Adam Mickiewicz - Dziady cz III - Zbiorowy wymiar cierpienia - sceny I i VII

fotos z przedstawienia „Dziady” w reż. Konrada Swinarskiego, 1973
Temat: Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... Zbiorowy wymiar cierpienia w Dziadach drezdeńskich
Kontekst historyczny odnoszący się do procesu filomackiego; najważniejsze fakty historyczne związane z
procesem filomackim z lat 1823–1824 (wykorzystanie informacji zawartych w przedmowie do dramatu).
– proces filomacki z lat 1823–1824 otworzył nową kartę w stosunkach polsko-rosyjskich. Niezwykłość procesu polegała
przede wszystkim na tym, że działania systemu represji zostały skierowane przeciwko młodym ludziom. Młody wiek ofiar
oraz okrutne postępowanie prowadzących śledztwo Rosjan wobec oskarżonych były czymś nowym, wyjątkowym w historii
Polski czasów rozbiorów.
Charakterystyka pokolenia Mickiewicza w świetle informacji zawartych w dedykacji do III cz. Dziadów oraz we
wstępie historycznym. Wskazanie nawiązań biblijnych we wstępie i w mottach poprzedzających Prolog oraz
określenie ich funkcji w przedstawieniu losów pokolenia autora dramatu.
Głównym bohaterem dramatu Mickiewicza jest młode pokolenie Polaków, któremu przyszło zmierzyć się z „wielką historią”.
W dedykacji dzieła wymienieni zostali ci, którzy w chwili pisania kolejnej części dramatu byli symbolicznymi ofiarami
wydarzeń procesu filomackiego (J. Sobolewski zmarł w Archangielsku w 1829 r., F. Kułakowski w 1831 r. w Petersburgu,
C. Daszkiewicz w Moskwie w 1829 r.). Skazani zostali przedstawieni za pomocą licznych aluzji biblijnych, służących
podkreśleniu wagi ich cierpienia i ofiary (np. ich los przypomina dzieje pierwszych męczenników chrześcijaństwa –
niewinnych dzieci z czasów panowania Heroda oraz pierwszych apostołów, którzy „będą biczowani w bożnicach”). Topika
biblijna pełni przede wszystkim funkcję uwznioślającą, dodatkowo zaś podkreśla historyczną ciągłość ofiary wyznawców
Chrystusa.
Martyrologia (łac. martyr – ‘męczennik’, łac. martyrologium – ‘dzieje męczenników’) pochodzenie słowa związane
jest z językiem religijnym, odnoszącym się do opisania sytuacji, w jakiej znaleźli się pierwsi męczennicy
chrześcijaństwa. Słowo martyrologia kryje w sobie uwznioślenie cierpienia, (niewinnej) śmierci ofiar i wpisuje je w
„religijną logikę odkupienia”.

Scena I (tzw. scena więzienna)
Scena VII (Salon Warszawski)
czas i miejsce przedstawionych wydarzeń
– grudzień 1823 r., Wigilia Bożego Narodzenia
– Wilno (Litwa), klasztor Bazylianów pełniący funkcję
więzienia, jedna z cel więziennych
więźniowie procesu filomackiego (młodzież wileńska:
studenci oskarżeni o spisek) – ludzie zniewoleni, ofiary
carskich represji
Bohaterowie są uwięzieni bez powodu, zdają sobie sprawę
z tego, że nie mają szans na uwolnienie, nie znają
stawianych im zarzutów, nie wiedzą, jak długo będą
przebywać w więzieniu, mają ograniczony kontakt ze
światem zewnętrznym, przebywają w złych warunkach, są
torturowani, upokarzani (np. zgolone głowy, ciężkie
kajdany), są poddawani procesowi rusyfikacji (przymusowy
pobyt w głębi Rosji).
– sytuacja, w jakiej się znaleźli, np. okoliczności
aresztowania, przyczyna procesów
– szanse na uwolnienie
– stosunek do Rosjan / cara
Nowosilcow, organizując sfałszowany proces, chce wkupić
się w łaski cara, działa bezprawnie – za wszelką cenę chce
udowodnić niepopełnione winy, jednocześnie występuje w
roli oskarżyciela i sędziego.
bohaterowie sceny
sytuacje, w jakich znaleźli się bohaterowie sceny
tematyka rozmów
portret Nowosilcowa
– czas nie został precyzyjnie określony (po wyjeździe
Nowosilcowa do Wilna – prawdopodobnie 1823 r.)
– Warszawa (Księstwo Warszawskie), jeden z ówczesnych
salonów arystokratycznych
ludzie wolni: elita intelektualna Warszawy lat 20. XIX
stulecia – patrioci (tzw. towarzystwo przy drzwiach),
pisarze, warszawscy arystokraci, bywalcy salonów
(ówczesna „śmietanka towarzyska”)
Arystokraci nudzą się, patrioci przekazują sobie informacje
na temat procesów.
– życie towarzyskie w Warszawie
– sztuka (preferują literaturę francuską)
– przy okazji pojawia się wątek procesów filomackich
(historia Cichowskiego opowiedziana przez Adolfa)
Nowosilcow słynie z organizowania wspaniałych,
wystawnych bankietów, dzięki niemu kwitnie życie
towarzyskie w warszawskich salonach.
sposób działania sytemu carskiego
– działanie ponad prawem (porwania niewinnych podejrzanych, łapówkarstwo)
– upokarzanie ofiar (zgolenie włosów jako znak zrównania oskarżonych ze zwykłymi przestępcami)
– złe warunki panujące w więzieniach (małe cele, głód, uniemożliwienie kontaktu z rodzinami)
– sposób organizacji procesów (utajenie przebiegu procesu, brak obrońców, niszczenie psychiki więźniów)
– zesłania na Syberię, w głąb Rosji (praca w kopalniach, przymusowe zasiedlanie terenów azjatyckich Rosji)
– rusyfikacja (np. wcielanie do armii rosyjskiej)
stosunek bohaterów sceny do systemu carskiego
– załamanie, utrata wiary (Żegota, Jankowski)
– idea poświęcenia się za innych oskarżonych (Tomasz)
– więzienny humor (Frejend, Suzin)
– sakralizacja cierpienia/interpretacja wydarzeń w
kontekście religijnym (Jan)
– chęć zemsty (Filip, Konrad)
– wiara w opatrzność boską (Kapral)
wspólne wątki fabularne analizowanych scen
– proces filomacki (sytuacja, w jakiej znalazła się litewska młodzież)
– portret Nowosilcowa
– rola poezji i literatury w życiu zniewolonego narodu
– martyrologia narodu polskiego
– panoramiczny obraz społeczeństwa polskiego lat 20. XIX w.
– traktowanie historii Cichowskiego jako tematu literackiego
(fikcyjnego)
– obojętność, cynizm, tchórzostwo, oportunizm itd.
(towarzystwo przy stoliku)

Oblicza heroizmu w kontekście zinterpretowanych scen dramatu Mickiewicza.
Mickiewicz w swoim dramacie zarysowuje różne sposoby rozumienia heroizmu:
– dla Tomasza jest nim poświęcenie się za więźniów,
– dla Janczewskiego to odwaga i siła w znoszeniu trudów więzienia,
– dla Cichowskiego to wytrwałość oraz nieugięcie się pod presją oprawcy.
Autor III cz. Dziadów wyidealizował ofiary procesu filomackiego, nieustannie podkreślając analogie między nimi a ofiarami
Heroda.
Sens wypowiedzi Wysockiego odnoszącej się do społeczeństwa polskiego:
– lawa zimna i twarda, sucha i plugawa (warszawska elita intelektualna – ludzie tchórzliwi, ulegli wobec zaborcy, ignorujący
sprawę narodową, lekceważący sytuację, w jakiej znaleźli się więźniowie, kariera jest dla nich ważniejsza niż wierność
sprawie narodowej);
– wewnętrzny ogień (więźniowie procesu filomackiego – są odważni i nieugięci; patrioci / tzw. towarzystwo przy drzwiach –
są solidarni z ofiarami, współczują im, gardzą zachowaniem elity warszawskiej).
Wnioski odnoszące się do zinterpretowanych scen (I i VII):
– obraz społeczeństwa polskiego czasów rozbiorów nie jest jednoznaczny (obok patriotów Mickiewicz przedstawia
zdrajców sprawy narodowej);
– cierpienie Polaków jest wynikiem świadomego działania Nowosilcowa i cara (którzy reprezentują w dramacie siły zła);
– cierpienie młodzieży polskiej jest interpretowane przez Mickiewicza jako ofiara w wymiarze metafizycznym
(uwznioślającym).
kadr z filmu Tadeusza Konwickiego „Lawa. Opowieść o Dziadach Adama Mickiewicza”, 1989