Cylchlythyr Merched Plaid - Cymraeg

8 MAWRTH 2020
DIWRNOD RHYNGWLADOL
Y MENYWOD
C Y L C H L Y T H Y R W E D I ' I G Y N H Y R C H U G A N
M E R C H E D P L A I D , A D R A N M E N Y W O D P L A I D C Y M R U
Croeso i gylchlythyr Merched Plaid. Mis Mawrth rydym yn dathlu
Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, i ddathlu pob menyw, grŵp,
teulu a chefnogwr sy’n gweithio tuag at fyd ble mae pobl yn
rhydd i fod y fersiwn gorau ohonynt eu hun.
Mae Cerdyn Sgorio Ffeministaidd Cymru’n dangos gwelliant yn
erbyn rhai dangosyddion ond fel menywod gwyddwn o brofiad
bod yna gost ychwanegol i fod yn fenyw. Rydym mwy tebyg i
ennill llai o arian am waith tebyg, mwy tebyg o ddioddef o gamdrin
yn y cartref ac ym maes iechyd nid oes ymchwil digonol i’n
cyflyrau ac ystyrir poen yn rhywbeth y gall menywod ei oddef!
Mae angen grwpiau menywod yn fwy nag erioed i gefnogi a
herio’n gilydd, ac i feiddio breuddwydio am well Gymru.
Yn y cylchlythyr hwn:
Y S Y S T E M G Y F I A W N D E R
M A S N A C H D E G
P E N D E R F Y N I A D A U , P O L I S I . . . A
M E R C H E D P L A I D I F A N C
2
4
6
Gellir digalonni wrth ystyried y byd o’n cwmpas ac mae’r baich yn fawr, ond gwyddwn os ydyn yn llwyddo bydd yn
well fyd i bawb. Hoffem glywed beth rydych chi, ferched Plaid Cymru yn ei wneud i ddylanwadu ar y byd o’ch
cwmpas. Mae gennym uchelgeisiau sefydliadol a phersonol - cael llu ohonom yn y Senedd, cyfleoedd gwaith da a
lleol, amser i fod yn greadigol a charedig a bywyd carbon-isel. Mae menywod Plaid Cymru yn gweithio ar hyn yn
ddiddiwedd - yn gyhoeddus neu heb gydnabyddiaeth. Yn y misoedd nesaf anelwn i ddatblygu cyfleoedd
hyfforddiant a rhwydweithio i ni ddod i adnabod ein gilydd yn well er mwyn cyflawni ein hamcanion gyda’n gilydd.
Hoffem ddiolch i Blaid Pride a Phlaid Ifanc am eu gwaith cynhwysol i gefnogi hawliau pobl traws ac i’n hysbrydoli.
Gwelwn ni chi yn y Gynhadledd Wanwyn!
Llio Elgar, Cyd-gadeirydd Merched Plaid
@MerchedPlaid
merchedplaid
Merched Plaid
merchedplaidcymru@gmail.com

Y system gyfiawnder
yng Nghymru – a yw'n
gweithio i fenywod?
Mae Plaid Cymru wedi galw am ddatganoli'r
system gyfiawnder i Gymru ers blynyddoedd, ac
yn parhau i wneud. Beth yw'r prif resymau dros
hyn? Mae Sioned James, ein Trysorydd, wedi
graddio fel bargyfwreithraig, ac mae hi'n
amlinellu'r prif ddadleuon isod.
Yn gyffredinol, nid yw cyfiawnder yn bwnc sy’n cyrraedd seice’r cyhoedd yn yr un ffordd
â’r system addysg na’r system iechyd, er ei fethiannau dwfn. Erbyn hyn, mae mwy a mwy
o bobl yn dechrau galw am ddatganoli cyfiawnder i Gymru.
Mae’r system gyfiawnder yn arbennig o arw ar bobl BAME, pobl ag anableddau, a phobl
LDHT, a rhaid creu gwagle i ddatgymalu'r system bresennol. Dyma 3 ffordd mae’r
system gyfiawnder yn methu menywod, a’r hyn gall Plaid Cymru ei wneud i’w cywiro.
1.
Cyfiawnder i oroeswyr
Yn y flwyddyn yn arwain at Fawrth 2019, roedd yna 58,657 cyhuddiad o drais, ond dim
ond 1,925 euogfarn o drais a welwyd. Ers 2016, mae nifer yr achosion a erlynwyd gan
Wasanaeth Erlyn y Goron wedi cwympo 52 y cant, er gwaetha'r ffaith bod cynnydd o 43
y cant yn nifer y cyhuddiadau trais a wnaed i’r heddlu.
Mae mwy na chwarter o fenywod yng Nghymru wedi dioddef o drais domestig ar fwy
nag un achlysur, gan gynnwys trais ffisegol, rhywiol a seicolegol. O Wasanaeth Erlyn y
Goron a’r ffordd maent yn derbyn achosion, i weithredaeth y llysoedd sy’n achosi oedi ac
i achwynwyr orfod cynrychioli eu hunain, i’r gefnogaeth a’r gwasanaethau sydd ar gael i
ddioddefwyr ac i oroeswyr. Nid yw’r status quo yn ffit i’w bwrpas.
Mae yna bethau gall Plaid Cymru eu gwneud yn San Steffan. Gallwn alw am Gofrestr
Cam-drinwyr Domestig. Gallwn sicrhau bod deddfwriaeth ddiweddar a chyfarwyddyd ar
ystelcwyr yn cael ei weithredu’n iawn ar draws Cymru er mwyn i’r rheiny sy’n dioddef o
ystelcio deimlo’n hyderus i adrodd gofidion ac y bydd gweithredu yn digwydd.
Drwy gomisiynu gwasanaethau cefnogaeth dioddefwyr, byddai dioddefwyr cam-drin
domestig yn cael cefnogaeth emosiynol ac ymarferol, help i ymdopi a gwella, a
chymorth i gyrraedd y canlyniad gorau o fewn y system gyfiawnder drosedd.
Yn olaf, o dan y model pwerau presennol, mae Plaid Cymru yn y Senedd yn gwthio am
sefydlu gwasanaethau cwnsela â chyllid digonol gan fod dioddefwyr trais yn aml yn
dioddef o broblemau eraill fel problemau iechyd meddwl, camddefnyddio alcohol a
chyffuriau, yn enwedig o achos hunan-feddyginiaethu.
2

2.
Cylched cam-drin a thrawma
Mae yna dystiolaeth helaeth am y problemau iechyd meddwl eang sydd gan nifer o
ferched bregus sydd wedi’u dal yn y system gyfiawnder troseddol. Mae’r rheiny sydd
wedi dioddef Profiadau Niweidiol yn ystod Plentyndod (ACEs) fel trawma a pherthnasau
ymosodol yn fwy tebygol o gael eu carcharu rywbryd yn eu bywydau. Mae dros hanner y
merched mewn carchar wedi dioddef o drais domestig gyda 53% yn adrodd eu bod
wedi profi camdriniaeth emosiynol, ffisegol neu rywiol fel plentyn.
Byddai datganoli cyfiawnder i Gymru yn ein helpu i dorri’r cylched wrth uno ein
gwasanaethau iechyd a chymdeithasol gyda’n polisi cyfiawnder. Fe all Plaid Cymru
ddefnyddio dull ataliol sy’n tynnu oddi ar ardaloedd iechyd, cyfiawnder, addysg ac eraill
er mwyn taclo ACEs wrth iddynt ddigwydd, a’r ymddygiad troseddol posib sy’n arwain o
hyn. Mae ymyrraeth gynnar yn allweddol.
Trwy waith ein Comisiynwyr Heddlu a Throsedd mae Plaid Cymru wedi cymryd camau
yn y maes hwn yn barod wrth lansio Cronfa Ymyrraeth Gynnar 3 blynedd. Mae hwn yn
cefnogi gwaith ataliol Heddlu Gogledd Cymru o daclo profiadau niweidiol mewn
plentyndod fel achos gwaelodol o drosedd.
3.
Y system garchar
Mae merched o fewn y system garchar yn fwy tebygol na dynion i gael dedfryd fer. Yn
2016, roedd 74% o’r holl ferched oedd ag euogfarn wedi derbyn dedfryd o 6 mis neu’n llai.
Serch hynny, mae dedfryd byr-dymor yn aml yn dod ag anhrefn ac aflonyddwch
sylweddol i fywydau merched a’u teuluoedd. Un canlyniad yw bod merched sy’n cyflawni
dedfryd byr-dymor yn fwy tebygol o ail-droseddu na’r rheiny a’u dedfrydwyd i orchymyn
llys. Mae merched hefyd yn cael eu danfon ar lefel llethol i’r carchar am ddwyn yn
hytrach na throseddau treisiol. Yn aml, maent yn dwyn i fwydo eu plant neu i gefnogi
dibyniaeth cyffuriau partner.
Carcharu ddylai fod yr opsiwn olaf ar gyfer troseddau di-drais. Gyda system gyfiawnder
wedi’i datganoli, byddai Plaid Cymru yn defnyddio dedfryd ohiriedig, trwy gynlluniau fel
Checkpoint Cymru, ar gyfer merched sydd wedi’u cyhuddo o droseddau di-drais, gan
leihau’r anrhefn a achoswyd iddyn nhw a’r teulu. Mae polisi yn seiliedig ar waith ataliol,
ymyrraeth gynnar, ac sy’n amlddisgyblaethol yn gallu bod yn fwy effeithiol na dibynnu ar
ddedfryd o garchar byr sy’n cynnig bach iawn o gyfle ar gyfer adsefydlu.
Mae merched o Gymru sydd wedi'u carchau wedi'u lleoli yn un o’r deuddeg carchar i
ferched yn Lloegr. Yn aml mae hwn yn arwain at wahanu plant ifanc a mamau, ac yn
gwneud ymweliadau teulu yn anodd. Pan fydd dedfryd o garchar yn addas i ferch,
dylem gefnogi carchardai neu ganolfannau diogel bach, ymroddedig ar gyfer merched
yng Nghymru, er mwyn sicrhau hygyrchedd i rwydweithiau cefnogaeth deuluol.
Does dim angen edrych yn rhy bell i weld pam nad yw ein system gyfiawnder yn gweithio.
Rhwng 2010 a 2016 bu rhaid i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder weithredu toriadau cyllid o dros
drydydd, a lleihawyd nifer y Llysoedd Ynadon o 330 i 150. Dydy fformiwla y DU ddim yn rhoi
unrhyw sylw i rôl cyfiawnder, a hygyrchedd cyfiawnder, yn ein cymdeithas. Ond, mae arfer da
i'w weld ar lawr gwlad diolch i Gomisiynwyr Heddlu a Throsedd Plaid Cymru. Mae'r gallu, y
sgiliau a’r syniadau gennym yma yng Nghymru. Nawr rhaid i ni wthio am y pwerau.
3

Cynhyrchu
cydraddoldeb
Heddiw (8 Mawrth) yw diwrnod olaf
pythefnos Masnach Deg. Dros yr ychydig
wythnosau diwethaf, mae'r sefydliad, sy'n
hyrwyddo amodau a chyflogau teg i
gynhyrchwyr ledled y byd, wedi bod yn
pwysleisio hawliau meynwod yn benodol.
Fel y llynedd, 'Mae hi'n haeddu incwm
byw' oedd enw'r ymgyrch eleni. Ein
Swyddog Cyfathrebu, Sioned Treharne,
sy'n cynnig blas o'r sesiwn a gynhaliwyd
yng Nghaerdydd yr wythnos diwethaf.
Roedd neuadd Portland House, Bae Caerdydd, yn agos at fod yn llawn erbyn i'r sgwrs ar
Fasnach Deg ddechrau. Yn ymarferol, roedd y neuadd yn cynnig digon o le i ddenu
cynulleidfa deilwng iawn i'r digwyddiad. Ac eto, roedd rhywbeth eironig ynglŷn â'r
cyferbyniad rhwng ysblander y neuadd a'r hanesion o dlodi enbyd roedden ni ar fin eu
clywed.
Jenipher, ffermwraig coffi o Uganda, a ddechreuodd y sgwrs. Soniodd mor anodd yw hi i
ennill cyflog byw yn Uganda wrth gynhyrchu coffi, ac mai dim ond drwy ffurfio cydweithfa
masnach deg o fewn y gymuned y gellir ennill digon o incwm i fyw. Er bod pris y farchnad
am ffa coffi yn amrywio ac yn gallu gostwng yn llai na phris cynhyrchu, bydd Jenipher a
gweddill aelodau ei chydweithfa bob amser yn ennill cyflog teg oherwydd eu cysylltiad â
Masnach Deg. Mae'r gydweithfa hefyd yn derbyn swm ychwanegol oddi wrth y sefydliad,
i'w ail-fuddsoddi o fewn y gymuned, o dan gyfarwyddiadau'r bobl leol. Diolch i Masnach
Deg, mae'r sefyllfa i ferched hefyd wedi gwella'n sylweddol. Un trywydd oedd i ferched cyn
nawr – priodi, magu teulu a gofalu
am y cartref. Bellach, mae menywod
fel Jenipher yn gallu perchen tir a'u
ffermydd eu hunain, ennill cyflog, a
bod yn annibynnol. Soniodd hefyd
fod newid hinsawdd yn effeithio ar
gymunedau bregus yn Affrica eisoes,
a bod tirlithriadau yn dilyn glaw trwm
yn ei hardal hi, Mt Elgon, yn digwydd
yn amlach, gan ladd trigolion a
dinistrio cnydau.
Llun: Cyfrif Twitter Fair Trade Wales
4

Llun: Cyfrif Twitter Fair Trade Wales
Y panelwyr (chwith i'r dde):
Hannah Pudner (United Purpose),
Julia Nicoara (Masnach Deg), Chisomo Phiri
(cyn-Swyddog Menywod UCM Cymru),
Jenipher Wettaka Sambazi, Rosine Bekoin,
Katie Colvin (CRU Kafe)
Ffermwraig coco o Côte d'Ivoire oedd Rosine. Yn debyg i ffa coffi, mae'r farchnad coco yn
newidiol iawn, ac yn aml, nid yw'r ffermwyr yn derbyn cyflog digonol i dalu am gostau
cynhyrchu. Byddai Rosine wedi bod yn wraig tŷ am weddill ei hoes pe bai ei mam-gu heb
frwydro dros ei hawl i etifeddu tir y teulu. Doedd Rosine yn sicr ddim yn cael dim gan ei
gŵr. Ar ôl etifeddu ychydig hectarau o dir ei mam-gu, dechreuodd Rosine werthu coco yn
lleol, ond byddai'r arian yn diflannu'n syth ar gostau byw. Yn ffodus, daeth i wybod am
fenter Masnach Deg, ac o ganlyniad dechreuodd dderbyn incwm teg am ei chynnyrch.
Gallai wedyn wario'r arian ychwanegol ar wella'r tir a'r cnwd. Un sylw dadlennol iawn o stori
Rosine oedd ei hymateb pan ofynnwyd iddi gymryd rhan mewn gweithdy arweinyddiaeth i
ffermwyr benywaidd yn y rhanbarth. Ei chwestiwn cyntaf oedd, 'Pam fi? Does dim digon o
brofiad gen i i wneud hyn.' (Swnio'n gyfarwydd i unrhyw un?!) Ond ar ôl mynd i'r sesiwn
cyntaf (heb ddweud wrth ei gŵr!), sylweddolodd mai hi oedd yr union berson i fod yn
cymryd rhan mewn cynllun o'r fath. Ei hapêl, ar ddiwedd ei chyfraniad, oedd i bob un
ohonom brynu siocled Masnach Deg – prynwch, prynwch, prynwch! Drwy Masnach Deg,
mae cynhyrchwyr coco, a menywod yn enwedig, yn gallu cymryd rheolaeth dros eu
bywydau eu hunain, fel y digwyddodd yn ei hachos hi.
Un peth gwnaeth fy nharo yn ystod y sesiwn oedd pa mor aml roedd y ddwy fenyw hynod
hyn yn sôn am 'y gymuned'. Roeddwn i'n cael yr argraff bod ymdeimlad o undod
cymunedol a chydweithio yn rhan gwbl greiddiol o'u profiadau gyda sefydliad Masnach
Deg. Dw i'n ofni, efallai, fod yr agwedd gydweithredol honno wedi diflannu o'n cymdeithas
ni, a'n bod yn dod yn fwyfwy unigolyddol yn y ffordd rydym yn byw ein bywydau o ddydd i
ddydd. Dros y blynyddoedd nesaf, mae Brexit yn mynd i osod straen ychwanegol ar ein
busnesau lleol yma yng Nghymru. Yr her, i'r sawl sydd â'r gallu i wneud, yw ymwrthod â
chyfleustra a themtasiwn prisiau rhad, a buddsoddi mewn gwasanaethau lleol i adfer
ffyniant y stryd fawr yn ein dinasoedd, ein trefi a'n pentrefi. Yn ogystal â hynny, dylem
wneud ymdrech gydwybodol i brynu nwyddau masnach deg, er mwyn cefnogi Jenipher,
Rosine a miloedd o fenywod eraill sy'n goresgyn rhwystrau o bob math, bob dydd, i ennill
cyflog teg.
5

Penderfyniadau,
polisi...a Merched
Plaid Ifanc
Ar ddydd Sadwrn braf ym mis Chwefror,
cyn i'r llifogydd darannu drwy'r cymoedd,
daeth aelodau Plaid Ifanc, mudiad
ieuenctid Plaid Cymru, ynghyd ym
Mhontypridd i drafod polisi, gweledigaeth
a theori wleidyddol. Un o'r sesiynau a
gynhaliwyd oedd gweithdy polisi, yn
arbennig i'r merched. Sioned James,
Cyd-gadeirydd Plaid Ifanc, sy'n esbonio ei
rhesymeg dros drefnu'r sesiwn.
Roedd gen i deimlad nad oedd digon o gynigion polisi gan ferched yn
dod o flaen cynhadledd Plaid Ifanc, ond doedd dim syniad gen i am lefel y
diffyg tan i mi edrych ar y data. Yn y pedair blynedd diwethaf daeth 41
cynnig gerbron cynhadledd Plaid Ifanc, ac o’r rheiny, dim ond 5 merch a
gyflwynodd gynnig erioed. I’w rhoi ffordd arall, o'r holl gynigion dros y
pedair blynedd ddiwethaf, 22% oedd wedi'u cyflwyno gan ferched. Felly,
mae dylanwad merched ar y math o bolisïau yr ydym yn eu trafod yn
fach iawn. Fel unrhyw fater cydraddoldeb, mae diffyg lleisiau yn arwain at
ddiffyg cynnydd, a diffyg syniadau. Rwy’n gwybod mai diffyg hyder, diffyg
gwybodaeth am brosesau, a diffyg anogaeth sy’n arwain at y niferoedd
isel yma. Mae gan bob merch syniadau disglair yn cuddio rhywle sydd
angen ychydig o fentora er mwyn arwain at gynnig ar bapur. Es ati i greu
sesiwn i’r merched yn unig yn Ysgol Aeaf Plaid Ifanc er mwyn amlygu'r
bylchau yn ein dylanwad, effaith pellgyrhaeddol polisi da, a chyngor
ymarferol ar sut yn union i ffurfio polisi. Rwy’n gobeithio bydd cynhadledd
Plaid Ifanc eleni yn gweld mwy o gynigion gan ferched nag erioed. Gwell
fyth fyddai gweld hunanhyder yn blodeuo o fewn merched ieuengaf Plaid
Cymru a fydd yn sicr o greu tonfeydd trwy’r blaid i gyd.
6

Beth am y merched a ddaeth i'r
sesiwn, felly? Pwy ydyn nhw, a beth
oedd eu hargraffiadau o'r gweithdy?
Dyma ddod i adnabod dwy ohonynt,
Gwenno a Maiwenn.
Un o ble wyt ti?
Gwenno: Rwy’n dod o fferm fach yng Nghwm
Prysor ger Trawsfynydd, ac yn fy nhrydedd
flwyddyn yn y Brifysgol yn Aberystwyth.
Maiwenn: O Ddinbych yng Ngogledd Dwyrain
Cymru.
Pam mynychu Ysgol Aeaf Plaid Ifanc?
Gwenno: Gan ei fod yn rhoi cyfle i mi ddysgu
mwy am syniadaeth Plaid Ifanc a sut mae
mynd ati i ymgyrchu. Mae digwyddiadau Plaid
Ifanc hefyd wastad yn gyfle da i weld ffrindiau
a gwneud ffrindiau newydd!
Maiwenn: Dwi wedi bod yn aelod o Blaid Ifanc
ers tua 5 mlynedd ac wedi cael profiadau
anhygoel wrth fynychu digwyddiadau
amrywiol. Roedd yr Ysgol Aeaf yn gyfle arall i
gwrdd â hen ffrindiau ac aelodau newydd, i
ddysgu, i drafod, ac i weithredu.
Pa fenyw rwyt ti'n ei hedmygu ar hyn o
bryd?
Gwenno: Greta Thunberg. Fel merch ifanc mae
Greta wedi gallu creu symudiad sydd wedi cael
miliynau o bobl ifanc ar draws y byd ar y
strydoedd yn gwthio ar y llywodraethau i newid
eu hagwedd tuag at newid hinsawdd. Mae ei
hareithiau i sefydliadau, llywodraethau, a
thorfeydd hefyd wir yn ysbrydoledig.
Maiwenn: Cwestiwn da! Mae'r rhestr
yn newid yn aml neu efallai ond yn tyfu, a
dwi wedi sylweddoli hefyd fy mod yn cael
fy nylanwadu yn fawr gan eiriau, boed wrth
ddarllen neu wrando. Yn ddiweddar mae
areithiau yr Aelod Cynulliad Delyth Jewell wedi
fy nghyffwrdd, yn enwedig yr un yng
nghynhadledd ddiwethaf y blaid a hefyd
yn yr orymdaith dros annibyniaeth ym Merthyr.
Ni allaf gofio yr un araith arall
yn fy ngwneud i yn ddagreuol cyn hyn.
Bydd pobl ifanc 16 oed yn gallu pleidleisio
yn etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf. Pa
faterion yn yr etholiad hwn sy’n debygol o
danio dychymyg pobl ifanc?
Gwenno: Materion a pholisïau sy’n ymwneud â
iechyd meddwl a hefyd newid hinsawdd.
Maiwenn: Cytuno! Mae brwydro dros yr
amgylchedd a phwysigrwydd gweithredu ar
newid hinsawdd wedi tanio dychymyg yr
ifanc yn ddiweddar, ac mae'n bwnc a fydd
yn parhau i ennyn sylw yn yr etholiad nesaf.
Dwi’n gobeithio y bydd iechyd, gofal
cymdeithasol, hawliau cyfartal, swyddi, tai
fforddiadwy ac annibyniaeth i Gymru hefyd
yn denu pobl ifanc i ymgysylltu’n wleidyddol.
Wyt ti’n teimlo’n fwy hyderus i rannu dy
syniadau ar ôl cymryd rhan yn y gweithdy
polisi?
Gwenno: Yndw yn bendant!
Maiwenn: Roedd y gweithdy yn wych, ac yn
agoriad llygaid. Yn anffodus, nifer bach iawn
o ferched Plaid Ifanc sydd wedi cynnig polisi yn
ein cynadleddau dros y blynyddoedd. Ond
roedd y gweithdy wedi ysgogi'r merched
oedd yno i drafod, rhesymegu, a rhannu eu
teimladau ar pam nad oeddynt yn teimlo’n
ddigon hyderus i gynnig polisi a sut oedd
goresgyn hynny. Yn sicr fyswn i’n deud bod
y gweithdy wedi gwella hyder y sawl oedd
yno yn sylweddol, a finnau hefyd.
7
Cynhelir cynhadledd flynyddol Plaid Ifanc yng Nghonwy ar 4 Ebrill.
Am ragor o wybodaeth, cysylltwch ag info@plaidifanc.org.