hæmus - Libraria pentru toti

qytetërimit, duke mbetur disa nga qytet më të vjetër jo vetëm në Ballkan, por
edhe më gjerë. Bijtë e këtyre trevave u bënë burra shteti me emër në
Perandorinë e Bizantit. Anasatasi i Durrësit u bë perandor, Shën Eleuteri,
Gjon Françesk Albani u zgjodhën Papë të Romës, Nifoni u zgjodh Patrik në
Patrikanën e Stambollit; familja e Qypërlinjeve menaxhoi Perandorinë
Osmane; Kapodistria u zgjodh i pari kryeministër në shtetin Helen;
Françesko Krispi – nga të parët kryministra të Republikës Italiane, ndërsa
Gjerjgj Kastrioti, në kohën kur pushtimet osmane kërcënonin pushtimin e
Europës dhe Kristianizmin në veçanti, ndërtoi shtetin Arbëror dhe shkatërroi
planet ambicioze të superfuqisë të botës të asaj kohe.
Së treti, interaktiviteti dhe koherenca e zhvillimeve në trevën iliro-arbëroreshqiptare
pati baticat dhe zbaticat e saj. Vala e luftrave dhe pushtimeve
shumëshekullore mbizotëruan në zhvillimet ekonomiko-shoqerore. Në
kushtet e pushtimit dhe nën një strukturë administrative të ndërtuar nga
pushtuesi, u shfrytëzuan energjitë për luftën për çlirim dhe mbijetesë. E
veçantë, në dallim nga shumë popuj të tjerë, lufta nuk shteroi energjitë, por
indetifikoi atë si popull trim dhe të paepur ndaj çështjes së lirise, përcaktime
të cilat hynë thellë në gjenetikën, traditën dhe përcollën virtutet më të mira të
mundshme që mund të ketë një komb. Në të gjitha aleancat ushtarake,
historia, qysh nga kohët e lashta e deri në ato moderne evidenton se prijësit
shqiptarë u kanë qëndruar besnikë bashkëpuntorëve. Në fjalorin politik
tashmë është e njohur shprehja “si fitorja e Pirros”, është e njohur strategjia e
artit ushtarak e luftës me njësitë e vogla, e aplikuar nga Skënderbeu, janë të
njohur njohur vetmohimi dhe herozimi i shqiptarëve jeniçerë në luftrat
shekullore të Perandorisë Osmane, është e njohur trimëria e arbëreshëve në
fushatën e Garibaldit në Itali, dhe ishte një besim për revolucionin fshatar të
Teodor Vladimereskut në Oltenia të Rumanisë duke patur luftëtarë shqiptarë
në krah të tij. Nuk është e rastit që, krahas burrave kanë luftuar edhe gratë,
dhe Teuta është një personifikim jo vetëm i emancipimit shoqëror, por edhe i
një niveli të lartë kulture dhe aftësish, krahasuar me botën përreth. Si sintezë,
vlen të përmendet thënia e francezit Lamartin “Dihet që Homeri gjeti në
Shqiperi Akillin, Greqia Aleksandrin e Madh, Turqia Skenderbeun, heronj
nga e njëjta racë e nga i njëjti gjak”
Por në rast se lufta imponoi në mënyrë kategorike ekzistencën dhe mbijetesën
kombëtare dhe forcat mendore e materiale u përqëndruan në këtë drejtim,
populli gjeti forma të tjera intelektuale për të marrë pjesë aktive në gjithë
fushat ku përparimi përbënte një shqetësim po aq jetësor. Që në kohën
prehistorike praktika Ilire e tumave, e cermonialeve të varrimit, sipas
Hamodit, ka zanafillë lindjen e poezisë orale në Ballkan, ndërsa bashkëkohës
dhe aktivistë në Rilindjen e kulturës europiane gjen edhe arbër si Gjon
Gazulli poliedrik nga aftësitë si matematikan, astronom, diplomat dhe avokat
290