Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Savoste che ...?
19
Ci desfarenziëia pa na reaziun
chimica da na fisicala?
Pro reaziuns chimiches vëgn les sostanzes de basa,
i reagënc, trasformá te sostanzes nöies: i produc.
Fora dla sostanza »a« y sostanza »b« vëgnel por ejëmpl
cherié na sostanza »c« cun carateristiches nöies. Insciö
vëgn lëdia energia, te chësc caje se tratera de na reaziun
exotermala o che al vëgn adoré sö energia, dailó baion de
na reaziun endotermala. Na reaziun chimica dër importanta
é chëra dla fotosintesa, olache carbonium y ega se trasformëia
te carboidrac y ossigen.
Le Tornado – na tempesta
cun na gran forza
N tornado é n rodel d’aria. La
parora tornado vëgn dal spagnol
y ó dí »torné«. Al pó se formé te
püc menüc tratan n temporal. Le
diameter de n rodel pó ester dër
desvalí: al pó ester 20 metri, mo
ince n chilometer. Deache l’aria dl
tornado se roda dër debota, póra
se tó impara sön la pert dessot
tröp da tera sö y le sciuré sö
tl’aria. Tan debota che n tornado
pó se formé, tan fora de nia pól
indô se desfanté.
De pici tornados sciüra ma tl’aria
fëies o stöp y gracia rames jö di
lëgns. Al pó ince jí vidri en mile
toc. Tornados strënc fej datrai
ma danns sön na spersa strënta,
olache ai passa ia. Al pó sozede
che na ciasa vëgnes danejada
dassënn da n tornado y la ciasa
dl vijin n’á tanco degügn danns.
De gragn tornados descür tëc,
desrajëia lëgns o sciüra auti
tl’aria. Sön so iade desdrüj
tornados datrai cinamai cités
intires.
Pro les reaziuns fisicales n’él degöna trasformaziun de
sostanzes, chël oress dí che les sostanzes ne vëgn nia
trasformades chimicamënter.
Sce an scialda sö l’ega, spo cöjera a 100 degrá. Al vëgn sö tanf.
Sce an desfrëida indô jö le tanf se formel indô ega che á
les medemes carateristiches sciöche denant.
Tres le cöje sö y le condensé s’á pö ma mudé la condiziun
dla sostanza. Al ne s’á pa nia formé val’ sostanza nöia.