpks eoB bJh fsnko eodh j?. go rb ehjd/ Bkb eo/<br />

< ykVe{nK B/ nkgDh e'Jh nfijh iE/pzdh ;Ekgs BjhI ehsh, i' oki;h ftzr d/<br />

[124]


s"o s/ y[Zb/nkw rbpks eo ;e/. ykVe{ ;kjwD/ nk BjhI ;ed/, s/ ;oeko<br />

rbpks ehjd/ Bkb eo/<<br />

eFwho ftu fgSb/ ;Zm ;kb s'I r[ohbk bVkJh uZb ojh j?. ykVe{nK<br />

d/ nkgD/ jwdod r[ohbk izr s'I pkjo ofj e/, id'I p[bktk nkt/, nkgD/ gZy<br />

g/F eoB bJh ;oeko Bkb rbpks eod/ jB. nk;kw d/ fJe fiabQ/ dkoihfbzr<br />

ftu r[ohbk izr pj[s d/o sZe uZbh. T[E'I d/ bhvo ;[GkF xhf;zx B/ T[;dk<br />

pVk bkjk fbnk. dkoihfbzr Bz{ nk;kw s'I tZy eoe/, S'Nk fijk ;{pk pDk e/<br />

, ;[GkF d/ jtkb/ eo fdZsk frnk. bzek ftu skfwb NkJhro fgSb/ ukbh ;kb<br />

s'I r[ohbk bVkJh bV oj/ jB. id'I ;oeko ukj/ sK T[gB ro[Zg rZbpks Gh<br />

eodk j?/. cb;shBhnK B{z ;Zm ;kb j' rJ/, r[ohbk bVkJh bVfdnK Bz{. :k;o<br />

nokcks ;oeko Bkb rZbpks eoB bJh fsnko j[zdk ;h. fJXo pjkdoK dh<br />

e"w, e/tb gzdoK e[ ;kb jh jfEnkopzd bVkJh bV ;eh. T[j Gh p/ soshph<br />

ftu. fw;bK d/ ;w/I f;zx ;" ;kb sZe bVd/ EZe/ jko/ BjhI. Yzr pdbe/ nZr/<br />

jh nZr/ tXd/ oj/. go nZi dh f;sw iohch t/y' fe d; gzdoK ;kb ftu<br />

ykVe{tkd dk wbhnk w/N j' frnk. f;ZyK ftu'I pjkdoh tkbk sZs ysw j[zdk<br />

jh Biao BjhI nk fojk , ;r'I 90% f;Zy B"inkB djkVh e/; eNtk e/,nzBh<br />

s/ p/JhwkB bhvofFg Bz{ p/dktk d/ u[Zfenk j?. nkg' Xkgh ftu fpBK fe;/<br />

gbkfBzr s'I d' uko iiapksh fij/, eZuh T[wo d/ w[zv/ nkgD/ d[nkb/ fJeZm/ eoB/<br />

, fJe B/ J/ohnk ewKvo ioBb pD ikDk s/ pkehnK B/ ;zrh ;kEh. FZe ehsk<br />

iKdk j? fe KPS frZb g[fb; uhc B/ ykVe{nK ns/ g[fb; d/ jwdodh tkb/<br />

tsho/ Bz{ bKp{ bkT[D tk;s/, nkgD/ @@e?INK## s'I d' oksK ftu 85 d/ eohp g[fb;<br />

tkfbnK d/ gqtkfoe w?Ipo esb eotk fdZs/. T[gqzs g[fb; w[yh B/, gzikp d/ ;ko/<br />

tZv/ g[fb; nc;oK dh whfNzr ;Zd e/ ;ys u/sktBh fdZsh. @@ fJj fizadrh s/<br />

w"s dh bVkJh j?. j[D sK ykVe{ ;kvk wbhnk w/N jh eo d/D bZr/ jB.<br />

guk;h w?Ipo ;kv/ wko fdZs/ rJ/ jB. pZu/ phphnK ns/ p}[orK Bz{ Gh BjhI<br />

SZfvnk. i/ s[;hI ofjw eod/ oj/, T[j s[jkBz{ p/ ofjwh Bkb ysw eo d/Dr/. ;w/s gqtkoK<br />

d/ ykVe{nK Bz{ ysw eo fdU. fiE/ gBkj bJh dk gsk bZr/, o'Nh ytkJh dh<br />

;{j fwb/ ;G Bz{ ;ys ;iktK fdZshnK ikD##.<br />

[125]


g[fb; g[fb; tkfbnK tkfbnK dk dk ;[Gk ;[Gk sK sK fJB;kBK fJB;kBK tkbk tkbk t?;/ t?;/ jh jh BjhI BjhI j[zdk. j[zdk. T[s'I<br />

T[s'I<br />

g[fb; g[fb; w[yh w[yh tZb'I, tZb'I, j"bdkoK j"bdkoK sZe sZe Bz[{ Bz[{ r'bh r'bh ubkT[D ubkT[D d/ d/ nfXeko nfXeko d/ d/ fdZs/. fdZs/. fiE/<br />

fiE/<br />

wBZ[yh wBZ[yh dod dod tkbhnK tkbhnK ;G ;G GktBktK GktBktK GktBktK e[ub e[ub fdZshnK fdZshnK rJhnK. rJhnK. fi; fi; ihn ihn ehsk<br />

ehsk<br />

g[Zso g[Zso Gok Gok gsh gsh u[Ze u[Ze fbnk. fbnk. nzBQk nzBQk sFZdd sFZdd eoBk, eoBk, bZsK bZsK pkjtK pkjtK s'V s'V d/DhnK. d/DhnK. xo<br />

xo<br />

tkfbnK tkfbnK s'I s'I bZyK bZyK o[gJ/ o[gJ/ w[zv/ w[zv/ Bz{ Bz{ SZvD SZvD d/ d/ wzr wzr b?D/. b?D/. S[vkD S[vkD rJ/ rJ/ p}[orK p}[orK dhnK<br />

dhnK<br />

dkjVhnK dkjVhnK dkjVhnK g[ZNhnK gZrK o'bhnK. B{zjK XhnK Bz{ EkfDnK ftu Fo/nkw p/gs p/gs ehsk<br />

ehsk<br />

frnk. frnk. fezfBnK fezfBnK Bz[{ Bz[{ nDgSks/ nDgSks/ bktkfo; bktkfo; nky nky e/, e/, ;kV ;kV fdZsk fdZsk frnk. frnk. johe/ johe/ tkbh<br />

tkbh<br />

tZvh tZvh Bfjo, Bfjo, iK iK dfonk dfonk dfonk ftu ftu o'jV o'jV fdZsk fdZsk frnk. frnk. wB[Zyh wB[Zyh nfXekoK nfXekoK d/ d/ w'joh, w'joh, F/<br />

F/<br />

o o wod, wod, 25000 25000 bkFK bkFK dh dh ;Bkys ;Bkys eoe/ eoe/ @@Gkosh @@Gkosh b'e b'e szso szso dk, dk, ;z;ko ;z;ko ;Bw[Zy<br />

;Bw[Zy<br />

w{zj w{zj w{zj ekbk## ekbk## ekbk## eoB eoB eoB tkb/, tkb/, tkb/, ;qL ;qL ;qL i;tzs i;tzs i;tzs f;zx f;zx f;zx ykbVk ykbVk ykbVk Bz{ Bz{ Gh Gh Gh esb esb esb eo eo eo fdZsk fdZsk fdZsk frnk. frnk.<br />

frnk.<br />

;kohnK ;kohnK ndkbsK ndkbsK r{zrhnK r{zrhnK p'bhnK p'bhnK j' j' rJhnK. rJhnK. f;ZyK f;ZyK dh dh fizadrh fizadrh fizadrh dk dk w[Zb, w[Zb, fe;/<br />

fe;/<br />

ehV/ ehV/ we"V/ we"V/ iK iK wZSo wZSo wZyh wZyh fizBk fizBk jh jh ofj ofj frnk.<br />

frnk.<br />

d{i/ pzB/ ykVe{nK ftu b[N/o/, ;oekoh fpZbhnK ns/ ngokXh fposh<br />

tkb/ nDfrDs b'e Fkwb j' rJ/. S'N/ gZXo s/ BjhI ;r'I w'joh ;cK ftu<br />

@@ekb/ pfxnkV## rZdhnK s/ p?m rJ/. i' ykVe{ wko fdZs/ rJ/, T[jBK dh<br />

ejkDh EkJ/I w[Ze rJh. eJhnK B/ w[nkch wzr e/, ikB pyFh eotk bJh s/<br />

nkgD/ xo ik e/ fdB eNh eoB bZr/. fJjBK s/ Gh e'Jh nc;'; BjhI. fezB/<br />

;ko/ g[fb; d/ w[ypo pu rJ/, nkgD/ ;kEhnK Bz{ cVkT[D s/ wotkT[D bZr/.<br />

fJjBK B/ p/nzs y{B pjkfJnk. e[M oki;h oki;h e?N e?N<br />

e?N (fpZbhnK) e[o;h dh d[otos'I<br />

eoe/, ;oeko Bz{ y[F eod/ ;B, s/ f;Zy B"i[nkBK Bz{ e'j e'j e/ wko oj/ ;B.<br />

fJj j'o Gh fGnkBe ;B. pj[s ;ko/ Xkowe Xkowe v/fonK, v/fonK, Ne;kbK, Ne;kbK, iE/pzdhnK,<br />

iE/pzdhnK,<br />

r[odtkok r[odtkok ew/NhnK ew/NhnK ftu, ftu, ;c?d ;c?d u'b/ u'b/ gfjB gfjB e/, e/, nfs d/ ekb/ ezw eo oj/ ;B.<br />

fJj j'o Gh fGnkBe dfozd/ ;B. fJjBK Bkb'I Gh u'Nh s/ p?m/, g{oh ykVe{ bfjo<br />

Bz{ e[okj/ gk d/D tkb/, nfsnzs wko{ ;B. fizBK B/ B"itkBk Bz{ ykfb;skB dh<br />

@@jfouzdT[oh## @@jfouzdT[oh## ftykJh. f;Zy FjhdK d/ nd[Zsh ekoBkw/ ;[DkJ/. iT[ sT[ gq/w y/<br />

bD ek ukT[.. f;o[ Xfo sbh rbh w/oh nkT[.. (1412) d/ Fpd ;[Dk e/, wzso<br />

w[rX ehsk. sB wB XB @@r[o{## s'I tko d/D bJh fsnko eo fbnk. fiT[Id/<br />

ofj e/ f;Zy e"w dh iK ;w[Zuh wB[Zysk dh ;/tk fet/I eoBh j? BjhI ;wMkfJnk.<br />

[126]


f;o s/ eZcD pzB e/ wVhnK d/ okj N'o fdZsk. fJjBK f;yob/ rZdkoK dh fe;/<br />

B/ gSkD BjhI ehsh. i/ E'Vh pj[sh goy ehsh j? sK fJjBK dh oki;h gj[zu<br />

s'I jo e'Jh Eo Eo ezpdk j?. ebwK s/ i[pkB ;kE d/D' ofj iKdh j?. e'Jh<br />

r[zwBkw fijk ykVe{, fe;/ xo ftu gkDh dk frbk; gh ikt/, d' goFkd/ Se<br />

ikt/, g[fb; tkb/ T[; ;ko/ gqtko Bz{ T[ikV fdzd/ ;B. xo Ykj fdzd/ ;B.<br />

B"itkBK Bz[{ @@ykVe{nK Bkb ;zpzX## rodkB e/, s[;hj/ d/ e/ wko w[ekT[Id/ ;B.<br />

p}[orK Bz{ ibhb eod/ ;B, s/ phphnK Bkb nsh wzdk ;b{e eod/ ;B. pu/<br />

j'J/ w?Ipo nZi sZe do do dh yke SkD oj/ jB. ykVe{nK ykVe{nK d/ d/ @@u'Dt/I @@u'Dt/I w[yh##<br />

w[yh##<br />

;w/s ;w/s gqtko gqtko ;[yh ;[yh ihtB ihtB pshs pshs eo eo oj/ oj/ jB. jB. gqtkfoe gqtkfoe w?Ipo w?Ipo nfs nfs T[u/ T[u/ ;oekoh<br />

;oekoh<br />

nj[fdnK nj[fdnK s/ s/ fpokiwkB fpokiwkB jB. jB. T[jBK T[jBK dk dk e'Jh e'Jh T[ikVk T[ikVk BjhI, BjhI, e'Jh e'Jh B[e;kB B[e;kB BjhI,<br />

BjhI,<br />

e?d e?d BjhI, BjhI, w[eZdwk w[eZdwk BjhI, BjhI, Bw'Fh Bw'Fh BjhI. BjhI. pVhnK pVhnK @@;BwkB @@;BwkB :'r :'r j;shnK## j;shnK## B/ B/ d{b/<br />

d{b/<br />

ykb;k ykb;k gzE gzE ftu. ftu. nkgD/ nkgD/ nkg nkg Bz{ Bz{ nekb nekb sys sys d/ d/ iE/dko iE/dko nytkT[D nytkT[D tkb/ tkb/ i/<br />

i/<br />

gzE gzE gq;s gq;s j[zd/ j[zd/ sK sK fJjBK fJjBK gzE gzE d/ d/ rdkoK rdkoK dh dh ekbh ekbh ;{uh ;{uh ikoh ikoh eod/. eod/. fJjBK<br />

fJjBK<br />

dk dk @@pkJhekN @@pkJhekN dk dk j[ewBkwk## j[ewBkwk## ikoh ikoh eod/. eod/. go go g{ik g{ik d/ d/ XkB XkB s/ s/ gbD gbD tkb/<br />

tkb/<br />

g[ikoh, g[ikoh, edh edh Gh Gh i[noZs i[noZs tkb/ tkb/ ezw ezw BjhI BjhI eo eo ;ed/.<br />

;ed/.<br />

gzikp g[fb; d/ w[yh J.F. o?po' Bz{ ehs/ dh ;ik d/D tk;s/, ibzXo<br />

dh (PAP) g[fb; bkJhB ftu ykVe{nK B/ jwbk ehsk. r'bhnK ubhnK.<br />

o?p/o' w/i j/m b[Ze frnk, ikB pu rJh dk BkNe ehsk frnk. n;b ftu<br />

jwbk ehsk jh BjhI frnk. nkgD/ jh e?NK okjhI jwb/ dk y/yD ehsk frnk<br />

;h. fi; EK n;bh w[ekpbk j'fJnk j? b'EK d/ Y/o bZrd/ oj/ jB. fJ;<br />

@@w[ekpb/## ftu e'Jh f;gkjh iK fJe Gh ykVe{ Bk wfonk, Bk iyawh j'fJnk.<br />

nyapkoK ftu y{p ;[oyhnK bZrhnK. ;zB 1992 ftu gzikp ftXkB ;Gk dhnK<br />

u'Dk dk pkJhekB eokT[D tkbh @@gzEe ew/Nh## wjK ngokX dh w[Zy w[Zy d'Fh<br />

wzBDh wzBDh ukjhdh j?. T[;d/ T[;d/ eJh eJh nj[d/dko nj[d/dko ni/ ni/ sZe sZe sZe ;jh ;jh ;bkws ;bkws ;G ;G ;[Zy ;[Zy G'r<br />

G'r<br />

oj/ jB.<br />

;zB 1992 s'I 94 sZe fszB e[ ;kb ftu gzikp ftu jo xo b[fNnk<br />

frnk. jo xo ftu t?D gJ/. jo fgzv ftu'I bKp{ T[m/. dfonktK dhnK wZShnK<br />

Bz{ wB[Zyh wk; fwfbnk. XhnK G?DK Bz{ p/gs ehsk frnk. g[fb; tkfbnK Bz{ j'o<br />

[127]


tZv/-tZv/ ;BwkB ns/ soZehnK fwbhnK. KPS frZb s/ p/nzs f;zx (epoK<br />

torh) FKsh d/ w;hj/ n?bkB/ rJ/. f;Zy e"w dk bZe N[ZN frnk.<br />

Gkt/I jfEnkopzd izr bJh f;Zy B"i[nkBK Bz{ T[e;kfJnk frnk.<br />

;aKswJh sohe/ Bkb f;ZyK dhnK ikfJia wzrK Gh Bk wzBhnK rJhnK. nsh wk:{;<br />

j' e/ w"s ep{b ehsh. ykVe[{ ftukoK dh jwkfJs eoB tkb/ pj[s pko/ ykVe{<br />

w[yh, @@;aKs wJh ns/ b'eszsoh## Yzr ngDkT[D d/ jkwh j' rJ/ jB. @@Gkos<br />

dh w[ZyXkok## ftu ;akfwb j' rJ/ jB. ;qL f;woBihs f;zx wkB, ;qL nfszdogkb<br />

f;zx, ;qL dbihs f;zx fpZN{, s/ ;qL tZ;D f;zx icotkb, j[D b'eszsoh sohe/<br />

Bkb ykfb;skB dh gqkgsh eoB pko/ ft;atk;a d[nkT[Id/ jB. go d' bZy f;Zy<br />

B"i[nkBK dk y{B fe; d/ f;o wfVQnk ikt/< gzikj ;kb sZe f;Zy w[yhnK Bz{ uzr/<br />

BhshtkB pDe/, nkgDh e"w Bz{ frnkBtkB, r[DtkB s/ nkoEe gZy'I wiap{s eoB<br />

bJh g{oh tkj bk d/Dh ukjhdh j?. fco fe;/ gqkgsh dh nk; ehsh ik ;edh<br />

j?. toBk GftZy Gh o';aB ftykJh BjhI fdzdk.<br />

000<br />

000<br />

[128]


BP/^gzikp dh spkjh bJh `<br />

d[BhnK Go d/ ftukotkB Bf;anK dh tZX ojh ygs ekoB, fuzsk ftu<br />

jB. nZbV B"itkB, nDikDg[D/ ftu, B;a/ dh ieV ftu nfij/ c;d/ jB, fe<br />

T[wo Go fBebD'A, n;woZE j' iKd/ jB. g?;k ewkT[D dh nzBQh jt; ekoB,<br />

fJB;kB jh fJB;kB Bz{ iafjo toskJh ik fojk j?. jo soQK Bf;anK dh pb?e<br />

eoB tkb/, pj[s tZv/ ro'j ezw eo oj/ jB. fJBQK ftu'A Gkt/AI edh edkJhA e'Jh<br />

ftnesh frqcsko eo b?D dk Sb BkNe Gh ehsk iKdk j?. n;b ftu fJ;<br />

soQK BjhI j?. ;oeko dh b[ethA ;fjwsh Bkb, fJj Xzdk ubdk j?. g[fb;<br />

wfjewk fJ; Xzd/ dh oytkbh eodk j?. tZv/-tZv/ r?AIr wk;No fgZS/ ofj e/ fJ;<br />

eko'pko dh g{oh u"e;h Bkb fBrokBh eod/ jB. fJ; nfs fxoDs eko'pko<br />

ftu'A ewkfJnk g?;k, pVh @@fdnkBsdkoh## @@fdnkBsdkoh## @@fdnkBsdkoh## Bkb nkg; ftu tzv e/ Sed/ jB.<br />

;fsr[o{ ih B/ ;aokp (ns/ j'o ;ko/ B;/a) s'A wB[Zy Bz{ ;yash Bkb tofink j?.<br />

gktB puB jBL-<br />

wkD;[ wkD;[ Gfonk Gfonk nkfDnk, nkfDnk, wkD;[ wkD;[ Gfonk Gfonk nkfJ..<br />

nkfJ..<br />

fis[ fis[ ghs? ghs? wfs wfs d{fo d{fo d{fo j'fJ, j'fJ, pob[ pob[ gt? gt? ftfu ftfu nkfJ..<br />

nkfJ..<br />

nkgDk nkgDk gokfJnk B gSkDJh, y;wj[ Xe/ ykfJ..<br />

ykfJ..<br />

fis[ fis[ ghs? ghs? y;w[ y;w[ ft;o?, ft;o?, dorj dorj fwb? fwb? fwb? ;ikfJ.. ;ikfJ..<br />

;ikfJ..<br />

M{mk M{mk wd[ wd[ w{fb w{fb B B ghuJh, ghuJh, i/ i/ ek ek gkfo gkfo t;kfJ..<br />

t;kfJ..<br />

(gzBk 557)<br />

;fsr[o{ ih ws fdzAd/ jBl @@j/ GkJh ! wB[Zy ftu gfjbK jh pV/ n"r[D<br />

w"i{d jB. Bek Be ftekoK Bkb Gfonk j'fJnk j?. ofjzdh e;o Bf;anK Bkb<br />

g{oh eo fdZsh. fJ; ;aokp Bkb wZs wkoh iKdh j?. gkrbgD dk jh tk;k<br />

nzdo j' iKdk j?. nkgD/ nkg/ dh ;'Mh BjhI ofjzdh. ;wki ftu'I nkgD/ gokJ/<br />

dh goya BjhI eo ;edk. fJ; soQK fBozeko d/ do s'I XZe/ g?Id/ jB. fJ; d/<br />

ghD Bkb wkbe tkfjr[o{ tZb'I bkJh fizaw/tkoh g{oh soQK G[Zb iKdh j?. ;Zu<br />

[129]


wkor d/ okj s'AI, wB[Zy GNe iKdk j?. fJ; soQK @@Xow @@Xow wkor## wkor## wkor## s/ BK ubD<br />

ekoB, ;iak dk Gkrhdko pD iKdk j?. fJj uzdok B;ak edh BK ghthI. nkyaoh<br />

tkj bk d/thI, go fJ; B;a/ s'A nkgD/ nkg Bz{ puk bthI.## Bf;anK fto[ZX<br />

r[opkDh ftu j'o Gh pj[s gzeshnK w'i{d jB.<br />

fi; e"w Bz[{ spkj eoBK j't/ T[;Bz{ yasw eoB d/ sohe/ sK pj[s<br />

jB. go ;akso jkew fXoK, nfij/ jEezv/ tosdhnK jB fe T[BQK T[go d';a<br />

Gh BK nkt/, s/ wB fJZSs Nhuk Gh gqkgs eo fbnk ikt/. gzikp dh itkBh Bz{<br />

ysw eB bJh, fJE/ G[Zeh, ncahw, g';s nkfd phiD (fsnko eoB) s/ ;oekoh<br />

gkpzdh j?. id'I fe oki;EkB, T[sZo gqd/;a, ns/ wZX gqd/;a nkfd ;{fpnK ftu<br />

g';s iK ncahw fsnko eoB s/ e'Jh o'e BjhI j?. p;aos/ fe b'VhIdk ;oekoh<br />

N?e; Goe/ bkfJ;?I; b? fbnk ikt/. fsnko j'Jh ncahw @@wkBsk gqkgs## m/e/dko<br />

yqhd e/, nZr/ ;gbkJh eod/ jB. fe;kBK Bz{ o/N (eDe tKr) xZN fwbdk j?,<br />

dbkb nZr/ ;oekoh fwbh G[rs Bkb, w[Bkck pj[sk ewkT[Id/ jB. fJ; fsnko<br />

j'Jh ncahw ftu, r[V ;kVe/ fwbkfJnk iKdk j?. ygseko Bz{ pj[s wfjzr/ Gkn<br />

nfs xNhnk wkb t/funk iKdk j?. i/ gzikp ftu ncahw dh t/u yqhd ns/<br />

g?dktko s/ o'e BK j't/, sK fJ; dh F[ZXsk ns/ ehwsK pko/ ntkia T[mkJh ik<br />

;edh j?. ;?Igb b? e/ N?;N eotkJh ik ;edh j?. j[D id'I fJj ;kok j? jh<br />

ekbk pkiako, sK F[ZX j'D pko/ sK ;'funk jh BjhI ik ;edk. o/N fizBk e'Jh<br />

woiah bkt/, e'D j? o'eD tkbk<<br />

;akfJd 2005 d/ nyaohb/ wjhfBnK ftu gzikp d/ w[Zy wzsoh ;qL<br />

nwfozdo f;zx B/ gzikp ftXkB ;Gk ftu fJe Bhsh fpnkB fdZsk ;h, fe<br />

@@gzikp ftu g';s (ncahw g?dk eoB tkbk p{Nk) dh y/sh bJh ekBz{Bh wkBsk<br />

fdZsh ikt/rh.## nekbh dbK, Gkigk ns/ dpthI ;[o ftu e[M eKro;hnK B/,<br />

fJ; dh fto'Xsk ehsh. @@ny/ nwfozdo f;zx gzikp Bz{ spkj eoBk ukjz[dk j?.##<br />

n;b jeahes j'o jh j?. eKro; gkoNh ekcah g[okDh j?. ;ko/ Gkos ftu fJ;<br />

dhnK iVQK jB. ekoykB/dko fJBQK Bkb @@;KM fGnkbh## gk e/ oZyd/ jB.<br />

fJjh tZv/ XBe[p/o eKro; Bz{ u'DK bJh nEkj XB fdzd/ jB. nekbh+Gkigk<br />

dhnK iVQK fJzBhnK v{zxhnK BjhI jB. nekbh sK jB jh gzikp sZe ;hws.<br />

[130]


feT[Ife gzikp s'I pkjo ik t;/ f;ZyK B/ ni/ sZe nkgDh t'N ;aesh Bz{ r"fbnk<br />

jh BjhI. r[od[nkfonK dhnK u"XoK sZe f;wN e/ ofj rJ/ jB. nro gzikp'I<br />

pkjob/ ;{fpnK ftub/ f;Zy, ;EkBe s"o s/ J/esk eo b?D sK fiskT[D dk soki{<br />

f;Zy t'NoK jZE j't/rk. i' w?Ipo f;ZyK dh ;jkfJsk b? e/ fiZs jk;b eo/rk,<br />

T[j xZN iK tZX, f;Zy jZeK tZb fXnkB Gh iao{o d/t/rk. fJzrb?Iv e?B/vk, ns/<br />

nwohek nkfd w[beK ftu fJ; skes dh tos'I e[M jZd se ehsh rJh j?. eJh<br />

;ko/ f;Zy tho G?DK, T[E'I dhnK ftXkB ;GktK s/ b'e ;GktK se, u'D fiZs e/<br />

g[Zid/ oj/ jB. eJhnK B/ wjZstg{oB nj[fdnK s/ ezw ehsk j?. e?B/vk ftu sK<br />

fJe f;Zy ;qL T[Zib f;zx d[;KM, fpqfN;a e'bzphnk ;{p/ dk w[Zy wzsoh Gh ofj<br />

u[Zfenk j?. Gkos ftub/ f;ZyK Bz{ jkbh fJj oki;h ;asozi y/vD dh ni/ iKu<br />

BjhI nkJh.<br />

jK ih ! efjD s'I w[okd j? fe nekbh db Bz{ ekoykB/dkoK s'I u'D<br />

czv fwbD dh e'Jh nk; BjhI. fco u'DK ftu gkDh tKr o'VQB bJh g?;/ dhnK<br />

gzvK feE'I nkT[D< gfjbK i' ;g;aZN Biao nk fojk sohek j?, T[j j? r[od[nko/<br />

dh r'be Bz{ fiZE/ ns/ fit/I wB ukj/ tos fbnk ikt/, ;w/s u'DK d/. fJ; okj<br />

s'A e/tb F'qwDh ew/Nh s/ ekpia XVk b[ZN y;[ZN eo ;edk j?. Fq'wDh ew/Nh<br />

gqXkB ih, fi;Bz{ fizBk @@dkB## gqtkB eoB T[;/ s/ @@;po## eoBk gt/rk. fJ;<br />

wkfJnk Bkb b'e ;Gk, ftXkB ;Gk ns/ F'qwDh ew/Nh dhnK u'DK, bVhnK BjhI<br />

ik ;eDrhnK. g?;/ dk gqpzX fco ncahw ns/ j'o Bf;anK dh ;wrfbzr okjhI<br />

ehsk iKdk j?. f;Zy i[nkBh Bz{ p/dodh Bkb B;a/Vh y[d nekbh bhvo pDk oj/<br />

jB. ;ko/ gzikp ftu Bf;anK d/ r?Ir;No fJjh @@nekbh## jB. ;qL ird/t f;zx<br />

sbtzvh sK fJ; wkwb/ ftu nyapkoh uouk ftu Gh fojk j?.<br />

;zB 2001 ftu id'I ;qh Uw gqek;a u"Nkbk w[Zy wzsoh pD/, sK T[jBQK<br />

e[M tX/o/ i';a Bkb jfonkD/ ftu, ;aokp pzdh eo fdZsh. p; fco eh ;h, fdZbh,<br />

fjwkub, oki;EkB s/ gzikp ;ko/ pzfBU NoZe Go Go e/, u'oh fSg/ ;aokp<br />

jfonkD/ ftu fteD bZrh. ;oeko Bz{ N?e; ftu'I e'Jh g?;k BjhI nk fojk. go<br />

;aokp d/ dfonk tfj oj/ ;B. pb?e eoB tkb/, s/ g[fb; wjfewk nkgDhnK<br />

fsi'ohnK Go fojk ;h. fJBQK jh fdBK ftu ;qL r[ouoB f;zx N'jVk, i' T[;<br />

[131]


;wI/ F'qwDh ew/Nh dh gqXkBrh s'I ;qh pkdb ih B/ bkj fdZsk ;h. ;qL N"jVk dk<br />

nfs ft;atk;a gkso, gfNnkb/ fiabQk dk fJe g[fb; w[yh ;h. jfonkD/ ftu<br />

;aokppzdh d/ fdBK ftu, fJ; g[fb; w[yh d/ y/sK (ckow) ftu'I ukbh jiako<br />

p'sbK, r?o ekBz{Bh sohe/ oZyh j'Jh ;aokp cVh rJh. ;qL N'jVk ;aesh ftjhD<br />

;h, g[fb; nca;o Bz{ pukt/ e"D< ;qL pkdb Bkb e'Jh @@r[gs ;wM"sk## j'fJnk<br />

s/ ;aokp dk e/; nca;o d/ fJZe B"eo s/ gk fdZsk frnk. g[fb; nca;o Bz[{ fe;/<br />

tZvh fiazw/tkoh s'I ftjbk eoe/, @@y[Zv/ bkJhB## bk fdZsk frnk. fJj ;aokp<br />

jfonkD/ ftu ikDh ;h, pb?e ftu fteDh ;h. pVh d/o s'I fJj Xzdk ubdk<br />

nk fojk ;h. S/sh jh ;qh u"Nkbk Bz{ ;wM nk rJh. T[;B/ ;aokp s'I gkpzdh yasw<br />

eo fdZsh. nkgD/ m/fenK okjhI ;aokp t/uDh nkozG eotk fdZsh. pj[s ;kok g?;k<br />

;oekoh yaiakB/ ftu iwQK j'D bZr fgnk.<br />

fiBQK fdBK ftu ykVe{tkd (1984 s'I 1994) f;yo s/ ;h. b/ye nkgD/<br />

d';s fJZe tehb Bz{ fwbD ubk frnk. tehb B/ :Ek ;aes ;/tk ehsh. fiabQk<br />

ndkbsK ftjbhnK fijhnK wfj;{; eoe/, w?I tehb Bz[{ g[fSnk,<br />

@@tho ih ! eh rb ezw eko nZi eZb e[M wzdk fijk ub fojk j?


nzdobhnK gosK c'bhJ/ sK j';a-jtk; r[zw j' iKd/ jB. n;b ftu fizBh ;aokp<br />

;oekoh foekov w[skpe c?eNohnK ftu'I fBebdh j?, T[; s'I uko r[Dk tZX<br />

T[jBK jh c?eNohnK ftu'I, fpBk fpb eNkJ/, fpBk N?e; ndk ehs/ pkjo fBeb<br />

iKdh j?. fJ; soQK gzikp d[BhnK ftu BzL fJe ;aokph ;{pk pD frnk j?. yaikB/<br />

ftu w;hI 25 gqsh;as jh iwK j[zdk j?. b'eK dh i/p ftu' I 100 gqsh;as fBeb iKdk j?.<br />

fJ;/ soK j'o fXnkB fdU ! oki;EkB tZb'I u{ok g';s (G[Zeh) NoZe Go<br />

Go e/ nkT[Id/ jB. edh edkJhI NoZe cV b?D dk dkjtk ehsk iKdk j?. gzdoK<br />

thj bZy o[g? dh G[Zeh ns/ nchw NoZe ftu Go e/, vokJhto s/ ezveNo ub<br />

g?Id/ B/ gzikp tZb. cV e/ d'tK Bz{ w[eZdfwnK ftu T[bMkfJnk iKdk j?. eJh<br />

tkoh Gkoh i[owkBk iK e?d Gh j' iKdh j?. ;'uD tkbh rZb fJj j? fe NoZe<br />

Gfonk j't/ G{eh dk, s/ cV/ ikD raohp wiad{o fe;w d/ pzd/. T[jBK dk NoZe<br />

nkgDk BjhI, gb/ bZyK o[g? G[Zeh bJh feZE'I nkJ/< n;b ftu oki;h B/sk, g[fb;<br />

szso, ns/ fJjBK d/ gkb/ j'J/ tZv/ tZv/ fro'j. Bf;anK dh pb?e fJ; soQK fJe<br />

ikb ftSk e/ ehsh iKdh j?. r?o ekBz{Bh sohe/ nkJ/ B;a/ dk o/N wB woiah<br />

dk. T[; ftu fwbktN wB woiah dh. w[Bkck ;kok nkgDk, ;oekoh yks/ ftu<br />

g?;k ikD BjhI d/Dk, N?e; tr?ok dk. id'I fe;/ nkw pzd/ s/ g[fb; e/; pD<br />

frnk sK T[;B/ T[IM popkd j' ikDk j?. gfjbK p/nzs g?;k e/; bVB s/, fco<br />

nm d; ;kb dh e?d. i' n;b w[ifow jB, T[j pue/ ;kc fBeb iKd/ jB.<br />

G[Zeh eko ;/tk tkb/ v/fonK ftu' I iK mkfDnK ftu' I nkw fwbdh j?. F'qwDh ew/Nh s' I b? e/<br />

gkobhw? IN se dhnK u'DK ftu Bf;anK dk ozr nkw t/fynk ik ;edk j?.<br />

n;{bh s"o s/ w?I B;a/ d/ fto[ZX jK. go fizBK jkbksK ftu gzikp Bz{<br />

roe ehsk frnk j?, T[; ftu sK fJE/ g';s nchw dh y/sh eoB bJh fe;kBK<br />

Bz{ bkJh;?I; fwbD/ ukjhd/ jB. i/ fe;/ ftnesh B/, ;aokp ghDh jh j? sK m/<br />

e/ s'I pZMt/I o/N s/ fwbdh j?. T[; dh e[nkbNh fBoXkos j?. g?;k N?e;, ns/<br />

fBbkwh okjhI ;oekoh yiakB/ ftu iKdk j?. fi; B/ yohd e/ ghDh j? G? w[es<br />

j' e/ ghIdk j?. fco g';s s/ gkpzdh feT[I< fJ;/ soQK fe;kBK Bz{ nchw pDkT[D<br />

dh fJiakis fwb/. nchw d/ m/fenK dh ;aokp tKr p'bh bZr/. fi; dk fdb<br />

eo/ ezNo'b o/N s/ yohd e/ yk ;e/. fJ; dh e[nkbNh fBoXkos Gh j't/rh.<br />

[133]


pzd/ Bz{ fe;/ n?o/ r?o/ dk vo BjhI j't/rk. ;kok g?;k N?e; o{g ftu, ;oekoh<br />

yiakB/ Bz[ ikt/rk. ;oeko ftek; d/ ezw tX eo ;e/rh. fpBK wsbp s'I w[eZdw/<br />

BjhI bVB/ g?Dr/. pb?e ftu wfjzrh s/ fwbktN tkbh yohd e/ BjhI ykDh gt/<br />

rh. b'eK dh ikB ;[ykbh j' ikt/rh. nwbh y[;a j' ikDr/, ;oeko dh nkwdB<br />

tZX ikt/rh. T[IR B;a/ pj[s p[o/ jB fJjBK dh uzdoh tkdh fe;/ Bz{ Bk br/, fJj'<br />

nodk; j? gow/Fo d/ uoBK ftu. g';s pko/ fJe fFno r'o cowkT[L-<br />

g';sk g';sk T[J/ T[J/ fdb fdb d';sk, d';sk, s/ok s/ok pkrhI pkrhI b[nktK b[nktK p{Nk.<br />

p{Nk.<br />

bZy bZy bZy dh rb eokt/ bZy bZy bZy bZy dk dk M{Nk.<br />

M{Nk.<br />

y/s ftu ezw eod/ nwbh Bz{ g';s dk p{Nk T[Zfrnk fdZ; fgnk. T[;B/<br />

y[;ah ftu ;o;ko j'e/, T[go tofDs fFno T[ukfonk. T[;dh gsBh B/V/ jh ;[D<br />

ojh ;h, MZN p'b gJh. nwbhnk s{z sK nkgDk fFno ;[Dk fbnk. nk w?I Gh<br />

fJe fFno ;[Dk fdnK, fXnkB Bkb ;[DL-<br />

g';sk g';sk t/ t/ w/fonk w/fonk d[;awDk, d[;awDk, s/ok s/ok iV'I iV'I g[NktK g[NktK p{Nk.<br />

p{Nk.<br />

do do do do dh dh s{z s{z Ghy Ghy wzrkt/I, wzrkt/I, jZE cVkt/I m{mk.<br />

;aokp Bz{ nzr{o dh p/Nh nky e/, fJe eth B/ fFno fJT[I Gh fbfynk j?L-<br />

T[; T[; eh eh p/Nh p/Nh B/ B/ T[mk T[mk oyh oyh j?, j?, d[Bhnk d[Bhnk f;o f;o go,<br />

go,<br />

y?o y?o r[ioh r[ioh fe fe nzr{o nzr{o e' e' p/Nk p/Nk Bk Bk j{nk.<br />

j{nk.<br />

r[opkDh dk nw'be puB fJT[I nrtkJh fdzdk j?L-<br />

d[owfs d[owfs wd[ wd[ i' i' ghtd/, ghtd/, fpyJh fpyJh gfs gfs ewbh..<br />

ewbh..<br />

okw okw o;kfJD o;kfJD i' i' i' os/, os/, os/, BkBe BkBe ;u ;u nwbh.. nwbh.. (39<br />

(399) (39<br />

000<br />

000<br />

[134]


;zsK dh f;Zyh, e"w dh spkjh<br />

r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I ubkJ/ frnkB s/ nXkos ,Gow ofjs, ;op<br />

efbnkDekoh, r[ows wkor ;Ekgs eoB dh y[droia b'eK tZb'I vN e/ fto'Xsk<br />

ehsh rJh. fco Gh ;fsr[o{ ih dhnK T[sw BhshnK d[nkok, fJj ws nZr/ jh nZr/<br />

tXdk ufbnk frnk. d[;awD Gh nkgD/ tko s/ia eodk frnk s/ f;Zy Gh jo w[jki<br />

s/ seVh NZeo d/D bZr/. d;w gkfs;akj s'I wro'I e[ZM ;wK pzdk f;zx pjkdo dh<br />

j?okBe[B uVQs ojh. go fJj ;wK pj[s ;ze'utK ;h, e/tb nZm e[ ;kb. fco ;a[o{<br />

j'fJnk f;ZyK dk ;w[{zje esb/nkw, ;opBk;. brGr 90 ;kb se fJ;/ i[abw B{z<br />

;fjzfdnK, f;Zy fdqV fJokd/ ns/ r[o{ dh T[usw f;Zfynk okjhI, nv'b ofj e/ ekw:kp<br />

j' rJ/. nkgDk nkg ;zGkfbnk s/ fjzd{, w[;bwkB dh oZfynk ehsh. ia[bwh oki dhnK<br />

iVQK g[ZN e/, ;op;KMk oki ekfJw ehsk, ;wK phsdk frnk, oki ;[y ftu f;Zy<br />

nt/;b/ j' rJ/. pkjob/ d[;awD Bkb sK bVd/ oj/ fiZsK gqkgs eod/ oj/. d[;awDK<br />

B{z d/;a nkiakd eo ikD bJh wip{o eo d/ Id/ oj/. xo d/ G/sh nsh ;akso d[;awD<br />

fwZmh S[oh cVe/ f;ZyK d/ nzdob/ y/w/ ftu dkyb jz[d/ rJ/. f;ZyK B/ pkjob/ d[;awDK<br />

Bkb izr bVfdnK izrbhI tk; ehsk. fdB oks s/r d/ w[Zm/ s/ jZE oZfynk, x'fVnK<br />

dhnK ekmhnK B{z jh xo pDkfJnk. izrbhI c[Zb cb ;kr gZs/ yk e/ SZgVK dk gkDh<br />

gh e/ Gh j";bk Bk SZfvnk. nfij/ jkbksK ftu r[opkDh dh geV, ;wM xN rJh.<br />

wjkokik oDihs f;zx d/ ;w/ I izr pj[s bV/ s/ cfsj gkJh. nzdob/ d[;awD j'o<br />

skesto j[zd/ rJ/. f;ZyK B/ wip{oh t;, gVQBk fbyDk SZv fdZsk. r[opkDh d/ n;{bK<br />

s'I Gh ;ZyD/ j' rJ/. fJjh ekoB ;B fe wjkokik oDihs f;zx dk oki ;Ekfgs<br />

j[zfdnK se, ;kohnK pqkjwDh ohsK, f;ZyK d/ f;o uVQ e/ ibtk ftyk ojhnK ;B.<br />

fw;bK d/ fJ; fGnkBe ;w/ I B{z f;XKse s'o s/ f;Zy d[;awD B/ rBhws<br />

ikDe/, nkgDh S[oh s/iah Bkb tosDh ;a[o{ eo fdZsh. gfVQnk fbfynk ftnesh T[jBK<br />

fdBK ftu e/tb pqkjwD jh ;h. f;ZyK pko/ r[ofJfsjk; pko/, iK r[opkDh dh<br />

Nhekekoh pko/, i' e[M fbfynk frnk, pj[sks ftu fpgoK tb'I jh fbfynk frnk.<br />

[135]


fit/ I r[ofpbk; gkfs;akjh S/thI feskp, r[o{ ;kfjpkB dk g[Zi e/ ngwkB eoB tkbh<br />

;zB 1718 ftu eth ;'jD tb'I fbyh rJh. fJ;/ soQK e[M pqkjwD ethnK okw s/<br />

fFnkw nkfde tZb'I fJjBK jh ;fwnK ftu d;w rzqE torh BfyX fbys fsnko<br />

ehsh rJh. nDikD g[D/ ftu f;ZyK B/ fJjBK r[o{ d'yh fbysK B{z nkgD/ @@;o's<br />

rqzE## d;Dk ;a[o{ eo fdZsk. e'Jh fjzd{ w[;bwkB iK nzrq/ia id'I f;Zy fJfsjk; pko/<br />

e'Jh rbs fpnkBh fby fdzdk j?. T[; tes f;ZyK ftu pVk ;a'o wudk j?. d[ZX<br />

d/ T[pkb tKr ;ko/ gk;/ T[pkb nkfJnk gqshs j[zdk j?. e[M ;w/ I s'I pknd uko/ pzB/<br />

;aKsh g;o iKdh j?, fit/ I e[M j'fJnk jh BjhI j[zdk. ukjhdk sK fJj ;h fe T[jBK<br />

ftf;anK Bkb ;pzXs ftdtkBK s'I y'i Gog{o feskpK fbytkJhnK iKdhnK. ;qa'wDh ew/<br />

Nh, fdZbh ew/Nh s/ j'o r[odtkok ew/NhnK, fJ; ezw ftu gbkfBzr pDk e/ :'rdkB<br />

gkT[IdhnK. fJjBK feskpK B{z fco fJzrfb;a nkfde ia[pkBK ftu nB[tkd ehsk iKdk.<br />

fJj gqwkfDe ;kfjs d[Bhnk ftu pD/ jo r[od[nko/ ftu gqkgs j' ;edk. nc;';<br />

fe fJ; soQK BjhI ehsk frnk. fe;/ j'o B{z d"; d/D dh Ekt/ I, f;Zy w[yh, r[odtkok<br />

ew/NhnK d/ gqXkB y[d jh f;Zy gzE dhnK p/VhnK ftu S/e eo oj/ jB. r[opkDh<br />

ns/ fJfsjk; B{z ftdtkBK dhnK NhwK pDk e/, ;[bM/ j'J/ ftfrnkBe YzrK Bkb<br />

fsnko eoBk pDdk ;h. bzw/ ;w/ I s'I nfijk e'Jh ekoi BjhI ehsk frnk. jK e[M<br />

fw;aBoh ;z;EktK tZb'I iK e[M ftneshnK tZb'I fBZih ;kXBK d[nkok fJj ezw ehs/ ik<br />

oj/ jB. go fJjBK d/ ;kXB nsh ;hws jB, o[g? g?;/ dh ewh j?. ftdtkBK B{z<br />

:'r youk d/ e/ ;/tk BjhI eotk ;ed/. SgkJh dk ezw pj[s youhbk ns/ EekT{<br />

fe;w dk j?. nB[tkd ftu j'o Gh fiankdk w[;aebK nkT[IdhnK jB. nro fJjh ezw<br />

r[odtkok ew/NhnK u[e b?D, j'o pzfBUI you/ o'e e/, f;Zy ;kfjs tZb fXnkB d/<br />

;eD, sK pj[s ;ko/ w;b/ ;fji/ jh jZb j' ;ed/ jB. f;ZyK fto[ZX r?o f;ZyK B{z<br />

e[M Gh fbyD dh fjzws BjhI gt/rh. n;hI m'e tik e/ efj ;eKr/ fe fi; fbys<br />

dk jtkbk fto'Xh b/ye d/ fojk j?, gzEe Xkok tkb/ b/ye fJ; B{z gfjbK jh oZd<br />

eo u[Ze/ jB. ngqtkBs ;o'sK dk jtkbk ;kB{z wBia{o BjhI j?.<br />

id'I 1849 JhH ftZu nzrq/iaK B/ gzikp s/ ipik eo fbnk. T[; tes f;Zy<br />

c"iK Gkt/ I izr ftu jko rJhnK ;B. oki Gkr ns/ fJZias wkD y[Z; u[Zfenk ;h.<br />

pj[s ;ko/ f;Zy ;{ow/ v'rok rodh ns/ pqkjwDh ;kfi;aK ekoB b/y/ br rJ/. c"ih<br />

[136]


ewKvo s/i f;zx bkb f;zx s/ gjkVk f;zx B/ f;Zy c"ik B{z wotkt[D ftu Bhusk<br />

dhnK ;ZG jZdK gko eofdnK, p/;aowh dk Bzrk Bku ehsk. fJ; s'I pknd fiE/ fes/<br />

e'Jh f;Zy ;h, T[j eq'fXs j' T[fmnk. wB eoe/ T[jBK r[bkwh ;theko Bk ehsh.<br />

S'N/ tZv/ iE/ pDke/ iK ftneshrs s"o s/, f;ZyK B/ nzrq/ia je{ws Bkb d' jZE eoB/<br />

ikoh oZy/. fJjBK fBZs dhnk prktsK B{z dpkT[D tk;s/ r'oh ;oeko tZb'I fiE/ g{oh<br />

;yash tosh ik ojh ;h. T[E/ f;ZyK B{z gfsnkT[D bJh yk; fonkfJsK Gh fdZshnK<br />

ik ojhnK ;B. ;odkoK B{z iawhBK fdZshnK rJhnK. o'gV fty/ ;sb[i dfonk s/<br />

tZvk pzBQ wko e/ ;ojzd Bfjo dh g[NkJh ;a[o{ ehsh. fi; ftZu ftjb/ b'eK B{z ekch<br />

o[iarko fwfbnk. Bfjo fsnko j' e/ fJ; gkDh Bkb c;bK tX/o/ j'D bZrhnK.<br />

f;tb s/ ;oekoh B"eohnk ftZu Gh ekch b'eK B{z B"eoh fdZsh rJh. ;zB 1857 s'I<br />

wro'I f;ZyK bJh c"ih Gosh d/ dotkia / Gh y'jb fdZs/ rJ/. f;/ Zy f;gkjh nzrq/iah<br />

;oeko bJh fJe tZvh ;aesh pD e/ T[Go/. go r'o/ fJj Gbh GKs/ ikDd/ ;B fe<br />

fJjBK dk r[Z;k fe;/ tes Gh fGnkBe o{g XkoB eo ;edk j?. nzdob/ T[pb oj/<br />

bkt/ B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/, dopko ;kfjp nzfwqs;o dk gqpzX nkgD/ ;opokj<br />

Ekg e/, n;fZX/ Yzr Bkb ;oeko nXhB fbnKdk. eEk eoB s/ o'e bk fdZsh rJh.<br />

j'o Gh ;ko/ tZv/ r[od[nkfonK ftu nkgD/ fBrokB Ekg fdZs/, Gkt/ I ;eb'I fJj f;Zy<br />

jh Biao feT[I Bk nkT[Id/ j'D.<br />

nzrq/iah c"i ftZu tckdkoh Bkb ;oekoh fvT{Nh eoB tkb/, e[M ftneshnK<br />

B{z ft;a /;a we;d dh g{osh tk;s/, @@;zsrhoh## @@;zsrhoh## dk o[spk d/, e/ c"i ftZu'I gzikp d/<br />

tZy' tZyo/ fJbkfenK ftu fB:[es ehsk frnk. okXk ;[nkwh v/o/ tkfbnK dk gfjbk<br />

w[yh, GkJh i?wb f;zx c"ih ;h. BkwXkohnK dk gfjbk w[yh okw f;zx (e{ek) c"ih<br />

;h. B"ozrkpkd tkbk GkJh pho f;zx c"ih ;h. fJ;/ soQK gqf;ZX @@;zs## brGr ;ko/<br />

c"i ftu'I fbnk e/ fcZN ehs/ rJ/ ;B. fJjBK @@;oekoh @@;oekoh ;zsK## ;zsK## B/ E'V/Q jh ;w/ I ftZu<br />

uzrk Bkw ewk fbnk. b'ehI tjhoK xZs e/ fJjBK d/ @@gotuB @@gotuB ;otD## ;otD## ;otD## eoB bJh<br />

v/fonK dh ;'aGk tXkT[D bZr/. ;w/ I ;w/ I nzrq/ia nc;o ns/ tZv/ c"ih ioB?b Gh fJjBK<br />

@@;oekoh @@;oekoh ;zsK## ;zsK## d/ uoB go;D nk iKd/ s/ pkpk ih dh n;ahotkd gqkgs eod/.<br />

fJjBK @@;oekoh @@;oekoh wjkg[oyK## wjkg[oyK## B/ b'eK d/ efbnkD bJh pj[s ;ko/ Bt/ I ckow[Zb/<br />

(siop/) Jhikd ehs/. fijBK ftu'I e[M e[ fJT[ I jB L-<br />

[137]


I<br />

T - nkgD/ nXhB uZbD tkb/ ndkfonK d/ Bkw r[od[nko/ Bk oZy e/, v/o/ ,mkm,<br />

G"o/ ns/ fNekD/ Ne;kb Bkw gqubs eoB/.<br />

n - fJjBK EktK ftu fB;akB, (Mzvk) Brkok, jfEnko Bk oZyD/.<br />

J - fJjBK v/fonK ftub/ ;ko/ ftneshnK tZb'I Bhb/ gfjokt/ fsnkr e/,<br />

;c?d FKsh d/ gqshe p;so XkoB eoB/.<br />

; - f;o s/ tZvhnK d;skoK dh EK, fBZe/-fBZe/ gNe/ pzBQD/.<br />

j - g?oK ftu i[Zsh gkT[D dh EK yVktK gfjBDhnK iK Bzr/ g?ohI ftuoBk.<br />

e - feogkB yzvk iK j'o otkfJsh f;Zy ;a;soK dk fto'X eoBk.<br />

y - fszB c[Nh feogkB dh piJ/ rkso/ tkbh S'Nh iK sths B[wk rb ftu<br />

feogkB gkT[Dk.<br />

r - r[opkDh dk ;jh frnkB d/D dh Ekt/ wzso gkm, nyzv gkm, ;zgN<br />

gkm ns/ j'o eJh soQK d/ gkm gqubs eoBk.<br />

x - fe;/ Gh w[;aeb tes uzrh ;bkj Bk d/ e/, nodk; iK fe;/ soQK d/<br />

wzso gkm d/ okj gkT[Dk.<br />

C - feosh f;ZyK dh ewkJh vekoB tkbk, BtK g[ikoh spek g?dk eoBk,<br />

i' b'eK dh ewkJh Bkb r[bSoo/ T[vkt/.<br />

u - ftnkj Bk eotke/ frq;s wkor dk fsq;eko eoBk s/ v/fonk ftu<br />

nB?se (go sB G'r s/ w[zv/pkih) ezwK B{z tXkT[Dk.<br />

S - v/fonK B{z nkgDh fBZih wkbeh pDk b?Dk.<br />

i - uVQs d/ g?;/ B{z gzEe fjsK ftu Bk tose/, n?;a gq;sh ftu o'jV d/Dk.<br />

M - r?oswzd B"i[nkB fsnko eoB dh Ekt/ I, r[bkw ifjBhns tkb/, ih ji{ohJ/<br />

N[eVp'u, frnkB s'I e'o/, ftjbVK dhnK XkVK yVhnK eoBhnK, rqzEh<br />

EkgD/.<br />

R - g[Zso d/D d/ d[;aN eow okjhI b'eK dhnK Bk ;wM, B{zjK XhnK B{z v/fonK<br />

ftu p[bke/ ;ohoe ;'a;aD eoBk.<br />

N - f;ZyK nzdo'I ;t?wkD Gfonk nDyhbk s/ i[Mko{ ;[Gkn ysw eoe/, r[bkw<br />

wkBf;esk tkb/ pDkT[Dk.<br />

m - r[opkDh tZb'I oZd ehs/ rJ/ pqkjwDh eoweKvK B{z f;Zy ;wki ftZu, ia'o;a'o<br />

[138]


Bkb ukb{ eoBk.<br />

v- r[o{ rqzE ;kfjp dh w{oshnk tKr iK ftneshnK tKr g{ik eotkDh.<br />

Y - nDyhb/ f;Zy rGo{nK dk ngwkB eoBk iK T[jBK B{z @@wzso ikg@@ e/ okj<br />

N'o d/D bJh e'f;a;a eoBh.<br />

D - ;oeko dh fe;/ tXheh fto[ZX Bk ed/ y[d ipkB y'jbDh, Bk nkgD/ u/<br />

fbnK B{z fJ; gk;/ ;'uD d/Dk.<br />

s - r[opkDh dh Ekt/ I nkgDhnK @@eftsktK @@eftsktK dk dk ehosB## ehosB##<br />

ehosB## gqubs eoBk.<br />

E - ;{owrsh tkbk fJfsjk; Bk ;[Dk e/, wB xVs M{mhnK ejkDhnK ukb{<br />

eoBhnK.<br />

d - wk; dk p/b'Vk fto'X eoe/ f;ZyK B{z ekfJosk tkb/ okj N'oBk.<br />

X - Brkok B tik e/ ;zy s/ NZbhnK yVekT[DhnK.<br />

B - oki eo/rk ykb;k tkbk d'fjok pzd eokT[Dk.<br />

g - nodk; wro'I @@i' p'b/ p'b/ ;' ;' fBjkb. fBjkb. ;fs ;fs f;oh f;oh f;oh nekb##, nekb##,<br />

nekb##, tkbk i?ekok pzd<br />

eokT[Dk.<br />

c - f;zx s/ ykb;k ;apd dh EK ;zs, pqjw frnkBh, T[dk;h fBowb/ ;/tk gzEh<br />

Bkw gqubs eoB/.<br />

fJj ;B e[M ft;a /;a B[es/ fIiBQK B{z c"i ftu'I fsnko eoe/ G/i/ @@;oekoh<br />

@@;oekoh<br />

;zsK## ;zsK## B/ gzikp ftu bkr{ eoB dh @@sB" @@sB" wB' wB' ;/tk## ;/tk## ehsh. nzrq/ia ;oeko tZb'I,<br />

fJjBK v/fonK B{z iawhBK Gh fdZshnK rJhnK s/ jo soQK dh ;[oZfynk Ssoh Gh fdZsh<br />

rJh. c"i ftu'I ub/ ikD d/ pkti{d eJh ;ko/ @@;zsK## dh jkiaoh c"i d/ ofi;NoK<br />

ftZu T[;/ soQK bZrdh ojh, sBykj xo g[Zidh ojh.<br />

T[jBK fdBK ftu ;oeko dh fJZSk d/ w[skpe ezw eoB tkkb/ ;ko/ f;o<br />

eZYt/ I @@;zs## g{o/ tZv/ gzikp ftu @@wjkB gzEe ;/tk## pV/ XVb/dko Yzr Bkb eo<br />

oj/ ;B. id'I ebeZs/ s'I Gkos dh okiXkBh pdb e/, fdZbh fbnKdh rJh. ;h.T[;<br />

tes poskBhnk dk ;wokN, ikoi gzitK ft;a /;a s"o s/ gZ[fink ;h. gfjbK d/;a Go<br />

ftZu T[s;akj g?dk eoB bJh, @@rb'vB i[pbh cb/w##, Gkt ;ko/ fjzd[;skB s/ g{oB<br />

oki;h skes iwk b?D dh y[;ah ftu, EkT[I EkJhI tZv/ ;afjoK ftZu ozrK ozr ;wkrw<br />

ehs/ rJ/. fJe nzrq/iah oki dh gqshe, cb/w (o";aB fuokr) Gh y{p x[wkJh rJh.<br />

[139]


nkyoh ;akjh i;aBK ftZu fiE/ tZv/ tZv/ r'o/ nc;o ;akfwb j'J/ T[E/ r[bkw wkBKf;esk<br />

tkbk/, N{ZeVp'u Gkosh Gh ;akwb j'J/. fJ; ih ji{oh pdb/ T[jBK B{z e[M N{eV/<br />

(fyskp, o{g? iawhB nj[d/.) uZND B{z fwb iKd/ ;B. okiBhfse okiBhfse b'eK b'eK dk dk e'Jh e'Jh e'Jh dhB<br />

dhB<br />

fJwkB fJwkB BjhI BjhI j[zdk, j[zdk, ;theko ;theko eo eo b?Id/ b?Id/ jK. jK. i' i' nkgD/ nkgD/ nkg nkg B{z B{z ;zs ;zs Grs Grs nukohnk<br />

nukohnk<br />

fo;ah fo;ah w[Bh, w[Bh, Xow Xow d/ d/ w[yh w[yh nytkT[Id/ nytkT[Id/ j'D. j'D. id'I id'I T[j T[j @@wjKg[oy##, @@wjKg[oy##, d/;a d/;a s/ s/ oki oki eoB<br />

eoB<br />

tkb/, tkb/, pd/;ah pd/;ah jkewK jkewK B{z B{z n;ahotkd n;ahotkd d/D. d/D. Xow Xow Ssoh Ssoh pyf;a;a pyf;a;a eoB. eoB. T[jBK T[jBK dh dh uVQdh<br />

uVQdh<br />

ebk ebk bJh bJh nodk;K nodk;K eoB. eoB. ng' ng' nkgD/ nkgD/ Xow Xow rqzEK rqzEK ftu'I ftu'I gow gow gftZso gftZso ;apd ;apd ;b'e<br />

;b'e<br />

gVQe/, gVQe/, T[jBK T[jBK pd/;ah pd/;ah XkVthnK XkVthnK B{z B{z ;Zu/ ;Zu/ ;[Zu/ ;[Zu/ j'D j'D dk dk Xkowe Xkowe ;oNhche/N ;oNhche/N ikoh ikoh eo eo d/<br />

d/<br />

D D HHHHHHHHH. HHHHHHHHH. s/ s/ fco fco Gh Gh nkgD/ nkgD/ nkg nkg B{ B{ Xow Xow w[yh w[yh rodkBD, rodkBD, sK sK efjDk efjDk gt/rk gt/rk -<br />

-<br />

e{V[ e{V[ e{V[ p'fb p'fb p'fb w[odko[ w[odko[ w[odko[ ykfJ.. ykfJ.. ykfJ.. ntoh ntoh ntoh B' B' B' ;wMktfD ;wMktfD ;wMktfD ikfJ.. ikfJ..<br />

ikfJ..<br />

w[mk w[mk w[mk nkfg nkfg w[jkJ/ w[jkJ/ ;kE?.. ;kE?.. BkBe BkBe BkBe n?;k n?;k nkr{ nkr{ ikg?.. ikg?.. (wH (wH 1H 1H 1H 140)<br />

140)<br />

ikoi gzit/ I B{z ;zB 1911 d/ fJ; bk;kBh oki;h fJeZm ftu, gzikp d/ fJe<br />

T[Ax/ @@;zs## B/ gzikp tZb'I s/ ;w{zj f;ZyK tZb'I uVQdh ebk dh n;ahotkd d/ e/<br />

feoskoE ehsk. fJ; soQK fJj ;zs ih, r'oh ;oeko d/ Biao/ eow pD/. r'oh<br />

;oeko B{z Xkowe ;ogq;sh fdZsh. fJtikB/ ftZu r'oh ;oeko B/ iao iawhB s/ wkD<br />

;fseko ftZu Y/o ;kok tkXk eo fdZsk. eJh ;ko/ tZv/ r'o/ nc;o, ;zs ih d/ v/<br />

o/ ftZu nk e/ G/NktK nogD eod/, pkpk ih d/ uoBK s/ wZEk fNek e/ wjK g[oyK<br />

B{z j'o tZv/ eo iKd/. r'o/ nc;oK Bkb nkJ/ ekb/ ghb/ nc;o, fgZS/ fet/ I ofj ;ed/<br />

jB < T[jBK Gh pkpk ih nZr/ G/NktK nogD eoe/, Bw;aekoK eoBhnK. fco Gbk<br />

nkw izsK iBkodB ;zsK d/ uoBK s/ bzfwnK g? e/ vzvts feT[I BjhI eo/rh < pkpk<br />

ih B{z oZph ntsko, r[o{ BkBe ;kfjp dk yk; o{g, fJe' fJ;ako/ Bkb ;G dh fe;ws<br />

pdb d/D tkb/ feT[I, BjhI wzB/rh < ih jK ;Zu fJjh j?. nZi Gh tZv/ nc;o s/<br />

tiaho fJ;/ soQK ;zsK dh wjkBsk ftZu nEkj tkXk eo oj/ jB. nzdo yks/ fJe<br />

fwe jB. @@s{z @@s{z @@s{z w?B{z w?B{z w?B{z w[ZbK w[ZbK w[ZbK ih ih ih nkyhI, nkyhI, nkyhI, w?I w?I w?I s?B{z s?B{z s?B{z ekih ekih ekih ih ih ih nkyKrk##. nkyKrk##. nkyKrk##. :koh :koh :koh gZeh gZeh gZeh oj/rh.<br />

oj/rh.<br />

n"y/ n"y/ tes tes d't/I d't/I fJe fJe d{i/ d{i/ d/ d/ ezw ezw nktKr/, nktKr/, tzv tzv e/ e/ SeKr/HHHHHHHHH.<br />

SeKr/HHHHHHHHH.<br />

fgSb/ v/Y ;" ;kb s'I nfji/ wjkg[oy uko/ pzB/ Xow s/ jkth j'J/ t/y/<br />

ik ;ed/ jB. fJjBK ftu'I fe;/ B{z g[ZS t/y' ;zsrhoh dh ;zrbh eK;ah Bkb BZEh eoB<br />

ftu cyo wfj;{; eoBr/. ny/ ;kv/ ;G s'I gfjb/ ;zs ih B/ eK;ah s'I ftfdnk gVh<br />

[140]


;h. T[jh eK;ah tkbh pqkjwDh ftfdnk fJjBK dkjVh e/;K tkb/ pqkjwDK B/ f;ZyK<br />

nzdo m'; fdsh j?. j"bh-j"bh fJjh fpgoh ohsK (i' r[ows s'I T[bN jB) f;ZyK B{z<br />

uzrhnK bZrD br gJhnK. nZi f;ZyK dk r[o{ ;apd BjhI j? frnkB BjhI j?. jo<br />

n?ok r?ok BZE{ y?ok f;ZyK dk r[o{ pD u[fenk j?. T[[;dk gfjoktk s/ ;aeb Gkt/ I e'Jh<br />

Gh j't/. n;hI ;ko/ jh @@;zs jK ;ko/ jh f;gkjh jK.## ;zsK dh tyoh e'Jh Fq/Dh<br />

;fsr[o{ ih B/ BjhI pDkJh.<br />

jt; jt; e/ e/ pzd/, pzd/, tck tck e' e' p/u p/u d/s/ d/s/ j?I j?I .<br />

.<br />

y[dk y[dk e/ e/ xo xo eh eh fenk fenk ejhJ/,<br />

ejhJ/, f:j f:j y[dk y[dk e' e' p/u p/u d/s/ d/s/ j?I j?I . . (fJepkb)<br />

(fJepkb)<br />

000<br />

000<br />

[141]


;BwkB dh G[Zy<br />

jo iht gF{ gzSh joes ftZu j?. iBw s'I jh fjbi[b F[o{ j' iKdh j?.<br />

i/ w[FZes Bk eohJ/ sK ;oho skesto BjhI j' ;edk. y[oke T[fus Yzr Bkb j}w<br />

BjhI j[zdh. fJ;/ soQK i/ fdwkr s'I ezw Bk fbnk ikt/, f;ybkJh Bk fdZsh ikt/ ezw<br />

eoB iK c?;b/ b?D dh ;woZEk ;hws ofj iKdh j?. nZr'I jkbks dhnK wip{ohnK<br />

ekoB iK nzdo dh gq/oBk ;dek wB[Zy dk M[ekU fe;/ yk; B[es/ s/ e/ Idos j' iKdk<br />

j?. pj[s ;ko/ b'e, o'}h-o'Nh sZe ;hws ofj iKd/ jB. ftob/ b'eK e'b XB gdkoEK<br />

dh e'Jh ewh BjhI j[zdh, fco th T[j nkgDk ;wK ns/ XB, ;cbk BjhI eo ;ed/<br />

. ebkekoh o[uhnK wkB'I T[jBK d/ nzdo g[zrodhnK jh BjhI. d{i/ gk;/ eJh ;ko/<br />

b'e ;kXBK dh ewh j'D s/ Gh, tes dh xkN j'D s/ Gh, o{g? g?;/ tZb'I jZE szr<br />

j'D s/ Gh, ;w/ I ;w/ I ebkekoK tkbk i}pk gqrN eod/ ofjzd/ jB. fJjBK ftu p[Zs<br />

xkV/, fuZsoeko, ;zrhseko, ;kfjseko, fyYkoh, gZsoeko, BkNeeko nkfde nkg'<br />

nkgDh ;woZEk w[skpe e[M ftF/F ezw eo iKd/ jB, fi; ~ b'eh nkdo dh GktBk<br />

Bkb g;zd eod/ jB s/ ebkekoK ~ bzw/ ;w/ I sZe :kd eod/ ofjzd/ jB.<br />

fe;/ Gh fdnBsdko ebkeko dh n;b gqkgsh sK fJj j? fe T[;B/ nkgD/<br />

;wki dk w{zj wZEk ;ztkoB ftZu fezBk e[ :'rdkB gkfJnk j?. T[; dh ebk wB[Zyh<br />

Gb/ fjs j? iK fJ; d/ fto'X ftZu. b/ye iK ebkeko nkgD/ frnkB dh tos'I wB[Zy<br />

dhnK ;[ZshnK ebK ir[T[D bJh eod/ jB iK rcbs dh BhId (nfrnkBsk) ;[bkT[D<br />

bJh eod/ jB. e[ZM fBZih roiK ekoB, uko fSZbVK iK tesh tkj tkj bJh<br />

fJB;kBhns d/ fto[ZX G[rsd/ jB iK fjZe skD d/ b'e d[FwDK d/ fto'X ftZu nV<br />

yb'Id/ jB< ebw dh skes n;hw j?, ;pdK dh Fesh gZEo fdbK ~ w'w eo fdzdh<br />

j?. e[okj/ fgnK ~ okj gk fdzdh j?, woDjkfonK ~ f}zdrh d/ Bt/ I fd;jd/ dZ;<br />

fdzdh j?. mhe tes s/ @@tkj @@tkj ih ih ih tkj## tkj##<br />

tkj## nky' d' nZyo fjwkbk dh u'Nh ;o eo<br />

b?D dh fjzws pyF fdnk eod/ jB. @@nkj @@nkj eh eh ehsk, ehsk, s/ok s/ok ;fsnkBk;,##<br />

;fsnkBk;,## tor/ nky/<br />

p'b, ;kj ;s eZY fdzd/ jB s/ fJB;kB Y/oh Ykj pfjzdk j?. r[o{ ;kfjp d/ nky/<br />

[142]


puBK ftu n;hw skes ;h, w[odk fi;wK ftu BthI o{j c{e fdzd/ ;B. p[ifdbK<br />

~ wod/ w[ikfjd pDk fdnk eod/ ;B. GNe/ j'J/ b'eK ~ f}zdrh d/ ;jh okj gk<br />

fdnk eod/ ;B. u'oK mZrK ekfsbK ~ goT[gekoh B/e fJB;kB pDk fdnk eod/<br />

;B. id'I nkgDk ihtB efjDh ns/ eoBh s/ yok T[so fojk j't/, sd'I ;'B/ s/ ;[jkr/<br />

tkbh y{p;{osh g?dk j' iKdh j?. r[o{ BkBe ;kfjp dh fbys ns/ T[gekoh ihtB<br />

B/ fJZe Bt/ebh f;Zy e"w ~ gqrN eo fdZsk.<br />

;w/ I dhnK ;oekoK nkw eoe/ b'e fjsK d/ fto[ZX jh ubdhnK jB tZvhnK<br />

e[o;hnK s/ fpoki e/ tZv/ skidko nkgD/ nkbhFkB wfjb T[;ko b?Id/ jB s/ izsk<br />

M"gVhnK ftZu f;o b[ekD bJh wip{o j[zdh j?. wfjbK d/ wkbe, gdkoEK d/ nzpko<br />

fJeZm/ eo b?Id/ jB, go b'ehI d' tes dh o[Zyh ;[Zyh o'Nh bJh Gh ftnke[b j[zd/<br />

jB. tZv/ b'eK B/ ;{NK p{NK d/ nDfrDs i'V/ oZy/ j'J/ B/, nkw wB[Zy brGr<br />

nXBzrk f}zdrh fpsk fojk j?. fJe gk;/ E[b E[b eodhnK r'rVK jB, uzw-uzw<br />

eodhnK pd/;h ekoK jB. d{i/ jZvhnK d/ fgzio jB, fiazdrh dhnk }o{oh b'VK tk;s/<br />

e'Jh ;j{bs BjhI j?. g[fb; ek~B ndkbsK, fJjBK @@nwho @@nwho r[zfvnK## r[zfvnK## dh okyh bJh<br />

gZpK Gko j'JhnK ofjzdhnK jB. izsk iBkodB nkgD/ ikB-wkb dh okyh bJh jkn<br />

g[eko Gh eodh j? sK T[;/ d/ w"o ;/e fdZs/ iKd/ jB. ;oekoh gfjo/dko gkbs{<br />

e[ZfsnK tKr fBjZfEnK s/ N[ZN g?Id/ jB. ;w{zje esb/nkw jB, ekb e'mVhnK jB.<br />

;e{b, ekbi, j;gskb g?;/ tkfbnK d/ jB s/ g?;/ tkfbnK bJh jB. rohpK ~<br />

fJBQK d/ B/fVTI[ bzxD dh Gh nkfrnk BjhI j?.<br />

nfijh jB/o rodh ~ r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ pVh p/pkeh Bkb sko sko<br />

ehsk j?. }[bw d/ fto[ZX nktk} p[bzd eoB bJh Xowh g[oyK ~ tzrko gkJh j?.<br />

ftdtkBK, ethnK, wB[Zysk Bkb fgnko eoB tkb/ b'eK ~ dph e[ubh izsk d/ jZe<br />

ftZu ebwK ubkT[D bJh, nktk} p[bzd eoB s/ b'V g?D s/ w?dkB ftZu fBZso g?D<br />

bJh Mzi'fVnk j?. T[; tes Bkwh eth s/ ;kfjseko ;oekoh N[efVnK tZN/ nkgDh<br />

}who t/u e/, wB[Zysk dk xkD j[zdk sZe e/ Gh, T[Zuk ;kj eZYD ~ fsnko BjhI ;B.<br />

;r'I oki dopkoK d/ ;[Zy wkDd/ j'J/, eksb nfjbekoK dh M{mh gq;z;k ftZu T[Zuk<br />

Y'b tik oj/ ;B. fJFe w[Fe d/ feZ;/ fby oj/ ;B. fizBk Gh fbysh ;kfjs nZi<br />

sZe Gkos ftZu fwbdk j? T[; ftZu'I oki/ iK Xkowe w[yh dh nb'uBk dk Bkw' fBFkB<br />

[143]


BjhI fwbdk. Xow d/ y/so ftZu ofjzfdnK Bkwd/t ih s/ epho ih B/ Gh je{ws<br />

Bkb nkjYk bkfJnk. skjhTI fJBQK ~ s;hj/ fdZs/ rJ/, w;s jkEhnK nZr/ pzBQ e/<br />

;[fNnk frnk. fJBQK s'I wro'I r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ je{ws d/ fto[ZX Gh }'odko<br />

nktki T[mkJh. Xowh nytkT[D tkfbnK ~ Gh oZi e/ e'f;nk. ethnK ftdtkBK ~<br />

Gh co}K dh gSkD eokT[Idh pkDh fbyh. nkT ;fsr[o{ ih dh pkDh ftZu'I gqwkD<br />

gVQhJ/ L-<br />

ifr ifr us[o[ us[o[ f;nkDk, f;nkDk, f;nkDk, Gofw Gofw G[bkDk, G[bkDk, BkT[ BkT[ BkT[ gzfvs, gzfvs, gVfj gVfj rktkoh..<br />

rktkoh..<br />

BkT[ BkT[ ft;kofj, ft;kofj, p/d[ p/d[ ;zwkbfj, ;zwkbfj, fpy[ fpy[ G{b/ G{b/ b/ykoh.. b/ykoh.. (wL (wL 1-1015)<br />

1-1015)<br />

pkpo ns/ fjwk:{z dk ;wK oki FeshnK d/ NeokT ftZu phs frnk.<br />

nepo d/ ;w/ I w[rb je{ws gZe/ g?ohI ;Ekgs j' rJh ;h. fJ;/ bJh nepo B/ Bkwh<br />

ebkeko, ;zrhseko s/ eth nkfd (u"dk osB) nkgD/ dopko ftZu oZy bJ/. i/ r[o{<br />

BkBe ;kfjp ukj[zd/ fe;/ oki/ dh F'Gk ftZu tXhnk fijh eftsk fby e/ ;[Dk fdzd/<br />

s/ ;koh t[wo oki ;[Zy G'rd/. Fkjh ek}h iK oki g[o'fjs tork e'Jh ;fsekos<br />

nj[dk T[BQK ~ fpBK d/oh fwb ikDk ;h. oki eth tork ;fsekos nj[dk b?Dk<br />

T[jBK bJh fpbe[b nk;kB ;h. gzit/ I gkfsFkj ~ ijKrho tZb'I pko pko gq/oBk j'Jh<br />

;h fe wj[zwd ;kfjp iK fJ;bkw Xow dh gq;z;k ftZu d' ;soK fby fdT. T[jBK<br />

nfijk eoB s'I ;kc BKj eo fdZsh. S/t/ I BkBe ~ Fkj ijkB tZb'I ;[B/jk nkfJnk<br />

;h fe pki, ebrh, c"i nkfd Bk oZy'. fFeko Bk y/b'. GiB pzdrh eo' s[jkv/<br />

fto[ZX e'Jh ekotkJh BjhI ehsh ikt/rh. d;w gkfsFkj ~ n"ozri/p tZb'I Gh eJh pko<br />

u/sktBh nkJh ;h fe f;oc @@Xow d/ dkfJo/## sZe ;hws oj', s[jk~ e'Jh B[e;kB<br />

BjhI gj[zukfJnk ikt/rk. ;fsr[o{ nkgDh brB ftZu @@n;bh @@n;bh Xow## Xow## dh ;/tk ftZu<br />

bZr/ oj/. fJ;bkw tkfbnK dh ;op gqwkfDs wkBsk j? fe @@id'I w[;bwkB e[onkB<br />

~ rbs gVQBr/, fJ;bkw spkj j' ikt/rk. id'I Gh ftdtkB ftekT{ j' ikDr/, T[d'I<br />

jh fJ;bkw bJh ysok yVQk j' ikt/rk##. o{;' s/ tkkbN/no B/ coK; dh T[d:'fre<br />

eoKsh ftZu wjZstg{oB fjZ;k gkfJnk, fJj d't/ I b/ye ;B. efwT[fB;N bfjo dk<br />

Bhsh xkVk wkoe; (1818 s'I 1883) fJZe b/ye ;h fi; B/ w}d{o B{z skes jk;b<br />

eoe/, okiBhsh s/ gj[zuD bJh jZbkF/oh fdZsh. o{;h fJBebkp (1917) ~ B/go/ ukVQB<br />

ftZu b?fBB s'I wro'I w?ef;w r'oeh, ;'b'y't Nkb;NkJ/ nkfd B/ b'eK ftZu u/sBk<br />

[144]


irkJh. :'oghB w[beK ftZu ;[eoks, no;s{ F/e;ghno dhnK fbysK s/ ftukoK ~<br />

nZi sZe fdbu;gh Bkb gfVQnk iKdk j?.<br />

dZp/ e[ub/ ns/ ;oekoh p/fJB;kch ftZu fg; oj/ b'eK d/ jZe ftZu Bkjok<br />

p[bzd eoB tkbk b/ye, ;oekoK ~ c[ZNh nZy BjhI GkT[Idk. tZvhnK e[o;hnK iK ;'B/<br />

d/ wfjbK ftZu p?m/ b'e edh Gh nkgDh nb'uBk g;zd BjhI eod/. nfij/ @@f;ofco/<br />

@@f;ofco/<br />

## ## fbykohnK fbykohnK ~ ~ ekp{ ekp{ ftZu ftZu oZyD oZyD tk;s/ tk;s/ @@tZv/ @@tZv/ b'eK## b'eK## e'kb e'kb pj[s pj[s ;kXB ;kXB jB. jB. j?;hns<br />

j?;hns<br />

w[skpe jo fJZe nZr/ N[eVk ;Z[fNnk ik ;edk j?. @@G"Ie oj/ oj/ e[Zs/## e[Zs/## ~ ~ ;'N/ ;'N/ Bkb<br />

Bkb<br />

d[oekfonk d[oekfonk ik ik ;edk ;edk j?. j?. gkrb gkrb gkrb gkrb dk dk dk F'o F'o wuk wuk d/ d/ ysw ysw Gh Gh ehsk ehsk ik ik ;edk<br />

;edk<br />

j?. j?. nZi nZi dhnK dhnK ;oekoK ;oekoK s/ s/ fJBQK fJBQK d/ d/ XB XB e[p/o e[p/o ;kEh ;kEh ;kfjsekoK ;kfjsekoK dh dh y[Zbh y[Zbh p'bh p'bh bk<br />

bk<br />

fdzd/ fdzd/ jB. jB. jo jo ;kb ;kb fJZe fJZe ejkDheko, ejkDheko, ejkDheko, fJZe fJZe Bktbeko, Bktbeko, Bktbeko, fJZe fJZe BkNeeko BkNeeko BkNeeko s/ s/ fJZe fJZe eth<br />

eth<br />

(j'o (j'o eJh eJh soQK soQK d/) d/) ~ ~ @@F'qwDh## @@F'qwDh## ;BwkB ;BwkB fdZsk fdZsk iKdk iKdk j?. j?. fJ; fJ; fJBkw fJBkw ftZu ftZu fJZe fJZe wkD<br />

wkD<br />

gZso, gZso, Fkb Fkb s/ s/ fJZe fJZe bZy bZy o[g? o[g? Brd. Brd. nfij/ nfij/ ;BwkB :kcsk p[ZXhtkBK ~ @@okj @@okj @@okj f;o##<br />

fbnkT[D fbnkT[D bJh bJh fJzBk fJzBk e[ e[ BkNe BkNe ekch ekch j?. j?. nfij/ nfij/ j'o j'o p/nzs p/nzs @@ftdtkB## @@ftdtkB## bkJhB bkJhB ftZu<br />

ftZu<br />

yb' yb' e/ e/ pVh pVh p/;poh p/;poh ftZu ftZu fco fco nkgDk nkgDk Bzpo Bzpo bZr bZr ikD ikD dh dh T[vhe T[vhe eod/ eod/ jB. jB. fJBQK<br />

fJBQK<br />

dhnK dhnK nZyK nZyK s/ s/ id'I id'I @@;oekoh @@;oekoh n?Be## n?Be## bZr bZr ikt/, ikt/, fco fco ;ko/ ;ko/ gk;/ gk;/ jfonktb jfonktb jh jh B}o<br />

B}o<br />

nkT[Idh j?. nkw b'e fco ftbed/ BjhI, jZ;d/ B}o nkT[Id/ jB. jB. sB sB s/ s/ bNe<br />

bNe<br />

ojhnK ojhnK bhoK bhoK o/Fwh o/Fwh fbpk; fbpk; fd;d/ fd;d/ jB. jB. M[ZrhnK M[ZrhnK M[ZrhnK M"gVhnK M"gVhnK ftZu ftZu ofjD ofjD tkb/ tkb/ Boeh<br />

Boeh<br />

ihtB ihtB ihT{ ihT{ ihT{ oj/ oj/ b'e b'e fJjBK fJjBK ~ ~ ;torh ;torh ;[y ;[y G'rd/ G'rd/ wfj;{; wfj;{; j[zd/ j[zd/ jB. jB. oZs oZs ghDh<br />

ghDh<br />

;oeko ;oeko dfJnktkB dfJnktkB s/ s/ goT[gekoh goT[gekoh B}o B}o nkT[D nkT[D bZrdh bZrdh j?. j?. nkgDh nkgDh ftfdnk ftfdnk dk dk fJj fJj<br />

fJj<br />

b'e b'e Bhusk Bhusk dhnK dhnK ;G ;G jZdK jZdK gko gko eoB eoB sZe sZe T[g:'r T[g:'r eod/ eod/ jB. jB. fBo/ fBo/ ;oekoh ;oekoh X{s{.<br />

X{s{.<br />

fJBQKfJBQK pko/ pko/ jh jh r[o{ r[o{ BkBe BkBe ;kfjp ;kfjp ih ih dk dk fJj fJj c[owkD c[owkD j? j? LL-<br />

joDK joDK pkiK pkiK s? s? f;edkoK f;edkoK J/BQK J/BQK gfVnk gfVnk BkT[..<br />

BkT[..<br />

cKXh cKXh brh brh ikfs ikfs ikfs cjkfJfB cjkfJfB cjkfJfB nr? nr? Bkjh Bkjh EkT[.. EkT[.. (w-gfjbk-1288)<br />

(w-gfjbk-1288)<br />

fJj sK j'JhnK gfjbK dhnK rZbK, nZi jkbs eh j?< fe;/ Gh ebkeko<br />

iK ;kfjseko bJh ;G s'I tZvk fJBkw j[zdk j? nkgD/ b'eK tZb'I fwfbnk fgnko. i/<br />

b'e fJzB/ jh Bk ;wM j'D ebkeko dh nkyh fbyh BK ;wM ;eD, sK Gh fbykoh<br />

B/ j";bk BjhI fsnkr d/Dk. i/ T[; tZb'I fdZs/ rJ/ ftuko wB[Zy fjs?;ah jB, ;oekoh<br />

ipao Bz{ Bzrk eoB tkb/ jB, b'eK dh fizdrh dk e'Jh e'DK o';aB eoB tkb/ jB,<br />

[145]


sK d/o ;t/o T[; dh ehws ntZ;a gt/rh. w"i{dk ;w/ I dhnK ;oekoK whvhJ/ (;w/s<br />

b/ye d/ gZsoekoK) Bz{ nkgD/ jZe ftu tosD bJh T[BQK d/ wkbeK Bkb, g/go dh<br />

skes t/y e/ nzdo yks/ ;wM"s/ eodhnK jB. fonkfJsh doK d/ ekria w;ahBK s/<br />

tZv/ gbkNK s'I fJbktk eo'VK o[gJ/ d/ fJ;afsjko fdzdhnK jB.d/;a d/ bhvo id'I pd/<br />

;aK ftu j' oj/ ;wkrwK ftu Gkr b?D iKd/ jB, sd'I ;oeko d/ Bio/ eow<br />

@@gZsoeko Gh Bkb ijkia d/ M{N/ s/ tZv/ j'NbK ftu mfjoB dk nkBzd wkDd/ jB.<br />

eJh tkoh fJXo'I-UXo s/ UXo'I-fJXo dh yqhddkoh ftu'I jh u'yh wkfJnk pDk b?Id/<br />

jB. d/; d/ nzdo Gh gZsoekoK Bz{ id'I e'Jh ftnesh ;Zd e/ ftuko fdzdk j?, sK<br />

ftnesh iK B/sk dh j?;hns w[skpe, nzro/iah ;aokp, w[or/ ns/ nfijk j'o ;G e[M<br />

gZsoekoK d/ ;Bw[Zy go'f;nk iKdk j?. w[cas p; gk; gbkN s/ uzrhnk sBukjK<br />

tr?ok. fJBQK fJBQK ftu'I ftu'I jh jh gzi gzi ;Zs ;Zs Bz{ Bz{ @@;a<br />

@@;a 'qwDh## 'qwDh## ;kfjseko, ;kfjseko, ;'<br />

;' qwDh aaqwDh<br />

a qwDh aa<br />

gZsoekoK gZsoekoK d/ d/ ;BwkB,<br />

;BwkB,<br />

;w/s ;w/s tZvhnK tZvhnK tZvhnK oew oew oew d/.<br />

d/.<br />

d/.<br />

fe;kB fdB Go, BjhI-BjhI T[wo Go fwZNh Bkb fwZNh j[zdk j'fJnk nzB<br />

g?dk eodk j?. nDfrDs e[dosh s/ r?o e[dosh w[;hpsK Mbdk j?. T[;Bz{ ;BwkB<br />

sK edh fejVk fwbDK ;h ;r'I c;b dk w[Bkc/ a tkbk Gk sZe BjhI fwbdk. ;ko/<br />

gqtko dh fiazdrh popkd. pzd ybk;h dk fJe' okj pkeh, w"s iK y[de[;ah. fw;soh<br />

s/ wiad{o nkek;a S'IjdhnK fJwkosK pDkT[Id/, p[ZY/ j' iKd/ jB. ezw eod/ fvZr e/<br />

ikB rtk b?Id/ jB. T[wo Go ;oho Bz{ skT[Id/ jB, go e'Jh wkD-;BwkB BjhI.<br />

u{jVk ufwnko (ny"sh BhthnK iksK) x[fwnko, BkJh, X'ph, ShIpk, MNeJh, foe;/<br />

atkbk, o/jVhtkbkHHHHHHHHfe;/ ;oeko Bz{ Biao jh BjhI nkT[Idk. fJj fBwkD/ b'e g[;as<br />

do g[;as ;oho skT[Id/ nk oj/ jB, fJBQK d[fynkfonK bJh ;oeko e'b e'Jh fJBkw<br />

BjhI, T[EkB tk;s/ czv BjhI. nkw n"os dh fiazdrh Boe pokpo j?. fBZe/ pkbe<br />

ysoBke jkbsK ftu wiad{oh eo oj/ jB. ;oekoK, b/yeK Bz{ e[M i{m/ N[eV/ ;[ZN<br />

fdzdhnK jB. T[wo Go T[BQK s'I nkgD/ r[D rkfJB eotkT[IdhnK jB.<br />

uzvhrVQ ftub/ oke rkovB dk fBowksk, B/e uzd, T[wo Go nkgDh jh<br />

X[B ftu fwjBs eodk fojk. T[;d/ ezw dh E'Vh fizBh edo vkL n?wHn?;H ozXktk<br />

uzvhrVQ d/ w[yh nca;o B/ gkJh ;h, s/ p;. e[M jh ;wK gfjbK gzikp ;oeko B/<br />

B/e uzd Bz{ gzikp GtB ftu ;Zfdnk. gzikp ;oeko d/ ;ko/ tZv/ nca;o s/ tiaho<br />

[146]


nwho nkJ/. rtoBo ;kfjp Gh s;aohc fbnkJ/. pj[s wfjzrhnk dktsK T[VhnK,<br />

pV/ i';ahb/ Gk;aD j'J/. B/e uzd d/ ezwK dh y{p skohca j'Jh. ;kb s/ ;BwkB fuzB<br />

B/e uzd B{z fdZsk frnk. ;wkgsh s/ tZvhnK ekoK s/ ;tko gstzs/ ;iD ik oj/ ;B.<br />

B/e uzd ;kJheb s/ ;tko ;h. gzikp d/ rtoBo B/ jwdodh dk fJiajko eofdnK<br />

nkgDh eko o[etk bJh. B/e uzd B{z g[fSnk - s?B{z eko ftu fpmk e/ xo SZv<br />

nkJhJ/


f;Zy f;nkD/, ;fsr[o{ Bk ;wMHHH<<br />

;fsr[o{ ;fjpkB ih tZb'I ehs/ rJ/ nDfrDs T[gekoK B{z ;wMD tkb/<br />

f;Zy, ns/ r[opkDh ftu'I wB[Zysk bJh nBw'b f;ZfynktK B{z wfj;{; eoB tkb/ ;/te,<br />

;fsr[o{ B{z pkozpko Bw;aekoK eod/ jB. T[jBK s'I ;de/ iKd/ jB, T[jBK dh d{o<br />

nzd/;h, ;wM-;{M fBwosk fsnkr ns/ ;{owrsh B{z gVQ ;[De/, rd rd j' iKd/ jB.<br />

nsh fpyV/ jkbks ftu ;fsr[o{ ih B/ bzwh gbkfBzr pDkJh. fybo/ g[bo/ G[y/ Bzr/<br />

p[iafdb ns/ Bk ;wM b'eK B{z oZph frnkB fdZsk. J/esk d/ ;{so ftu go'fJnk, tzv<br />

SeD dhnK poesK dZ;hnK, nkb;hnK s'I fjzwsh pDkfJnk, ekfJoK s'I pjkdo pDk<br />

e/ iBw woB dh iku dZ;h. G[Zb/ GNfenK B{z fiazdrh fiT{D dk tZb ;wMk e/ fJ;<br />

wB[Zyk d/jh B{z ;cbk eoBk f;ykfJnk. ;G soQK dhnK r[bkwhnK s'V e/ f;Zy fizadrh<br />

d/ ;akj ;tko pDk fdZs/. r[o{ dh f;Zfynk ;dek ;?IeV/ ;kbK d/ ikpo jkewK B{z<br />

jok e/ pkd;akjs dhnK rZdhnK s/ g[Zi rJ/. fJj jo soQK dh ;{M f;nkDg r[o{<br />

s'I gqkgs j'Jh ;h. id'I Gh f;Zy ;fsr[o{ s'I p/w[y j'J/, sd'I jh y[nkoh gZb/ gJh. oki<br />

Gkr Gh frnk, fJZias nkpo{ Gh rJh. r[opkDh dk gktB puB j?L-<br />

ntr[Dh ntr[Dh Gog[{o Gog[{o j? j? r[D r[D Gh Gh t;fj t;fj Bkb..<br />

Bkb..<br />

ftD[ ftD[ ;fsr[o ;fsr[o r[D r[D B B ikgBh ikgBh fiuo[ fiuo[ ;pfd ;pfd B B eo/ eo/ phuko.. phuko.. (936)<br />

(936)<br />

p/nzs T[u/ ihtB tkb/ goT[geko d/ w[iZ;w/ ;fsr[o{ ih B{z @@gzE d'yh##<br />

iK nfrnkBh b/yeK B/ @@Bk;wM pDkT[D## ftu e'Jh e;o pkeh BjhI SZvh. fJ;<br />

soQK dhnK @@r[o{ fBzfdnk## Bkb Gog{o ejkDhnK sK pj[s jB. tzBrh wkso e[ZM<br />

e[ g/;a eo fojk jK sK fe ro{ B{z fgnko eoB tkb/ wkJh GkJh ;[u/s j' ikD.<br />

e'Jh nfijh rZb Bk fbyD p'bD, fi; Bkb r[o{ ih dh niaws B{z m/; g[Zidh j't/.<br />

1) wfjs/ u"e tkb/ frL r[opuB f;zx (Ne;kbhJ/) nkgDh g[;se r[opkDh<br />

gkm do;aB (gzBk-230) ftu fbyd/ jB fe eoskog[o (j[D gkfe;skB) ftu fJe<br />

;kXK dk N'bk nkfJnk. r[o{ BkBe ;kfjp fes/ pkjo rJ/ j'J/ ;B. GkJh bfjDk<br />

ih B/ fJBKQ dh nkT[ Grs ehsh. G'iB SeD, nkokw eoB s'I pknd fJj ;kXK<br />

d/ w[yh ;zs o/D B/ GkJh bfjDk ih B{z g[ZfSnk ! @@g[oyk, s[jkvk r[o{wzso eh j?


GkKJh bfjDk ih - @@;kvk r[owzso @@tkfjr[o{## j?##.<br />

;zs o/D - @@s/ s[jkvk wkbk wzso fejVk j?


3) fJ; s'I wro'I fJe fdB w"ek ikDe/ f;ZyK B/ ;fsr[o{ nwodk; ih B{z p/<br />

Bsh ehsh, @@ih r'fJzdtkb fty/ fJe nfijh pT[bh pDkT[D dh feogk eo' fe f;ZyK<br />

dh @@u[ok;h## eZNh ikt/##. ;fsr[o{ ih B/ f;ZyK dh ;bkj wzBe/ pT[bh g[ZND dk j[ew<br />

d/ fdZsk. pj[s bzw/ no;/ sZe fJj g[NkJh dh ;/tk ubdh ojh, fJjBK fdBK ftu<br />

nepo pkd;akj B/ fus"V d/ feb/ B{z x/ok gkfJnk j'fJnk ;h. s/ febk pVk wiap{s<br />

j'D eoe/, fiZfsnk BjhI ik fojk ;h. nepo B/ nkgD/ ;/te sh;o/ gkfs;kaj e'b<br />

p/Bsh eoB G/i/ fe febk ;o j'D dh n;ahotkd fdU. ;fsr[o{ B/ @@n;ahotkd##<br />

fdzfdnk fJj ;aos Gh bk fdZsh fe @@fi; @@fi; fdB fdB pT[bh pT[bh dk dk @@eV##N[ZN/rk @@eV##N[ZN/rk T[;/ T[;/ fdB<br />

fdB<br />

febk febk fiZfsnk fiZfsnk ikt/rk##. ikt/rk##. jkbKfe r[o{ xo ftu to ;okg dh e'Jh t[Zes BjhI j?.<br />

pT[bh dk eV N[ZNDk s/ febk fiZfsnk ikDk fJjBK rZbK dk nkg; ftu e'Jh ;[w/<br />

b BjhI j?. go nfijhnK w{oysk GohnK rZbK Gh i'V fdZshnK rJhnK. fco r[o{<br />

nowdk; ih B/ fJ; pT[bh dhnK @@84 gT[VhnK## pDkJhnK sK fe f;ZyK dh @@u[ok;h<br />

@@u[ok;h<br />

## eZNh ikt/. nc;'; pj[s pj[s ! gfjbh rZb sK 84 dk vo jh M{mk j?. ;fsr[o{<br />

B/ fJjBK pqkjwDh gkyzvK s'I f;ZyK B{z g{oh soQK w[es eo fdZsk j?. i/ pzXBK s'I w[es<br />

j'Dk j? sK r[opkDh ;wM ftuko Bkb j'tKr/, Bk fe gT[VhnK s/ p?m e/ fJ;aBkB<br />

eoB Bkb. nZi nZi Gh Gh Bk;wM Bk;wM f;Zy f;Zy ig[ih ig[ih d/ d/ gkm gkm ns/ ns/ pT[bh pT[bh fJ;aBkB fJ;aBkB eoe/ eoe/ u[ok;h<br />

u[ok;h<br />

eZND eZND d/ d/ pqkjwDh pqkjwDh Gow Gow ikb ikb ftu ftu c;/ c;/ nkw nkw t/y/ t/y/ ik ik ;ed/ ;ed/ jB.<br />

jB.<br />

n;b ftu ghD tkb/ gkDh dh b'V g{oh eoB tk;s/ fJj y{j brtkfJnk<br />

frnk ;h. id'I gkDh dhnK b'VK pj[s tX rJhnK sK fJ; pT[bh B{z @@Ykb{ y{j##dk<br />

o{g fdZsk frnk. Gkt y{jh ftu'I gkDh fbnkT[D bJh YkbP{ fijk okj pDk fdZsk<br />

frnk sK fe eJh pzd/ fJeZm/ jh gkDh eZY ;eD. T[; fJbke/ d/ pia[orK B/ dZf;nk<br />

fe g[okD/ ;w/ ftu fJE/ @@84 eZND tkbh e{VQ fefonk## BjhI ;h. fJj sK r[o{<br />

nwodk; s'I wro'I jh BjhI ;r'I d;w/ gkfs;akj s'I Gh pj[s wro'I gqubs ehsh rJh<br />

j?. fiE/ ;aoXkb{nK B{z e[okj/ Gh gkfJnk ik fojk j? s/ b[ZfNnk Gh ik fojk j?.<br />

;fsr[o{ sK fJ; soQK T[gd/;a eo oj/ jB L-<br />

ifb ifb wfb wfb ekfJnk ekfJnk ekfJnk wKihn? wKihn? GkJh, GkJh, Gh Gh Gh w?bk w?bk sB[ sB[ j'fJn..<br />

j'fJn..<br />

frnkB frnkB frnkB wjkof; wjkof; BkJhnk BkJhnk GkJh GkJh wB[ wB[ sB[ sB[ fBowb[ fBowb[ j'fJ.. j'fJ.. (637)<br />

(637)<br />

;' ;fsr[o{ y[d ikDd/ ;B fe ;wki GbkJh bJh eh ehsk ikDk ukjhdk<br />

[150]


j?. i/ i/ f;Zy f;Zy f;nkD/ f;nkD/ j[zd/ j[zd/ sK sK nZi nZi sZe sZe GNed/ GNed/ feT[I feT[I fcod/, fcod/, uzr/ok uzr/ok ihtB ihtB feT[I feT[I Bk<br />

Bk<br />

pDk pDk pDk b?Id/ b?Id/ <<br />

<<br />

4) fJe j'o ejkDh w[skpe r[o{ noiB ;kfjp ih B{z @@pkDh T[soB'I## pzd<br />

j' rJh. pVh e'f;a;a ehsh fXnkB fNekfJnk, r[o{ BkBe d/ uoBK ftu nodk;K<br />

ehshnK. nekb g[oy nZr/ i'dVh ehsh rJh. e'Jh ckfJdk Bk j'fJnk. fe;/ ;/te<br />

f;Zy B/ dZ; gkJh - @@;fsr[o{ ih ! pkpk ;qh uzd pj[s eoBh tkbk j?, T[; B/ pVh<br />

sgZf;nk ehsh j?. j'o tZvh rZb fJj fe T[j r[o{ BkBe ;kfjp ih dk ;kfjpiakdk<br />

j?. fBwosk ;fjs T[jBK nZr/ p/Bsh eo', iao{o w;bk jZb j' ikt/rk##. gzit/ I BkBe<br />

uZb e/ pkpk ;qh uzd d/ fNekD/ s/ g[Zi/ fBwosk ;fjs p/Bsh ehsh - @@g{iD:'r<br />

wjkswk ih ! gktB pkDh ;[ywBh T[uko fojk ;h fe ;'bK n;NgdhnK s'I pknd<br />

pkDh T[uoB'I pzd j' rJh. eo' feogk fdT[ n;ahotkd HHHHH##.<br />

pkpk ;qh uzd B/ n;ahotkd Gh fdZsk s/ Bkb jh fJe ;b'e T[ukoe/ fdZsk,<br />

fJj ;b'e ;h @@nkfd @@nkfd @@nkfd ;u[ ;u[ i[rkfd i[rkfd ;u[.. ;u[.. j? j? j? Gh Gh Gh ;u[ ;u[ BkBe BkBe j';h j';h fG fG fG ;u[.. ;u[.. fJj<br />

;b'e ;[ywBh dh ;skothI n;Ngdh d/ ;[ao{ ftu fbfynk j'fJnk j?. fJE/ ;fsr[o{<br />

noiB ;kfjp ih Bkb x'o nfsnkuko ehsk frnk j?. gfjbk fe pkDh T[soB' pzd<br />

j' rJh. d{ik fJe f;Zy d/ nky/ bZr e/ pkpk ;hq uzd s'I n;ahotkd b?D uZb gJ/<br />

. shik, T[jBK B{z r[o{ dh niws ns/ tkfjr[o{ dh n;hwsk s/ Go';k Bk fojk.<br />

i' r[opkDh dk ;b'e r[o{ noiB ;kjkfp e'b gfjbK jh w"i{d ;h T[jh ;b'e pkpk<br />

;qh uzd B/ , r[o{ ih B{z d/ fdZsk < fJj ;b'e sK r[o{ BkBe ;kfjp dk gfjbK jh<br />

fbfynk j'fJn ig[ pkDh d/ w[ZY ftu t/fynk ik ;edk j?. fJ; e[{VQ ejkDh ftu<br />

r[o{ noiD ;kfjp ih B{z ;qh uzd e'b ub/ ikD dh ;bkj d/D tkbk f;Zy Gh pj[s<br />

@@f;nkDk## j?. ;qh uzd pVh eoBh tkbk r[o{ Bkbk'I tZvk do;kfJn frnk j?. fJj<br />

;b'e @@nkfd ;u[##HHHHHHH tkbk i/ pkpk ;qh uzd B/ T[ukoB ehsk ;h sK r[o{ noiB<br />

;kfjp B/ T[; dk Bkw ;a[o{ ftu feT[I Bk fbfynk < fco fJ; ;b'e ftu @@BkBe##<br />

Bkw ekft ;ze/sh ;akfwb j?, id'I ekft ;ze/sh ;qh uzd j'Dk ukjhdk ;h. n;b ;koz;a<br />

fJj j? fe ;fsr[o{ B{z BhtK s/ pkpk ;qh uzd B{z tZvk ftykT[D bJh ;kyhekoK B/ tZv/<br />

tZv/ gkg eow ehs/ B/. e[M pqkjwDK B/ e[ZM ;qh uzd d/ ukNfVnK B/. id'I fe fJj<br />

e[V ejkDhnK fe;/ dbhb s/ yohnK BjhI T[sodhnK. r[opkDh dh nzdobh rtkjh<br />

[151]


sK fJT[I ;/X pya;a ojh j? -<br />

XofB XofB rrB rrB Bt Bt yzv yzv wfj wfj i'fs i'fs ;to{gh ;to{gh ofjU ofjU Gfo..<br />

Gfo..<br />

GfB GfB wE[ok wE[ok eS[ eS[ G/d[ G/d[ BjhI BjhI r[o{ r[o{ noiB noiB gosy gosy jfo..<br />

jfo.. (1408)<br />

(1408)<br />

5) fJe e{V ejkDh w[skpe dopko ;kfjp (nzfwqs;o) d/ ;q'to ftu ehV/<br />

(feow) g?D bZr gJ/. ;fsro{ ih B/ pVhnK e'f;a;aK ehshnK, ;G ftnoE rJhnK.<br />

pVh w[;aeb g?dk j'Jh. nzs B{z fJe ;/te f;Zy B/ ;fsr[o{ ih dh gq/;akBh d{o eoB<br />

bJh ;[MkU fdZsk. @@;fsr[o{ ih s[;hI gfjbK Gh pkpk ;qh uzd s'I bkjk gqkgs eo<br />

u[Ze/ j'. j[D Gh T[jh w;bk ;[bMkT[Dr/##. r[o{ ih ;qh uzd d/ nZr/ ik cfonkdh<br />

j'J/. ;q'to dk gkDh rzdk j'D pko/ dZf;nk. ;qh uzd B/ fejk fe ;kv/ fJ;aBkB eoB<br />

s'I pknd i' gkDh Bkbh okjhI N'J/ ftu ubk ik fojk j? fJ; dh rkro Goe/ b?<br />

ikT[ ;q'to ftu fJj ib gk fdU. T[; s'I wro'I ;q'to ftu feow BjhI g?Dr/.##<br />

r[o{ ih B/ fJ; T[gd/;a B{z ;theko eofdnK pkpk ;qh uzd d/ fJ;aBkB ehs/ w?b/ gkDh<br />

dh rkro Goh. f;o s/ oZy d/ ;aoXk Bkb nzfwqs;o fbnkJ/. nodk; eoe/ fJj<br />

gkDh ;q'to ftu gkfJnk frnk. T[; s'I wro'I ;q'to d/ ib ftu edh ehV/ BjhI gJ/<br />

. nfijhnK p/ f;o g?o dhnK ;kyhnK dk nzs ;[wko e'Jh BjhI. eh fJj ;kok xNBk<br />

uZeo ;Zu j' ;edk j? < ;qh uzd dk fJ;aBkB ehsk w?bk gkDh r[o{ noiB ih<br />

fBnkT[Dk ;theko eo ;ed/ ;B < fJj e/tb nzBQ/ ;aoXkb{nK dhnK w{oysk GohnK<br />

rZgK jB, j'o fJ; ftZu e'Jh sZs dh ftuko BjhI j?. ;hq uzd pko/ ihtB tkb/<br />

r[of;Zy GkJh r[odk; ih s'I gZ[ShJ/ eh efjzd/ jB L-<br />

@@pkb @@pkb ish ish j? j? f;oh f;oh uzd, uzd, pkpkDk pkpkDk d/j[ok d/j[ok pDkfJnk..<br />

pDkfJnk..<br />

f;oh uzd B/ r[owfonkdk s'I T[bN ftnkj BjhI eokfJnk. r[o{ BkBe<br />

;kjfp dh wVQh pDk e/ G/Nk g{ik fJeZmh eoB d/ okj g? frnk.<br />

@@bZywh @@bZywh @@bZywh dk;j[ dk;j[ dk;j[ Xow Xow Xow uzd uzd uzd g'sk g'sk g'sk j'fJ j'fJ j'fJ e? e? e? nkg[ nkg[ nkg[ rDkfJnk.. rDkfJnk.. rDkfJnk.. (G (G (GHr[ (G (Gr[<br />

r[ r[H, r[ , , 33-26) 33-26)<br />

33-26)<br />

fJ; dk d{ik Gok e[M mhe fojk go bywh dk; d/ g[Zso Xow uzd B/<br />

r[o{ BkBe dh nz; j'D dk rop ehsk, nkgD/ nkg dh g{ik eokJh. ;' r[o{ BkBe<br />

dk g[Zso j'Dk fe;/ b/y/ ftu BjhI i/ fgsk r[o{ dh nkfrnk w[skpe ihtB ubD BjhI<br />

pDkfJnk. GkJh r[odk; ih B/ pkpk ;qh uzd s/ bywh dk; fto[ZX Gh ;yas fNZgDhnK<br />

[152]


ehshnK j'JhnK jB. i' nZi ;zs s/ pkpk nytk e/ r[o wfonkdk dh T[bzxDk eoe/<br />

r[o{ dh nz; pz; ftu'I j'D dk jzeko bJh fcod/ jB T[jBK B{z edh fJjBK gzeshnK<br />

B/ fcNeko BjhI gkJh < r[o{ ih d/ g[Zso T[j jB i' T[jBK dk j[ew f;o wZE/<br />

;thekod/ jB. toBk ;opi's f;zx (p/dh) tor/ ;kX b'eK s'I g{ik eokT[D dk gkyzv<br />

eod/ jh ofjDr/.<br />

6) fJ; ejkDh w[skpe fJe fdB ehosB eofdnK fJe ehosBh iE/ B/ pkpk<br />

w/jopkB dh fbyh eftsk B{z r[o{ dh pkDh ;wM e/ ;zrsK ;Bw[Zy rkfJnk. pknd<br />

ftZu ;fsr[o{ ih e'b fJZe f;Zy B/ f;aekfJs eo fdZsh. ;fsr[o{ ih B/ T[; ehosBhJ/<br />

B{z p[bk e/ itkp sbph ehsh. T[; f;Zy B/ p/Bsh ehsh - @@;fsr[o{ ih n;hI b'e<br />

G[ZbDjko jK. ;kB{z r[opkDh ns/ eftsk dh gSkD BjhI j?. s[;hI r[opkDh B{z ;'X<br />

;ztko e/ fJZe tZyoh g'Eh pDk fdT[. n;hI nZr/ s'I T[; g'Eh ftZu'I jh ehosB efonk<br />

eoKr/##HHHHHHH. fJj rZb ;fsr[o{ noiB ;kfjp ih d/ wB B{z Gk rJh. g{oh ;'u<br />

ftuko wro'I T[jBK GkJh r[odk; ih dh ;/tk bkJh fe fBo'b pkDh dh g'Eh fsnko<br />

eo'. GkJh r[odk; ih B/ pVh fwjBs s/ f;nkDg Bkb @@eZuh gZeh## pkDh dk fBy/<br />

Vk eoe/ g'Eh fsnko ehsh. fJjh g'Eh ;kfjp dopko ;kfjp fty/ gqek;awkB j'Jh.<br />

nZr'I ;wK gk e/ B"t/ I ;fsr[o{ ih B/ nkgDh pkDh ftu ;akfwb eo fdZsh. nkgDk<br />

;oho fsnkrD s'I gfjbK, d;w/ I ;fsr[oK B/ fJ; g'Eh B{z @@r[o{ rzqE## j'D dk wkD<br />

d/ fdZsk##HHHHH. tkj w/oh e"w d/ fbykohU ! bzw/ ;w/ I s'I nZi sKJh fJjBK BfyZX<br />

ejkDhnK B{z jh @@fJfsjk;## ;wMh p?m/ j'. gqukoe bkDk sK j'o Gh xZN gfVQnk<br />

j'fJnk j?.T[; B/ v[{zxh y'i fet/ I eoBh j? < r[o{ BkBe ;kfjp ;?IeV/ ;kbK sZe GftZy<br />

pko/ ;'u oZyd/ ;B. T[jBK B/ y[d GrsK dh pkDh gquko d"fonK tes fJeZso<br />

ehsh. nkgDh pkDh fpBK fwbktN s'I ;KG e/ r[o{ nzrd ;kfjp ih d/ ;g[od eo<br />

fdZsh, ;w/s Grs pkDh d/. fJ;/ soQK shi/ u"E/ ;fsr[oK dh pkDh ;akfwb j' e/ fJj<br />

@@ghT[ @@ghT[ @@ghT[ dkd/ dkd/ dkd/ ek ek ek yikBk## yikBk## yikBk## yikBk## r[o{ noi[B ;kfjp ih B{z gqkgs j'fJnk. T[jBK pj[s ;koh<br />

pkDh y[d ouh. GZNK ns/ fszB f;ZyK dhI pkDh :'r ikDe/ ;akwb eo bJh. f;Zy e"w<br />

B{z gZe/ g?ohI yVQh eoB tk;s/ fJ; dk nkgDk fbysh o{g ftu (Xow rzqE) j'Dk nsh<br />

iao{oh ;h. Xow g[;se s'I fpBQK e'Jh Xow nkgD/ n;{b fBoXkos BjhI eo ;edk.<br />

BkBe fBozekoh ih dh fJbkjh rZdh s/ fpokiwkB gzit/ I BkBe, fJzB/ nDikD BjhI<br />

[153]


;B fe gsk jh Bk j't/ pkDh dh ;zGkb eoB dk. fJ; pkDh B/ BthI e"w BthI<br />

;fGnsk Bt/ I n;{bK B{z iBw d/Dk ;h. ;fsr[o{ fJ; dh wjkBsk s'I nDikD fet/<br />

I j' ;ed/ ;B < @@f;ZyK B/ nkfynk pkDh dh g'Eh fsnko eo'HHHHHHH##. f;Zy fiankdk<br />

f;nkD/ j'J/ s/ ;fsr[o{ ih B{z pkDh dh edo jh BjhI ;h< nfijhnK rZbK fbyD s/<br />

p'bD tkfbnK B/ edh ;'funk jh BjhI < iK fco fe;/ ;kfi;a nXhB fJj e[{V e[co<br />

ubkfJnk frnk j?< gktB puB jB-<br />

w/o/ w/o/ ;kfjp ;kfjp s{z s{z w? w? wkD wkD fBwkDh..<br />

fBwkDh..<br />

nodkf; nodkf; eoh eoh gqG gqG ngB/ ngB/ nkr? nkr? ;[fD ;[fD ;[fD ;[fD ihtK ihtK s/oh s/oh pkDh.. pkDh.. (749)<br />

(749)<br />

7) j'o nZr/ ubhJ/l ;fsr[o{ noiB ;kjfp ih d/ ;g[Zso pkbe jfor'fpzd ih<br />

dk wzrDk uzd{ dh bVeh Bkb j' frnk. ;kohnK o;wK g{ohnK j' rJhnK, d't/ I fXoK<br />

;zs[;aN ;B. e[ZM fdBK wro'I fdZbh d/ f;ZyK B/ gzuw r[od/t e'b ;aekfJs fby G/<br />

ih fe uzd{ B/ jzeko Go/ puB p'b/ jB. nkgD/ nkg B{z T{uk s/ r[o{ xo B{z BhtK<br />

nkfynk j?.##u[pko/ dh fJZN Bkbh ftu bk fdZsh##. fJj fuZmh gVQ e/ ;fsr[o{ ih<br />

B/ fJ; fo;as/ s'I i[nkp d/ fdZsk. j[D fJ; gqubs ;kyh dk fJZe fJZe B[esk b?<br />

e/ ftuko eo bJhJ/.<br />

(T) pkbe jfor'fpzd B{z id'I r[orZdh s/ fpokiwkB ehsk frnk j?, sd'I T[jBK dh<br />

T[wo e/tb frnkoK e[ ;kb ;h. wzrDh tkbh rZbpks xZN' xZN fJZe ;kb gfjbK<br />

tkgoh j't/rh. T[; tes pkbe dh T[wo e/tb d; ;kb pDdh j?. r[o{ noiB<br />

;kfjp tor/ wjK g[oy B{z fJzBh eh ekjb gJh ;h fe fBZe/ fij/ pZu/ dk wzrDk iK<br />

ftnkj eoB d/ okj g? ikD <<br />

(n) wjkB e';a gzBk 482, feqs GkJh ekjB f;zx BkGk, ns/ j'o fJfsjk;e ;o's<br />

pko pko fJj fby oj/ jB fe uzd{ bj"o fBtk;h ;h. ;aekfJs G/iD tkb/ fdZbh<br />

d/ f;Zy ;B. fJj eh r'oyXzdk j? < bj"o s'I fdZbh ;kY/ gzi ;" feb' whNo dh<br />

d{oh s/ j?. nktkikJh d/ ;kXB Gh T[jBK fdBK ftu xZN ocsko tkb/ ;B. r[o{<br />

noi[B ;kfjp y[d edh fdZbh BjhI rJ/ /. fco fdZbh fBtk;h ;zrs B{z uzd{ d/ jzekoh<br />

j'D dk feE'I gsk bZfrnk <<br />

(J) r[o{ noiB ;kfjp ih B/ fdZbh dh ;zrs tZb'I nkJKh fuZmh B{z fJe dw ;Zu<br />

;theko eoe/ fo;as/ s'I BKj eo fdZsh. eh fJ; ys dh n;bhns pko/ gVskb BjhI<br />

[154]


eoBh pDdh ;h< eh ;fsr[o{ ih B/ uzd{ Bkb fwb e/ g[ZSfrZS ehsh ;h < gqubs<br />

otkfJs w[skpe r[o{ ikDh ikD j?, (;aoXk dk fJe gZy) eh gzit/ I r[o{ BkBe B{z y[d<br />

fo;sk i'VB s'I gfjbk gsk BjhI ;h fe uzd{ fej' fijk fJB;kB j? <<br />

(;) ;fsr[o{ ih B{z fJj BjhI gsk ;h fe uzd{ dh ;oeko sZe gj[zu j?< fJ; fo;as/<br />

d/ N[ZND dk Bshik pVk fGnkBe j't/rk, ;ajhdh Gh j' ;edh j?. f;ZyK dk ikBh<br />

wkbh B[e;kB Gh j' ;edk j?. id'I uzd{ Bkb d[;awDh g? rJh sK fJ; ekoB ;oeko<br />

Bkb izr Gh j'Dr/. fdZbh dh ;zrs tZb'I fbyh fuZmh B{z ;fsr[o{ ih B/ ;theko eo<br />

fbnk, BshfinK tZb fXnkB jh Bk frnk < fJE/ fco T[jh rZb fe ;fsr[o{ ih B/<br />

sZNcZN f;ZyK dh rZb wzB bJh . nkgDh neb dh tos'I jh Bk ehsh. fJ; dk f;ZXk<br />

wsbp fe f;Zy r[o{ ih Bkb'I pj[s/ f;nkD/ ;B < i/ f;Zy fJzB/ jh ;wMdko ;B fco<br />

;fsr[o{ ih dh f;Zfynk, nrtkJh dh sK b'V jh e'Jh BjhI . r[opkDh sK fJT[I<br />

;/X pya;a ojh j?.<br />

r[o r[o eh eh wfs wfs s{z s{z b/fj b/fj fJnkB/.. fJnkB/.. Grfs Grfs fpBk fpBk pj[ pj[ v{p/ v{p/ f;nkB/.. f;nkB/.. (288)<br />

(288)<br />

8) B"t/ I BkBe r[o{ s/r pjkdo ih u[ozik e[ ;kb fizadrh jzYk u[Ze/ jB.<br />

gktB r[opkDh B{z nZyo nZyo gVQ ftuko u[Ze/ jB. d/;KsoK dk bzwk GowD eoe/<br />

uzrh soQK d[Bhnk B{z t/y goy u[Ze/ jB. fJZe fdB (wJh 1675) e;awhoh pqkjwD d[ZyK<br />

d/ ;skJ/, ;oekoh ipo nZr/ p/p; nBzdg[o fty/ ;fsr[o{ e'b nkD cfonkdh j'J/<br />

. @@ih @@ih n;kvk n;kvk Xow Xow yso/ yso/ ftu ftu j?, j?, pj[Vh pj[Vh eo'HHHHH##.<br />

eo'HHHHH##. ;fsr[o{ ih T[jBK dh ftfEnk<br />

;[De/ rzGhosk Bkb ;'uD bZr/. fJsB/ B{z pkbe r'fpzd okJ/ jkDhnK Bkb y/Yd/<br />

fgsk ih e'b Y[Ze e/ nk p?m/. ;kfonK B{z v{zxhnK ;'uK ftZu t/y e/ g[ZfSnk -<br />

@@fgsk ih ! fJj b'e e"D jB, fJj fJzB/ d[yh feT[I jB##<<br />

;fsr[o{ ih - @@p/Nk fJj e;awho s'I nkJ/ d[fynko/ pqkjwD jB. n"ozri/<br />

p fJjBK B{z w[;bwkB pDk fojk j?. fJjBK dk Xow pukT[D bJh, fJjBK d/<br />

;t?wkD dh oZfynk bJh fe;/ wjK g[oy B{z nkgDk f;o tkoBk gt/rk. sK fJjBK<br />

dk Xow pu ;edk j?##.<br />

r'fpzd okJ/ - @@fgsk ih ! s[jkv/ Bkb'I tZvk wjKg[oy j'o e"D j' ;edk j? < s[;hI<br />

fJjBK bJh nkgDk pbhdkB fdUHHHHH##.<br />

fJj ftuko ;[D e/ ;fsr[o{ ih B{z s;Zbh j' rJh s/ ;ajhdh bJh fdZbh<br />

[155]


B{z uZb gJ/.<br />

gq/wh iB'I ! r[of;Zy' !! fco fXnkB fJekro eo' !!! r[o{ s/r pjkdo ih<br />

dh T[wo ns/ ihtB siopk T[go fpnkB ehsk ik u[Zfenk j?. eh r[o{ s/r pjkdo<br />

;kfjp ih B/ fJj wjZst g{oB fBoDk y[d BjhI ehsk < ;fsr[o{ ih sK T[dk; (rzGho<br />

s/ ykw';a) u[Zg p?m/ oj/, e'Jh c?;bk Bk eo ;e/. pkbe r'fpzd okJ/ i' e/tb ;kY/<br />

B" e[ ;kb d/ ;B, T[j MZNgZN c?;bk ;[Dk fdzd/ jB. T[wo Gh S'Nh, r[o rZdh s/<br />

fpokiwkB Gh BjhI j'J/, fizadrh dk ft;akb siopk Gh pj[sk BjhI. go r[o{ s/r<br />

pjkdo s/ jkth j' rJ/, nkgDk c?;bk wzBtk rJ/. ;fsr[o{ ih Gh rZbpks eoB<br />

tk;s/ BjhI rJ/, w;b/ Bz[{ ;aKswJh sohe/ ;[bMkT[D BjhI rJ/. ;r'I f;ZX/ jh<br />

@@;h; @@;h; tkoB tkoB rJ/##.<br />

rJ/##. MZN d/Dh @@;h; @@;h; tkoB tkoB rJ/## rJ/## efj d/Dk, fJj e'Jh pZfunK<br />

dh y/Y ;h< fJ; ;koh tkosk bkg ftu'I ;fsr[o{ s/rpjkdo dh ;{M f;nkDg<br />

s/ d{o nzd/;ah xNkJh rJh j?. pkbe r'fpzd okJ/ Bz{ @@fiankdk f;nkDk## f;ZX<br />

ehsk frnk j?. eh fJe f;Zy, ;kfjpiakdk ;fsr[o{ ih Bkb'I ;wMdko j' ;edk<br />

j?< gktB r[opkDh sK ;wMk ojh j? -<br />

G{b/ G{b/ wkofr wkofr fiBfj fiBfj pskfJnk.. pskfJnk.. n?;k n?;k n?;k r[o r[o r[o tvGkrh tvGkrh tvGkrh gkfJnk.. gkfJnk.. gkfJnk.. (gzBk-803)<br />

(gzBk-803)<br />

(gzBk-803)<br />

9) nB/e ekoi ;zg{oB eoB s'I pkd, nDfrDs izr bVB wro'I, p/nzs<br />

b'eK Bz{ iBw woB dh ;'Mh py;a e/, nEkj w[;hpsK ftu nv'b ofj e/, Bt/<br />

I ehoshwkB ;Ekgs eoB tkb/, d;w gkfs;akj ji{o uwe"o dh rVQh ftu nkD<br />

g[Zi/. fJE/ ;z;ko dh nB'yh izr bVh rJh. fJ; izr d/ :'fXnK B/ ;{owrsh<br />

dhnK f;yoK S'j bJhnK. ;fsr[o{ ih B/ fJj izr fi; ;{M ns/ izrh dkn g/<br />

uK dh T[Zusw fw;kb ekfJw ehsh, T[j nkgD/ nkg ftu fJe Bt/ebh dk;skB<br />

j?. go gqubs @@fJfsjk; @@fJfsjk; w[skpe## w[skpe##<br />

w[skpe## ;fsr[o{ ih izr ftu bV e/ ;ajhd j'Dk<br />

ukj[zd/ ;B. pu/ j'J/ f;ZyK B/ r[owsk ehsk. d;w gkfs;akj ih Bz{ nkgDk<br />

@@j[ew## ;[Dk fdZsk. @@r'fpzd @@r'fpzd f;zx f;zx ! ! s[;hI s[;hI ni/ ni/ izr izr ftu ftu i{M i{M e/ e/ ;ajhdh ;ajhdh BjhI<br />

BjhI<br />

gkT[Dh. gkT[Dh. gkT[Dh. jkbh jkbh gzE gzE gzE Bz{ Bz{ Bz{ s[jkvh s[jkvh vkYh vkYh b'V b'V j?. j?. j?. s[jkBz{ s[jkBz{ s[jkBz{ @@r[o{ @@r[o{ @@r[o{ o{g## o{g## ykb;k ykb;k gzE gzE<br />

gzE<br />

@@j[ew## @@j[ew## fdzdk fdzdk j?, j?, fe;/ fe;/ Gh Gh sohe/ sohe/ ;jh ;jh ;bkws ;bkws rVh rVh ftu'I ftu'I fBeb/ fBeb/ e/ e/ ub/<br />

ub/<br />

ikU##.<br />

ikU##.<br />

j?okBh ns/ nc;'; j? fe ;kohnK fiazw/tkohnK pky{ph fBGkT[D tkb/<br />

[156]


nG[Zb r[o{ fJE/ ;ajhdh gkT[D tkbh @@rbsh## @@rbsh## eoB bZr/ ;B. fJj sK µ[eo<br />

j? fe f;Zy pj[s @@f;nkD/ @@f;nkD/ fBeb/##<br />

fBeb/##, fBeb/##<br />

T[jBK ;fsr[o{ ih Bz{ tkb tkb puk fbnk.<br />

T[j Gh @@r[o{## @@r[o{## pD e/. nro fJ; tes fJj f;nkDg, f;Zy Bk tosd/ sK gsk<br />

BjhI fesB/ fGnkBe f;ZN/ fBebD/ ;B. tkj ! w/oh e"w d/ wbkj' tkj !!<br />

:[ZXBhsh ftu fBg[zB, ;kXK d/ fBjZE/ N'fbnk Bz{ d/; dh nfs ;aesh;akbh c"i<br />

Bkb, bzwh s/ n;kthI izr bVB d/ ;woZE pDkT[D tkb/ ;fsr[o{,fJE/ @@rbsh##<br />

@@rbsh##<br />

eoB bZr/ ;B < fJj sK Gbk j't/ GkJh dfJnk f;zx ns/ ;kEh f;zxK dk, fiBQK<br />

;fsr[o{ ih Bz{ @@j[ew @@j[ew d/ d/ e/ e/ puk puk fbnk,## fbnk,## toBkHHHHHHHHH<<br />

toBkHHHHHHHHH<<br />

10H T[go tofDs ejkDhnK dk jh n;o j? fe nZi pj[ frDsh f;Zy bkDk<br />

r[opkDh o{gh r[o{ dk j[ew wzB e/ ihtB pshs eoB dh Ekt/I, r[o{ s'I f;nkDk,<br />

nkeh ;aohe iK pkrh j'fJnk Bjh t/fynk ik fojk < ny/ ih @@r[o{ thj ft;t/<br />

, ;zrs fJZeh ft;t/##. ;zrs r[o{ s'I tZvh. id'I fJfsjk;ekoK, gqukoeK, ethnK,<br />

bhvoK, Xow w[yhnK B/, bZyK tko fJjh d[jokfJnk j? @@ykb;k r[o{## j?. fJ;<br />

gquko s'I pknd ;fsr[o{ ih Bz{ tZvk nG[Zb iK f;ZyK dk ofjpo ekjd/ bJh<br />

wzBDk j? < jo e'Jh nkg' nkgDh Ekt/I r[o{ j?. ;kX Gh y[d r[o{ pD rJ/<br />

, s/ bhvo, b'e Gh r[o{. gzE dh jo N[ZNh c[ZNh iE/pzdh r[o{ pD rJh j?.<br />

fJjBK pj[s ;ko/ pDktNh s/ gkyzvh @@r[o{nK## B/ wzd eos{sK okjhI oZph i's<br />

;fsr[o{ ih Bz{ Gh eZy'I j"bk eo fdZsk j?.<br />

G[bD G[bD nzdfo nzdfo ;G[ ;G[ e' e' nG[b[ nG[b[ r[o{ r[o{ eosko..<br />

eosko..<br />

r[owfs r[owfs wB[ wB[ ;wMkfJnk ;wMkfJnk bkrk bkrk fs;? fs;? fgnko[.. fgnko[.. (gzBk (gzBk 61)<br />

61)<br />

G{b/ G{b/ eT[ eT[ r[fo r[fo wkofr wkofr gkfJnk.. gkfJnk.. nto nto fsnkfr fsnkfr jfo jfo Grsh Grsh bkfJnk..<br />

bkfJnk..<br />

iBw iBw woB dh sqk; fwNkJh.. r[o g{o/ eh eh p/nzs p/nzs tvkJh.. tvkJh.. (864)<br />

(864)<br />

GkJh r[odk; ih pVk ;'jDk fbyd/ jB -<br />

r[of;yh r[of;yh dk dk eow eow J/j J/j r[oc[owkJ/ r[oc[owkJ/ r[of;y r[of;y eoDk.. eoDk.. (28-10)<br />

(28-10)<br />

;fsr[o{ Bz{ fgnko eoB tkb/ f;Zy sK ;dk jh r[opkDh o{gh<br />

@@w[ytke## ftu'I nkgDh fizadrh bJh nrtkJh gqkgs eod/ jB. i/ fJE/ b'e<br />

gfjbK jh r[o{ Bz{ ws d/D i'r/ j[zd/ fco GowK ftu feT[I g?Id/ < jikoK ;kb<br />

sZe r[bkwh dhnK izihoK ftu feT[I ieV/ ofjzd/ < i/ fes/ ;fsr[o{ ih B/ ;w{je<br />

[157]


o{g ftu ;zrs dh tfvnkJh ehsh j? sK fJ; dk wsbp j? fe ;kBz{ ws d/<br />

e/ ;Zuw[Zu T[Zu/ ihtB tkb/ pDkT[Dk ukj[zd/ jB. n;hI ;ko/ obe/ Gh, fJeZb/<br />

;fsr[o{ BkBe ;kfjp dh pqkpoh BjhI eo ;ed/. f;Zy gzE gfjbK jh r[opkDh<br />

s'I ;ZyDk j?, nfij/ ftukoK Bkb j'o e[okj/ gt/rk, r[owkor s'I GNe ikt/rk.<br />

n;hI n;hI rbshnK rbshnK d/ d/ g[sb/, g[sb/, fo;ats fo;ats y'o, y'o, ;aokph, ;aokph, ftGukoh, ftGukoh, M{m/ M{m/ eoweKvh, eoweKvh, ekfJo<br />

ekfJo<br />

ns/ ns/ gziK gziK ftekoK ftekoK (ekw, (ekw, eq'X, eq'X, b'G, b'G, w'j w'j ns/ ns/ jzeko) jzeko) ftu ftu rq;/ rq;/ j'J/, j'J/, r[o{ r[o{ s'I s'I tZv/<br />

tZv/<br />

@@f;nkD/# @@f;nkD/# # # fet/I fet/I j' j' ;ed/ ;ed/ jK jK < < ;fsr[o{ ;fsr[o{ ih ih dh dh nkyh nkyh rb rb wzBD wzBD ftu ftu ftu jh jh ;kvk<br />

;kvk<br />

;kfonK ;kfonK dk dk efbnkD efbnkD j?. j?. n;hI n;hI r[o{ r[o{ gzE gzE BjhI BjhI jK, jK, ;r'I ;r'I @@r[o{ @@r[o{ dk dk gzE## gzE## jK. jK. gzE<br />

gzE<br />

dk dk noE noE j? j? o;sk, o;sk, n;hI n;hI okj okj s/ s/ N[oB tkb/ okjh iK gzEh gzEh jK. @@r[o{ rqzE##<br />

s/ s/ @@r[o{ @@r[o{ @@r[o{ dk dk dk ;kfink ;kfink ;kfink gzE##(okj) gzE##(okj) gzE##(okj) ;fsr[o{ ;fsr[o{ ;fsr[o{ wjkB wjkB wjkB ;B. ;B. r[opkDh r[opkDh r[opkDh nZi nZi Gh Gh wjkB wjkB<br />

wjkB<br />

j?, j?, b'V b'V j? j? fBwosk fBwosk g{ote g{ote fjod/ fjod/ ftu ftu t;kJhJ/, t;kJhJ/, ;jh ;jh wknfBnK wknfBnK ftu ftu f;Zyh f;Zyh Bz{<br />

Bz{<br />

;wMhJ/, ;wMhJ/, fco fco fJ; fJ; w[skpe w[skpe nkgDk nkgDk ihtB ihtB YkbhJ/. YkbhJ/. r[o{ r[o{ pyf;zd pyf;zd j?, j?, okj okj gkt/<br />

gkt/<br />

rk.<br />

rk.<br />

;w[zd ;w[zd fto'fb fto'fb ;oho[ ;oho[ jw jw d/fynk, d/fynk, fJe fJe t;s[ t;s[ nB{g nB{g fdykJh..<br />

fdykJh..<br />

r[o[ r[o[ r'fpzd, r'fpzd, r'fpzd, r'fpzd r'fpzd r[o{ r[o{ j?, j?, BkBe BkBe G/d[ G/d[ Bk Bk GkJh.. GkJh.. GkJh.. (gzBk (gzBk 442)<br />

442)<br />

;' ;' ;fsr[o ;fsr[o XzB[ XzB[ XzB[ XzB[ XzB[ fifB fifB Gow Gow rV[ rV[ s'fVnk..<br />

s'fVnk..<br />

;' ;' ;' ;fsr[o ;fsr[o tkj[ tkj[ tkj[ tkj[ tkj[ fifB fifB jfo jfo f;T[ f;T[ i'fVnk.. i'fVnk.. (gzBk (gzBk 522)<br />

522)<br />

n;fEo n;fEo ojj[ ojj[ v'bj[ v'bj[ ws ws epj{ epj{ r[o r[o e? e? puB puB nkXkfo..<br />

nkXkfo..<br />

i? i? i? i? eko eko ;rb ;rb G{ G{ wzvb wzvb w[y w[y T[{ib T[{ib dopkfo.. dopkfo.. (gzBk (gzBk (gzBk 678)<br />

678)<br />

678)<br />

;' fBwosk ;fjs noi'Jh j? fe r[o{ d/ fgZS/ N[ohJ/. T[jBK s'I okj<br />

g[ZShJ/, G[ZbK rbshnK d{o eohJ/. ;fsr[o{ s'I nr/ Bk fBebhJ/, fizadrh dk okj<br />

g[ZS e/ ubhJ/. r[opkDh s'I f;Zfynk b? e/ iBw ;cbk eohJ/, s/ ;fsr[o{ ih dk<br />

eo'VK tko XzBtkd eohJ/, fiBQK B/ nDfrDs T[geko ehs/ jB. r[o{ Bz{ jh<br />

f;nkDk ;theko eohJ/HHHHHHHHH.<br />

000<br />

000<br />

[158]


wkH skok f;zx dk n;bh fujok<br />

fJfsjk; dhnK feskpK ftu d/F d/ pNtko/ ;zpzXh id'I fieo nkT[Idk<br />

j? sK r?o f;Zy b/ye, f;ZyK s/ j'J/ i[bw, popkdh ns/ T[ikV/ B{z B}o nzdk}<br />

jh eo iKd/ jB. pj[s/ f;Zy fbykoh Gh v[zxkJh sZe ikD s'I fpBK, gfjbK<br />

gqubZs XkoBktK nXhB jh @@BtK @@BtK fJfsjk;## fJfsjk;## fbyh ik oj/ jB. fJfsjk;ekoh<br />

d/ wkwb/ ftu nX[fBe iwkB/ d/ b/yeK ftu'I ;qL eow f;zx fj;N'ohnB dh y'i<br />

pj[s ehwsh j?. go T[j ;zskbh s'I gfjbK jh ;ohoe u'bk fsnkr rJ/. vkH<br />

rzvk f;zx ih fJe j'o ;woZE fJfsjk;eko ;B, go T[jBK d/; tzv pko/<br />

e[M BjhI fbfynk. eJh b/yeK B/ Bktb (Nq/B N{ gkfe;skB - y[Ftzs f;zx,<br />

fgzio - nzfwqsk gqshw) ejkDhnK (yZpb - e[btzs f;zx ftoe, N'Gk N/e f;zx,<br />

;nkds j;B wzN') ns/ BkNe (sw;-Gh;w ;kjBh) nkfde d/F tzv pko/ fby/<br />

. fJj isB pV/ ;hws fij/ ;B. y'i eoe/ tvnekoh, pj[w[Zyh fJfsjk; fbyDk<br />

pj[s i'yw Gfonk ns/ youhbk ekoi j?. Fq'wDh r[odtkok gqpzXe ew/Nh<br />

nes{po 1925 ftu ekB{zBh wkBsk gqkgs eoe/, f;ZyK dh B[wkfJzdk iE/pzdh d/<br />

o{g ftZu T[ZGo u[Zeh ;h. ezw eoB bJh fJe gb/N ckow w"i{d ;h. g?;/ dh<br />

e'Jh ewh BjhI ;h. r[iko/ i'r youk d/ e/, ftdtkBK dhnK ;/tktK b?e/, d/F<br />

tzv ftu i' spkjh f;ZyK dh j'Jh T[;B{z ft;Eko ;fjs eJh fibdK ftu<br />

fbytkDk pDdk ;h. ew/Nh d/ w[yhnK B/ j'o nB/e gkg eowK ftu'I, fJj Gh<br />

fJe pZio gkg ehsk j?, fe fJ; ftF/ Bkb ;pzXs, fJe nZyo Gh BjhI<br />

fbytkfJnk frnk. fJ; ;ko/ fGnkBe ;w/I ftu, wk;No skok f;zx ns/ T[;d/<br />

;zrh ;kEh jh r[od[nkok gqpzX s/ ekpi ;B. i/ ukj[zd/ ezw F[o{ eotk ;ed/<br />

;B, go wBK ftu y'N ;h, ][d y'N/ ;B, fJ; gk;/ e'Jh fXnkB Bk fdZsk.<br />

nzr/qih ;oeko B/ Gkos ftu fszB e"wK (fjzd{, w[;bwkB s/ f;Zy) dh<br />

B[wkfJzdrh B{z n;{bD s"o s/ ;theko ehsk ;h. fszBK fXoK s'I oki y'fjnk ;h.<br />

fszBK B{z tkg; d/Dk ukj[zd/ ;B. fJj n;{b Gh fbysh o{g ftu r'oh ;oeko<br />

tb'I gotkfBnk frnk ;h, fe fszB/ e"wK pqkpo dh j?;hns oZydhnK jB. fJjBK<br />

[159]


ftu nkpkdh d/ tZX iK xZN j'D dk e'Jh w;bk nfVek BjhI pD/rk. d/F tzv<br />

;w/I i/ fe;/ B[es/ s/ d' fXoK ;fjws jB, go shih fXo g{oB ;fjwsh BjhI<br />

fdzdh, sK nfijh wd bkr{ BjhI ehsh ikt/rh. e'Jh j'o i' fszBK fXoK B{zgotkB<br />

j't/, nfijk okj eZfYnk ikt/rk fJ; n;{b B{z @@thN' gkto## dh ;zfrnk fdZsh<br />

rJh.<br />

eKro; gkoNh i' fjzd{nK dh w[yh iwks ;h, T[j jo gZy'I ;'u ftuko<br />

eoe/, nZr/ edw tXk ojh ;h. nkikd Gkos ftu fjzd{ pj[bsk tkbk oki s/<br />

fjzd{ pj[bsk tkbk ;wki ;Ekgs eoB bJh ;[u/s ;h. rKXh Bfjo{ B/<br />

gkfe;skB pDkT[Dk gotkB fJ;/ bJh ehsk ;h fe i/ eo fJzBh tZvh w[;bwkB<br />

nkpkdh ;z:[es Gkos ftu ofj rJh sK fjzd{ ;oeko wBwkB/ c?;b/ BjhI eo<br />

;e/rh. pqkpo dh izri{ fXo B{z dpkT[Dk nk;kB BjhI j't/rk.<br />

fiBkj B/ nyho se Gkos B{z fJeZmk oZyD ftu, g{oh tkj bkJh.<br />

eKro;h bhvoK B/ ikDp[ZMe/, nfij/ jkbks g?dk ehs/ fe pj[frDsh w[;bwkB,<br />

tZyok d/F wzrD. w[;bwkBK dk w[yh wip{o j'e/ gkfe;skB b?D dh wzr i'odko<br />

sohe/ T[mkt/ sK fe xZN frDshnK, fjzd{ Xow ftu iip eo bJhnK ikD. fjzd{<br />

bhvoK tb'I pko pko ;skJ/ w[;bwkBK B/ gkfe;skB gqkgsh dk fdqV c?;bk eo<br />

fbnk.<br />

fjzd{ bhvo nkgDh EK ;gFZN ;B fe f;ZyK torh xZN frDsh B{z<br />

d[p/b pDkT[Dk pj[sk w[;feb BjhI j't/rk. id'I fe fJjBK d/ pj[s/ bhvo Gh<br />

nzdo'I fjzd{ jh jB. e'Jh ;gFZN c?;bk b?D s'I n;woE jB, GftZy dh<br />

fGnkBesk s'I vo/ j'J/ jB. e[ZM N[efVnK pdb/, yohd/ Gh ik ;ed/ jB. ;qH<br />

pbd/t f;zx i' wk;No dh ;Zih pKj ;h, r[gs ;wM"sk eoe/ f;ZyK B{z f;yo<br />

d[gfjo/ drk d/ frnk. wk;No B/ ;koh T[wo pbd/t f;zx d/ fto[ZX edh }pkB<br />

Bk y'jbh. fJ;dk wsbp j? fe ;kok e[M ;'uh ;wMh ;kfiF sfjs jh e"w B{z<br />

jB/oh yZv ftu ;[ZfNnk ik fojk ;h. d{ik vkH r'gkb f;zx ;h i' ;kipki eoe/, f;ZyK d/<br />

o'j s'I pudk puKdk pd/F ftu Gkos dk okid{s ik bZfrnk. eJh ;ko/<br />

nekbh bhvo eKro; ftu obd/ oj/, pkjo fBebd/ oj/. n;b ftu fJj<br />

[160]


[ZeD whNh dh y/Y ;h, fBs fdB nkw f;Zy B{z Bw'Fh ns/ y[nkoh tZb XZfenk<br />

ik fojk ;h. e[ZM iwho co'; b'e wfjb T[;ko oj/ ;B. wo[ZfpnK d/ wkbe<br />

pD oj/ ;B. nkgD/ g[ZsoK XhnK dhnK tZvhnK B"eohnK brtk oj/ ;B. ;'B/<br />

uKdh Bkb nkgDhnK si'ohnK Go oj/ ;B. nkw f;Zy do do dhnK m'eoK yk<br />

oj/ ;B. f;o b[ekD bJh SZs bZG oj/ ;B. g/N B{z M[bek d/D bJh d' o'NhnK<br />

pdb/ bzwhnK eskoK ftu eFN MZb oj/ ;B. nkgD/ ftSV/ ;e/ ;zpzXhnK B{z<br />

bZGd/, jko jzG u[Ze/ ;B. wo frnK B{z o'IfdnK dhnK nZyK d/ nZEo{ w[Ze rJ/<br />

;B. rb ftu w?b/ cN/ p;so gkJh, gEok u[ehnK nZyK ;kjwD/ nkgDhnK XhnK<br />

G?Dk Bkb i' tfj;h ;b{e j'fJnk ;h, T[;B{z G[bk d/Dk ukj[zd/ ;B. wfjbK<br />

fwbyK d/ wkbe ;G e[M b[Nk e/ c[NgkEK s/ oksK r[ikoB bJh wip{o ;B.<br />

fJ; pj[s tZv/ d/; ftu e'Jh ngDk BjhI ;h. Gkosh ;oeko s/ fjzd{ izsk<br />

nkikdh d/ FkBdko iFB wBk oj/ ;B. f;Zy e"w nZXh s'I finkdk T[&ZiV u[Zeh<br />

;h. ;G e[M rtk u[Zeh ;h, iwhB xo XB, fJZis ns/ ngD/ ;e/ ;pzXh.<br />

nsh fBxoh nt;Ek ftu ftbe oj/ f;Zy, wk;No ih B{z nkgD/ fdb<br />

s/ bZr/ v{zx/ iyw ftykDk ukj[zd/ ;B. i' e[M T[jBK Bkb tkgfonk j? T[;dk<br />

@@n;b fizw/tko e"D e"D e"D j?##, j?##, g[ZSDk ukj[zd/ ;B. wk;No skok f;zx ih dk @@e'wb<br />

fjodk## fjodk## fJj ;ko/ d[Zy podk;s Bk eo ;fenk. d[fynko/ ftbed/ b'eK dhnK<br />

uheK B/ ezBK d/ gVd/ gkV fdZs/. nZyK B/ fdb d/ i]w t/yD'I BKj eo fdsh.<br />

fdB oks d[fynko/ f;ZyK d/ ftobkg ;[De/ wk;No ih dk Bki[e wB xpok<br />

frnk. f;Zy e"w d/ @@wjkB @@wjkB B/sk## B/sk## dh ikB pVh ehwsh j'D eoe/ pukT[Dh<br />

io{oh ;h. ;ko/ w[yh jwdod f;Zy bhvoK B/ @@;op;zwsh##<br />

@@;op;zwsh## Bkb wk;No skok<br />

f;zx ih B{z fszB wjhfBnK tk;s/ ;torh ;torh ;[y ;[y G'rD G'rD bJh bJh fFwb/ fFwb/ G/i G/i fdZsk.<br />

fdZsk.<br />

gof;ZX ftukotkB Bhs;/ B/ fejk ;h - @@n;hI @@n;hI pj[s pj[s ewhDhnK ewhDhnK ukbK<br />

ukbK<br />

uZbhnK. uZbhnK. pVhnK pVhnK Bhu Bhu joesK joesK ehshnK. ehshnK. ;kvh ;kvh wZekoh wZekoh gkyzv gkyzv ns/ ns/ d'rbkgD d'rbkgD d'rbkgD t/<br />

t/<br />

ye/, ye/, ;kv/ ;kv/ fto'Xh fto'Xh fJzB/ fJzB/ i'o i'o dh dh mjke/ mjke/ brke/ brke/ jZ;/ jZ;/ s/ s/ j;d/ j;d/ jh jh ub/ ub/ rJ/. rJ/. s/<br />

s/<br />

T[jBK T[jBK dh dh j;fdnK j;fdnK dh dh jh jh w"s w"s j' j' j' rJh.## rJh.## f;Zy ntkw FkfJd fJzBk ewi'o fdb<br />

BjhI j? fe nkgD/ bhvoK dhnK wekohnK s/ d'rbkgD t/ye/ j;dk j'fJnk<br />

[161]


tkfjr[o{ d/ uoBK ftu ik fpoki/. fiT[Id/ ofje/ ni/ d{b/ f;Zy gzE B/, nkgD/<br />

bhvoK jZE'I j'o y[nko j'Dk ;h. fsb fsb eoe/ ;wZ[uh e"w B/ edw-p-edw<br />

nksw jZfsnk tb tXDk ;h. ;' wVhnK d/ okj ik fojk j? fJj ;'jDk d{bk<br />

gzE. gfjbK okiBhse b'e spkjh d/ okj gkT[Id/ ;B. nZi T[jBK d/ jEm'e/<br />

, Xkowe rZdhnK s/ fpokiwkB, wjK g[ikoh Gh f;Zy gzE dh fefonk ;'X e/,<br />

;'fjbk gVe/, nzsw nodk; eoe/, d/;h fxT[ s'I pDh so d/r dk y[Zbk rZck<br />

See/ dkjV/ s/ jZE c/oe/, r'rV gb'; e/ jh FKsh dk nB[Gt eoBr/, fJ;s'I<br />

gfjbK edkfus BjhI.<br />

w[;bwkBK B/ nkgDh f;nkDg Bkb gkfe;skB pDtk fbnk. fjzd{nK B/<br />

fdZbh ftu jo ftukoXkok Bkb ;pzXs fjzd{ bhvoK dh eohw fpmkJh j'Jh ;h.<br />

i' b'V g?D s/ Bfjo{ gN/b s/ rKXh B{z ;bkj wFtok fdzdh ofjzdh ;h. wk;No<br />

skok f;zx n?Iv ezL B/ nfijk e'Jh gqpzX Bk ehsk fe ;ko/ f;ZyK dh e'Jh ;KMh<br />

okfJ iK ;KMh :'iBk fsnko ehsh ikt/. XV/pzdh s'I T[go T[me/, f;Zy e"w d/<br />

;w{je fjZsK dh soiwkBh eoB tkbk e'Jh ;KMk ckow{bk nyfsnko ehsk ikt/<br />

. ;r'II wk;No B/ j'o pZ}o gkg fJj ehsk fe Bfjo{ d/ nky/ bZr e/, @@;Zsk<br />

gfotosB## bJh ezw eo ojh ew/Nh nZr/ ik e/ p/Bsh ehsh - @@w?I @@w?I f;Zy f;Zy e"w<br />

e"w<br />

dk dk w[yh w[yh j'D j'D d/ d/ Bks/, Bks/, nkgDh nkgDh @@thN' @@thN' gkto## gkto## tkg; tkg; b?Idk<br />

b?Idk jK. jK. s[;hI s[;hI i' i' e[M<br />

e[M<br />

d/Dk /Dk j? j? eKro; eKro; B{z B{z d/ d/ fdU, fdU, n;hI n;hI nkg/ nkg/ T[;s'I T[;s'I b? b? btKr/. btKr/.## btKr/. ## ## Gkos Gkos d/<br />

d/<br />

nkyoh nkyoh nkyoh tkJh; tkJh; tkJh; okJ/ okJ/ okJ/ bkov bkov w"IN w"IN p?NB p?NB B/ B/ pko pko pko, pko, sbyh sbyh Go/ Go/ bfji/ bfji/ ftu<br />

ftu<br />

g[ZfSnk g[ZfSnk ;odko ;odko ih ih ! ! ;'u ;'u bU bU !! !! nfij/ nfij/ tes tes i/ i/ pzdk pzdk rbsh rbsh eo eo ikt/ ikt/ w[Ve/<br />

w[Ve/<br />

tes tes jZE jZE BjhI BjhI nkT[Idk nkT[Idk s[jkvh s[jkvh g{oh g{oh f;Zy f;Zy e'w e'w d/ d/ GftZy GftZy GftZy dk dk dk ;tkb ;tkb ;tkb j?, j?, j?, fizdrh<br />

fizdrh<br />

fizdrh<br />

ns/ ns/ w"s w"s dkHHH.##<br />

dkHHH.##<br />

w?I i' c?;bk eo fbnk j?, T[j ;'u ;wM e/ ehsk j?. fjzd{ ns/<br />

eKro; gkoNh s/ w?B{z g{ok Go';k j?. ;kB{z tZyoh shih fXo wzB e/ @@thN' gkto<br />

b?D dh b'V Bjh@@. wk;No ih B/ d' N[Ze c?;bk ;[Dk fdZsk.<br />

w"IN p?NB B/ fco d[pkok g[ZfSnk - @@s[;hI fJzBk wjZstg{oB c?;bk ;ko/<br />

gZyK B{z ftuko e/ fbnk j? < i/ jK sK nkgDh @@thN' gkto ysw eoB dh<br />

[162]


sithi fby e/ fdU. s[jkv/ i[pkBh nky/ s/ eJh fe;w d/ Fze/ yV/ j' ;ed/<br />

jB.## f;Zy f;Zy e"w e"w d/ d/ tkfjd tkfjd B/sk, B/sk, wk;No wk;No skok skok f;zx f;zx B/ B/ g{oh g{oh f;Zy f;Zy e"w e"w dh dh ;kj<br />

;kj<br />

or or s/ s/ S[oh S[oh c/o c/o fdZsh. fdZsh. p/p; p/p; F/oK F/oK dh dh e"w e"w B{z B{z G/vK G/vK Bkb'A Bkb'A Gh Gh ewi'o ewi'o eo eo fdZsk.<br />

fdZsk.<br />

;kj;s ;kj;s jhDhnK jhDhnK G/vK G/vK Bz{ Bz{ fjzd[;skB fjzd[;skB o{gh o{gh tkV/ tkV/ ftu ftu x/o x/o e/ e/ pzB pzB fpmk fpmk fdZsk.<br />

fdZsk.<br />

pfxnkVK pfxnkVK B{z B{z id'A id'A Gh Gh G[Zy G[Zy uwe/, uwe/, skik skik r';s r';s ykD ykD B{z B{z fdb fdb eo/, eo/, row row y{B y{B ghD<br />

ghD<br />

B{z B{z fus fus ukj/, tkV/ tkV/ ftub/ ftub/ fe;/ fe;/ Gh Gh b/b/ b/b/ B{z B{z X"D X"D s'I s'I cV cV cV bt/,, bt/,, bt/,, ;zxh ;zxh ;zxh wo'V wo'V wo'V d/<br />

d/<br />

d/<br />

t/. t/. wk;No wk;No ih ih B/ B/ nkgD/ nkgD/ jZEhI jZEhI f;Zy f;Zy e<br />

e"w e<br />

"w dh dh w"s w"s d/ d/ gotkB/ gotkB/ s/ s/ pV/ pV/ ;fji<br />

;fji<br />

Bkb Bkb d;ys d;ys eo eo eo fd fdZZZZ fd fdZs/.<br />

s/. fby fby e/ e/ rtoBo rtoBo ioBb ioBb dh dh ;Gk ;Gk ftu ftu d/ d/ fdZsk fdZsk fe<br />

fe<br />

@@f;Zy @@f;Zy e"w e"w nkgD/ nkgD/ bJh bJh bJh e'Jh e'Jh e'Jh tyok tyok tyok jZe jZe jZe nfXeko nfXeko nfXeko BjhI BjhI BjhI u<br />

ukj[zdh. u kj[zdh. i' i' i' btKr/<br />

btKr/<br />

eKro; eKro; eKro; (n;b (n;b (n;b ftu ftu ftu fjzd{) fjzd{) fjzd{) s'I s'I s'I b? b? b? btKr/. btKr/. n;hI n;hI nkgD/ nkgD/ shih shih fXo fXo tkb/ tkb/ ;ko/<br />

;ko/<br />

nfXeko nfXeko eKro; eKro; B{z B{z d/ d/ oj/ oj/ jKHHH.## jKHHH.## ;Zsk ;Zsk gfotosB##, gfotosB##, tkb/ tkb/ g/goK g/goK ftu wk;No<br />

ih ih tb'I tb'I fbyh fbyh fJj fJj fuZmh fuZmh nZi nZi Gh Gh w"i{d w"i{d j?. j?. (fwsh (fwsh 3-6-1947 3-6-1947 B{z B{z fJj fJj fuZmh fuZmh fby<br />

fby<br />

fdZsh fdZsh rJh). rJh).<br />

rJh).<br />

;qH eg{o f;zx ih B/ Gkt/I nkgDh :kdFks d/ ;jko/ pj[s e[M fbfynk<br />

;h. T[j j? ;h ;Zu' ;Zu, @@;kuh ;kyh## nkgDh pj[ uofus g[;se dk Bkw<br />

fpbe[b Y[etK oZfynk frnk ;h. fit/I pj[ frDsh fjzd{ ;wki B/ ns/ oki;h<br />

skes B/, f;ZyK dh jo ikfJi wzr Gh rbs f;ZX eo fdZsh j?. ;Zm ;kb s'I<br />

f;Zy ftbed/ sVcd/ nk oj/ jB. Gkosh jkew NZ; s'I wZ; BjhI j[zd/. fJ;/ soQK<br />

d{ik d[ydkJh gfjb{ fJj j? fe ;q'wDh ew/Nh dk g?;k ns/ Xow n;EkBK dh<br />

oki;h roiK tk;s/ tos' eoe/ Fq'wDh nekbh db nkgD/ tZyo/ ftukoK tkb/<br />

f;ZyK B{z Gh o'b e/ oZy fdzdk j?. rZdh dh jt; fgZS/ nzB/ j'e/ bhvo b'e, fezBK<br />

fBtkDk ftu roe j' ;ed/ jB. fJj sK e'Jh ihts iwho tkbk jh goy<br />

;edk j?.<br />

d/F tzv s'I wro'I Gkos dh oki ;Zsk fjzd{nK d/ jZE nk rJh. f;ZyK<br />

dk toswkB sK T[ifVnK jh ;h, Gfty Gh g{oh soQK nzXekowJh ;h. b? d/ e/<br />

byK ikBK tkoe/, nopK dh ikfJdkd spkj eotke/, bhvoK tb'I jikoK<br />

rdkohnK eoe/, tZN/ ftu eh fwfbnk < ;qH pbd/t f;zx Bkwh ;yF B{z e/Ido<br />

[163]


ftu wzsoh pDk fdZsk frnk. wk;No skok f;zx B{z d[BhnK Go d/ f;ZyK tb'I<br />

bkjDsK g?D bZrhnK. d;' fjzd{nK d/ d[zwSb/ pDe/ eh yZfNnk< nkgD/ nkg B{z<br />

;Zuk ;kps eoB bJh wk;No B/ gqXkB wzsoh itko bkb Bkb w[bkeks eoB<br />

dk tes b? fbnk. fwZEh sohe s/ d'tK dh fwbDh j'Jh. nZX/ e[ xzN/ dh<br />

w[bkeks s'I pkd wk;No ih, dcso ftu'I pkjo nke/ t/fNzr o{w ftu e[o;h<br />

s/ p?m rJ/. Bfjo{ B{z fwbD tes fe;/ ;kEh B{z nzdo Bkb b?e/ BjhI rJ/.<br />

pkjo nke/ f;o cVe/ p?m rJ/, p/u?Bh dk BkNe fijk ehsk. nzdo i' ;koh<br />

r[gs tkosk j'Jh, Uj fe;/ B{z BjhI dZ;h. Bfjo{ tb'I ej/ rJ/ (FkfJd


thN' gkto Bk SZv'. s[;hI w/oh rb nD;[Dh eo fdZsh. j[D s[jkB{z gsk j'Dk<br />

ukjhdk j? fe w?I ;ko/ nfXeko Gkos dh r"ofwzN B{z d/ u[Zfenk jK. j[D w/<br />

o/ e'b e'Jh nfXeko BjhI j?. w?I e/tb o;wh fijk w[yh jK.##<br />

wk;No ih- @@s[;hI fco Gh tZvh g';N s/ j', tZvh gj[zu oyd/ j', f;ZyK<br />

tk;s/ e[ZM eo'.##<br />

rtoBo iBob - @@w?I f;oc s[jkvh f;cko; eo ;edk jK fe fJjBK<br />

ftukfonK dh rZb fXnkB Bkb ;[D bU. i/ e[M d/ ;ed/ j' sK d/ fdU, fJ;<br />

s'I tX w?I e[M BjhI eo ;edk.@# Gb/ b'e rtoBo iBob B/ f;ckoF ehsh.<br />

;qh Bfjo{ B/ Bionzdki eo fdZsh. wk;No ih fpZN fpZN t/yd/ ofj rJ/. fJ;<br />

soQK pjkdoK dh f;Zy e"w B{z fgzio/ ftu g[nke/, wk;No ih j[oh pkjo yb'e/<br />

ni/ Gh dwri/ wko oj/ ;B @@s[;hI w/ok ;kE fdU. nkgK w'ou/ bktKr/ i/jbK<br />

Go fdnKr/, jZv r'v/ s[VtKr/. f;Zy e"w d/ jZe b? e/ ojKr/HHHHHHHHH.## w'ou/ bk<br />

e/ Gh wk;No ih B/ nkgDk, nzd'bB c/bQ eotkfJnk. p/nzs e[ZN g[nk fdZsh,<br />

fwfbnk X/bk Gh Bk. nfij/ @@wjkB bhvoK## dh nz;-pz; Gh tZfvnK dh yZNh<br />

ewkJh yKfdnK oki ;[Zy G'rdh j?. eh fJj fJfsjk; dh f;sw iohch BjhI<br />

frDh ikt/rh< f;Zy e"w nZr'I e'Jh ;pe b? ;e/rh< @@gzE osB wk;No skok<br />

f;zx ih, gzE osB ;qL r[ouoB f;zx N"jVk##. fJj @@gzE osB## fyskp f;Zy<br />

e"w Bz{ spkj eoB tkfbnK bJh jh okyt/I jB< w"i{dk ;w/I sK gzE osBK dhnK<br />

j/VQK jh dBdBKdhnK fco ojhnK jB. fezB/ ;ko/ @@;zs## nkgD/ BktK Bkb gzE<br />

osB brk u[Ze/ jB. gzE osB Bkw tkb/ ;BwkB Bz{ Gh o'b e/ oZy fdZsk e"w<br />

d/ rZdko N'b/ B/.<br />

eo? eo? d[jeow d[jeow fdykt? fdykt? j'o[.. j'o[.. okw okw eh eh dorj dorj pkXk pkXk pkXk u'o[..<br />

u'o[..<br />

nfBe nfBe gVd/ gVd/ wfj wfj ewkt? ewkt? fteko.. fteko.. fyB fyB wfj wfj gqrN gqrN j'fj j'fj ;z;ko..<br />

;z;ko..<br />

(gzBk - 194)<br />

000<br />

000<br />

[165]


GkJh, f;odko, fe ;zsHHHHHHHH<<br />

n;{bD s"o s/ fJ; ftZu d' oktK BjhI jB fe @@pkDh @@pkDh r[o{ r[o{ r[o{ r[o{ j? j? j? pkDh,<br />

pkDh,<br />

ftfu ftfu pkDh pkDh nzfwqs[ nzfwqs[ ;ko/.. ;ko/.. r[o[ r[o[ pkDh pkDh ej? ej? ;/te[ ;/te[ iB[ iB[ wkB? wkB? gosfy gosfy r[o[{ r[o[{ fB;sko/<br />

fB;sko/<br />

.. ..(gzBk- .. 982) jo fJZe ;[u/s ;/te ftuko ;fjs r[opkDh gV/, T[;~ ;wM/ s/ T[;<br />

nB[;ko nkgDk ihtB YkbD dh e'fFF eo/. fit/ I nkw ;wki ftZu e[ZM fpwkohnK<br />

c?b iKdhnK jB. T[jBK d/ fJbki bJh dtkJhnK ns/ vkeNo (uzr/ iK p[o/ /) Gh<br />

nkD g[Zid/ jB. pj[sh tkoh nfijk Gh t/yD ftZu nkfJnk j?, fpwkoh j[zdh BjhI,<br />

g?dk eo fdZsh iKdh j?. iK fJT[I efj bJhJ/, fpwkoh dk Gow g?dk eoe/, G? Ghs<br />

ehsk iKdk j?. vfonk wB[Zy jh vkeNo s'I fSZb b[jkJ/rk. f;ZyK ftZu r[opkDh gVQB<br />

ftukoB s'I nt/;bkgD j?. fJj fBokFsk nkJh feT[I< fJ; d/ f}zw/tko f;ZyK d/ Xow<br />

w[yh jB. fiBQK B/ gzE dh fBZxo ojh jkbs tZb edh nZy g[ZN e/ BjhI t/fynk.<br />

fJ;/ rcbs ekoB j'o eJh fpwkohnK g?dk j' rJhnK fJjBK ftZu'I fJZe fpwkoh j?<br />

@@;kX, @@;kX, ;zs, ;zs, pqjwfrnkBh## pqjwfrnkBh## nytkT[D nytkT[D tkb/ tkb/ b[N/o/ b[N/o/ N'b/. N'b/. fJj fJj b'e b'e X'y/pk}hnK, X'y/pk}hnK, p/<br />

p/<br />

JhwkKBhnK JhwkKBhnK sK sK y{p y{p eod/ eod/ jB, jB, go go T[IM T[IM j[zd/ j[zd/ B/ B/ ekfJo fposh tkb/ s/ g{o/ jZv jokw,<br />

ftjbV. ftjbV.<br />

ftjbV.<br />

r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;wkih tyo/tK ysw eoB bJh nB/eK j'o Yzr<br />

sohe/ tos/, T[E/ fJZe nsh wjZstg{oB Fpd gqubs ehsk ;h @@GkJh##. @@GkJh##. T[wo Go<br />

;kE wkBD tkb/ r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ B}o/ eow, wodkBK ih ;B @@GkJh## @@GkJh## @@GkJh##. @@GkJh##<br />

iksh iK ;wkih pzXB s'V e/, Xkowe o'eK T[bzx e/ wodkBk ih r[o{ BkBe ;kfjp<br />

d/ @@Gok## @@Gok## ;B. GkJh dk J/j' wsbp j?. T[; ;w/ I d/ j'o pj[s ;ko/ ;/te f;ZyK<br />

dk Bkw, fJfsjk; ftZu'I fwb iKdk j?. i' ;ko/ jh GkJh bep Bkb ;fseko/ iKd/<br />

;B. GkJh bkb', GkJh ;Bw[Zy, GkJh i? okw s/ GkJh bfjDk ih, i' pknd ftZu r[o{<br />

gdth ~ g[Zi/. r[o{ nwodk; ih tv/oh T[wo ftZu r[o{ dh ;/tk bJh jkio j'J/ ;B.<br />

fJ; bJh ;ko/ T[jBK ~ @@pkpk ih## iK pkpk nwodk; ih nkyD bZr gJ/. u"E/<br />

r[o{ okwdk; ih gfjbK @@GkJh## @@GkJh## @@GkJh## i/mk ih ;B. fJj T[Zsw otkfJs fJ;/ soQK nZr/<br />

[166]


gqtkfjs j[zdh ojh. r[odk; ih GkJh, fpXh uzd GkJKh, fgokDk s/ fgokrk GkJh. wsh<br />

dk; ;sh dk; GkJh, wBh f;zx GkJh. dfJnk f;zx, Xow f;zx, fjzws f;zx, w'jew<br />

f;zx s/ ;kfjp f;zx ih, gzi/ fgnko/ @@GkJh## @@GkJh## bep Bkb :kd ehs/ iKd/ jB.<br />

GkJh nkyD Bkb wK ikJ/ Gok tork fBZxk nfj;k; j[zdk j?. ftZEK d{ohnK<br />

ysw j[zdhnK B/, pqkposk tkbk fgnko vbeK wkodk j?. r[o{ ekb ftZu ;ko/ f;Zy<br />

@@GkJh @@GkJh GkJh## GkJh## pD/ oj/. n"osK ~ wkJhnK nky e/ ;fseko fdZsk iKdk ;h. d'tK<br />

fXoK bJh ;KMk T[ukoD nZi Gh gqubs j?, @@wkJh, @@wkJh, GkJh##. GkJh##. fw;bK d/ ;w/ I ftZu Gh<br />

e'Jh f;Zy tyo/t/ I tkbk bep nkgD/ Bkw Bkb BjhI i'V ;fenk. f;Zy gzE d/ nsh<br />

;fseko/ ;{ow/, iZ;k f;zx nkjb{tkbhnk, uVQs f;zx, eg{o f;zx nkfd d/ BktK Bkb<br />

Gh g[oksB fbysK ftZu GkJh Fpd jh tfsnk frnk j?. Btkp iK ;odko sK pj[s<br />

pknd d/ Fpd jB. oDihs f;zx B/ ;koh T[wo ski iK ebrh BjhI bkJh. sys<br />

bk e/ BjhI p?fmnk. T[go bJh Bikw j?dokpkd B/ pj[s ehwsh ukBDh G/ih ;h.<br />

t/yfdnK jh oDihs f;zx B/ T[j ukBDh, dopko ;kjfp nzfwqs;o nogD eo fdZsh.<br />

y[d skD e/ j/mK Bk p?mk. fJj wjkokik tkbh fbys sK nzrq/iK dhnK fbysK ftZu'I<br />

nkJh j?. feT[Ife nzrq/i b'e, i/ oDihs f;zx ~ fJZe f;Zy o{g ftZu g/F eod/, sd'I<br />

fJZe sK nkw f;Zy dh T[; Bkb fdbh jwdodh tX ikDh ;h. d{ik r'fonK B/ fJZe<br />

FeshFkbh wjkoki/ s'I p/nzs skes tos e/ y{B v'bQthI izr s'I pknd oki y'fjnk<br />

;h. fJ; soQK fbyD Bkb nzrq/iK dh nkgDh skes tXthI gqrN j[zdh ;h. fJZe f;zy<br />

s'I oki y'fjnk sK ekjdk y'fjnk< fJZe pkdFkj dk oki y'j/ ikD Bkb jh T[jBK<br />

dh FkB pDdh ;h.<br />

nkX[fBe }wkB/ ftub/ f;o eZYt/ I r[of;ZyK d/ Bkw Bkb, GkJh Fpd jh<br />

fbfynk p'fbnk iKdk ;h. fw;kb bJh GkJh tho f;zx, GkJh ekjB f;zx, GkJh i'X<br />

f;zx GkJh jhok f;zx okrh nkfd. Fq'wDh ew/Nh BK/ e[M r[of;ZyK ~ T[jBK dh gzEe<br />

;/tk dh edo eofdnK i' fyskp nekb sys ;kfjp s'I fdZs/ ;B, T[jBK ftZu<br />

@@GkJh## dk jh fyskp ;h. fit/ I ;qL eg{o f;zx ~ @@GkKJh## dk fyskp (13-10-73)<br />

d/ e/ wkD fdZsk frnk ;h. fgzq;hgb joGiB f;zx uzvhrVQ tkfbnK ~ Gh @@GkJh##<br />

dh T[gkXh nekb sys tZb'I fdZsh rJh ;h. rqzEh f;zx eEktkue okrh s/ YkvhnK<br />

d/ BKtK Bkb nZi skJhI @@GkJh## Fpd fbfynk p'fbnk iKdk j?. jK gqpzXe @@GkJh##<br />

[167]


nytkT[Dk edh g;zd BjhI eod/. T[j wkbe jB, okrh rqzEh B"eo jB. wkbe<br />

nkgD/ @@B"eoK## d/ pqkpo fet/ I j' ;edk j?< fit/ I ephfbnK d/ ;odko, fJbkfenK<br />

d/ ;odko j'fJnk eod/ ;B. nZi fJj gqXkB ;eZso nkfde r[od[nko/ d/ @@;odko##<br />

sK j?r/ Jh. id'I fw;bK d/ nyho fij/ ;w/ I f;ZyK B/ fJbke/ wZb e/, nkgDhnK S'NhnK<br />

S'NhnK fonk;sK ekfJw eo bJhnK, T[; tes w'joh f;ZyK B/ pkehnK Bkb'I tZvk<br />

o[spk XkoB eoB dk tZyok okj nyfsnko eofdnK, @@;odko## @@;odko## nytkT[Dk F[o{ eo<br />

fdZsk. f;ZyK ftZu'I pqkposk tkbh GktBk ysw j'Dh F[o[{ j' rJh. wkbe s/ B"eo tkbk<br />

tZvk S'Nk, T[u Bhu tkbk fxBkT[Dk o[{g nk gqrN j'fJnk.<br />

fJ; s'I nrbk popkdh tkb/ okj s'oB tkbk edw ;h nkgD/ Bkw Bkb<br />

nZr/ iK fgZS/, @@;zs, @@;zs, pqjw pqjw pqjw frnkBh## frnkBh##<br />

frnkBh## nkfd dh T[gkXh bkT[Dh. GkJh tor/ gftZso<br />

GktBktK g?dk eoB tkkb/ Fpdk dk fsnkr eoBk. id'I fJj wBw[y, f;Zy ns/ GkJh<br />

bep s'I w[{zj w'V frnk, fco f;Zyh dhnK pkeh gqzgoktK feT[I fBGkJ/rk< fJ; e[okj/<br />

gJ/ ftnesh B/ r[of;ZyK Bkb @@cfsj## dh ;KM ysw eo fdZsh. feT[Ife fJj j[D<br />

@@nkw## f;Zy BjhI fojk ;h, f;ZyK Bkb'I eJh doi/ T{uk @@;zs wjKg[oy## pD frnk<br />

;h. nfijh nt;Ek XkoB dk f;ZXk noE ;h nkgDh fBZih g{ik. ;/teK s'I ;/tk<br />

eokT[Dh @@uoB## g[ikT[D/. @@Grsh sgZf;nk ubhj/## eZND/, s/ @@Bkw f;woB##<br />

torhnK r[ows fto'Xh ekotkJhnK dk nbzpodko j'D dk u/fbnK tZb'I gquko<br />

eokT[Dk. y[d T{u/ EK nk;D iwkT[Dk, @@f;ZyK ;/teK## ~ Bht/ I EK fpmkT[DK. fJ;<br />

w[csy'o/ wZmkXh; s/ nkg{z pD/ ;zs B/, nf;ZX/ o{g ftZu r[o{ j'D dk n?bkB eo fdZsk.<br />

i/ i/ sK sK fJj fJj wB[Zy wB[Zy f;Zy f;Zy j? j? sK sK @@;zs## @@;zs## BjhI BjhI j' j' ;edk. ;edk. i/ i/ ;zs ;zs j? j? sk sk f;Zyh f;Zyh s'I s'I frnk.<br />

frnk.<br />

fJ; ~ d' d' o[sfpnK s/ Gh ;po Bk nkfJnk, ;r'I ;qh wkB, ;zs, pqjwfrnkBh 108,<br />

ftfdnk wkoszv (;{oi) nkfd sZe, nDfrDs fvrohnK nkgD/ BktK d/ nZr/ fgZS/ bk<br />

bJhnK. fGzvoK tkb/ frnkKBh r[opuB f;zx B/ nkgD/ Bkw Bkb sK i' ftF/FD bkJ/<br />

jh ;B. nkgD/ s'I gfjb/ v/ok w[yh frnkBh ;[zdo f;zx dh skohc eoB d/ ;ko/<br />

foekov jh s'V fdZs/ jB. fJsB/ ftF/FD sK nZi sZe fe;/ r[o{ ftnesh d/ Bkw<br />

Bkb Gh BjhI bkJ/ rJ/. fJj b'e j[D f;Zy BjhI oj/, wjkB goT[gekoh r[o{ Gh<br />

fJjBK B/ wkw{bh (;fsr[o{ ih w[nkc eoBk, s[jkv/ ;/teK dhnK fbysK dk f}eo eo<br />

fojk jK) fijk ;/te pDk Xfonk j?. bU ih ! frnkKBh ;[zdo f;zx d/ yk; Bkw<br />

[168]


gVQ' L- w[oko/, w[oko/, ;qh ;qh ;zs, ;zs, dhB dhB fdnkb, fdnkb, r';kJhI, r';kJhI, ;[nkwh, ;[nkwh, nzsoikwh, nzsoikwh, jfo;zs, jfo;zs, ;zs ;zs nrkX<br />

nrkX<br />

ngko, ngko, ;zs ;zs f;oski, f;oski, nekb nekb o{g, o{g, gqG{, gqG{, BkE, BkE, ;kJhI, ;kJhI, jfo jfo ih, ih, wfonkdk wfonkdk gqF'sw, gqF'sw, nkfd.<br />

nkfd.<br />

g[;se g[;se r[ow[y r[ow[y gqekF gqekF d/ d/ gzB/ gzB/ - - 346, 346, 355, 355, 378, 378, 398, 398, 435, 435, 436, 436, 442, 442, 411, 411, 433,<br />

433,<br />

453, 453, 459, 459, 496, 496, 501, 501, 519, 519, 520, 520, 540, 540, 583, 583, 593, 593, . . Skge- Skge- wfjs/ wfjs/ u"e u"e tkbh<br />

tkbh<br />

Ne;kb. Ne;kb.<br />

Ne;kb.<br />

j[D nZr/ fJj ;wM bJhJ/ fe ;zs Fpd feBQK noEK ftZu nkfJnk j?<<br />

nkj i' ekwh, eq'Xh, bkbuh, wkfJnk t/jV/ eo'VK d/ wkbe, BzrhnK bZsK, bzw/ M[Zr/<br />

e[fJzNb s'I tZX dhnK E[Zb E[Zb eodhnK r'rVK tkb/ b'eK dhnK XkVK f;Zyh dk ib{;<br />

eZYdhnK x[zw ojhnK jB. eh fJjBK ~ ;fsr[o{ ih B/ ;zs nkye/ ;BwkB fdZsk j?<<br />

fjzd{ ;wki ftZu nfij/ ftjbV ;kX gfjb/ ;w/ I ftZu Gh nDfrDs ;B. nZi Gh e'Jh<br />

ewh BjhI nkJh. f;ZyK ftZu nfij/ b[N/o/ s/ w[csy'fonK dh ;fsr[o{ ih B/ feXo/<br />

tfvnkJh BjhI ehsh. fJZE/ sK e/tb f;Zy, f;zx iK ykb;/ pDkfJnk j?, ;kX BjhI.<br />

fiBQK FpdK dh e[tos'I eofdnK fJj b'e nkgD/ Bkw Bkb i'Vd/ jB, }ok ;wM<br />

bJhJ/.<br />

;zs ;zs eh eh fBzdk fBzdk BkBek, BkBek, BkBek, pj[fo pj[fo pj[fo pj[fo ntsko.. ntsko.. (;[ywBh) (;[ywBh)<br />

(;[ywBh)<br />

j/ GkJh ! i' ftnesh ;zs (r[o{) dh FoD nkt/rk, T[;dk ftekoK tZb'I fB;skok j'<br />

ikt/rk. i' r[o{ dh fBzdk eo/rk T[j ftekoK ftZu roe j'D s'I pu BjhI ;e/rk.<br />

nZr'I ;Zs gT[VhnK fJ;/ Gkt ~ ;gFN eodhnK fbyhnK j'JhnK jB. fit/ I L-<br />

;zs (r[o{) e? d{yfB nkoik xN?.. ;zs (r[o{) e? d{yfB iw s/ Bjh S[N?..<br />

nfijk e'Jh ;zs BjhI i' fJzB/ r[DK dk y}kBk j't/, fJj r[D e/tb ;fsr[o{ ftZu<br />

iK nekb g[oy ftZu jB.<br />

;zs ;zs ek ek fBzde fBzde wjk wjk jfsnkok.. jfsnkok.. ;zs ;zs ek ek fBzde fBzde gow/;[fo gow/;[fo wkok.. wkok..<br />

wkok..<br />

;zs ;zs e/ e/ d'yh d'yh eT[ eT[ nto[ nto[ B B okyBjko[.. okyBjko[.. BkBe BkBe ;zs ;zs Gkt? Gkt? sk sk bJ/ bJ/ T[pkfo.. T[pkfo.. (;[ywBh)<br />

nfijk nfijk e'Jh e'Jh ;zs ;zs BjhI BjhI i' i' wB[Zy wB[Zy ~ ~ n"r[DK n"r[DK tZb'I tZb'I w'V w'V e/ e/ r[DtkB r[DtkB pDk pDk d/<br />

d/<br />

t/. t/. fJj fJj ;ko/ ;ko/ T[Zsw T[Zsw r[D r[D sK sK e/tb e/tb s/ s/ e/tb e/tb r[o{ r[o{ ftZu ftZu jB. jB. gqsZy gqsZy ~ ~ gowkD gowkD dh<br />

dh<br />

b'V b'V BjhI, BjhI, @@;zsK @@;zsK d/ d/ ;/te## ;/te## nDgVQ nDgVQ bkJhbZr, bkJhbZr, Gow Gow rq;/, rq;/, neb'I neb'I ;ZyD/, ;ZyD/, r[opkDh r[opkDh dh<br />

dh<br />

;wM ;wM s'I s'I e'o/, e'o/, ;z;koh ;z;koh frnkB frnkB tZb'I tZb'I ykbh, ykbh, pjkdoh pjkdoh tZb'I tZb'I p[}fdb p[}fdb j'fJnk j'fJnk eod/ eod/ jB.<br />

jB.<br />

e/tb e/tb @@eko @@eko ;/te##. ;/te##. r[o{ r[o{ d/ d/ f;Zy f;Zy r[DK r[DK Bkb Bkb Gog{o, Gog{o, goT[gekoh, goT[gekoh, :'X/ :'X/ j'fJnk j'fJnk eod/<br />

eod/<br />

[169]


jB. jB. fgSb/ fgSb/ bzw/ bzw/ ;w/I ;w/I sZe sZe izr izr j[zd/ j[zd/ oj/. oj/. f;Zy f;Zy ;{ow/ ;{ow/ s/rK s/rK tkj[zd/ tkj[zd/ oj/, oj/, d[FwDK d[FwDK d/<br />

d/<br />

nkj{ nkj{ bkj[zd/ bkj[zd/ oj/. oj/. uoyVhnK uoyVhnK s/ s/ uVQd/ uVQd/ oj/. oj/. cK;h cK;h d/ d/ oZ;/ oZ;/ u[zwd/ u[zwd/ oj/, oj/, i/jbK i/jbK ftZu<br />

ftZu<br />

s;hj/ s;hj/ MZbd/ MZbd/ oj/. oj/. go go ;ko/ ;ko/ ;kX ;kX ;zs ;zs d[ZX d[ZX ghD/ ghD/ wi~ wi~ pD/, pD/, G"fonK G"fonK ftZu ftZu p?m p?m e/<br />

e/<br />

@@Grsh## @@Grsh## eod/ eod/ oj/, oj/, wzso wzso gVQd/ gVQd/ oj/. oj/. fg;s/ fg;s/ pdkwK pdkwK tkkbk tkkbk d[ZX d[ZX Sed/ Sed/ oj/. oj/. phphnK<br />

phphnK<br />

s'I s'I wkbFK wkbFK eokT[Id/ eokT[Id/ oj/. oj/. o/Fwh o/Fwh rZfdnK rZfdnK s/ s/ bzw/ bzw/ g? g? e/, e/, x[okV/ x[okV/ wkod/ wkod/ oj/. oj/. ;kXK ;kXK d/<br />

d/<br />

;/teK ;/teK B/ B/ j'o j'o pV/ pV/ uzd ukVQ/ jB, go pjkdoh tkkbk ekoi ed/ G[Zbe/ Gh BjhI<br />

ehsk. ehsk. v/fonK d/ d/ eko eko ;/teK ;/teK B/ B/ sK sK ekfJoK ekfJoK tkbh tkbh f}zdrh f}zdrh r[[}koBh r[[}koBh jh jh ;h, ;h, fJjBK<br />

fJjBK<br />

d/ d/ ;ko/ ;ko/ @wjkg[oyK## @wjkg[oyK## ftZu'I ftZu'I e'Jh e'Jh fJZe fJZe Gh Gh }[bw }[bw d/ d/ fto[ZX fto[ZX nktk} nktk} p[bzd p[bzd BjhI BjhI eo<br />

eo<br />

;fenk. ;fenk. fjZe fjZe skD skD e/ e/ BjhI BjhI yb' yb' ;fenk. ;fenk. T[IR T[IR fJj fJj ;ko/ ;ko/ nkgD/ nkgD/ nkg nkg ~ ~ r[o{ r[o{ Bkb'I<br />

Bkb'I<br />

Gh Gh T[uk T[uk nytkD nytkD nytkD dk dk b[etK b[etK gkg gkg ewk ewk oj/ oj/ jB. jB. nDikD nDikD nDikD f;Zy f;Zy f;Zy fJjBK fJjBK @@;ZiD @@;ZiD mZrK##<br />

mZrK##<br />

~ ~ BwFekoK BwFekoK BwFekoK eo eo oj/ oj/ jB.<br />

jB.<br />

r[opkDh ftZu ;zs Fpd pj[s ;ko/ noEK ftZu nkfJnk j?. nkU e[ZM<br />

tzBrhnK t/yhJ/ L-<br />

1H 1H 1H ;zsOoZp ;zsOoZp L- L- Gkr[ Gkr[ Gkr[ j'nk j'nk r[fo r[fo r[fo @@;zs[## @@;zs[## fwbkfJnk..<br />

fwbkfJnk..<br />

gqG gqG gqG npBk;h npBk;h npBk;h xo xo wfj wfj gkfJnk.. gkfJnk.. (97)<br />

(97)<br />

n;hI tZv/ GkrK tkb/ j' rJ/, feT[Ife r[o{ B/ gow/Fo ~ fwbk fdZsk. fJj<br />

frnkB pyF fdZsk fe pkjo GNeD dh }o{os BjhI, oZp nzdo jh w"i{d j?.<br />

;fsr[fo ;fsr[fo ;fsr[fo @@;zs[## @@;zs[## fwbkfJnk, fwbkfJnk, w;sfe w;sfe w;sfe Xo Xo e? e? jE[..<br />

jE[..<br />

tvk tvk tvk ;kfjp[ ;kfjp[ r[o{ r[o{ fwbkfJnk fwbkfJnk fifB fifB skfonk skfonk ;rb ;rb irs[.. irs[.. (958)<br />

(958)<br />

r[o{ B/ feogk eoe/ nfijk frnkB pyF fdZsk fe oZp pko/ ;'Mh j' rJh .<br />

;kfonK s'I wjkB gow/Fo r[o{ B/ fwbk fdZsk. T[j tkfjr[o{ fi;B/ ;kok ;z;ko<br />

skfonk j?.<br />

2H 2H ;zsOr[o{ ;zsOr[o{ L- L- uoB uoB GJ/ GJ/ @@;zs## @@;zs## p'fjEk p'fjEk so/ so/ ;kro ;kro i/s..<br />

i/s..<br />

wkor wkor gkJ/ gkJ/ T[fdnkB T[fdnkB wfj wfj @@r[fo## @@r[fo## d;/ d;/ G/s.. G/s.. (910)<br />

(910)<br />

r[o{ d/ frnkB o{gh uoBK okjhI ;z;ko ;kro s'I gko j' ikJhdk j?. ihtB<br />

;co dh GNeDk w[ek e/, r[o{ B/ f}zdrh fiT{D dk ;[ykbk okj ;wMk fdZsk j?.<br />

- - efo efo feogk feogk @@;zs## @@;zs## fwb/ fwb/ w'fj, w'fj, fsB fsB s/ s/ Xhoi[ Xhoi[ gkfJnk..<br />

gkfJnk..<br />

@@;zsh @@;zsh wzs[## wzs[## dhU dhU w'fj w'fj fBoGT[, fBoGT[, @@r[o## @@r[o## dk dk ;pd ;pd ewkfJnk.. ewkfJnk.. (205)<br />

(205)<br />

[170]


oZp B/ feogk ehsh s/ w?~ r[o{ fwb frnk, fi; d/ frnkB ;dek wB<br />

fNekT[ ftu nk frnk. r[o{ ;zs B/ fBoGT[ j'D dk sohek ;wMk fdZsk. sohek eh<br />

j? r[o{ dh f;Zfynk w[skpe ihtB pshs eoBk.<br />

3H 3H ;zsOGrs ;zsOGrs L- L- L- Gb' Gb' epho epho dk; dk; dk;B dk;B e', e', e', T[sw T[sw ;?B ;?B iB iB BkJh..<br />

BkJh..<br />

T{u T{u s/ s/ s/ T{u T{u Bkw Bkw d/T[ d/T[ ;wdo;h, ;wdo;h, oftdk; oftdk; oftdk; mke[o mke[o pfD pfD nkJh..<br />

nkJh..<br />

ihT[ ihT[ fgzv fgzv fgzv sB[ sB[ sB[ XB[ XB[ XB[ ;kXB ;kXB ;kXB ek ek ek fJj[ fJj[ fJj[ wB[ wB[ wB[ @@;zs## @@;zs## @@;zs## o/BkJh..<br />

o/BkJh..<br />

o/BkJh..<br />

@@;zs## @@;zs## gqskfg gqskfg Gow Gow ;fG ;fG Bk;/, Bk;/, BkBe BkBe fwb/ fwb/ r[;kJh.. r[;kJh.. (1208)<br />

(1208)<br />

j/ GkJh ! epho Gbk fJB;kB, fBwosk ftZu ofjzdk j?. ;?B BkJh pj[s<br />

T[Zsw ihtB tkbk j?. T[funK s'I T[u/ ihtB tkbk Bkwd/t j?, fi; dh gow/Fo Bkb<br />

fJe;[osk pDh j'Jh j?. w/oh ikB, w/ok ;oho nfij/ ;zsK dh ;/tk ftZu jk}o j?.<br />

nfij/ ;zs g[oyK dh w?I nkgD/ nkg ~ uoB X{Vh ikDdk jK. nfij/ ;zsK dh feogk<br />

;dek ;kv/ ;ko/ Gow Bk; j' rJ/. fJjBK dh pd"bs gow/Fo Bkb fwbkg j'<br />

frnk.<br />

4H 4H ;zsOf;Zy ;zsOf;Zy L- L- L- @@;zs## @@;zs## @@;zs## iBj[ iBj[ fwfb fwfb GkJhj', GkJhj', GkJhj', ;uk ;uk Bkw Bkw ;wkfb..<br />

;wkfb..<br />

s';k s';k pzXj[ pzXj[ ihn ihn ek ek n?E/ n?E/ T[E/? T[E/? Bkfb..<br />

Bkfb..<br />

@@r[o## @@r[o## g{o/ g{o/ s/ s/ gkJhn? gkJhn? ngDh ngDh Bdfo Bdfo fBjkb.. fBjkb.. (39)<br />

(39)<br />

j/ GkJh r[of;Zy' ! fwb e/ ub', r[o{ d/ j[ew dh gkbDk eo'. fJ; r[o{[<br />

d/ frnkB ~ ihtB ;co bJh gdkoE ikDe/, Bkb pzBQ bT[. nfijk ihtB dkB<br />

d/D tkbk y}kBk g{o/ r[o{ s'I jh gqkgs j' ;edk j?.<br />

5H 5H 5H ;zsOmZr ;zsOmZr L- L- fjod? fjod? fjod? fiB fiB fiB e? e? egN egN j? j? pkjo' pkjo' @@;zs## @@;zs## ejkfj..<br />

ejkfj..<br />

fsq;Bk fsq;Bk w{fb w{fb B B u{eJh u{eJh nzfs nzfs rJ/ rJ/ gS[skfj.. gS[skfj.. (391)<br />

(391)<br />

j/ GkJh ! fiBQK d/ fjod/ nzdo y'N j?, X'yk co/p j?. pkjo'I ;zsfroh tkbk<br />

G/yh pkDk gkfJnk j'fJnk j?. nfij/ b'e bkbu ftZu rq;/ j'J/ wkfJnk ekoB Xkowe<br />

gfjokt/ Bkb b'eK ~ b[ZNd/ jB. gsk bZrD s/ w{zj ftykD i'r/ BjhI ofjzd/. fco<br />

gSskt/ d/ jzM{ pjkT[Id/ jB.<br />

ri ri ;kY/ ;kY/ s? s? s? s? X'shnK, X'shnK, fsjo/ fsjo/ gkfJfB gkfJfB sr..<br />

sr..<br />

rbh rbh fiBk fiBk igwkbhnK igwkbhnK b'N/ b'N/ b'N/ jfE jfE jfE fBpr..<br />

fBpr..<br />

fBpr..<br />

T[J/ T[J/ jfo jfo e/ e/ e/ @@;zs## @@;zs## B B nkyhn? nkyhn? nkyhn? pkBko; pkBko; e/ e/ mr.. mr.. (476)<br />

(476)<br />

[171]


j/ GkJh ! ;'jDhnK ;c?d X'shnK (iK ;[zdo u'b/) gkJhnK j'D. fszB bVhJ/<br />

;z[do iB/T{ (Gkt/ I feogkBK) gfjB/ j'D. jZEK ftZu fbFed/ b'N/ rVt/ cV/ j'D.<br />

t/yDk fes/ rbsh Bkb fJjBK ~ ;zs g[oy Bk ;wM b?Dk. fJj sK pBko;h mZr<br />

jB. j[D sK nZr'I fJj ftnzr Gh gqubs j' rJ/ jB L-<br />

@@fJj r[o e/ f;Zy Bk nkyhn?, jfowzdo e/ mZr##. (b'e'esh)<br />

GkJh r[odk; ih s'I g[ZShJ/ fe r[ows ftZu ;kX ;zs dh eh j?;hns j? ih <<br />

1H 1H Ezw/ Ezw/ e'fJ e'fJ B B ;kX ;kX fpB[ fpB[ ;kX ;kX B B fd;? fd;? ifr ifr ifr ftu ftu e'nk..<br />

e'nk..<br />

Xow Xow XT[b[ XT[b[ g[eko? g[eko? sb? sb? yV'nk.. yV'nk.. (tko (tko 1 1 gT[Vh gT[Vh 22)<br />

22)<br />

2H 2H gzu gzu pko pko rzr rzr ikJ/, ikJ/, pko pko gzu gzu gqkr gqkr BkJQ/,<br />

BkJQ/,<br />

s?;k s?;k gz[B gz[B J/e J/e r[of;y r[of;y eT[ eT[ BtkJ/ BtkJ/ ek..<br />

ek..<br />

f;Zy f;Zy eT[ eT[ fgbkJ/ fgbkJ/ gkBh, gkBh, GkT[ GkT[ efo efo e[oy/s, e[oy/s, n;w/X n;w/X ir ir cb, cb, f;y f;y eT[ eT[ fitkJ/ fitkJ/ ek..<br />

ek..<br />

i?;/ i?;/ ;s ;s wzdo wzdo ezuB ezuB e/ e/ T[;ko T[;ko dhB/, dhB/, s?;k s?;k g[zB g[zB f;y f;y eT[ eT[ fJe fJe ;pd ;pd f;ykJ/ f;ykJ/ ek..<br />

ek..<br />

i?;/ i?;/ ph; pko doFB ehnk ;kX ekj{, s?;k cb f;y eT[ ukg gr ;[nkJ/ ek.. (673)<br />

TZ[u e'Nh d/ ftdtkB GkJh r[odk; ih ;wMk oj/ jB. j/ GkJh ! gzi ;s<br />

tkoh i/ rzrk dk fJFBkB eoBk j't/. eJh tkoh gokr shoE dk fJFBkB eoB dk<br />

wB j't/. fJjBK Bkb'I tZX e/ fJZe goT[gekoh r[of;Zy dk fJFBkB eotk d/thI, tX<br />

wjksw fwb/rk. e[o{y/so ftZu ;{oi frqjD ;w/ I b'ehI i' dkB nkfd eod/ jB. T[;<br />

s'I tZX cb f;Zy ~ ib SekJ/ dk fwbdk j?. b'ehI nsh youhbk ezw nFtw/X iZr<br />

eod/ jB T[;d/ wjksw s'I tZX cb f;Zy ~ goFkdk SekT[D s/ fwb/rk. i/ eo s{z<br />

;'B/ dh eJh wfjb T[;ko d/ dkB eo d/t/ I fJ; s'I Gh tZvk wjksw r[of;Zy ~<br />

r[pokDh f;yk d/D ftZu j?. nDfrDs tkoh e'Jh wB[Zy, ;kXK ;zsK / ddoFB<br />

eo/, ;/tk eodk<br />

oj/ fJ; Bkb'I fes/ f}nkdk wjksw, r[of;y ~ ftFokw eokT[Dk, w[Zmh ukgh eoBh<br />

fes/ tZX e/ j?. fJE/ fJj fXnkB oj/ fe goT[gekoh r[of;ZyK dh ;/tk tZb gq/oBk<br />

j?. pkjoh gfjokt/ eoe/ ftjbV f;ZyK dh ;/tk dh rZb BjhI j?. r[or[y iK r[of;Zy<br />

dk wsbp jh J/j j? fe nfij/ Bkw tkbk ftnesh fBZi s'I T[Zgo T[Zm u[Zfenk j?.<br />

;ko/ b'e T[; d/ nkgD/ jB.<br />

@@r[o{## bJh j'o pj[s ;ko/ Fpd tos/ rJ/ jB, nkT[ T[jBK tZb Gh<br />

;o;oh fijh B}o wkohJ/.<br />

[172]


ngB/ ngB/ @@iB## @@iB## ek ek godk godk Yke?.. Yke?.. ngB/ ngB/ @@;/te## @@;/te## dh dh ;ogo ;ogo oky?..<br />

oky?..<br />

ngB/ ngB/ @@dk;## @@dk;## eT[ eT[ d/fJ d/fJ tfvnkJh.. tfvnkJh.. ngB/ ngB/ @@;/te##eT[ @@;/te##eT[ Bkw[ Bkw[ igkJh..<br />

igkJh.. (285)<br />

T[gobhnK gzeshnK ftZu @@iB, ;/te s/ dk;##, r[o{ tk;s/ nkfJnk j?.<br />

go sohek tZy' tZyok j?. j'o t/y' L-<br />

i' i' feS[ feS[ eo? eo? ;'Jh ;'Jh gqG gqG wkBfj wkBfj @@UfJ## @@UfJ## okw okw Bkw Bkw ozfr ozfr oks/..<br />

oks/..<br />

@@fsB## @@fsB## eh eh ;'Gk ;'Gk ;GBh ;GBh EkJh EkJh @@fiBQ## @@fiBQ## gqG gqG e/ e/ uoD uoD goks/<br />

goks/<br />

w/o/ w/o/ okw okw !<br />

!jfo !<br />

jfo @@;zsk## @@;zsk## i/tv i/tv B B e'Jh..<br />

e'Jh..<br />

@@Grsk## pfD pfD nkJh gqG ngB/ f;T[, f;T[, ifb ifb Efb Efb wjhnf wjhnfb wjhnf ;'Jh..ojkT[.. ;'Jh..ojkT[.. (748)<br />

(748)<br />

fJBQK gzeshnK ftZu Gh BKt ns/ gVBKt dh tos'I eofdnK ;fsr[o{ ih<br />

B/ @@UfJ, @@UfJ, fsB, fsB, fiBQ, fiBQ, ;zs ;zs s/ s/ Grs## Grs## Fpd r[o{ tk;s/ tofsnk j?. fJzBhnK y{phnK<br />

e/tb r[o{ ftZu jh j' ;edhnK jB. fJjBK ;kohnK gzeshnK ftZu'I v/o/dko b'eK B/<br />

r[o{ dh pqkpoh eoB bJh, @@;zs## Fpd nkgD/ Bkw Bkb fcZN do fbnk. iB iB iB dk; dk;<br />

dk;<br />

;/te ;/te Grs Grs uzr/ uzr/ BjhI BjhI bZr/, bZr/, Gbk Gbk feT[I<<br />

feT[I< fjzd{ ;wki ftZu ;kX ;zs Fpd ;dhnK s'I<br />

g{ik dh jZd sZe wzBD:'r ufbnk nk fojk j?. fJjBK b'eK B/ f;Zy ;wki ~ b[ZN<br />

e/ Gh ykDk j? s/ pqkjwDh dbdb ftZu gh roe eoBk j?. fJ;/ bJh nkgD/ BktK<br />

Bkb'I f;Zy Fpd fsnkr e/ ;zsg[D/ dk b/pb bkT[Id/ jB. r[o{ ;kfjpkB ns/ pkDh<br />

ou?sk GrsK B/ fBwosk ftZu nkgD/ nkg ~ @@Bhu, @@Bhu, ehN, ehN, w{oy, w{oy, rtko, rtko, rtko, e{eo##<br />

e{eo##<br />

nkfd Gh fbfynk j?. fco T[j gowkD ny"sh ;zs feT[I BjhI nkgD/ Bkw Bkb fbyd/<br />

< nkU fJ; soQK d/ gowkD gVQhJ/ L-<br />

BkBe BkBe @@Bhu[## @@Bhu[## ej? ej? thuko[.. thuko[.. tkfonk tkfonk B B iktk iktk J/e J/e tko.. (ig[-4)<br />

Bhu BkBe fJT[I ftuko e/ d; fojk j?. gowkswK dhnK dksK bJh tkoB/<br />

BjhI ikfJnk ik ;edk.<br />

epho epho e{eo e{eo okw okw e' e' w[shnk w[shnk w/o' w/o' BkT[..<br />

BkT[..<br />

rb/ rb/ jwko/ jwko/ i/toh ij fyzu? sj ikT[..(1368)<br />

fJ; ;b'e ftZu epho ih y[d bJh e{eo (e[Zsk) Fpd dh tos'I eod/<br />

jB. nkgD/ rb ftZu oZ;h gJh j'Jh fbyd/ jB. eh nZi tkb/ v/o/dko @@;zs## Fpd<br />

~ fsnkr e/ nkgD/ Bkw Bkb e{eo Fpd fbyDk gqtkB eoBr/<<br />

epho epho e{eo e{eo GT[eBk, GT[eBk, eozr eozr fgS? fgS? T[fm T[fm XkfJ.. XkfJ..<br />

XkfJ..<br />

[173]


eowh eowh ;fsr[o[ ;fsr[o[ gkfJnk, gkfJnk, gkfJnk, fifB fifB jT[ jT[ bhnk bhnk SvkfJ.. SvkfJ.. (1375)<br />

(1375)<br />

fJ; ;b'e ftZu epho ih ;wMkT[Id/ jB fe w?I wB eoe/ e{eo (e[Zsk) tKr<br />

jK. go ;fsr[[o{ B/ feogk eoe/ T[; p[oh fposh s'I puk fbnk.<br />

w?I w?I w{oy w{oy eh eh e/se e/se pks pks j?, j?, e'fN e'fN gokXh gokXh sfonk sfonk o/..<br />

o/..<br />

r[o[ r[o[ BkBe BkBe fiB fiB ;[fDnk ;[fDnk g/fynk g/fynk ;/ ;/ fcfo fcfo roGkf; roGkf; B B gfonk gfonk o/.. o/.. (612)<br />

(612)<br />

;fsr[o{ ih nkgD/ nkg ~ fJE/ w{oy efj oj/ jB. f;ZyK ~ gsk j? fe<br />

;kfjp ih pj[s wjkB ;B, fJj fBwosk dk Yzr j?. go eh ;kX bkDk fJ; w{oy<br />

Fpd dh tos'I, fbys o{g ftZu nkgD/ BktK Bkb eo ;e/rk<<br />

fJZe j'o Fpd i' nsh skVBk Gfonk j?, ;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/<br />

nkgD/ T[go Y[ek e/ fbfynk j?. gVQ' L-<br />

J/e[ J/e[ ;[nkB[, ;[nkB[, ;[nkB[, d[fJ d[fJ ;[nkBh ;[nkBh Bkfb.. Bkfb.. Bkfb.. Gbe/ Gbe/ GT[efj, GT[efj, ;dk ;dk pfJnkfb..<br />

pfJnkfb..<br />

e{V[ e{V[ S[ok, S[ok, S[ok, w[mk w[mk w[odko[.. w[odko[.. XkDe XkDe XkDe o{fg o{fg o{fg ojk, ojk, ojk, eosko..<br />

eosko..<br />

w? w? gfs gfs eh eh gzfd, gzfd, B B eoDh eoDh eh eh eko.. eko.. jT[ jT[ fprV/ fprV/ o{fg o{fg ojk, ojk, fpeokb..<br />

fpeokb..<br />

s/ok s/ok J/e[ J/e[ Bkw[, Bkw[, sko/ sko/ ;z;ko.. ;z;ko.. w? w? J/jk J/jk nk;, nk;, J/j' J/j' nkXko[..ojkT[..<br />

nkXko[..ojkT[..<br />

w[fy w[fy fBzdk, fBzdk, nkyk nkyk fdB[ fdB[ fdB[ okfs.. okfs.. go go xo[ xo[ i'jh, i'jh, i'jh, Bhu Bhu ;Bkfs..<br />

;Bkfs..<br />

ekw[ ekw[ eq'X[ eq'X[ sfB sfB t;fj t;fj uzvkb.. uzvkb.. XkDe XkDe o{fg o{fg ojk, ojk, ojk, eosko..<br />

eosko..<br />

ckjh ckjh ckjh ;[ofs, ;[ofs, wb{eh wb{eh t/;[.. t/;[.. jT[ jT[ mrtkVk, mrtkVk, mrh mrh d/;[..<br />

d/;[..<br />

yok yok f;nkDk, f;nkDk, f;nkDk, pj[sk pj[sk Gko[.. Gko[.. XkDe XkDe o{fg o{fg ojk, ojk, eosko..<br />

eosko..<br />

w? w? ehsk ehsk B B iksk, iksk, jokw jokw y'o[.. y'o[.. jT[ jT[ fenk fenk w{j[ w{j[ d/;k, d/;k, d[;N[ d[;N[ u'o[..<br />

u'o[..<br />

BkBe[ BkBe[ Bhu[, Bhu[, ej/? ej/? phuko[.. phuko[.. XkDe o{fg o{fg ojk, ojk, eosko.. eosko.. (wL1-24)<br />

(wL1-24)<br />

nsh fBwosk ftZu nk e/ ;ko/ e[VZsD tkb/ Fpd ;fsr[o{ ih B/ nkgD/<br />

nkg s/ Y[ekJ/ jB. ;zy/g ;ko fJT[I j?- w/o/ nzdo b'G o{gh eZ[sk j?. nk;k fsqFBk<br />

o{gh nzdo d' e[ZshnK jB. ;t/o/ Fkw w?~ GT[Ie GT[Ie e/ e[okj/ gk fdzdhnK jB.<br />

wkB' w?I M{m o[{gh S[ok gefVnk j?, s/ gokJ/ jZe ~ veko fojk jK. w/oh iks (Bht/<br />

I ezwK s/ BhthI ;'u ekoB) nsh xNhnk j?. w/oh ;wki ftZu e'Jh fJZ}s BjhI j?,<br />

Bk T{uh eoDh j?. fJ; soQK w/oh Feb ;{os fpeokb o{g XkoB eo rJh j?. s/<br />

o/ Bkw dk nk;ok j?, i' ;ko/ ;z;ko ~ skoB d/ ;woZE j?. tkfjr[o{ ih ! w?I s/<br />

oh jh UN sekJh j?. t?;/ w?I fBzdk Gh fdB oks eodk jK. gokJ/ wkb s/ gokJ/<br />

[174]


o{g s/ w?I ;dk pd B}o fNekJh oZydk jK. ekw s/ eq'X w?~ uzvkb tork pDk oj/<br />

jB. fJ;/ bJh w?I pj[s p[ok jK. w/oh ;[osh d{finK ~ ckj b?D bJh fsnko j?.<br />

go gfjoktk w/ok nsh ;'jDk ns/ Xkowe fdZy tkbk j?. w?I mZrhnK wko e/ ;G<br />

~ b[ZND dh fJZSk oZydk jK. pj[s f;nkDk nytkT[Idk jK, go gkgK dk Gko nkgD/<br />

T[Zs/ bZdh ik fojk jK. j/ gow/Fo ih ! w?I pj[s p[ok jK. w?I e'Jh uzrk ezw BjhI<br />

ehsk. Bk uzfrnkJh ~ ;wfMnk. fBo/ jokw y'oK tkb/ w/ /o/ ezw jB. u'oK d[FNK<br />

tkb/ ezw eoe/, w?I sK w{zj fdykT[D i'rk Gh BjhI fojk. Bhu BkBe fJj ftuko<br />

g/F eodk j?. j/ oZp ih ! fJjBK ekoBK eoe/ w?I nsh xNhnk fijk jK.<br />

wjkB goT[gekoh r[DK Bkb Gog{o, oZph B{o nkfd r[o{ BkBe ;kfjp ih<br />

nkgD/ nkg ~ e{eo (e[Zsk) M{mk, ekfsb, gokfJnk jZe ykD tkbk, BhthI iks tkbk<br />

nky oj/ jB. fJZ}s s'I ;ZyDk, fprV/ o{g tkbk, fBzde, u'o, ekwh, eq'Xh, ;G ~<br />

ckj b?D tkbk, d/; d/;KsoK ~ mZr b?D tkbk, gkgh, jokwy'ohnK eoB tkbk, d[FN<br />

Gh nkgD/ nkg ~ nkfynk j?. r[opkDh ftZu'I wBwo}h dhnK @@;zs @@;zs s/ s/ pqjw pqjw frnkBh##<br />

frnkBh##<br />

torhnK gzeshnK u[Zee/ jo @@n?ok @@n?ok @@n?ok r?ok r?ok BZE{ BZE{ y?ok## y?ok## ngD/ Bkw d/ nZr/ fgZS/ fugekJh<br />

fcodk j?. ny/ ih r[opkDh ftZu fJj ;zs nkfd gzeshnK ;kv/ bJh jh fbyhnK<br />

j'JhnK jB. nkj i' gzeshnK r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ nkgD/ nkg s/ Y[ek e/<br />

fbyhnK jB, fJjBK ftZu'I e'Jh fJZe gzesh Gh fe;/ ny"sh ;zs B/ nkgD/ Bkw Bkb<br />

feT[I BjhI fbyh< fJj Gh sK r[opkDh j?. r[o{ ih ~ sK fJ; soQK fbyDk p[ok BjhI<br />

bZrk. Gbk nZi d/ @@;ZiD @@;ZiD mZrK## mZrK## ~ nkgD/ Bkw Bkb nfijhnK gzeshnK fbyD s'I<br />

feT[I Fow nkT[Idh j?< ;zs ;zs froh froh d/ d/ gfjokt/ gfjokt/ ftZu ftZu nZi nZi nBzs nBzs mZr, mZr, u'o u'o gkgh,,<br />

gkgh,,<br />

d[okukoh, gzE ~ b[ZN e/ yk oj/ jB. wb{eh t/; gfjB e/ Xow n;EkBK ftZu<br />

e[eow e[eow eo oj/ jB. jB. fBZs fBZs M{m M{m p'bd/ p'bd/ jB, jB, G'b/ G'b/ FoXkb{nK FoXkb{nK ~ ~ e[okj/ e[okj/ Gh Gh gkT[Id/ gkT[Id/ jB,<br />

jB,<br />

d'jhI d'jhI jZEhI jZEhI b[ZN b[ZN Gh Gh eod/ eod/ jB.<br />

jB.<br />

f;Zy gzE ftZu GkJh Fpd pj[s ;fseko tkbk ;h, T[j fsnkr fdZsk.<br />

;odko Fpd Gh wep{b j'fJnk ;h, T[j Gh g;zd BjhI. tZyok pkDk gfjB e/<br />

v/ok, mkm, Ne;kb pDk e/ @@;zs## @@;zs## @@;zs## pD e/ nkgDh g{ik eotkJh ik ojh j?. gzE<br />

~ y/o{z y/o[{z ehsk ik fojk j?. nZi jkbs fJj pD rJh j? fe @@;zs## j'Dk fJZe<br />

uzrk seVk ftT[gko pD u[Zfenk j?. fJ; ftT[gko ~ r[o{ rqzE ;kfjp ns/ r[odtko/<br />

[175]


okjhI tXkfJnk iKdk j?. fJZe yk; fe;w d/ gfjokt/ d[nkok @@Xowh## @@Xowh## j'D dk BkNe<br />

ehsk iKdk j?. fco nkw fBwkD/ f;ZyK dh b[ZN ehsh iKdh j?. skesto oki;h b'eK<br />

s'I t'NK d/ e/ B'N ewkJ/ iKd/ jB. ;KMhnK }whBK s/ ep}/ eoe/ r[od[nko/ dk<br />

pjkBk bk e/ nkgDh e'mh s/ eJh ;kohnK d[ekBK pDk e/ feokJ/ s/ uVQk fdZshnK<br />

iKdhnK jB. g[Zso g'sfonK, ;e/ ;pzXhnK dhnK g[;sK dhnK o'NhnK yohnK eo<br />

bJhnK iKdhnK jB. GkJh r[odk; ih c[owkB eod/ jB-<br />

;kXB ;kXB d[okfJ d[okfJ e?, e?, n;kX n;kX ngokX ngokX eo?, eo?, T[bNhn? T[bNhn? ukb ukb ukb ebhekb ebhekb Gqw Gqw Gkyhn?..(532)<br />

Gkyhn?..(532)<br />

;kX{nK tor/ G/y ns/ sohe/ ngDk e/ nDfrDs mZr b'e G'b/ ;/teK ~<br />

b[ZN e/ yk oj/ jB. }wkB/ dh ukb jh T[bNh j' rJh j?. n;kX (gkgh) pzd/, ny"sh<br />

;zsskJh okjhI tZv/ tZv/ ngokX eo oj/ jB. ;fsr[o{ ih ! frnkB dh jB/oh trk<br />

fdU. sK fe s[jkvk ;kfink d{bk gzE Fpd okjhI ihtB ;/X b?D bZr gt/.<br />

000<br />

000<br />

[176]


“Xkofwe M{m”<br />

;fsr[o{ BkBe ;kfjp ih B/ rzGho fuzsB s'I pknd bzwh ekoi ftXh<br />

fsnko ehsh. T[; dh o{g o/yk T[bhe e/ nkgD/ ftukoK B{z nwbh ikwk gfjBkT[D<br />

tk;s/ ;[bskBg[o s'I @@ufVnk @@ufVnk @@ufVnk ;'XfD ;'XfD Xos Xos b'ekJh##, b'ekJh##, bzw/ ;co nkozG fdZs/. fiE/<br />

fes/ Xow B{z ebzes eo oj/ ny"sh Xowh Xkowe G/y Xko e/ G"bh Gkbh izsk dk<br />

y{B vhe oj/ ;B. ;fsr[o{ ih B/ T[;/ EK g[Zi e/ Xow d/ p[oe/ B{z sko sko ehsk.<br />

fJjBK wB[Zysk d/ d[;awDK dk n;bh fujok iZr ikjo ehsk. ;fsr[o{ ih B/ d;K<br />

ikfwnK okjhI p/y'Ic ;Zu dh ntkia p[bzd ehsh. y[d ;Zu wkor s/ ubd/ oj/, Gkt/<br />

I fJ; dh fezBh tZvh ehws feT[I Bk skoBh gJh. nkgD/ g?o'ekoK B{z ikB dh pkih<br />

bk e/Gjh ;Zu wkor s/ ubd/ ofjD dh pko pko skehd ehsh. fJ;/ ekoB ;fsr[o{<br />

ih d/ ihtB ekb ftu Gh s/ T[jBK s'I wro'I bzw/ ;w/ I sZe Gh y{B dhnK BdhnK<br />

pjk e/ ;ohoK B{z fuotk e/, pZfunK d/ N[eV/ eotk e/, ;" ;" ;kb ;kb sZe sZe izrbh izrbh izrbh tk;<br />

tk;<br />

eoe/ eoe/ Gh Gh f;Zy f;Zy ;{ofwnK ;{ofwnK B/ B/ B/ nv'b nv'b ofj ofj e/ e/ ;Zu ;Zu s/ s/ gfjok gfjok fdZsk. fdZsk. f;ZyK f;ZyK dh dh pjkdoh<br />

pjkdoh<br />

ns/ ns/ gke gke ihtB ihtB d/ d/ d[FwDK d[FwDK B/ B/ Gh Gh ;'fjb/ ;'fjb/ rkJ/. rkJ/. fjzd{ fjzd{ w[;bwkBK w[;bwkBK d/ d/ w[ekpb/ f;ZyK<br />

dh dh frDsh frDsh fpbe[b fpbe[b E'VQh E'VQh ;h. ;h. go go ;fsr[o{ ;fsr[o{ tZb'I tZb'I p];/ p];/ nB/e nB/e r[DK r[DK d/ d/ XkoBh XkoBh j'D<br />

j'D<br />

ekoB ekoB ekoB f;Zy f;Zy f;Zy ;kfonK ;kfonK ;kfonK s/ s/ s/ Gko{ Gko{ ;B. ;B. f;Zy f;Zy j'D j'D dk dk d{ik d{ik wfjBk wfjBk jh jh fJj fJj ;h ;h fe fe fJj<br />

fJj<br />

pj[s pj[s B/e B/e fJB;kB fJB;kB jB.<br />

jB.<br />

j[D pj[s ;kok gkDh g[bK j/m dh bzx u[Zfenk j?. fJ; rZb s/ brGr<br />

;ko/ f;nkD/ b'e fJZe wZs jB fe okiBhsh co/ph, M{m/ ns/ r[zv/ b'eK dh FeshFkbh<br />

gBkjrkj pD u[Zeh j?. B/V GftZy ftZu fJ; dk ;[XoBk n;zGt gqshs j' fojk j?.<br />

nkyoh N/e ofj iKdh j? Xow s/. FkfJd ;Zu/ Xowh b'e wB[Zysk B{z nfrnkBsk ftZu'I<br />

Mzi'Ve/ irkT[Dr/. oki;h b[N/fonK dk ns/ GfoFZN ;oekoh nc;oK dk n;bh<br />

(eo{o) fujok ;G d/ ;jkwD/ fbnkT[Dr/. j'fJnk fJ; d/ n?B T[bN, Xkofwe<br />

o'fbnK ftu ;i/ b'e Xow n;EkBK ftZu p?mD tkb/ Xowh G/y tkb/, Xkowe rqzEK<br />

ns/ tZv/ tZv/ wjkg[oyK d/ jtkb/ d/D tkb/ y[d p/JhwkBh dh dbdb ftu roe j'<br />

rJ/ jB. j'o gkg eow fJj fe ikbw okiBhseK d/ jZE m'e/ pD u[Ze/ jB. r?o<br />

[177]


f;Zy fJ; soQK eoB sK Gh pj[s nc;'; j[zdk j?. go f;Zy nytkT[D tkb/ jh<br />

Xkowe e[o;hnK s/ fpokiwkB b'e jh wekoK tkbh esko ftu yVQ/ j'D,HHHHHHHt/y ;[D<br />

e/ o{j e[obk T[Zmdh j?.<br />

fjzd{ ;wki d/ Xkowe nky/ iKd/ rzqE, gqkG'fse ns/ purkBhnK eEktK Bkb<br />

BZe' BZe Go/ t/y/ ik ;ed/ jB. f;aq;Nh dh T[sgsh fszBK d/tfsnK (pqjwk fp;aB{z s/<br />

fFt) dk iBw ns/ ;GBK ihtK dk b/yk i'yk eoBk eg'b ebgDk s'I fpBK e[M Gh<br />

BjhI j?. fJjBK d/tfsnK dhnK gsBhnK, n"bkd, ;tkohnK ns/ fJjBK d/ ;ko/ ezw<br />

HHHHHHHH. gVQe/ ;aow Bkb f;o M[e iKdk j?. u"th ntsko, rD/;a, jB{wkB, oktD,<br />

d[ork d/th, rzrk wJhnk HHHHH fJj fJZe'-fJZe bki[nkp tZyoh fe;w dhnK B;bK<br />

;aebK tkb/ fe; Xosh d/ iht jB< fjzd{ ;N/iK s/ jh BjhI pbfe f;Zy ;N/iK s/<br />

pVh @@;aoXk## @@;aoXk## ;fjs fJjBK d/ ihtB ekoBkw/ G'bhnK ;zrsK B{z iBw woB s'I w[es<br />

eoB bJh ;otD eotkJ/ ik oj/ jB. jiakoK ;kb s'I ftuko/ p/p; b'eK B{z gZEoK<br />

d/ GrtkBK nZr/ vzvT[s pzdBk eoB s/ bkfJnk j'fJnk j?. fBZeh ehVh s'I b? e/<br />

eK, e[Zs/, y's/, rktK, wZMK, jkEh x'fVnK s'I b? e/, pB;gsh o[Zy fpoy, dfonk, nZr,<br />

jtk, gkDh, Gh oZp pDk e/ go'; fdZs/ rJ/. Xosh, uzd, ;{oi ;w/s pqkjwD g[ikoh<br />

B/, wB[Zy B{z ;kfonK nZr/ bzwk gk fdZsk frnk. pj[s ;ko/ ukbke fe;w d/ g[ikoh<br />

b'e okiBhseK dh ;ogq;sh ns/ fwbhG[rs Bkb nZi Gh fJjh e[eow eod/ nk oj/<br />

jB.<br />

ub' SZv' nBwshnK dhnK fJjBK p/f;o g?o dhnk ejkDhnK B{z T[jBK d/<br />

tv/fonK i' fby fdZsk, fi; rZb B{z g[ikoh tor B/ b'e wBK ftu XZe fdZsk, T[jBK<br />

B/ sK T[;/ soQK ihtB rZvh fizadrh dk p'Mk Y'Dk jh j?. x'o dZ[y dh rZb fJj j?<br />

fe ;{oitZs o";aB r[opkDh dk ukBD f;ZyK dh nrtkJh tk;s/ w"i{d j't/. go f;Zy<br />

T[BQK jh jB/ohnK yZvK ykJhnK ftu roed/, X;d/ ub/ ik oj/ jB. ;fsr[o{ ih B/<br />

@@nkfd @@nkfd @@nkfd ;u[## ;u[## ;u[## s'I T[gd/;a ;[ao{ ehsk. @@wk; @@wk; @@wk; g[oh## g[oh## g[oh## ftu yb' e/ Gh @@;u[ @@;u[ @@;u[ ;[DkfJ;h ;[DkfJ;h<br />

;[DkfJ;h<br />

;u[ ;u[ dh dh p/bk## p/bk## p/bk## dh f;zx roi Bkb ;Zu p'bd/, ;Zu d/ wkor s/ ubd/ j'J/, nkgD/<br />

;/teK B{z ;Zu d/ gKXh pDkT[Id/ oj/. fisBh d/o f;ZyK B/ ;Zu wkor XkoB eoh<br />

oZfynk, T[sBh d/o nZr/ tXd/ rJ/. id'I f;Zy gzE M{m tkb/ gk;/ uZb fgnk, r[DK<br />

B{z sbKibh d/ fdZsh, ;fsr[o{ B/ M{fmnk dk ;kE d/Dk SZv fdZsk. f;Zy fvZrd/ rJ/<br />

[178]


jkod/ rJ/, nZehI gbkjhI jZE wkod/ oj/, fBok;ask s'I f;tkJ/ e[M jZE Bk nkfJnk.<br />

e[M fJe T[IrbK s/ frD/ ikD i'r/ f;Zy jB i' fJ; co/p dk eo{g fujok<br />

Bzrk eoB bJh ewo eZ;/ eoh g{oh fsnkoh ftZu jB. pkeh nkw f;Zy s'I ;a[o{ eohJ/<br />

T[u/ p[oiK se e{V dk jh p'bpkbk ;kc fd; fojk j?. nkT[ ;zy/g ftu fJZe-fJZe<br />

dh uho ckVQ eohJ/ L-<br />

1H r[o{ rozE ;kfjp dh ji{oh ftu dhtkB ;id/ jB. ;N/i ;?eNoh Bkw<br />

p'be/ d;dk j? HHHH f;zx ih d' fwzN tk;s/ ;zrsK d/ do;aB eoBr/. do;aB eoB<br />

tkb/ f;zx ih wkJhe B{z nfijk iZck wkod/ jB fe nZXk g"DK xzNk phs iKdk j?.<br />

go T[; d/ d' fwzN ni/ ysw j'D dk BK BjhI b?Id/. fco ehosBhJ/ ;akfJd jh edh<br />

nkgD/ fwZE/ ;w/ I nzdo ;wkgsh eoB. eth;ao Ykvh eEk tkb/ Gbk fJj ;ko/ feT[I<br />

fe;/ s'I fgZS/ ofjD< T[IR dhtkB fwZE/ ;w/ I s'I gfjb'I jh d' xzN/ b/N Fa[o{ j[zdk j?.<br />

;wkgsh d' fszB xzN/ b/N j' ikt/ sK ekjdh j?okBh< Xkowe Xkowe ;N/i ;N/i i[ i[ j'Jh.<br />

j'Jh.<br />

2H ;N/i s/ r[opkDh dk ehosB eoB dh Ekt/ I ny"sh ;zs eZuhnK fgbhnK<br />

ouBktK gVQe/ ;zrs ns/ ;fsr[o{ ih dk ;ao/nkw fBokdo eod/ jB. r[o{ ;kfjpkB<br />

tZb'I fdZs/ nBzs goT[geko ft;koe/, nkgD/ s'I gfjbK j' u[Ze/ v/o/dkoK d/ ;'fjb/ rkJh<br />

iKd/ jB. id'I fe n;bhns ftu T[jBK G{sg{ot v/o/dkoK ftu fpnkB ehsk frnk<br />

e'Jh r[D BjhI j[zdk. ;N/iK s/ pVh YhmskJh Bkb M{m p'fbnk iKdk j?. ehosBhnK<br />

ftu eEk dk wkfjo e'Jh ftobk j?. go pj[s/ okrh eEk tfynkB dk MZ; g{ok Gh<br />

eoB bZr g?Id/ jB. fco p/o;hnK s/ p/-f;o g?o dhnK ejkDhnK ;[Dk e/ nkgDh<br />

neb dk fdtkbk ;G d/ ;kjwD/ eZYd/ nkw t/y/ ik ;ed/ jB. w"i{dk ehosBh<br />

ifEnK ftu'I, GkJh jopz; f;zx irkXoh tkb/, pbftzdo f;zx ozrhbk (uzvhrVQ) ns/<br />

GkJh uoBihs f;zx (bkb) tZb'A nkgD/ ehosB dh nkV ftu nfijhnK M{m dhnk<br />

gzvK (g"okDe eEktK), f;ZyK nzdo Xe/bhnK ik ojhnK jB, fiBQK dk nzs gkoktko<br />

e'Jh BjhI. fiBQK d/th d/tfsnK B{z r[opkDh w{b'I oZd eodh j?, i' e/tb ebgDk s/<br />

nXkos jB. i' nDftfrnkBe jB, T[jh gZEo i[Zr dhnK M{mhnK gzvK f;Zy wBK<br />

nzdo Xe/bD dk pZio gkg ehsk ik fojk j?. pkeh v/o/dko ;kX s/ Ne;kbK tkb/<br />

sK pj[s bzw/ ;w/ Is'I f;ZyK B{z r[wokj eod/ nk oj/ jB. fJj ;ko/ @@Xowh @@Xowh g[oy##<br />

g[oy##<br />

i[ i[ j'J/.<br />

j'J/.<br />

[179]


3H r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ ;opZs wB[Zy wkso B{z nkgDh fgnko rbteVh<br />

ftu b? e/ ;wki ftu c?fbnk iksgksh e'jV w[ZY'I oZd eo fdZsk. jo fJB;kB B{z<br />

pokpo dk doik fdZsk. d;w gks;akj B/ yzv/ eh gkj[b d/ e/ ;zg{oDsk dh w'jo<br />

bk fdZsh. N[efVnK ftu tzvh j'Jh ewia'o ;fGnsk B{z J/esk d/ skesto ;{so ftu<br />

go'D dk ;cb ekoi ehsk. w;zd g[Dk, ;yFh v/o/dkoh, nkg' nkgDk ihtB Yzr,<br />

w{b'I oZd eoe/ r[ow[y iK ykb;k pDkfJnk. go nZi uko/ pzBQ/ f;Zy xZN v/o/dko<br />

w;zd pj[s/ Biao nk oj/ jB. fizB/ e[ f;Zy fd;d/ jB fJj @@r[o{ e/ xZN s/ ;kXK<br />

e/ fiankdk## jB. e'Jh nkgD/ nkg B{z GkJh wodkBk dh pz; d; fojk j? s/ e'Jh<br />

;'Yh p/dh pD e/ r[o{ ;kfjpkB dk T[ZsokfXekoh j'D dk Y'b fgZN fojk j?. fit/<br />

I fe GkJh ;opi's f;zx (p/dh-T{B/ tkb/) r[o{ BkBe ;kfjp ih dh u"XthI n"bkd j'D<br />

dk gNk rb ftu gkJh fcod/ jB fco sK g[fb; nca;o (;kpek) feoB p/dh ns/<br />

fcbwh Bkuh wzdok p/dh Gh ;opi's f;zx p/dh dhnK jh fo;as/dko j'JhnK. S/t/<br />

I gks;akj ih dk fJZe pjkdo f;Zy j'fJnk j? GkJh fpXh uzd. y[droia v/o/dkoK B/<br />

nkgDh rZdh tZyoh ubk bJh j? fpXhuzdhJ/. ;/tk gzEh ;zgodkfJ B/ nkgDk fgS'eV<br />

GkJh xBZJhnk ih Bkb ik fugekfJnk. fJe j'o v/o/dko bkD/ B/ gfjbK GkJh wBh<br />

f;zx Bkb nkgDk fo;ask rzfYnk. fco ;Zso d/ djke/ ftu X'ph gNek wko e/ GkJh<br />

wBh f;zx B{z p/dktk d/ e/ pkpk dhg f;zx B{z nkgDk gfjbk w[yh x'f;as eo fdZsk.<br />

id'I fe fJfsjk;e ;ZukJh fJj j? fe Ne;kb Bk r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ GkJh wBh<br />

f;zx ih okjhI ubkJh j? s/ Bk jh pkpk dhg f;zx ih okjhI. Ne;kbhnK dk fjwkbk<br />

gops fiZvk M{m j[D pj[sh d/o BjhI uZb/rk. d;w gkfs;akj ;w[Zu/ ykb;k gzE B{z<br />

fJZe fij/ nfXeko d/ e/ rJ/ ;B, Bk fe rZdhnK ubk e/ rJ/ ;B.<br />

4 ;zB 1984 s'I Ne;kb tkb/ @@n;bh @@n;bh d;w d;w gkfs;akj gkfs;akj d/ d/ ;ki/ ;ki/ fBtki/ fBtki/ f;Zy##<br />

f;Zy##<br />

;ao/nkw jZd doi/ dh YhmskJh Bkb f;Zy e"w B{z r[wokj eod/ nk oj/ jB. jo<br />

o'ia ;?IeV/ tkoh r[o{ rqzE ;kfjp ih dh gktB jia{oh ftu jikoK bZyK d/ fJeZmK ftu<br />

e[co s'fbnk frnk, @@pkpk @@pkpk ioB/?b ioB/?b f;zx f;zx uVQdh uVQdh ebk ebk ftu ftu j?##. j?##. Ne;kbhnK d/<br />

N[eVp'u p[bko/ f;Zy ;N/iK s/ pkjtK T[bko T[bko e/ nkyd/ oj/- @@i' @@i' @@i' ftnesh ftnesh fJj fJj<br />

fJj<br />

efjzdk j? fe pkpk ioB?b f;zx ;ajhd j' frnk j?, T[; dh ihG ftu nfij/ ehV/<br />

ehV/<br />

g?Dr/ g?Dr/ i' i' edh edh woBr/ woBr/ jh jh BjhI, BjhI, u{zv u{zv u{zv u{zv yKd/ yKd/ ofjDr/ ofjDr/ HHHH. HHHH. fJjBK dk thj ;kb<br />

[180]


sZe fojk @@ezw ubkT{## Ne;kb w[yh GkJh mke[o f;zx @@pqjw @@pqjw frnkBsk## frnkBsk## dh wjkB<br />

T[u nt;Ek ftu'I gqtuB eodk fojk fe @@w?I @@w?I s[jkB{z s[jkB{z pkpk pkpk ioB?b ioB?b f;zx f;zx f;zx dh dh pKj pKj cVk cVk<br />

cVk<br />

e/ e/ jh jh woKrk##.<br />

woKrk##. T[; dh nkgDh pqjw frnkBsk Gh gJh y{j ftu, pkpk ioB?b f;zx<br />

B{z Gh fJjBK eZy'I j"bk eo fdZsk. Bkb fJjBK d/ fgSbZrK B/ Gh nkgDh fJZias b[jk<br />

bJh j?. gfjbK fJZe' v/o/ ftu'I tZv/ T[gZdo s'I pknd pqjw frnkBsk d' N[efVnK<br />

ftu tzvh rJh ;h. frnkBh w'jD f;zx fJe gk;/ s/ frnkBh eosko f;zx d{i/ gk;/. fJZe<br />

v/ok fGzvoK (w'r/ B/V/) d{ik v/ok wfjs/ u"e fty/. j[D GkJh mke[o f;zx d/ ubkDk<br />

eoB s/ pqjwfrnkBsk dhnK fco d' Y/ohnK g? rJhnK, fJe gk;/ GkJh okw f;zx<br />

@@gZek @@gZek w[yh##. w[yh##. d{i/ gk;/ GkJh joBkw f;zx @@ezw @@ezw ubkT{## ubkT{## ubkT{## w[yh. fJZeh ;kb s'I M{m<br />

p'b e/ ni/ sZe fYZv BjhI Gfonk fJjBK tZv/ pqjwfrnkBhnK dk< fJe iawkBk ;h<br />

fe f;Zy dh ikB Gkt/ I ubh ikt/ go M{m BjhI p'bdk ;h. iwhBK s/ fo;as/dkohnK<br />

dk ;Zu' ;Zu fBskok r[o{ rzqE ;kfjp dh ji{oh ftu j[zdk ;h. e'Jh M{mk pzdk r[o{<br />

dh e;w BjhI yKdk ;h. nkj gkg dh p/Vh ftu ;tko Ne;kbhJ/ wBw[ZyK B/ r[o{<br />

dh ji{oh ftu M{m p'bD d/ ;ko/ foekov wks gk fdZs/ jB. f;Zy wBK ftu'I r[o{<br />

dk fBowb G? ysw eotk fdZsk j?. eh f;Zy Xow p; co/phnK s/ M{fmnK dk Xow<br />

jh pD frnk j? < nkgD/ nkg B{z f;ZyK d/ tZv/ u"Xoh (iE/dko) nytkD tkb/ fJjBK<br />

b'eK B{z e'Jh ;iak d/ ;edDr/< eh nfij/ b'e jh gzE d/ ;dk Xow w[yh pD/<br />

ofjDr/<<br />

Ne;kb tkfbnK tZb'I fgSb/ ;Zso ;kb s'I @@f;Zy ofjs wfonkdk## wzBD<br />

s'I g{oh soQK prkts ehsh j'Jh j?. frnkBh r[opuB f;zx nkgDh fbyh feskp<br />

@@r[opkDh gkm do;aB## d/ gzBk BzL 41 s/ fbydk j?- @@r[o{ r'fpzd f;zx ih e'b<br />

fJe r'ji eEk dh g'Eh j'fJnk eodh ;hHHHHHH##. Bk e'Jh r'ji g'Eh ed/ ;h Bk nZi<br />

j?.frL r[opuB f;zx B/ nkgD/ rg"fVnK B{z ;Zu ;kps eoB bJh fyZu X{j e/ d;w<br />

gkfs;akj B{z Gh Bkb Fkwb eo fbnk. r[o{ BkBe ;kfjp ih d;t/ I ;o{g ftu g[Zi<br />

e/ eh nkgD/ ;s wkor (r[opkDh) s'I GNe rJ/ ;B< ih BjhI w/o/ ;fsr[o{ ih B/<br />

r[opkDh s'I T[bN (efjDh s/ eoBh fJe;ko) fJe ;apd Gh edh w[ykofpzd s'I BjhI<br />

T[ukfonk. Ne;kbhnK B/ nekb sys tZb'I gqtkfDs @@ofjs wfonkdk## tZb fgZm<br />

eoe/, nkgDh v/o/dkoh tkbh (pqkjwDh eow eKv gkyzv ikb) wfonkdk pDk bJh.<br />

[181]


T[go'I gkg eow fJj ehsk fe fJ; gkyzv d/ fbykoh (r'ji g'Eh) d;w gkfs;akj<br />

ih B{z x'f;as eo fdZsk. Bkb jh fJj e[co Gh s'fbnk frnk fe ;kvh (Ne;kb)<br />

wfonkdk @@;hBk @@;hBk p;hBk p;hBk r[o{ r[o{ r'fpzd r'fpzd f;zx f;zx ih ih s'I s'I ubh ubh nk nk ojh ojh j?##. j?##. pZio pZio gkg gkg BjhI<br />

BjhI<br />

sK sK j'o j'o eh eh j?< j?< fJj fJj ;ko/ ;ko/ Xowh Xowh g[oy g[oy jB jB Bk Bk <<br />

<<br />

i{B 84 ftu dopko ;kfjp s/ c"ih jwb/ s'I b? e/ 31 nr;s 1995 (p/<br />

nzs f;zx w[Zy wzsoh d/ woB sZe) sZe, gzikp B{z y{B d/ dfonk ftu v'fpnk frnk.<br />

xo xo bKp{ bZr/, t?D gJ/ T[ikVk j'fJnk. e[ZM ny"sh ykVe{ (n;b ftu ;oekoh<br />

fpZbhnK) gSkD pdb e/ pd/;aK ftu ub/ rJ/. Gkosh y[chnk J/iz;hnK dh Ffj ns/<br />

;ogq;sh Bkb fJjBK nB/e jZEezv/ tos e/, r[od[nkfonK s/ epia / iwk bJ/.<br />

;aKswJh Bhsh tkb/ gqpzXeK B{z ngwkBs ehsk frnk. ;oekoh NkT{N iK eKro;h<br />

nky e/ pdBkw ehsk frnk. eJh EktK s/ r[od[nkfonK dk gqpzX r[zvkrodh Bkb<br />

y'fjnk frnk. T[; s'I pknd F[o{ j'fJnk d"o r[o{ dhnK r'beK B{z p/ofjwh Bkb<br />

b[ZND dk. fJjBK ny"sh ykVe{nK tZb'I g?;k t;{b eoB bJh e[M c[owkB ikoh ehs/<br />

rJ/ -<br />

(T) ykfb;skB dh gqkgsh bJh jfEnko yqhdD/.<br />

(n) ykVe[{nK tZb'I bVh ik ojh bVkJh ftu :'rdkB gkT[Dk.<br />

(J) wko/ rJ/ ykVe{nK d/ gqtkoK dh wZdd eoBh.<br />

(;) rohp gqtkoK dhnK pZuhnK d/ ftnkj eoB/.<br />

(j) ;e{b ekbi s/ j;gskb y'bQD/.<br />

(e) ykVe{nK tk;s/ uzr/ tehb eoB/ s/ w[eZdw/ bVB/.<br />

(y) ykfb;skB (ibktsB) ;oeko d/ gqXkB wzsoh ok;aNogsh ns/ tiaho wzvbh<br />

dhnK sBykjK.<br />

(r) Gkos ;oeko fto[ZX EK EK w[}kjo/ eoB/.<br />

(x) Bro ehosB eYD/, r[og[opK s/ nghbK eoe/ j'o g?;k wzrDkHHHHHHHHH.<br />

T[go tofDs YzrK d[nkok ;aoXktkB feosh f;ZyK Bz[{ pVh p/ ofjwh Bkb<br />

b[ZfNnk frnk. j'o sK j'o yk; tZv/ fJeZmK tes okrhnK YkvhnK ns/ eEk tkueK<br />

Bz{ ;N/i s/ ;zrs tZb'I fdZsh rJh wkfJnk Gh jVZg eoB' ;aow BK ehsh rJh. fiBQK<br />

rZbK dk T[go fiaeo ehsk frnk, T[BQK EktK$ftneshnK tk;s/ c[ZNh e"vh BjhI gj[zuh.<br />

[182]


jK ykfb;skB d/ nkg[z{ pD/ u"XohnK d/ p?Ie p/ Ib?I I; tXd/ rJ/. eJh eJh e'mhnK<br />

iwhBK ekoK d/ wkfbe pDd/ rJ/. nkgD/ gfotkoK s/ fo;as/dkoK Bz{ pd/;aK ftu ;?N<br />

eotkT[Id/ rJ/.nkw f;Zy pd/;aK ftu b[NhId/ oj/ s/ gzikp ftub/ f;Zy T[;/ soQK d[Zy<br />

G'rd/ oj/, i/bQK ftu ;Vd/ oj/. nfij/ b[N/o/ BK gfjbK ykfb;skBh ;B BK nZi<br />

jB. BK fJBQK e'b e'Jh GftZy dh o{g o/yk j?.<br />

7H Xow tZb'I nDikD go nzBh ;aoXk ftu @@Xow## @@Xow## ewk oj/ f;ZyK Bz{ d{ih<br />

tZvh fXo i' d't/ I jZEhI b[ZNdh nk ojh j? (s/ nZi Gh b[ZN ikoh j?) T[j j? ;kX bkDk.<br />

fsnkr dk T[gd/;a eoB tkb/ ozr pozr/ ;kX eo'VK ftu y/Y oj/ jB. frq;s s'I<br />

T[gokw @@pqjw @@pqjw frnkBh## frnkBh## NZpodkoK Bkb'I jiakoK r[DK tZX fjo;h bkbuh gqsZy fd;<br />

oj/ jB. @@dkB## @@dkB## okjhI gob'e ;cbk eoB d/ ;zx gkVt/ I T[gd/;a eoB tkb/, nkgD/<br />

Xow GoktK dk y{B fBu'V e/ fJeZso ehs/ rJ/ nEkj XB okjhI y{p @@nkgDk<br />

@@nkgDk<br />

b'e##;ztko b'e##;ztko oj/ jB. Gkt/ I pj[ frDsh ;kXK B/ r[opkDh T[gd/;aK dh T[bzxDK eoe/<br />

frq;s Xow tZb'I w{zj w'fVnk j'fJnk j?. go bkbuh sK fJj b'e nkw frq;shnK<br />

Bkb'I jiakoK r[DK fiankdk jB. v/o/ mkm e'mhnK, wfjzrhnK ekoK, J/H;hH o{w,<br />

nkbh;akB u'b/ p?vZ, eki{ fg;s/, pdkw s/ cb. E[be E[be eodhnK Gkoh Goew<br />

r'rVK. i' nEkj wkfJnk fJBQK B/ Xow d/ BK s/ f;ZyK s'I b[ZNh j?, T[j ;koh fJBQK<br />

dh fBZih ikfJdkd j?. e'Jh wkJh dk bkb iK ekBz{B ;kX Bz{ v/o/ s'I tZy BjhI eo<br />

;edk, T[j Gkt/ I fi; soQK ih ukj/ T[; ikfJdkd dh tos'I eo/.<br />

8H d/;a-ftd/;a ftu t;dhnK f;Zy iE/pzdhnK B[z{ T[iZV/ gzikp bJh wro wZS<br />

tkb/ jzM{ pjKfdnK pj[s tko ;[fDnk t/fynk j?. GftZy dh o{g o/yk T[bhe e/ f;Zy<br />

e"w Bz{ pj[gosh r[bkwh ftu'I eZYD bJh e'Jh ekoi ftXh BjhI T[bheh rJh. f;Zy<br />

o{g tkb/ ;kXK$f;ZyK Bz{ (wkB f;zx g/ot/ tkbk ns/ gkoNh) T[Vh;k ftu nkJ/ ;w[zdoh<br />

s{ckB ghVsK dh sebhca B/ ftnke[b eo fdZsk. T[j bZyK wD nzB dkDk, ezpb,<br />

fp;so/, pkbD dtkJhnK b? e/ T[Vh;k oki ftu b'VtzdK dh @@vkYh ;aoXk## Bkb<br />

;/tk eod/ oj/. r[ioks d/ G{ukb ghVQsK dh yapo gVQe/ f;Zy iE/pzdhnK dh ns/<br />

@@;zsK## dh BhIdo nb'g j' rJh. T[BQK nghbK eoe/ p/nzs XB wkb fJeZso ehsk.<br />

jiakoK NoZeK s/ ;wkB bZd e/ d[fynko/ r[ioksh G{ukb ghVsK dh ;/tk ftu ik jkio<br />

j'J/. n? n? w/oh w/oh e"w e"w d/ d/ wbkj', wbkj', ;zs' ;zs' ! ! s[jkBz{ s[jkBz{ gzdoK gzdoK ;kb ;kb brksko brksko brksko gzikp gzikp ftu'I ftu'I T[md/<br />

T[md/<br />

[183]


Kp{ bKp{ Biao Biao Bk Bk nkJ/. nkJ/. xo-xo xo-xo ftbedhnK ftbedhnK wktK wktK G?DK G?DK d/ d/ eb/ik eb/ik ftzBd/ ftzBd/ t?D t?D ;[DkJh<br />

;[DkJh<br />

Bk Bk fdZs/. fdZs/. o[b o[b rJhnK rJhnK wk;{w wk;{w fiazdK, fiazdK, fBZe/ fBZe/ pkbeK pkbeK d/ d/ jT[e/ jT[e/ jT[e/ jzM{ jzM{ jzM{ Gh Gh Gh Bk Bk Bk fd;/. fd;/. fd;/. p}[or<br />

p}[or<br />

p}[or<br />

pkfpnK pkfpnK dhnK dhnK g[fb; g[fb; ;N/;aBK ;N/;aBK ftu ftu p[ZuVK p[ZuVK tZb'I tZb'I bZEhnK bZEhnK gZrK gZrK s/ s/ g[NhIdhnK g[NhIdhnK ;c?ad<br />

;c?ad<br />

dkjVhnK dkjVhnK Gh Gh BK BK fd;hnK. fd;hnK. p; p; T[Vh;k T[Vh;k d/ d/ s{caakB s{caakB ghVs, ghVs, r[ioks r[ioks d/ d/ G{ukb G{ukb ghVQs<br />

ghVQs<br />

Biao Biao nkJ/ nkJ/ jB. jB. iK iK fco fco ;[Bkwh ;[Bkwh bfjoK bfjoK d/ d/ wko/ wko/ fd; fd; gJ/ gJ/ jB. jB. fJB;kBhns fJB;kBhns d/ d/ Bks/<br />

Bks/<br />

;koh ;koh ;koh d[BhnK d[BhnK d[BhnK d/ d/ d/ wB[Zy wB[Zy wB[Zy ;kv/ ;kv/ ;kv/ nkgD/ nkgD/ nkgD/ G?D G?D G?D Gok Gok Gok jB. jB. jB. go go go nkgfDnK nkgfDnK nkgfDnK Bz{ Bz{ Bz{ wod/ wod/ wod/ ftbed/<br />

ftbed/<br />

SZv SZv e/, e/, p/rkfBnK p/rkfBnK dk dk fceo fceo eoBk eoBk w{oysk w{oysk s'I s'I f;tkJ/ f;tkJ/ j'o j'o eh eh j?<<br />

j?<<br />

XV/pzdh s'I T[go T[me/ r[ow[yh ihtB pshs eo oj/ ftdtkB r[of;ZyK dh<br />

fJe gVskbhnk ew/Nh (efw;aB) pD/. Xow d/ Bkw s/ p'fbnk frnk nfwDtk M{m,<br />

ns/ ;zrsK s'I b[ZN/ rJ/ p/fj;kp/ XB dh rfjokJh Bkb gVskb eo/. Bkb jh x'ythI<br />

Biao Bkb fJj goy/ fe d/;a ftd/;a ftu nkg{z pD/ p?m/ f;ZyK d/ u"XohnK B/ fezBk<br />

g?;k ;jh EK s/ g[ukfJnk s/ feBK yk e/ veko wko rJ/. ykVe{ tkd s'I gfjbK fJBQK<br />

dhnK ikfJdkdK, iwQK g{zihnK fezBhnK ;B. ;aoXkb{ f;ZyK s'I nB/e sohe/ g?;k b[ZN<br />

e/ fezBhnK iawhBK$e'mhnK pDkJhnK jB. fJBQK d/ ewkJh d/ ;kXB eh ;B, ;G<br />

gVskb ehsh ikt/. i/ edh fJ; soQK j' ;e/ sK gsk bZr/ fe wbe Gkr' T[BQK<br />

;fwnK ftu fes/ fJZe nZXk ;h. T[;Bz{ Gh r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ m'ethI fcNeko<br />

gkJh ;h. nZi wbe Gkr'nK dk nzs gkoktko jh BjhA I. s/ r[o{ BkBe tork bkjDsK<br />

gkT[D tkbk Gh e'Jh BjhI fojk brdk. f;sw dh rZb fJj fe r[o{ BkBe ;kfjp<br />

ih dk Bkw tos e/, T[;/ d/ Xow ;EkB ftu, T[;/ tZb'I py;/ a ;o{g tkb/ fJj d[;aN<br />

eow eo oj/ jB.<br />

@@je[ @@je[ gokfJnk gokfJnk gokfJnk BkBek BkBek T[;[ T[;[ ;{no ;{no T[;[ T[;[ rkfJ..<br />

rkfJ..<br />

r[o[ r[o[ gho gho jkwk jkwk sk sk go/ go/ ik ik w[odko[ w[odko[ B B ykfJ..<br />

ykfJ..<br />

rbh rbh fG;fs fG;fs B B ikJhn? ikJhn? S{N? S{N? ;u[ ;u[ ewkfJ..<br />

ewkfJ..<br />

wkoD wkoD gkfj gkfj jokw jokw wfj wfj j'fJ j'fJ jbkb[ jbkb[ Bk Bk ikfJ..<br />

ikfJ..<br />

BkBe BkBe rbh rbh e{VhJh e{VhJh e[{V' e[{V' gb? gb? gkfJ..##<br />

gkfJ..##<br />

(gzBk-151)<br />

edh ;[fDnk ;h fe tZvh wZSh S'Nh wZSh Bz{ yKfdnK d/o BjhI eodh. fco<br />

;[fDnk fe pqkjwD B/ nkgD/ jh Xow GoktK Bz{ ;dhnK sZe fpBQK feoe b[ZNe/ ykXk.<br />

[184]


fco gfVnk fe w[;bwkBK s/ r'fonK B/ nkgDh fonkfJnk s/ pV/ i[bw ehs/. fJj<br />

;G phs/ dhnK ejkDhnK jB. n;hI T[; tes Bkb'I pj[s ftek; eo rJ/ jK. j'o<br />

e'Jh b[ZN e/ ykDk nZi ;"yk BjhI. f;ZyK d/ u"XohnK (Xkofwe, okiBhfse, gqpzXe,<br />

gqukoe s/ ;kX bkD/) B/ ;"yk okj bZG fbnk. ftofbnK B{z SZv e/ nZi pj[s jh<br />

rbhi sohe/ tos e/ g?;k ewkfJnk ik fojk j?. Xkofwe ;N/iK s/ rZi e/ e[co<br />

p'fbnk ik fojk j?. nkgD/ jh Xow GkJhnK G?DK Bz{ r[zwokj Gh ehsk ik fojk j?.<br />

T[BQK dk y{B Gh vheK bk e/ ghsk ik fojk j?. r[o{ c[owkB fJT[I jB-<br />

BkBe BkBe pdok pdok wkbek wkbek Ghsfo Ghsfo Xfonk Xfonk nkfD..<br />

nkfD..<br />

y'N/ y'N/ yo/ yo/ goyhnfB goyhnfB ;kfjp ;kfjp e/ e/ dhpkfD.. dhpkfD.. (789)<br />

(789)<br />

u'o u'o ;bkj/ ;bkj/ uhs[ uhs[ Bk Bk Ghi?.. Ghi?.. i/ i/ pdh pdh eo/ eo/ sk sk s;{ s;{ B B Shi? Shi? ..<br />

..<br />

u'o u'o u'o eh eh jkwk jkwk Go? Go? Bk Bk e'fJ.. e'fJ.. u'o[ u'o[ ehnk ehnk uzrk uzrk feT[ feT[ j'fJ.. j'fJ.. (662)<br />

(662)<br />

T[xo T[xo rfJnk rfJnk i?;/ i?;/ y'Nk y'Nk Yp{nk Yp{nk Bdfo Bdfo Bdfo ;okck ;okck ;okck nkfJnk..<br />

nkfJnk..<br />

nzsfoikwh nzsfoikwh ;G ;G feS[ feS[ ikB? ikB? T[;s/ T[;s/ ejk ejk SgkfJnk.. SgkfJnk.. (381)<br />

(381)<br />

wBw[y[ wBw[y[ w[rX[ w[rX[ nr? nr? u/s? u/s? BkjhI BkjhI BkjhI d[fy d[fy d[fy bkr? bkr? bkr? gS[skJh..<br />

gS[skJh.. gS[skJh.. (1344)<br />

(1344)<br />

000<br />

000<br />

[185]


gzikp d/ gkDh s/ vkek<br />

gzikp y/sh gqXkB ;{pk j?. ihtB dk nkXko gkDh fJE'I dh gfjbh b'V<br />

j?. g[okD/ ;fwnK ftu e/tb po;ks dk jh ;jkok ;h. ;wK gk e/ dfonktK<br />

ftu'I uV;K (uwV/ s'I pfDnk tZvk v'b) okjhI pbdKI Bkb fyZu e/, gkDh dh tos'I<br />

ehsh ikD bZrh. ;ko/ fJbkfenK dh b'V dfonk d/ gkDh g{oh BjhI eod/ ;B.<br />

fJ; bJh y{j g[ZN/ ikD bZr/. uV; s'I pknd b'j/ dhnK fNzvK tkb/ gqpzX dh<br />

ekY fBebh. y/sh j'o tX/o/ j'D bZr gJh. y{j ftu'I gkDh eZY e/ tos'I ftu<br />

fbnkT[D s/ youk, ns/ fwjBs pj[s eoBh g?Idh ;h. fJ; s'I ;"yk okj ;h<br />

dfonktK Bz{ pzB wkoe/,l BfjoK okjhI y/sK sZe gkDh g[idk eoBk. fJ; Bt/I ezw<br />

dh F[o{nks nzro/iaK B/ 1860 JhL ftu ehsh. bZrGr thj ;kb sZe fJ; tZvh<br />

@@;ojzd## Bfjo dh g[NkJh j'D s/ 1881 JhL Bz{ fJ; ftu gkDh SZfvnk frnk.<br />

wkbt/ d/ bZyK J/eV oep// Bz{ fJ; Bfjo okjhI f;zfink frnk<br />

s/, nZr/ Bkb'I c;bK uzrk bkjk d/D bZrhnK. fJ;/ @@o'gV j?v toe;## s'I fJe<br />

@@pkohfp;s d[nkp## Bfjo eZYh rJh. fJ; Bkb d[nkp/ d/ ft;akb fJbke/ Bz{<br />

gkDh gqkgs j'fJnk. c;bK dk MkV tfXnk.<br />

;zB 1947 s'I ekch ;wK gfjbK fJZe nzro/i nc;o B/ f;aeko eod/<br />

tes wfj;{; ehsk fe fJe pzB wkoe/, v?w pDkJ/ ikD dh pj[s ;zGktBk w"i{d<br />

j?. ;zB 1950 s'I 1957 sZe, fJ; gqki?eN s/ Gkos ;oeko B/ ezw pV/ i'ao ;'ao<br />

Bkb ehsk. fJ; gqki?eN Bz{ GkyVk Bfjo eoe/ ikfDnk frnk. fJ; dh bzpkJh<br />

S/ ;" feb'whNo s'I th tZX jh pDdh j?. i' r'fpzd ;kro v?w s'I trdh j'Jh<br />

;ojzd B/V/ fJ; dhnK d' ;akyktK pD iKdhnK jB. j?okBh dh rZb fJj j? fe<br />

gzikp ftu'I fJj Bfjo pj[s bzwK o;sk s?j eodh j'Jh, jfonkD/ ftu dkyb<br />

j' iKdh j?. gzikp Bz{ fJ; ftu'I s[gek gkDh BjhI fdZsk iKdk. fe;/ EK fJ; ftu'I<br />

gzikp bJh ;kJhcB eZY e/, BfjoK ;{J/ iK ykb/ BjhI pDkJ/ rJ/. ;kok gkDh<br />

f;Xk jfonkD/ ns/ oki;EkB Bz{ G/i fdZsk. GkyVk Bfjo pDkT[D tes uko ;"<br />

c[ZN u"VkJh ftu iawhB, w[Zy pzB s'I F[o{ j' e/ ;ko/ gzikp ftu'I dh S/ ;"<br />

[186]


feb'whNo ftubh Xosh, gzikp d/ fe;kBK s'I y'j bJh. T[; tes bko/ fJj<br />

bkJ/ rJ/ fe s[jkBz{ c;bK bJh fizBK ukj'r/, gkDh fdZsk ikt/rk. fJE'I d/ fe;kB<br />

Bz{ fJe p{zd gkDh GkyVk ftu'I BjhI fdZsk frnk. Bfjo Bek Be Goh tr ojh<br />

j[zdh j?. gzikp dk fe;kB ngDhnK c;bK Bz{ ;[Ze ojhnK t/y e/, jzM[{ pjk fojk<br />

j[zdk j?.<br />

id'I (1957) gzikp dh fjZe s/ w/jbdh GkyVk nZr/ bzxkdh j'Jh,<br />

jfonkD/ s/ oki;EkB d/ y/sK Bz{ ;o;pi pDk ojh ;h. gzikp d/ ftbe oj/<br />

fe;kBK Bz{ y{j bkT[D bJh eoi/ fdZs/ rJ/. y{j fijVk sd'I pbdkK Bkb ubdk<br />

;h. fi; Bz{ tkj[zd/ j'J/ pbdK ns/ fe;kBK dk j[bhnk ftrV iKdk ;h. nZr/<br />

y/sK ftu Gh ;kok fdB ygkJh eoe/, v/Y d' ftZx/ c;b Bz{ jbek fijk gkDh<br />

brdk ;h. u"E/ fdB c;b fco gkDh Bz{ so; ojh j[zdh ;h. w/oh nkgDh ;[os<br />

nzdo fJj ;kok wkiok tkgfonk, w?I y[d t/fynk j?. fizBK BfjoK ftu shj ukbh<br />

;kb gfjbK edh edkJh gkDh trdk, c;bK sZe gj[zu iKdk ;h. w"i{dk ;w/<br />

I ftu T[j ;kohnK BfjoK jw/;ak gkDh tb'I ykbh j[zdhnK jB. i' S'N/ ;{J/<br />

fBebd/ ;B, T[j sK j"bh-j"bh pzd jh j' rJ/ jB. b'eK B/ tkj e/ y/sK ftu<br />

;akfwb eo bJ/ jB. ;fjoK d/ B/V/ epik eoe/, xo/b{ tos'I ftu b? nKd/ jB.<br />

o'gV s'I fBebD tkbh ;ojzd Bfjo dh fJe ;akyk, d'okj/ B/fVUI bzv/ fgzvK s'I,<br />

tZy j'e/, b[fXnkD/ ftudh bzxdh j?. w?I y[d t/ydk fojk jK, fJj e/tb po;ks<br />

d/ fdBK ftu pzd j'fJnk eodh ;h, iK ;ckJh eoB ;w/I pzd eod/ ;B. toBk<br />

;kb ftu d; wjhB/ iao{o trdh ;h. w"i{dk ;w/I ftu fJj Bfjo d' wjhB/ gkDh<br />

b? e/ nkT[Idh j? s/ d; wjhB/< y[ad fgnk;h wodh j?, y/sK Bz{ gkDh feE'I<br />

fgnkt/rh< d[ydkJh gfjb{ fJj Gh j? fe Bfjoh gkDh dh gqkgsh tk;s/, e'Jh<br />

tZvh b'e bfjo, g?dk BjhI ehsh rJh. ftdtkB spek rcbs ftu ;[Zsk j'fJnk<br />

j?. okiBhfse b'e p/JhwkB jB. gzikp dk okyk< e'Jh BjhI j?.<br />

id'I nBki dh b'V tZX rJh, Gkos d/ gzikj gqsh;as b'e G[ywkoh d/<br />

feBko/ ik gj[zu/, sK Gkos ;oeko Bzz[{ @@ghHn?bH 480## nsh ;aowBke ;wM"sk<br />

eoe/, nwohek s'I eDe yohdDh gJh. fJj T[j eDe ;h i' T[E/ e/tb gF{nK<br />

Bz{ ytkJh iKdh ;h. nwoheBK d/ x'V/, rktK, wZMK s/ Gkos ftub/ wB[Zy, fJe<br />

[187]


pokpo< tkj @@w/o/ Gkos wjkB## BjhI oh;K s/ohnK. fJe BthI ;ehw sfjs fco<br />

fe;kBK Bz{ p'o bkT[D ns/ fJziD yqhdD tk;s/ eoi/ d/D/ F[o{ eo fdZs/. fJ;<br />

soK ;'e/ d/ ;skJ/ fe;kBK B/ XVk XV eoi/ u[Ze e/ p'o bkJ/, fJziD yqhd/.<br />

Bfjoh gkDh i' w[cs d/ Gk (nsh ;;sk) fwbdk j?, T[;Bz{ y'j e/ gzikp d/<br />

fe;kBK Bz{ pj[sh w[;aZes tkbk s/ bZe s'VB tkbk youhbk okj nyafsnko eoBk<br />

fgnk. T[;dh nZXh e[ c;b dh ewkJh s/b ykd, ns/ fJziBK dh yqhd ns/<br />

w[ozws s/ jh ubh iKdh ;h. fJ; s'I wro'I BtK cokv ehsk frnk, fe;kBK BKb<br />

fe wfjzx/ vhiab ns/ fJziB d/ you/ s'I puD dk nk;kB sohek j?, fpibh dhnK<br />

w'NoK brtkT[DhnK. fJ; @@jfo @@jfo uzd"oh##<br />

uzd"oh## (pDktNh uhi) fgZS/ fco fe;kB d"V<br />

fgnk. Gkoh fo;atsK d/ e/, fpibh d/ e[B?eFB fwbd/ ;B, T[j fdZshnK. w'NoK<br />

yqhdhnK. gzikp dk yopKI o[fgnk o[V frnk. fpibh ;dk jh o[;h ofjzdh. w'NoK<br />

d/ Bkb T[jh vhiab fJziD oZyD/ gJ/, sK fe c;b ;[e Bk ikt/. j[D sK jkbs<br />

fJj j? fe gzdoK gzdoK ;kb j' rJ/ fiBK Bz{ w'NoK bJh ;feT{foNh Goh Bz{,<br />

T[jBK dh Gh tkoh BjhI nkJh. T[IR u'DK d/ B/V/ nke/ ;ko/ T[whdtko Bkjo/<br />

i?eko/ s/ bko/ pV/ d/ iKd/ jB.<br />

thj e[ ;kb gfjbK ;oekoh s"o s/ r[opkDh dh fJe gzesh fby e/<br />

goukoh rJh, p'ov bkJ/ rJ/. i' fJT[I ;h-<br />

gfjbk gfjbk gfjbk gkDh gkDh ihT[ ihT[ j?, j?, fis fis jfonk jfonk ;G ;G e'fJ.. e'fJ.. (tko (tko nk;k)<br />

nk;k)<br />

iK<br />

iK<br />

gtD[ gtD[ r[o{ r[o{ @@gkDh @@gkDh fgsk## fgsk## wksk wksk wksk Xos[ Xos[ wjs.. wjs.. (ig[)<br />

(ig[)<br />

r[opkDh dhnK gzeshnK dk ;jkok b? e/ gqukfonk frnk, b'e' ! gkDh<br />

pVk ehwsh j?, nikJhI Bk r[nkU, ;ziw Bkb tos'. gzikp Bz{ fJj gkm gVQk<br />

e/ gkDh jfonkD/ s/ oki;EkB tZb Bz{ s'fonk ik fojk ;h. gkDh @@nikJh## ikD<br />

s'I o'eD bJh, gzikp ftu fJe wfjewk fNT{pt?Zb ekog'o/;aB y'fbnk frnk.<br />

fJ; ftGkr B{z, BfjoK ;{J/ s/ ykb/ gZe/ eoB dk ezw ;"Ifgnk frnk. jikoK<br />

feb'whNo BfjoK s/ ykb/ gZe/ eo fdZs/ rJ/. nca;oK s/ tihoK B/ si'ohnK Go<br />

bJhnK. m/e/dkoK B/ jZE ozr bJ/. ykb/ pj[s S/sh N[ZN rJ/ gkDh s'I fgnk;/<br />

wo rJ/. gZe/ ykfbnK dk fe;kBK Bz{ E'Vk fijk ckfJdk sd'I j'Dk ;h, nro<br />

[188]


T[jBK ftu gkDh nkT[Idk. ykfbnK Bz{ gZe/ eoB dk youk fe;kBK Bz{ gk fdZsk<br />

frnk. @@gkDh @@gkDh fgsk## fgsk## ih ih B/ B/ do;aB do;aB jh jh Bk Bk fdZs/.<br />

fdZs/.<br />

gkDhnK dh nzsook;aNoh ekBz{B w[skpe tzv eoB bJh uzvhrVQ d/<br />

fJe ;[fjod ;ZiD B/, gzikp s/ jfonkDk jkJh e'oN ftu, @@b'e fjs## gNh;aB<br />

dkfJo eo fdZsh. fJj noih (ckJhb) fJe iZi e'b ftuko bJh g[idh, e[M<br />

fdBK s'I pknd, fpBK e'Jh fNgDh d/ nZr/ ;oek fdZsh iKdh. uko e[ ;kb gzikp<br />

dh fe;ws Bkb i[Vh, fJj wjZst g{oB ckJhb, eufjohnK d/ nzdo ;cao eodh<br />

ojh. fJsB/ Bz{ jkJhe'oN ftu fJe Bt/I iZi, ;odkoHHHHHHHHHH;zXktkbhnk dh<br />

fB:[esh j' rJh. id'I T[jh gkDhnK tkbh ckJhb ehVh ukb/ ubdh j'Jh ;qL ih<br />

d/ w/i s/ nkD Y[Zeh. T[jBK t/yh goyh, ikfJik fbnk s/ ;[DtkJh bJh sohe<br />

gk fdZsh. ;kEh iZiK B/ tofink, fJj @@rbsh## Bk eo'. fJ; cBhno Bkr dh<br />

gNkoh Bk y'b'. ;odko ih s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk. ;r'I fdqVsk Bkb T[jBK<br />

efj fdZsk, fe w?I fJ; e/; Bz{ feBko/ bk e/ jh ojKrk. e[M jh fdBK nzdo<br />

;[gohw e'oN tZb'I c?;bk o'e b?D dh @@;yas jdkfJs## nk rJh. ;qL<br />

;zXktkbhnk Bk o[e/. ;[gohw e'oN d/ uhc i;fN; ;kfjp ih B/ ;ko/ fB:wK Bz{<br />

T[bzx e/ fJj ckJhb fdZbh wzrtk bJh. j'o bZyK ckJhbK d/ j/mK dcB eo<br />

fdZsh rJh. thj ;kb s'I fJ; Bz{ jtk sZe BjhI brD fdZsh rJh. s/ ;L<br />

;zXktkbhnk i;fN; ;kfjp gzikp d/ gkDhnK ftu o'jV e/ (pdbh eoe/)<br />

skfwbBkv{ G/i fdZsk frnk. ypodko ! i/ fe;/ B/ gzikp d/ jZeK dh rZb ehsh<br />

gzikp d/ Gb/ tkbk fJB;kca ehsk. pdbh eo d/Dh sK ;G s'I S'Nh fijh ;aik<br />

j?. fJ; s'I tv/ohnK ;iktK nDrfDs ni/ okythnK jB. @@;s: @@;s: w/t w/t i:s/##<br />

i:s/##<br />

gkDhnK d/ e[dosh fB:w (ns/ nzsook;aNoh ekBz{B) d/ y'ih ftdtkB<br />

gq'L fw;b ns/ iBob thbQo (nwoheh) B/ pj[s fwjBs s'I pknd 400 gzfBnK<br />

dh fJe g[;se 1967 ftu SgkJh ;h. fJj feskp Gkosh dfonktK dh tzv pko/<br />

;G s'I tXhnk wzBh rJh. dfonkJh gkDhnK Bkb ;zpzXs w;b/ fJ; feskp s'I<br />

;//X b? e/ ;[bMkJ/ ik ;ed/ jB. wjkokik pjktbg[o, ns/ rzrk Bro d/ oki/<br />

Bkb ;zB 1918 ftu, ns/ ;szpo 1920 Bz{ d' tko gkDh gqkgs eoB d/ ;wM"s/<br />

j'J/. T[jBK d't/I jkewK B/ gzikp s'I gkDh w[Zb T[sko e/ fbnk ;h. Gkt/I ;ko/<br />

[189]


Gkos ftu oki sK r'fonK dk jh ;h. ;sb[i iwBk fbze Bfjo (n?;HtkJhHn?b)<br />

pDkT[D s/ Gkos ;oeko eo'VK o{g? popkd eo u[Zeh j?. fJ;/ Bfjo dk BhIj<br />

gZEo (1982) i' fJzdoK rKXh B/ oZfynk ;h. fJ; gzikp wko{ BhIj gZEo B/, gkDh<br />

sK Gkt/I n?;HtkJhHn?bH okjhI BjhI fbnk. gzikp Bz{ y{B d/ dfonk ftu iao{o v'p<br />

fdZsk. gkDh y'j/ ikD d/ o'; tZi'I nekbh db B/ eg{oh (fiE/ BhIj gZEo oZfynk<br />

;h) s'I Gkos ;oeko fto[ZX w'ouk bk e/, frqcaskohnK dk fprb tik fdZsk.<br />

fJE'I pdb e/ w'ouk nzfwqs;o ubk frnk. T[Xo GkJh ioB?b f;zx B/, GkJh<br />

nwqhe f;zx s/ GkJh mkok f;zx dh BkikfJia frqcskoh d/ fto'X ftu, @@w'ouk##<br />

bkfJnk j'fJnk ;h. nzfwqs;o gjz[u e/ d't/I @@w'ou/## fJeZm/ j' rJ/. fBs fdB<br />

frqcskohnK j'D bZrhnK. nekbh db B/ Gkos ;oeko fto[ZX, Bk fwbtosD<br />

eoB dh sohe fwE fdZsh. fJ; s'I r[Z;k yk e/, fJzdok rKXh B/ gzikp s/ c"iK<br />

ukjV fdZshnK. f;ZyK dh spkjh r[oXkwK dk ftBk;a. ykVe{nK dk T[Gko, Gkosh<br />

c"iK tZb'I gzdoK e[ ;kb sZe f;Zy B"itkBK dk pVh p/ofjwh Bkb f;aeko ehsk<br />

iKdk fojk. e/tb gkDh wzfrnk ;h, T[j Gh @@nkgDk gkDh##. p/rkBk jZe BjhI<br />

ukfjnk ;h. ;w/I ;w/I dk c/o j?. fJe T[j iawkBk ;h fe w[rb ikpoK Bz{ f;ZyK<br />

B/ b'j/ d/ uD/ upkJ/. npdkbh s/ d[okBh d/ g?oK j/m nZr pkb fdZsh. pzB<br />

bikJhnK ik ojhnK w[fNnkoK tkg; fbnKdhnK. r'fonK Bz{ nfij NZeo/ fe<br />

@@;akj @@;akj w[jzwdk w[jzwdk f;zxK f;zxK B/ B/ r'fonK r'fonK d/ d/ tKr tKr fBzp{nK fBzp{nK bj{ bj{ fBu'V fBu'V ;[ZN/##, ;[ZN/##, tkbh tkbh jkbs<br />

jkbs<br />

pD pD rJh. rJh. go go nZi nZi f;Zy f;Zy e"w e"w nkgDk nkgDk gkDh gkDh gzikp gzikp d/ d/ y/sK y/sK tZb tZb BjhI BjhI w'V w'V ;edh.<br />

;edh.<br />

pj[s pj[s gkDh gkDh g[bK g[bK d/ d/ j/mdh j/mdh fBs fBs bzxdk bzxdk ik ik fojk fojk j?. j?. ;kv/ ;kv/ dfonk dfonk ;[Ze/, ;[Ze/, ;kvhnK<br />

;kvhnK<br />

BfjoK BfjoK ;[ZehnK, ;[ZehnK, ;kv/ ;kv/ ;{J/ ;{J/ ykb/ ykb/ ;[Ze/. ;[Ze/. ;kvh ;kvh Xosh Xosh ;[Zeh ;[Zeh c;bK c;bK ;V ;V rJhnK. rJhnK. @@i/<br />

@@i/<br />

fes/ fes/ gkDh gkDh j? j? sK sK e/tb e/tb fe;kBK fe;kBK dhnK dhnK nZyK nZyK ftu. ftu. i/ i/ nZyK nZyK ftu'I ftu'I trd/ trd/ gkDh gkDh Bz{<br />

Bz{<br />

fJe fJe EkJhI EkJhI bzxkfJnk bzxkfJnk ikt/, ikt/, ;akfJd ;akfJd fJe fJe dfonk dfonk pD pD ikD/HHHHHH##.<br />

ikD/HHHHHH##.<br />

gfNnkb/ fiabQ/ dh ;wkDk wzvh d/ B/fVUI, gfjbK tr ojh GkyVk Bfjo<br />

ftu'I, fJe j'o Bfjo eZY e/ (jK;h p[NkDk) fsnko eo bJh j?. gfjbK tr<br />

ojh Bfjo yB"oh sZe, gzikp d/ y/sK ftu'I dh bzxdh j?. j' ;edk j? gzikp<br />

d/ fe;kB edh fJ; Bfjo ftu'I gkDh gqkgs eoB dh e'f;a;a eoB u'oh iK ;hBk<br />

i'oh. ;wkD/ s'I okj pdb e/, fJj Bfjo jfonkD/ ftu dkyb eo fdZsh rJh<br />

[190]


j?. j'o rip gJh 06-06-2001 ftu ;qL gqek;a f;zx pkdb ;oeko ftu wzsoh,<br />

ns/ pkdb d/ fo;as/dko s/ b'e fBowkD wzsoh ;qL nikfJp f;zx w[yw?bg[o B/<br />

fJ; @@wkbtk @@wkbtk wko{## wko{## Bfjo dk BhIj gZEo oZfynk ;h. n?;HihHghH;hH d/<br />

ekoiekoDh d/ w?Ipo i'frzdo f;zx gzioE Bkb ;B. BhIj gZEo s/ d'BK dk BK<br />

gfVQnk ik ;edk j?. @@gzE osB## ;qL r[uoB f;zx N"jVk fJ; gkg eow pko/<br />

T[Zuk ;kj th Bk b? ;e/. nopK gsh ;qL ;[oihs f;zx oZyVk fJ; Bfjo d/ g[Zb<br />

s'I nB/eK tkoh bzfxnk j?. ;qL jofdnkb f;zx okibk d/ p/N/ ;qL irsko f;zx<br />

okibk d/ e'm/ s'I yb' e/ Bfjo ftu'I dh trdk gkDh ;kc fd;dk j?. go fJjBK<br />

b'eK dh nkswk wo u[Zeh j?. j[D ;ko/ gzikp Bz{ ;w;akB xkN G/i e/ bKp{ bk<br />

e/ FkfJd fJj @@;[Zy dh BhId## ;"I ;eDr/. gzikp ftu'I dh tr ojh Bfjo T[go'I<br />

jtk bzx e/, gzikp d/ y/sK tZb edh d' p{zdK gkDh b? nkT[Idh ;h. gzikp dk<br />

e'Jh fgnk;k v'b Goe/ fJ; ftu'I gkDh gh b?Idk ;h. Gkt/I fJj Bfjo fJZNK Bkb<br />

gZeh ehsh j'Jh j?. fco Gh E'VQk E'vQk fo; e/ gkDh gzikp dh Xosh ftu gqt/<br />

;a eo iKdk ;h. vkjfYnK B/ Goh g{oh Bfjo dk w[jkDk jh jfonkD/ Bz{ w'V<br />

fbnk. ;kv/ nkgfDnK B/ nkgD/ okjhI gzikp dh Xosh Bz[{ pzio pDkT[D d/ ekb/<br />

ekoBkw/ dk ekb/ fdB ekbk BhIj gZEo oZy e/ f;ZyK d/ eb/i/ ftu yzio y'G<br />

fdZsk.<br />

GkyVk v?w s'I gkDh oki;EkB d/ fNfpnK se g[ukDk, iK s/ fBoh<br />

w{oysk j?. iK fco ;kfi;a sfjs f;ZyK Bz{ popkd eoB dh :'iBk j?. BfjoK<br />

okjhI jiko whb sZe gkDh id'I ubdk j? sK 25 gqsh;as Xosh ;'y b?Idh j?.<br />

fJsBk e[ jh jtk ftu T[v iKdk j?. fiBK ft;akb o/sb/ fNZfpnK ftu dfonk<br />

roe j' iKd/ jB. xZro Bdh dk p/ pjk gkDh, jo ;kb jzB[{wkBrV d/ fNfpnK<br />

ftu ;wk iKdk j?. fJ; Bfjo GkyVk dk gj[zfunk gkDh, c;bK johnK BjhI eo<br />

;edk. jK !! E'Vk pj[s ghD d/ ezw nk ;edk j?.<br />

oki;EkB dh fJe ;z;Ek B/ fJj ;ot/ fog'oN nyapkoK ftu fdZsh ;h<br />

fe gzikp ftu'I fbnKdk Bfjoh gkDh oki;EkB dk ;ztko e[M BjhI ;fenk. jK<br />

gzikp iao{o T[ZiV frnk j?. gzikp ftubk ;ot/ wfjewk, nkgDh fog'oN nzeVk<br />

ftGkr Bz{ jo ;kb fsnko eoe/ G/idk j?. fJ; nzeVk dcaso ftu gzikp pko/<br />

[191]


jo soK dh ikDekoh j[zdh j?. go Xosh j/mb/ gkDh pko/ fJE/ ;kok foekov<br />

rbs j?. Xosh ftubk gkDh fi; s/ih Bkb j/mK T[sodk ik fojk j?, T[sBk<br />

fbfynk BjhI iKdk. id'I Gkosh fe;kB :{BhnB d/ w[yh fe;kBK d/ fXnkB ftu<br />

fJj rb nkJh. gVskb eoB s/ gsk brk thj s'I gzMh c[ZN gkDh dh ;sk xN<br />

ftykJh rJh ;h. Gkt gkDh j/mK ubk frnk, ;Zso c[ZN, go df;nk frnk<br />

gzskbh s'I gzikj c[ZN. n?vk jB/o<<br />

gzikp d/ w[Zy wzsohnK s'I e/Ido B/ pKj wo'V e/, gkDh s/ vkek wkoB<br />

tor/ g/goK s/ jw/;aK d;syas eotkJ/ jB. fe;/ w[Zy wzsoh dh iawho B/<br />

nzrVkJh Bk bJh, G/vK pD BhthnK gkJh oj/. ;qL nwfozdo f;zx w[Zy wzsoh<br />

gzikp B/ @@nZXh e[ pVQe## wkoh ;h. id'I Gkosh ;[gohw e'oN tb'I gzikp ;oeko<br />

Bz{ j[ew d/ fdZsk fe nkgD/ fJbke/ ftu n?;HtkJhHn?bH Bfjo s[ozs pDk e/ fdZsh<br />

ikt/. id'I iZi ;kfjp Bz{ g[ZfSnk frnk fe fJj ;{fpnK dk nkg;h wkwbk j?.<br />

ok;aNoh s/ nzsook;aNoh ekBz{BK w[skpe s[;hI fJ; soQK gzikp dk gkDh BjhI y'j<br />

;ed/. iZi ;kfjp B/ fJo;akd cowkfJnk-@@w?I gkDh E'Vk Jh y'fjnk ;h. w?I sK<br />

Bfjo pDk e/ d/D dk j[ew fdZsk ;h.##<br />

@@ih Bfjo ekjd/ tk;s/ ;h< gkDh SZvD tk;s/##<<br />

@@fJ; rb Bkb w/ok e'Jh skbe BjhI j?##. iZi ;kfjp B/ G'b/gD Bkb<br />

nkfynk. ftXkB ;Gk ftu wsk gk; eotk e/ Gkt/I ;L nwfozdo f;zx B/ Bfjo<br />

pDkT[D s'I fBiks gk bJh j?. go @@fizBk gkDh (i[bkJh 2004) Bz{ jfonkD/ s/<br />

oki;EkB Bz{ ik fojk ;h T[j gfjbK tKr jh iKdk oj/rk##, s/ w'jo Gh bk<br />

fdZsh.<br />

gzikp gzi dfonktK dh Xosh ;h. nZi ;ko/ dfonk ;[Ze rJ/ jB. jK<br />

nZi eZb ;oekoK dh feqgk ;dek, fJe j'o dfonk gzikp ftu trdk j?, ;aokp<br />

dk dfonk. i' gzikp dh i[nkBh Bz{ o'jVh ik fojk j?. gzikp ftu'I o[ZyK dk Gh<br />

ykswk j' frnk j?. o[ZyK ekoB po;ksK j' ikfJnk eodhnK ;B. j[D T[j Gh<br />

BjhI nkT[IdhnK. fJe' uhia pkeh j?, jT[e/ f;;ehnK, popkdh s/ w"s, ;ko/ gzikp<br />

dh.<br />

gkDh dh tfvnkJh ;fsr[o{ ih fJT[I eo oj/ jB-<br />

[192]


gkDh gkDh ftuj[ ftuj[ osB osB T[gzB/, T[gzB/, w/o[ w/o[ ehnk ehnk wkXkDh..<br />

wkXkDh..<br />

nm;fm nm;fm shoE shoE d/th d/th Ekg/, Ekg/, g{oph g{oph br? br? br? pkDh..<br />

pkDh..<br />

BkfJ BkfJ BkfJ fBtkik fBtkik fBtkik Bks? Bks? g{ik, g{ik, BktfB BktfB ;dk ;dk ;[ikDh..<br />

;[ikDh..<br />

w[fJnk w[fJnk ihtfdnK ihtfdnK rfs rfs j't? j't? iK iK f;fo f;fo gkJhn? gkJhn? gkDh..<br />

gkDh..<br />

BkBe BkBe f;oy[E? f;oy[E? ;?skBh, ;?skBh, J/Bk J/Bk rbk rbk Bk Bk gkDh, gkDh, ..<br />

..<br />

t[m? t[m? (gkDh) (gkDh) j'fJn? j'fJn? j'fJ j'fJ fpbktb, fpbktb, ihnk ihnk i[rfs i[rfs ;wkDh..<br />

;wkDh..<br />

t{m? t{m? (gkDh) (gkDh) nzB nzB nzB ewkd[ ewkd[ ewkd[ egkjk, egkjk, ;G;? ;G;? ;G;? gVdk gVdk j't?..<br />

j't?..<br />

t[m? t[m? xkj[ xkj[ uofj uofj fBs fBs ;[oGh ;[oGh (rktK (rktK wZMK) wZMK) ;k ;k XB XB djh djh djh fpb't?..<br />

fpb't?..<br />

fss[ fss[ fxfJ fxfJ (xhU) (xhU) j'w j'w ir ir ;d ;d g{ik, g{ik, gfJn? gfJn? ekoi[ ekoi[ ;'j?.. ;'j?.. (gzBk- (gzBk- 148)<br />

148)<br />

j[D id'I nzB ;zeN Gkos ftu'I ysw j' frnk j?. BthnK seBheK<br />

okjhI ;kohnK ;N/NK d/ fe;kB nzB g?dk eoe/ fYZv Go b?D i'r/ j' rJ/ jB.<br />

nfij/ ;w/I f;Zy fe;kBh Bz{ w[;hpsK ftu v'p fdZsk j?. ftd/;aK ftu'I Gkt/I wfjzr/<br />

w[Zb sko e/ nBki wzrkT[Dk gt/, wzrk b?Id/ jB. go gzikp d/ fe;kB Bz{ w[Bkc/<br />

tkbk w[Zb BjhI fdZsk iKdk. fJ; soK gzikj-;Zm ;kbK ftu fe;kB ;"yk j'D dh<br />

Ekt/I, j'o rohp j' frnk. eoi/ s'I szr nk e/ y[de[;ahnK d/ okj g? frnk iK<br />

ftd/;aK dhnK jB/ohnK r[cktK ftu r[nku frnk. okj ftykT[D tkbk pKj cVB<br />

tkbk e'Jh Biao BjhI nkT[Idk. ;fsr[o{ ih pj[Vh eoB, e'Jh d{o nzd/; nkr{<br />

e"w Bz{ pya;a d/D. gzikp ftu'I u[D/ n?wHghH J/B/ ekfJo s/ ewhD/ pD u[e/ jB<br />

fe gkobhw?IN ftu fe;/ B/ gzikp d/ fJjBK w[zfdnk pko/ edh ipkB se BjhI<br />

y'jbh. ftdtkB spe/ B/ fJjBK oki B/sktK B{z edh bkjBsK BjhI gkJhnK. eh<br />

gzikp ftu e'Jh fiT[Idh iwho tkbk ihts BjhI j? i' ;Zu p'b ;e/ ns/ ;Zu fby<br />

;e/<<br />

000<br />

000<br />

[193]


Pq'wDh ew/Nh d/ nZ;h ;kb<br />

r[o{ BkBe ;kfjp ih fi; fJbke/ ftZu nkgD/ wZs d/ gquo bJh iKd/ T[;<br />

fJbke/ ftZu fe;/ fJe f;Zy B{z w[yh Ekg e/ @@Xow;akb##<br />

@@Xow;akb## ekfJw eod/ sK fe gzdoK<br />

fdBK wro'I iK wjhB/ wro'I ;zrsK fJeZso j' e/ r[opkDh dh ftuko eoB. d[Zy ;[Zy<br />

;KM/ eoB. fJZe d{i/ dh ;jkfJsk eofdnK ;wki B{z wkBf;e nkofEe ;wkie s/<br />

okiBhse gZyK s'I ikro{e eoB. fJj w[ZYb/ isB ;B. shi/ gkfs;akj ih B/ fJ;<br />

gqpzX ftZu ;[Xko eoe/, fJbkek tzv eo fdZsh. T[; ;w/ I Gkos ftZu pkJh ;N/NK iK<br />

tZv/ oki ;B. r[o{ nwo dk; ih B/ nkgD/ pkJh okiK d/ w[yh, @@wzihdko## @@wzihdko## Ekg<br />

fdZs/. fJjBk dhnK ;akyktK d/ s"o s/ ptzik @@ghjV/##<br />

@@ghjV/## @@ghjV/## (gquko e/ Ido) ;Ekgs eo fdZs/<br />

. fJj gqpzX Gkt/ I uzrk ;h go r[o{ okw dk; ih B/, @@d;tzX## dh gqzgok ikoh eo<br />

fdZsh, ns/ ;kok fj;kp S/ wjhfBnK wro'I nzfwqs;o nk e/ ftykT[Dk iao[{oh eo fdZsk<br />

frnk. fJ; B{z w;zd gqEk fejk frnk. fJ; gqeko dh ;/tk bzwK ;wK ubdh ojh.<br />

j"bh j''"bh ftrkV g?Idk frnk. d;t/ I ;fsr[oK sZe fJjBK w;zdK dhnK b[ZNK y'jK<br />

iZr ikjo j'JhnK. d;w r[o{ B/ w;zdfroh f;;Nw g{oh soQK ysw eo fdZsk. ykb;/<br />

B{z f;ZXk r[o{ Bkb i'V fdZsk. ;zB 1708 s'I 1799 sZe, f;ZyK Bz{ brksko je{ws Bkb<br />

i{MDk fgnk. fgzv, ;afjo, xo, fsnkrD/ gJ/. fJjBK fpyV/ jkbksK ftZu T[dk;h ;kX<br />

s/ pqkjwD b'e, r[od[nkfonK s/ ekpia j' rJ/. wjkokik oDihs f;zx B/ oki dhnK<br />

jZdK tXkT[D s/ pj[s i'ao bkfJnk. nzdo{Bh fto'X B{z ekp{ ftZu oZyD tk;s/ pVh<br />

f;nkDg Bkb ezw ehsk. go Xow gquko iK r[od[nkok gqpzX tZb fXnkB Bk d/<br />

;fenk.<br />

r[od[nkfonK d/ jkbks pd s'I pdso jz[d/ rJ/. ;zB 1873 ftZu ;a[o{ j'<br />

e/ f;zx ;Gk bfjo B/ u/sBsk fbnkT[D ftZu nZSk yk;k :'rdkB gkfJnk. go ni/<br />

;wK nB[e{b BjhI ;h ;[Xko ftZu d/o j[zdh rJh. ;zB 1920 ftZu f;ZyK d/ i';a B/<br />

T[pkbk ykXk. g[ikohnK tZb'I nsh Bhu eow r[od[nkfonK ftZu ehs/ ikD bZr/. ;B.<br />

r[o{ xoK dhnK r'beK ns/ iawhBK popkd ehshnK ikD bZrhnK. bzwh id' ifjd<br />

s'I pknd nB/eK w[;hpsK MZb e/, f;ZyK dh Xow gqsh tckdkoh ns/ fdqVsk t/y e/<br />

[194]


, nzr/qia ;oeko B/ ;zB 1925 ftZu f;Zy r[od[nkok ekB{zB gk; eo fdZsk. fJ;/ ekB{zB<br />

sfjs 18 i{B 1926 B{z ;q'awDh r[od[nkok ew/Nh bJh gfjbh u'D j'Jh. fJ; soQK<br />

i/s{ w?IpoK B/ gqpzX ;zGkfbnk.<br />

Gkt/ I gqpzXeh siopk BjhI ;h Xow pko/ pj[sk frnkB BjhI ;h. fco Gh<br />

Xow gqsh tckdkoh B/ ;a[[o{ d/ gZuh shj ;kb ;aq'wDh ew/Nh dk ezw mhe ubdk fojk,<br />

nZi tKr @@whvhnk## (nypkoK fo;kb/ NhHthH u?Bb, fJzNoB?N) BjhI ;h. i/ feXo/<br />

@@Xow eow## eh T[bzxDk j'Jh Gh sK pkjo Gkc BjhI fBebh. j[D id'I e[opkBh<br />

tkb/ f;Zy ;ko/ ftS[V u[Ze/ jB. f;Zy nkr{nK ftZu Xow gqsh tckdkoh BKj d/ pokpo<br />

jh j?. whvhJ/ tZb'I skfJBks u[;s gZsoeko X[o nzdo dhnK ewhnK iZr ikjo eo<br />

fdzd/ jB. f;Zy w;fbnK pko/ w"i{dk ;w/ I ftZu gfjbK wjhBktko w?riahB s/ Btzpo<br />

2005 s'I o'iakBK ;g'e;w?B okjhI ;qH i'frdo f;zx B/ fi; p/pkeh Bkb fbfynk j?,<br />

T[j nkgDh fw;kb nkg j?. Xow gZy'I f;Zy j'D eoe/ r[od[nkfonK d/ gqpzXe j'D<br />

dh j?;hns ftZu, nkgD/ gzE dh uVQdh ebk bJh ezw Bk eoe/ f;Zy w[yhnK B/ pj[s<br />

fBok;a ehsk j?. fJjBK b'eK dh efjDh s/ eoBh ftZu iawhB n;wkB fizBK nzso<br />

j?. brGZr brGZr jo jo r[od[nko/ r[od[nko/ s/ s/ bZmwko bZmwko fe;w fe;w d/ d/ r[zv/ r[zv/ ekpia ekpia j' j' u[Ze/ u[Ze/ jB. jB. rZb rZb ;qa'wDh<br />

;qa'wDh<br />

ew/Nh ew/Nh ew/Nh tb/ tb/ tb/ r[od[nko/ r[od[nko/ r[od[nko/ sZe sZe sZe ;hws ;hws ;hws Bk Bk Bk ofj ofj ofj e/ e/ e/ nZi nZi nZi jo jo jo r[od[nko/ r[od[nko/ r[od[nko/ dk dk dk gqpzX gqpzX gqpzX wbe<br />

wbe<br />

wbe<br />

Gkr'nK, e"v/ okya;aK s/ ;ZiD mZrK d/ jZEK ftZu j?. fiZdD s'I ;aq'wDh ew/Nh ew/Nh j'Id<br />

j'Id<br />

ftZu ftZu ftZu nkJh nkJh j? j? T[d'<br />

T[d' I I I I I s'<br />

s' I I I I I b? b? e/ e/ nZi nZi sZe sZe dk dk b'<br />

b' /yk /yk i'yk i'yk e'Jh e'Jh Gh Gh f;nkDk f;nkDk f fftnesh<br />

f nesh eo<br />

eo<br />

t/y/. t/y/. t/y/. Bshi/ Bshi/ nkgD/ nkgD/ nkg nkg p'b p'b e/ e/ eo{o eo{o ;Zu ;Zu ;kjwD/ ;kjwD/ fbnkT[Dr/.<br />

fbnkT[Dr/.<br />

p/nzs g?;k ns/ ;kXB j'D d/ pkti{d ;aq'wDh ew/Nh B/ nkgDh fia zw/tkoh BjhI<br />

fBGkJh. r[od[nkok gqpzX okjhI ;a'qwDh ew/Nh, d[Bhnk Go d/ f;ZyK B{z nkgD/ Bkb i'V<br />

;edh j?. fJjBK tZb'I T[u f;Zfynk gqkgs r[DtkB gqukoe f;Zy ;ko/ r[od[nkfonK<br />

ftZu ;zrsK B{z fwnkoh r[ows f;Zfynk d/D. jo soQK dk ;'fXnk j'fJnk xZN s'I xZN<br />

ehws s/ ;kohnK tZvhnK Gk;aktK ftZu Sgtk e/ ;kfjs G/iD. T[Zu gkJ/ d/ xZN'-xZN<br />

fszB o'iakBk nypki (gzikph, fjzdh, nzro/iah) b'ekJh sZe gj[zuD. nkvhU thvhU<br />

;hvhia ftdtkB r[of;ZyK s'I fsnko eotk e/, d[Bhnk Go ftub/ r[od[nkfonK ftZu<br />

G/ihnK ikD. r[opkDh ;zEk gkm s/ noE p'X eokT[D bJh ft;akb gqpzX ehs/ ikD.<br />

d[Bhnk ftZu c?b/ f;ZyK d/ w;b/ jZb eokT[D bJh yk; ftf;anK d/ wkfjo r[of;ZyK<br />

[195]


dhnK ew/NhnK pDkJhnK ikD. nkgDk o/vhU s/ NhHthH u?Bb j't/. fiZE'I f;ZyK Bkb<br />

;pzXs ;ko/ soQK d/ w;b/ ns/ Xow frnkB xo xo gZ[idk j't/. pZfunK phphnK<br />

pia[orK dh wkBf;e pDso w[skpe, p"fXe ftek; bJh T[gokb/ ehs/ ikD. rZb eh<br />

;qa'wDh ew/NKh f;ZyK Bkb ;pzXs jo soQK d/ ftGkr y'bQ/. fJzNoB?N okjhI g{oh f;Zy<br />

e"w fJe ;{so ftZu gq'Jh ikt/. fiE/ f;Zy wkJh GkJh Xow pko/ frnkBtkB j'D,<br />

nkofEe gZy'I wiap{s j'D, okiBhfse gZy'I wkD Bkb ofj ;eD.<br />

jkJ/ jkJ/ ;fsr[o{ ;fsr[o{ ih ih ! ! pj[Vh pj[Vh pj[Vh eo'. eo'. eo'. s[jkvhnK s[jkvhnK s[jkvhnK r'beK r'beK r'beK b[ZNhnK b[ZNhnK b[ZNhnK ik ik ik ojhnK ojhnK ojhnK jB.<br />

jB.<br />

jB.<br />

s[jkv/ s[jkv/ bzroK bzroK B{z B{z ;zBQ ;zBQ bZr bZr oj/ oj/ jB. jB. s[jkv/ s[jkv/ o[wkb/ o[wkb/ uKdBh uKdBh u"o u"o b[ZN/ b[ZN/ ik ik oj/ oj/ jB.<br />

jB.<br />

jB.<br />

s[jkv/ s[jkv/ BK BK dhnK dhnK iawhBK iawhBK y[od y[od p[od p[od ehshnK ehshnK ik ik ojhnK ojhnK jB.s[jkv/ jB.s[jkv/ BK BK s/ s/ uZb uZb oj/<br />

oj/<br />

;e{b ;e{b ;e{b ekbi ekbi ekbi s/ s/ s/ j;gskbK j;gskbK j;gskbK B{z B{z B{z b[ZfNnk b[ZfNnk b[ZfNnk ik ik ik fojk fojk fojk j?. j?. j?. ykb;k ykb;k ykb;k wkou wkou wkou s/ s/ s/ u/sBk u/sBk wkouK<br />

wkouK<br />

okjhI okjhI ;aoXktkBK ;aoXktkBK dh dh ;aoXk ;aoXk b[ZNh b[ZNh ik ik ojh ojh j?. j?. Bro Bro ehosBK ehosBK s/ s/ o?D ;pkJh ehosBK<br />

okjhI okjhI frnkB frnkB s'I s'I ;ZyD/ ;ZyD/ ehsk ehsk ik ik fojk fojk j?. j?. ;aq'wDh ;aq'wDh ew/Nh ew/Nh w?Ipo w?Ipo okirZdh okirZdh b[ZND b[ZND dh<br />

dh<br />

e'f;a;a e'f;a;a eod/ eod/ jB. jB. okiBhse okiBhse p[oS/, p[oS/, Xow Xow d/ d/ BK BK s/ s/ t'NK t'NK ns/ ns/ XB XB b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. ;N/<br />

;N/<br />

ih ih ebkeko ebkeko (f;XKs (f;XKs jhD jhD ehosBhJ/, ehosBhJ/, Ykvh Ykvh b?euoko b?euoko s/ s/ eEktkue) eEktkue) ;zrsK ;zrsK dh<br />

dh<br />

ewkJh ewkJh b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. tZN/ tZN/ ftZu ftZu gZb/ gZb/ nfrnkBsk nfrnkBsk iK iK nzXft;atk; nzXft;atk; jh gkT[Id/ jB. sysK<br />

d/ d/ @@iE/dko## @@iE/dko## ftdtkBK ftdtkBK dh dh ftZfdnk ftZfdnk ns/ ns/ y'i y'i (j[ewBkw/ (j[ewBkw/ okjhI okjhI fpBQK fpBQK m'; m'; ekoB ekoB gzE<br />

gzE<br />

u'I S/eDk) S/eDk) B{z B{z b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. skesto skesto b'e b'e iE/dkoK iE/dkoK dk dk ;t?wkD ;t?wkD b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. iE/dko<br />

iE/dko<br />

oki;h oki;h skes skes dh dh Sso Sso SkfJnk SkfJnk j/m j/m ftGukohnK ftGukohnK pbksekohnK pbksekohnK gzE gzE d'yhnK d'yhnK s'I s'I w'NhnK<br />

w'NhnK<br />

oewK oewK b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. eko eko ;/te ;/te fe;kBK fe;kBK s'I s'I p/nzs eDe M'Bk b[ZNd/ jB. r[o{ rqzE<br />

;kfjp ;kfjp dh dh nkV nkV b? b? e/ e/ fBwkD/ fBwkD/ ;/te ;/te d[ekB d[ekB wekB wekB gbkN gbkN iawhB iawhB torh torh ikfJdks<br />

ikfJdks<br />

b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. r?o r?o r?o f;ZyK f;ZyK B{z B{z B{z r[od[nkfonK r[od[nkfonK ftZu ftZu p[bk p[bk e/ e/ T[jBK T[jBK B{z B{z f;o'g/ f;o'g/ G/N G/N eoe/<br />

eoe/<br />

gqXkB gqXkB ;eZso ;eZso nkgD/ nkgD/ bJh bJh M{mh M{mh gq;za;k gq;za;k b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. pj[s pj[s ;ko/ ;ko/ ;/te ;/te r[opkDh r[opkDh SgkT[D<br />

SgkT[D<br />

d/ Bkw Bkw s/ s/ eJh eJh g'EhnK g'EhnK tzvD tzvD d/ d/ Bkw Bkw s/ s/ eJh eJh ;ko/ ;ko/ nrB nrB G/N G/N eoB eoB d/ d/ Bkw Bkw s/ s/ g{oh<br />

g{oh<br />

e"w e"w B{z B{z b[ZNd/ b[ZNd/ jB. jB. ny"sh ny"sh ny"sh ;zs ;zs ;zs wjKg[oy wjKg[oy wjKg[oy nzBQh nzBQh ;aoXk ;aoXk ;aoXk ftZu ftZu roe roe eoe/ eoe/ b[ZNd/ b[ZNd/ jBHHHHH. jBHHHHH.<br />

fe;/ fe;/ iawkB/ iawkB/ d/ d/ ;G ;G s'I s'I f;nkD/ f;nkD/ f;Zy f;Zy nZi nZi jo jo gZy'I gZy'I bZ[N/ bZ[N/ ik ik u[Ze/ u[Ze/ jB. jB. XB XB (g?;k) (g?;k) Xow<br />

Xow<br />

s/ s/ oki oki gZb/ gZb/ BjhI BjhI fojk. fojk. frnkB frnkB s/ s/ ;t?wkD ;t?wkD ed/ ed/ dk dk T[v T[v u[Zfenk u[Zfenk j?. j?. fJZe' fJZe' rZb rZb gZb/<br />

gZb/<br />

ofj ofj rJh rJh y[nkoh y[nkoh y[nkoh s/ s/ s/ u"Ij u"Ij gZyh gZyh y[nkoh.<br />

y[nkoh.<br />

;aq'wDh ew/Nh pDh B{z nZ;h ;kb s'I fiankdk ;wK j' frnk j?. fJjBK nZ;h<br />

[196]


;kbK ftZu nZ;h gqsh;as f;Zy nytkT[D tkb/ wVQhnK epoK B{z g[{iD bZr gJ/. ;apd<br />

r[o{ (frnkB) B{z G[Zb p?m/. fJjBK nZ;h ;kbK ftzu shoE :ksoktK s/ nZ;h gqsh;as<br />

b'e XB s/ ;wK popkd eoB bZr gJ/. fJjBK 80 ;kbK ftZu 80 gqsh;as f;Zy<br />

ftGukoh, mZr s/ fo;atsy'o pD u[Ze/ jB. fgSb/ 80 ;kbK ftZu 80 gqsh;as f;Zy<br />

Bf;anK ftZu fizadrh spkj eo u[Ze/ jB. bzw/ ;w/ I d/ rbs gquko ekoB, 80 gqsh;as<br />

f;Zy okXk ;[nkwhnK, fBozeko, ;Zu/ ;"d/ ns/ f;Zy ;aebK tkb/ @@;zsK pqjwfrnkBhnK##<br />

d/ r[bkw pD u[Ze/ jB. tos eotk u"E dhtkbh, b'jVh, j'bh, ;aokX, ezieK, w{osh<br />

g{ik nkfde 80 gqsh;as f;ZyK dh fiazdrh dk nN[N fjZ;k pD u[Ze/ jB. ;aq'wDh nekbh<br />

db 80 gqsh;as f;Zyh n;{bK B{z fsnkr e/, fjzd{nK d/ Grt/ I eoB ftZu roe j'<br />

u[Zfenk j?. r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh B{z ;wM ftuko e/, ihtB ;ztkoB dh ;wM<br />

80 gqsh;as f;Zy ft;ko u[Zfenk j?. s/ wzso ikg, wkbkk, nyzvgkm, ;zgN gkm s/<br />

feokJ/ d/ gkm, m/e/ d/ gkm eokT[D d/ e[okj/ g? u[Zfenk j?. nZ;h gqsh;as f;Zy<br />

gqukoe, Xow B{z Xzd/ d/ s"o s/ tos oj/ jB, fizadrh ;ztkoB bJh BjhI. nZ;h<br />

gqsh;as f;Zy dkjVh e/; eNtk u[Ze/ jB. r[o{ rqzE ;kfjp B{z wZEk N/eD tkb/ 80<br />

gqsh;as f;Zy gZrK B{z fsnkr u[Ze/ jB. f;sw fJj fe d;skoK ;ikT[DhnK G[Zb u[Ze/<br />

jB. 80 gqsh;as f;ZyK B{z r[opkDh d/ noE BjhI nkT[ Id/. ;wM e/ edh y[d gkm<br />

BjhI eod/. fJfsjk; s'I tkfec BjhI jB. f;Zy ofjs wfonkdk s'I nDikD jB. j'o<br />

s/ j'o uko e[ fwzNK ftZu ysw j' ikD tkbh nodk; sZe f;Zy BjhI eo ;ed/. nZ;h<br />

gqsh;as r[od[nkfonK ftZu r[opkDh d/ T[gd/;aK s'I T[bN toskok tos fojk j?. e"D<br />

fizaw/tko j? fJ; fBZxo oj/ jkbks bJh < fBo;zd/j ;aq'wDh r[od[nkok gqpzXe<br />

ew/Nh nzfwqs;o ns/ fdZbh f;Zy r[od[nkok ew/Nh, ;w/s b'eb ew/NhnK d/. fgSb/<br />

;w/ I ftZu e[okj/ gJ/ gqpzXeK B{z eJh tko pdfbnk ik u[Zfenk j?. j[D fco r[od[nkok<br />

gqpzX 99 gqsh;as fBxko ftZu ik u[Zfenk j?. f;Zy gzE d/ ;[u/s tor B{z gqpzX pdbD<br />

ns/ ;[XkoB tk;s/ GftZy w[yh BhshnK T[bhe e/ m'; ezw eoBk gt/rk. toBk jkbks<br />

j'o fBxodh ubh ikt/rh.<br />

fgSb/ e[M ;w/ I d'jokB f;Zy gzE d/ w[yhnK s/ fij' fij/ ;zrhB s/ ;aowBke<br />

fJbiakw bZr/ jB, gVQ ;[D e/ gkDh gkDh j' ikJhdk j?. s[;hI Gh gVQ e/ nzdkiak<br />

bkU n;{b feZE/ yVQ/ jB L-<br />

[197]


@@f;Zy gzE d/ e[opkBhnK Go/ fJfsjk; Bkb fJ; s'I tZvk wiake j'o eh<br />

j' ;edk j? fe phph izrho e"o torh v/o/dkoBh, n?;H ihH ghH ;hH dh gqXkB ofj<br />

u[Zeh j?. nkgDh p/Nh B{z esb eo d/D d/ e/; ftZu ndkbsK ftZu g/;ahnK G[rs<br />

ojh j?. eo'VK o[g? dh iawhB jVZg eoB tkbk bkbuh fJB;kB frnkBh g{oB f;zx<br />

nekb sys dk iE/dko j?. gq'L wBihs f;zx tork gqkgoNh vhbo (dbkb) e/;rVQ<br />

nBzdg[o dk iE/dko j?. nkgDh B{zj B{z v[Zp e/ woB bJh wip{o eoB d/ e/; ftZu,<br />

frnkBh e/tb f;zx sys dwdwk ;kfjp dk iE/dko ndkbsK d/ uZeo eZN fojk<br />

j?, i/bQ dh jtk yk fojk j? g[Zso B{z ;Zs ;kb dh e?d j' u[Zeh j?. f;ZyK d/ Xkowe<br />

w[yh ns/ n?;H ihH ghH ;hH d/ w?Ipo ;oekoh e[o;h dh gqkgsh d/ bkbu ftZu ftekT{<br />

pD/ p?m/ jB. ;aqh e;awhok f;zx tork gkyzvh ;kX, pkdbfenK d/ r[ows f;XKs<br />

gqukoe ;zs ;wki dk gqXkB pD e/, f;Zyh d/ n;{bK dhnK ;ao/nkw XZihnK T[vk fojk<br />

j?. ykkb;k gzE fJ; tos oj/ gkg tosko/ B{z t/y e/ Gh rcbs dh r[{VQh BhId ftZu<br />

;[Zsk j'fJnk j?.## (d/; gzikp ibzXo-iBtoh-2000) nZr/ j'o uzd ufVQnk t/y' L-<br />

@@nekb syas dk w"i{dk iE/dko gq'L wBihs f;zx dh skiak pd/;a c/oh dk<br />

;kok you i' fe v/Y eo'V s'I tZX j?, Gkos dh y[chnk J/iz;h okn B/ ndk ehsk<br />

j?. ;qL p{Nk f;zx ;kpek frqj wzsoh d/ xo n;a'e o'v fty/ fJj r[gs whfNzr j'Jh.<br />

fJj ;koh oew fJE/ jh pd/;ah eoz;h ftZu ndk ehsh rJh. nwqhek e?B/vk s/<br />

fJzrb?Iv d/ d{s xoK B{z GkJh wBihs f;zx bJh y[chnk ;feT[oNh d/D bJh fejk<br />

frnk. gZsoeko tZb'I id' gqXkB ;qH r[ouoB f;zx N"jVk B{z fJ; pko/ g[ZfSnk sK<br />

T[jBK fejk fe r[gs gVskb ehsh ik ojh j?. t/ot/ fwbD s/ gq'H wBihs f;zx<br />

B{z fe;/ tes Gh nj[d/ s'I jNkfJnk ik ;edk j?.## (jtkbk-gzikp NkJhwia<br />

fJzNoB?;aBb :{He/H 24-8-94 gzBk-3)<br />

(f;zx ;kfjp) GkJh wBihs f;zx tZb'I fJZe j'o @@Xow @@Xow ekoi## ekoi## ehsk frnk<br />

gVQ'L-<br />

@@Bt/<br />

I ;afjo d/ bkrb/ fgzv ftubh iawhB T[;d/ wkbe ;qH Gkr f;zx B/<br />

Xow noE d/D dh fJZSk gqrN ehsh. feT[Ife T[; dk ;kok gqtko g?;/ tZb'I ;woZE<br />

;h. ;qH Gkr f;zx B/ gq'H wBihs f;zx nZr/ nkgDk gq;skt oZfynk. s[;hI w/oh iawhB<br />

ftZu ;e{b pDkU, ekbi pDkU iK r[od[nkok pDkU. w?I d;w r[o{ d/ Bkw s/ ;koh<br />

[198]


iawhB nogD eoBh ukj[zdk jK. GkJh wBihs f;zx B/ ;qH Gkr f;zx s'I iao{oh g/<br />

goK s/ d;ys eotk bJ/. ft;atk; d[nkfJnk fe s[jkvh iawhB ftZu Xow gquko<br />

tk;s/ ekbi pDkfJnk ikt/rk. ;wK phsdk frnk. fJj iawhB X'y/ Bkb @@r[ows<br />

@@r[ows<br />

;kro ;kro Nq;N## Nq;N## d/ Bkw eotk bJh, i' GkJh wBihs f;zx dk nkgDk jh ;h. e[ZM<br />

no;/ wro'I ;koh iawhB 63 bZy 25 jiako o[g? B{z t/u fdZsh rJh. ;ko/ o[g? GkJh<br />

wBihs f;zx B/ nkgD/ fBZih yks/ ftZu iwQk eotk bJ/. ;qH Gkr f;zx :{H e/H fBtk;h<br />

B{z id'I fJ; X'y/ dk gsk bZfrnk T[j ;dwk podk;as Bk eo ;fenk. fdb dk d"ok<br />

g? frnk gqkD gzy/o{ T[vkoh wko rJ/.## (d/;a ;/te uzvhrV-21-9-1999)<br />

j'oj'o r"o r"o c[owkULc[owkULc[owkULphph irho e"o B/ ehs/ tknd/ w[skpe (;zB 1999 ftZu) ;qH gqek;a f;zx<br />

pkdb B{z nkT[D tkbhnK u'DK tk;s/ r[od[nkfonK d/ ykfsnK ftZu'I (r'beK ftZu') g?;k<br />

fdZsk. fJj g?;k fpbfvzr czv bJh ;h. Xow gquko bJh oZfyn frnk ;h. iK fco<br />

bzro tkb/ yks/ ftu'I ;h. fJ; dk t/otk fJT[I j? Lnzfwqs;o<br />

d/ ykfsnK ftu'I 4 eo'V 80 bZy 57 jiako o[g?.<br />

cfsjrVQ ;kfjp yks/ ftZu' 2 eo'V 15 bZy 23 jiako o[g?.<br />

d{yfBtkoB gfNnkbk s'I 1 eo'V 65 bZy 32 jiako o[g?.<br />

nBzdg[o ;kfjp s'I 1 eo'V 75 bZy 20 jiako o[g?.<br />

w[es;o yks/ s'I 0 eo'V 92 bZy 00 jiako o[g?.<br />

nkbwrho s'I 85 bZy 10 jiako o[g?.<br />

j/oQK yks/ ftZu'I 00 eo'V 64 bZy 72 jiako o[g?.<br />

soBskoB s'I 00 eo'V 50 bZy 12 jiako o[g?.<br />

nyapkoh fog'oNK w[skpe S/ eo'V o[g? dh ;aokp wzrtk e/ tzvh rJh.<br />

fJZeb/ cohd e'N jbe/ ftZu (;[ypho f;zx pkdb n?wH ghH dk jbek) d' eo'V o[g?<br />

dh ;aokp tzvh rJh. (jtkbk- f;Zy fto;k wkf;e e?B/vk ;szpo 1999) gfjbK ehs/<br />

tknd/ w[skpe phph irho e"o B{z d[pkok n?;HihHghH;hH dh gqXkB pDkfJnk frnk.<br />

feT[Ife ;qH pkdb B/ r'beK B{z u'D czv tk;s/ fco tosDk j?. (d[pkok Sfgnkd/;<br />

gzikp, wkf;e ibzXo, nes{po 2004)<br />

ftdtkB b/ykohnK tZb'I j'o Gh gki T[xkV/ rJ/ jB, gV'Q L-<br />

[199]


@@frnkBh i'frzdo f;zx t/dKsh B/ fiE/ j'o nB/e gkg eow ehs/ jB, f;Zy<br />

Xow dk Gkoh B[e;kB ehsk j?. T[E/ fJ; B/ nj[d/ dh d[otos'I eoe/ d' eo'V o[g?<br />

s'I tZX dh oew fJeZso eoe/ veko bJh j?. (vkH jofizdo f;zx fdbrho, nekb<br />

sys dk fJfsjk; s/ cb;ck, gzBk-26)##<br />

iE/dko Xkowe u'fbnK ftZu t/;atktK jB (T[jh gzBk-603)<br />

GkJh wBihs f;zx B{z e/;rVQ dh iE/dkoh s'I T[skoe/ w{zj s/ fuZeV wbe/<br />

eZfYnk frnk ;h. (T[jh gzBk-559)<br />

fJ;/ feskp ftZu frnkBh w'jD f;zx (;kpek j?v rzqEh dopko ;kfjp<br />

nzfwqs;o B{z @@o/b{ eZNk## dZf;nk frnk j?.<br />

;aq'wDh ew/Nh ns/ iE/dkoK dh Bk ;wMh dh w{zj p'bdh fJZe j'o s;tho<br />

;zB 1978 dh ft;kyh s/ i' ;wkrw fBozekohnK tZb'I nzfwqs;o ehsk ik<br />

fojk ;h. T[; B{z o'eD rJ/ ;aKswJh f;zxK s/ fBozekohnK tZb'I r'bh ubkT[D ekoB<br />

;skoK pzd/ wko/ rJ/ ;B. s/oK f;Zy uko nkw Bkrfoe. fJ;/ ekoB d'jK fXoK<br />

ftueko tZvk tpkb T[m fgnk. d; i{B 1978 B{z fBozekohnK Bkb'I ;KM s'V b?D<br />

bJh @@j[ewBkwk## ikoh j'fJnk. fBozekoh w[yh ;qh jod/t f;zx B/ nekb sys d/<br />

iE/dko tZb 12-3-1982 B{z fuZmh fby e/ p/Bsh ehsh, fe @@;kvhnK @@;kvhnK @@;kvhnK G[ZbK G[ZbK py;a<br />

py;a<br />

fdZshnK fdZshnK ikD. ikD. n;hI n;hI nkgDhnK nkgDhnK g[;seK g[;seK ftu'I ftu'I fJsokia fJsokia :'r :'r ;wZroh ;wZroh eZYD eZYD bJh<br />

bJh<br />

fsnko fsnko jK, jK, fit/I fit/I s[;hI s[;hI ;[Mk ;[Mk fdUr/.## fdUr/.## nc;'; fe ;aq'wDh ew/Nh w?IpoK s'I ;bkj b?<br />

e/ iE/dko r[ofdnkB f;zx niB'jk B/ fJj uzr/ih j[ew ;[Dk fdZsk fe fBozekoh w[yh<br />

y[d nekb sys s/ nk e/ w[nkch wzrh. J/esk j[zdh j[zdh f;nkDg s'I fpBK y{j yks/<br />

gk fdZsh. (jtkbk-o'iakBk ;g'e;w?B- 12-03-2007)<br />

g[fb; tZb'I ykVe{nK B{z wkoB d/ pjkB/ f;ZyK s/ nEkj ia[bw ehsk. jiakoK<br />

gotko popkd eo fdZs/ rJ/. nDfrDs pZu/ :shw j' rJ/. fJjBK :shw pZfunK<br />

dh ;zGkb dk ezw, ;aq'wDh ew/Nh ns/ fdZbh ew/Nh B{z gfjb d/ nkXko s/ eoBk<br />

ukjhdk ;h. pj[s ;kohnK phphnK ftXtk j' rJhnK. ia[bwK ekoB gkrb j'rJhnK.<br />

xo ftZu fJbki bJh g?;k BjhI, pZfunk dk g/N GoB bJh nzB dkDk BjhI. g[fb;<br />

pko pko gq/FkB eo ojh j?. ;zB 1984 s'I 1993 sZe ia[bw dh jB/oh trdh ojh.<br />

fJjBK o[b oj/ r[o{ BkBe d/ g[ZsoK XhnK B{z fBZih ;kXB tos e/ ;kXkoB fijhnK<br />

[200]


;j{bsK d[nkok, ;oekoh yso/ f;o s/ MZb e/ e[M B/e fJB;kBK B/ ;KfGnk fJjBK<br />

pZfunK B{z f;o YeD bJh nk;ok fdZsk. eZgVk bhVk nzB gkDh fdZsk. d/;a<br />

ftd/;a d/ gq/whnK B/ g?;/ tZb'I ;jkfJsk ehsh. fJjBK dh ;kdh fijh gVQkJh Gh j'D<br />

bZr gJh. j[D pZu/ pZuhnK i[nkB j' u[Ze/ jB. ftnkj[D d/ you/ ns/ b'VhId/ B/e<br />

fo;as/ bZGD/ j'o efmB ezw j?. fJjBK pZfunK B{z p/rkBrh ns/ p[okJhnK s'I tes<br />

f;o pukDk pVk iao{oh ;h. fBZih ;z;EktK B/ ;kXBK w[skpe fJj ;/tk ehsh. go<br />

jkJ/ oZp ih fdZbh ew/Nh s/ ;aq'wDh ew/Nh (;w/s b'eb ew/NhnK ) B/ f;'Zy e"w d/<br />

iKpkia :'fXnK d/ pZfunK Bkb, tZvk X'qj ewkfJnk j?. fe;/ dh ;zGkb BjhI ehsh.<br />

id'I fe gqw[Zy coia jh fJjBK dk pDdk ;h. fJjBK tZvhnK ;z;EktK B/, g{oh f;Zy<br />

e"w Bkb ft;atk;xks ehsk j?. r[o{ Bz{ ;kwosZy p/dktk fdZsk j?. @@rohp @@rohp dk dk wz{j<br />

wz{j<br />

r[o{ r[o{ eh eh r'be## r'be## tkb/ n;{b Bz{ g?oK j/m wX'fbnk j?. T[; r[o{ eh r'be Bz{<br />

n?;qg;sh tk;s/, okiBhsh d/ rzd ftu ;[ZND tk;s/, popkd ehsk frnk j?. b'VtzdK<br />

sZe g?;k BjhI g[ukfJnk frnk.<br />

;aq'wDh ew/Nh B/ y[d fJZe feskp Skgh j? @@;qa'wDh ew/Nh d/ ws/## id'I ew/<br />

Nh w?Ipo ;kb ftZu d' uko tkoh o;wh s"o s/ fJeZm j[zd/ jB. d/;a ftd/;a ftu'I<br />

nkJhnK fuZNhnK ns/ ;aekfJsK s/ @@rzGho @@rzGho @@rzGho ftukoK## ftukoK## ftukoK## eod/ jB. fi; ;oeko B/ iK<br />

iE/pzdh B/ f;ZyK pko/ e'Jh tXheh ehsh j[zdh j?. T[; fto[ZX ;aq'wDh ew/Nh wsk gk;<br />

eodh j? wsk nypkoK tZb G/i fdZsk iKdk j?. ;q'awDh ew/Nh nkokw Bkb ;" I iKdh<br />

j? fe n;hI tZvk wknoek wko fbnk j?. T[; ws/ B{z bkr{ eokT[D tk;s/ d[pkok<br />

:kd gZso Gh BjhI fbyd/. ukjhdk sK fJj ;h fe ;pzXs fXo B{z o'; gZso G/iD<br />

s'I pknkd j'o yas fby/ ikD. v?g{N/;aB d/ o{g ftu f;Zy ik e/ rZbpks eod/.<br />

nc;'; fe nfijk e[ZM Gh BjhI ehsk iKdk. p; p; pVh pVh fwjBs fwjBs Bkb Bkb wsk wsk gk; gk; ehsk<br />

ehsk<br />

iKdk iKdk j?.<br />

j?.<br />

iE/dkoK dh fvT{Nh eh j?< nfXeko y/so eh j?< ftfdne :'rsk eh j?<<br />

bkT[D ns/ poyk;s eoB d/ fB:w eh jB< d/;a ftd/;a ftu'I nkJ/ g?;/ dh iE/dko<br />

B/ o;hd eZN e/ wkfJnk dcso iwQK eotkDh j? fe nkgD/ p'M/ ftZu gk b?Dh j?<<br />

r[od[nkfonK ftZu'I ns/ ;aoXkb{ f;ZyK tZb'I p/nzs XBok;ah bhvoK ns/ iEdkoK B{z<br />

fwbdh j?, T[; dk edh fj;kp fdZsk frnk j?< coh tzfvnk ikD tkbk fbNo/uo<br />

[201]


n;b fezBh frDsh ftZu SgkfJnk frnk s/ ekriaK ftzu fezBk ftykfJnk frnk<<br />

r'beK ftZu'I n;b wkfJnk fezBh fBebh s/ o;hd eZN e/ dcso fezBh iwQk eotkJh<<br />

iawhBK dk, m/ek fe; o/N s/ fbnk frnk s/ T[; fJbke/ ftZu J/eV dk n;b<br />

o/N eh j?< r[od[nkfonK Bkb ;pzXs d[ekKBK dk feokfJnk fezBk t;{fbnk ik fojk<br />

j? s/ ekriaK ftZu fezBK uVQdk j?< T[; wkoehN ftZu d[ekBK dk n;b feokfJnk<br />

fezBk fwb ;edk j?< feokJ/dkoK ftZu gqXkBK ;eZsoK, ew/Nh w?IpoK d/ GkJh, Gshi/<br />

s/ g[ZsoK B{z feBhnK d[ekBKK fBr{D/ fij/ feokJ/ s/ fdZshnK j'JhnK jB< brGr ;ko/<br />

r[od[nkfonK s/ wkchnk ro'j fe;w d/ b'e ekpia j' u[Ze/ jB. nro f;Zy gzE e[zG<br />

eoBh BhId ftZu' Bk ikfrnkk sK ;kvk ;opBk; sk j'fJnk jh fgnk j?.<br />

Gkos ;oeko B/ wB[Zyh nfXekoK B{z e[ubD tkb/ ekb/ ekB{zB pDk e/ f;Zy<br />

itkBh dk gzdoK ;kb xkD ehsk. uzr/ia ykB iaeohnk ykB s/ fjNbo tor/ iakbw<br />

Gh Gkosh g[fb; ns/ c"i tZb'I ehs/ ia[bwK ekoB ;aow;ako j' oj/ j'Dr/. ;akfJd fJzB/<br />

tfj;ah eko/ T[jBK Gh Bk ehs/ j'D. ub' wzB b?Id/ jK fe vkjfYnK nZr/ n;hI p/<br />

p; ;K. ;aesh jhD/ ;K. go fJjBK j'JhnK phshnK B{z fbysh o{g sK fdZsk ik<br />

;edk ;h. ;zB 1978 s'I b? e/ 1993 se fezB/ f;ZyK B{z ;oekoh c'o;K tZb'I w[ekpb/<br />

pDk e/ wkfonk frnk< fezB/ b'eK B{z rkfJp eo fdZsk frnk< fezB/ B'i[nkBK B{z ngzr<br />

iK Bekok eo fdZsk frnk< fezBhnK G?DK Bkb ipo fiBkj ehs/ rJ/< fezfBnK d/<br />

xo b[ZN/ rJ/< fJ; dfj;as s'I vod/ fezB/ f;Zy xo' ub/ rJ/< fezB/ f;ZyK B/ dkjVh<br />

e/; eNtk e/ ikB pukJh< fezB/ B"i[nkBK B{z i'Xg[o nkfd d{o dhnK i/jbK ftZu s;hj/<br />

fdZs/ rJ/< e[Zb fezB pZu/ :shw j' rJ/< :shw pZu/ nZi eZbQ fe; jkbs ftZu jB<<br />

T[jBK dhnK ;ohoe b'VK g{ohnK e'D eo foj j?< gzikp ftZu fezB/ f;ZyK B{z e?d<br />

ehsk frnk< T[jBK ftZu' fezBhnK B{z fezBh fezBh ;iak j'Jh< ;iak ekoB T[jBK d/<br />

gqtko Bkb eh phsh< r[iakok fet/ I j[zdk fojk< pZfunK s/ phphnK s/ eh n;o fgnk<<br />

vok Xwek e/ g[fb; tkfbnK B/ brGr feaBk g?;k fo;ats ti'I f;ZyK s'I fbnk< f;ZyK<br />

d/ xoK ftZu'I g[fb; s/ ;hH nkoH ghH n?cH tkfbnK B/ eh eh ehwsh ;kwkB iK ;'Bk<br />

uKdh b[ZfNnk, T[; dh fezBh e[ ehws j't/rh< fezb? ykVe{nK d/ xo Ykj/ rJ/< fezB/<br />

ykVe{nK d/ xoK e'mhnK s/ iawhBK s/ g[fb; tkfbnK B/ gZek epiak jh iwk fbnk<<br />

g[fb; tkfbnK B{z Brdh fJBkw ftZu ;oeko B/ fezBk g?;k fdZsk< fJBkwh ykVe{nK<br />

[202]


B{z wkoB pdb/ fezBhnK ;g?;aB soZehnK fdZshnK< ;oeko tZb' I fezB/ w?vb fdZs/ rJ/< fezB/<br />

w[zfvnK B{z ;oekoh w[ypo (ekbhnK fpZbhnK) pDk e/ G/; s/ gSkD tNk e/ (n;b<br />

ftZu dkjVh e/; eNk e/) y"cidk eoe/, d/;a ftd/;a ftZu p;k e/ eh eh ezw fbnk<br />

frnk< ;qa'wDh ew/Nh (ns/ fdZbh ew/Nh) dk gqEw coia pDdk ;h fe ftdtkB ;ZiDK<br />

B{z b'VhId/ you/ d/ e/ T[go tofDs y'i tk;s/ bkfJnk ikDk ukjhdk ;h. ;H i;tzs<br />

f;zx ykbVk B/ i' ezw ehsk j? T[j ezw y[d F'qwDh ew/Nh B{z eoBk ukjhdk ;h.<br />

;H ykbVk B{z gzE osB dk fyskp fwbDk ukjhdk ;h. go fJj fyskp sK gzEe<br />

rdkoK B{z fdsk ik fojk j?. ;aH e[bdhg f;zx (foNkfJo iZi ;[gqhw e'oN) B/ ghgb<br />

ewh;aB BK dh gVskbhnk ew/Nh pDkJh ;h, ;zB 1997 ftZu. w[Zy w[Zy wzsoh wzsoh ;qH ;qH ;qH gqek;a<br />

gqek;a<br />

pkdb pkdb B/ B/ ;qH ;qH e[bdhg e[bdhg f;zx f;zx B{z B{z nfijh nfijh gVskb gVskb s'I s'I o'e o'e fdZsk fdZsk ;h, ;h, jkJh jkJh e'oN e'oN ftzu<br />

ftzu<br />

e/; e/; dkfJo dkfJo eoe/.<br />

eoe/. f;ZyK dk w[yh jo w[jki s/ f;Zy gzE d/ fto'X ftZu G[rs/< j?<br />

Bk j?okBh< ;q'wDh ew/Nh ftzu feE/ fJzBh i[nos ns/ f;nkDg fe f;ZyK s/ j'J/ n;hw<br />

ia[bwK dh dk;skB fby e/ (y'i eoe/) ;z;ko d/ fJB;kc g;zd f;nkfDnK nZr/ oZy/<br />

;e/. ia[bw dh jB/oh trdh B{z shj ;kb j'D bZr/ jB. ;a'qwDh ew/Nh B/ r[o{ BkBe<br />

d/ pZfunK Bkb f;yobh rZdkoh ehsh j?. Bk ekpb/ w[nkc Xo'j ewkfJnk j?. gzE<br />

dk ;[u/s tor fJjBK gzEe ;aebK tkb/ gzE d'yhnK s'I edh gkg eowK dk i[nkp<br />

wzr/rk< g[oksB ;w/ I d/ w;zd e/tb f;ZyK dh ewkJh b[ZNd/ ;B. d;w gkfs;akj ih<br />

B/ T[jBK d/ ;ko/ nfXeko ysw eoe/ ykb;/ B{z f;ZXk nkgD/ Bkb ;zgoe eoB bJh<br />

j[ew d/ fdZsk. nZi tkb/ w;zd T[jBK s'I fes/ tZX fGnkBe jB. ;oeko tZb'I wkBsk<br />

gqkgs jB. nB/e fe;w dhnK oki;h skesK d/ wkbe jB. fJj e/tb f;ZyK dk<br />

g?;k jh BjhI b[ZNd/ f;ZyK e'b i' Gh j? fJ; ;G e[M Bz{ b[ZNd/ jB. r[o{ BkBe ;kfjp<br />

ih dk fJj ;ab'e eh fJjBK wBw[yK s/ fJzB fpzB Bjh Y[edk<<br />

wkD; wkD; ykD/ ykD/ ykD/ eofj eofj fBtki.. fBtki.. S[oh S[oh trkfJfB trkfJfB fsB fsB rfb rfb rfb skr..<br />

skr..<br />

fsB fsB xfo xfo pqkjwD pqkjwD pqkjwD g{ofj g{ofj Bkd.. Bkd.. T[Bk T[Bk Gh Gh nktfj nktfj nktfj UJh UJh ;kd..<br />

;kd..<br />

e{Vh e{Vh okf; okf; e{Vk e{Vk tkgko[.. tkgko[.. e{V[ e{V[ e{V[ p'fb p'fb p'fb eofj eofj nkjko[.. nkjko[..<br />

nkjko[..<br />

;ow ;ow ;ow Xow Xow ek ek v/ok v/ok d{fo.. d{fo.. d{fo.. BkBe BkBe e{V[ e{V[ ofjnk ofjnk Gog{fo..<br />

Gog{fo..<br />

wE? fNek s/fV X'sh X'sh eykJh.. eykJh.. jfE jfE S[oh S[oh irs irs ek;kJh..HH ek;kJh..HH (wjbk (wjbk 1- 1- 471)<br />

471)<br />

wB[Zysk s/ x'o ia[bw eoB tkb/ fBtki gVQe/ Xowh pDB dk y/yD eod/<br />

[203]


jB. fiBQK B/ rb ftZu iB/T{ gkfJnk j'fJnk j? T[j Gh rohpK d/ (wkB') rb tZY<br />

oj/ jB. pqkjwD (g[ikoh, Xow w[yh iE/dko) ikbw d/ xo ykDk yk e/ T[jBK dh<br />

uVQdh ebQk dh nodk; eodk j?. fJ; soQK gkghnK dk XkB ykDk s/ T[jBK dh<br />

nodk; eoB eoe/ Xow w[yh Gh gkgK dk fjZ;/dko j?. fJj ;ko/ b'e M[{m/ jB, M{Pm<br />

fefonk Bkb XB fJeZmk eod/ jB. e{VQ dh ewkJh Bkb g/N g{osh eod/ jB.<br />

fJjBK Xkowe gfjokt/ tkb/ gkyzvh s/ gkgh Xow w[yhnK B/ ;aow bkj SZvh j?. Xow<br />

fJjBK d/ B/V/ Gh BjhI j?. j/ BkBe ! fJjBK B/ ;ko/ pzB/Q M{m dhnK d[ekBK ubk<br />

oZyhnK jB. fJj b'e Gkt/ I fBtkih j'D Gkt/ I g{ik eoB tkb/, fNZek X'sh izi{ tkb/<br />

pqkjwD j'D, Gkt/ I f;ZyK d/ nkr{, ;kfonK B/ nkgD/ ;wki B{z b[ZN e/ ykD bJh ia[bw<br />

dh S[oh jZE ftZu cVh j'Jh j?. pu ikT[ fJjBK s'I, fJjBK Xow d'yhnK B/ nZ;h<br />

gqsh;as f;ZyK B{z spkjh tkbh yZv ftu XZe fdZsk j?. i/ ni/ Gh BK ;zGb/ sK ;w{zje<br />

;opBk; j'fJnk jh ;wM'. edh ;'funk j? fJ; pko/<<br />

000<br />

000<br />

[204]


[o{ bkX' o/ ` ;Zu eh j?HHHHHH<<br />

r[o{ s/rpjkdo ih fizBh wjkB j;sh ;B, ;kv/ fJfsjk;ekoK B/,T[sBh<br />

jh bkgotkjh r[o{ ih dk ihtB t/otk fbyD bJh tosh j?. ;kv/ eEkeko fpBK<br />

;'u/ ftuko/, T[jh e[co ejkDhnK i' fe r[opkDh d/ n;{bK s'I T[bN jB,<br />

brksko ;[Dk oj/ jB. ;fsr[o{ ih dh wjkB ;yaFhns Bz{ pko-pko ebzes<br />

eoB tork pZio gkg eod/ nk oj/ jB. nkgD/ tZb'I fJj b'e Xow dh ;/tk<br />

eo oj/ jB. fJ; soQK d/ gouko Bkb f;Zy gzE dk e[M ;zto Gh fojk j?,<br />

ftuko:'r rb j?. r[o{ ih d/ ihtB Bz{ ;wMD bJh, n;hI fszB GkrK ftu tzv<br />

eo b?Id/ jK. gfjbK gzi G{se ;oho d/ gqrN j'D s'I b? e/ r[orZdh sZe. d{ik<br />

r[orZdh s/ fpoki e/ ehs/ rJ/ nDfrDs T[gekoh ekoi. shik wB[Zyh nfXekoK<br />

dh okyh bJh fdZsh rJh bk;kBh Fjhdh. j[D fJjBK fszBk gZyK dh uouk iaok<br />

ft;Eko Bkb.<br />

pkbe s/r pjkdo dk iBw 1 ngq?b, 1621 ftu wksk BkBeh ih,<br />

fgsk r[o{ jfor'fpzd ;kfjp ih d/ xo, r[o{ e/ wfjb nzfwqs;o fty/ j'fJnk.<br />

S/t/I ;fsr[o{ ih r[o{ BkBe ;kfjp dh rZdh s/ fpokiwkB j' e/, fizaw/tkohnK fBGk<br />

oj/ ;B. ;t? oZfynk fjs T[jBK Bz{ eJh izr Gh bVB/ gJ/. nfij/ jkbks ftu<br />

pkbe s/r pjkdo ih @@;w/I dh b'V w[skpe jo soQK dh f;Zfynk gqkgs eo<br />

oj/ ;B. fgsk ih dh fBrokBh ftu T[jBK dk ihtB f;Zyh ;Ku/ ftu Ybdk<br />

s/ gogZe j[zdk frnk. eosko g[o tkbh u"Eh izr ftu, nZbQV T[wo d/ rGohN,<br />

go ;ohoe ns/ wkBf;e gZy'I wip{s s/r pjkdo B/, izr ftu fJZe jzY/ tos/<br />

i'X/ tKr, s/r d/ i"jo ftykJ/. id'I fe fgsk r[o{ ih ;ko/ ;{ofwnK ftu ][d<br />

bV oj/ ;B. E'Vh ftZE s/ eoskog[o fBtk;h phphnK pZu/, fJ; izr ftu<br />

pjkdoK d/ j"I;b/ B{z t/y oj/ ;B. r[o{ gqtko ns/ f;ZyK d/ gqtko Gh SZsK s/<br />

yb' e/ ;kj o'eh fJ; izr dk fdqF t/y oj/ ;B. ;kfonK B/ t/fynk fe jo<br />

fJe f;Zy B/ TZ[sw doi/ dh db/oh ftykJh s/ fJj izr r[o{ jfor'fpzd ;kfjp<br />

fiZs rJ/, s/ d[FwDK Bz[{ wz{j dh ykDh gJh. s/rpjkdo ih Bz{ fgsk r[o{ ih B/<br />

[205]


ftF/F fgnko fdZsk, S'Nh T[wo tZvh db/oh ekoB.<br />

id'I izrK :[ZXK tb'I ftjb fwbh sK s/r pjkdo ih vz{xk w[skfbnk<br />

eoB fJeKs ftu ub/ iKd/. fJ;bkw Xow pko/ uzrk nfXn?B ehsk. fJ;bkwh<br />

oki tZb'I r?o w[;bwkBK Bkb, i' nsh em'o s/ wB[Zysk s'I frfonk ;b{e ehsk<br />

iKdk ;h, T[; Bz{ ;wfMnk. b'eK Bz{ pqkjwDK s'I i'rhnK tZb'I fit/I b[ZfNnk ik<br />

fojk ;h T[; dh o{g o/yk fsnko ehsh. fJjBK nDgVQ ewi'ao s/ B/skjhD b'eK<br />

Bz{ fet/I frnkB fdZsk ikt/. fet/I fJjBK Bz{ ftekoK s'I puk e/ J/esk d/ ;{so<br />

ftu go' e/, ikbw dh iVQ g[ZND bJh fsnko ehsk ikt/. fJ; ;ko/ ekoi dh<br />

GftZy w[yh o{g o/yk fsnko ehsh. T[jBK d/ v{zx/ nfXn?B s'I nkw b'ekJh Bz{<br />

ckfJdk g[ukT[D bJh ;st/I gkfsFkj ih B/ (r[o{) s/r pjkdo ih Bz{, d{o doki<br />

d/ bzw/ Xow gquko d"fonK s/ G/fink. Ykek pzrkb n;kw nkfd d/ bzw/ gquko<br />

d"o/ r[orZdh fwbD s'I gfjbK ehs/ rJ/ ;B. @@GZN tjhnK## s/ nXkos Sgh<br />

g[;se r[o{ ehnK ;kyhnK (;zgkde gq'L fgnkok gdw, 1995) ftu sohetko t/<br />

otk doi j?, fe pkpk s/r pjkdo ih, fe; fdB rzrk shoE s/ rJ/, ed'I<br />

fJbkjpkd, ed'I gNB/ s/ ed'I nk;kw pzrkb ftu rJ/ ;B. T[jBK d/ xo pkbe<br />

r'fpzd okJ/ dk iBw Gh ;zB 1661 ftu j'fJnk, fbysK w"i{d jB. Gkt/I gqubs<br />

1666 j' frnk. y?o fJj e'Jh f;XKse w;bk BjhI j?, T[wo dk gzi ;kb tZX<br />

iK xZN j'Dk.<br />

(r[o{) s/rpjkdo ih d/ gquko d"o/ ns/ T[jBK dh uoB S'j gqkgs<br />

fJfsjk;e n;EkBK dk nro rfjokJh Bkb b/yk i'yk ehsk ikt/ sK j?okBh<br />

iBe Bshi/ fBebDr/. fJzBhnK bzwhnK :ksoktK gfjbK r[o{ BkBe ;kfjp ih<br />

B/ ehshnK ;B. fJj Gh :kd oj/ r[o{ BkBe ;kfjp ih dh gfjbh :ksok d;<br />

;kb s'I tZX ;w/I dh ;h. f;oc bzek d/ ;cao Bz{ eZN d/JhJ/ pkeh ;GBK EktK<br />

s/ pkpk s/rpjkdo ih rJ/ ;B. fJzB/ bzw/ ;co e'Jh @@nZyK whN e/## BjhI j'<br />

ikfJnk eod/. fi; we;d tk;s/ r[o{ BkBe ;kfjp ih rJ/ ;B, T[;/<br />

ftukoXkok Bz[{ j'o gquzv eoB, pkpk s/r pjkdo ih rJ/ ;B. gzikp s'I pkjo<br />

d/ bzw/ gquko d"o/ T[jBK fdBk d/ jB, id'I T[j jkbh fJe f;Zy gqukoe iK r[o{<br />

tZb'I :'r ikDe/ G/i/ rJ/ ;kfjpiakd/ ;B. r[o{ rZdh sK 1664 ftu gqkgs j'Jh<br />

[206]


;h. fJjBK Xow n;EkBK dh F'Gk fJ; eoe/ tZX rJh, feT[Ife pkpk s/r<br />

pjkdo ih ;wK nkT[D s/, r[o{ gdth Bz{ gqkgs j' rJ/. fit/I r[o{ pDB s'I<br />

gfjbK dhnK xNBktK iK n;EkB pkeh r[oftneshnK Bkb ;pzXs pj[s gqf;ZX<br />

j' rJ/. i' e'Jh r[o{ gdth sZe BjhI gZ[fink, T[; Bkb ;pzXs xNBktK ik<br />

;EkB fJfsjk; d/ jB/o/ ftu r[nku iKd/ jB. ;kfjpiakdk r'fpzd okJ/ ih gNBk<br />

ftu (gzi G{se ;oho)gqrN/. r[orZdh sK T[jBK Bz{ 1675 JhL ftu nkBzdg[o<br />

fty/ fwbh j?. T[; s'I gfjbK pkbe o{g tkb/ ;ko/ r[odtko/ tZvh wjkBsk jk;b<br />

eo rJ/. fit/I gNB/ s'I ub e/, T[j gzikp tb rJ/. r[osk Bz{ gqkgs j'D s'I<br />

wro'I p/nzs EktK s/ r[od[nko/ pDk bJ/, fiE/ r[o{ pDB s'I wro'I d;t/I BkBe<br />

edh Gh BjhI rJ/. fJj fJj yk; yk; fynkb fynkb oj/ oj/ fe fe r[o{ r[o{ BkBe BkBe ;kfjp ;kfjp iBw iBw s'I s'I jh<br />

jh<br />

f;ZyK f;ZyK d/ d/ d/ r[o{ r[o{ ;B. ;B. pkeh pkeh ;ko/ ;ko/ r[o{ r[o{ ftnesh, ftnesh, iBw iBw s'I s'I r[o{ r[o{ BjhI BjhI ;B. ;B. fi; fi; fdB<br />

fdB<br />

s'I s'I fiazw/tkoh ;"Igh rJh ;h T[; fdB s'I r[o{ pD/ ;B.<br />

(r[o{) s/rpjkdo ;kfjp Bkb ;zpzXs ;ko/ tkfens obrZv j' rJ/<br />

jB. r[o{ pDB s'I gfjbK dh xNBk fejVh j? s/ r[o{ Ekg/ ikD s'I wro'I dh<br />

xNBk fejVh j?, gSkD eoBh brGr n;zGt fijh j' rJh j?. fizB/ ezw (r[o{)<br />

s/r pjkdo ;kfjp ih B/ ehs/ jB, nro T[j @@SZph ;kb G'o/ ftu p?m e/ e/<br />

sg sg eod/ eod/ oj/##<br />

oj/## sK fJzB/ tv/o/ ekoi s/ fJzBK bzwk ;co ;zGt jh BjhI j?. T[j<br />

r[opkDh d/ j[ewK Bz{ uzrh soK ;wMd/ ;B, fe ig sg iK G'fonK ftu tV<br />

e/ ;wkXhnK bkT[DhnK, r[o{ xo ftu gqtkB BjhI jB. fJj ;wkXhnK tkbh c}{b<br />

fijh e;so sK i'rh nkfd ;dhnK s'I eod/ nk oj/ ;B. fi; Bz{ r[o{ BkBe<br />

;kfjp ih B/ EK EK pkDh ftu oZd ehsk j?. nfijh e{V fefonk fe;/ ;XkoD<br />

fij/ f;Zy B/ Gh edh BjhI ehsh. fjZe d/ skD fpBK ;p{sK s'I (r[o{) s/rpjkdo<br />

;kfjp Bz{ r[opkDh T[gd/;aK s'I T[bN G"o/ ftu @@SZph ;kb sg eod/## ftyk<br />

fdZsk. fizBK fizBK fdBK fdBK ftu ftu T[jBK T[jBK tZb'I tZb'I gzikp gzikp ftu ftu e'Jh e'Jh ;orowh ;orowh Biao Biao BjhI BjhI nkJh,<br />

nkJh,<br />

T[jBK T[jBK fdBK fdBK ftu ftu T[j T[j gzikp'I gzikp'I pkjo, pkjo, rcbs rcbs dh dh BhId BhId ftu ftu ;[Zs/ ;[Zs/ b'eK b'eK Bz[{ Bz[{ irQk<br />

irQk<br />

oj/ oj/ ;B. ;B. je{ws je{ws tZb'I tZb'I ehs/ ehs/ i'ao i'ao iapo iapo d/ d/ fto'X fto'X ftu ftu iapod;s iapod;s bkwpzdh bkwpzdh eo<br />

eo<br />

oj/ oj/ ;B. ;B. ihtB ihtB ns/ ns/ w"s w"s d/ d/ noE noE ;wMk ;wMk oj/ oj/ ;B. ;B. p/ p/ r?os r?os ihtB ihtB Bkb'I Bkb'I FkB<br />

FkB<br />

tkbh tkbh w"s w"s fes/ fes/ T[&Zsw T[&Zsw j'fJnk j'fJnk eodh eodh j?. j?. fi;Bz{ fi;Bz{ fJj fJj b'e b'e ihtB ihtB wzBh wzBh p?m/ p?m/ ;B,<br />

;B,<br />

[207]


T[j T[j gF{nK gF{nK Bkb'I Bkb'I Gh Gh pdso pdso i{B i{B ;h ;h ny"sh ny"sh @@u"ok;h @@u"ok;h bZy bZy ftu'I ftu'I fJe fJe i{B## i{B## s/<br />

s/<br />

p;.<br />

p;.<br />

nk;kw pzrkb d/ fJBebkph d"o/ ;w/I jh (r[o{) s/r pjkdo ih Bz{<br />

yapo fwbh fe ;st/I gkfsFkj r[o{ jfookfJ ;kfjp ih nuBu/sh Go i[nkBh dh<br />

T[wo ftu (31 ;kb) i'sh i'fs ;wk rJ/ jB. r[orZdh dh ;/tk r[o{ jfofeFB<br />

;kfjp ih Bz{ ;"Ig rJ/ jB. fJj yapo T[jBK sZe pj[s d/o wro'I gj[zuh.<br />

feT[Ife T[jBK fdBK ftu nZi tork e'Jh vke dk gqpzX BjhI ;h. Bkb/ fgZS/<br />

gotko tkfbnK Bz{ fJj yapo Gh BjhI j[zdh ;h fe ;zpzXs ftnesh fe; EK, fe;<br />

fJbke/ ftu fNfenk j'fJnk j?. i' fuZmh b? e/ e'Jh ;/te (r[o{) s/r pjkdo<br />

tZb G/fink frnk ;h T[j gsk BjhI fezBhnK w[FebK s'I pkd ;zB 1663 ftu<br />

fwb ;fenk. ;koh yapo fwbD s'I pknd, ;zpzXs fJbkfenK dk ezw w[yh f;ZyK<br />

Bz{ ;"Ig e/, tkfg; gzikp tZb Bz[ uZb gJ/. sK fe Bt/I jkbks dk iakfJik fbnk<br />

ik ;e/. gzikp s'I pkjo tos oj/ tosko/ s'I ;fsr[o{ ih Bz{ ikD{ eotkfJnk<br />

ik ;e/. b'V g?D s/ BthI oDBhsh xVh ik ;e/.<br />

(r[o{) s/r pjkdo ih wzfibk s?j eod/ nZX wkou 1664 ftu, fdZbh<br />

nkD g[Zi/. fJE/ nke/ T[jBK Bz{ yapo fwbh fe r[o{ jfofeFB ;kfjp n"ozri/ap<br />

d/ ;Zd/ s/ fdZbh nkJ/ j'J/ jB. E'Vk nkokw eoB s'I pknd (r[o{) s/r pjkdo<br />

ih, okik okw f;zx d/ pzrb/ ;zB 1664 wkou wjhB/ dh fJZeh sohe Bz[ fwb/<br />

. w[yh f;ZyK ns/ ;fsr[o{ ih Bz{ ;koh ikDekoh fdZsh. fJZXo n"ozri/ap d/ tsho/<br />

pko/ ikDekoh bJh. n"ozri/ap B/ r[o{ jfofeFB ih Bz[{ id'I nkgD/ dopko ftu<br />

fwbD tk;s/ ;Zfdnk ;h. T[; tes Gkt/II ftykt/ bJh T[;B/ r[o{ ih dk pj[s<br />

;fseko ehsk ;h. go T[; dopko ftu i' cbK dk o;, ;fsr[o{ ih Bz[{<br />

fgbkfJnk frnk ;h, T[; ftu e'Jh wko{ iafjo fwbkfJnk frnk ;h. T[;/ ;w/<br />

I s'I ;fsr[o{ ih dh f;js ewi'ao g?Dh F[o{ j' rJh ;h. fJ;/ nt;Ek ftu (r[o{)<br />

s/rpjkdo ih T[[jBK Bz{ fwb/ ;B. gzEe jkbks pko/ iao{oh ftukoK ehshnK.<br />

r[of;ZyK s'I ;ko/ xNBk eow pko/ ikDekoh jkf;b ehsh. ;st/I gkfsFkj pko/<br />

i' d[y ;kMK eoB nkJ/ ;h. nr'I j'o Gh rzGho w;bk ;Bw[Zy nkD yb'sk ;h.<br />

wkou wkou 24 24 ;zB ;zB 1664 1664 Bz[{ Bz[{ nkgDk nkgDk ;ohoe ;ohoe ;wK ;wK g[Zfrnk g[Zfrnk ikDe/ ikDe/ nmZt/I nmZt/I r[oK r[oK r[oK B/ B/ B/ (r[o{)<br />

(r[o{)<br />

(r[o{)<br />

[208]


s/r s/r pjkdo pjkdo Bz{ Bz{ nkgD/ nkgD/ wB wB dh dh rZb rZb efj efj fdZsh. fdZsh. @@s[;hI @@s[;hI f;ZX/ f;ZX/ pekb/ pekb/ ub/ ub/ ikU,<br />

ikU,<br />

w/ok w/ok nzsw nzsw ;wK ;wK pj[s pj[s B/V/ B/V/ nk nk frnk frnk j?. j?. w?E'I w?E'I wro'I wro'I r[o{ r[o{ BkBe BkBe dh dh fJ; fJ; wjkB<br />

wjkB<br />

gdth gdth d/ d/ s[;hI s[;hI nfXekoh nfXekoh j't'r/. j't'r/. r[of;Zy r[of;Zy ;zrsK ;zrsK fdZbh fdZbh s'I s'I tkg; tkg; gos gos e/ e/ s[jkBz{<br />

s[jkBz{<br />

r[orZdh r[orZdh r[orZdh s/ s/ fpokiwkB fpokiwkB eotk eotk d/DrhnK. d/DrhnK. FkfJd FkfJd nkgDh nkgDh fJj fJj nkyoh nkyoh nkyoh w[bkeks<br />

w[bkeks<br />

j't/rh##.<br />

j't/rh##.<br />

j[ew wzB e/ (r[o{)s/r pjkdo e[M ;zrhnK ;w/s, pekb/ tb N[o gJ/.<br />

fJXo 30 wkou, 1664 Bz{ r[o{ jfofeFB ih B/ ;oho fsnkr fdZsk. f;ZyK tk;s/<br />

n;fj ;dwk ;h. nekb g[oy dk GkDk ikD e/ ;theko eoBk jh g?Dk ;h.<br />

r[o{ ih d/ ;oho Bz{ nzsw doFBK bJh fNekfJnk frnk. fiZE'I feZE'I gsk brdk<br />

frnk, r[o{ xo d/ FoXkb{ tjhoK xZs e/ nkT[D bZr/. fJ; soQK ;kohnK nzsw<br />

o;wK fBGkT[fdnK, d[y ;[y ;KM/ eofdnK, eJh fdB pshs j' rJ/. T[gzzqs ;kok<br />

tjho, fi; ftu phphnK pZu/ s/ p}[or Gh Fkwb ;B, wzIiabK wkodk eJh EkJhI<br />

gVkn eodk, pekb/ g[Zi frnk. ;ko/ w[yh f;ZyK B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp Bkb<br />

ftuko eoe/, 11-08-1664 r[orZdh dh o;w ndk eoB tk;s/, d{o B/V/ d/ ;/<br />

teK ns/ w;zdK tZb ys fby fdZs/ rJ/. sK fe fJ; fdB ;ko/ j[zw j[zwk e/<br />

g[ZiD, ;fsr[o{ ih Bz{ G/NktK nogD eoB. ;opZs ykb;k o{gh tZv/ fJeZm ftu<br />

dog/;a w;fbnK s/ ftukoK ehshnK ik ;eD, Bkb jh Bt/I fB:[es ehs/ ;fsr[o{<br />

s'I GftZy tk;s/ fdFk fBod/F gqkgs eo ;eD.<br />

gqubZs ;kyhnK w[skpe @@pekb/ @@pekb/ ftu ftu pkJh pkJh wzihdko wzihdko rZdhnK rZdhnK bk bk e/<br />

e/<br />

p?m p?m rJ/, rJ/, s/ s/ r[o{ r[o{ r[o{ j'D j'D dk dk M{mk M{mk dkntk dkntk eoB eoB bZr/##.<br />

bZr/##. nZi sZe e'Jh Gh<br />

fJfsjk;eko fJjBK pkJh gkyzvhnK d/ Bkw BjhI frDk ;fenk. j'o s/ j'o GkJh<br />

;zs'y f;zx (;{oi gqekF) Gh ;kfonK d/ Bkw BjhI fby ;fenk. id'I fe pkJh<br />

ftnesh r[o{ e/ gqtko ftu rZdh dh dknt/dkoh tk;s/ bGd/ jh BjhI. jK e[M<br />

e[ ][droia b'e ;w/I dh Biakes dk ckfJdk T[mkT[D dh ske ftu }o{o ofjzd/<br />

jB. fJ; wB;k Bkb fe uzrh u'yh wkfJnk nk ojh j?, Bkb/ b'ehI M[e-M[e<br />

Bw;ekoK eod/ jB. fco feT[I Bk r[o[{ j'D dk Y'b TZ[uh- TZ[uh tik d/JhJ/<br />

. Gkt/I Gkt/I fe fe nfij/ nfij/ eZu/ eZu/ fgZb/ fgZb/ ny"sh ny"sh r[o{ r[o{ s/ s/ ;kX ;kX ;zs, ;zs, ;wki ;wki Bz{ Bz{ i'eK i'eK pDe/ pDe/ nZi<br />

nZi<br />

th th fuzpV/ fuzpV/ j'J/ j'J/ y{B y{B gh gh oj/ oj/ jB. jB. gfjbK gfjbK Gh Gh nfij/ nfij/ b'eK b'eK dh dh e'Jh e'Jh ewh ewh BjhI BjhI ;h.<br />

;h.<br />

[209]


nZi nZi Gh Gh E'e E'e ftu ftu dzGh dzGh gkyzvh, gkyzvh, ;zs ;zs pqjw pqjw frnkBh frnkBh s/ s/ ny"sh ny"sh r[o{, r[o{, M'bhnK M'bhnK nZv<br />

nZv<br />

e/ e/ Ghy Ghy wzrd/ wzrd/ u/fbnK u/fbnK Bz{ Bz{ b[ZNe/ b[ZNe/ yKd/, yKd/, nkw nkw jh jh t/y/ t/y/ ik ik ;ed/ ;ed/ jB. jB. pekb/ ftu<br />

pkJh gkyzvhnK tZb'I r[o{ j'D dk n?bkB fe;/ Gh dbhb s/ yok BjhI T[sodk.<br />

i' ftnesh r[o{ ;kfjp ih dk Biao/eow j[zdk ;h, T[; pko/ gfjbK jh f;ZyK Bz{<br />

gsk bZr iKdk ;h. ;fsr[o{ fe; Bz{ f}nkdk fiazw/tkoh d/ ezw ;zGkb oj/ jB.<br />

;/tk ftu tZX ;wK e"D jkiao ofjzdk j?. ftdtsk iK frnkB fe;B/ tXhe jk;b<br />

ehsk j?. jT[w? jzeko s'I ofjs, fwmp'bVk ftekoK s'I d{o s/ oZph r[DK Bkb<br />

Gog{o e"D j?, fJj rZbK S[ghnK BjhI ofj ;edhnK. fiBQK pkJh dzGh r[o{nK<br />

dk fbysK ftu iK f;Zy ;N/iK s/ pko-pko/ fiaeo ehsk ik fojk j?, T[jBk dk<br />

e'Jh Bkw Gh Bk ikDdk j't/< j? Bk j?okBh tkbh rZb < T[xVtK Bkw e/tb<br />

Xhowb dk nkfJnk j?. Xho wZb B/ sK skes dh tos'I eoe/, r[orZdh y'jD<br />

dk d[FNeow ehsk ;h, G[b/y/ tkbh e'Jh r[zikfJF BjhI ;h.<br />

r[o f;XksK s'I T[bN gqubZs eo fdZsh rJh ejkDh w[skpe, GkJh<br />

wZyD Fkj ih dk ijk} v[ZpD bZrk ;h. T[;B/ r[o{ BkBe i's dk fXnkB Xo<br />

e/, p/Vk pzB/ br ikD dh nodk; ehsh. G/Nk tk;s/ ;'B/ dhnK 500 w'joK Gh<br />

;[ZyhnK. p/Vk feBko/ bZr frnk. nEkj y[Fh ftu GkJh wZyD Fkj, w'joK b?<br />

e/ pekb/ g[Zfink. fJE/ nke/ jkbks jh ftrV/ Biao nkJ/. pkJh r[o{ EkT[I EkJhI<br />

wZE/ fNekT[D bJh g;hB' g;hBh j'J/ Biao nkJ/. fJjBK ftu'I n;bh e'D j? <<br />

fet/I gsk bZr/< T[; B/ fJe soshp bVkJh. mhe j? wBk ! ;ko/ r[o{nK nZr/<br />

d'-d' w'joK oZy e/ wZEk N/ed/ ubd/ jK, i/ e'Jh n;bh @@ikDh @@ikDh ikD ikD r[o{##<br />

r[o{##<br />

j'fJnk sK wzr e/ gzi ;" w'joK b? bt/rk. fJ;/ soQK ehsk frnk , ;kfonK B/<br />

bzwhnK nodk;K ehshnK. nFhotkdK d/ e/ fBjkb eo fdZsk, go gzi ;" w'joK<br />

fe;/ Bk wzrhnK. @@e'Jh j'o r[o{ Gh j? fJE/ fes/


pkjo eZfYnk. nkj t/y s/o/ g[okD/ ijk} ftu'I, XZek bkT[IfdnK w/o/ w'Y/ ftu<br />

y[ZG rJ/ feZb.<br />

t/y sK ;jh fezB/ v[z{x/ iayw j' rJ/ jB##. wZyD Fkj uoBK s/ Yfj<br />

fgnk, ;kohnK w'joK Y/oh eo fdZshnK. tkj' dkjh SZs s/ uV frnk, gZb{<br />

c/fonk ia'odko nktkia ftu e{fenk - @@r[o{ bkX' o/ ! r[o{ bkX' o/HHHHHHHH!!## GkJh<br />

ih B/ fJeZm/ j'J/ b'eK Bz{ ;koh j'Jh phsh ;[DkJh, ;kfonK B/ (r[o{) s/r pjkdo<br />

ih d/ uoBK s/ wZEk N/fenk. fco r[o{ ih SZph ;kbK wro' G'o/ ftu'I pkjo nkJ/<br />

HHHHHHHHHHHH. nky' ih ;fsBkw tkfjr[o{.##<br />

gkme iB' ! fJ; ;kyh B{z fJe tkoh fco BhM Bkb gVQBk, ewia'ohnK<br />

nkgD/ nkg T[xV g?DrhnK.<br />

1H fJ; ;kyh w[skpe r[o{ jfofeFB nDikD f;ZX j[zd/ jB. Gkt fe<br />

T[jBk B/ B't/I r[o{ d/ Bkw pko/ ;gZFN n?bkB BjhI ehsk, nX{oh rZb SZv fdZsh.<br />

;N/iK s/ fJj Gh NkjoK wkoBhnK fe r[o{ nG[Zb j?, go y[d jh r[o{ Bz{ G[bZeV<br />

rodkBd/ ofjDk< id'I fe n;bhns fJj j? fe 21 s'I 24 wkou 1664 Bz{ fdZbh<br />

fty/, nZmt/I ;fsr[oK B/ ;kfonK d/ ;kjwD/, nkgDk c?;bk ;[Dk fdZsk ;h fe @@w/<br />

ok ;wK g[Zr frnk j?, nr'I pkpk s/r pjkdo ih, r[orZdh dh fiazw/tkoh<br />

;zGkbDr/.## fJ; tes r[o{ gqtko jkiao ;B. w[yh f;Zy fit/I GkJh wshdk;,<br />

GkJh ;sh dk;, GkJh wBh f;zx, GkJh T[dk, GkJh r[opyF nkfd. fdZbh dhnK<br />

p/nzs ;zrsK Bz{ Gh fJ; rZb dk uzrh soK gsk ;h. G[b/y/ dh r[zikfJF e'Jh<br />

BjhI ;h. nc;'; fe r[o{ ih Bz{ G[bZeV pDk fdZsk frnk.<br />

r[o{ BkBe ;kfjp ih B/ r[orZdh dk e'Jh G[b/yk BjhI ofjD fdZsk.<br />

n?bkBhnK GkJh bfjDk ih Bz{ nkgDh EK s/ fB:[es ehsk. fco Gh ;qh uzd B/<br />

py/Vk yVk ehsk. r[o{ nzrd ;kfjp ih B{z[ nkgDk ;do w[ekw eoskog[o SZv<br />

e/, yv{o nkT[Dk fgnk. @@;qh uzdhJ/## nZi skJhI r[o{ s'I pkrh t/y/ ik ;ed/ jB.<br />

r[o{ nzrd ;kfjp ih d/ p/N/, pkpk nwodk; s/ pj[s yck ;B. ukj[zd/ ;B rZdh<br />

g[ZsoK Bz{ jh fwb/. fco r[o{ nwodk; ih d/ g[ZsoK, GkJh i/mk ih B{z r[o{ wzBD<br />

s'I fJBeko ehsk. Gkt/I tesh s"o s/ b'e bki ekoB fJe tkoh Bw;eko eo<br />

fdZsh. w'joh (r[o{ nwodk; dk fJe g[Zso) B/ r'fJzdtkb fty/ pkekfJdk r[o{<br />

[211]


j'D dk n?bkB eo fdZsk ;h. fJ; soQK fgsk r[o{ okwdk; ih Bkb T[jBk dk<br />

tZvk p/Nk, fgqEh uzd r[orZdh y'jD tk;s/ ;dk bVdk fojk. T[; B/ r[o{ noiB<br />

;kfjp Bz{ Gh pj[s w[FebK ftu gkfJnk. jkbKfe rZdh d/D d/ Yzr ftu e'Jh<br />

ewh BjhI ;h. p; fpbe[b fJ;/ gq;zr ftu id'I xNBktK Bz{ ftukoKr/ sK ;ko/<br />

Fze/ G[b/y/ ysw j' ikDr/. fJj f;oc e[M ;w/I dk ci{b tkt/bk ;h, r[zwokj<br />

eoB dk e"Mk :sB ;h. go frnkBtkB f;Zy j[D r[zwokj j'D tkb/ BjhI ;B.<br />

2H @@GkJh wZyD Fkj ih B/ v[pd/ ijkia Bz{ feBko/ bkT[D dh wzBs<br />

wzBhHHHHHH##. r[o{ xo d/ ftu wzBsK wzBD iK ;[ZyDk dk e'Jh n;{b gqtkB BjhI<br />

j?. e/tb nekb g[oy s/ Go';k oZyDk ikfJia j?. ftukoB tkbh rZb fJj Gh<br />

j? fe gzikp d/ B/V/ s/V/ fes/ ;w[zdo BjhI brdk. dfonktK ftu ;kXkoB<br />

feFshnK ubdhnK ;B, ijkia BjhI. fco wZyD Fkj dk ijkia fejV/ ;w[zdo<br />

ftu cf;nk ;h< e'Jh Bkw dZ;D bJh fsnko BjhI j?.<br />

3H i/ wzB bJhJ/ fe wZyD Fkj ih B/ nodk; eo bJh. go T[; d/<br />

v[Zpd/ ijkia Bz{ feBko/ bkT[D tk;s/ ;ohoe s"o s/ r[o{ s/r pjkdo ih, pekb/<br />

s'I nZy d/ c'o ftu gj[zu ;ed/ jB< nDfrDs f;Zy w[Ffeb ;w/I ;fsr[o{ nr/<br />

nodk;K eod/ ;B. ;jkfJsk bJh d[jkJh fdzd/ ;B. eh ;fsr[o{ ;kfonK dh<br />

wdd tk;s/ jo Ekt/I gj[zu ;ed/ ;B < fJj ;zGt jh BjhI j?. nfijhnK j'o<br />

Gh eJh ejkDhnK gqubZs ehshnK j'Jhnk fwb iKdhnK jB. i' e/tb FoXk dk<br />

jh gqrNktk jB. fJ; ejkDh w[skpe sK gzi ;" w'joK gqkgs eoB bJh r[o{<br />

s/r pjkdo ih Bz{ nkgDk iyawh j'fJnk w'Yk Gh ftykT[D fgnk. sK fe GkJh<br />

wZyD Fkj Bz[{ ftFtk; nk ikt/.<br />

4H id'I GkJh wZyD Fkj Bz{ ftFtk; j' frnk fe fJjh n;bh r[o{ j? sd<br />

T[j SZs s/ uVQ frnk. @@r[o{ bkX' o/HHHHHHH## dk j'ek fdZsk. ;'uDk pDdk j?<br />

fe GkJh wZyD Fkj B/ nzdo tVe/ fJeZb/ B/ s;Zbh eo bJh fe n?j' n;bh<br />

r[o{ j?. go d{i/ f;ZyK dh eh wip{oh ;h fe fJe Ugo/ ftnesh dh nkyh rb<br />

s/ fpBK goy s'I :ehB eoB< wZyD Fkj rbs fpnkB Gh eo ;edk ;h. j'<br />

;edk ;h e'Jh gkyzvh r[o{ bkbu d/ e/ n?t/I j'ek d[nk fdzdk <<br />

5H fdZbh s'I nkfJnk f;ZyK dk tZvk ekcbk w"i{d ;h, T[jBK d/ j[zfdnK<br />

[212]


fe;/ gkyzvh r[o{ dh fJj fet/I fjzws g? rJh fe nkgD/ nkg Bz[{ B"tK r[o{ n?bkB<br />

eo/< w'jspo f;Zy nk e/ dZ; BjhI ;ed/ ;B, fe GkJh r[of;Zy', ;kv/ ;kjwD/<br />

;koh rZbpks j'Jh j?. r[o{ jfofeFB ih B/ B"t/I EK r[o{ s/r pjkdo ih Bz[{<br />

u[fDnk j?. FZe dh e'Jh r[zikfJF BjhI j?. n;hI ;ko/ s/ gqtko d/ w?Ipo<br />

uFwdhd rtkj jK.<br />

6H fJ; ejkDh w[skpe sK r[o{ jfofeFB ih s'I Gh rbsh j' rJh.<br />

T[jBK B/ nX[{oh rZb efj e/ ;zrsK Bz[{ d[pXk ftu gk fdZsk. @@pkpk pekb/HHHHH##<br />

fJ; dk wsbp GkJh wZyD Fkj f;nkDk fBefbnk. nZmt/I gkfsFkj s'I j'Jh<br />

@@rbsh## Bz{ wZyD Fkj ih B/ do[;s ehsk. tkj w/oh e"w d/ goukoe' tkj.<br />

7H j'o ;ko/ f;Zy Gh p/ fJspko/ ;kps j' rJ/, fe;/ s/ pekbk fBtk;hnK<br />

B/ :ehB Bk ehsk. pkJh r[o{ nkg' nkgDh Ekt/I rZdhnK bk e/ p?m/ oj/. GkJh<br />

wsh dk;, GkJh ;sh dk; nkfd dh rb fe;/ Bk ;[Dh. wZyD Fkj dh nkyh<br />

@@r[o{ bkX' o/## ;kfonK MNgN gotkB eo bJh< eh fJ;Bz{ fJfsjk; wzB bJhJ/<<br />

8H r[o{ s/r pjkdo n;kw pzrkb d/ Xow gquko d"o/ s/ fJeZb/ BjhI ;B.<br />

T[jBK Bkb gqtko ;h, r[of;ZyK dk tZvk ekcbk ;h. T[jBK ftu'I fe;/ B/ Bk<br />

dZf;nk fe n?j i'' pkJh wzihdko jB, fJj gkyzvh ;kX jB. fJjBK ftu'I r[o{<br />

e'Jh BjhI j?. r[o{ s/r pjkdo ih Bz[{ r[o{ Ekfgnk frnk j?. n;b rZb dk<br />

fiaeo T[s/ nk uZ[fenk j? fe bZGD dh b'V sk g?Idh, nro r[o{ r[nkfunk j[zdk.<br />

G'o/ ftu b[fenk j[zdk. T[j sK efEs G'o/ ftu tVe/ tes ns/ ;oho dk BkF<br />

wkoB dh Ekt/I wB[Zysk dh ;/tk bJh d{o g{op d/ d"o/ s/ ;B, ;p{s w"i{d jB.<br />

id'I fJj fJZe'-fJZe ukph jZE ftu nk ikt/ fe r[o{ s/rpjkdo ih B/ SZph ;kb<br />

sK eh nkgD/ ihtB dh fJe xVh Gh nikJh BjhI r[nkJh. T[j wB[Zysk d/<br />

efbnkD bJh fdB oks :sBFhb ofjzd/ ;B. fco @@pkpk pekb/## tkbh nX{oh<br />

gzesh r[o{ jfofeFB ih s'I nytk e/, T[jBK Bz{ GZ[bK eoB tkbk BjhI pDkT[Dk<br />

gt/rk. fco Bkb fdZbh rJh ;zrs Bz{ Gh p/-fJspkoh BjhI pDkT[Dk<br />

gt/rk. fco wZyD Fkj dh nodk; s/ w'joK oZy e/ r[o{ dh goy eoB dh<br />

e[o]s phwkoh Gh rb'I bZE ikt/rh. GkJh wZyD Fkj dk ijkia Gh v[pZD'I pu<br />

ikt/rk. r[o{ s/r pjkdo ih d/ w'fYnK s/ iyaw Gh BjhI j'Dr/. r[o{ ih B[{z<br />

[213]


nkgD/ tkbhnK gzi ;" w'joK dh wzr Gh BjhI eoBh gt/rh. f;oc T[jBK ;p{sK<br />

Bz[{ rfjokJh Bkb gVQ ftuko bJhJ/, fiE'I fJj fBFuk pMdk j? fe r[opkDh dh<br />

ftukoXkok s'I fto[ZX ike/, r[o{ s/r pjkdo ih Bz{ Grsh sgZf;nk eoB dh e'Jh<br />

iao{os jh BjhI ;h. r[otko jB-<br />

;' ;' ig[ ig[ ;' ;' sg[ sg[ fi fi ;fsr[o ;fsr[o Gkt?.. Gkt?.. ;fsr[o ;fsr[o e? e? GkD? GkD? tfvnkJh tfvnkJh tfvnkJh gkt?..<br />

gkt?..<br />

BkBe BkBe nkg[ nkg[ S'fv S'fv S'fv r[o r[o wkfj wkfj ;wkt?.. ;wkt?.. (509)<br />

(509)<br />

j'oL-<br />

ig ig sg sg ;ziw ;ziw eow eow B B ikBk, ikBk, Bkw[ Bkw[ igh igh gqG gqG s/ok..<br />

s/ok..<br />

r[o[ r[o[ gow/;o[ gow/;o[ BkBe BkBe G/fNU, G/fNU, ;ku? ;ku? ;pfd ;pfd fBp/ok..(gzBk fBp/ok..(gzBk - - 878)<br />

878)<br />

T[j ;[bZyDh xVh nk rJh id'I r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih Bz[{<br />

r[orZdh s/ fpokiwkB j'J/ t/yD bJh, T[gd/F ;[DB bJh pj[s tZvh frDsh<br />

ftu, f;Zy ;zrsK nkD gjz[uhnK. 11 nr;s, 1664 tkb/ fdB, pekbk fty/ r[o{<br />

s/rpjkdo ih Bz{ ;kfonK B/ fpBK FzeK, r[o{ ;theko ehsk, Bw;ekoK ehshnK,<br />

nkd/F gqkgs ehs/. p; frDsh d/ Jhoykb{ ftnesh ;B i' n"ozri/p s'I Gkoh<br />

oewK b? e/, r[o{ BkBe ;kfjp tZb'I F[o{ ehs/ j'J/ fJBebkp B{z c/jb eoBk<br />

ukj[zd/ ;B. fJjBk ftu'I gqw[y ;h Xho wZb. fJj r[o{ jfor'fpzd ;kfjp d/ p/<br />

N/ r[ofdZsk ih dk g[Zso ;h. fJ; dk iBw 1627 ftu j'fJnk ;h. id'I r[o{<br />

jfookfJ ih Bz{ r[orZdh dh ;/tk fwbh, T[; tes Gh fJ; B/ vNe/ fto'X ehsk.<br />

pokpo nkgD/ r[o{ j'D dk n?bkB eotk fdZsk, nkgD/ tZb'I w;zd Gh fB:[es<br />

ehs/. n"ozri/ap s'I nkd/F gqkgs eoe/, fJ;B/ nkgD/ pdwkF N'b/ s'I 9 nes{po<br />

1664 Bz{ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp s/ jwbk eotk fdZsk. r'bh uZbh, ;kwkB<br />

b[ZfNnk frnk, go y[Ffe;wsh Bz{ r[o{ s/r pjkdo ih pu rJ/. fJe jE fbys<br />

phV ns/ j'o ehwsh ;wkB b? e/ fJj eoskog[o Bz{ BZ; frnk. GkJh wZyD Fkj<br />

dh nrtkJh ftu, f;ZyK dk fJe seVk iZEk fJ; d/ v/o/ s/ ik fgnk. uzrh<br />

frZdV e[ZN fJjBK Bz{ gJh, go r[o{ s/r pjkdo ih d/ uoBK s/ fvZr e/ w[nkch<br />

wzr e/ pekbk SZv rJ/. f;ZyK B/ r[o{ ih d[nkb/ gfjok ;ys eo fdZsk.<br />

S/sh jh tjho ns/ gqtko ;w/s, B"t/I r[o{ ih ehosg[o ub/ rJ/.<br />

bzw/ ;w/I dh T[vhe s'I wro'I n"ozri/p B/ Xhowb T[;d/ g[Zso okw uzd<br />

[214]


ns/ ;hj/I w;zd Bz[{ fdZbh ;Zd fbnk. fdZsk frnk @@ezw## Bk eoB bJh itkp<br />

sbph ehsh. s;Zbh pyF itkp bk fwbD ekoB, fJjBK fszBK Bz{ oDEzp'o d/<br />

feb/ ftu e?d eotk fdZsk.<br />

fJXo r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih B/ ;w/I dh Biakes gSkDfdnK<br />

wky'tkb dh iawhB uzgk okDh (ftXtk okik dhg uzd) s'I yohd e/ nkBzdg[o dh<br />

BhIj oZy fdZsh. r[of;ZyK dh :'rsk w[skpe ;/tk bk fdZsh s/ y[d Xow gquko<br />

tjho Bkb b? e/ wkbt/ tZb fBeb s[o/. nZi d/ jfonkD/ ftu XwXkD (ihId<br />

fibQk) d/ ;EkB s/ ;fsr[o{ ih mfjo/ j'J/ ;B. brGr shj jiako f;Zy nk<br />

i[fVnk. n"ozri/p d/ j[ew d[nkok c"ih ewKvo nkbw yK o'j/b/ B/, fJ; ;EkB<br />

s'I ;fsr[o{ ih Bz{ gfjbhtko frqcsko ehsk fJj xNBk 08-11-1665 dh j?.<br />

fdZbh fty/ d' wjhB/ s'I tZX ;wK e?d oZy e/ okik i? f;zx d/ ftu g?D s/ fojk,<br />

eo fdZs/ rJ/. fJj fXnkB oj/ fe G'o/ ftu tVe/ sgZf;nk eoB tkb/ fe;/ ;kX<br />

s'I n"ozri/p Bz{ e'Jh ysok BjhI ;h. Gkt/I ;koh T[wo G'o/ ftu p?mk ofjzdk. go<br />

n"ozri/p r[o{ ih d/ eqKshekoh ftukoK s'I ikD{ ;h. b'eK dhnK GhVK r[o{ ih<br />

Bz{ ;[DB nkT[IdhnK ;B. r[o{ ih oki;h i[bwK fto[ZX y[Zb e/ p'bd/ ;B. gkyzvh<br />

XowhnK Bz{ fcNekoK gkT[Id/ ;B. b'eK Bz{ seV/ j'e/ i[bw dk w[ekpbk eoB<br />

bJh gq/fos eo oj/ ;B. fJjBK ekoBK eoe/ jh ;fsr[[o{ ih Bz{ r[o{ pDfdnK<br />

jh, fJe ;kb d/ nzdo frqcasko eo fbnk.<br />

d{ih tko fco ;fsr[o{ ih Bz{ i{B wjhB/ 1670 ftu nkro/ d/ B/fVUI<br />

frqcsko eo fbnk frnk. fdZbh fty/ d' wjhB/ s/oK fdB e?d ftu oj/, go fJ;<br />

tkoh Gh fojk eo fdZs/ rJ/. shih tkoh e;awhoh pqkjwDK d/ nfXekoK dh okyh<br />

eoB dk n?bkB eoB s'I pknd, wbeg[o ozxVk, o'gV B/fVUI, EkD/dko B{o<br />

wj[zwd B/ frqcsko ehsk. i[bkJh 12 ;zB 1675 Bz{. gfjbK p;h gmkDK e?d oZy/<br />

rJ/, j[ew fwbD s/ fgzio/ ftu pzd eoe/, fszB/ gqw[Zy f;ZyK ;w/s, fdZbh Bz{ G/<br />

i fdZs/ rJ/. nZr/ dhnK xNBktK dk gkmeK Bz{ Gbh goeko gsk j?. frnkoK<br />

Btzpo 1675 Bz{ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih d/ ;kjwD/ nfsnzs fBodJhg[D/ tkb/<br />

s;hj/ d/e/, fszB pjkdo f;ZyK Bz{ ;ajhd ehsk frnk. ;akw shi/ gfjo r[o{ s/<br />

rpjkdo ;kfjp Bz{ fgzio/ ftu'I eZfYnK frnk. G? Ghs eoB tkb/ vokt/ fdZs/<br />

[215]


J/. bkbu fdZs/ rJ/, eokwksK ftykT[D bJh fejk frnk. ;fsr[o{ ih nkv'b<br />

nt;Ek ftu n;{bK s/ fNe/ oj/. ekih B/ cstk gVQe/ ;[DkfJnk, ibkd dh<br />

sbtko ubh, y{B d/ c[jko/ c[ZN/, r[o{ ih dk ;h; XV Bkb'I nbZr eo fdZsk<br />

frnk.<br />

gfjbK fsnko ehsh ;ehw w[skpe GkJh i?sk BkB[{ r[opya;k ih B/<br />

;h; u[Ze e/ nBzdg[o g[ukD dh fizw/tkoh ep{bh. fJ; dodBke xNBk Bz{<br />

;[DfdnK fpoX pkpk r[ofdZsk ih d"ok g?D s/ dw s'V rJ/. fJj pkpk p[ZYk<br />

ih d/ ;g[Zso ;B. fwZNh d/ y[ZbQ/ w{zj tkb/ tZv/ posD ftu ;h; Bz{ fNek fbnk<br />

frnk. nkb/-d[nkb/ fBzw dhnK gZshnK oZyhnK rJhnK, sK fe feow Bk g?D s/<br />

p' Bk g?dk j't//. w[Zy okj SZve/ T[ikVK ftu'I dh pud/ puKd/, ikDeko f;ZyK<br />

s'I b'VhIdh ;jkfJsk b?Id/, wzibK wkod/, ehosg[o g[Zi rJ/. fdZs/ rJ/ ;[B/j/ s/<br />

r[o{ r'fpzd f;zx ih f;ZyK dk tZvk ekcbk b? e/ gqtko ;w/s ehosg[o nk rJ/<br />

. GkJh i?sk ih s'I fJE/ jh ;ajhd fgsk dk eZfNnk ;h; gqkgs ehsk. i?sk ih<br />

Bz{ @@r[o{ ek p/Nk## nkye/ wkD fdZsk. Btzpo ;skoK 1675 Bz{ nkBzdg[o fty/,<br />

B"t/I r[o{ ih dk ;h; ;;ekfonk frnk. fJ; EK nZi eb r[od[tkok ;h; rzi<br />

pfDnk j'fJnk j?.<br />

n"ozri/p n"ozri/p fto[ZX fto[ZX f;ZyK f;ZyK d/ d/ nzdo nzdo r[Z;k r[Z;k T[pkb/ T[pkb/ ykD ykD bZrk. bZrk. nes{po nes{po 17,<br />

17,<br />

1676 1676 Bz[{ Bz[{ id'I id'I T[j T[j T[j Btki Btki ndk ndk eoe/ eoe/ eoe/ tkg; tkg; w[V w[V fojk fojk ;h, ;h, f;ZyK f;ZyK B/ B/ fJZNK fJZNK tZfNnK<br />

tZfNnK<br />

Bkb Bkb jZbk jZbk p'b p'b fdZsk. fdZsk. Gkt/I Gkt/I n"ozri/p n"ozri/p pu pu frnk, frnk, go go f;ZyK f;ZyK d/ d/ o'j o'j dk dk T[;Bz{<br />

T[;Bz{<br />

nfj;k; nfj;k; j' j' frnk. frnk. fJe fJe f;Zy f;Zy Bz{ Bz{ cV cV e/ e/ esb esb eo eo fdZsk fdZsk frnk. frnk. r[[o{ r[[o{ s/r<br />

s/r<br />

pjkdo pjkdo ;kfjp ;kfjp ns/ ns/ fszB fszB pjkdo pjkdo f;ZyK f;ZyK dh dh Fjhdh Fjhdh ekoB ekoB d/F d/F ftu ftu jo jo e'Jh<br />

e'Jh<br />

e[obk e[obk T[fmnk. T[fmnk. nDyhb/ nDyhb/ B"itkB B"itkB iawhBK iawhBK t/u t/u e/, e/, jfEnko jfEnko yohdD yohdD bZr/. bZr/. rfjD/<br />

rfjD/<br />

rZN/ rZN/ t/u t/u e/ e/ x'V/ x'V/ yohd/. yohd/. ekcb/ ekcb/ pDk pDk e/ e/ f;oK f;oK s/ s/ eZcD eZcD pzB pzB e/, e/, nkBzdg[o nkBzdg[o tZb<br />

tZb<br />

ub ub gJ/. gJ/. d;w d;w gkfs;akj gkfs;akj ih ih d/ d/ uoBk uoBk ftu ftu wZEk wZEk N/ee/ N/ee/ p/Bsh p/Bsh eod/, eod/, @@;fsr[o<br />

@@;fsr[o<br />

ihU ihU ihU ! ! r[o{ r[o{ fgsk fgsk ;kvh ;kvh fJZis fJZis fJZis nDy nDy bJh bJh nkgDk nkgDk nkgDk nkg nkg e[opkB e[opkB eo eo rJ/. rJ/. n;hI<br />

n;hI<br />

s[jkv/ s[jkv/ j[ew j[ew dh dh T[vhe T[vhe ftu ftu jK jK ekfJo ekfJo pDe/ pDe/ j[D j[D n;hI n;hI ihU ihU BjhI BjhI ;eKr/. ;eKr/. j[D<br />

j[D<br />

nkiakdh nkiakdh iK iK w"s w"s fJ; fJ; s'I s'I xZN xZN e[M e[M ;theko ;theko BjhI, BjhI, s[;hI s[;hI nkfrnk nkfrnk fdU.## fdU.## r[o{<br />

r[o{<br />

r'fpzd r'fpzd f;zx f;zx ih ih B/ B/ B/ ;w/I ;w/I dh dh Biakes Biakes ;wMfdnK ;wMfdnK fJjBK fJjBK Bz[{ Bz[{ Xhoi Xhoi d/Dk. d/Dk. nkT[D<br />

nkT[D<br />

[216]


tkb/ tkb/ ysoBke ysoBke jkbks jkbks tk;s/ tk;s/ fsnko fsnko eoB eoB bJh bJh efjDk efjDk s/ s/ nkBzdg[o nkBzdg[o ftu ftu e[M<br />

e[M<br />

;wK ;wK fNe fNe e/ :[ZX :[ZX Bhsh Bhsh f;ZyD f;ZyD dh jdkfJs jdkfJs jdkfJs eoBh.<br />

i' eFwhoh pqkjwD n"ozri/p d/ i[bwK s'I gq/FkB j'e/ nkBzdg[o nk e/<br />

cfonkdh j'J/ ;B. fJE/ :kd eotkDk iao{oh j? fe pqkjwD iBw s'I jh fjzd{<br />

;wki dk Xow r[o{ j?. fJj b'e ekcb/ pDk e/, bzw/ ;w/I sZe yZsoh okfinK,<br />

okig{s okfinK ns/ wokfmnK Bz{ nkgDh d[Zy Goh ftfEnk ;[Dk e/, wdd dh<br />

g[eko eod/ oj/. go n"ozri/p dh n;hw skes s'I ;ko/ Eo Eo ezpd/ ;B. fJ;/<br />

bJh ;kfonK B/ pqkjwDK dh pKj cVB s'I fJBeko eo fdZsh. nsh wk:{;h ftu,<br />

jko jzG e/ fJj b'e r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih d/ uoBK ftu cfonkdh j'J/<br />

. ;koh j'Jh phsh efj ;[DkJh. id'I ;fsr[o{ ih B/ g[fSnk fe nro w?I ;oeko<br />

Bkb rZbpks eoB tk;s/ iktK sK fJj ;gFZN eo fdU fe s[;hI r[o{ xo Bkb<br />

eh foFsk pDkfJnk j? < w?I fe; j?;hns ftu s[jkv/ pko/ rZbpks eoK < feogk<br />

okw B/ s[ozs p/Bsh gZso fbfynk, fi; ftu je{ws tZb'I ehs/ ik oj/ i[bwK d/<br />

;zy/g t/otk ;h. d/F oND dk fiaeo ehsk frnk ;h. ;ko/ fjzd{ okfinK tZb'I<br />

ftykJh ekfJosk dk toBD ;h. nzs nzs ftu ftu ;kfonK ;kfonK B/ B/ r[o{ r[o{ s/r s/r s/r pjkdo pjkdo pjkdo ih ih Bz{<br />

Bz{<br />

fbysh fbysh o{g o{g ftu ftu nkgDk nkgDk Xow Xow r[o{ r[o{ ;theko ;theko ehsk. ehsk. nkgD/ nkgD/ ihtB Bkb Bkb ;zpzXs<br />

jo jo soK soK dk dk c?;bk c?;bk b?D b?D dk dk nyfsnko nyfsnko r[o{ r[o{ ih ih Bz{ Bz{ ;"Ig ;"Ig fdZsk.<br />

fdZsk.<br />

r[cktK G'fonK ftu p?m e/ nZyK pzd eoe/, wkbk c/oB tkb/, wzso<br />

oND tkb/, ubhj/ eZND tkb/, ;wkXhnK bkT[D tkb/, fjzd[;skB ftu bZyK ;kX<br />

;B. ;dhnK s'I fJjh wzso ikg T[j eod/ nk oj/ ;B. go fjzdtk;h izsk j'o<br />

ezrkb, j'o p[iafdb, j'o gkyzvh, j'o nfrnkBh pDdh ik ojh ;h. xo T[ZiV<br />

rJ/, B{zjK XhnK dhnK fJZiasK xZN/ o[b rJhnK, Xow n;EkB fwZNh ftu fwb<br />

rJ/. fe;/ szso wzso B/ i[bw B{z[ Bk Ezfwnk. eh r[o{ s/r pjkdo fJzB/ jh<br />

nDikD ;B fe nkgDh fizdrh d/ nsh ehwsh SZph ;kb fe;/ G'o/ ftu tVe/<br />

popkd eo fdzd/< ih BjhI !T[j b'eK Bz{ ikfrqs eoB tk;s/ bzw/ gquko d"o/ eo<br />

oj/ ;B. f;Zy e"w nzdo'I izri{ iaipk ysw eoB bJh nfij/ wzso ikgK s/<br />

G'fonK ftu nZyK pzd eoe/, Grsh eoB dhnK ejkDhnK f;ZyK d/ nzdo m';hnK<br />

ik ojhnK jB. sK fe f;Zy e/tb nzdo tV e/ wkbk c/oB i'r/ ofj ikD,<br />

[217]


tkfjr[o{ wzso igd/ ofjD, s/ r[bkw pD/ ofjD.<br />

fJ;/ soQK dh fJe xNBk r[o{ nwodk; ih Bkb BZEh ehsh j'Jh<br />

fwbdh j?. ny/ id'I r[o{ nzrd ;kfjp d/ p/N/ dks{ B/, Sksh ftu bZs wkoh<br />

sK wk:{; j' e/ r[o{ ih pk;oe/ fgzv ftu ub/ rJ/. fJZe e'm/ ftu b[ee/<br />

dotki/ pzd eoe/ p?m rJ/. eJh fdBK s'I wro'I pkpk p[ZYk ih B/ r[o{ bZG e/<br />

;zrsK Bz{ fdZsk. jkbks Bkb w[ekpbk eoB dh Ekt/I ;fsr[o{ ih b[ed/ fcod/<br />

oj/< @@r[o{ bkX' o/## tkbh ejkDh ftu Gh nZmt/ I r[o{ ih Bk;wM pDk fdZs/ rJ/. ;ko/<br />

;zrh f;Zy neb s'I ;ZyD/ pDk fdZs/. r[o{ s/r pjkdo ;kfjp Gh r[opkDh d/<br />

T[gd/;aK s'I T[bN ike/, G'o/ ftu tV e/ SZph ;kb sgZf;nk eod/ oj/. neb<br />

dk e'N ;G s'I f;nkDk i/ e'Jh fBefbnk sK T[j ;h GkJh wZyD ;akj b[pkDk<br />

ih. fi;B/ feogk eoe/ ;[ZyDk ;[Zye/, w'joK d[nkok goy eoe/ @@r[o{ bZG##<br />

fbnk. toBk g{o/ f;Zy ;wki B/ r[o{ s'I tKM/ ofj ikDk ;h. pekb/ ftu p?m/<br />

pkJh gkyzvh r[o{nK B/ nkgDh d[ekB ubkJh oZyDh ;h. nekb g[oy ofjws<br />

eoB, f;Zy b/yeK gqukoeK Bz{ ;[wZs d/D, sK fe T[j nkgD/ e'wb fus G?DK<br />

GoktK Bz{ r[ows s'I T[bN ejkDhnK Bk go';d/ ofjD. g{oh goy gVu'b s'I<br />

pknd jh ftuko ;zrsK nZr/ oZy/ ikD sK fe f;Zy ;wki frnkBtkB j' e/<br />

r[ows nB[;koh ihtB fiT[ ;e/. nkgD/ goT[gekoh r[o{nK dk :'r ;fseko<br />

pjkb ehsk ik ;e/.<br />

;' ;' w[esk w[esk ;z;kfo ;z;kfo fi fi r[fo r[fo T[gd/f;nk..<br />

T[gd/f;nk..<br />

fs; fs; eh eh rJh rJh pbkfJ pbkfJ fwN/ fwN/ nzd/f;nk..<br />

nzd/f;nk..<br />

fs;ek fs;ek fs;ek do;B[ do;B[ do;B[ d/fy d/fy d/fy irs[ irs[ fBjkb[ fBjkb[ j'fJ..<br />

j'fJ..<br />

iB iB e? e? e? ;zfr ;zfr fBjkb[ fBjkb[ gkgk gkgk w?b[ w?b[ X'fJ..<br />

X'fJ..<br />

nzfwqs nzfwqs ;kuk ;kuk BkT[ BkT[ T[E? T[E? ikghn?..<br />

ikghn?..<br />

wB wB wB eT[ eT[ eT[ j'fJ j'fJ j'fJ ;zs'y[ ;zs'y[ ;zs'y[ G[yk G[yk G[yk Xqkghn?.. Xqkghn?..<br />

Xqkghn?..<br />

fi;[ fi;[ fi;[ xfN xfN tf;nk tf;nk BkT[ BkT[ fs;[ fs;[ pzXB pzXB ekNhn?..<br />

ekNhn?..<br />

r[ogqfd r[ogqfd feB? feB? ftob? ftob? ftob? jfo jfo XB[ XB[ ykNhn?.. ykNhn?.. (519)<br />

(519)<br />

000<br />

000<br />

[218]

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!