E82078 Historia 2 zakres rozszerzony

2019 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

2

Tekst 2. Jan Kazimierz III Firley z Konar Konarski. Mając sobie dobra moje dziedziczne nazwane 

Gumienice i Straśniów pozwolone od Pana Boga do władzy mojej, w których chcąc aby jako 

najlepszy porządek był, co by było z chwałą Bożą i z dobrem poddanych moich w tych dobrach 

zostających […], postanawiam władzą moją wójta uczciwego Wawrzyńca Stepnia, [aby] każdą 

rzecz z sąsiadami swemi sądził i ganił i nie dopuszczał, cokolwiek by było przeciwko słuszności. 

Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, zebr. i oprac. W. Chomętowski, Warszawa 1876. 

Tekst 3. OPISANIE wspaniałego wjazdu do Krakowa Anny, arcyksiężniczki austriackiej, narzeczonej 

króla Zygmunta III oraz uroczystości zaślubienia i koronacji roku 1592 

W poranku tego dnia, kiedy arcyksiężniczka pod miasto przybyć miała, król j.m. [jego mość] 

wyjechał przed nię konno w poczcie 4000 ludzi, w jedwabne, aksamitne i złociste barwy przystrojonych, 

w dziwnem przybraniu koni w pióropusze i naszyjniki, a konie wszystkie na wybór. Prócz 

tych asystowała takaż liczba ludzi pieszych, w jednaką barwę brunatną i białą na sposób niemiecki 

ubranych […]. A gdy już z daleka ujrzano zbliżającą się, rozkazał król j.m. uderzyć w kotły i dwunastu 

trębaczom odezwać się, co taki wznieciło łoskot, iż trudno było własny głos usłyszeć. 

K. Zawadzki, Prasa ulotna za Zygmunta III, Warszawa 1997. 

a) Jaką kategorię źródeł pisanych – opisowe czy normatywne – reprezentuje każdy 

z przytoczonych tekstów? Uzasadnij odpowiedzi. 

b) Określ cele, jakie stawiali sobie autorzy tekstów 1., 2. i 3. W odpowiedzi wykorzystaj treść tych 

tekstów oraz własną wiedzę. 

c) Wymień rodzaje zagadnień, jakie mogą być przez historyka badane na podstawie tych źródeł. 

5. Przeanalizuj źródło (ilustracja obok) i wykonaj polecenia. 

a) Określ rodzaj źródła historycznego, które zostało ukazane na fotografii. 

b) Opisz strój zmarłej oraz atrybut, z którym ją przedstawiono. Zastanów się, co one wyrażają. 

c) Wymień zagadnienia, które historyk może badać na podstawie tego źródła. 

Jan Obrocki, 

nagrobek Marii 

Amalii Mniszchowej 

(1736–1772) z kościoła 

św. Marii Magdaleny 

w Dukli. 

WARTO PRZECZYTAĆ 

P. Burke, Naoczność. Materiały wizualne jako świadectwo historyczne, Kraków 2012. 

M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, Gdańsk 2006. 

J. Pirożyński, Johannes Gutenberg i początek ery druku, Warszawa 2002.

JOLANTA CHOIŃSKA-MIKA, PIOTR SZLANTA, 

KATARZYNA ZIELIŃSKA 

HISTORIA 

PODRĘCZNIK ● LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES ROZSZERZONY 

2

Etap edukacyjny: III 

Typ szkoły: szkoła ponadpodstawowa (liceum ogólnokształcące i technikum) 

Zakres kształcenia: rozszerzony 

Rok dopuszczenia: 

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

Warszawa 2020 

Wydanie I 

Autorzy: Jolanta Choińska-Mika (rozdziały 10–13, 15, 18–19, 23–26, 31–32, 36–37, 39–40, opracowanie 

dydaktyczne), Piotr Szlanta (rozdziały 33–35, 41–43), Katarzyna Zielińska (rozdziały 1–9, 14, 

16–17, 20–22, 27–30, 38, opracowanie dydaktyczne) 

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Łukasz Marks, Magdalena Kopeć-Kubit 

Redakcja językowa: Ewa Wojtyra 

Redakcja techniczna: Iwona Białkowska 

Projekt okładki: Ewa Pawińska 

Projekt graficzny: Hanna Michalska-Baran 

Opracowanie graficzne: Katarzyna Białasiewicz-Jaczewska 

Opracowanie kartograficzne: Adrian Bergiel 

Fotoedycja: Ignacy Składowski 

Skład i łamanie: Shift_ENTER 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna 

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 

KRS: 0000595068 

Tel.: 22 576 25 00 

Infolinia: 801 220 555 

www.wsip.pl 

Druk i oprawa: 

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość 

możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej 

fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. 

Szanujmy cudzą własność i prawo. 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

Polska Izba Książki

Spis treści 

1. Źródła do historii nowożytnej 6 

I. Kształtowanie się nowożytnego świata 

2. Cywilizacje pozaeuropejskie u progu epoki nowożytnej 14 

3. Wielkie odkrycia geograficzne 27 

4. Ekspansja kolonialna Hiszpanii i Portugalii w XVI w. 35 

5. Gospodarka Europy w XVI stuleciu 45 

6. Kształtowanie się kultury odrodzenia 54 

7. Cywilizacja europejska w XVI w. 69 

8. Rozłam zachodniego chrześcijaństwa – reformacja 79 

9. Reforma Kościoła katolickiego 93 

10. Przemiany społeczno-polityczne w Europie w XVI w. 102 

11. Stosunki międzynarodowe w Europie XVI w. 113 

Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 122 

II. Rzeczpospolita w XVI stuleciu 

12. Polska i Litwa pod panowaniem ostatnich Jagiellonów 126 

13. Początki Rzeczypospolitej Obojga Narodów 135 

14. Terytorium, ludność i gospodarka Rzeczypospolitej 147 

15. Religie, wyznania, narody Rzeczypospolitej w XVI w. 157 

16. System rządów w Rzeczypospolitej 172 

17. Kultura polska epoki odrodzenia 182 


III. Europa i świat w „wieku wiary i rozumu” 

18. Gospodarka Europy i świata w XVII w. 202 

19. Wojna trzydziestoletnia 215 

20. Absolutyzm i despotyzm w Europie XVII w. 226 

21. Rewolucja angielska 237 

22. Rewolucja intelektualna XVII w. i kultura baroku 248 


IV. Rzeczpospolita w dobie wielkich wojen XVII w. 

23. Konflikty wewnętrzne i wojny ze Szwecją za panowania Zygmunta III 

i Władysława IV 268 

24. Stosunki Rzeczypospolitej z Rosją, Turcją i Hohenzollernami za panowania 

Zygmunta III i Władysława IV 280 

25. Rzeczpospolita w okresie powstania Chmielnickiego i potopu szwedzkiego 288 

26. Kryzys Rzeczypospolitej i konflikt z Turcją w drugiej połowie XVII w. 301 

27. Barok i sarmatyzm w Rzeczypospolitej Obojga Narodów 315 

Powtórzenie. Polecenia – źródła – konteksty 327

I. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWOŻYTNEGO ŚWIATA 

V. Europa i świat w epoce oświecenia 

28. Przemiany społeczno-gospodarcze w XVIII stuleciu 334 

29. Filozofia i myśl polityczna oświecenia 343 

30. Edukacja, nauka i kultura XVIII w. 351 

31. Mocarstwa europejskie i polityka równowagi sił 362 

32. Sąsiedzi Rzeczypospolitej w XVIII w. – Prusy, Austria, Rosja 370 

33. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki 380 

34. Przyczyny i wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej 392 

35. Rewolucja francuska – od ustanowienia republiki do rządów dyrektoriatu 400 


VI. Rzeczpospolita w XVIII w. 

36. Rzeczpospolita w dobie unii polsko-saskiej 414 

37. Rzeczpospolita pod rosyjską protekcją. I rozbiór 425 

38. Społeczeństwo, gospodarka i kultura Rzeczypospolitej w XVIII w. 436 

39. Rzeczpospolita w dobie Sejmu Wielkiego 453 

40. Kres istnienia Rzeczypospolitej 466 


VII. Epoka napoleońska 

41. Kształtowanie się systemu napoleońskiego w Europie 484 

42. Księstwo Warszawskie i udział Polaków w wojnach napoleońskich 494 

43. Upadek Napoleona i bilans epoki napoleońskiej 503 


Kalendarium 514 

Indeks ważniejszych pojęć 517

jak korzystać z podręcznika 

Przeczytaj, zapamiętaj, dowiedz się więcej 

ŚLADY PRZESZŁOŚCI 

WARTO WIEDZIEĆ 

BIOGRAM 

Mezoameryka – region obejmujący 

terytoria wielkich 

środkowoamerykańskich 

kultur prekolumbijskich. 

objaśnienia 

ważniejszych pojęć 

Porządkuj wydarzenia i procesy historyczne 

UPADEK 

CYWILIZACJI 

MAJÓW 

ROZKWIT PAŃSTWA 

INKÓW 


AZTEKÓW 

POWSTANIE PAŃSTWA 

WIELKICH MOGOŁÓW 

X w. XII–XIII w. 

poł. XV w. pocz. XVI w. 

KALENDARIUM 

1429–1436 kopuła katedry we Florencji wg projektu Brunelleschiego 

1454 Biblia Gutenberga 

1459 powstanie Akademii Florenckiej 

1513 Książę Niccoló Machiavellego 

1516 Utopia Tomasza Morusa 

Sprawdzaj wiedzę, ćwicz i doskonal umiejętności 

? Porównaj wizerunek Kolumba z przedstawieniem Vasco 

da Gamy. Powiedz, czym się różnią. Które aspekty postaci 

zostały uwzględnione na każdym z nich? 

polecenia do ilustracji, 

map, schematów 

i diagramów 

POLECENIA 

1. Wymień pośrednie i bezpośrednie przyczyny wystąpienia 

Marcina Lutra w 1517 r. 

polecenia na zakończenie 

lekcji 

POWTÓRZENIE 

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Wyjaśnij, na czym polegały różnice w sposobach prowadzenia konkwisty i organizowania kolonii 

przez Portugalię i Hiszpanię w XVI w. 

Zadanie 2. 

Wymień i opisz działania podejmowane przez europejskie rycerstwo wobec zmian sytuacji 

gospodarczej i społecznej tej grupy na przełomie XV i XVI w. 

polecenia powtórzeniowe 

na zakończenie działów 

Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać 

Zadanie 3. 

Wymień i scharakteryzuj czynniki ideowe, artystyczne i techniczne, które złożyły się na przełom 

w zeszycie przedmiotowym. 

renesansowy w Europie XV–XVI w. 

Zadanie 4. 

Wyjaśnij polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe przyczyny sukcesów reformacji w Europie XVI w. 

Zadanie 5. 

Oceń znaczenie wielkich odkryć geograficznych dla przemian umysłowych zachodzących 

w XVI-wiecznej Europie.

Tekst 2. Jan Kazimierz III Firley z Konar Konarski. Mając sobie dobra moje dziedziczne nazwane 

Gumienice i Straśniów pozwolone od Pana Boga do władzy mojej, w których chcąc aby jako 

najlepszy porządek był, co by było z chwałą Bożą i z dobrem poddanych moich w tych dobrach 

zostających […], postanawiam władzą moją wójta uczciwego Wawrzyńca Stepnia, [aby] każdą 

rzecz z sąsiadami swemi sądził i ganił i nie dopuszczał, cokolwiek by było przeciwko słuszności. 

Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, zebr. i oprac. W. Chomętowski, Warszawa 1876. 

Tekst 3. OPISANIE wspaniałego wjazdu do Krakowa Anny, arcyksiężniczki austriackiej, narzeczonej 

króla Zygmunta III oraz uroczystości zaślubienia i koronacji roku 1592 

W poranku tego dnia, kiedy arcyksiężniczka pod miasto przybyć miała, król j.m. [jego mość] 

wyjechał przed nię konno w poczcie 4000 ludzi, w jedwabne, aksamitne i złociste barwy przystrojonych, 

w dziwnem przybraniu koni w pióropusze i naszyjniki, a konie wszystkie na wybór. Prócz 

tych asystowała takaż liczba ludzi pieszych, w jednaką barwę brunatną i białą na sposób niemiecki 

ubranych […]. A gdy już z daleka ujrzano zbliżającą się, rozkazał król j.m. uderzyć w kotły i dwunastu 

trębaczom odezwać się, co taki wznieciło łoskot, iż trudno było własny głos usłyszeć. 

K. Zawadzki, Prasa ulotna za Zygmunta III, Warszawa 1997. 

a) Jaką kategorię źródeł pisanych – opisowe czy normatywne – reprezentuje każdy 

z przytoczonych tekstów? Uzasadnij odpowiedzi. 

b) Określ cele, jakie stawiali sobie autorzy tekstów 1., 2. i 3. W odpowiedzi wykorzystaj treść tych 

tekstów oraz własną wiedzę. 

c) Wymień rodzaje zagadnień, jakie mogą być przez historyka badane na podstawie tych źródeł. 

5. Przeanalizuj źródło (ilustracja obok) i wykonaj polecenia. 

a) Określ rodzaj źródła historycznego, które zostało ukazane na fotografii. 

b) Opisz strój zmarłej oraz atrybut, z którym ją przedstawiono. Zastanów się, co one wyrażają. 

c) Wymień zagadnienia, które historyk może badać na podstawie tego źródła. 

Jan Obrocki, 

nagrobek Marii 

Amalii Mniszchowej 

(1736–1772) z kościoła 

św. Marii Magdaleny 

w Dukli. 


P. Burke, Naoczność. Materiały wizualne jako świadectwo historyczne, Kraków 2012. 

M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, Gdańsk 2006. 

J. Pirożyński, Johannes Gutenberg i początek ery druku, Warszawa 2002.

I. 

KSZTAŁTOWANIE SIĘ 

NOWOŻYTNEGO ŚWIATA 

• Wielkie odkrycia geograficzne i ich konsekwencje 

• Cywilizacja odrodzenia 

• Reformacja i reforma Kościoła katolickiego 

• Formowanie się scentralizowanych monarchii nowożytnych

2 

Cywilizacje 

pozaeuropejskie 

u progu epoki nowożytnej 

• Wiedza Europejczyków o świecie u schyłku średniowiecza 

• Zróżnicowanie polityczne i kulturowe Afryki i Azji u progu epoki nowożytnej 

• Osiągnięcia cywilizacji prekolumbijskich 

UPADEK 

CYWILIZACJI 

MAJÓW 


INKÓW 


AZTEKÓW 

POWSTANIE PAŃSTWA 

WIELKICH MOGOŁÓW 

X w. XII–XIII w. 

poł. XV w. pocz. XVI w. 

Horyzont geograficzny Europejczyków 

W średniowiecznej Europie za centrum wszechświata uczeni uznawali Ziemię. Przedstawiali 

ją jako płaskie, nieruchome koło, otoczone sferami niebios. Środek Ziemi, podzielonej na trzy 

kontynenty – Europę, Azję i Afrykę – miała stanowić Jerozolima. Mieszkańców poszczególnych 

kontynentów wywodzono od synów biblijnego Noego: Europa miała być dziedzictwem 

Jafeta, Afryka – Chama, Azja – Sema. Na Wschodzie sytuowano raj, ziemię Amazonek, straszne 

ludy Goga i Magoga oraz krainę złota – Eldorado (hiszp., pozłocony). Europejczyków ciekawiły 

i przerażały fantastyczne opisy istot zamieszkujących odległe obszary – stworów o psich 

głowach, jednej nodze czy oczach umieszczonych na piersiach. 

Ludy i cywilizacje pozaeuropejskie u progu epoki nowożytnej. 

14 

? Znajdź informacje o osiągnięciach ludów i cywilizacji zaznaczonych na mapie, a nieomówionych 

w rozdziale.

2. Cywilizacje pozaeuropejskie u progu epoki nowożytnej 

Podobnie jak w starożytności, również w średniowieczu 

Jedwabnym Szlakiem docierały do Europy wytwory 

społeczeństw azjatyckich: przede wszystkim jedwab, ale także 

– choć mniej powszechnie – porcelana i papier z Chin, 

indyjskie tkaniny bawełniane i dywany, wyroby jubilerskie. 

Średniowieczna wizja świata zaczęła zmieniać się 

w XIII w., po powstaniu imperium Mongołów, które objęło 

olbrzymie euroazjatyckie obszary od Bugu po wybrzeża 

Oceanu Spokojnego. W XIII–XIV stuleciu europejscy 

podróżnicy organizowali wyprawy w celu nawiązania kontaktów 

z władcami mongolskimi. Przyniosły one znaczny 

rozwój wiedzy geograficznej. Poznano przebieg Jedwabnego 

Szlaku, a do Europejczyków zaczęły docierać liczne 

informacje o kulturze chińskiej. W połowie XV stulecia 

wydano drukiem Opisanie świata autorstwa Marca Polo, 

weneckiego kupca i podróżnika, który w drugiej połowie 

XIII w. dotarł m.in. do Persji, Indii oraz Chin, gdzie spędził 

kilkanaście lat. W ten sposób, przynajmniej częściowo, 

zostały obalone fantastyczne opowieści o potworach z dalekich 

krain. Ponadto wraz z rozwojem kultury humanistycznej 

pojawiły się, a następnie rozpowszechniły w formie 

drukowanej, łacińskie przekłady dzieł Ptolemeusza – starożytnego 

greckiego astronoma i geografa, który twierdził, 

że Ziemia jest kulą. 

Wyobrażenia istot żyjących 

poza Europą (XIII w.). 

Afryka – zróżnicowanie cywilizacyjne 

U schyłku średniowiecza na kontynencie afrykańskim 

istniały cztery strefy polityczno-kulturowe. Pierwszą, 

najbardziej rozwiniętą, była islamska Afryka Północna, 

dobrze znana Europejczykom. Pod względem politycznym, 

gospodarczym i kulturowym należała ona do 

świata śródziemnomorskiego. Istniały tu wysoko rozwinięte 

muzułmańskie państwa (Egipt, Maroko i Tunis), 

a w nich tętniące życiem miasta i rozgałęziony system 

dróg. Używano tam metalowych pieniędzy i posługiwano 

się pismem arabskim. 

Pod wpływem Afryki Północnej pozostawała druga 

strefa – ziemie leżące na południe od Sahary. Już w średniowieczu 

tamtejsze ludy tworzyły duże organizmy 

państwowe, jak np. Mali czy Songhaj. W centrum tego 

ostatniego znajdowało się miasto Timbuktu – kwitnący 

Wyobrażenia Marsjan z XX w. 

? Porównaj wyobrażenia istot 

nieznanych z XIII i z XX w. Wskaż, 

co łączy te przedstawienia. Jak sądzisz, 

dlaczego w taki sposób wyobrażano 

sobie istoty z odległych, 

nieznanych stron? 

ośrodek islamskiej kultury i szkolnictwa. Na wschodnim krańcu tej strefy, na Wyżynie Abisyńskiej, 

wyodrębniony krąg kulturowy tworzyła chrześcijańska Etiopia (schrystianizowana 

w IV w.). Etiopczycy stanowili na kontynencie afrykańskim jedyną nieislamską społeczność 

posługującą się pismem. 

15


Konny wojownik z Mali, gliniana 

figurka z XVI w. Na fotografii widoczne 

wyposażenie wojownika – koń 

z uprzężą i ochraniający głowę hełm. 

? Przypomnij, czego świadectwem 

było wyodrębnienie się w średniowiecznej 

Europie formacji konnych wojowników. 

Co, na podstawie 

analogii, można 

powiedzieć 

o strukturze 

społecznej 

Mali? 

Kościół św. Jerzego w Lalibeli, XII–XIII w. Na rozkaz jednego 

z władców Etiopii w skałach otaczających miasto wykuto 

11 świątyń. Kute w litej skale, zagłębione nawet na 12 m – 

stanowią one unikalny przykład budownictwa sakralnego 

w Afryce. 

Trzecią strefę tworzyły miasta-państwa, założone przez 

Arabów na wschodnim wybrzeżu Afryki, m.in. Mogadiszu, 

Mombasa, Sofala. Ich muzułmańscy mieszkańcy 

pośredniczyli w handlu między basenem Oceanu Indyjskiego 

a wnętrzem kontynentu. 

Czwarta strefa to tereny Afryki Środkowej i Południowej, 

gdzie w czasach średniowiecza nie docierały wpływy 

z zewnątrz. Tamtejsze organizacje plemienno-rodowe podporządkowywały 

się wodzom (królom), którzy okresowo 

tworzyli organizacje typu państwowego, np. w dolinie 

rzeki Kongo. 

Poza obszarami dominacji islamu i enklawami chrześcijaństwa 

mieszkańcy Afryki czcili siły przyrody oraz 

duchy przodków (animizm). Ludy te w dużej części nie 

używały pisma ani metalowych pieniędzy, nie znały koła 

ani osiadłego rolnictwa (na południowym krańcu Afryki 

nie opanowały nawet techniki wytopu metali). Ze względu 

na olbrzymie różnice między poszczególnymi terytoriami 

trudno zatem mówić o jednej cywilizacji afrykańskiej. 

Animizm (łac. anima – dusza) – 

pogląd charakterystyczny dla 

pierwotnych wierzeń religijnych, 

według którego nie tylko 

ludzie, lecz także zwierzęta, 

rośliny, zjawiska przyrody 

i przedmioty nieożywione 

posiadają dusze. 

Chiny 

Największym i najbogatszym państwem w Azji były Chiny. U progu epoki nowożytnej zamieszkiwało 

je blisko 90 mln osób, czyli tyle, ile wynosiła ludność całej ówczesnej Europy. Po usunięciu 

mongolskich najeźdźców w państwie chińskim rządziła rodzima dynastia Ming (od drugiej 

połowy XIV do połowy XVII w.). Cesarzowi – uznawanemu za Syna Niebios – oddawano 

16


boską cześć. W jego imieniu rządy sprawowała liczna grupa wykształconych urzędników, którzy 

przechodzili przez skomplikowany system egzaminów (pis mo chińskie obejmowało w tym 

czasie tysiące znaków). Biurokrację utrzymywali chłopi, zmuszeni do oddawania większości 

plonów oraz wykonywania ciężkich prac na rzecz państwa. Prace te polegały przede wszystkim 

na kopaniu i konserwowaniu kanałów, tworzących sieć irygacyjną, która doprowadzała wodę 

na pola ryżowe. Równie angażującym zajęciem było nieustanne naprawianie systemu budowli 

zwanego Wielkim Murem, który od czasów starożytnych chronił Chiny przed najazdami 

ludów koczowniczych. 

Systemem filozoficzno-religijnym dominującym wśród wykształconych chińskich elit był 

konfucjanizm. Od I w. we wszystkich grupach chińskiego społeczeństwa wielu wyznawców 

zyskał buddyzm, w niektórych okresach zwalczany przez władzę cesarską. Najliczniejsi pozostawali 

wyznawcy taoizmu, który w wersji ludowej połączył dawne praktyki magiczne z różnymi 

ideami buddyzmu. 

Rozwijająca się od ponad 3 tys. lat cywilizacja chińska była zamkniętym, odizolowanym 

od wpływów zewnętrznych systemem polityczno-społeczno-religijnym. Poczucie samowystarczalności 

i wyższości wobec innych ludów powodowało, że Chińczycy nie podróżowali poza 

granice swego państwa i nie prowadzili handlu zewnętrznego (w XV w. cesarz sfinansował kilka 

wypraw dalekomorskich, ale potem ich zaniechano). Osiągnięcia chińskiej cywilizacji, takie 

jak proch strzelniczy, papier i druk, papierowe pieniądze czy kompas, nie zostały wykorzystane 

przez Chińczyków ani do ekspansji na nowe tereny, ani do przeprowadzenia głębszych zmian 

wewnątrz państwa. Wynalazki te odegrały olbrzymią rolę dopiero wówczas, gdy przejęli je 

Europejczycy. 

Wielki Mur 

Chiński. Długość 

tej budowli 

obronnej szacuje 

się na 2400 km. 

? Wskaż 

cechę cywilizacji 

chińskiej, z którą 

można powiązać 

budowę Wielkiego 

Muru. 

17


Japonia 

W przeciwieństwie do Chin Japonia aż do XVI w. pozostawała otwarta na świat zewnętrzny, 

a jej kultura rozwijała się w dużej mierze pod wpływem cywilizacji chińskiej. Chiński 

był językiem nauki i elit (czyli pełnił podobną rolę jak łacina w Europie). Po pojawieniu 

się Europejczyków i po pierwszych sukcesach chrystianizacyjnych (patrz: s. 97) nastał 

okres ograniczania do minimum kontaktów zewnętrznych. Izolacja Japonii trwała 

do XIX w. 

W połowie XV w. Japonia rozpadła się na wiele faktycznie niezależnych władztw. Rola 

japońskiego cesarza ograniczała się do pełnienia funkcji religijnych, a realną władzę sprawowali 

kolejni najwyżsi dowódcy wojskowi – szogunowie. Toczyli oni nieustanne walki 

z przeciwnymi klanami oraz z buntującymi się samurajami. W latach 1600–1615 przywódca 

koalicji klanów, Ieyasu Tokugawa, zwyciężył przeciwników i zjednoczył Japonię pod 

swoją władzą. Szogunowie z rodu Tokugawa rządzili Japonią do 1868 r. 

Na stosunki społeczne w Japonii oddziaływały trzy systemy religijne: sinto (rdzennie 

japońska religia politeistyczna), konfucjanizm oraz japońska odmiana buddyzmu – zen. 

ŚLADY PRZESZŁOŚCI 

Kanō Motonobu, Samuraj Sumimoto 

Hosokawa na koniu, 1507 r. 

? Opisz strój i uzbrojenie samuraja. 

Samurajowie (jap. samurau – być w służbie) 

byli członkami warstwy społecznej 

stanowiącej odpowiednik europejskiego 

rycerstwa. Od końca XVI w. żyli w miastach, 

utrzymując się z poborów wypłacanych 

im przez przywódców klanów zazwyczaj 

w naturze (ryż). Symbolem przynależności 

do grupy dziedzicznych wojowników były 

dwa miecze, których noszenie było prawem 

i obowiązkiem samuraja. Powołanie 

samuraja wyznaczały wartości i prawidła 

zawarte w kodeksie bushido (jap., droga 

wojownika). Najważniejsza wskazówka 

bushido brzmiała: „Drogę samuraja można 

odnaleźć w śmierci. Kiedy nadchodzi 

pora wyboru, pozostaje tylko szybki wybór 

śmierci. Jeśli […] ktoś jest zdolny żyć tak, 

jakby jego ciało było już martwe, osiąga 

wolność na tej drodze”. 

Zakorzenienie tej etyki w świadomości 

społeczeństwa japońskiego sprawiło, że 

podczas II wojny światowej mogły powstać 

formacje kamikaze – pilotów samobójców. 

Uważa się także, że zachęcała ona masy 

Japończyków do wyczerpującej pracy 

po kilkanaście godzin na dobę w wielkich 

koncernach, które zbudowały gospodarczą 

potęgę Japonii po II wojnie światowej. 

18


Szogun (siogun; jap., wielki wódz) – tytuł 

nadawany przez cesarza dowódcy stojącemu 

na czele rządów wojskowych; szogunowie 

sprawowali rzeczywistą władzę 

w Japonii od XII do drugiej połowy XIX w. 

Indie 

U schyłku średniowiecza na Półwyspie Indyjskim 

istniało wiele zwalczających się państewek 

hinduskich, którymi władali radżowie, 

i muzułmańskich, rządzonych przez sułtanów. 

Hindusów i muzułmanów dzieliły ogromne 

różnice religijne, społeczne i gospodarcze. 

Ponadto w społecznościach wyznających hinduizm 

wytworzył się system nieprzenikalnych 

wyższych i niższych kast. Przynależność 

do danej kasty była związana z wykonywaniem 

konkretnych zawodów i pełnieniem 

Zamek Himeji (czytaj: himedżi), XVI–XVII w. 

Wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO 

jest jedną z najstarszych i najwspanialszych 

zachowanych do dziś japońskich budowli. 

Wzniesiony pod koniec XVI w., w XVII stuleciu 

rozbudowany, służył jako jeden z zamków 

obronnych rodowi szogunów Tokugawa. 

określonych funkcji. Przykładowo: żeglowanie po morzu uznawano za zajęcie „nieczyste”, dlatego 

handel na obszarze Oceanu Indyjskiego znajdował się w rękach kupców arabskich. 

Na początku XVI w. północne i środkowe Indie zostały podbite przez mongolskiego wodza 

Babura. Założył on muzułmańską dynastię, której władztwo określa się mianem Państwa 

Wielkiego Mogoła. Następcy Babura prowadzili do połowy XVII w. politykę tolerancyjną 

wobec hinduistycznych poddanych. Zmiana tej polityki spowodowała bunty i powstania, które 

zachwiały spoistością imperium Mogołów. Walki wewnętrzne w XVIII w. ułatwiły Brytyjczykom 

przejęcie władzy nad Indiami. 

Tadż Mahal. Kompleks został 

wzniesiony w Agrze (ok. 200 km od 

stolicy Indii, Delhi) na rozkaz cesarza 

Szahdżahana (panował 1628–1658) 

jako mauzoleum jego ukochanej 

żony, Mumtaz Mahal. 

? Wskaż elementy 

kompleksu grobowo- 

-świątynnego typowe 

dla architektury 

muzułmańskiej.


20 

Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce 

W późnośredniowiecznej Europie nie wiedziano o istnieniu 

kontynentu amerykańskiego. W 1492 r. Krzysztof Kolumb, 

kierując się na zachód przez Atlantyk, miał zamiar dotrzeć do 

Chin i Indii. Zabrał nawet ze sobą listy od królowej Hiszpanii 

do azjatyckich władców. Gdy osiągnął wybrzeże Ameryki, 

był przekonany, że dotarł do Indii, dlatego mieszkańców 

napotkanych ziem nazwał Indianami. 

Prerie Ameryki Północnej oraz tropikalne dżungle Ameryki 

Środkowej i Południowej zasiedlały plemiona żyjące 

na niskim poziomie rozwoju. Nie tworzyły one państw 

i nie posługiwały się pismem, wiodły łowiecko-zbieracki 

tryb życia lub zajmowały się prymitywnym rolnictwem. 

Natomiast na terenach obecnego Meksyku, Gwatemali 

i Hondurasu oraz na obszarach sięgających od dzisiejszej 

Kolumbii do Chile istniały państwa z rozbudowaną strukturą 

polityczną i społeczną, wysoko rozwiniętą kulturą 

i systemami religijnymi – cywilizacje, które nazywamy 

dziś prekolumbijskimi. Dzieje ich kształtowania sięgają 

2700 r. p.n.e., na który datuje się początki uprawy kukurydzy. 

Na obszarze Mezoameryki fundamenty kultury stworzyli przed 

naszą erą Olmekowie. Kulturę rolniczą, ceramikę, system wierzeń 

oraz kalendarz odziedziczyli i wzbogacili po Olmekach Majowie. 

W I tysiącleciu n.e. na obszarach dzisiejszego Hondurasu 

i Gwatemali oraz na półwyspie Jukatan Majowie zbudowali rozwiniętą 

cywilizację. Ich bogata kultura miała największe osiągnięcia 

w dziedzinach astronomii, matematyki i budownictwa. 

Majowie posługiwali się precyzyjnym kalendarzem oraz pismem 

ideograficzno-fonetycznym. Wznosili kamienne świątynie i piramidy 

(dorównujące niemal egipskim). Cywilizacja Majów upadła 

w X w. Przyczyny tego upadku wciąż są przedmiotem dyskusji, 

ale wskazuje się na zmiany klimatyczne (lata suszy), degradację 

środowiska oraz lokalne wojny. 


Naukowcy odkryli, że większość piramid Majów była lokowana 

wzdłuż osi północ-południe z wejściami od północy, z odchyleniem 

ok. 20–30 stopni – zgodnie z położeniem Drogi Mlecznej 

w dniu 13 sierpnia po zachodzie słońca. W mitologii Majów 

13 sierpnia 3114 r. p.n.e. był momentem początku mierzenia czasu. 

Ta data wynikała z obserwacji astronomicznych, koncepcji 

kalendarza rytualnego oraz wyliczeń kalendarza słonecznego. 

Ich obliczenia długich cykli czasowych kończyły się 21 grudnia 

2012 r. Kiedy naukowcy odczytali obliczenia tej daty, żądni sensacji 

dziennikarze ogłosili na ten dzień koniec świata… 

Pismo Majów z tzw. 

Kodeksu drezdeńskiego. 

Trwające od XVI w. do dziś 

badania pisma Majów były 

możliwe dzięki zachowaniu 

się steli kamiennych oraz 

kilku tzw. kodeksów. 

Kodeksami nazwano zapiski 

sporządzane na materiale 

z kory drzew, pokrytym 

warstwą wapna i złożonym 

w harmonijkę. Rozwinięte 

pismo Majów było zapisem 

ideograficzno-fonetycznym 

(czyli takim, w którym 

występują zarówno znaki 

oznaczające pojęcia, jak 

i oznaczające dźwięki). 

Zapisywano głównie 

obliczenia astronomiczne 

niezbędne do obrzędów 

religijnych, prac rolniczych 

itp. Widoczne na ilustracji 

kombinacje kropek i kresek 

to zapis liczb. 

? Przypomnij wiadomości 

na temat ewolucji 

typów pisma na obszarach 

starożytnego Bliskiego 

Wschodu. Które z nich – tak 

jak pismo Majów – należały 

do typu ideograficzno-fonetycznego?


Imperia Azteków i Inków 

W początku XV w. trzy azteckie miasta-państwa: Tenochtitlán, Texcoco i Tlacopan zorganizowały 

władztwo, którego centrum znajdowało się na jeziorze Texcoco i wokół niego. Następnie 

podporządkowały sobie terytoria Meksyku i Jukatanu. Podbiwszy sąsiednie ludy, Aztekowie bezwzględnie 

ściągali z nich daniny i siłą utrzymywali w posłuchu. 

Stolicą azteckiego imperium był Tenochtitlán (czytaj: tenocztitlan), dziś miasto Meksyk. 

Znajdowały się tam liczne świątynie oraz siedziba władcy. Aztekowie stworzyli wyrafinowane 

rzemiosło i posługiwali się pismem ideograficzno-fonetycznym. 

Kult bóstw, m.in. Słońca, Księżyca, Nieba, Deszczu, wiązał 

Mezoameryka – region obejmujący 

terytoria wielkich 

się ze składaniem ofiar z ludzi, wierzono bowiem, że bóstwa 

karmią Słońce krwią. 

środkowoamerykańskich 

Jednym ze starszych mitów, wspólnych dla wielu plemion kultur prekolumbijskich. 

mezoamerykańskich, była opowieść o bogu o imieniu Quetzalcoatl 

(czytaj: ketsalkoatl). Miał on stworzyć człowieka 

i nauczyć go uprawy roli, rzemiosła oraz posługiwania się pismem. Quetzalcoatla przedstawiano 

jako węża o piórach ptaka lub jako białego mężczyznę z brodą. W takiej właśnie 

ludzkiej postaci miał wrócić do swoich wyznawców. Wyobrażenie to było jednym z czynników, 

które pomogły Hiszpanom w podboju Azteków – brodaci europejscy najeźdźcy byli 

przez Indian traktowani jako wysłannicy boga Quetzalcoatla. 

Tenochtitlán, plan miasta, 1524 r. Miasto, stanowiące centrum polityczne i religijne azteckiego 

imperium, powstało na wysepkach jeziora Texcoco. Ze stałym lądem łączyły je cztery groble. 

Woda pitna była dostarczana z odległych o 5 km źródeł za pomocą akweduktu. W Tenochtitlán 

zamieszkiwało ok. 150 tys. ludzi. Obsługiwali oni dwór władcy oraz zespoły świątynne (patrz: s. 22). 

Miasto przecinały żeglowne kanały, znajdowały się w nim również pływające ogrody. 

? Rozważ warunki obronne miasta. Jakie możliwości ataku na to centrum władzy mogli wykorzystać 

przybysze z zewnątrz? 

21

Kultury prekolumbijskie 

Na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, gdy Europejczycy dotarli do Ameryki, istniały 

tam dwa wysoko rozwinięte kręgi cywilizacyjne – środkowoamerykański i andyjski. 

W tym pierwszym dominowało imperium Azteków, które pod względem kulturowym zaczerpnęło 

wiele z dorobku innych ludów obszaru Mezoameryki, w tym. m.in. Olmeków i Majów. 

Obszar andyjski znalazł się natomiast pod władzą silnie scentralizowanego imperium Inków. 

Rekonstrukcja centralnego placu Tenochtitlán 

Charakterystycznym elementem kultury materialnej Azteków 

były zespoły świątynne z monumentalnymi schodkowymi 

piramidami (przypominającymi mezopotamskie zigguraty). 

Na szczytach piramid sprawowano kult. W Tenochtitlán podczas 

jednej uroczystości składano bóstwu w ofierze nawet do 20 tys. ludzi.

Inkaska maska ze złota z ok. XIII w. 

Inkowie nie znali pisma, nie zachowało się zbyt 

wiele informacji na temat ich systemu wierzeń. 

Prócz boga Słońca czcili swych mitycznych 

przodków oraz mumie zmarłych władców. 

Maska była najprawdopodobniej przeznaczona 

właśnie dla jednej z takich mumii. Obok ozdób 

złotniczych Inkowie wytwarzali drobne 

przedmioty ze srebra i z kamienia oraz tkaniny 

o geometrycznych wzorach. 

Zapis kalendarzowy Majów, dysk pokryty 

płaskorzeźbami, VI w. Opracowane przez Majów 

precyzyjne systemy kalendarzowe opierały się na 

rozległej wiedzy astronomicznej i matematycznej. 

Rok majańskiego kalendarza słonecznego liczył 

365 dni, podzielonych na 18 dwudziestodniowych 

„miesięcy” i jeden okres pięciodniowy. Taki 

system rachuby wynikał z tego, że Majowie 

posługiwali się dwudziestkowym systemem zapisu 

matematycznego. 

PRACA Z INFOGRAFIKĄ 

1. Na podstawie zamieszczonej tu ilustracji 

oraz planu ze s. 21 i jego opisu podsumuj 

wiedzę na temat warunków życia 

mieszkańców Tenochtitlánu.


Widok ruin Machu Picchu – 

inkaskiego miasta 

położonego w Andach 

na wys. 2350 m n.p.m. 

(odkrytego przez 

Europejczyków dopiero 

w 1911 r.). Inkowie budowali 

świątynie, mury, piramidy bez 

użycia zaprawy murarskiej. 

Obrabiali kamienie tak 

precyzyjnie, że dzisiaj jeszcze 

trudno wcisnąć pomiędzy nie 

ostrze noża. 

24 

Na terenie dzisiejszych Peru i Chile najstarsze kultury rolnicze powstały około trzech tysięcy 

lat p.n.e. Ekspansja Inków, którzy przejęli dorobek starszych kultur obszaru Andów, nastąpiła 

dopiero ok. 1400 r. n.e. Inkowie zorganizowali władztwo, którego nazwa (Tahuantinsuyu, czytaj: 

tałantinsuju) oznaczała „cztery połączone ze sobą regiony”. W ich imperium panował monarcha 

uważany za syna Słońca i otaczany boską czcią. Syn Słońca (w miejscowym języku: Inka) 

dysponował rozbudowaną administracją, systemem pobierania podatków i przekazywania informacji. 

Rezydował w położonym wysoko w Andach mieście Cuzco (czyt. kusko), którego nazwa 

oznacza „pępek świata”. Cała poddana władcy ludność była zorganizowana we wspólnoty, które 

wykonywały prace przymusowe na rzecz arystokracji i aparatu państwowego. Aby kontrolować 

poddanych i wykorzystywać owoce ich pracy, władcy kazali zbudować, 

jak się dzisiaj oblicza, ok. 30–50 tys. km bitych dróg, mostów 

i tuneli. Oprócz umiejętności inżynieryjnych Inkowie mieli dużą wiedzę 

medyczną, np. potrafili przeprowadzać trepanację czaszki i amputacje 

kończyn. Posiadali bardzo rozwinięty system wierzeń i kultu religijnego 

oraz kalendarz. Nie stworzyli tak rozwiniętego pisma jak Majowie 

i Aztekowie, lecz utrwalali i przekazywali informacje za pomocą węzłów 

zawiązywanych na sznurkach (tzw. pismo kipu). 

Nawet najbardziej rozwinięte społeczności indiańskie nie znały 

transportu kołowego ani technologii obróbki żelaza. Podstawową uprawą 

była kukurydza, hodowano też m.in. liczne odmiany ziemniaków 

i bawełnę. W okresie prekolumbijskim na wielu obszarach amerykańskich 

nie występowały zwierzęta, które odgrywały istotną rolę w gospodarce 

Europy i Azji (np. w Ameryce Południowej nie było koni, bydła 

Transport kamienia 

na budowę, rysunek 

z inkaskiego kodeksu 

z XVI w. 

? Opisz sposób 

transportowania 

bloków kamiennych. 

Rozważ społeczne 

przyczyny i skutki takiego 

systemu pracy. 

rogatego, świń ani owiec). Z tego powodu hodowla zwierząt była bardzo 

ograniczona. Indianie udomowili przede wszystkim świnkę morską, psa, 

lamę i indyka. Nie można więc było zastosować zaprzęgu zwierzęcego 

w transporcie i rolnictwie. Ziemię spulchniano za pomocą zaostrzonych 

kijów lub motyk. Taki poziom techniki nie pozwalał na zagospodarowanie 

większych obszarów. Sprzyjający klimat, żyzne gleby i wydajność 

kukurydzy sprawiały jednak, że produkcja rolnicza dawała nadwyżki, 

które umożliwiły utrzymanie władców i ich dworów, armii oraz urzędników. 

Pozwoliło to na ukształtowanie się organizmów państwowych.


KALENDARIUM 

III–IX w. 

X w. 

XII–druga połowa XIX w. 

XII–XIII w. 

druga połowa XIV w. 

połowa XV w. 

początek XVI–połowa XIX w. 

szczyt rozwoju cywilizacji Majów w Ameryce Środkowej 

upadek cywilizacji Majów 

okres rządów szogunów w Japonii 

rozkwit państwa Inków w Ameryce Południowej 

obalenie rządów mongolskich w Chinach i objęcie władzy przez 

rodzimą dynastię Ming 

rozkwit państwa Azteków w Ameryce Środkowej 

rządy dynastii Wielkich Mogołów w Indiach 

POLECENIA 

1. Na podstawie wiadomości z rozdziału wymień czynniki, które decydują o nazwaniu jakiegoś 

kręgu kulturowego cywilizacją. 

2. Wymień systemy religijne, z którymi zetknęli się Europejczycy po przybyciu do Afryki, Azji, 

Ameryki. Co mogło ułatwiać, a co utrudniać chrystianizację tamtejszych ludów? 

3. Scharakteryzuj organizację władzy w Indiach, Chinach, Japonii, państwach Azteków i Inków. 

Oceń stopień ich podatności na penetrację lub podbój. 

4. Przeczytaj fragment listu Hernána Cortésa (ok. 1485–1547, w latach 1519–1521 zdobywcy 

imperium Azteków) do Karola V (króla Hiszpanii i cesarza rzymskiego). Wykonaj polecenia. 

O dworze Montecuhzomy* i zdumiewających rzeczach, jakie z racji swej potęgi i pozycji 

posiadał, trzeba by napisać tyle, że klnę się Waszej Wysokości, iż nie wiem, od czego zacząć. 

[…] Bo czyż może istnieć jakaś większa świetność, skoro pewien barbarzyński władca, taki 

jak on, ma w swoim posiadaniu imitacje wszystkiego, co tylko istnieje pod słońcem w jego 

władztwie, wykonane ze złota, srebra, drogich kamieni i piór? A te ze złota i srebra tak 

wierne naturze, że próżno szukać jubilera, który by zrobił je lepiej. […] We wszystkich 

władztwach […] miał on pobudowane twierdze, a w nich swoich ludzi oraz gubernatorów 

i poborców danin, które każda prowincja mu składała. Prowadzono rachunki 

i wykazy, kto i co obowiązany był dać. […] Każda prowincja dostarczała daninę 

stosowną do istniejących w niej warunków, dzięki czemu Montecuhzoma wchodził w posiadanie 

wszelkiego rodzaju dóbr występujących w podległych prowincjach. Wzbudzał 

on u wszystkich ludzi, zarówno stojących przed jego obliczem, jak i będących od niego 

daleko, tak wielki strach, że bardziej nie lękano się żadnego księcia na całym świecie. 

H. Cortés, Listy o zdobyciu Meksyku, przeł. M. Mróz i R. Tomicki, Gdańsk 1997. 

* Montecuhzoma (Montezuma II) – władca imperium Azteków od 1502 r. 

a) Na podstawie tekstu źródłowego opisz, w jaki sposób władca Azteków demonstrował swoją 

potęgę. 

b) Wymień źródła bogactwa Montezumy. 

c) W których państwach starożytnych lub średniowiecznych istniały formy rządów podobne do 

opisanego w tekście? Podaj nazwę, którą historycy stosują w odniesieniu do takiego systemu 

sprawowania władzy. 

25


5. Przeczytaj fragment dzieła historycznego O Inkach uwagi prawdziwe Inca Garcilasso de la Vegi 

(żyjącego na przełomie XVI i XVII w. syna inkaskiej księżniczki i hiszpańskiego zdobywcy), który 

na podstawie przekazów rodzinnych napisał dzieło o historii, systemie wierzeń i obyczajach 

Inków. Wykonaj polecenia. 

Spośród czterech świąt uroczyście obchodzonych przez Królów Inków w mieście [Cuzco], 

[…] najuroczystsze było to, które na cześć Słońca urządzali w czerwcu […]. 

Urządzali Słońcu to święto w dowód uznania i oddawania mu czci, jako najwyższemu […] 

bogu, który wszystko swym światłem stwarza i utrzymuje na ziemi, oraz w dowód uznania, 

że jest prawdziwym ojcem pierwszego Inca-Manco-Capaca* […] oraz wszystkich Królów, ich 

dzieci i potomków […]. Uczestniczyli w nim wszyscy naczelni wodzowie wojenni […] oraz 

wszyscy kurakowie, panowie poddanych z całego Imperium […]. Kiedy kurakowie nie mogli 

przybyć […], wysyłali na święto swoich synów i braci w towarzystwie najbliższych krewnych, 

aby wzięli w nim udział w ich imieniu […]. 

Pierwsze ceremonie odprawiał sam Król, jako najwyższy kapłan […], jako pierworodny syn 

tegoż Słońca. […] Inka własnoręcznie składał w ofierze złote puchary […], [potem kurakowie] 

podchodzili podług porządku, w jakim zostali byli przyłączeni do Imperium, i wręczali 

swoje puchary i inne rzeczy złote i srebrne Słońcu w darze przyniesione, a mianowicie owce 

[…], wszystko naśladowane z natury w złocie i srebrze […]. Po ukończeniu składania ofiar 

wracali na swoje place podług porządku; następnie przychodzili kapłani Inkowie z wielką 

liczbą jagniąt. 

Inca Garcilasso de la Vega, Część pierwsza Uwag Prawdziwych o Inkach, byłych Królach Peru, 

przeł. i oprac. J. Szemiński, Warszawa 2017. 

* Inca-Manco-Capac – mityczny przodek i założyciel dynastii inkaskiej. 

a) Odnosząc się do informacji o życiu autora, oceń wiarygodność jego relacji. 

b) Wykaż, że na podstawie opisanego rytuału święta Słońca można scharakteryzować strukturę 

społeczną imperium inkaskiego. 

c) Na podstawie obu tekstów źródłowych wskaż podobieństwo inkaskiego i azteckiego 

sposobu okazywania czci władcy przez zależne od niego ludy. 

d) Rozważ zasadność nazwania imperium inkaskiego państwem teokratycznym. 

6. Na podstawie samodzielnie zebranych informacji przedstaw i porównaj te wątki mitologii 

Azteków i Inków, które odnoszą się do bogów uznawanych za założycieli ich ludów. 

Oceń ich znaczenie dla postaw władców azteckich i inkaskich w sytuacji zetknięcia się 

z konkwistadorami. 

7. Na podstawie samodzielnie zgromadzonych wiadomości o kulturze Chin i Japonii w XV i XVI w. 

wyjaśnij niepowodzenie prób Europejczyków zdobycia trwałej pozycji w tych państwach. 


R. Benedict, Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej, Warszawa 2003. 

J.K. Fairbank, Historia Chin. Nowe spojrzenie, Gdańsk 2003. 

Ch.C. Mann, 1491. Ameryka przed Kolumbem, Poznań 2007. 

J. Szemiński, M. Ziółkowski, Mity, rytuały i polityka Inków, Warszawa 2006. 

26

3 Wielkie odkrycia geograficzne 

• Uwarunkowania społeczno-polityczne, techniczne i organizacyjne wypraw 

odkrywczych 

• Odkrycia Europejczyków w Afryce, Azji i Ameryce 

• Podział odkrytych terytoriów między Portugalię i Hiszpanię 

WYPRAWA 

B. DIAZA 

PIERWSZA WYPRAWA 

K. KOLUMBA 

WYPRAWA 

V. DA GAMY 

WYPRAWA 

F. MAGELLANA 

1488 1492 

1498 

1519–1522 

Przyczyny wypraw odkrywczych i pierwsze podboje 

Do podejmowania wypraw dalekomorskich skłaniały Europejczyków różnorodne przyczyny. 

Najważniejszą z nich był, jak się wydaje, spadek dochodów dotkliwie odczuwany przez europejskie 

rycerstwo w XV w. Wyprawy do odległych krain, zdobywanie złota, niewolników oraz 

korzeni (tak nazywano przyprawy) były nęcącą perspektywą i dawały nadzieję na powetowanie 

strat finansowych. Mogły zaspokoić też pasję poznawczą, rozbudzoną relacjami z wyprawy 

Marca Polo (patrz: s. 15). Kolejna przyczyna wiązała się z przemianami politycznymi w basenie 

Morza Śródziemnego. Napływ wschodnich towarów na rynki europejskie został bowiem 

zakłócony przez ekspansję Turków osmańskich. 

Tureckie podboje oraz wzrost cen, dyktowanych przez arabskich pośredników na lądowej 

drodze z Indii i Chin do Europy, znacznie utrudniały handel ze Wschodem. A stamtąd pochodziły 

tak pożądane przez Europejczyków: jedwab, korzenie, pachnidła, kość słoniowa, kamienie 

szlachetne. Poza chęcią pomnożenia dochodów i ciekawością świata europejskimi władcami oraz 

rycerstwem kierowała także potrzeba znalezienia na Wschodzie sojuszników przeciw Turkom. 

Stąd m.in. dążenie do nawiązania bliższych kontaktów z chrześcijańską Etiopią. Poszukiwanie 

współwyznawców oraz nadzieja na chrystianizację ludów żyjących na odległych obszarach wiązały 

się z myślą o wzmocnieniu sił chrześcijaństwa w konfrontacji z państwami muzułmańskimi. 

Aby ominąć lądowy szlak przez imperium osmańskie i wyeliminować pośrednictwo kupców 

muzułmańskich, należało szukać morskiej drogi do Indii i Chin. Gdy przyjęto za Ptolemeuszem 

wyobrażenie o kulistości Ziemi oraz obliczenia jej obwodu (nie wiedziano wówczas jeszcze, 

że uczony błędnie zaniżył go o niemal jedną trzecią), zadanie to zdawało się wykonalne. Tym 

bardziej, że w XV w. Europejczycy znacznie udoskonalili konstrukcje statków (karawele) oraz 

mapy i przyrządy nawigacyjne. Umożliwiało to odbywanie podróży morskich na coraz większe 

odległości. 

Na Półwyspie Iberyjskim – otwartym na Atlantyk i utrzymującym w średniowieczu kontakty 

z wybrzeżami afrykańskimi – wymienione wyżej czynniki zbiegły się w czasie z zakończeniem 

rekonkwisty. Dlatego jako pierwsi zaczęli finansować wyprawy odkrywcze władcy portugalscy 

i hiszpańscy, a rycerstwo ich krajów uznało podbój dalekich lądów za kontynuację walki z niewiernymi. 

Organizatorzy wypraw łączyli dążenie do osiągnięcia zysków z ideałami średniowiecza. 

27


Karawele i karaki 

Pierwsze karawele budowano już w XIII w. 

Stosunkowo niewielkie rozmiary (ok. 25 m długości), 

płytkie zanurzenie oraz gładkie poszycie sprawiały, 

że były to – jak na owe czasy – statki szybkie 

i zwrotne. Ich ładowność sięgała ok. 160 ton. 

Załoga mogła liczyć do 40 ludzi. Zastosowanie 

odpowiedniego ożaglowania pozwalało 

na manewrowanie przy zmiennym wietrze. 

Podobne do karawel, lecz znacznie od nich 

większe i cięższe, były karaki, których długość 

dochodziła do 40 m, a ładowność wynosiła 

ok. 500 ton. 

Model karaweli. 

Krzysztof Kolumb tak formułował swoje marzenia: „Chcę płynąć bez przestanku, aby dotrzeć 

dalej, odwiedzić wiele wysp i odnaleźć złoto. Mam nadzieję odnaleźć złoto w takiej ilości, aby 

monarchowie mogli przygotować i przedsięwziąć wyprawę w celu zdobycia Miejsc Świętych [tzn. 

Ziemi Świętej]”. „Dotrzeć dalej” oznaczało w roku 


jego wyprawy wyruszenie w nieznane z archipelagu 

Wysp Kanaryjskich (gdzie uzupełniał wyposażenie). 

Oddalone na południowy zachód (o 6 dni 

żeglugi od Kadyksu) Wyspy Kanaryjskie Portugalczycy – pionierzy europejskiej 

odkrywano i penetrowano już od początku 

XIV w. Pierwszy odkrył wyspę tego ar- 

ekspansji 

W średniowieczu, podczas walk z Arabami, zarówno 

Portugalczycy, jak i Hiszpanie zapuszczali się ku 

chipelagu genueński żeglarz w służbie 

króla portugalskiego, Lancelotto. Od jego 

imienia nazwano ją później Lanzarote. 

W początkach XV w. Portugalczycy skich wypraw wzdłuż zachodnioafrykańskich brze- 

wybrzeżom Afryki. Systematyczną organizację mor- 

zaczęli kolonizować Azory i przypadkowo gów prowadził syn króla Portugalii, książę Henryk 

odkrytą Maderę. Natomiast na Wyspach zwany Żeglarzem (1394–1464). W trakcie kolejnych 

ekspedycji portugalscy żeglarze opłynęli Zie- 

Kanaryjskich inicjatywę podboju i kolonizacji 

przejęli w XV w. Hiszpanie. 

lony Przylądek (1446 r.), a następnie przekroczyli 

równik. W 1488 r. flota dowodzona przez Bartolomu 

Diaza osiągnęła najdalej na południe wysunięty kraniec Afryki, później nazwany Przylądkiem 

Dobrej Nadziei. Do Azji – upragnionego celu europejskich wypraw – dotarły dopiero 

statki portugalskie pod dowództwem Vasco da Gamy (czytaj: wasko), który opłynął Afrykę 

i przybił do portu Kalikat na wybrzeżu Indii w 1498 r. 

W następnych latach Portugalczycy przybyli do Malakki na Półwyspie Malajskim. Uznali 

to miasto za najbogatsze miejsce na ziemi. Kupcy rozmaitych języków i religii przywozili 

tu jedwab z Chin, tkaniny bawełniane z Indii, korzenie z Afryki i Azji, złoto i perły, aby wymieniać 

je na towary arabskie i europejskie, dostarczane z Kairu oraz Adenu (miasto na Półwyspie 

Arabskim). Odtąd naczelnym celem działań Portugalczyków było usadowienie się w Malakce 

i na Molukach (nazywanych przez nich Wyspami Korzennymi) oraz niedopuszczenie konkurentów 

z Europy do udziału w zyskach z handlu. 

28

3. Wielkie odkrycia geograficzne 

Vasco da Gama (1469–1524), wizerunek z XVI w. Żeglarz został 

przedstawiony w sposób typowy dla epoki nowożytnej, z atrybutami 

dowódcy. Da Gama jest ubrany w zbroję, jedną rękę opiera na hełmie, 

w drugiej trzyma tzw. regiment – krótką, walcowatą laskę bez głowicy, 

używaną w Europie Zachodniej jako oznakę sprawowania władzy 

wojskowej (w Polsce odpowiednikiem regimentu była buława). 

? Wyjaśnij, dlaczego w wyprawie ku nieznanym ziemiom kapitan 

okrętu musiał sprawować władzę wojskową na morzu i na lądzie. 

Ubocznym skutkiem wypraw wokół Afryki było odkrycie 

przez Portugalczyków Brazylii. Ekspedycja Pedra Cabrala (czytaj: 

kabrala) dotarła tam w 1500 r. wskutek niepomyślnych 

wiatrów, które zepchnęły okręty daleko na zachód od obranej 

trasy do Indii. 

Wyprawy Kolumba 

Monarchowie hiszpańscy przystąpili do organizowania wypraw 

morskich później niż Portugalczycy. Aż do 1492 r. ich uwagę 

zajmowała bowiem głównie walka z Arabami na Półwyspie Iberyjskim. W roku poddania się 

Grenady, ostatniej twierdzy muzułmańskiej w Hiszpanii, królowa Izabela Kastylijska zdecydowała 

się wesprzeć finansowo przedsięwzięcie genueńskiego żeglarza Krzysztofa Kolumba. 

O ile celem ekspedycji portugalskich było dotarcie do Azji drogą morską wokół kontynentu 

afrykańskiego, o tyle Kolumb zamierzał dostać się tam, płynąc na zachód przez Atlantyk. Genueńczyk 

znał koncepcje geograficzne Ptolemeusza i był zwolennikiem teorii kulistości Ziemi. 

BIOGRAM 

Urodzony w Genui Krzysztof Kolumb (1451–1506) w młodości odbywał wraz z ojcem rejsy 

kupieckie do różnych portów Morza Śródziemnego. Po usamodzielnieniu się został agentem 

handlowym i sprowadzał cukier z Madery. Poprzez portugalską rodzinę żony miał dostęp do 

najnowszych map i przyrządów żeglarskich. Propozycję dotarcia do Azji drogą na zachód 

przez ocean przedstawił pierwotnie, w 1483 r., królowi portugalskiemu. Ten nie zgodził się 

jednak na finansowanie pomysłu Kolumba. Ostatecznie, 

po wielu długich i dramatycznych staraniach, uzyskał poparcie 

monarchii hiszpańskiej. Od królowej Izabeli otrzymał 

tylko część kwoty potrzebnej do wyekwipowania 

wyprawy. Resztę pożyczył od kupców i przedsiębiorców. 

Umowa z monarchią przewidywała, że jeśli Kolumb dotrze 

do skarbów Azji, otrzyma tytuł Admirała Oceanu oraz 

10% dochodów z odkrytych terytoriów. Podobne umowy 

zawierano z innymi dowódcami wypraw. 

Krzysztof Kolumb, portret z początku XVI w. 

? Porównaj wizerunek Kolumba z przedstawieniem 

Vasco da Gamy. Powiedz, czym się różnią. Które aspekty 

postaci zostały uwzględnione na każdym z nich? 

29


Mapa świata sporządzona przez florenckiego kartografa Paola Toscanellego w drugiej połowie 

XV w. Na podstawie takiej mapy Kolumb zaplanował swoja wyprawę. 

? Znajdź na mapie Europę i południowy kraniec Półwyspu Pirenejskiego, skąd wypływały okręty 

Kolumba. 

? Przyjrzyj się ukazanemu na mapie zarysowi linii brzegowej Afryki. Co na tej podstawie można 

stwierdzić na temat zaawansowania portugalskich wypraw odkrywczych w chwili powstania mapy? 

? Wskaż terytoria Chin, Japonii oraz Półwysep Indyjski, do których pragnął dotrzeć Kolumb. 

Czy wyobrażenie kartografa o ich kształtach i proporcje odległości były zgodne z rzeczywistością? 

Jednak z błędnych obliczeń Kolumba, opierającego się na ustaleniach Ptolemeusza, wynikało, 

że obwód Ziemi jest znacznie mniejszy niż w rzeczywistości – stąd przekonanie o możliwości 

znalezienia stosunkowo krótkiej drogi morskiej z Europy do Indii. 

W latach 1492–1504 Kolumb zorganizował cztery wyprawy. W 1492 r., w czasie pierwszej 

z nich, dotarł do wysp u wybrzeży Ameryki Środkowej. Najpierw wylądował na jednej z wysp 

archipelagu Bahamów, której nadał nazwę San Salvador (Święty Zbawiciel, dziś Watling Island 

[czytaj: łotlin ajland]). W następnych dniach dopłynął jeszcze do Kuby i Hispanioli (dzisiejsze 

Haiti). W trakcie kolejnych wypraw prowadzonych przez Kolumba, do 1504 r., Hiszpanie 

odkryli i częściowo opanowali inne wyspy w regionie Karaibów, a także rozpoczęli penetrację 

stałego lądu Ameryki Środkowej (dzisiejsze wybrzeża Hondurasu, Nikaragui, Kostaryki, Panamy) 

oraz Ameryki Południowej (okolice ujścia Orinoko). 

30


Prawdopodobnie do końca życia Kolumb uważał, że podczas swych wypraw dotarł do wybrzeży 

azjatyckich. O tym, że odkryty przez niego ląd nie jest Azją, przekonał Europejczyków dopiero 

inny podróżnik i odkrywca – Amerigo Vespucci (czytaj: wespuczczi). W pierwszych latach XVI w. 

wydał on drukiem barwne opisy nowo poznanych obszarów. Od imienia Vespucciego ziemie te 

zaczęto nazywać Ameryką, choć długo jeszcze funkcjonowała równolegle nazwa Indie Zachodnie. 

Traktat w Tordesillas 

Po pierwszych odkryciach w 1494 r. Hiszpania i Portugalia zawarły pod patronatem papieża 

traktat w Tordesillas (czytaj: tordesijas). Dzielił on między te dwa państwa odkryte i podporządkowane 

do tej pory obszary. Dopełnieniem tego porozumienia był traktat z Saragossy 

z 1529 r. Poruszony postanowieniami z Tordesillas król Francji Franciszek I miał podobno 

zawołać: „Pokażcie mi tę klauzulę testamentu Adama, w której przyznał on jednym władanie 

światem, a innych odsunął”. Kolejne państwa europejskie, przystępując do organizowania 

wypraw odkrywczych i kolonizowania zamorskich obszarów, odrzuciły prawo papiestwa 

do wyznaczania stref wpływów. Franciszek I zainicjował 

wyprawy żeglarza Jacquesa Cartiera (czytaj: 

żak kartje) do Ameryki Północnej (1534–1541), 

a królowa angielska Elżbieta I wysłała Waltera 

Raleigha (czytaj: łolter rouli) na poszukiwanie 

Eldorado w Ameryce Południowej. 


Kolumb i jego towarzysze nie byli pierwszymi 

Europejczykami, którzy dotarli do 

kontynentu amerykańskiego. Już około 

1000 r. na wschodnim wybrzeżu Ameryki 

Północnej wylądowali pierwsi wikingowie 

z Grenlandii. Zostało to uwiecznione 

w normańskich sagach (badania archeologiczne 

potwierdziły w XX w. zapisane 

w nich informacje!). W wyniku kolejnych 

ekspedycji powstało wiele normańskich 

osad na Nowej Funlandii (dzisiejsza Kanada). 

Służyły one jako bazy wypadowe 

do wypraw w głąb lądu w celu poszukiwania 

surowców naturalnych, które 

przewożono następnie na Grenlandię. 

Osadnictwo wikingów w Ameryce nie 

miało jednak trwałego charakteru i ślad 

ich obecności na długi czas zaginął. 

Wyprawa Magellana 

Na początku XVI stulecia władcy hiszpańscy 

wciąż byli zainteresowani dotarciem do Azji drogą 

morską na zachód. Na szlaku wiodącym do Indii 

wokół wybrzeży Afryki niepodzielnie panowali 

bowiem Portugalczycy. W 1519 r. żeglarz portugalski 

w służbie hiszpańskiej, Ferdynand Magellan, 

wyruszył z portu w Sewilli na czele floty złożonej 

z pięciu statków. Po przebyciu Atlantyku przedarł 

się przez cieśninę u południowego krańca kontynentu 

amerykańskiego i znalazł się na oceanie, 

który nazwał Spokojnym (Pacyfikiem, hiszp. pacífico 

– spokojny). Po kolejnych miesiącach podróży 

– przez Pacyfik, Ocean Indyjski i wzdłuż wybrzeży afrykańskich – z wyprawy powrócił 

do Hiszpanii tylko jeden statek (1522 r.). Straty w ludziach i okrętach były ogromne, jednak 

ładunek korzeni przywieziony z Moluków i sprzedany w Europie pokrył z nawiązką koszty 

całej wyprawy. Sam Magellan zginął w potyczce z mieszkańcami wysp, które później otrzymały 

nazwę Filipin. Jego marynarze byli pierwszymi ludźmi, którzy odbyli podróż dookoła 

świata. Dowiedli w ten sposób kulistości Ziemi. 

W latach 1577–1580 najsłynniejszy angielski żeglarz XVI w., Francis Drake (czytaj: drejk), 

jako pierwszy powtórzył wyczyn Magellana. Głównym celem jego wyprawy była grabież osad 

hiszpańskich w Ameryce Południowej oraz zdobywanie okrętów korony hiszpańskiej wiozących 

złoto, srebro i perły z kolonii do Sewilli. Wyprawa była jednocześnie wyrazem niezgody na eksploatację 

światowych bogactw przez dwa europejskie państwa – Portugalię i Hiszpanię. 

31


Wielkie odkrycia geograficzne. Na mapie są widoczne trasy najważniejszych podróży odkrywczych 

końca XV i początku XVI w. Zaznaczono też linie podziału odkrywanych terytoriów. 

? Rozważ, od jakich czynników zależał wybór tras wypraw zaznaczonych na mapie. 

? Wskaż na mapie obszary dobrze znane Europejczykom przed 1450 r. Jakie to terytoria? Kim byli 

„pośrednicy” wiedzy o ziemiach leżących poza Europą? 

? Odczytaj z przebiegu linii podziału terytoriów zamorskich pomiędzy Portugalczyków i Hiszpanów 

kryterium, którym kierowano się podczas podpisywania traktatu w Tordesillas. 

KALENDARIUM 

1488 

1494 

odkrycie Przylądka Dobrej Nadziei przez Portugalczyków – wyprawa Bartolomeu 

Diaza 

odkrycie Ameryki – pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba (Genueńczyka 

w służbie hiszpańskiej) 

1494 traktat w Tordesillas 

1498 

1519–1522 

odkrycie przez Portugalczyków morskiej drogi do Indii (wokół wybrzeży 

afrykańskich) – wyprawa Vasco da Gamy 

pierwsza podróż dookoła świata – wyprawa Ferdynanda Magellana (Portugalczyka 

w służbie hiszpańskiej) 

POLECENIA 

1. Scharakteryzuj przyczyny europejskich wypraw odkrywczych z XV i XVI w. Podziel je 

na gospodarcze, polityczne, społeczne i duchowe (ideowe). 

2. Wymień czynniki, które umożliwiły i ułatwiły europejskie wyprawy odkrywcze przełomu XV i XVI w. 

32


3. Oceń udział monarchii portugalskiej i hiszpańskiej oraz prywatnych osób w sukcesach wypraw 

odkrywczych. 

4. Opisz obszary odkryte do 1522 r. dla władcy portugalskiego i monarchii hiszpańskiej. 

5. Oceń zasadność udziału papiestwa w podziale zamorskich krain pomiędzy Portugalię 

i Hiszpanię. 

6. Przeczytaj fragment Relacji z wyprawy Magellana dookoła świata, spisanej przez Antonia 

Pigafettę (urzędnika włoskiego, który zapłacił olbrzymią kwotę za możliwość uczestniczenia 

w wyprawie Magellana). Wykonaj polecenia. 

Wypłynąwszy na morze zwane Oceanem [Atlantyckim], minęliśmy Zielony Przylądek 

i pobliskie wyspy, a następnie żeglowaliśmy przez wiele dni wzdłuż wybrzeża Gwinei. […] 

[Potem] miotały nami burze i wichry […] I tak na łasce żywiołu, rzucani przezeń to tu, 

to tam, błądziliśmy po oceanie dopóty, dopóki nie nastała lepsza pogoda. […]. 

[W Brazylii] Wzięliśmy nowe zapasy żywności […]. Mieszkańcy tej krainy za nóż lub haczyk 

do łowienia ryb dawali nam pięć albo i sześć kur, za grzebień dwoje gąsiąt, a za małe lusterko 

albo parę nożyczek więcej ryb, niż potrzeba, by nakarmić dziesięciu ludzi. Żeby mieć dzwonek 

lub sznurowadło, przynosili koszyk pełen batatów. 

[21 października 1520 r.] Znaleźliśmy cudownym zrządzeniem losu cieśninę [późniejsza Cieśnina 

Magellana]. 

W środę, 28 listopada 1520 roku, wypłynęliśmy z cieśniny na Morze Spokojne, gdzie spędziliśmy 

następne trzy miesiące i 20 dni, nie zaopatrując się w żywność ani inne świeże produkty. 

Żywiliśmy się wyłącznie starymi sucharami, wyschniętymi już na proszek i pełnymi 

robaków. Woda, którą piliśmy, miała kolor żółty i obrzydliwie cuchnęła. […] Jedliśmy także 

wióry z piłowanych desek oraz szczury. […] Większości naszych ludzi popuchły górne i dolne 

dziąsła [mowa tu o szkorbucie]. Dziąsła ich rozrosły się tak bardzo, że ludzie wcale nie mogli 

jeść i z tego powodu umierali, umarło ich dziewiętnastu. 

[Na Filipinach] W piątek 22 marca krajowcy przyprowadzili dwie łodzie wyładowane kokosami 

i słodkimi pomarańczami, dali nam też wielkie naczynie wina palmowego oraz koguta. 

Zatrzymaliśmy się tam na osiem dni. Codziennie kapitan odwiedzał umieszczonych na wyspie 

chorych i sam zanosił im orzeźwiający płyn kokosowy, który szybko przewracał im siły. 

[Na jednej w Wysp Moluckich miejscowy] Król rozkazał wybudować w mieście dom, w którym 

mogliśmy wyłożyć swoje towary. Przenieśliśmy je tam prawie wszystkie i przystąpiliśmy 

do handlu. Za 10 łokci [łokieć to ok. 60 cm] czerwonego sukna dawano nam jeden bahar 

goździków, czyli cztery kwintale i sześć funtów [kwintal wynosił ok. 33 kg, funt ok. 0,4 kg]. 

Za jeden bahar brali również 15 łokci gorszego sukna, 15 siekier lub 35 szklanych pucharów. 

Za 150 noży, 50 par nożyczek, 40 czapek, 10 łokci czerwonego płótna, jeden kwintal metalu 

otrzymywaliśmy też po jednym baharze. Wszystkie nasze lustra były porozbijane, król jednak 

wziął te kawałki, które mogły się do czegoś przydać. 

A. Pigafetta, Relacja z wyprawy Magellana dookoła świata, 

przeł. J. Szymanowska, Gdańsk 1992. 

a) Wskaż na mapie wszystkie miejsca, o których mowa w tekście. Oblicz, ile dni zajęło flocie 

Magellana pokonanie cieśniny nazwanej potem jego imieniem. 

33

POWTÓRZENIE 

POLECENIA – ŹRÓDŁA – KONTEKSTY 

Zadanie 1. 

Wyjaśnij, na czym polegały różnice w sposobach prowadzenia konkwisty i organizowania kolonii 

przez Portugalię i Hiszpanię w XVI w. 

Zadanie 2. 

Wymień i opisz działania podejmowane przez europejskie rycerstwo wobec zmian sytuacji 

gospodarczej i społecznej tej grupy na przełomie XV i XVI w. 

Zadanie 3. 

Wymień i scharakteryzuj czynniki ideowe, artystyczne i techniczne, które złożyły się na przełom 

renesansowy w Europie XV–XVI w. 

Zadanie 4. 

Wyjaśnij polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe przyczyny sukcesów reformacji w Europie XVI w. 

Zadanie 5. 

Oceń znaczenie wielkich odkryć geograficznych dla przemian umysłowych zachodzących 

w XVI-wiecznej Europie. 

Zadanie 6. 

Odwołując się do przykładów, scharakteryzuj główne nurty renesansowej myśli polityczno-ustrojowej. 

Zadanie 7. 

Na podstawie zawartości mapy podaj jej właściwy tytuł – wybierz spośród podanych poniżej – 

i uzasadnij swój wybór. 

A. Podziały wyznaniowe w Europie Środkowej w XVI w. 

B. Rozpad Węgier w XVI w. 

C. Państwa wasalne Królestwa Polskiego w XVI w. 

D. Obszary we władaniu austriackiej i hiszpańskiej linii Habsburgów w XVI w. 

Zadanie 8. 

Przeczytaj dwa teksty źródłowe i wykonaj polecenia. 

122

Tekst 1. Fragment listu Ignacego Loyoli do Piotra Kanizjusza*, 1554 r. 

Król nie może tolerować w swej radzie żadnego heretyka. Nie może nawet sprawiać wrażenia, 

że szanuje ludzi, których zdanie, wyrażane publicznie bądź w sekrecie, ma na celu jedynie sprzyjanie 

herezji, którą są przesiąknięci. Byłoby wielce korzystnym nie dopuścić, aby ktokolwiek 

zarażony herezją posiadł najwyższą władzę w prowincji bądź w mieście albo też jakiś urząd czy 

godność publiczną. […] skoro ktokolwiek przekona się do herezji lub o nią będzie podejrzany, 

nie może mieć prawa do bogactwa i chwały. Powinno się je wręcz mu odebrać. Gdyby przykładowo 

skazano kilku ludzi na śmierć lub wygnanie z konfiskatą dóbr, pokazałoby to, że sprawy 

religijne traktujemy poważnie – wówczas metoda okaże się tym bardziej skuteczna. 

J. Delumeau, Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. 1, przeł. J.M. Kłoczowski, Warszawa 1986. 

* Kanizjusz (Piotr Kanizy, 1521–1597) – niemiecki jezuita, teolog, współpracownik Loyoli, wysłannik papiestwa 

do Rzeszy Niemieckiej, ogłoszony świętym w 1925 r. 

Tekst 2. Fragment mowy kanclerza Francji Michela de L’Hospital (czytaj: lopital) 

wygłoszonej na posiedzeniu Stanów Generalnych, przełom 1560 i 1561 r. 

Musimy się odtąd uzbroić w cnoty, dobre obyczaje, a potem podbić [protestantów] bronią 

dobroci, modlitwy, perswazji, słowa Bożego, jakie właściwe są dla tej walki […]. Nóż w walce 

z umysłem nie wart jest wiele. Módlmy się za nich nieustannie i czyńmy, co w naszej mocy, 

dopóki jest nadzieja nawrócenia i zmniejszenia ich szeregów. […] Nie wymawiajmy diabelskich 

słów: luteranie, hugenoci, papiści, ale niezmiennie trwajmy przy imieniu chrześcijan. 

J. Delumeau, Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. 1, przeł. J.M. Kłoczowski, Warszawa 1986. 

a) Przedstaw w jednym zdaniu zasadę sformułowaną przez Loyolę w liście do Kanizjusza. 

b) Wykaż różnicę między dwiema postawami w stosunku do protestantyzmu, których wyrazem są 

wypowiedzi zawarte w tekstach 1. i 2. 

c) Rozważ, w jaki sposób na postawy Loyoli i L’Hospitala wobec protestantów mogły wpływać czas 

i miejsca, w których działali, oraz funkcje, które pełnili. 

Zadanie 9. 

Przyjrzyj się ilustracjom przedstawiającym trzy świątynie z różnych epok. Przyporządkuj im 

właściwe podpisy. Uzasadnij swój wybór. 

A. Katedra w Autun, Francja, XII w. 

B. Świątynia grecka na Półwyspie Apenińskim, V w. p.n.e. 

C. Kolegiata we Wrocławiu, XIII–XIV w. 

D. Katedra we Florencji, przebudowana w pierwszej połowie XV w. 

123

POWTÓRZENIE 

Zadanie 10. 

Przeczytaj dwa fragmenty dzieła Niccola Machiavellego Rozważania nad pierwszym 

dziesięcioksięgiem Historii Rzymu Liwiusza i wykonaj polecenia. 

[1.] Religia starożytnych uczyła też oddawać cześć boską ludziom, którzy okryli się sławą 

doczesną, jak dowódcom wojskowym i naczelnikom państw. Natomiast nasza religia nakazuje 

czcić nie tyle ludzi czynu, co ludzi pokornych, oddanych życiu kontemplacyjnemu. 

Najwyższe dobro widzi ona w pokorze, w samozaparciu i w pogardzie rzeczy tego świata; 

religia pogańska zaś doszukiwała się go w wielkości ducha, w sile ciała i w tym wszystkim, 

co czyni ludzi dzielnymi. A jeśli nasza religia żąda, abyś posiadał hart ducha, to nie dlatego, 

abyś zdolny był do działania, ale dlatego, abyś mógł łatwiej znosić cierpienia. 

[2.] Należy przyjąć za ogólne prawidło, że do nadania wszelkim nowo powstającym republikom 

lub królestwom właściwej formy rządów, podobnie jak i do całkowitego zreformowania 

państw z dawna istniejących, nie potrzeba więcej jak jednego człowieka; jest nawet 

rzeczą konieczną, aby pomysł i wykonanie tego rodzaju planu były dziełem jednej tylko 

osoby. Dlatego to mądry prawodawca, mający na celu dobro ogółu i ojczyzny, a nie dobro 

własne i swych spadkobierców, winien starać się na wszelkie sposoby o skupienie całej 

władzy w swym ręku; żaden światły umysł nie potępi go też za to, że celem zreformowania 

jakiego królestwa lub założenia republiki uciekł się do środków nadzwyczajnych. 

O ile jednak oskarżają go czyny, to powinny usprawiedliwiać go uzyskane wyniki. 

N. Machiavelli, Wybór pism, oprac. K. Żaboklicki, Warszawa 1972. 

a) Przypomnij sobie, kim był Tytus Liwiusz i czego dotyczyło jego dzieło. 

b) Wyjaśnij, jakie religie kryją się pod użytymi w tekście sformułowaniami: „nasza religia” i „religia 

pogańska”. 

c) Na podstawie wiedzy z podręcznika wskaż kilka postaci współczesnych Machiavellemu, które 

swym życiem zaprzeczały ideałom obowiązującej religii opisanym we fragmencie 1. Uzasadnij 

swój wybór. 

d) Oceń, którym ideałom – „naszej religii” czy „religii pogańskiej” – bliższa będzie jednostka, 

o której mowa we fragmencie 2. Jak sądzisz, dlaczego? 

e) Wykaż związek między postawami pochwalanymi przez Machiavellego a ideałami przełomu 

renesansowego. 

PROPOZYCJE TEMATÓW WYPRACOWAŃ 

1. Przedstaw i oceń dokonania konkwistadorów hiszpańskich i portugalskich na tle przemian epoki 

renesansu. 

2. Na wybranych przykładach wykaż związek różnych nurtów pisarstwa politycznego XVI w. 

z konfliktami polityczno-religijnymi tej epoki. 

3. Rozważ, czy słuszne jest twierdzenie współczesnego jezuickiego historyka, że „Historia soboru 

trydenckiego jest […] historią tyleż polityczną, co teologiczną czy kościelną” (John W. O’Malley). 

124

E82078 Historia 2 zakres rozszerzony

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?