Wojsko i Technika numer specjalny 1/2020

www.zbiam.pl
British Expeditionary
Force 1940
NUMER SPECJALNY 1/2020
Styczeń-Luty
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
W NUMERZE:
Samolot Fw 190A:
Wczesne wersje
Przemyślana konstrukcja „ z
dużymi zapasami” spowodowała,
że Fw 190A w krótkim czasie
stał się wielozadaniowym myśliwcem,
realizującym również
zadania samolotu bombowego,
szturmowego, torpedowego i
rozpoznawczego…
Regia Marina
Na froncie wschodnim
Przybycie do Rosji wydzielonego
kontyngentu włoskiej X Flotylli
MAS zostało poprzedzone
wysłaniem w kwietniu 1942 r.
sześciu 35-tonowych miniaturowych
okrętów podwodnych,
które 2 maja dotarły do
rumuńskiej Konstancy…
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495

Z P R E N U M E R A T Ą S A M E K O R Z Y Ś C I
Atrakcyjna cena, w tym dwa numery gratis!
Pewność otrzymania każdego numeru w niezmiennej cenie
E-wydania dostępne są na naszej stronie oraz w kioskach internetowych
Wojsko i Technika: cena detaliczna 14,50 zł
Prenumerata roczna: 145,00 zł | zawiera 12 numerów
Lotnictwo Aviation International: cena detaliczna 16,50 zł
Prenumerata roczna: 165,00 zł | zawiera 12 numerów
Wojsko i Technika Historia + numery specjalne: cena detaliczna 18,99 zł
Prenumerata roczna: 190,00 zł | zawiera 12 numerów
Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej www.zbiam.pl lub wpłać należność
na konto bankowe nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976
Skontaktuj się z nami: office@zbiam.pl
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Biuro: ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa

Przemyślana konstrukcja „ z
dużymi zapasami” spowodowała,
że Fw 190A w krótkim czasie
stał się wielozadaniowym myśliwcem,
realizującym również
zadania samolotu bombowego,
szturmowego, torpedowego i
rozpoznawczego…
Przybycie do Rosji wydzielonego
kontyngentu włoskiej X Flotylli
MAS zostało poprzedzone wysłaniem
w kwietniu 1942 r. sześciu
35-tonowych miniaturowych
okrętów podwodnych, które
2 maja dotarły do rumuńskiej
Konstancy…
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495
Vol. VI, nr 1 (26)
Styczeń-Luty 2020; Nr 1
www.zbiam.pl
British Expeditionary
Force 1940
NUMER SPECJALNY 1/2020
Styczeń-Luty
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
NUMER SPECJALNY 1/2020 1
W NUMERZE:
Samolot Fw 190A:
Wczesne wersje
Regia Marina
Na froncie wschodnim
Na okładce: działo przeciwlotnicze Sd Kfz 10/4.
Rys. Arkadiusz Wróbel
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Leszek Molendowski, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2020
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
w numerze:
MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Focke-Wulf Fw 190A: wczesne wersje produkcyjne (1) 4
BITWY I KAMPANIE
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjskie Siły Ekspedycyjne we Francji w 1940 r. 22
MONOGRAFIA LOTNICZA
Leszek A. Wieliczko
Nakajima Ki-43 Hayabusa (2) 38
MONOGRAFIA PANCERNA
Tomasz Szulc
Radziecki czołg ciężki T-10 (2) 48
WOJNA NA MORZU
Leszek Molendowski
Regia Marina na froncie wschodnim 1942-1943 62
ARTYLERIA
Jędrzej Korbal
Zamknąć górny pułap. Armaty drugiego planu (5) 72
HISTORIA
Edward Malak
Próba nawiązania sojuszu Polski i Litwy w 1938-1939 w relacji
pułkownika L. Mitkiewicza (1)
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria
88
3

Marek J. Murawski
1
Focke-Wulf Fw 190 A:
wczesne wersje produkcyjne
4
Fw 190 był bezsprzecznie
najlepszym niemieckim samolotem
myśliwskim okresu
II wojny światowej. Był łatwy
do wytwarzania do tego
stopnia, że mógł być budowany
przez zakłady niemające
dotychczas doświadczenia
w budowie samolotów. Przemyślana
konstrukcja z „dużymi
zapasami” spowodowała,
że w krótkim czasie stał się
on wielozadaniowym myśliwcem,
realizującym również
zadania samolotu bombowego,
szturmowego, torpedowego
i rozpoznawczego.
Twórca samolotu myśliwskiego Fw 190, Kurt
Tank oraz as myśliwski Hptm. Walter Nowotny.
W
dniu 8 października 1890 r. w Bremen
(Brema), w rodzinie majętnego
senatora Johanna Focke i jego
żony Louise, urodził się Heinrich Focke,
późniejszy konstruktor lotniczy i pionier budowy
śmigłowców. Co ciekawe, jako uczeń
szkoły ludowej, a następnie humanistycznego
gimnazjum, nie przejawiał zdolności
matematycznych: Z natury nie jestem matematykiem;
szerszą i dogłębną znajomość matematyki,
szczególnie w zakresie wyższej matematyki,
uznałem za absolutnie niezbędną
dopiero na politechnice. 1
W 1908 r. rozpoczął studia budowy maszyn
na Wyższej Szkole Technicznej w Hannover
(Hanower). Podczas studiów zainteresował
się lotnictwem i już od 1909 r. tworzył
pierwsze konstrukcje samolotów. W 1910 r.
poznał swojego przyszłego wspólnika. Georg
Wulf urodził się 17 maja 1895 r. w Bremen
w rodzinie celnika. Kiedy Heinrich Focke
z pomocą swojego starszego brata, Wilhelma,
zbudowali swój pierwszy samolot, napędzany
silnikiem NSU o mocy 8 KM, Georg
Wulf zainteresował się pracą braci Focke
i postanowił się do nich przyłączyć. Był tak
zafascynowany lotnictwem, że porzucił szkołę
średnią przed maturą i zajął się wyłącznie
konstruowaniem samolotów. W 1912 r., wraz
z braćmi Focke, ukończył jednopłatowy samolot
A 5, który został z sukcesem oblatany
pod koniec roku.
Heinrich Focke jeszcze przed ukończeniem
studiów, w chwili wybuchu I wojny
światowej zgłosił się na ochotnika do służby
wojskowej. Z uwagi na chorobę serca
nie został jednak powołany, co nastąpiło
dopiero jesienią 1914 r., gdy rozpoczął służbę
w Infanterie-Regiment 75 (75 pułk piechoty),
jednakże dzięki pomocy przyjaciół już wiosną
1915 r. przeniesiony został do lotnictwa.
Po zakończeniu wojny Heinrich Focke
dokończył studia i w 1920 r. otrzymał tytuł
Dipl.-Ing. Ponieważ bezpośrednio po wojnie
alianci zabronili Niemcom budowy
samolotów silnikowych Focke i Wulf pracowali
w ukryciu konstruując kolejny samolot
A 7 Storch (Bocian). Samolot rozbił się
podczas jednego z pierwszych lotów, ale
został odbudowany i wyposażony w mocniejszy
silnik Siemens Sh 10 o mocy 55 KM.
W grudniu 1922 r. samolot otrzymał certyfikat
dopuszczający do lotów wydany
przez Reichsverkehrsministerium (Ministerstwo
Komunikacji Rzeszy).
Dzięki pomocy bremeńskiego biznesmena,
prezesa znanej spółki Kaffe-Hag, Dr. Ludwiga
Roseliusa, który zainwestował 200 000 RM,
23 października 1923 r. utworzona została
spółka Bremer Flugzeugbau AG, którą 1 stycznia
1924 r. przemianowano na Focke-Wulf-
-Flugzeugbau AG. W nowej spółce Heinrich
Focke objął stanowisko dyrektora technicznego,
Georg Wulf pilota testowego, a Dr. Werner
Neumann dyrektora handlowego.
Pierwszą konstrukcją firmy był Focke-
-Wulf A 16, 3- lub 4-miejscowy mały samolot
komunikacyjny, który był użytkowany
przez Deutsche Aero Lloyd. Sukces komercyjny
odniosły również kolejne konstrukcje
firmy. W 1927 r. powstał F 19 Ente (kaczka),
dwusilnikowy samolot ze stałym podwoziem
w układzie kaczki. Samolot oblatano
2 września 1927 r., jednak 27 września, podczas
lotu pokazowego z jednym pracującym

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjskie Siły Ekspedycyjne
we Francji w 1940 r.
22
Wielka Brytania i Francja
spodziewały się, że działania
wojenne w II wojnie światowej
będą podobne do tych
z lat 1914-1918. Przewidywano,
że w pierwszej fazie
nastąpi okopowa wojna na
wyniszczenie, a później alianci
będą zdolni do podjęcia
metodycznej ofensywy rozciągniętej
na długie miesiące.
Tymczasem przyszło im zmierzyć
się z szybkimi działaniami
manewrowymi. Jedną
z pierwszych ofiar stały się
Brytyjskie Siły Ekspedycyjne,
„wypchnięte” z kontynentu,
po trzech tygodniach walk.
Brytyjskie Siły Ekspedycyjne (British
Expeditionary Force, BEF) zostały utworzone
1 września 1939 r. po napaści
Niemiec na Polskę, ale nie wzięły się one
z powietrza. Włoska inwazja na Etiopię, powstanie
Wehrmachtu i remilitaryzacja Nadrenii
przez Niemcy jasno pokazały, że wersalski
porządek dobiega końca. Niemiecki militaryzm
odradzał się z całą mocą, wobec czego
zbliżenie Francji i Wielkiej Brytanii było nieuniknione.
W dniach 15-16 kwietnia 1936 r.
przedstawiciele sztabów generalnych obu
mocarstw odbyli rozmowy w Londynie. W tym
miejscu mała dygresja.
W tym czasie francuski État-Major Général
de l’Armée i brytyjski Imperial General
Staff funkcjonowały wyłącznie jako naczelne
organa dowodzenia sił lądowych. Siły
morskie miały swoje własne sztaby, État-
-major de la Marine we Francji i Admiralty
Naval Staff, w dodatku w Wielkiej Brytanii
podlegały one pod inne ministerstwa, War
Office i Admiralty (we Francji funkcjonowało
jedno, Ministre de la Défense Nationale
et de la Guerre, czyli obrony narodowej
i wojny). W obu krajach niezależnie funkcjonowały
sztaby sił powietrznych, we Francji
État-Major de l’Armée de l’Air, a w Wielkiej
Brytanii Air Staff (podległy pod Air Ministry).
Warto wiedzieć, że połączonych sztabów stojących
na czele całych sił zbrojnych nie było.
Jednak to sztaby sił lądowych były najważniejsze
w tym wypadku, to znaczy w zakresie
działań na kontynencie.
Efektem uzgodnień było porozumienie,
w ramach którego Wielka Brytania w razie
wojny z Niemcami miała wysłać do Francji
swój kontyngent lądowy i wspierający
go lotniczy. Kontyngent lądowy miał podlegać
operacyjnie dowództwu francuskiemu
na lądzie, przy czym dowódca brytyjskiego
kontyngentu w sprawach spornych, w skrajnych
przypadkach, miał prawo odwoływać
się od decyzji swojego francuskiego przełożonego
do rządu brytyjskiego. Kontyngent
lotniczy miał działać na rzecz dowództwa
brytyjskiego kontyngentu, podlegając
mu pod względem operacyjnym, choć z kolei
dowódca komponentu lotniczego miał
prawo odwołać się do sztabu lotniczego
od operacyjnych decyzji brytyjskiego dowódcy
lądowego we Francji. W żadnym razie
nie podlegał natomiast francuskiej Armée
de l’Air. W maju 1936 r. nastąpiła wymiana
podpisanych dokumentów za pośrednictwem
brytyjskiej ambasady w Paryżu.
Brytyjscy żołnierze z francuską armatą do zwalczania czołgów Hotchkiss mle 1934 kal. 25 mm, którą
wykorzystywano głównie w brygadowych kompaniach przeciwpancernych.

BITWY I KAMPANIE
Do wsparcia tych sił przydzielono dywizjon
artylerii polowej z 5. DP – 92 nd (5 th London)
Field Regiment, Royal Artillery. Miał
on dwie baterie po 12 dział, choć właściwszym
byłoby określenie nie bateria lecz dywizjon,
a sam dwubateryjny dywizjon powinno
się nazywać pułkiem, gdyby odnieść
to do typowych struktur w większości armii
świata. Jednak używając oryginalnych nazw,
do wsparcia lewej kolumny przydzielono
368. Baterię z 92 nd FR RA, mającą 12 haubic
25-funtowych (kal. 87,6 mm). Do walki
z czołgami lewej kolumnie towarzyszyła
206. Bateria z 52 nd (6 th London) Anti-Tank
Regiment, Royal Artillery, mająca 12 dział
2-funtowych kal. 40 mm.
Prawa kolumna miała się składać z prowadzącego
atak 7 th Battalion, Royal Tank
Regiment pod dowództwem ppłk. Hectora
Heylanda. Miał on w swoim składzie 23 czołgi
A11 Matilda I i 16 czołgów A12 Matilda II, ale
sześć z tych ostatnich przekazano do składu
lewej kolumny, zostało więc ich 10. W ślad
za czołgami 7. RTR posuwał się batalion piechoty
8 th Battalion, Durham Light Infantry
mający cztery kompanie bojowe i kompanię
dowodzenia, także w całości zmechanizowane
transporterami Universal Carrier. Dowódcą
batalionu był ppłk Tim Beart. Podobnie jak
w przypadku wszystkich batalionów należących
do zmotoryzowanej 50. DP Northumbrian,
w składzie batalionu była kompania Royal
Army Service Corps (RASC), wystawiająca
owe transportery, wystarczające do zabrania
składu bojowego batalionu. Mimo ich posiadania,
we wcześniejszych działaniach żołnierze
151. Brygady (a także 150. BP z tej samej
dywizji) sporo maszerowali, bowiem w czasie
przemieszczania się transporterami przewożono
zapasy i cięższy sprzęt batalionu,
który nie mieścił się na ciężarówki. Podobnie
jak w przypadku lewej kolumny, do składu
prawej przydzielono Kompanię Z, z motocyklowego
batalionu rozpoznawczego 4 th Battalion
Royal Northumberland Fusiliers wraz
z plutonem samochodów pancernych.
Do wsparcia ogniowego prawa kolumna
otrzymała 365. Baterię z 92 nd (5 th London)
Field Regiment, Royal Artillery pochodzącą
z 5. DP, wyposażoną w 12 haubic 18-funtowych
kal. 84 mm. Prawej kolumnie przydzielono
również 260. Baterię z 65 th (Norfolk
Yeomanry) Anti-Tank Regiment, w składzie
mjr. Erwina Rommla. Dywizja ta miała tylko
jeden pułk pancerny (ówczesne niemieckie
dywizje pancerne miały po dwa pułki
pancerne), Panzer-Regiment 25, który miał
jednak trzy bataliony zamiast etatowych
dwóch. Wynikało to z faktu, że 7. DPanc powstała
nieco wcześniej z przeformowania
2. Dywizji Lekkiej. Uzbrojeniem pułku były
w większości czeskie czołgi PzKpfw 38(t), ale
miała ona w swoim składzie także pewną
Pewna część czołgów przeznaczonych dla 1. DPanc trafiła do Calais, gdzie wzięła udział w obronie
miasta w dniach 22-27 maja 1940 r. Na zdjęciu: unieruchomiony czołg szybki A9 Cruiser Mk I.
Haubice Ordnance QF 18-Pounder kal. 84 mm były używane we Francji w ramach BEF. W okresie
późniejszym zastąpiono je nowymi działami 25-funtowymi kal. 87,6 mm.
której znajdowało się 12 armat przeciwpancernych
kal. 40 mm.
21 maja ok. godziny 11:00 obie kolumny
ruszyły z grzbietu Vimy w kierunku swojej
linii wyjściowej, drogi Arras-Doullens. Nie
przeprowadzono rozpoznania, nie było także
przygotowania artyleryjskiego. Tymczasem
na południe od Arras znajdowały się
elementy 7. DPanc, dowodzonej przez gen.
liczbę wozów niemieckich, przede wszystkim
PzKpfw II. Jej pancerny batalion rozpoznawczy
Aufklärungs-Abteilung 37 i cały pułk pancerny
nacierały w kierunku na Saint-Omer
i dalej na Calais, w związku z czym dotarły
już ok. 20 km na zachód i północny zachód
od Arras. Na południe od Arras znajdował
się zmotoryzowany pułk piechoty Schützen-
-Regiment 6 z elementami artylerii polowej
i przeciwpancernej. Za nim, nieco na wschód
od Arras, przemieszczał się drugi z pułków
piechoty dywizji, Schützen-Regiment 7 oraz
pułk artylerii, Artillerie-Regiment 78.
Brytyjskie natarcie ruszyło po 14:00, przy
złej koordynacji między czołgami, piechotą
i artylerią. Posuwające się kolumny straciły
łączność z pododdziałami artylerii z powodu
źle działającej łączności radiowej, więc piechota
nie była w stanie wskazać artylerii cele
do ostrzelania. 365. Bateria z 92. FR RA wspierająca
prawą kolumnę została w czasie marszu
zablokowana przez tłumy francuskich
uchodźców i do rozpoczęcia natarcia w ogóle
nie dotarła na swoje stanowiska ogniowe,
w związku z czym prawa kolumna była całkowicie
pozbawiona wsparcia artyleryjskiego.
Jedyną pomocą było natarcie francuskich
czołgów z 3. DLM na jej prawym skrzydle,
czołgi Somua S.35 i Hotchiss H.35 były uzbrojone
w armaty kal. 37 mm, mogące niszczyć
ogniem na wprost obiekty pola walki.
Brak rozpoznania zaowocował tym,
że na samym początku czołgi miały kłopot
z przekroczeniem linii kolejowej biegnącej
33

Leszek A. Wieliczko
2
Nakajima Ki-43 Hayabusa
38
Samoloty myśliwskie Ki-43 Hayabusa były wykorzystywane
przez całą wojnę na wszystkich frontach, na których działało
lotnictwo Japońskiej Armii Cesarskiej. Były lubiane przez pilotów
ze względu na łatwość pilotażu, doskonałą zwrotność
i niezawodny silnik. Początkowo wzbudzały respekt u alianckich
lotników, ale w konfrontacji z nowymi typami amerykańskich
i brytyjskich samolotów ich wrodzone słabości dały o sobie znać
z całą mocą. Mimo wprowadzenia do służby w lotnictwie Armii
nowych typów myśliwców, mających lepsze osiągi i silniejsze
uzbrojenie, Ki-43 pozostały w jednostkach bojowych do końca
drugiej wojny światowej.
Ki-43 kiedy to japońscy piloci
swoimi korzeniami tkwił
w poprzedniej epoce,
preferowali walkę manewrową na bliskim
dystansie i niewielkiej wysokości. Stało się
to przyczyną wszystkich słabości samolotu.
Lekka konstrukcja, zoptymalizowana
do takiego właśnie sposobu prowadzenia
walk powietrznych, nie dawała w zasadzie
żadnej możliwości gruntownej modernizacji.
Silnik o niewielkiej mocy nie pozwalał
na radykalną poprawę osiągów. Słabe jak
na realia drugiej wojny światowej okazało
się uzbrojenie oraz ochrona bierna pilota
i zbiorników paliwa.
Swoje największe sukcesy Ki-43 odniosły
w pierwszej fazie japońskiej ofensywy
w Azji Południowo-Wschodniej. Wynikało
to zarówno z zaskoczenia i dezorganizacji
lotnictwa aliantów, jak i ze znakomitego
Ki-43-I z 2. Chūtai 64. Sentai na lotnisku polowym w Birmie w grudniu 1942 r., tuż przed wycofaniem
grupy do Japonii w celu przezbrojenia w Ki-43-II. 64. Sentai była jedyną grupą myśliwską lotnictwa
Armii uzbrojoną w Ki-43 od pierwszego do ostatniego dnia wojny.
wyszkolenia japońskich pilotów, z których
wielu było weteranami wojen w Chinach
i nad Chałchyn-goł. Potrafili oni bardzo
umiejętnie wykorzystać największe zalety
swoich myśliwców – doskonałą zwrotność
i dużą prędkość wznoszenia. Mimo poniesionych
wówczas strat lotnictwo Armii Cesarskiej
było bardzo zadowolone z efektów
bojowego debiutu Ki-43.
Z upływem czasu alianccy piloci zmienili
taktykę. Przestali wdawać się w walki manewrowe
w płaszczyźnie poziomej i coraz skuteczniej
zaczęli wykorzystywać zalety swoich
myśliwców, przede wszystkim większą
prędkość poziomą i nurkowania. Mocniejsze
uzbrojenie, solidniejsza konstrukcja, opancerzenie
i ochrona zbiorników paliwa alianckich
samolotów także działały na ich korzyść.
Nowe typy amerykańskich i brytyjskich
myśliwców – P-38 Lightning, P-47 Thunderbolt,
P-51 Mustang, F6F Hellcat, F4U Corsair
czy Spitfire – jeszcze zwiększyły tę przewagę.
W przeciwieństwie do japońskiego lotnictwa
Armii, które po klęsce na Nowej Gwinei nie
było już w stanie odbudować swojego potencjału,
rosło także doświadczenie i poziom
wyszkolenia alianckich pilotów.
W początkowym okresie wojny Ki-43
był powszechnie mylony przez aliantów
z myśliwcem pokładowym Mitsubishi A6M
Reisen. Alianccy piloci widzieli A6M nawet
tam, gdzie lotnictwo Cesarskiej Marynarki
Wojennej w danym okresie nie operowało.
Dopiero podczas walk na Nowej Gwinei
Ki-43 został prawidłowo rozpoznany i zidentyfikowany
przez aliancki wywiad techniczny.
Po wejściu w życie systemu oznaczeń
kodowych japońskich samolotów Ki-43
dostał nazwę Oscar. Przez krótki czas Ki-43
spotykane w Birmie i Chinach nazywano
Jim, zresztą identyfikując je błędnie jako

MONOGRAFIA PANCERNA
Tomasz Szulc
2
Radziecki czołg ciężki T-10
Czołgi ciężkie odegrały istotną
rolę w II wojnie światowej,
szczególnie na froncie
wschodnim, gdzie obie
walczące strony używały
ich w znacznych ilościach.
Po wojnie czołgi ciężkie projektowano
głównie w ZSRR.
Tam też było ich najwięcej
w jednostkach liniowych. Były
to głównie IS-3, opracowane
jeszcze podczas wojny oraz
niezbyt udane IS-4. W służbie
pozostawały także długo wojenne
IS-2 oraz ciężkie działa
samobieżne na ich bazie.
Czołgi T-10 w linii
Plany wobec służby liniowej T-10 były początkowo
bardzo ambitne. W każdej dywizji
pancernej i zmechanizowanej miał być pułk
czołgów ciężkich, uzbrojony w 44 czołgi
i 21 dział samobieżnych. A ponieważ dywizji
było 107, to zapotrzebowanie na czołgi ciężkie
wynosiło 4708 wozów. Do tego trzeba
by dodać sporą liczbę pojazdów, przeznaczonych
do szkolenia, pewna liczba gotowych
czołgów powinna stanowić zapas-uzupełnienie
wozów traconych w wypadkach.
Łączna liczba 5000 czołgów była by więc
sensownym minimum.
Praktyka była zupełnie inna. Pierwsze seryjne
czołgi kierowano do dwóch jednostek:
5. Gwardyjskiej Armii Zmechanizowanej
i 7. Samodzielnej Dywizji Pancernej. Obie
stacjonowały w Białoruskim Okręgu Wojskowym
i obie już wcześniej służyły jako swego
Do 1958 r. sformowano osiem takich dywizji:
5., 13., 14., 17., 18., 24., 25. i 34. W większości
przypadków były to wcześniejsze „zwykłe”
dywizje pancerne o tych samych numerach,
ale np. 13. Ciężka Dywizja Pancerna powstała
w wyniku przemianowania 9. Dywizji Pancernej.
Równocześnie zamierzano stopniowo
likwidować istniejące w dywizjach pułki czołgów
ciężkich, w pierwszej kolejności miało
to miejsce w armiach, w których pojawiły się
ciężkie dywizje pancerne.
Już pod koniec 1967 r. zdecydowano
o przezbrojeniu ciężkich dywizji pancernych
48
Plany uruchomienia produkcji nowej
generacji czołgów ciężkich o znacznie
wyższych parametrach nie doczekały
się realizacji z przyczyn ekonomicznych oraz
doktrynalnych – nowoczesne wozy tej klasy
miały być znacznie droższe od czołgów średnich,
a ich rola na „atomowym” polu walki
wydawała się mniej istotna.
Ostatecznie uruchomiono produkcję seryjną
tylko jednego nowego czołgu – T-10, który
stanowił udane połączenie rozwiązań z IS-3
i IS-4. Produkowano je relatywnie niedługo,
bo od 1956 do 1965 r. i na niewielką skalę.
T-10M podczas operacji „Dunaj”; czołg ma aż cztery dodatkowe beczki z paliwem na tylnym pancerzu.
rodzaju jednostki eksperymentalne, do których
kierowano najnowszy sprzęt, by sprawdzić,
jak funkcjonuje w wojskowej praktyce.
Trzecią jednostką stał się pułk czołgów ciężkich
42. Gwardyjskiej Dywizji Pancernej stacjonujący
na Ukrainie. Pierwsze wozy dotarły
do jednostek w 1955 r. (42. dywizja miała ich
pod koniec 1956 r. dziesięć).
12 marca 1957 r. zapadła decyzja o formowaniu
ciężkich dywizji pancernych,
a w każdej miało być po 200 czołgów T-10.
w czołgi średnie. Czołgi T-10 kierowano natomiast
stopniowo do dość mało znanych jednostek
– samodzielnych batalionów czołgów
podporządkowania armijnego. Większość
z nich była rozmieszczona na terytorium NRD
i miała pełnić rolę czysto defensywną: w warunkach
bojowych czołgi miały zająć wyznaczone
im pozycje wzdłuż granicy i bronić ich
z miejsca na podobieństwo schronów bojowych.
Sprawę przemyślano do tego stopnia,
że załoga została ograniczona do 3 żołnierzy:

WOJNA NA MORZU
62
Leszek Molendowski
Miniaturowe okręty podwodne typu CB w zdobytej rosyjskiej bazie
morskiej w Sewastopolu; 1942 r.
Regia Marina
na froncie wschodnim
1942-1943
Wśród włoskich jednostek jakie skierowano na front wschodni
w okresie II wojny światowej nie mogło zabraknąć marynarki
królewskiej (Regia Marina), choćby miało to mieć tylko znaczenie
symboliczne. Wraz z wiosenną odwilżą wpłynęły na Morze
Czarne pierwsze jednostki Regia Marina. Przybyły w odpowiedzi
na prośbę adm. Ericha Readera, dowódcy Kriegsmarine do dowódcy
Marynarki Wojennej Włoch (Supermarina) adm. Arturo
Riccordi z 14 stycznia 1942 r. Był to dość wyjątkowy wypadek
zabiegania przez III Rzeszę o wsparcie u słabszego sojusznika.
Tłumaczyła to sytuacja w jakiej znalazła
się Kriegsmarine na froncie wschodnim,
która wiązała się z wyczerpaniem
własnych rezerw oraz dobre stosunki między
marynarkami wojennymi obu państw.
Reader był pod wrażeniem spektakularnych
sukcesów „żywych torped” pod dowództwem
księcia kmdr. Junio Valerio Borghese
w Aleksandrii i Gibraltarze, dlatego poprosił
o marynarzy i ekspertów X Flotylli MAS.
Liczył, że te sukcesy zostaną powtórzone
na froncie wschodnim.
Sama prośba zaowocowała spotkaniem
Readera z admirałem Riccardim w Garmisch
w Bawarii, w czasie którego omówiono szczegóły
wysłania komponentu włoskiej marynarki
wojennej na wschodni teatr działań
wojennych. Ponadto zawarto porozumienie
o współpracy Kriegsmarine i Regia Marina
na froncie wschodnim. Włosi zadeklarowali
swój wkład do wojny ze Związkiem Radzieckim
przez wysłanie 3. eskadrylli małych
kutrów torpedowych MAS, 1. eskadrylli
miniaturowych okrętów podwodnych CB
i motorówek wybuchowych ze składu X Flotylli
MAS. Dodatkowo Włosi zobowiązali
się do przeprowadzenia transportu swych
okrętów do nowego rejonu bazowania oraz
do zapewnienia im ciągłości zaopatrzenia
materiałowo-technicznego. Niemcy wzięli
na siebie zaopatrzenie Włochów w prowiant
oraz (częściowo) materiały pędne i smary,
przygotowanie bazy morskiej, koszar oraz
osłonę miejsca zakwaterowania. Zagwarantowano
włoskiemu komponentowi autonomię
w dowodzeniu na poziomie taktycznym
i częściowo operacyjnym, jednak miał
on bezpośrednio podlegać miejscowym dowódcom
obszarów morskich Kriegsmarine.
W marcu 1942 r. Włosi oficjalnie przychylili
się do prośby i postanowili wysłać jedną flotyllę
MAS, aby wesprzeć działania morskie
Niemców na Morzu Czarnym. Od razu też
ruszyły przygotowania włoskiej jednostki
do udziału w blokadzie głównej bazy morskiej
Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu
u boku niemieckiego sojusznika.
Dowódca X Flotylli MAS kmdr J. V. Borghese
sam dokonał wyboru jednostki, która
mogłaby wesprzeć Niemców. Była nią
101. Flotylla MAS (określana jako „lekka flotylla”),
w pełni zmotoryzowana jednostka,
która została nazwana kolumną Maccagatta,
na cześć jednego z oficerów X Flotylli MAS,
który poległ w walce. Jednostka znajdowała
się pod dowództwem kmdr. por. Aldo Lenziego
(później kmdr. por. Salvatore Todaro).
Operacyjnie podlegała 4. Flotylli MAS kmdr.
Francesco Mimbelliego.
Zwłoka z doborem oraz wysłaniem jednostki
wynikała z bardzo poważnego potraktowania
nowego zadania i chęci jak
najlepszego przygotowania się. Należało
dobrać odpowiednich ludzi i sprzęt, przećwiczyć
wykonanie typowych zadań bojowych
i odbyć szkolenie w zakresie współpracy
z niemieckimi marynarzami. Formowanie
jednostki powierzono kmdr. por. Todaro, który
jak zwykle zabrał się do pracy z zapałem

Jędrzej Korbal
Zamknąć górny pułap
Armaty drugiego planu
5
72
Formacje artylerii przeciwlotniczej, jak i armaty plot wz. 36
kalibrów 40 i 75 mm doczekały się w ostatnich latach szeregu
szczegółowych opracowań. W tle historii dwuosiowych armat
pozostają jednak nadal ich półstałe odmiany, na temat których
nie ukazała się do tej pory żadna zbiorcza publikacja. Obok
opisywanych w poprzednich częściach artykułu polskich starań
o zakup zagranicznej broni przeciwlotniczej warto pamiętać,
że również w kraju powstawały bardzo ciekawe i nowoczesne
konstrukcje. Ich projektowanie podyktowane było zarówno
charakterem zadań jakie przed nimi stawiano, jak i możliwościami
budżetowymi państwa.
75 mm armata półstała wz. 37
Początek historii armat półstałych Boforsa
wz. 38 kal. 40 mm, jak i cięższych dział 75-milimetrowych
wz. 37 produkcji Zakładów Starachowickich
datować należy na pierwsze
dni 1936 r. W przygotowanym wtedy dla
potrzeb KSUS opracowaniu referowano nie
tylko kwestie związane z balistyką przyszłych
polskich dział przeciwlotniczych ale również
zagadnienia związane z mobilnością sprzętu.
Na podstawie obserwacji zagranicznych egzemplarzy
uzbrojenia, o których mowa była
w poprzednich częściach artykułu, obecni
na spotkaniu wojskowi doszli do wniosku,
że dodatnią stroną armat półstałych (poza
ceną) jest m.in. ich większa zwrotność. Indywidualna
cecha, jaką stanowiły zastosowane
w poszczególnych armatach różnorodne jedno
i dwuosiowe podwozia nie miała wpływu
na ich wartość bojową. Po omówieniu problemów
związanych z rozbudową i unowocześnieniem
opl kraju KSUS, 7 lutego 1936 r.,
podjął bardzo istotną dla rozwoju polskiej artylerii
przeciwlotniczej decyzję. Poza dyskutowanymi
żywo przeciwlotniczymi armatami
produkcji francuskiej uznano za konieczne
również dopracowanie własnych modeli
i rozwinięcie ich wytwarzania w kraju.
Wskutek wydanej przez KSUS opinii z 7 lutego
1936 r. pierwszym poważnym wyzwaniem
dla rodzimych konstruktorów stało
się dopracowanie starachowickiej armaty
kal. 75 mm. Problem sprzętu mniejszego kalibru
rozwiązywała badana w Polsce już w październiku
poprzedniego roku 40 mm armata
szwedzkiej spółki Bofors. W tej sytuacji komitet
duży nacisk położył na przyspieszenie
trwających już i tak kilka lat prac nad sprzętem
opisywanym jako wz. 34. W przyjętej
uchwale stwierdzano, że wersję dwuosiową,
tzw. ruchomą, armaty starachowickiej dopracować
należy nie później niż do 1 lipca, a jej
odmianę półstałą nieco później, do 1 stycznia
1937 r. W ostatnim przypadku zadanie
stawiane przed krajową fabryką miało być
łatwiejsze z racji planowanego zakupu półstałego
modelu francuskiego sprzętu 75 mm
czyli opisywanej już wcześniej w szczegółach
armaty Schneider typ 4. Dwa prototypy ruchomej
odmiany działa przedstawiono rzeczywiście
armii w nakazanym terminie, jednak
liczne poprawki i zmiany spowodowały,
że o prawdziwej gotowości sprzętu można
było mówić dopiero latem kolejnego roku.
Opóźnienia w pracach nad wyjściowym wariantem
dwuosiowym rzutowały bezpośrednio
na równoległy projekt półstały i oznaczały
niedotrzymanie terminu ustalonego przez
KSUS. Nie udało się również utrzymać zakładanego
równoległego tempa prac konstrukcyjnych
nad oboma podwoziami. W przygotowanych
później referatach wymieniano
dwa główne powody przesunięcia zawartych
w harmonogramach dat końcowych:
okazało się, że model półstałego działa
firmy Schneider nie istnieje – zakłady dopiero
opracowały samą podstawę zespołu
lufa-oporopowrotnik z przeznaczeniem dla
działa wykonywanego na rzecz Francuskiego
Ministerstwa Wojny. Podstawa ta była
przystosowana do aparatury celowniczej
odbiornikowej;
model półstałego działa własnej konstrukcji
miał być oparty w zasadniczych elementach
na wzorze działa ruchomego. Mógł
powstać wobec tego dopiero po próbach,
które wykazałyby, że założone parametry
techniczne działa dwuosiowego, tj. jego stateczność
i sztywność zostały osiągnięte.
W połowie lipca 1936 r., w notatce do ministra
Spraw Wojskowych mowa jest też o parze
przeciwlotniczych armat:
Po zaznajomieniu się z produkcją nowoczesnego
sprzętu art. pl. w Zakładach Starachowickich
uważam za potrzebne zaprojektowanie:
a) Podstawy typu półstałego dla działa
40 mm Boforsa podobnie jak dla działa 75 mm
wz. starachowickiego

HISTORIA
Edward Malak
1
Próba nawiązania sojuszu
Polski i Litwy w 1938-1939
w relacji pułkownika L. Mitkiewicza
88
Cennym zapisem i komentarzem wydarzeń zaistniałych w polskiej
polityce zagranicznej roku 1938 oraz wywołanych przez
nie następstw jaki wszedł do literatury historycznej, jest pamiętnik
polskiego attache wojskowego w Kownie, płk. dypl.
Leona Mitkiewicza (1896-1972) wywodzącego się z patriotycznej
rodziny, represjonowanej po powstaniu styczniowym, o dalekich
litewskich korzeniach. „Wspomnienia kowieńskie” wydano
w 1968 r. kiedy żyło wielu oficerów i polityków II RP, a wśród
nich gen. broni Kazimierz Sosnkowski, a zwłaszcza b. szef Sztabu
Głównego gen. bryg. Wacław Stachiewicz, czy też – po stronie
litewskiej – gen. Stasys Rasztikis.
Wojenna przeszłość Autora, pamięć
o tamtych wydarzeniach w kraju
i zagranicą powodowała, że sens,
zasadnicze tezy i narrację książki odbieramy
jako zgodną z faktami. Zresztą, sam wydawca
(Veritas, Londyn) swą misję mógł realizować
tylko przez dążenie do prawdy. To wszystko
powinno kierować nas w stronę przekonania,
że prawdziwość wspomnień zasługuje
na poważanie. Wypowiedź płk. dypl. Leona
Mitkiewicza, 30 lat wcześniej wyznaczonego
na stanowisko attache przez Marszałka
Edwarda Śmigłego-Rydza, zakwalifikować
można do nurtu ukształtowanego przez pamiętniki
opublikowane w Czerwonej Serii
Veritasu przez generałów Antoniego Szymańskiego,
Stanisława Kopańskiego, Józefa
Zająca, Stanisława Sosabowskiego czy (już
poza serią w 1980 r.) Tadeusza Machalskiego.
Nie mogą zatem stanowić zaskoczenia pojawiające
się krytyczne uwagi pod adresem
polityki wojskowej i zagranicznej II RP. Główna
energia, w opinii Autora, nie była w latach
1938-1939 w proporcjonalnym stopniu skorelowana
z posiadanym potencjałem, na tle
wielkich sąsiadów.
Wspomnienia kowieńskie, mające swój
początek w marcu 1938 r., posiadają, gdy
idzie o ten typ literatury (źródeł), ważnego
prekursora (w sensie rzeczowo-czasowym)
w postaci wspomnień wybitnego Tadeusza
Katelbacha (1897-1977): „Za litewskim murem”,
1 obejmujących okres od 1933 do początku
1937 r. T. Katelbach z widocznym
znawstwem, w sposób pogłębiony, kreślił
obraz ówczesnej, politycznej atmosfery
epoki Litwy kowieńskiej nasyconej nie dość
rozważną postawą względem życzliwie nastawionego
polskiego sąsiada. A stanowiło
to wartość samą w sobie, gdy brać pod uwagę
niestabilność powojennej Europy, poczynając
od układu niemiecko-sowieckiego
1
T. Katelbach, Spowiedź pokolenia, Przejrzał, poprawił
i posłowiem opatrzył Sławomir Cenckiewicz, Wyd.
Towarzystwo Przyjaciół Wilna i Grodna „osobista”,
wyd. II, s. 171-196.