hæmus - Libraria pentru toti

Titull i rëndë për një roman?
Istref Haxhillari: Keni të drejtë. Pyetja juaj më nxit dhe obligon të
përshkruaj hullinë përmes së cilës u formësua romani.
Përmbi njëqind vjet të shkuara fizikani francez i parmasave të mëdha,
Lagranzhi, zbuloi ligjin e veprimit më të vogël apo parimin e minimumit, të
cilit i nënshtrohen të gjithë përbërësit e botës inerte. Fuqia e parimit të
Lagranzhit është e gjithësishme, vepron pa dallim mbi sendet: çdo sistem
fizik apo objekt i veçuar gjithnjë synon cakun me energji më të vogël të
mundshme, ku prehet përjetësisht derisa kryhet punë së jashtmi për ta nxjerrë
prej plogështisë. Nis sërish të funksionojë, shpenzon rezervën e dhuruar për
të shkuar medoemos në përshfaqjen e gjumit energjitik. Shembulli i orës me
kurdisje apo lavjerrësit matematik, që ndalet së fundi në qëndrimin vertikal,
ilustrojnë qartazi gjeninë e Lagranzhit.
Forca e ideve të mëdha shpaloset në thjeshtësinë dhe kohësinë e tyre. Parimi i
veprimit më të vogël është shëmbëllesë e këtij kuptimi filozofik, pasi të gjitha
sistemet, krijuar përgjatë më shumë se një shekulli nga plazmimi i tij,
nënshtrohen pa kushte, pa asnjë mëdyshje, pa përjashtim.
Jam krejtësisht i bindur se kjo ligjësi vepron me të njëjtën fuqi mbi shpirtin
njerëzor dhe produkteve pafund të tij, krahasimisht gjendjes inerte. Cilido
ndodhet dendur bosh, pa asnjë ide apo mendim, pa ndonjë motiv për të bërë
diçka të dobishme, shkon pashmangshmërisht drejt gjendjes së mjegullt me
energji shpirtërore minimum. Po ja, shfaqet një mik, dikush i ndodhet pranë
njeriut në ditë të tillë, i jep kurajë, forcë sikur derdh mbi të gjallërinë e
nevojshme për të mbledhur veten dhe rinisur punën e lënë përgjysmë. Nëpër
hulli të dhimbshme, që përjetojnë të gjithë një ditë, miq të tillë jo të zakontë
janë ilaç përmbi të tjerë.
Kur punoja mbi romanin “ Pesha e kohës ”, gjendesha shpesh zbrazët, pa
asnjë vragë për të vazhduar rrjedhën e ngjarjeve, më dukej se barra që kisha
marrë përsipër nuk bënte për shpatullat e mia, shkurt puna e nisur përngjiste
me aventurat që nuk shpien askund. Aq shumë ndieja mungesën e ideve sa
edhe fizikisht më mpinte plogështia, hapat në rrugë të pasigurta, shprehja e
fytyrës së murrëtyer nuk shprehte asgjë të përcaktuar. Ligështinë, zvarritjen
shpirtërore përthyer fizikisht e vinin re shumë njerëz, po rrallëkush më nxiste,
ngacmonte receptorët e imagjinatës sime. Kështu zinte fill vagëlluar një vijë e
spërdredhur, në fund të së cilës shkëndijonte dritëza e mekur, që i fryja me
kujdes të mos shuhej. Megjithë përpjekjet, radhazi nuk arrija ta mbaja ndezur,
më ikte përduarsh. Shenjoja një vijëz tjetër, pastaj tjetër që çonte së fundi në
zjarrin e këndellur ngazëllues.
Në të shkuarën më patën impresionuar rrëfimet e bujshme për njohësit e
shpatullave të bagëtive të cilët parashihnin të ardhmen. Përqark tyre sillej
filozofia e kohës; ata nderoheshin përmbi qeveritarët, shndritnin brez pas
brezi si dijetarë. Njohësit linin pas iskra diturie, copëza këshillash, mençurinë
262