hæmus - Libraria pentru toti

HÆMUS 

Revistë evropiane * Revistă europeană 

Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondată la Bucureşti în 1998 

nga / de 

Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku 

* * * 

Drejtues e botues / Directori şi editori 

Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU 

Botohet nga / Editată de 

Shoqëria Kulturore Shqiptare HAEMUS 

Asociaţia Culturală Albaneză HAEMUS 

ISSN: 1454-1203 

Nr. 36-40 / 2009 

Adresa: 

Ardian Kyçyku C.P. 57-28 Bucureşti, România 

ISSN electronic: 2069 - 153X 

E-mail: asociation.haemus@gmail.com 

www.revistahaemus.blogspot.com 

©KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU 

Përgjegjësia mbi përmbajtjen e shkrimeve u takon autorëve. 

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor. 

Këta numura të revistës janë përgatitur për botim nga / 

Aceste numere ale revistei au fost pregătite pentru tipar de: 

Kopi & Ardian Kyçyku. 

Ballina është punuar nga / Coperta a fost realizată de: KŰdesign 

2

PËRMBAJTJE / CUPRINS 

Fjalori / Dicţionarul HÆMUS_____________________________________ 11 

Devotamentul / Përkushtimi _____________________________________11 

Pragmatizmi / Pragmatismul_____________________________________ 12 

Verba volant, scripta manent: F I L O C A L I A _______________________13 

PERLA 

ADHURIM LAKO: Dy ditë _______________________________________ 14 

Două zile____________________________________________________ 16 

CZESŁAW MIŁOSZ: Të mërgosh___________________________________ 18 

ARDITA JATRU: Heshta dhe unë, kaq e pata _________________________ 18 

Tăcut-am şi eu, atât mi-a fost ____________________________________ 19 

FLURANS ILIA: Shkrimtari_______________________________________ 19 

Scriitorul____________________________________________________ 20 

PËRSIATJE / CUGETARE 

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Kultura e mirëfilltë, ose „mbi tolerancën pa 

tolerancë” ___________________________________________________ 21 

Cultura autentică sau „despre toleranţă fără toleranţă”_________________ 24 

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU 

RIDVAN DIBRA: Libri në koma. Rroftë Facebook-u! (Cartea în coma. Trăiască 

Facebook!) __________________________________________________ 28 

CLIO 

KOPI KYÇYKU: Kultura në kontekstin e globalizimit (Cultura în contextul 

globalizării)__________________________________________________ 31 

PARNASSÓS 

JAN TWARDOWSKI: Shkrimi _____________________________________ 35 

TUDOR ARGHEZI: Asnjëherë vjeshta... _____________________________ 35 

Mes dy netësh ________________________________________________ 36 

Sapo kishe ikur _______________________________________________ 36 

LEO BUTNARU: Shkelja e proverbit________________________________ 37 

Operacion në zemër ___________________________________________ 37 

Që prapa gardhit ______________________________________________ 38 

TRAIAN T. COŞOVEI: Mjeshtrat e durimit ___________________________ 38 

Pleqëritë e një djaloshi të urtë____________________________________ 39 

ANDI KOSTA: 1 Vers pentru sine-mi (Një varg për veten) ______________ 40 

3

PËR TË QESHUR e PËR TË QARË / DE RÂS şi DE PLÂNS 

EUGEN IONESCO: 0.002% _______________________________________ 44 

ADHURIM LAKO: Jurnal pentru bătrâneţe (Ditar për pleqëri) ____________ 44 

ANDRZEJ BURSA: Kazanova _____________________________________ 47 

LABIRINTET E SHKENCËS / LABIRINTURILE ŞTIINŢEI 

ALISA VELAJ: Katharsisi (I) _____________________________________ 48 

ILIR SHYTA: E vërteta bën keq në zemër (Adevărul dăunează inimii) _____ 61 

ESSE 

ANTONIO FRATTASIO: Lectio Magistralis ___________________________ 69 

ALKET ÇANI: “Për shtegtarët e pak metrave katrorë” - shënime për librin e 

ROMEO ÇOLLAKUT - ___________________________________________ 80 

MEDALION 

KRENAR ZEJNO: 13 kapituj për 13 pikë llotarie pyetjesh _______________ 83 

IGOR URSENCO: tatuaj in vitro____________________________________ 88 

ISTREF HAXHILLARI: „Angelus Novus” – o altfel de carte (Angelus Novus – 

një tjetër lloj libri)____________________________________________ 102 

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII 

MARK OSHËNARI: Për ligjin e perëndishëm në 200 zëra / MARCU ASCETUL: 

Despre legea duhovnicească, în 200 de capete ______________________ 106 

RES, NON VERBA 

PELLUMB KULLA: Grotesku i të Qeshurës së Ndaluar - Humori në një 

Diktaturë Komuniste (Grotescul Râsului Interzis – umorul într-o dictatură 

comunistă) _________________________________________________ 111 

DE VIRIS ILLUSTRIBUS 

MITRUSH KUTELI: Nenea Braho din Shkumbanore __________________ 118 

DIXIT 

ETËRIT E BALLKANIT: Cleopa: Dështimi, ose vrasja e foshnjave (Avortul sau 

uciderea bebeluşilor)__________________________________________ 134 

CÆLESTIS ARCUS 

ANNA KAMIEŃSKA: *** _______________________________________ 137 

TYMOTEUSZ KARPOWICZ: Gjumi i lapsit __________________________ 137 

TADEUSZ RÓŻEWICZ: Shtatore __________________________________ 138 

ANNA POGONOWSKA : Thonë disa se në epokën e atomit ______________ 138 

4

WISLAWA SZYMBORSKA: Zeroja shkruhet vetë ______________________ 139 

ZBIGNIEW HERBERT: Guri______________________________________ 139 

RUSZARD KAPUSCINSKI: Kur ik Poeti_____________________________ 140 

ZONA 

PËRPARIM XHIXHA: Ura mbi vete ________________________________ 141 

ALBINA IDRIZI: Hijet e kullave __________________________________ 146 

THEATRUM 

KOPI KYÇYKU: Renaşterea spaniolă şi teatrul lui Servantes (Rilindja spanjolle 

dhe teatri i Servantesit) ________________________________________ 156 

RAGIP SYLAJ: Vetëkryqëzimi (Dramë në pesë pamje) ________________161 

OAZI I PËRKTHYESIT / OAZA TRADUCĂTORULUI 

CRISTIAN POPESCU: Këshilla nga nëna ____________________________ 187 

Pema gjenealogjike___________________________________________ 188 

MEDALION 

TRAIANUS (TRAIAN VASILCĂU): Këngë shkruar me Zotin / Cântec scris cu 

Dumnezeu__________________________________________________ 189 

EDMOND SHALLVARI: Ne rrojmë dhe pa to... _______________________ 194 

ALISA VELAJ: Scrisă pe sticlă / E shkruar mbi qelq – poezi/i – _________ 199 

AUDACES FORTUNA JUVAT 

ARQILE V. GJATA: Asnjeri mos të vdesë i pa dobi ___________________ 204 

ALARMI HAEMUS / ALARMA HÆMUS 

CONSTANTIN VIRGIL GHEORGHIU: Ora 25 (fragmente) _______________206 

KOPI KYÇYKU: Idealet, pastaj materialet... _________________________210 

LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI 

ANTON ÇEFA: Poezia e Iliriana Sulkuqit dhe disa konsiderata për poezinë 

erotike në letërsinë tonë të traditës _______________________________ 212 

JALEA ISMAILOVA: Literatură română tradusă în limba Azerbaidjană_____ 227 

ЖАЛЯ ИСМАЙЛОВА: Румынская литература в переводе на 

азербайджанский язык _______________________________________ 232 

LINGVA 

VIKTOR BAKILLARI : Les connecteurs complexes en français et en albanais 240 

VIKTOR BAKILLARI: Lidhëzorët e përbërë në frëngjishte dhe në shqipe___ 250 

5

(AUTO)PORTRET 

Krisje…- Bisedë me shkrimtarin ISTREF HAXHILLARI (Pogradec)_______ 261 

AB HONORES 

VIRON ANDREA: Panteoni i Kombit në vëllimin enciklopedik “Kontribute 

Shqiptare në visarin e përbashkët të popujve” ______________________ 289 

DHIONIS QIRZIDHI: Nga jeta e Bajronit... (Din viaţa lui Byron) _________ 295 

KOMBET NË EVROPË / NEAMURILE ÎN EUROPA 

DHURATA HAMZAI: Gëzim Alpion, në ngërçin e civilizimeve __________ 306 

ŞEILA AZIS: Turcia între Orient şi Occident (Turqia mes Lindjes dhe 

Perëndimit) _________________________________________________ 313 

KRITIKË / CRITICĂ 

BUJAR LESKAJ: Absurdi i kohës absurde - Shënime mbi romanin “Absurdi” i 

autorit Koço Kosta ___________________________________________320 

ILIR SHYTA : Ne, nga jashtë, lexohemi brenda... (Qasje në romanin “I huaji” 

të Alber Kamy) ______________________________________________ 325 

IGOR URSENCO: O prezenţă absentă, Po(i)etul (Introducere în lirica 

pneumatică a lui Traianus) _____________________________________ 331 

BASHKËSI / COMUNITATE 

The Eastern European Messenger________________________________336 

CORNEL DUMITRESCU: Oferta culturală a Muzeului Naţional al Satului __ 338 

”Dimitrie Gusti” _____________________________________________ 338 

TË FTUAR / INVITAŢI 

ISTREF HAXHILLARI: Dekreti perandorak (tregim) ___________________ 342 

EDUART SULOLLARI: Fëshfërin era e lamtumirës ____________________ 353 

BISEDAT HAEMUS / CONVORBIRILE HAEMUS 

SEAN THOMAS DOUGHERTY: ... poema, për mua, vë në dyshim ideologjitë 

abstrakte, sepse ideologjia e vërtetë e poezisë është ajo që rrëfen për ndjenjat 

e të gjithë njerëzve. (Një bisedë e gazetares Dhurata Hamzai me poetin 

amerikan Sean Thomas Dougherty / O convorbire a jurnalistei Dhurata 

Hamzai cu poetul american Sean Thomas Dougherty)________________ 357 

IMAGO MUNDI 

BASHKIM SHEHU: Angelus Novus________________________________ 362 

DY FJALË ÇAJNË DHENË / O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ 

6

RUSZARD KAPUSCINSKI: Zoti sheh dhe hesht _______________________ 376 

KOPI KYÇYKU: Dëshmi të qëndresës intelektuale____________________ 377 

ESSEN NON VIDARE 

IBRAHIM KADRIU: Tringa ______________________________________ 381 

ADHURIM LAKO: Koha ________________________________________ 391 

PAX 

VIRGIL MAZILESCU: hanin në një tryezë të gjatë e të bollshme _________ 396 

BIBLIOTHAECA HAEMUS 

Poezia e Ferik Ferrës në Bukuresht ______________________________397 

Shqipëria kujton. 1944-1991 – një antologji proze. (Albania îşi aduce aminte. 

1944-1991) – o antologie a prozei albaneze pregătită de Dr. Ardian Klosi şi 

Elsa Demo _________________________________________________ 398 

„Rumania-studentët shqiptarë në vite / formimi intelektual dhe veprimtaria” - 

vepër me vlera të ngritura______________________________________ 401 

Ajete Zogaj: Dija si art / arti si dije… ____________________________ 404 

PROSA 

ANTON PASHKU: Ceasul _______________________________________ 407 

VALETNIN BOBOC: Din Iad în Infern _____________________________ 411 

FLURANS ILIA: Lojë e çuditshme ________________________________ 416 

EDUART SULOLLARI: Dashuri ajrore ______________________________ 420 

IN MEMORIAM 

Ai që kish njëlloj të ndritshme edhe praninë, edhe mungesën... (�Dhimitër 

Xhuvani) ___________________________________________________ 424 

GRIGORE VIERU: Nëna ________________________________________ 425 

Formular ___________________________________________________ 425 

Betim _____________________________________________________ 426 

KRENAR ZEJNO: Shenja e paparë e “bohemit” të madh Shqiptar (Artur 

Tashko) ____________________________________________________ 427 

DR. ARDIAN KLOSI: Te jetëvdekja me të. In memoriam ADHURIM LAKO__ 430 

La viaţă-moartea cu el ________________________________________ 435 

URA LIDHËSE / PUNŢI DE LEGĂTURĂ 

FERIK FERRA: Yjet e qiellit të Dakisë _____________________________ 440 

Stelele cerului Daciei _________________________________________ 440 

SHPENDI SOLLAKU NOÉ: Është ora të ikim, Sokrat (E timpul să plecăm, 

Socrates) Poezi/i _____________________________________________ 441 

7

KOPI KYÇYKU: Sintagma „Shoqëri e Hapur” _______________________ 445 

IRINI NANUSHI: Elena _________________________________________ 448 

ZËRA TË SË ARDHMES / VOCI ALE VIITORULUI 

Ikja për të gjetur gjuhën –kthimi për të mos humbur heshtjen __________ 450 

VANGJUSH V(Ë)LLAHU: Shkëputje nga dheu _______________________ 452 

Plecarea pentru a(-şi) găsi limba –întoarcerea pentru a nu(-şi) pierde tăcerea464 

ALISA VELAJ: Katharsisi (II)____________________________________ 467 

SCRIPTA MANENT 

ANDI MEÇAJ: Shitem i gjithi - monodramë me një akt -_______________ 491 

ANILA XHEKALIU: Përftyra (fragment) ____________________________ 505 

Nuk dua të jem më aty (poezi nga vëllimi “Medium”)________________ 506 

ABDULLAH ZENELI: Dy fjalë në fund, ose Një filozofi e re poetike ______ 512 

DUO 

VINTILĂ HORIA: Zoti është lindur në mërgim (Dumnezeu s-a născut în exil)515 

PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT 

RADU GYR: Udhëtime_________________________________________ 517 

Atij që më sajoi trishtimin _____________________________________ 518 

ANTON ÇEFA: 100-vjetori i gazetës “Dielli” ________________________ 519 

NICOLAE LABIŞ: Albatrosi i vrarë ________________________________ 525 

BIS REPETITA PLACENT ____________________________________ 526 

Toka e mbrame e mërgimit / Ultimul pământ din exil. Nga poezia e gjuhës 

spanjolle – Din poezia de limbă spaniolă __________________________ 526 

MIGUEL DE UNAMUNO: Atdheu im _______________________________ 526 

JOSÉ ASUNCIÓN SILVA: Sëmundja e shekullit_______________________ 526 

AMADO NERVO: Takimi _______________________________________ 527 

JOSÉ JUAN TABLADO: Shkëlqim hëne _____________________________ 527 

Shelg______________________________________________________ 527 

Duelistët ___________________________________________________ 528 

MANUEL MACHADO: Autoportret i ri _____________________________ 528 

ANTONIO MACHADO: Udhëtar __________________________________ 528 

FRANCISCO VILLAESPESA: Sahati ________________________________ 529 

JUAN RAMÓN JIMÉNEZ: Shatërvani i braktisur ______________________ 529 

Unë s’jam unë_______________________________________________ 530 

Plep i bardhë ________________________________________________ 530 

LEÓN FELIPE: Shkatërrojeni këtë varg_____________________________ 530 

Të vijë poeti ________________________________________________ 531 

8

PEDRO SALINAS: Etje _________________________________________ 531 

Po armiqtë?_________________________________________________ 532 

VICENTE HUIDOBRO: Ars Poetica ________________________________ 532 

JORGE GUILLEN: Toka e mbrame e mërgimit _______________________ 533 

GERARDO DIEGO: Ngadhnjim ___________________________________ 533 

VICENTE ALEIXANDRE: Poeti sjell ndërmend jetën___________________ 534 

JORGE LUÍS BORGES: Things that might have been___________________ 534 

RAFAEL ALBERTI: Burgos______________________________________ 535 

PABLO ANTONIO CUADRA: Nata është një femër e panjohur ___________ 535 

TEKAT E TRANZICIONIT TOANELE TRANZIŢIEI 

Normat evropiane të varrimit / Normele europene de înmormântare _____ 536 

ARTE 

NURI PLAKU: Piktura etiane dhe filozofia e qënies___________________ 537 

Përsiatje për drurin dhe për ata që e bëjnë të flasë… _________________ 541 

Ekspozitë shqiptare në Athinë __________________________________ 544 

DULCIS IN FUNDO 

VINÇENX GOLLETTI BAFFA: Ç’është demokracia (Disputatio suberudita) _ 545 

HERTA MÜLLER – nobelistja e letërsisë për vitin 2009 ________________ 553 

DJE vendosa (IERI am spus) ___________________________________ 554 

Tek ne në Gjermani __________________________________________ 555 

VICTOR EFTIMIU: Shqiponja ____________________________________ 556 

PAUL GOMA: Shpellanë________________________________________ 557 

9

Fjalori / Dicţionarul HÆMUS 

Devotamentul / Përkushtimi 

Un act de adevărat devotament este rezultatul unei cugetări care 

cântăreşte totul si alege; o consecinţa ferma şi senina a unei mari 

dezbateri interioare. / Një akt i vërtetë përkushtimi është rezultati i një 

përiatjeje që peshon gjithçka dhe zgjedh; pasojë e prerë dhe e qetë e 

një debati të brendshëm. 

Georges Duhamel 

Viata nu are preţ decât prin devotamentul ei fata de adevăr şi de bine. 

/ Jeta nuk ka çmim veçse mes përkushtimit të saj ndaj së vërtetës dhe 

së mirës. 

Ernest Renan 

Adevăratul nume al devotamentului este dezinteresarea. / Emri i 

vërtetë i përkushtimit është painteresi. 

Victor Hugo 

Când primejdia e mare, inimile devotate se caută. / Kur rreziku është i 

madh, zemra e përkushtuara kërkojnë njëra-tjetrën. 

Alexandre Dumas 

Devotamentul. Aşa e numita in cuvinte omeneşti ambiţia care 

nădăjduieşte. / Përkushtimi. Kështu emërtohet me fjalë njerëzore 

synimi që shpreson. 

Alexandre Dumas 

Devotamentul este condiţia virtuţii. / Përkushtimi është kusht i virtytit. 

Aristotel 

11

Pragmatizmi / Pragmatismul 

Rrymë e filozofisë bashkëkohore, e cila, duke njësuar objektin e 

njohjes me procesin e njohjes, i këqyr nocionet, idetë, teoritë etj 

vetëm nga pikëpamja e rëndësisë së tyre praktike. (< fr. 

pragmatisme, angl. pragmatism) 

Curent în filozofia contemporană care, identificând obiectul 

cunoaşterii cu procesul cunoaşterii, consideră noţiunile, ideile, 

teoriile etc. exclusiv din punctul de vedere al eficacităţii lor 

practice. (< fr. pragmatisme, engl. pragmatism) 

12

Verba volant, scripta manent 

F I L O C A L I A 

Începutul rătăcirii minţii este slava deşartă. Căci mintea fiind mişcată 

de aceasta, încearcă să mărginească dumnezeirea în chipuri şi 

înfăţişări. / Fillimi i turbullimit të mendjes është lavdia e rreme. 

Ngaqë mendja vihet në lëvizje prej kësaj të fundit, rreket ta kufizojë të 

Perëndishmen në fytyra e pamje. 

(Evagrie Ponticul) 

Când vezi vreun gând că-ţi făgăduieşte slava omenească, să ştii sigur 

ca-ţi pregăteşte ruşine. / Kur sheh ndonjë mendim që të premton lavdi 

të rreme, ta dish me siguri se po të gatit turp. 

(Marcu Ascetul) 

Când vezi pe cineva îndurerat de multe ocări, cunoaşte că, după ce s-a 

umplut de gânduri de-ale slavei deşarte, seceră acum cu scârbă spicele 

seminţelor din inimă. / Kur sheh ndokënd që vuan nga shumë 

përgojime, njih se, pasi është mbushur me mendime të lavdisë së 

rreme, korr tani me ndoht lëvozhgat e farave në zemër. 

(Marcu Ascetul)44 

Cel ce cugetă semeţ şi cel ce iubeşte slava deşartă se însoţesc cu 

plăcere unul cu altul. Căci cel dintâi laudă pe iubitorul de slavă 

deşartă, care-i cade înainte slugarnic; iar celălalt măreşte pe cel cu 

cuget semeţ, care-l laudă într-una. / Mendjemadhi dhe ai që lakmon 

lavdinë e rreme, miqësohen me kënaqësi të madhe me njëri-tjetrin. 

Sepse i pari lëvdon adhuruesin e lavdisë së rreme, kurse i dyti e ngre 

në qiell atë që e lavdon paprerë. (Marcu Ascetul) 

13

PERLA 

ADHURIM LAKO 

Dy ditë 

Jam i shtrirë mbi shtrat, vetëm në dhomën e gjumit dhe kujtoj. I mbaj sytë 

mbyllur, sepse po t’i hap kam frikë se moria e kujtimeve përpirë në thellat e 

së shkuarës do të zhdukej sakaq. 

Më kujtohet kur fillova punë për herë të parë në varrezat e qytetit, mbi një 

kodër. Isha katërmbëdhjetë vjeç. Meqë po kalonim një periudhë të vështirë 

ekonomike, në familjen time u vendos që unë të punoja gjatë pushimeve të 

verës. Tashmë shumë të tjerë e bënin këtë gjë, pastaj edhe unë kisha nevojë të 

filloja të kuptoja se ç’është jeta me gjithë të mirat e të këqijat e saja. 

U nisëm në mëngjes herët me një furgon të zi. Shtatë apo tetë veta, ulur 

përballë njëri-tjetrit me nga një trajse apo bukë të mbështjellë me letër mbi 

prehër. Të gjithë më dukeshin të një bote tjetër, të mëdhenj, shumë të 

mëdhenj dhe nuk kuptoja asgjë nga fjalët, nga shtati i tyre. Më në fund 

mbërritëm, zbritën nga furgoni të gjithë, dhe unë pas, me zemër të ndrydhur 

dhe me të tanishmen që më përpëlitej në kafaz. Para meje shtrihej një pamje e 

pazakontë. Për herë të parë në jetën time shihja varre të renditura 

pafundësisht, në mënyrë të rregullt, të ngjashëm nga larg me njëri-tjetrin, por 

të ndryshëm nga afër për nga forma, fotografitë dhe historitë. Të ngjashëm në 

heshtjen e tyre, në largësitë mes njëri-tjetrit, në reflekset që i kthenin diellit. 

Nuk munda! E gjithë ajo pamje më rëndoi aq shumë në shpirt saqë u ktheva, 

në fillim me hap pastaj me vrap nëpër një të tatëpjetë. Qaja dhe nuk kuptoja 

asgjë. Nje ndjesi e madhe, e rëndë më shtypte gjoksin dhe më merrte frymën. 

Ditët iknin pa çarë kokën për asgjë, njëra pas tjetrës dhe unë shumë shpejt u 

mësova me gjithçka. Kam përshtypjen se në atë periudhë ndodhi çvirgjërimi 

im qoftë fizik qoftë shpirtëror. 

(Këtu është vendi të pohoj se pothuaj për gjithçka të shkuar të jetës sime nuk 

mbaj mend asgjë, pra këto që po shkruaj dhe ato që flas në përgjithësi nuk e 

di sa të vërteta janë). 

Kaluan vite dhe pasi mbarova shkollën e mesme dhe më pas shërbimin 

ushtarak, nëpërmjet të njohurve të familjes u krijua mundësia të filloja punë, 

si punëtor në Kinostudion “Shqipëria e Re”, ku prodhoheshin filma. Them 

kaluan vite duke harruar që kaluan plot dhjetë vjet të mbushur me 

gjithfarëlloj historish dashurije, miqësije, tradhtije, rebelimi, prove, frike e 

paformë dhe e kudoshme. Tani mund të quhesha me plot kuptimin e fjalës 

14

urrë edhe pse ndjehesha akoma një fëmijë i tredhur mendërisht dhe i 

pambrojtur shpirtërisht. Në mëngjesin e parë të punës, që më priste për pjesën 

më të madhe të jetës, u ngrita ankthshëm. Kësaj radhe puna qe më serioze. 

Kisha marrë përgjegjësinë të bëhesha si gjithë të tjerët, me një ëndërr të 

vockël me vete, se kush e di një ditë do t’u tregoj se jam pak si më ndryshe, 

pak si më vete. Nuk e di pse ai ankth mëngjesor qe rrethuar ngado me 

trishtim. Të gjitha sheshet, të gjitha shtigjet qenë të veshura me këtë lloj 

rrobe. Mora pak bukë që më kishte përgatitur ime më, një paqetë cigare, u 

përshëndeta sikur po ikja për në luftë dhe u nisa. Tek ika, seç ndjeva njëlloj 

hidhërimi dhe zilije për ata që lashë në shtëpi. Ata ndjeheshin të çoroditur 

sepse një pjesë e tyre po shkonte të përballej kush e di se ku me të panjohurën 

që nuk ishte veçse jeta e vërtetë ku përmblidhen të gjitha shëmtitë e kësaj 

bote dhe pak, shumë pak çaste për t’u ndjerë i lumtur. Ndërsa unë isha i 

çoroditur, sepse po përpiqesha të bëhesha si ata. Pastaj ai ushqim i përgatitur 

dhe mbështjellë me kujdes sa shumë do të thotë! Unë nuk doja ta merrja me 

vete si për t’u thënë të tjerëve se qeshë ndryshe, i lirë, si për t’u thënë të mive 

se tani e tutje kujdesesha vetë për veten, ose ndofta për t’i vënë në faj për 

rrugën e detyrueshme që po merrja, pa pikën e dëshirës. 

Ishte një ditë e zakonshme prilli. Freskët, por jo ftohtë. Edhe veshja që kisha 

mbi trup më shqetësonte; veshje pune! Mbërrita menjëherë tek stacioni i 

autobusit dhe atje prita, përzjerë me turmën e thjeshtë e të zakonshme, 

budallaqe e të përhershme, me turmën e urryer dhe aq të dashur, me ndjesinë 

se isha i huaj dhe në të njëjtën kohë pjesë e pandarë e saj… autobusi erdhi si 

një kafshë e lodhur keq dhe vaisur mënjanë qendroi me mundim pak para 

nesh. E lashë veten të më përpinte rryma njerëzore dhe sakaq u gjenda mes 

qindra fytyrave, secila me nga një histori të ngjashme dhe më vete. Qëndrova 

ashtu ngërthyer për minuta pambarim, si i zënë në lak dhe nuk e di pse m’u 

rrënqeth i tërë trupi. Më erdhi keq për veten, për natyrën, për njerëzit, për 

gjithçka, mbi të gjitha për atë mundim njerëzor pa fill, pa anë e pa fund. 

Vërtet, në jetë ka dhe çaste plot gëzim, hare, diell, lumturi, por ato janë kaq 

pak! Dhe ashtu mbytur plot pikëpyetje mbërrita në punën e re. Më thanë se 

duhej të shkoja në një repart ku punonin drurin. U paraqita. Pashë po të 

njëjtat fytyra. Fillova të punoj dhe pas dy-tri orësh u ndjeva i lodhur, i 

rraskapitur, i marrë fund. U tërhoqa prapa godinës të haja pak bukë. U shtriva 

mbi bar, më zuri gjumi. O Zot, ç’ëndrra m’u vërsulën e më shpunë nuk di se 

ku! U zgjova me kokën edhe më të rëndë. Doja të ikja sa më shpejt, t’ua 

mbathja nga sytë këmbët, si atëhere në varreza. Po ku doja të shkoja, këtë nuk 

e kuptoj dot as sot. Ndofta të kthehesha në barkun e nënës?! Ndofta, kush e 

di?! Shpeshherë kur ndodhem shtrirë mbi ujin e qetë të detit më ndodh të 

ndjej se ai çast dhe vetëm ai çast e vlen të jetohet. Ç’të jetë vallë? Kujtesë e 

dikurshme e paralindjes? Dhe kështu dalëngadalë apo shpejt-shpejt mbaroi 

15

ajo ditë e parë pune. U ktheva në shtëpi me ndjesinë se kisha fituar një betejë 

dhe në të njëjtën kohë me një ndjesi tjetër, më të thellë, më të fortë; se kisha 

vdekur prej kohësh. 

Două zile 1 

Stau culcat, singur în dormitor şi-mi aduc aminte. Îmi ţin ochii închişi, 

deoarece dacă-i deschid mi-e teamă: avalanşa amintirilor, înghiţită de 

adâncimile trecutului, poate dispărea îndată. 

Ţin minte când am început pentru prima oară serviciul la cimitirul oraşului, 

pe un deal. Aveam paisprezece ani. Fiindcă treceam printr-o perioadă 

financiară dificilă, în familia mea s-a hotărât ca eu să lucrez pe timpul 

vacanţelor de vară. Deja mulţi alţii făceau la fel, iar eu aveam nevoie să încep 

să pricep cam ce este viaţa, cu bunele şi relele ei. 

Am pornit dimineaţa devreme cu o furgonetă neagră. Şapte sau opt inşi, 

aşezaţi unii în faţa altora, cu câte o traistă sau pâinică înfăşurată în hârtie, pe 

poală. Cu toţii mi se păreau dintr-o altă lume, mari, foarte mari, şi nu 

înţelegeam nimic din vorbele lor, din staturile lor. Cândva am ajuns, ne-a dat 

jos din furgonetă, eu păşind ultimul, cu inima strânsă şi cu prezentul ce se 

zbătea parcă-ntr-o colivie. În faţa mea se întindea un peisaj neobişnuit. Pentru 

prima oară în viaţă vedeam morminte înşirate la nesfârşit, regulamentar, 

asemănătoare, de departe, între ele, dar diferite, îndeaproape după formă, 

fotografii şi poveşti. Asemănătoare în tăcerea lor, în distanţa ce-i despărţea, 

în reflecţia pe care le-o redau soarelui. N-am mai suportat. Imaginea mi-a 

apăsat aşa de tare, încât m-am întors înapoi, la început cu pasul ameţit, apoi 

alergând pe o potecă. Plângeam şi nu pricepeam nimic. Un sentiment greoi 

îmi strivea pieptul şi mă sufoca. 

Zilele treceau fără să le pese de nimic, una după alta, iar eu m-am obişnuit 

foarte repede cu toate. Am impresia că în acea perioadă s-a întâmplat 

deflorarea mea, fie fizic, fie sufleteşte vorbind. 

(Aici e locul să afirm că de la toate lucrurile scrise ale vieţii mele nu mai reţin 

nimic, deci ceea ce scriu acum, dar şi cele pe care le vorbesc în general, nu 

ştiu cât sunt de adevărate). 

Trecut-au ani şi, după ce mi-am terminat liceul şi apoi serviciul militar, 

datorită unor cunoştinţe de familie, s-a creat posibilitatea să încep să lucrez ca 

muncitor necalificat la Studioul de Cinematografie „Albania Nouă”, unde se 

1 Prozele publicate în aceste numere ale Revistei Haemus, scrise în limba albaneză de 

excepţionalul scriitor şi om ADHURIM LAKO, decedat prematur în anul 2006, au fost 

preluate din volumul „Lume ciudată – proză, jurnal, scrisori” (Botë e çuditshme – 

prozë, ditar, letra) apărută la Tirana în anul 2007, pregătită de Dr. ARDIAN KLOSI, care 

ne-a trimis volumul şi căruia îi mulţumim cordial. 

16

făceau filme. Zic „trecut-au ani” uitând că trecuseră zece ani plini cu tot soiul 

de poveşti de dragoste, de prietenie, de trădare, de răzvrătire, încercări, teamă 

diformă şi omniprezentă. Acum puteam fi considerat bărbat în toată puterea 

cuvântului, deşi mă simţeam în continuare un copil castrat mintal şi neocrotit 

spiritual. În prima dimineaţă de muncă – ce mă aştepta în tot restul vieţii – mam 

trezit din somn cam speriat. De data asta, treaba era mai serioasă. Îmi 

asumasem responsabilitatea să devin ca toţi ceilalţi, cu un vis micuţ în mine, 

că cine ştie, poate într-o zi aveam să le dovedesc că sunt cumva mai altfel, 

mai de sine stătător. Nu ştiu de ce angoasa aceea matinală era înconjurată de 

tristeţe. Toate pieţele, toate cărările erau îmbrăcate-n tristeţe. Mi-am luat 

puţina mâncare pregătită de mama, un pachet de ţigări, am salutat ca şi cum 

mă duceam în război şi am pornit. La plecare, am simţit un fel de invidie faţă 

de cei pe care-i lăsam acasă. Ei se simţeau tulburaţi că o parte a lor se ducea 

să se înfrunte cine ştie unde cu necunoscutul care nu era decât însăşi viaţa 

unde se adună toate urâţeniile acestei lumi şi puţine, foarte puţine clipe de a 

te simţi fericit. Iar eu eram tulburat fiindcă mă pregăteam să devin ca ei. Şi 

cât de mult înseamnă acea mâncare pregătită şi înfăşurată cu atâta grijă! Nu 

vroiam s-o iau cu mine, ca să le transmit cumva mesajul că sunt diferit, liber, 

că de azi încolo voi avea grijă singur de mine, sau pentru a-i învinovăţi pentru 

calea obligatorie pe care o urmam fără niciun strop de dorinţă. 

Era o zi obişnuită de aprilie. Răcoare, dar nu frig. Chiar hainele mă deranjau; 

haine de muncă. Am ajuns imediat în staţia de autobuz şi am aşteptat, 

amestecat cu turma oamenilor obişnuiţi, turma proastă şi eternă, detestabilă şi 

dragă, cu sentimentul că sunt un străin şi o parte organică a ei... autobuzul a 

venit ca un animal obosit rău şi s-a oprit în faţa noastră înclinat pe o parte. Mam 

lăsat răpit de fluviul acela uman şi într-o clipită m-am trezit în mijlocul a 

sute de chipuri, fiecare cu câte o poeveste asemănătoare în ea. Am stat astfel 

încremenit timp de nu ştiu câte minute, prins în capcană parcă, şi nu ştiu de 

ce m-am înfiorat. Mi-a părut rău de mine însumi, de natură, de oameni, de 

toate, mai ales de acel chin omenesc fără cap, fără fir şi fără capăt. Întradevăr, 

în viaţă sunt şi clipe pline de bucurie, haz, soare, fericire, dar sunt atât 

de puţine! Înecat în semne de întrebare, am sosit la noul meu serviciu. Mi s-a 

comunicat că trebuie să merg în hala unde prelucrau lemnul. M-a prezentat. 

Am văzut aceleaşi feţe. Am început să muncesc şi după vreo două-trei ceasuri 

m-am simţit obosit, vlăguit, sfârşit. M-am retras în spatele clădirii ca să 

mănânc ceva. M-am întins pe iarbă, m-a luat somnul. O, Doamne, ce vise mau 

prins şi m-au dus nu ştiu unde! M-am trezit cu capul foarte îngreunat. 

Vroiam să plec cât mai repede, să zbor, ca atunci la cimitir. Dar unde să mă 

duc, asta n-o înţeleg nici azi. Poate să mă întorc în pântecele mamei?! Poate, 

cine ştie?! Deseori, când stau culcat în apa calmă a mării, îmi vine să cred că 

doar acea clipă, doar aceea merită să fie trăită. Ce să fie, oare? Veche 

17

amintire prenatală? Şi astfel, încetul cu încetul sau prea repede s-a încheiat 

acea primă zi de muncă. M-am întors acasă cu sentimentul că biruisem, 

câştigasem o bătălie, şi, simultan, cu un alt sentiment, mai profund, mai real: 

că murisem de mult. 

CZESŁAW MIŁOSZ 

Të mërgosh 

Më dyndën vitet e kaluar jashtë 

Oh, veç unë e di ç’kam duruar në treva të huaja; 

Jeta që e jetoja nën një guackë të fshehur 

E ndërtoja ditë-për-ditë sa më ngujueshëm, si bleta 

Që mbyll me dyllë gjer edhe krisjen më të vogël. 

Kush do të qe në gjendje të mbamendte 

Sa i përkëmbur na qe synimi; 

E sa bishta sysh kemi duruar, plot mëshirë 

I gjori, pandeh së është në shtëpi të vet… 

Do ketë gjë vallë në kokën e tij? 

Po t’u besoja të rinjve diçka 

Nuk do të shqiptoja asnjë fjalë për suksesin 

Që ndonjëherë ndodh edhe të ekzistojë. 

Por, ah, ç’shijë të hidhur ka suksesi! 

Heshta dhe unë, kaq e pata 

Muaj mjalti gjithmonë nuk do ketë 

Një mbrëmje vjeshte të vonë u vrava 

Dhe tani lexoj të tjerë poetë 

Ka lumenj që thahen dalëngadalë 

E më pas të kujton se ç’ish aty dikur 

Por ka pastaj lumenj të rrëmbyer 

Që thellë tyre fshehin një qivur 

ARDITA JATRU 

Heshta dhe unë, kaq e pata 

18

Besomë, mike, tjetërkund mos rrëfé 

Një trishtim në shpirt po më pikon 

E humba fjalën, ma vodhën për bé 

E as të vdes më nuk gjej kohë. 

Tăcut-am şi eu, atât mi-a fost 

Tăcut-am şi eu, atât mi-a fost 

Luni de miere nu vor fi în veci 

Într-o seară de toamnă am fost omorâtă 

Şi acum citesc alţi poeţi 

Sunt fluvii ce-ncet se usucă 

Şi-apoi ţi-aminteşti ce e viu 

Sunt şi fluvii cu valuri nebune 

Ce ascund în adânc un sicriu 

Crede-mă, prietenă, şi nu povesti 

O tristeţe-mi picură-n suflet 

Mi-am pierdut cuvântul, l-au furat 

Nici să mor nu mai prind timp. 

FLURANS ILIA 

Shkrimtari 

Përballë, një shishe gjysmë-zbrazët alkooli 

Mjegullon, të mjekrës dhimbje, të parruar 

Pranë makinës tënde të shkrimit 

Me nervin që të dridhet nga emocioni 

Beteja jote e përditshme e fjalëve ka filluar. 

Nën peshën e pasdites ngjyrë-gri 

Qyteti, të pasqyruar sheh paturpësinë e tij 

Në pellgje me ujë, fytyra e përbashkët 

Netëve të dimrit ngrinë 

Nën mjaullima macesh 

Ndërsa ti, 

...për të disatën dihatëse ditë 

Shkruan, rishkruan, gërvisht, kruan, 

19

Të njëjtën fletë, 

...dhe vjen e bëhesh burrë 

Skifter i uritur, i verbër, krahëgjymtuar, 

(pranë shishes së përgjysmuar) 

Me armën e shkrimit, 

Qytetin nën shi, 

Ditët gri, 

Burrërinë tënde shtrenjtë 

E ke paguar. 

Montreal, 1999 

Scriitorul 

În faţă: o sticlă pe jumătate goală 

Înnegureşte a bărbiei nebărbierite durere 

Lângă maşina ta de scris 

Cu nervul tremurând de emoţie 

Zilnica bătălie cu cuvintele început-a. 

Sub greutatea după-amiezii cenuşii 

Oraşul oglindită-şi vede neruşinarea 

Prin bălţi, chipul nostru comun 

Încremeneşte-n nopţi iernatice 

Sub mieunatul pisicilor 

Iar tu 

… pentru a-nu-ştiu-câta zi gâfâitoare 

Scrii, rescrii, zgârii, rozi 

Aceeaşi foaie 

… şi devii bărbat 

Uliu înfometat, orb, aripi-frânte 

(lângă sticla pe jumătate golită) 

Cu arma scrisului 

Cu oraşul sub ploaie 

Bărbăţia prea scump 

Ţi-ai plătit-o 

Montreal, 1999 

20

PËRSIATJE / CUGETARE 

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU 

Kultura e mirëfilltë, ose „mbi tolerancën pa tolerancë” 

Çështja e tolerancës në kulturë është bërë thelbësore gjatë epokës së quajtur 

pasmoderne, kur kultura duhet të “durojë” pothuajse përditë jokulturën, për të 

mos thënë shkulturën (të ketë, vallë, lidhje kjo me shkul-trurin?). Asnjëherë 

beteja mes tyre nuk ka qënë kaq e egër, e sunduar nga e paparashikueshmja 

dhe trishtimi. Mbase ngaqë akti kulturor nënkupton identitet, të 

papërsëritshmen, të pangatërrueshmen, synim të epërm (çka e dëmton 

njëfarësoj solidaritetin shoqëror), ndërkohë që akti i jokulturës parakupton 

kënaqësi të vockël, kryesisht lëndore, synime mediokre, bujë pa bukë (çka 

ndihmon, në mënyrë aspak paradoksale, në ngjizjen e ca bashkësive të mëdha 

e të fuqishme). 

Toleranca nuk është një fenomen i freskët në historinë e njerëzimit, mirpo 

vetëm në ditët tona rreket të përvehtësojë strukturën e një feje të re. Në thelb, 

toleranca përfaqëson një lëvizje ateiste, të mbështetur nga disa parime 

tërësisht morale, dhe e ngritur mbi ujdira. "Perëndia" e saj themelore është 

pranimi i dikujt ashtu siç është, e kjo mund të shqipërohet me: pamundësi për 

ta ndryshuar dikë e për të mos e pranuar. Kundërshtari i perëndisë së 

tolerancës, të paktën në ligjërimin mediatik, është fanatizmi ose orvatja 

shpesh e vetvetishme për ta ndrequr e përkryer tjetrin me, ose sidomos pa 

dëshirën (vullnetin) e tij. Në emër të lirisë që cilësohet e lindur, fryma (edhe 

bryma) e tolerancës sajon cënime të panumurta të lirisë, sepse njeriu është po 

aq i përgjegjshëm për çdo prishje të baraspeshës së kësaj bote sa ç’merr 

përsipër ruajtjen e së njëjtës baraspeshe. 

* 

Duke e vëzhguar me hamendjen që përdor poezia, toleranca duket të jetë 

shfaqur njëheresh me derën. Në krijimtarinë popullore ballkanase mund të 

gjenden pamje vegimtare të një bote ku shtëpitë nuk kishin as porta, as dyer. 

Ndoshta nuk kishin pse. Qëndra e bashkësisë dhe e jetës ishte ashti i fshatit, 

agora e pleqve. Sundonin mirëkuptimi dhe mirësjellja, ngaqë vijonte një 

ndarje e pranueshme e të mirave materiale. Qysh nga çasti kur disa prej 

antarëve të bashkësisë ndjenë se duhej të fshihnin diçka nga sytë e të tjerëve, 

u fanit dera. Është e qartë që dera nuk u dynd për të fshehur ndjenja apo 

21

imtësi vetjake, të cilat, përndryshe, nuk ngutej t’i përdhoste kush. Le të 

këqyren me këtë rast, si dëshmi, dritaret e shtëpive në disa zona ballkanike: 

ato janë të ulëta, dy pëllëmbë mbi themele, sepse askush nuk hidhte 

vështrime brenda. 

Ndarja e njerëzve në klasa u krye, në radhë të parë, sipas përmasave të 

kamjes që u ngatërrua me pushtetin. Ky e rindau hapësirën në të lirë dhe në të 

pakapërcyeshëm. Tash e mbrapa jo gjithkush mund të hynte diku, jo 

gjithkush mund të dilte nga diku, jo gjithkush mund të qe zot i një hapësire të 

caktuar. Me kalimin e kohës, hapësira mori trajtën dhe strukturën e atyre që e 

sundonin, njëlloj si një burg, të themi, që sendërton përfytyrimin ndëshkimtar 

të atij që mbyll e jo të atij që mbyllet. Po a e njohim ne, vallë, të fshehtën e 

hapësirës, të pronësisë mbi të, të lëvizjes së njeriut nga një hapësirë në 

tjetrën? Sa mund të qëndrojë dikush në një hapësirë dhe pse? Kur mund të 

hyjë dikush diku dhe pse? Pyetjet bëhen gjembaçe kur vjen fjala për hapësirat 

që na ndalohen - disa nuk na lejohen prej njerëzve, disa prej Yjorit. Për të 

lehtësuar kalimin, je i detyruar të paguash. Me çfarë? Një traditë tejet e pasur 

shpirtërore na i përcjell (aq sa mundet / sa duhet) – se jo gjithkush mund të 

tretë kumtin e saj – edhe të kodifikuara mënyrat me të cilat fitojmë aftësi për 

të hyrë në hapësira të epërme. Por sa më shumë përparojmë shpirtërisht, aq 

më pak të drejta kemi në këtë botë. Të drejtat janë të ndryshme. Kurse kjo 

botë, në gjendjen e tanishme, nuk tolerohet nga Zoti, por mëshirohet prej Tij. 

* 

Një shprehje e njohur thekson se pushteti duket vetëm kur përdoret keq. 

Prandaj shumë njerëz nuk e shohin Pushtetin e Perëndishëm. Mërgimi i 

pushtetit që bartin njerëzit fillon kur pushteti bëhet tepër i dukshëm, 

mendjemadh, kryeneç, dhe thyen çdo kufi të moralit e madje edhe të 

qesharakes. Atëbotë pushteti kalon nga ata që e bartnin, deri në përdorim të 

keq tek të tjerët, të nënshtruarit, gjallimi i të cilëve ishte vetëm i toleruar, jo 

edhe i respektuar, se për dashje të të afërmit si vetveten as që mund të bëhet 

fjalë. Rënia e pushtetit, kalimi nga njëra njësi tek tjetra shihet pikërisht në 

rritjen e tolerancës mes palëve. Sepse dikush toleron vetëm kur kupton se nuk 

mund të sundojë si më parë. Ngjallen asisoj bisedimet, ujditë e tipit: unë të 

toleroj, o filan person, moj bashkësi, lëvizje, mendësi etj, por kërkoj në 

këmbim të tolerancës sime (…) 

Rrjedha e ngjarjes duket tejet e natyrës politike, por gjendet e plotë edhe në 

jetën kulturore. Mbarëvajtja e kësaj të fundit nënkupton mjaft mungesa, 

durim e flijime, teksa në kohën tonë parakupton fuqinë për të mposhtur një 

kalvar të vërtetë. Në të kundërt kumti kulturor shpërbëhet, shartohet, përthith 

copëza vlerash të rreme, të sajuara, të bymyera, duke i shërbyer nënkulturës 

22

dhe jokulturës. Një parabolë e hershme orientale e ilustron më së miri këtë. 

Pas rropatjesh të gjata për të pushtuar një kështjellë, krerët e ushtrisë nisin një 

dërgatë të përbërë tërësisht nga intelektualë. Në vetëm dy javë pas hyrjes së 

dërgatës në kështjellën e pamposhtur, portat e saj hapen kanat më kanat, 

banorët-luftëtarë dalin në pritje të rrethuesve, i ftojnë brenda, i lusin, le të 

marrin ç’u do e bardha e zemrës, të marrin madje frerët e drejtimit të 

kështjellës! Shkultura shkreton hapësirën publike jo mes përfaqësuesve të vet 

kryesorë, por mes përfaqësuesve tanë të dobët, të atyre që humbin durimin 

dhe qëndresën dhe që nguten të marrin shpërblim „në natyrë” për misionin e 

kryer më fort në virtual(itet) dhe në të përjetshme, sesa në të tashme. Të tillët 

tolerohen mesveti, tolerojnë vetveten e shformuar, ngaqë nuk i janë 

përkushtuar kumtit të mirëfilltë kulturor, por ia shesin për dy aspra atë kumt 

të ardhmes së afërt (lexo: dritëshkurtër). 

* 

Një tjetër përmasë e asaj që mund të ndodhë nga e ashtuquajtura tolerancë në 

kulturë duket në ligjin e pashkruar, sipas të cilit kush nuk jep të drejta 

kulturore, do të detyrohet të japë territore. Lidhja e të drejtave kulturore me 

territoret është njëlloj si lidhja mes tekstit dhe realitetit që shkoklohet nga 

teksti. Deri në fillimet e Luftës së Ftohtë, hapësirat e Evropës, pavarësisht 

nga zhvillimi i tyre ekonomik, ndiqnin një rrjedhë të natyrshme nga 

pikëpamja kulturore. Njerëz të shquar, të lindur e të formuar në Ballkan, 

përmbushnin misione kulturore të rëndësishme në Perëndim, disa syresh duke 

„bijësuar” gjuhë të qarkullimit të gjerë, e askush nuk shihte në këtë ecuri 

gjërash një thithje të rafinuar vitaliteti, por vetëm këmbim përvojash, 

vllazërim, rigjetje të rrënjëve të përbashkëta, ose bashkim në kulturë, çka do 

të kish lehtësuar bashkimin politik. Lufta e Ftohtë rrënjosi me forcë një 

ngricë të paparë, dhe hapësirat më të pasura të Kontinentit Plak sajuan ca 

ishuj kulture të vënë mirë nën kontroll (në fakt: ishuj të lënë në mëshirë të 

politikës), tkurrën hapësirën e qarkullimit të kumtit kulturor, dhe kjo çoi në 

shfytyrimin e së Vërtetës. Duke ngatërruar traditën kulturore me jetën e 

kulturës, - e cila çdo ditë ka për detyrë të mos japë shpirt, - Perëndimi nuk 

bëri pothuajse asgjë për ta ndryshuar gjendjen, i bindur se fryma e 

internacionalizmit proletar do ta mortnojë krejt kulturën ballkanike, pa e 

prekur fare atë perëndimore. Prandaj vjen çasti kur Perëndimi e kap veten të 

pushtuar nga një dobësim e ligavitje ende vezulluese, por dëshpërimtare dhe 

pa shpresë, që as edhe burokracia dhe zbrazëtia e një tjetër gjuhe të drunjtë 

nuk i paraqitin dot si të paqëna. Për pasojë, detyrohet, aty nga fundi i viteve 

'80, të shembë kufijtë gjeopolitikë. 

23

* 

Jetojmë me bindjen e gabuar se sivëllezërit tanë më të kamur në parime e 

realitete demokratike na tolerojnë të paktën çdo muaj. Nga ana tjetër, na 

duhet të tolerojmë gjëra që tërmetojnë gjer edhe parimet morale që ata vetë i 

japin për firmosje. Lexojmë e ngremë në qiell autorë të rëndomtë, por tashmë 

të famshëm, dhe mbajmë ngujuar me shpërfilljen tonë gjeninj që s’kanë as 

me se të paguajnë qiranë dhe të cilët, rrethuar nga vipa, yllka me një gisht 

brekë e një thua tru, nga reklama, politofilë, grafomanë, turistë të të 

menduarit etj, duket sikur janë lindur më kot. Në fakt, gjuhët e qarkullimit të 

gjerë dhe shumica dërrmuese e autorëve që i përfaqësojnë, nuk bartin kaherë 

ndonjë kumt të denjë për vëmendjen tonë, ndonëse mbështeten prej një 

mekanizmi të fuqishëm buje. Mirpo është një dallim vigan mes qarkullimit të 

një kumti kulturor dhe shitjes së një kumti kulture e qytetërimi. Ka libra që 

qarkullojnë dhe libra që shiten. Libra që shpëlajnë tru dhe libra që lajnë 

mëkate. Ata që mbijetojnë përmes kulturës emërtohen konsumatorë kulture. 

Shumica e tyre i janë nënshtruar pa kushte materializmit dhe besojnë se nuk 

ka rëndësi kumti dhe thelbi i tij, por numuri i atyre që e marrin, e pranojnë, e 

tretin në qënie, e përcjellin më tej drejt binjakëve të vet shpirtërorë e 

mishtorë, duke e shndërruar luftën kulturore në një modë. Kjo shumicë, në të 

vërtetë nuk jeton, por gjallon e mbijeton (më saktë do të ishte: nënjeton), 

gjithnjë e më e njëtrajtësuar, duke pandehur se po toleron ca si shumë një 

pakicë poetësh të përmallur, të pafuqishëm, të pazot të përshtaten, viktima të 

një konservatorizmi të skajshëm, kur në realitet ndodh krejt e kundërta. 

Mbase tingëllon si teprim, por saherë nënkultura a shkultura kanë kaptuar një 

prag të caktuar, kanë sjellë luftra të përbindshme, ose nuk kanë lejuar 

ndërprerjen e tyre. 

Cultura autentică sau „despre toleranţă fără toleranţă” 

Chestiunea toleranţei în cultură a devenit esenţială în epoca numită 

postmodernă, când cultura trebuie să tolereaze aproape zilnic incultura. 

Niciodată bătălia dintre cultură şi incultură n-a fost atât de cruntă, dominată 

de neprevăzut şi de multă tristeţe. Poate pentru că actul culturii subînţelege 

identitate, irepetabil, inconfundabil, ambiţie supremă (ceea ce dăunează 

cumva solidarităţii civice) iar actul inculturii: satisfacţie măruntă, 

predominant materială, scopuri mediocre (ceea ce, în mod deloc paradoxal, 

ajută la crearea unor comunităţi mari şi puternice). 

Toleranţa nu este un fenomen recent în istoria umanităţii, dar numai în zilele 

noastre tinde să capete structura unei noi religii. În fond, ea reprezintă o 

24

mişcare atee, susţinută de principii exclusiv morale şi bazată pe compromis. 

Zeul ei principal este acceptarea cuiva aşa cum este, iar aceasta se poate 

traduce: neputinţa de a-l schimba şi de a nu-l accepta. Adversarul zeului 

toleranţei, cel puţin la nivel de limbaj mediatic, este fanatismul sau tendinţa 

deseori instinctivă de a-l perfecţiona pe celălalt cu sau fără consimţământul 

lui. În numele libertăţii considerată înnăscută, duhul toleranţei produce însă 

nenumărate acte de constrângere a libertăţii, deoarece omul este responsabil 

pentru orice dezechilibru al acestei lumi cu cât îşi asumă mai mult menţinerea 

echilibrului. 

Ipotetic vorbind, toleranţa a apărut odată cu uşa. În folclorul balcanic se pot 

găsi imagini idilice ale unei lumi în care casele n-aveau porţi şi nici uşi. 

Probabil n-aveau de ce. Suveranul centru al comunităţii şi al vieţii era centrul 

satului, agora bătrânilor. Exista înţelegere şi bun simţ, deoarece exista o 

împărţire acceptabilă a bunurilor materiale. Din clipa în care unul dintre 

membrii comunităţii a simţit că trebuie să ascundă ceva de ochii celorlalţi, a 

apărut uşa. E clar că uşa n-a apărut ca să ascundă sentimente sau să 

ocrotească intimităţi pe care, de altfel, nu se străduia să le profaneze nimeni. 

A se vedea în acest context ferestrele caselor din diferite zone balcanice: ele 

sunt prea joase, la două palme deasupra temeliilor, pentru că nimeni nu-şi 

arunca privirea înăuntru. 

Separarea oamenilor în clase s-a făcut, în primul rând, după cantitatea de 

bogăţie materială care a fost confundată cu Puterea. Aceasta a reîmpărţit 

spaţiul în accesibil şi inaccesibil. Nu oricine putea intra undeva, nu oricine 

putea ieşi de undeva, nu oricine putea fi stăpânul unui spaţiu anume. Cu 

timpul, spaţiul a luat forma şi structura celor ce-l dominau, aşa cum o 

închisoare, de pildă, materializează imaginaţia justiţiară a celui ce închide şi 

nu a celui ce este închis. Dar cunoaştem noi, oare, taina spaţiului, a 

proprietăţii asupra lui, a mişcărilor omului de la un spaţiu la altul?! Cât poate 

sta cineva într-un spaţiu şi de ce? Când poate intra undeva, cum, de ce? 

Întrebările devin spinoase când vine vorba de spaţii care ne sunt interzise. 

Unele de oameni, altele de Transcendent. Pentru a lărgi accesul, eşti obligat 

să plăteşti. Cu ce? O imensă tradiţie spirituală şi mistică ne transmite în mod 

cât se poate de deschis – că nu chiar oricine poate accesa mesajul – dar şi 

codificat, modalităţile prin care câştigăm acces în spaţii superioare. Dar cu 

cât mai mult înaintăm sufleteşte 2 , cu atât mai puţine drepturi avem în această 

2 

Vezi dialogul lui Anastasios Rakovalis cu marele nevoitor Paisie Aghioritul, Editura 

Evanghelismos, 2006. 

25 

*

lume. Drepturile sunt diferite. Iar lumea aceasta, în starea de acum, nu este 

tolerată de Dumnezeu, ci compătimită, milostivită. 

Un celebru dicton spune că Puterea se vede doar când este folosită prost. De 

aceea foarte mulţi oameni nu văd puterea dumnezeiască. Emigrarea puterii 

deţinute de oameni începe când ea devine prea vizibilă, arogantă, depăşind 

orice limită a moralei şi chiar a ridicolului. Atunci puterea trece de la cei care 

o deţineau până la proasta folosire, la ceilalţi, la supuşii a căror existenţă era 

doar tolerată, nu şi respectată, ca să nu vorbim de iubirea aproapelui. 

Decăderea unei puteri, trecerea de la o entitate la alta, se vede exact la 

creşterea toleranţei dintre părţi. Pentru că cineva tolerează doar când 

realizează că nu mai poate stăpâni ca odinioară. Încep astfel tratativele, 

compromisurile de genul: eu tolerez cutare persoană, comunitate, mişcare etc. 

şi cer în schimb (...) Fenomenul pare a fi exclusiv de natură politică, dar se 

regăseşte din plin şi în viaţa culturală. Bunul mers al acesteia presupune 

numeroase sacrificii, iar în vremea noastră: tăria unei adevărate schimnicii. 

Altfel, mesajul cultural se dizolvă, se altoieşte, absoarbe frânturi de pseudovalori, 

servindu-i inculturii. O veche parabolă orientală ilustrează cât se poate 

de clar întâmplarea. După îndelungate încercări de a cuceri o fortăreaţă, 

căpeteniile armatei trimit o delegaţie formată numai din intelectuali. La doar 

două săptămâni, porţile fortăreţei se deschid singure şi ocupanţii primesc 

invitaţii, ba chiar sunt rugaţi să intre, să ia ce-şi doresc, să conducă destinele 

fortăreţii! Incultura devastează spaţiul public nu prin reprezentanţii ei de 

seamă, ci tocmai prin slabii noştri reprezentanţi care-şi pierd răbdarea şi vor 

să fie răsplătiţi în natură pentru misiunea dusă mai mult în virtualitate şi 

dedicată timpului etern, nu cotidianului. Aceştia se tolerează între ei şi pe ei 

înşişi, pentru că nu sunt devotaţi mesajului cultural autentic, ci sacrifică 

mesajul unui viitor apropiat (citeşte: miop). 

Un alt chip a ceea ce poate produce aşa numita toleranţă în cultură se 

întrevede în legea nescrisă potrivit căreia cine nu dă drepturi culturale, va fi 

obligat să cedeze teritorii. Legătura drepturilor culturale cu teritoriile este la 

fel ca cea între text şi realitate descifrată prin text. Până la începutul 

Războiului Rece, spaţiile Europei, indiferent de dezvoltarea lor economică, 

aveau o evoluţie firească din punct de vedere cultural. Mari personalităţi 

născute şi formate în Balcani îndeplineau misiuni culturale remarcabile în 

Occident, unele adoptând chiar limbi de largă circulaţie, şi nimeni nu vedea 

26 

* 

*

aici o absorbţie rafinată de vitalitate, ci doar schimb de experienţă, înfrăţire, 

regăsire a rădăcinilor comune sau unire în cultură, ceea ce avea să uşureze 

unirea geopolitică. Războiul Rece a impus un îngheţ fără precedent, iar 

spaţiile mai îndestulate ale Bătrânului Continent au creat insule bine 

controlate de cultură – de fapt: insule părăsite în mila politicului – au restrâns 

spaţiul de circulaţie a mesajului cultural, ceea ce a dus la deformarea 

Adevărului. Confundând tradiţia culturală cu viaţa culturii (care zilnic nu 

trebuie să moară), Occidentul n-a făcut aproape nimic pentru schimbarea 

situaţiei, convins că duhul internaţionalismului proletar va mortifica cultura 

balcanică, fără a o atinge pe cea apuseană. Şi se vede astăzi stăpânit de o 

devitalizare fără precedent – pe care nici măcar birocraţia şi vidul unui nou 

limbaj de lemn n-o pot prezenta ca fiind ireală – şi a fost obligat, spre 

sfârşitul anilor '80, să destrame graniţele geopolitice. 

Trăim cu impresia greşită că semenii noştri înstăriţi în principii şi realităţi 

democratice ne tolerează cel puţin lunar. În schimb, trebuie să tolerăm lucruri 

ce zguduie chiar principiile morale care le înaintează la semnat. Cităm şi 

ridicăm în slăvi autori mediocri, dar celebri, şi ţinem izolaţi cu nepăsarea 

noastră genii ce nu-şi pot plăti întreţinerea şi care, înconjuraţi de starlete, 

vedete, reclame, politofili, turişti ai gândirii etc., par a se fi născut în zadar. 

De fapt, limbile de largă circulaţie şi majoritatea covârşitoare a autorilor ce le 

reprezintă nu mai au de mult vreun mesaj demn de atenţia noastră, deşi încă 

dispun de un mecanism puternic de mediatizare. Dar există o diferenţă uriaşă 

între a circula un mesaj şi a (se) vinde un mesaj de cultură şi civilizaţie. Sunt 

cărţi care circulă şi cărţi care se vând. Cărţi care spală creiere şi cărţi care 

spală păcate. Cei care supravieţuiesc prin cultură sunt denumiţi consumatori 

de cultură. Majoritatea lor s-a supus materialismului şi crede că nu mesajul 

contează, nu esenţa lui, ci numărul celor ce-l primesc, îl acceptă, îl 

asimilează, îl transmit înspre gemenii lor spirituali şi carnali, făcând din 

lăuntricul război cultural o modă. Această majoritate, de fapt, nu trăieşte, ci 

doar supravieţuieşte, din ce în ce mai uniformizată, convinsă că tolerează o 

minoritate de „poeţi” nostalgici, neputincioşi, inadaptabili, victime ale unui 

conservatorism extrem, pe când, în realitate se întâmplă tocmai invers. Şi 

sună straniu, poate, dar de câteori incultura a depăşit un anumit prag, a adus 

războaie devastatoare sau n-a permis încetarea lor. 

27 

*

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU 

RIDVAN DIBRA 

Libri në koma. Rroftë Facebook-u! 

(Cartea în coma. Trăiască Facebook!) 

- mbresa nga një përvojë e parë - 

Përvojat e para të një individi (shqiptimi i fjalëve të para, lodrat e para, 

sherret e zënkat e para, libri i parë i lexuar, shokët e miqtë e parë, puthja e 

parë, përvoja e parë seksuale, botimi i parë, tradhtia e parë, divorci i parë etj. 

etj.) është provuar se janë të rëndësishme, në mos vendimtare, në formimin 

dhe jetën e tij. Ndërsa në rastin e një shkrimtari, këto përvoja të para, në më 

të shumtën e rasteve, bëhen gurë themeli mbi të cilat ndërtohet ngrehina e tij 

letrare. 

Me këso arsyetimesh e bindjesh në kokë, vendosa t’i shtoj listës së përvojave 

të mia të para edhe një të re: atë të facebook-ut. Pasi kisha refuzuar për muaj 

e muaj me radhë ftesat e shumta në adresën time (shokë e miq, shkrimtarë e 

jo-shkrimtarë, të njohur e të panjohur), më ne fund u dorëzova: ftesës 

elektronike të poeteshës së re Dezdemonë B. për të qenë shok i saji iu 

përgjigja pozitivisht (OK). Më pas, duheshin kryer disa formalitete të thjeshta 

që unë, më në fund! të bëhesha anëtar me të drejta të plota i komunitetit 

qindra-milionësh me emrin fort tingëllues FACEBOOK. Si i mbarova adetet 

elektronike, natyrisht, kureshtja ime e parë do të ishte njohja me poeteshën e 

re Dezdemonë B. Profili (portreti) i saj më la pa mend: një biondinë e 

hatashme, si e dalë yrysh prej një reviste mode, më këqyrte plot joshje e 

provokim. Pa e marrë veten mirë nga turbullimi i çastit, erdhi edhe reagimi i 

saj i parë: 

“Hi Ridvan!” 

“Hi Dezdemonë”. 

“Mirë ke qenë?” 

“Mirë”. 

“Ke mirësinë të lexosh poezinë time të fundit?” 

“Jam i nderuar...” 

Pa e mbaruar mesazhin tim, ia mbërrin edhe vjersha e Dezdemonës: një 

vargëzim bajat dashurie e që nuk ka asgjë të përbashkët me portretin 

magjepsës të autores. Megjithatë, ia ngre lart (vjershën). Poetesha e re 

largohet e lumtur: si duket, nxiton t’i shpërndajë vargjet e saja tek të tjerë 

facebook-as. Thuajse jam i bindur se askush, qoftë ai dhe shkrimtari a kritiku 

28

më pedant, duke shijuar portretin e autores, nuk do të ketë kurajën ta shajë atë 

palo poezi... 

Sapo jam ndarë nga poetesha e bukur, kur në adresën time vijnë thuajse 

njëkohësisht dy ftesa: 

1. Dëshiron të bëhesh anëtar i grupit “Kundër hipokrizisë së Ismail 

Kadaresë”? 

2. Dëshiron të bëhesh anëtar i grupit “Ne mbrojmë vlerat e Ismail Kadaresë”? 

Kujtohem se kohët e fundit jam sharë e kritikuar thuajse njëkohësisht edhe si 

“mik” i Kadaresë, edhe si “armik” i tij, prandaj dhe i pranoj pa hezitim (OK) 

të dyja ftesat. 

Por befasitë në facebook nuk paskan të sosur! Ftesën e radhës ma dërgon 

Ridvan Dibra, domethënë vetja ime: “Dëshiron të jesh shok me Ridvan 

Dibrën?”. Thuajse pavetëdijshëm (ndjesë për mungesën e modestisë!), 

kujtohem sakaq për gjithë ata shembuj shkrimtarësh të shquar (Kafka, 

Pirandelo, Pesoa, Dostojevski, Prust, Borges, Apdajk, Forster dhe plot të 

tjerë), të cilët kanë pasur probleme me personalitetin e tyre të dy apo të 

shumëfishtë. 

“Hi Ridvan Dibra!” 

“Hi Ridvan Dibra!” 

“Je një shkrimtar koti”. 

“Jam”. 

“Cinik dhe i shtirur”. 

“Ndoshta...”. 

Alter egoja ime virtuale më shan e fyen sa mundet dhe mandej largohet (me 

siguri!) i kënaqur. Unë nuk kam nge t’i bluaj sharjet e fyerjet, sepse, 

ndërkohë, në adresën time kanë vërshuar me dhjetëra e dhjetëra ftesa “për 

shok e mik” (kurrë, në jetën time reale, nuk kam pasur kaq shumë shokë e 

miq): shkrimtarë të njohur ose jo, politikanë të majtë e të djathtë, lexues 

dashamirë ose e kundërta, analistë të pavarur e të angazhuar, gazetarë llojlloj, 

miq të fëmijërisë e emigrantë, femra të bukura si kukulla, kritikë e 

akademikë etj. etj.). I pranoj të gjithë (OK), derisa më nis dhimbja e kokës 

dhe vërej me tmerr se pasdrekja ime (e çmuar!) ka shkuar për lesh (siç 

shprehet një mik i imi shkrimtar): asnjë faqe libri e lexuar, asnjë rresht nga 

romani im i ri i shkruar... Dal nga aty (nuk e di pse, por kam përshtypjen se 

sapo kam dalë nga një kurth katakombesh e ku gëlojnë gjithfarësoj 

papastërtish) dhe betohem të mos futem më, thuajse i bindur se nuk do të 

mundem t’i rezistoj gjatë tundimit të kësaj Sirene Bashkëkohore me emrin 

joshës FACEBOOK. 

Në mbrëmje, deri vonë, bluaj në mendje lloj-lloj gjykimesh e interpretimesh 

rreth raporteve të Librit me fenomenet bashkëkohore, sidomos me 

29

Lartmadhërinë e Tij, Internetin. Qëndrimet janë të shumta e të larmishme, 

por në fund të fundit ata mund të organizohen në dy grupe të mëdha: 

1. Partizanët e tezës se “Libri i vërtetë (domethënë Letërsia) është në rrezik 

dhe se po humbet karakteri i tij elitar”. Mbrojtësit më të shumtë të kësaj teze 

duket se janë Shkrimtarët e vërtetë (domethënë ata që vuajnë për librin). 

2. Partizanët e tezës se “libri (domethënë gjithçka e shkruar dhe e bërë 

publike) po njeh një lulëzim të paparë dhe se institucioni i publikimit kurrë 

nuk ka qenë më demokratik sesa sot. Mbrojtësit më të shumtë të kësaj teze 

duket se janë kritikët dhe akademikët (domethënë ata që jetojnë me librin). 

Kokën e ndiej plumb nga dyshimet e dilemat. Aq më shumë kur në ditët e 

sodit, në të ashtuquajturën epokë postmoderne, të vërtetat (herë-herë të 

dukshme si drita e diellit) bëhen relative dhe të krijohet bindja se gjithkush ka 

të drejtë. 

Të nesërmen, duke ruajtur dyshimet e natës së kaluar, i shmangem programit 

mësimor dhe u flas studentëve të mi për mrekullinë me emrin facebook. Në 

fund të orës, veçoj dhjetë studentë (më të mirët!) dhe u bëj një pyetje të 

thjeshtë: “Sa prej tyre janë anëtarë të bibliotekës së universitetit dhe sa 

anëtarë të facebook-ut?” Përgjigja nuk më befason dhe aq: dy prej tyre janë 

regjistruar në Bibliotekë, tetë në Facebook. 

Nuk më mbetet gjë tjetër veçse, i tërhequr mënjanë, t’ia pohoj vetes me 

gjysmë zëri: 

LIBRI NE KOMA. RROFTE FACEBOOK-U! 

Kaq. 

30

CLIO 

KOPI KYÇYKU 

Kultura në kontekstin e globalizimit 

(Cultura în contextul globalizării) 

Dihet tashmë se globalizimi është procesi i zgjerimit, i thellimit dhe i 

përshpejtimit të ndërlidhjeve në shkallë botërore, jo vetëm në lëmin 

ekonomik, por edhe në atë shoqëror, politik, teknologjik e kulturor. Në 

kuadrin e marketingut global strategjia e firmave synon të promovojë marka 

universale, me ç’rast kultura e publicitetit bëhet një industri e vërtetë. Nga 

kjo pikë vështrimi, globalizimi përbën një dukuri që ka të bëjë me 

qarkullimin e informacioneve e të ideve, pra me diçka jashtë fakteve 

kulturore të mirëfillta. Hulumtimet shkencore kanë vërtetuar zanafillën e 

përbashkët të të gjitha qytetërimeve, të cilët, gjatë shekujve, janë çapitur në 

mënyra e trajta nga më të ndryshmet. Ky pohim mund të qëndrojë në themel 

të konceptit të ekzistencës së një bashkësie njerëzore të vetme, ndërsa 

kapërcimi i kufijve në hapësirë dhe në kohë nga ana e kombeve dhe e 

sistemeve ekonomike, çon drejt globalizimit kulturor. Një sërë zhvillimesh të 

sotme sjellin argumente në mbështetje të idesë se në themel të procesit të 

globalizimit qëndron pikërisht kultura. 

Falë teknologjisë së informacionit njerëzit hyjnë në marrëdhënie me një larmi 

normash dhe vlerash kulturore, të cilat, me kalimin e kohës, përftojnë një 

sjellje, një qëndrim global. Por globalizimi, në parim nuk duhet t’u 

kundërvihet traditave dhe vlerave kulturore të një kombi. Madje ai lipset të 

ngjizë e të përhapë një kulturë të shumëpërmasore në pejzazhin e traditave 

kulturore kombëtare. Televizioni, radioja, „udhëtimi” elektronik virtual, 

interneti apo mësimdhënia e hapur në largësi, pa praninë fizike të 

mësimdhënësit, janë forma të globalizimit kulturor. Faktorin përcaktues të 

ndryshimeve në të ardhmen e përbën ecuria e teknologjive informacionale 

dhe digjitale, të cilat e ndryshojnë mjedisin rrethues dhe kufijtë institucionalë 

klasikë, përfshi ata kulturorë. Vlen të theksojmë se, në fund të fundit, e 

rëndësishme nuk është kultura në vetvete, por një cilësi e re e inteligjencës, 

për të cilën kultura mund të shërbejë si themelvënëse. 

Një rol krejt të veçantë në fushën e kulturës ka aspekti etnik etnik i procesit të 

globalizimit, që parakupton mbartjen e vlerave të ndryshme kulturore 

kombëtare nga njëra anë në anën tjetër të globit. Bashkësi të fuqishme të 

popujve evropianë i gjejmë në kontinente të tjerë të globit dhe anasjelltas - 

31

ashkësi të Lindjes së Largët, apo të zonave të tjera, i hasim në vendet 

evropiane. Secila nga këto bashkësi ruan specifikën e vet kulturore. Në 

procesin e ndërlikuar të globalizimit, çështja e ruajtjes së identitetit kulturor 

përshfaq dy pamje: nga njëra anë ekziston rreziku i homogjenizimit kulturor, 

çka do të thotë që bota mund të kishte një formë të vetme kulture, ndërsa nga 

ana tjetër një rrezik akut i shpërbërjes kulturore dhe psikologjike, si për 

individët, ashtu edhe për shoqërinë në tërësi. Të dy këta rreziqe janë të 

gërshetuar mes tyre. 

Sipas përkufizimit që jep Anthony McGrew, globalizimi është një 

intensifikim i ndërlidhjes, një përhapje pa sforcim e të gjitha besimeve, 

vlerave, mallrave, përtej kufijve territorialë të çdo shteti. Kësisoj globalizimi 

çon drejt "tkurrjes" së nocionit të hapësirës e të kohës; distancat zvogëlohen, 

bota bëhet më "e ngushtë", si një fshat global (Global Village - sintagmë e 

famshme e Marshall McLuhan-it). Por edhe nëse ekziston një afëri e caktuar 

e kulturave (falë zhvillimit teknologjik), ato janë ende të ndara për shkak të 

specifikave përkatëse. Në të vërtetë globalizimi synon ta mpakë një gjë të 

tillë, duke mundësuar që në të gjitha kulturat të shfaqen "shënjat" e konsumit, 

duke bërë që, edhe në këtë aspekt, çdo vend të ngjajë, më shumë a më pak, 

me tjetrin. 

Sa i takon përmasës kulturore të një shoqërie, kjo është e vështirë të 

përcaktohet sidoqë ka disa veçori: 

a. Kultura mund të këqyret si sferë e ekzistencës, në të cilën njerëzit 

ndërtojnë domethënien e praktikave me ndihmën e simboleve; 

b. Është një mënyrë, me të cilën njerëzit i japin një kuptim jetës falë 

komunikimit ndërmjet tyre; 

c. Qëllimi i kulturës është, gjithashtu, t’i japë një kuptim jetës; 

d. Kultura mund të shihet edhe si «territori» i domethënieve nga 

këndvështrimi ekzistencial; 

e. Si përfundim, kultura përmbyll krejt larminë e praktikave të përditshme, 

duke frytuar vetë ekzistencën njerëzore. 

Në periudhën e globalizimit, përmasa kulturore jo rrallë ngatërrohet me 

kulturën mediatike, pra me atë të teknologjive audio-vizuale dhe të 

komunikimit, me anën e të cilave përcillen shfaqjet kulturore. Me «kulturë 

mediatike» kuptojmë tjetërsimin përmes konsumizmit, një demokratizim i 

konsumit, por edhe një "mediokrizim" i tij. Në epokën tonë të internetit e të 

televizionit, kultura bëhet relative: na thuhet çfarë dhe ku të shohim, çfarë të 

lexojmë e të dëgjojmë. Njëherazi me kulturën masive, sikurse ve në dukje 

Edgar Morin, nxjerr krye një «kolonizim» i dytë. Një kulturë e tillë synon 

«gërryerjen» e kulturave të tjera, deri në zëvendësimin e tyre. Kështu kultura 

masive bëhet kultura e parë universale në historinë e njerëzimit. Bota e 

sotme, siç tërheq vëmendjen Samuel Huntington, - autori i bestseller-it The 

32

Clash of Civilizations, - po shkon drejt pluriqytetërimit, duke fshehur 

«përthyerje» të pashmangshme. Kultura e mediave na përshfaqet si një 

"agjent" i globalizimit për shkak të universalizimit të zbavitje-argëtimit, 

mbivlerësimit të këtij të fundit, duke çuar, gati pashmangshëm, në një gjendje 

varësie. Sikurse ka theksuar hulumtesi rumun Adrian Rakieru, «kultura cocacola 

i josh turmat dhe shkakton shqetësimin e kulturave të vogla. Globalizimi 

përjashton mbylljet kulturore dhe ekonomike». Më tej, ai shton se 

«Rrezikojmë që, në vend të një qytetërimi të diversitetit, të përfshihemi në një 

qytetërim të vetëm – të zbavitje-argëtimit». Kështu, pra, masmedia 

përfaqëson vetëm një pjesë të procesit nëpërmjet të cilit përshfaqet ndërtimi i 

kuptimeve simbolike, duke qënë njëra nga trajtat e shprehjes së globalizimit 

nga pikëpamja kulturore. Në librin e J. Tomlinson, “Globalizim dhe kulturë”, 

hasim pohimin sipas të cilit kultura do të përfaqësonte aspektin thelbësisht të 

pavarur të procesit të ndërlidhjes së shumëfishtë. Po ashtu, simbolet 

kulturore mund të përftohen gjithkund, kurdoherë, përderisa nuk ekzistojnë 

kufizime që lidhen me prodhimin apo riprodhimin e tyre. Në këtë kuptim, në 

sajë të marrëdhënieve dhe trajtave të saj, kultura është globalizuese. Bota i 

ngjan një tregu të pamatë mallrash. Veprimet e individëve përcaktojnë vetë 

kulturën së cilës ata i përkasin, duke arritur të kenë rrjedhoja globale. 

Globalizimi është me rëndësi të veçantë për kulturën. Ai bën të mundur që 

«negocijimi i përvojës kulturore të mbërrijë në qëndrën e strategjive të 

ndërhyrjes në fusha të tjera ndërlidhjeje: politike, ekologjike, ose 

ekonomike». Si rrjedhojë, me anë të globalizimit kultura fiton peshë në të 

gjitha fushat e mësipërme. Sociologu Anthony Smith e paraqit kulturën 

globale si diçka artificiale, të patrajtë. Sipas tij, kultura në fjalë, në fund të 

fundit, është një kulturë e sajuar, e stisur, ahistorike. Por jo vetëm kultura 

globale është sajesë, por edhe kultura kombëtare. Veçse, në dallim nga e 

dyta, kultura globale nuk është specifike, as e përcaktuar në kohë dhe në 

shprehësi. Lidhur me pohimin e Smithit, sipas të cilit një kulturë kombëtare 

është ngrehina e disa mendjeve të mençura dhe përbëhet nga tradita të 

shpikura, duhet përmendur fakti që, - pa e vrarë mendjen shumë, - mund të 

ndërtohet edhe një identitet i rremë - parazit në shpinë të ndjenjës së 

identitetit të një kulture. Një gjë e tillë ka ndodhur edhe në rastin e 

komunizmit, kur “vlera” dhe “ide të reja” ua zunë vendin vlerave të 

Shqipërisë së përhershme. Mund të flitet, gjithashtu, për një "imperializëm 

kulturor", të barasvlershëm me atë të një kulture globale. Ky vizion ka 

pikënisje faktin që kultura të caktuara, - le t’i quajmë të mëdha, mbizotëruese, 

- priren të lenë "pa frymë" kultura të tjera më të prekshme. Sidoqoftë, 

megjithëse është përqafuar nga disa kritikues të kapitalizmit, një teori e tillë 

nuk mund të ketë taban në praktikë, ngaqë lëvizja mes sferës kulturore dhe 

asaj gjeografike dikton ndryshime, shndërrime. Arsyeja është se globalizimi 

33

ka si tipar veçorizues kryesor lehtësimin e qarkullimit të informacioneve dhe 

nuk janë të pakët ata që shohin tek ai një proces të mbisundimit të të dobtëve 

nga ana e korporatave të rëndësishme të botës. Gjithsesi, globalizimi nuk ka 

karakter homogjenizues; përkundrazi, çon në diferencime të hapësirës 

globale. 

Në librin e autores rumune Ekaterina Kokora me titull “Globalizim dhe 

menaxhim” ndeshim grupfjalët Think global, act local. Vetëkuptohet prirja e 

filialeve të kompanive të mëdha prodhuese për ta përdorur dhe për ta 

eksportuar më tej në shkallë planetare fuqinë puntore të pranishme në vendin 

pritës. Mund të themi se e njëjta ndodh edhe në rastin e kulturës, sidomos në 

kinematografi - art i cili nuk kërkon meditime të thella dhe kohë të kulluar 

psikologjike për të tejçuar kumtet dhe gjerdanët me simbole. Një shëmbull 

domethënës është seria e filmave me Harry Potter-in, ku regjisorët, aktorët, 

skenografët e kombësive dhe feve të ndryshme kanë bashkëpunuar për të 

jetësuar një projekt që ka themeluar tashmë një armatë fansash të 

përkushtuar, jo rrallë fanatikë, anembanë globit. Duhet thënë se në librin nga 

buron seria e lartpërmendur shtjellohen disa veçori të globalizimit, si: 

1. ka teknologjitë e veta - kompjuterizimin, komunikimin me satelit, 

internetin; 

2. ka modelin e vet demografik - përshpejtimin e ndjeshëm të zhvendosjes së 

njerëzve të mjedisit rural; 

3. ka strukturën e vet të pushtetit, në kuadër të të cilit sistemi i globalizimit 

ndërtohet mbi tri baraspesha forcash - a. baraspesha tradicionale ndërmjet 

shteteve kombëtare; b. baraspesha ndërmjet shteteve kombëtare dhe tregjeve 

globale; c. baraspesha ndërmjet individit dhe shteteve kombëtare. 

Globalizimi mund ta ruajë bashkekzistencën paqësore midis kulturave vetëm 

në kontekstin e pikënisjes nga specifika e "industrive kulturore" për të 

mbrojtur lirinë e informimit dhe për të shmangur përqëndrimin e kulturës 

vetëm në duart e një elite. Gjithashtu shkencat shoqërore lipset “të studiojnë 

identitetin e ri kulturor ashtu siç shfaqet në botën e çkolonizimit, e 

globalizimit ekonomik”. Për rrjedhojë, "komercializimi i lirë" i kulturës 

hëpërhë duket një veprim fisnik, përmes të cilit çdo qytetar i globit mund të 

përfitojë nga qarkullimi i lirë i ideve, i fjalëve, i pamjeve, duke nxitur njëlloj 

vendet e pasura e të varfra ta përhapin e ta bëjnë të njohur kulturën e tyre. 

Nga ballafaqimi i opinioneve të ndryshme, pro dhe kundër, mund të dilet në 

përfundimin se globalizimi krijon vetëdijen e larmisë, fuqizon demokracinë 

dhe e bën individin të aftë të zgjedhë midis shumë variantesh të mundshme. 

Gjithashtu, ky individ mund të vetëmbrohet kundër manipulimit, sepse ka 

mundësi ta qëmtojë e ta zbulojë atë. Globalizimi ka rol të veçantë për të 

shkurtuar dhe «asgjësuar» distancat dhe hapësirat që i ndajnë kulturat. Bota 

po bëhet një vend i vetëm, ndërsa ne jemi të gjithë "fqinjë". 

34

Jezus, që nuk e more penën në dorë 

nuk u përkule mbi fletën e bardhë 

nuk shkrove Ungjij 

pse nuk shkruhet ashtu siç flitet 

nuk shkruhet siç dashurohet 

nuk shkruhet siç vuhet 

nuk shkruhet siç heshtet 

shkruhet pak – ashtu si nuk është. 

PARNASSÓS 

JAN TWARDOWSKI 

(1915-2006) 

Shkrimi 

TUDOR ARGHEZI 

(1880-1967) 

Asnjëherë vjeshta... 

Asnjëherë vjeshta m’e bukur s'ka qënë, 

Si për shpirtin tonë, që vdekjen s'e njeh, 

Shtrojë faqezbehtë - dheu mëndafsh-hënë, 

Drurët sikur grinden me të hirtat re. 

Grumbull rrinë shtëpitë, njëlloj si bucela, 

Vera është trashur në fundin thjesht baltë, 

Jam në breg të kaltër të lumit me vela, 

Nga ku kemi pirë arin porsi mjaltë. 

Zogjtë e zinj po ngjiten tej në perëndim, 

Si një gjethe e ligur e të shenjtit bli, 

Shkoqin, tek përshkundin lart, në fluturim, 

Krahët frymëmarrës në aq kaltërsi. 

Cili do të qahet, cili do të qajë, 

Vjen për t'i vënë veshin ngasjes gjë a gjëzë, 

Plepat - sy drejt qiellit, ndezin një flaknajë, 

35

Hija e tyre hijen e gropos në rrëzë. 

Mes dy netësh 

Në dhomë e ngula vrrullshëm lopatën e mprehtë, 

Përjashta frynte era dhe shiu ish i shpejtë. 

Gërmova në krejt dhomën, jo pak, në thellësi. 

Përjashta frynte erë. Përjashta binte shi. 

E hodha nga dritarja, nga gropa dhenë e zi. 

I zi ishte vërtet, e kaltër perdja e tij. 

U ngrit deng gjer në xham, u ngrit dheu lirisht. 

Sa bota ngjiti majën, në majë qante një Krisht. 

Gërmo, gërmo, u thye sakaq lopata e shkretë, 

Në kockat si prej guri të Tij, të Atit vetë. 

U ktheva nëpër kohra, u ktheva në pikënisje, 

Në dhomën krejt të zbrazët, mërzitse, në vithisje. 

Dhe desha atëçast të ngjitem gjer në majë, 

Një yll në qiej endej. Ish vonë në qiellin pllajë. 

Sapo kishe ikur 

Sapo kishe ikur. Të shkoje të luta. 

Me sy po të ndiqja, ndaj shtigjesh u futa, 

Gjer humbe larg, tutje, tërfilit me erë, 

S'i ktheve më sytë nga pas asnjëherë! 

Një shenjë do jepja kur tej ikje ti, 

Po ç'është shenja-hije në aq largësi? 

Ah, desha të ikje, por edhe të rrije. 

Mendimin e dytë, me ç'duket, s'ma dije. 

S'të ndali për fat, jo, mendimi pa zë. 

Përse ike, vallë? Po pse të rrish më? 

36

LEO BUTNARU 

Shkelja e proverbit 

Jo vetëm me mend 

por edhe i bërtita me sa pata në kokë: 

"Bajgë, krimb, tutkun!"- kështu 

e shava atë xhelat të pagdhendur 

që shkeli thelbin e patundshëm të proverbit 

"Koka e falur nuk pritet", 

kur ai preu një kokë të falur, 

madje tepër, tepër të falur... 

"I metë, budalla, - i klitha - 

ç'pate që shkele traditën etike 

të popullit tonë 

duke shpërfillur një nga proverbat 

kombëtare?!" 

Dhe si mendoni që m'u përgjegj xhelati? Se 

"në hapësirë jetohet 

në kohë vdiset 

dhe kurrsesi nuk është e mundur ta përmbysësh 

këtë raport- domethënë 

rokada është e përjashtuar dhe pra 

e pashpëtueshme nga mbreti 

në lojën e jetës që mund të ishte 

një spektakël i shenjtë 

apo vetëm diçka absolutisht e rastit 

dhe thjesht vulgare", më tha 

proverbshkelësi 

duke mos ngjarë aspak me një të metë, përkundrazi- 

dëshmoi se ishte një xhelat tepër i kulturuar. 

... Dhe gjetën në zemër 

thellë 

dy flatra të mëdha 

të palosura... 

Operacion në zemër 

37

Që prapa gardhit 

Përmbi gardhin e Parajsës së humbur 

të poshtëruarit thonë lutjen me zë të lartë 

që nuk honepset nga Providenca: 

Na rivllazëro, o Zot, neve 

të çvllazëruarit 

që kemi kafshuar në zemër 

si mollën 

e sherrit... 

TRAIAN T. COŞOVEI 

(1954) 

Mjeshtrat e durimit 

Ah, fëmijëria ime i ka parë mjeshtrat e durimit 

duke ngrohur duart në flakën e vajzës me shkrepse 

dhe vetminë më të pacipë 

si e shkruante emrin në mure 

me një thikë në trajtë peshku. 

Dikush duhet të vijë në zemrën e gurit - thosha. 

Dikush duhet ta lustrojë gjakun si armën 

dhe dikush me një gërshërë argjendi 

ta qethë gardhin e gjallë të dashurisë. 

Vetëm shënja në xham, amerika të zbuluara në 

bëlbëzimin e dëborës - vetëm dridhja e gishtave mbi 

shkëlqimin verbues të dëborës. 

Shurupi i vdekjes sate ngulte në dritare hekura prej dhëmbësh gorille 

dhe dikush që duhej të vinte 

të lexonte në gjelbërimin e gjethes diçka për të qënë, 

në qafën e gjirafës - dikush që duhej të më dëgjonte 

në qetësinë më shurdhuese. 

Ndofta pikërisht ti, që thurr shalle për të varfrit, 

ndofta trupat e të dashuruarve që thurrin një frazë; 

ndofta brilantina me të cilën marrëzia e shtron flokun, 

ndofta ti, që dëgjon pincën e erës 

38

që shkul nga çatitë vetulla e zëra,- 

ti, që më rrëfen mbi tavolinë syzet e të verbrit të madh të pulave; 

ti, që më pret nga letra e gazetës 

puthje të ëmbla në një botë të çuditshme. 

Pleqëritë e një djaloshi të urtë 

Edhe unë dikur kam qënë një djalosh i prapë. 

Kam filmuar, kam pirë, kam qëlluar në xhame prej gjaku 

me zemra të sfilitura, prej guri. 

Kam mbajtur nëpër gojë kofshët e vajzave të lagjes - 

U kam ngritur hallka pëllumbave, hallka të rënda prej hekuri 

fjalëve dhe bukurive, 

Kam pasur paturpësinë të dëgjoj gjer në fund 

rrëfimin e një mijë e një jetëve. 

Pronaren plakë jo unë e shtyva nëpër shkallë. 

Në pasqyrën e ashensorit jo unë shkrova një fjalë tepër të vockël. 

Mund të kisha pasur një zemër të madhe. Mund të kisha pasur 

një gjak xhuxh. 

Me grushta kam nxjerrë vetëm grumbuj monedhash 

në telefonat publikë. 

E kam lyer trupin me zëra, frymëmarrje, buzëqeshje të dyshimta 

të ardhura nga net dhe mjegull, nga humnera, nga gremina... 

Kam qënë fëmijë i prapë. 

Gishtat e mi kanë prekur diçka të paqartë, ndërmjet sëpatës dhe xhelatit, 

flokët e mi të verdhë kanë ëndërruar edhe flutura e piramida - 

të thithin parfume nga Trinidadi, kurora dhe gjerdane. 

Duart i kam djegur në mirazhin e viseve të nxehta. 

Duke bredhur nëpër botë, kam qënë fëmijë i keq dhe leshverdhë 

i shpresës për të qënë, i dëshpërimit që pata qënë. 

I harruar nga të gjithë, në papafingon e një buzëqeshjeje mësova 

përmendësh rrëfenjën e një mijë e një netëve. 

39 

(Shqipërime nga Kopi Kyçyku)

ANDI KOSTA 

1 Vers pentru sine-mi 

(Një varg për veten) 

Poet şi traducător născut la Pogradec în anul 1975, absolvent al Universităţii 

“Aleksandër Xhuvani” din Elbasan, Albania, secţia engleză, Andi Kosta scrie 

în limbile albaneză şi engleză şi a publicat volumele “Unde mi te-ai topit ca 

un fulg” (Pogradec, 2000) şi “Între umbră-lumină” (Pogradec, 2005). 

Poemele ce urmează fac parte din cel de-al treilea volum al autorului. 

lacrimi 

(lotë) 

totul pentru câteva lacrimi 

totul pentru câteva lacrimi sărate 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate-ntr-o noapte de toamnă 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate-ntr-o noapte de toamnă-n 

parc 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate-ntr-o noapte de toamnă-n 

parc 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate-ntr-o noapte de toamnă 

totul pentru câteva lacrimi sărate nevinovat vărsate 

totul pentru câteva lacrimi sărate 

totul pentru câteva lacrimi 

ameţeală 

(marramendje) 

... robe împinse pe asfalt 

capricii de dame undeva-n centrul trotuarului 

robe de data asta pline cu rămăşiţe 

un umăr de carne sângerează spânzurată de-un cârlig 

robe vlăguite dincolo de ritual 

stare de leşin între umbă-lumină 

ameţite robele se rostogolesc în pivniţă... 

... pârâul scuzelor secat 

scuză 

(ndjesë) 

40

pe fund aşezat noroiul scuzei... 

... la fix 

şi un sfert 

şi jumăatete 

fără un sfert 

fix... 

simţuri 

... şina dreaptă-ntinsă pe orizont 

fosă-n topire 

îmbrăcat în haine de controlor 

îi tai un bilet rutinei... 

elogiu 

(elozh) 

încolăcit 

(kruspull) 

... încolăcit 

micuţă canapeaua unde zace trupul meu 

din pânză de păianjen făcut 

închid ochii 

vreau odihnă 

tâmplele-mi bat nebuneşte 

(o pânză ruptă) 

sunt ispitit cumva las fără a gusta 

oricât de amarul leac 

amăgirile ocolesc 

prea mică-i canapeaua... 

sub sine 

(nën vete...) 

braţe-legate 

picioare-legate 

ating duşumeaua sinelui 

deasupra – straturi întunecate de apă 

jos – pietre neşlefuite 

din nefericire niciun submarin 

nu bate calea asta 

41

sinele meu – nemilos 

mă-nec în mine însumi... 

halucinaţie intertextuală 

(halucinacion intertekstual) 

... mă plimb nostalgic prin colţurile Curţii 

aici locuia cândva un marchiz 

mai încolo un conte 

doi duci unul lângă altul 

regele cu fiii mai spre dreapta 

bufonii fără-ndoială-n palat 

Albă-ca-Zăpada şi Cenuşăreasa temporar într-o cămăruţă 

piticii – foarte aproape 

Goriot locuia vizavi de conte 

Twist şi Kopperfield împărţeau acelaşi pat 

Sala Artelor – tot în stânga Muzeului 

Ascunsă-n boscheţi căsuţa nefericitei Dhoqina... 

coşmar 

(makth) 

... aici un ciocan 

acolo –un pumn de ciment 

cuiele, în sfârşit, au atins osul 

preţ de săptămâni şi devin prefabricat 

pe schelă acelaşi zidar nemilos 

aceeaşi mistrie plină de beton... 

mă desfac 

(zhbëhem) 

... mă fac 

mă desfac 

pahar 

apoi farfurie 

pe buze – rujul unei dame 

pe piept – furculiţa unui flămând 

scârbos mirosul (al nu ştiu câtelea) cotlet 

groaznic lavajul de după mâncare 

penibilă servirea imediat după ştergere 

aceeaşi mână 

acelaşi miros 

42

aceleaşi mestecare 

mă descompun 

mă recompun 

zişinopate – noapteşizi... 

urmă-rit 

(gjurmuar) 

... urmă-rit 

ajung în semiîntunericul drag aproape fără suflare 

pe trup – hainele rupte 

pe alocuri sângele roşeşte cămaşa 

chinuit mă arunc în baltă... 

potecă 

(monopat..) 

linia mea – fără cap, fără coadă 

pe rana uscată puţină pudră expirată 

umbletul mă vlăguieşte 

m-a făcut să sufăr înţepătura scorpionului 

pe zid – o inscripţie jignitoare 

linia mea – ameţită 

o linie verticală neaşteptată 

deocamdată: linia mea ruptă-n două 

la mijloc: o prăpastie... 

pribeag 

(ikanak) 

... pribeag 

ultimul mesaj de rostit – evadarea 

un pumn de căsuţe cocoşate 

fărâme de beton în hol 

în zadar mă ameninţ pe mine 

venele, nodurile-s amorţite 

pe fugă... 

43 

©Andi Kosta

PËR TË QESHUR e PËR TË QARË 

DE RÂS şi DE PLÂNS 

EUGEN IONESCO 

0.002% 

“Zoti Jean Larinotte, një mendimtar i ri frëng, ka hartuar në librin e tij 

De la méchanceté avant toute chose (Ligësia para së gjithash), një 

statistikë vegimtare. Ai ka vënë re se, nga librat letrarë që dalin çdo vit 

nga shtypi, në letërsinë botërore, 80% janë dukshëm e përgjithësisht të 

këqinj, 10% pëlqehen edhe pas dy vjetësh, 6% - pas gjashtë vjetësh, 

2% - pas dhjetë vjetësh. 0,2% pëlqehen edhe pas njëzet vjetësh dhe, 

bash kështu, vetëm 0,002% pëlqehen pas njëqind vjetësh”. 

(Identiteti i të kundërtave. 

Studim pë romanin Maytrei të Mirçea Eliade-s) 

ADHURIM LAKO 

Jurnal pentru bătrâneţe 

(Ditar për pleqëri) 

Îi las jurnalul acesta prietenului meu Edi Rama care, de departe şi de aproape, mi-a 

stat şi nu mi-a stat alături în zilele ciudate ale acestei vieţi obişnuite 

Miercuri, 03. 06. 1939 

M-am hotărât să ţin jurnal. De ce nu? Când voi îmbătrâni (dacă voi izbuti 

vreodată) chiar dacă m-ar fi părăsit memoria, voi avea cu ce să mă ocup. 

Cu câteva zile în urmă, m-am întors din Italia unde am absolvit Facultatea de 

Drept, cu note excelente. Cu acea ocazie, ieri ne-a primit Alteţa Sa Regală, 

regele. La întrunire, am participat împreună cu un grup de prieteni, studenţi 

proapăt întorşi din străinătate. Fusese organizată o cină măreaţă. Se adunase 

tot caimacul ţării mele. 

M-am îngrăşat enorm. Trebuie să fi prins suta, de kile. 

44

Am destule planuri de viitor, dar nu ştiu de unde să încep.. Om vedea… 

Marţi, 07. Aprilie 1943 

Sunt la Londra, în vacanţă. Azi împlinesc 25 de ani. Şi ce dacă? Am uitat 

complet, în toţi aceşti ani, să scriu câte ceva în jurnal. 

Joi, 07. Aprilie 1953 

Ce repede au alunecat anii! S-a făcut un an de când am fost numit Ministru al 

justiţiei şi treburile nu mi se par chiar în regulă. Am o presimţire nu prea 

plăcută. Cu ocazia împlinirii vârstei de 35 de ani, am invitat azi, la cină, la 

Hotel Dajti, o sumedenie de prieteni şi simpatizanţi. N-a fost rău. Tovarăşul 

X s-a pilit, a început să vorbească şi ne-a incomodat pe toţi. 

M-am cântărit, 98 kg. 

Miercuri, 07. Aprilie 1973 

Trece miezul nopţii. Cu toţii dorm. O, Doamne, câţi şobolani! Nu ştiu cum 

mi-am adus aminte că-ntr-o zi am început un soi de jurnal. Şi fiindcă am scris 

câte ceva zic să-l continui. Stau de 14 ani închis, aici, la închisoarea din 

Burrel, sub acuzaţia duşman cumplit al omenirii. O grămadă de oameni, 

întâmplări, înjurături, plângeri. Părul meu aleargă spre cenuşiu. După masă, 

cu ajutorul Părintelui Joachim, am pregătit un griş cu lapte, cică pentru a-mi 

serba cea de a 55-a aniversare. 

Duminică, 01. Mai 1974 

Oraşul plezneşte de căldură. Nici azi, când e zi liberă, nu ne-au lăsat în pace. 

Se spune că va fi o defilare măreaţă, în centru. Corespunde ziua clasei 

muncitoare cu serbarea a 30 de ani de la eliberarea patriei! Au trecut 5 

săptămâni de când am ieşit din puşcărie. Am început să lucrez în construcţii. 

Uite, aşa se duc zilele, umplute cu beton, cărămizi şi gunoaie. Dar iubitele, 

oare, unde mi-s? Pe unele le-am părăsit, altele m-au părăsit! 

Miercuri, 07 Aprilie 1983 

Doamne! Cu toţii mă părăsesc, încetul cu încetul. Cum pot fi eu calificat 

acum? Bătrân sau bărbat?! S-au făcut nouă ani de când m-au băgat din nou la 

acest zdup blestemat, de data asta sub acuzaţia: irecuperabil. Nu mi se 

dezlipesc zilele astea de naştere. Azi am împlinit 65 de ani. Sunt mort după o 

amantă. Miliţianul Frrok mi-a dat un pic de marmeladă. 

45

Sâmbătă. Aprilie 1985 

Azi am completat actele pentru a ieşi la pensie. Târfa aia din cartier nu era 

chiar rea. Tot azi s-a prăpădit conducătorul partidului. Tot azi am descoperit 

că m-au părăsit şi urechile, şi ochii. În sfârşit, m-am eliberat de toate. Şi casa 

mi-au luat-o. Şi oamenii, până la ultimul, mi-au murit. 

Duminică, 07 aprilie 1988 

De câteva luni m-au aruncat aici, la balamuc, în periferia oraşului. În mod 

straniu, azi împlinesc iar 70 de ani. Pentru că mă simt încă tânăr, înnebunit 

după femei! Sunt la ultimul etaj al unei clădiri cu tencuiala căzută. M-au legat 

de un pat de fier cu tot soiul de curele. O tânără infermieră, bruneţică, cu ochi 

strălucitori, m-a hrănit cu o farfurie de iaurt în plus, iar eu, ca un vechi 

zăpăcit, am muşcat-o de sânul stâng. 

Luni, decembrie 1990 

A început o mare mişcare aici pe la noi, pe care o numesc democratică. Într-o 

zi m-au invitat nişte cunoştinţe să ţin o cuvântare, undeva prin piaţă. Am, 

vorbit… şi am vorbit. M-au aplaudat, m-au luat în braţe, m-au aruncat în sus 

până era să-mi cadă inelele din şira spinării. În timpul săriturilor, ochii mi-au 

prins o blonduţă voluptuoasă care-şi flutura focoasă mâinile şi corpul înspre 

mine. Ah!, să-mi faci mama, mi-am zis, îţi arăt eu ţie visele! 

Miercuri, 07 Aprilie 1993 

Tocmai azi, când am împlinit 75 de ani, m-au ales preşedinte al tuturor celor 

persecutaţi din ţara mea. Mi-am ales o secretară, o roşcată tăcută care, maicămăiculiţa-mea!, 

mi-a făcut un tur prin cercurile iadului lui Dante Aligheri, la 

un motel, acolo, la ieşirea din oraş. Simt: viitorul a început să mă linguşeze. 

Marţi, 07 Aprilie 1998 

Acesta este al patrulea an de când am fost ales preşedinte al ţării mele. Vai, 

câte lucruri bune şi rele s-au făcut! 

M-am operat la ochi, le-am scos perdelele, şi acum văd mai bine decât 

bufniţa. La fel urechile, şi nu-mi scapă nici un sunet, oricât de uşor sau 

îndepărtat ar fi. 

Cea de-a 80-e aniversare m-a găsit la Washington, unde suntem invitaţi 

câţiva şefi de state, ca să-i declarăm război războiului şi pace păcii. Ieri, la 

Pentagon, pe când vorbeam, am zărit o grăsunică frumuşică ce-mi dădea 

târcoale neobosită. I-am făcut un semn şi am fixat o întâlnire aici, în camera 

46

mea. Am pus pe masă nişte băuturi şi caviar şi o aştept… stai… stai un pic, 

aud nişte paşi repezi, iată s-au apropiat… cineva bate la uşă. Cine să fie, 

oare? Oh, dacă e ea, nici eu nu ştiu ce se va întâmpla…! 

Sâmbătă, 19 februarie 2000 

Azi m-am cântărit; 98 kg. De ceva vreme am ajuns la azilul oraşului. Nu mau 

aruncat iarăşi la pârnaie, deoarece sunt bătrân. Aici n-o ducem prost. Sunt 

şi chiparoşi. Şi bănci ca să te aşezi. Şi soare. Şi ploaie. Am o amică, Mari o 

cheamă. Şi ea e singurică, la fel ca mine. Azi am ieşit împreună, ca de obicei, 

clătinându-ne, fără a vorbi. Ne-am oprit. Am culcat-o pe spate în luminişul 

plin de maci, şi lumea mi sa-ntunecat. 

ANDRZEJ BURSA 

(1932-1957) 

Kazanova 

Xhovani Kazanova 

të cilin kaq shumë e ke zili 

nuk qe fort i kamur 

as fort i fuqishëm 

teksa epoka e tij 

njohu mjaft burra të pashëm 

sa ai 

a mbase edhe më të pashëm 

mirpo ai qe i sjellshëm 

i dhimbsur 

dhe trim 

gjithnjë shtinte në dorë 

ndonëse mund t’ia kish dalë mbanë 

edhe pa të mësipërmet 

nëse dëshiron pra 

të pushtosh zemrat e grave 

si Kazanova 

mos u tremb nga vështirësitë 

Fillo me tët shoqe. 

47

Hyrje 

LABIRINTET E SHKENCËS 

LABIRINTURILE ŞTIINŢEI 

ALISA VELAJ 

Katharsisi (I) 

Para se të hynte nga Aristoteli si kategori estetike, termi katharsis 

përshkruante rezultatin e masave të marra për të pastruar gjakun e fajit. Në 

botën helene ishte rrënjosur mendimi se gjaku i një gici të sakrifikuar mund 

“të lante” njeriun e ndotur me gjak. Uji i rrjedhshëm bënte të mundur 

pastrimin e tij dhe largimin e fajit prej njeriut që e kishte kryer. 

Katharsisi 3 ishte fillimisht një term mjekësor dhe si i tillë ishte përdorur edhe 

në veprat e mëparshme të Aristotelit. Me përdorimin e këtij termi si metaforë 

mjekesore, Aristoteli shpjegonte se ishte shpirti njerëzor ai që do të pastrohej 

nga pasionet e tij të tepruara. Kur shfaqja teatrore arrinte pikën kulminante 

me demostrimin e veseve të rënda morale, apo me fatkeqësitë individuale dhe 

shoqërore, spektatori arrinte një pikë kritike të gjendjes emocionale që 

rëndom shoqërohej me lot, e, rrjedhimisht, me çlirimin dhe pastrimin 

shpirtëror të emocioneve. Kur pësonte katharsisin njeriu kthehej në gjendjen 

e tij të mesit të artë si krijesë njerëzore. Pra tragjedia ishte një korrigjues: 

nëpërmjet ndjekjes së saj publiku mësonte se si t’i ndjente këto emocione në 

nivelet e duhura. Poetika ishte kryesisht një përgjigje ndaj pretendimit të 

Platonit se poezia inkurajon njerëzit të jenë histerikë dhe të pakontrolluar. 

Aristoteli shpjegon se poezia i bën ata më pak emocionalë, dhe jo më shumë, 

duke u dhënë një shkarkim periodik dhe të shëndetshëm të ndjenjave të tyre. 

Në kohët e mëvonshme, katharsisi u bë një fenomen kaq kompleks, saqë 

askush nuk ka paraqitur një formulim përcaktues mbi kuptimin e tij, apo si 

fuksionon ai. Çdo shkrimtar kap vetëm një pjesë të tij. Secili e shikon nga një 

këndvështrimim i veçantë, dhe si rrjedhojë e shpjegon atë (ose dhe vetë 

funksionin e letërsisë) nga premisat e veta ideologjike dhe epistemologjike. 

Në Rilindje, katharsisi kishte domethënie morale të rënda; në periudhën 

romantike, katharsisi shpesh përshkruante vuajtjen e poetit; në shekullin XX, 

3 Katharsis në mjekësi përkthehet pastrues, veçanërisht për sistemin tretës. 

48

i cili është karakterizuar nga një shumëllojshmëri mendimi kritik, katharsisi 

përbën një term polisemantik. 

Hegeli ishte mendimtari i parë që në veprën e tij “Dialektika” e bëri 

katharsisin një fenomen universal dhe jo thjesht estetik. Ai e bëri këtë 

nëpërmjet asaj që ne e quajmë dialektika helegiane. Ajo fillon me një tezë, e 

cila zhvendoset tek e kundërta e vet, antiteza, me anë të parimit të 

negativitetit. Dy forcat e kundërta ndeshen, duke prodhuar një pajtim midis të 

dyjave, të cilin Hegeli e quan sintezë. Sinteza e Hegelit, megjithëse ka 

karakteristka të të dyjave, tezës dhe sintezës, prodhon në thelb një gjendje të 

re. Dialektika helegiane na jep një metodë frytdhënëse për të kuptuar 

katharsisin. Nga nocioni i dy forcave të kundërta, ne mund të marrim 

keqardhjen dhe frikën, ose të mirën dhe të keqen, ose tërheqjen dhe shtytjen. 

Forca e parë (keqardhja, e mira, tërheqja) është teza. Forca e dytë (frika, e 

keqja dhe shtytja) është antiteza. Ndeshja e tezës me antitezën prodhon një 

sintezë, një pajtim apo një katharsis. E gjitha kjo është e qenësishme, por jo e 

zhvilluar në doktrinën aristoteliane të katharsisit. I shpjeguar nëpërmjet 

dialektikës hegeliane, katharsisi nuk i referohet thjesht një fenomeni letrar, 

por ai paraqitet si një aspekt i funksionit të artit që është i ngjashëm me 

historinë, jetën dhe universin. Jeta është një sintezë e dy forcave, po kështu 

janë dhe letërsia me universin. Të gjitha janë të lidhura bashkë dhe asnjëra 

nuk mund të shihet e izoluar. Çdo forcë apo fenomen merr kuptimin e 

mbramë vetëm pasi përcaktohet lidhja me forcat e tjera përreth. 

Ideja e dialektikës hegeliane është një forcë madhore orientimi në 

interpretimin e katharsisit, e cila ka influencuar më pas çdo mendimtar dhe 

kritik të madh, përfshirë Niçen, Kajzerin dhe Lukasin. 

* * * 

Prej këtyre tri mendimtarëve, ne do të veçojmë Kajzerin, meqënëse mendimi 

i tij ka një lidhje të përafërt me përdorimin që do të marrë ky term gjatë këtij 

punimi. Kajzeri shpjegon: 

“Proçesi kathartik i përshkruar nga Aristoteli nuk do të thotë një purifikim 

apo një ndryshim në karakterin apo cilësinë e pasioneve në vetvete, por një 

ndryshim në shpirtin e njeriut. Me anën e poezisë tragjike shpirti fiton një 

qëndrim të ri ndaj emocineve të veta. Ai përjeton emocionet e keqardhjes dhe 

të frikës, por në vend të shqetësohet nga këto, ai bie në një gjendje qetësie 

dhe paqeje. Në shikim të parë kjo duket si diçka kontradiktore sepse ajo çfarë 

Aristoteli sheh si efekt të një tragjedie është një sintezë e dy momenteve, të 

cilat në jetën reale, gjatë ekzistencës tonë praktike, përjashtojnë njëra-tjetrën. 

Intensifikimi më i lartë i jetës tonë emocionale mendohet se na jep në të 

49

njëjtën kohë një ndjesi prehjeje. Ndryshimi qe ndodh tek lexuesi gjate 

procesit kathartik eshte nje ndryshim ne shpirtin e lexuesit”. 

Thelbësorja në interpretimin e Kajzerit është se ndryshimi që ndodh tek 

lexuesi gjatë procesit kathartik është një ndryshim në shpirtin e lexuesit. 

Një zhvendosje në suazën e universit kutelian do të na jepte të njëjtën 

“paraqitje” të këtij procesi, veçse duke zëvendësuar me marrëveshje në një 

rast të tillë “katharsisin e lexuesit”, me katharsisin që ndodh brenda 

protagonistit, i cili rezulton të jetë gjithashtu një transformim shpirtëror. 

Rreth këtij transformimi në novelën E madhe është gjëmë e mëkatit shkruhet: 

“Kjo ish dhembje e madhe për Tatën, sepse ay mbante mbi supe barrën e 

mëkatit. Dhe kjo shtohej dita me ditën, mbasi syri i tij shëkonte dhe mishi kish 

dëshira. Po edhe atëherë kur syri i trupit mbyllej, shëkonte syri i zemrës. Dhe 

dëshira ish gati për të shkrepur, sepse e lidhte për tokë me zinxhira të fortë i 

amëshuari femëror dhe koha për katharsis nuk kish ardhur” 

Katharsisi kutelian shndërrohet kështu ne një përsosje të shpirtit njerëzor në 

rrugën drejt Hyjnisë. Raporti qenie-mëkat është boshti kryesor rreth të cilit 

vërtiten rrëfimet Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit, E madhe është gjëma 

e mëkatit dhe Vjeshta e Xheladin Beut. 

Pikënisjen fillestare, për t’i bërë pjesë të këtij punimi rrëfimet e 

lartpërmendura, e kemi marrë prej studiuesit Kujtim Shala, i cili në trajtesën e 

tij Kujtesa e tekstit shkruan: 

“Ndërmjet tyre shfaqet relacioni i njohur si intratekstualitet- relacion 

intertekstual brenda opusit të një autori. Jemi brenda frymës së krishterë. 

Relacioni intratekstual shfaqet më i ngushtë ndërmjet Ago Jakupit e Tat 

Tanushit” 4 

Ky punim paraqet një tjetër mënyrë leximi të kësaj pjese të krijimtarisë së 

Mitrush Kutelit, duke iu referuar prej kreut e deri në fund intertekstit biblik 

që mbartet brenda tyre. Thënë ndryshe do të përshkruhet mënyra se si 

protagonistët e dy rrëfimeve të para do të pësojnë katharsisin brenda tyre, si 

dhe mungesa e plotë e këtij procesi në personazhin e Xheladin Beut. 

Do të përshkruhet pra, katharsisi si prani dhe katharsisi si mungesë. Krahas 

referimit të vazhdueshëm në Shkrimet e Shenjta, ky punim do të ketë në 

themel të tijin edhe trajtimin e mëkatit sipas këndvështrimit filozofik. 

Punimi ështëv ndarë në katër kapituj. Tri kapitujt e patë i korrespondojnë tri 

analizave të rrëfimeve përkatëse. Ndërsa kapitulli i katërt trajton sërish 

nocionin e mëkatit, veçse duke e shtrirë atë në një pjesë më të gjerë të 

krijimtarisë kuteliane. Kapitulli i parë analizon personazhin e Ago Jakupit, i 

cili shfaqet në vetëdijen e lexuesit si një ndryshim vetjesh në kohë të 

ndryshme, apo si transformim i së njëjtës vetje përgjatë ketyre kohërave. Në 

këtë rrëfim vihen përballë dy koncepte që shfaqen në kundërshti të plotë me 

4 Kujtim Shala: Kujtesa e tekstit, Shtëpia botuese “Buzuku”, Prishtinë 2003, f.71 

50

njëri-tjetrin: koncepti i së drejtës hyjnore dhe koncepti i së drejtës njerëzore, 

të cilat shndërrohen në dy polet qëndrore, ndërmjet të cilave protagonisti 

duhet zgjedhë. Ky rrëfim na paraqet rrugën që një vdekëtar duhet të 

përshkojë, për të qenë i drejtë në sytë e Zotit. 

Kapitulli i dytë na paraqet një personazh, i cili në dallim nga personazhi i 

mësipërm, i njeh mjaft mirë të vërtetat hyjnore, por që bie dalëngadalë në 

grackën e mëkatit sepse dashuria e tij për të shtrenjtën e zemrës është më e 

madhe sesa ajo për Krijuesin. Brenda personazhit ndodh një shkëputje e plotë 

prej Frymës së Shenjtë dhe më pas me ndihmën e kësaj të fundit, rilindja e tij 

në një krijesë frymërore. 

Kapitulli i tretë na paraqet një personazh, i cili është i destinuar të shkojë 

drejt një fundi jo vetëm fizik, pasi ai na shfaqet si adhurues i një idolatrie të 

sipërfaqshme e tokësore. 

Kapitulli i katërt bën një rrimarrje të intertekstit biblik në krejt krijimtarinë e 

Mitrush Kutelit, për të treguar se fryma e krishterë nuk gjendet vetëm brenda 

tri rrëfimeve të analizuara në tri pjesët e para, por në rastin e këtij shkrimtari, 

ajo shfaqet si “një vetëdije autoriale”. 

Ky kapitull është i ndarë në tri pjesë të titulluara: Simbolet e dritës dhe të 

errësirës, Parajsa në rrëfenjën kuteliane dhe Apokalipsi i Mitrush Kutelit. 

Pjesa e parë “zbërthen” simbolet e dritës dhe të errësirës, si një dukuri që 

shfaqet në të tri këto rrëfime. Drita simbolizon dritën hyjnore, ndërsa errësira 

rënien e qenies njerëzore në grackën e mëkatit. 

Pjesa e dytë zbërthen mënyrën me anën e së cilës Kuteli projekton parajsën 

në rrëfenjat e tij. Kjo parajsë ngjizet si një simbiozë mes imagjinatës së një 

shkrimtari nga njëra anë dhe frymës së Shkrimeve të Shenjta nga ana tjetër. 

Pjesa e tretë trajton konceptin e mëkatit nëpërmjet “një udhëtimi të shkurtër” 

në pamfletet e Mitrush Kutelit. 

Për të ndërtuar këtë “lexim ndryshe” jemi mbështetur kryesisht në detajet 

ligjërimore, pasi siç shkruan Zherar Zheneti: 

“Në ligjëratë dikush flet dhe situata e tij në vetë aktin e të folurit është vatra e 

domethënieve më të rëndësishmë në rrëfim” 

Në një perspektivë të ardhshme, ky punim mund të zgjerohet duke e trajtuar 

katharsisin (si prani apo mungesë) edhe në autorë të tjerë të letërsisë shqipe. 

Si e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit 

Reflektimi i përjetësisë 

Mendimtarë të ndryshëm shfaqin një larmi të pafund konfigurimesh në 

konceptimet e tyre mbi kohën. Sipas Kierkegaardit 5 , koha është një rrjedhojë 

e pafund dhe dallimi që ne bëjmë mes të tashmes, të shkuarës dhe të ardhmes 

5 Sorren Kierkegaard: Koncepti i ankthit, Shtëpia botuese“Plejad”, Tiranë 2002, f.92 

51

është një gjë e kotë, pasi vetë koha e përmban këtë, duke qenë se ajo është e 

pranishme vetëm në marrëdhënien e kohës me përjetësinë dhe të reflektimit 

të përjetësisë në kohë. Po të mundet që të gjejmë te rrjedhoja e pafund e 

kohës një pikë fikse (ndalim) ku të vendosim këmbën, një të tanishme që të 

mund të ndahej, atëherë ndarja do të ishte shumë e drejtë. Por pikërisht sepse 

çdo çast, ashtu si shuma e çasteve, është një proces, një kalim, asnjë çast nuk 

është i pranishëm, dhe prandaj koha nuk ekziston as si një e tashme, as si një 

e kaluar, as si një e ardhme. 

Krahas këtij koncepti, i cili ndarjen e kohës në tri dimensione e pranon vetëm 

si një “kompromis”, na vijnë edhe interpretime filozofësh të tjerë si: 

Hajdegeri, Paskali etj, të cilët e “ndiejnë” realisht këtë ndarje. 

Shkaku që e nisëm këtë analizë më konfigurimin e kohës sipas Kierkegaardit 

është se ai i vë theksin kryesor raportit mes kohës dhe përjetësisë, dhe rrëfimi 

Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit na paraqet një personazh drejt 

përsosjes hyjnore. Ndonëse qenia nuk përmendet në konceptimin e 

Kierkegaardit, ajo nënkuptohet aty pa vështirësi, pasi reflektimi i përjetësisë 

është një proces që mund të bëhet vetëm nëpërmjet saj. 

Duke qenë se personazhi ynë shfaqet gjithashtu, edhe si një ndryshim vetjesh 

në kohë të ndryshme, apo si transformim i së njëjtës vetje përgjatë këtyre 

kohërave, do të na duhet të ndalemi veçanërisht në raportin që Hajdegeri 

vendos mes qenies dhe kohës. 

“Prania e qenies edhe pse ka një lidhje me të pranishmen e shfaq veten si një 

zgjerim në tri mënyra të ndryshme të kohës, domethënë “ajo çfarë ka qenë”, 

“ajo që nuk është ende” dhe e pranishmja. “Ajo çfarë ka qenë” nuk është 

thjesht “ajo që ka shkuar”, por ajo që paraqitet në mungesë të saj dhe ka ende 

lidhje me njeriun. Me fjalë të tjera, e pranishmja është zgjeruar me atë “çfarë 

ka qenë”, në mënyrën e pranisë dhe mungesës së asaj “çfarë nuk është ende”. 

Më tej, e pranishmja si mungesë e asaj “çfarë nuk është ende” (së ardhmes) 

zgjerohet në mënyrën e pranisë të asaj që është duke ardhur drejt njeriut. 

Rrjedhimisht, e pranishmja zgjatet në sensin e qëndrueshmërise ose të 

zgjerimit tek njeriu si e tashme, e shkuar dhe e ardhme” 6 . 

Skematikisht kjo ndarje e kohës në raport me qenien do të paraqitej: 

Ajo çfarë ka qenë 

(koha e shkuar) 

E pranishmja 

(koha e tashme) 

52 

Ajo që nuk është 

ende 

(koha e ardhme) 

6 Martin Hajdeger, Leksione dhe konferenca, Shtëpia botuese“Plejad”, Tiranë 2003, 

f.34

Që në fillim të këtij rrëfimi (me marrëveshje do të quajmë pjesë të parë atë 

para Zbulesës që i jepet qenies), i jepet një theks i veçantë pakohësisë apo 

lënies jashtë kohe të protagonistit. 

Kështu, përgjatë një pjese të tekstit vihet re prania e disa semave të caktuara, 

abstrakte e konkrete (që në semiotikë quhen izotopi) 7 , të cilat përcaktojnë 

jashtëkohësinë e qenies në raport me të tjerët dhe të birin. 

Qenia 

Izotopitë kohore: mbeti jashtë valles, sikur ka lëshuar rrënjë në këtë botë e 

s’ndahet dot. 

Izotopitë e ‘shëndetit fizik’: as shembet, as kërruset, as kapitet, i shëndoshë si 

gdhe, s’di të qahet as nga syri, as nga dora, as nga këmba, punon si në të ri, e 

merr të përpjetën si në të ri, e bën gjumin si në të ri. 

(Në këtë rast figurativja shfaqet si parësore në raport me tematiken, ku e dyta 

shfaqet si abstragim i së parës) 8 . 

Të tjerët 

Izotopitë kohore: u rralluan, ndërruan jetë, iknë, i biri mbush tashi Shëmbitrit 

njëzet vjet që kur ka hequr dorë, se i biri u mplak dhe hoqi dore. 

Mandej, duket se nis të konturohet ajo çfarë qenia është në të tashmen, ndërsa 

ajo se çka qenë në të shkuarën sapo ka nisur të dyshohet prej lexuesit. 

Karakteristika e dytë e tekstit nis të trajtësohet me anën e ligjërimit. 

Në ligjëratë dikush flet dhe situata e tij në vetë aktin e të folurit është vatra e 

domethënieve me të rëndësishme në rrëfim. 9 Këtu duket se rrëfimtari i punon 

“nje reng” lexuesit, duke e lënë në mëdyshje për ato që i duhet “të besojë" për 

personazhet. Me anë të dy retrospektivave të njëpasnjëshme, rrëfimtari na 

servir me bindje të plotë një njeri ndryshe nga të tjerët, i cili agallëkun e ka 

fituar vetë me djersën e ballit, e jo me gurë dyfegu, dhe një njeri që nuk 

përzihej me punët e padrejta, por shkonte t’i vejë tymi drejt në punën e tij. 

Nga ana tjetër, po ky rrëfimtar nis të ligjërojë duke e fshehur veten pas 

fjalëve të tilla si: flet bota pastaj, se bota flet shumë ujeme etj, etj. 

Pra, kemi të bëjmë me nje rrëfimtar që projekton idetë e veta tek ‘të tjerët”, i 

cili s’rresht së dhëni opinione nëpërmjet ligjërimit të vet, dhe njëkohësisht 

duket se e lë të lirë lexuesin në formësimin e gjykimit të tij. 

Ajo çfarë e mashtron kollaj lexuesin është ndryshimi i pikëvështrimit në 

lidhje me personazhin kryesor. Në dy role të ndryshëm të tij, herë si rrëfimtar 

objektiv, e herë si ligjërues autori vendos dy pikëvështrime krejt të ndryshme 

7 

Pozzato: Somiotika e tekstit, SHBLU, Tiranë 2004, f.97 

8 

Po aty: f.97 

9 

Zherard Zhenet: Figura, Shtëpia botuese”Rilindja”,Prishtinë 1982, f.97 

53

në lidhje me protagonistin. Mirëpo, fakti që rrëfimtari ‘nuk e mbron’ 

gjykimin e vet dhe shtjellon hap pas hapi gjykimet e opinionet e 

personazheve të tjerë në lidhje me subjektin, madje e ndërton figurën e tij në 

bazë të këtyre të fundit (ndonëse këto gjykime qenkan ujeme), zbulon në 

mënyrë të qartë faktin se idetë e tyre janë “zëri i tij” brenda rrëfimit. 

Ai është shndërruar tashmë në një kundrues-vlerësues, i ngarkuar nga thënësi 

me një këndvështrim që shpreh opinione, investime vlere apo orientime 

gjykimi 10 . Një pjesë e këtyre gjykimeve kalojnë më pas edhe tek “zërat e 

tjerë”, duke na ndihmuar ta kuptojmë më thellësisht nocionin e vdekjes. 

“- Vdiq Rushani Aga 

- Udhë e mbarë, o bir, udhë e mbarë. Sikush për vete me kohë… 

- Edhe Zenuni vdiq, Aga. 

- Ia kishin kohën, ishin pleq, s’kishin punë, unë kam punë, o bir! 11 

E vërteta ish se më plak nga të gjithë ish vetë Agai”. 

Jashtëkohësia vjen për shkakun se protagonisti nuk heq dorë as nga jeta, as 

nga puna, por kjo nuk do të thotë aspak se ai hedh fuqishëm vallen e jetës. 

Ago Jakupi thjesht ka humbur në rutinën e saj dhe nuk e di çfarë ekziston 

përtej kësaj rutine. Ndonëse e ka shpirtin plot me këto çuditë e Zotit, ai nuk 

ka pasur asnjëherë kohë të frikësohet për përjetësinë. 

Fakti që nuk reflekton mbi vdekjen, edhe kur ajo prek qeniet rreth tij, do të 

thotë se nuk arrin të ketë asnjë vizion mbi atë që nuk është ende. Është kjo 

arsyeja që ai mendon veç t’i vejë tymi drejt në punën e tij, duke mos e vënë 

në raport “kohën e tij” me “kohën e të tjerëve”. 

E tashmja e turbullt në të cilën është zhytur horizonti i qenies e ka dendësuar 

aq shumë errësirën në vështrimin e saj, saqë ajo ende nuk ka arritur ta kuptojë 

se ditët e saj mbi tokë janë të numëruara, dhe vdekjet e vazhdueshme të 

qenieve të tjera, janë një paralajmërim i asaj çfarë mund t’i ndodhë subjektit, 

apo ndonjë qenieje tjëtër të dashur për të. Moskuptimi i idesë se vdekja është 

një realitet kohor që shfaqet i njëjtë për të gjithë vdekatarët, e shpie 

protagonistin tonë, në formësimin e një gjykimi aspak objektiv mbi nocionin 

“kohë’. Ajo njëkohësisht “justifikon” edhe mungesën e një prej cilësive më 

thelbësore të çdo qenieje: çastpritshmërisë 12 , ose të qenit i hapur ndaj asaj që 

nuk është ende. Është kjo një kohë e pritme, e cila shndërrohet këtu në simbol 

të përkohshmërisë, gjë që një lexues i vëmendshëm do ta përkapte që në 

10 

Pozzato: Semiotika e tekstit,SHBLU, Tiranë 2004, f.80 

11 

Mitrush Kuteli: Si e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit në Prozë dhe vargje të 

zgjedhura 1, Shtëpia botuese ”Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2001, fq.102 

12 

Martin Hajdeger: Leksione dhe konferenca, Shtëpia botuese ”Plejad”, Tiranë 2003, 

f.58 

54

fillim të rrëfimit në detajin ligjërimor këtë të uruar dhe që na mban e do na 

tretë, ndërsa subjektit do t’i shpaloset me vdekjen e të birit. 

Për të shpjeguar më mirë çfarë ndodh në një humbje të tillë, do t’i referohemi 

një shpjegimi të Kierkegaardit mbi raportin atë-bir: 

“Biri është si një pasqyrë, në të cilën ati sheh vetveten, e në të njëjtën kohë, 

edhe ati është si një pasqyrë, ku biri sheh veten e tij në një kohë të ardhme” 13 . 

Meqënëse në këtë rrëfim kemi “të pranishëm” vetëm atin, atëherë do të bëjmë 

një modifikim në thënien e mësipërme, duke marrë si të qenësishëm faktin se 

“Biri është si një pasqyrë në të cilën ati sheh vetveten në një kohë të ardhme”. 

Interpretimi mbart një të vërtetë të padiskutueshme për Ago Jakupin, i cili 

krahas pikëllimit për humbjen e një njeriu të dashur, sheh në vdekjen e të 

birit edhe vdekjen e tij. Pikërisht në këtë pasqyrim ai fillon të gjykojë në 

mënyrë të ndryshme vdekjet e të tjerëve. Po të analizojmë me kujdes 

ligjëratën autoriale “E sa e hidhur qenka vdekja në derë kur je plak”, do ta 

kuptonim më mirë këtë ide. Rrëfimtari na informon se kjo nuk ishte vdekja e 

parë në derën e Agait, ndërkohë që nuk na përshkruan ndonjë shembje që 

mund t’i ketë ndodhur më parë me vdekjen e së shoqes. (Edhe pse ajo mund 

të ketë pasur përmasa më të vogla, sesa shembja që i shkakton vdekja e të 

birit). 

“Një botë që tanithi, për herë të parë i hapet Agait që ta vështrojë 14 ”. 

“Kjo botë” i është hapur atij edhe më parë, por atëherë ka ditur thjesht ta 

shikojë, ndërsa tani, kur i ka ditët e numëruara, ai ka mësuar ta vështrojë atë. 

Hapja e syve (pra, vështrimi e jo shikimi) sjell një tjetër shembje, e cila 

rrënjos një mënyrë të ndryshme perceptimi mbi thelbin e kohës, e një vetje të 

dytë, kryekëput të ndryshme nga vetja e parë e Ago Jakupit. Ai sapo ka nisur 

të mendojë, pasi vëmendja e tij është orientuar mbi atë që duhej marrë në 

konsideratë që në fillim. Kur vdekja merr pjesë në botën e atij vetë, 

protagonisti vendos në raport “kohën e tij” me “kohën e të tjerëve”. Ndërsa 

më parë ai përshkruhet prej rrëfimtarit “si një lis me rrathe shunë në mes të 

një korije të re”, me humbjen e shijes së jetës e gjykon vetveten “si një 

gështënjë zgërbonjë në mes të një korije të re”. 

Vdekja sjell shembjen e tij tokësore dhe nis të projektojë dimensionin e tretë 

të kohës, të ardhmen, ose atë që nuk ishte ende. Ago Jakupi sapo ka kuptuar 

13 

Sorren Kierkegaard në Habia e filozofisë, Zhanë Hersh, Shtëpia botuese “Dituria”, 

Tiranë, 1995.fq.99 

14 



55

se të banosh është mënyra e të ndenjurit mbi tokë të të vdekshmëve, por ende 

nuk ka kuptuar se “mbi tokë” do të thotë tashmë “nën qiell” 15 . 

Kjo vjen për shkakun se qenia ka kuptuar nocionin e përkohshmërisë, por ajo 

ende nuk e di çdo të thotë përkohshmëri tokësore. Njohja e një të vërtete të 

tillë do ta çonte drejt reflektimit të së përjetshmes, ndërsa besimi ndaj kësaj të 

fundit do ta kishte shpënë drejt gjykimit se ndarja e tij prej të birit ishte vetëm 

tokësore. 

Zbulesa si zbulim 

Përcaktimit të Sorren Kierkegaardit mbi thelbin hyjnor, si sintezë e kohës dhe 

e përjetësisë, i paraprin një përcaktim akoma edhe më intrigues i mjekut dhe 

filozofit frëng të periudhës së inkuizicionit, Paracelsiusit. 

Ajo çfarë ai përshkruan si thelb të qenies, mbart në vetvete të njëjtët elementë 

si të filozofit danez, veçse këto të fundit vijnë tashmë të dritësuara në një 

rrymë mendimi më inkandeshente. 

Paracelsiusi mendon se: 

“Po aq sa ç’mund të jetojë një njeri pa numenin hyjnor (dritën hyjnore), po aq 

pak mund të ekzistojë ai edhe pa lumenin natyral (drita e natyrës). Pasi njeriu 

arrin të bëhet i përkryer vetëm duke zotëruar njëkohësisht numenin dhe 

lumenin” 16 

Rrëfimi i Kutelit vë në qendër të tij një personazh që duket se nuk mbart në 

vetvete as numenin dhe as lumenin, por siç parashikohet që në titullin 

simbolik, ai është i destinuar për t’i zotëruar të dyja këto në një të ardhme. 

Me shpalosjen e dimensionit të tretë të kohës, protagonistit tonë i hapen sytë 

për të parë lumenin, por duket se ai është ende larg zotërimit të numenit, për 

aq kohë sa vdekja përbën për të një qëllim të kuptuar si asgjë e zbrazët. 

Pas humbjes së të birit, Ago Jakupi vazhdon t’i paraqesë lexuesit të njëjtën 

vetje si në fillim për sa i përket nocionit hyjnor, pasi në fjalët e tij për Zotin 

vihet re thjesht një lodhje nga jeta. 

Agu i qenies nis të shfaqet vetëm me anën e Zbulesës, e cila i jepet atij 

nëpërmjet tri ëndrrave të njëpasnjëshme, të cilat do t’i interpretojmë si 

vegime, meqënëse përmbajnë përvoja dhe këshilla që kanë kuptime dhe në 

jetën zgjuar. 

Vegimet pasohen nga tri “zgjime të vogla” ku secili prej tyre përmban 

shkëndija në shtim të numenit. Zgjimi i madh ndodh pas ëndrrës së tretë, kur 

Ago Jakupit ka arritur t’i zbulohet plotësisht vetvetja. 

Simbolika e numrit tre bëhet mjaft e rëndësishme në këtë pjesë rrëfimi, pasi 

zbulimi i vetvetes ndodh njëkohshëm me shfaqjen e thelbit hyjnor. Boshti 

15 

Martin Hajdeger: Leksione dhe konferenca, Shtëpia botuese ”Plejad”, Tiranë 2003, 

f.98 

16 

K.G.Jung: Mbi psikikën njerëzore, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë 2002, f.78 

56

moralistik i Zbulesës, i cili kthehet në substratin moralizues të krejt rrëfimit, 

na jep të drejtën ta shohim këtë numër nën një dritë kristiane. Po ashtu drejt 

këtij interpretimi na çon edhe vetë autori, në botkuptimin ortodoks të të cilit 

“Perëndia i vetëm është ai që shfaqet në tri fytyra.” 17 

Gjykimi hyjnor në Zbulesë i paraqet Agait një vetje krejt të ndryshme nga ajo 

që ai mendonte se ishte. Ky gjykim vë përballë dy koncepte që shfaqen në 

kundërshti të plotë me njëri-tjetrin: koncepti i së drejtës hyjnore dhe koncepti 

i së drejtës njerëzore, të cilët shndërrohen kështu në dy polet qendrore, 

ndërmjet të cilave protagonisti duhet të zgjedhë. Polet e mësipërme tërheqin 

fuqishëm drejt vetes edhe konceptet e së mirës dhe të së keqes, të cilat janë 

trajtuar edhe më parë prej Kutelit. Kështu, për krijimin e figurës së Ago 

Jakupit shkrimtari na informon: 

“Sa për temën autori përdori tipe e ngjarje nga fshati i tij. Ngjarja me 

zaptimin e disa kërcunj vreshte është ajo e Hajdarit të Upes që nuk dha shpirt 

përveç se pasi i ktheu tokën të birt të Silkes. Në pjesën që i takon ndërtimit të 

çezmave del fytyra e Paput- si i thesh bota xha Tirës. Në skenën me fëmijët 

hyn fytyra e gjyshit të autorit. Nga amalagimi i këtyre fytyrave kryesore doli 

Ago Jakupi 18 ” 

Në rrëfimin e Papu Tirës nxjerr vazhdimisht krye koncepti i së mirës, ndërsa 

në rrëfimin I pasuri që ish i varfër fort situata na paraqitet e ndryshme. 

Aty kemi të pranishme dy linja paralele rrëfimi, në njërën prej të cilave 

protagonistit i ndodh një “hapje sysh” (vëmë re se kjo ndodh sërish pasi ai fle 

e zgjohet plot tri herë), kurse në të dytën na paraqitet një dreq, i cili jo vetëm 

që ndihmon personazhin e mësipërm për t’i kthyer atij dritën, pas perdes që i 

kishte zënë vështrimin, por rreh të kthehet edhe vetë në ëngjëll të bardhë. Në 

këtë rast ndodh shndërrimi i së keqes absolute në të mirën absolute, dhe kemi 

të bëjmë me një rrëfimtar, i cili e zhvendos optikën e shikimit të tij nga toka 

drejt qiellit. Duke qenë se për këtë të fundit nuk ekzistojnë kategori të 

ndërmjetme gjykimi, po ky rrëfimtar, e rrëzon atë mendim që ka projektuar 

në vetëdijen e lexuesit për Ago Jakupin si një njeri as i mirë e as i keq. 

Përderisa ka kryer veprime që nuk konsiderohen të drejta para Zotit, ai është 

mëkatar. Po ashtu dhe besimi i tij del i pavlerë, pasi ai nuk është i shoqëruar 

me vepra që ta justifikojnë atë. 

Në Zbulesën që i jepet, ëngjëlli i zotit i drejtohet Agait me fjalët: 

17 

Mitrush Kuteli: E madhe është gjëma e mëkatit, Shtëpia botuese”Grand Prind’, 

Tiranë 2002, f.13 

18 

Mitrush Kuteli: Shënime letrare, Shtëpia botuese”Grand Prind”, Tiranë 2007, f. 

468-469 

57

“Kur robi i Zotit vuante e vdiste nga uria, ti Aga i kishe hambaret plot e nuk i 

zgjate askujt asnjë dorë” 19 . 

Ky “qortim” na sjell ndërmend vargjet e Shën Jakovit: 

“Ç’dobi ka vëllezërit e mi nëse dikush thotë se ka besim, por nuk ka vepra. 

Dhe në qoftë se një vëlla ose një motër janë të zhveshur dhe u mungon 

ushqimi i përditshëm dhe nuk u jepni atyre gjërat për të cilat kanë nevojë për 

trupin ç’kuptim ka!” 20 . 

Duke qenë se Zbulesa “na zbulon” një qenie mëkatare, atëherë numeni 

simbolizon një proces kalimi nga vdekja tokësore për shkak të mëkatimit 

drejt rilindjes në hapësirat qiellore, aty ku vdekatarja e ikanakja shuhen 

njëherë e përgjithmonë, për t’i lënë vendin jetës së përjetshme. 

Koha për katharsis 

Koncepti hyjnor mbi kohën shfaqet i ndryshëm nga ai njerëzor. Në 

Testamentin e Vjetër thuhet se për Zotin, një ditë është si një mijë vjet dhe 

një mijë vjet janë si një ditë 21 . Është kjo optika, në të cilën ne si lexues duhet 

të gjykojmë atë çka deri më tash e kemi cilësuar si “jashtëkohësi të qenies”. 

Fjalët me të cilat i drejtohet ëngjëlli i Zotit Ago Jakupit janë busulla që na 

orientojnë drejt formësimit të një gjykimi të ri. 

“- Ndërto puse e kronj për udhëtarët në s’do të të digjet shpirti. Zoti që i di të 

gjitha të jep kohë t’i bësh këto” 22 . 

Gjykimi i “lexuesit vdekatar” përmbyset këtu krejtësisht, dhe ajo që ishte 

etiketuar si “jashtëkohësi” në lidhje me kohën njerëzore shndërrohet në 

brendakohësi për planin hyjnor. Koha e tepërt e bjerr kuptimin e mëparshëm 

dhe merr nuancat e një kohe hyjnore, e cila i dhurohet protagonistit për t’i 

dhënë një tjetër mundësi në rrugën drejt përsosjes. 

Një qenie mëkatare do të thotë një qenie e dëbuar prej përjetësisë, dhe 

meqënëse Ago Jakupi na shfaq një vetje të tillë në të shkuarën dhe të 

tashmen, atij i jepet një kohë për katharsis. 

19 


zgjedhura, Shtëpia botuese ”Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2001, fq.10 

20 

Bibla: Jakobi, 2: 14-15 

21 

Po aty, 2 Pjetri 3.8 

22 



58

Harresa e vazhdueshme e vdekjes për Ago Jakupin, apo dëbimi prej dyerve të 

saj shndërrohet kështu në një ftesë të mbretërisë qiellore, ndërkohë që dëshira 

e parreshtur për mikëpritje nga “ajo botë”, do të bënte që ai të shembej pa e 

gjetur dot rrugën e Zotit, duke ia kthyer të ardhmen veç në një “fund”. 

Mbas dhënies së Zulesës, përjetësia hyn vazhdimisht në kohën e qenies, duke 

e orientuar drejt atyre shtigjeve, nëpër të cilat ajo duhet të kalojë, për t’u 

ndriçuar më pas prej dritës së saj. 

I pari shteg që ajo duhet të njohë në mënyrë të përkryer është ai që mban në 

kalimet e tij frikën ndaj Zotit, e cila në fjalët e ëngjëllit nënkuptohet 

nëpërmjet ndëshkimit hyjnor, në rast se qenia do të guxojë ende të mos 

ndjekë vetëm rrugën e Tij. 

Frika ndaj Zotit shndërrohet kështu në frikë prej ndëshkimit dhe përmbys 

pikësëpari në vetëdijen e protagonistit tonë konceptin e vdekjes. 

Le të vëmë përballë dy këndvështrime të përkundërta të këtij koncepti, në 

kohën kur humbet të birin dhe pas Zbulesës. 

Nuk kish frikë Agai nga vdekja, por nga jeta që zgjatej kaq fort. 23 

Hej, shyqyr, o Zot, hej shyqyr që më fale e një ditë! 24 

Në rastin e parë, pikëllimi e ka kapluar aq thellësisht qenien, sa që ajo ka 

humbur çdo interes për botën e jashtme, e cila është bërë në sytë e saj tejet e 

varfër dhe zbrazët 25 , dhe i vetmi mendim që i gëlon në brendësi është të qenit 

në vendin e të birit. Mirëpo nëse kjo vdekje do të ndodhte pas Zbulesës, 

pikëllimi i tij do të ishte më i zbutur, pasi ai do të besonte në ekzistencën e 

një tjetër jete, dhe ç’është më thelbësorja, Ago Jakupi do të reflektonte 

patjetër rreth shpëtimit apo ndëshkimit të krijesës së tij. 

Në rastin e dytë protagonisti e çmon jetën si një dhuratë hyjnore, madje ai ka 

kuptuar se të gëzosh tjetrin është si të gëzosh veten, ngaqë në thellësi të tij ka 

nisur tashmë transformimi i subjektit materialist në subjekt shpirtëror, gjë që 

e shohim në fjalët që ëngjëlli i drejton në vegimin e fundit. 

“Fluturo, Aga, fluturo se ti mund!” 26 

Konfirmohen në këtë “urdhëresë” dy ide thelbësore të krejt rrëfimit. 

Kur qenia është në mëkat Zoti e mban atë të lidhur fort pas jetës tokësore, 

pasi ai është ende “i rëndë” për të fluturuar drejt qiejve parajsorë, ndërsa me 

pastrimin e tij prej këtyre mëkateve ai mund ta kryejë fluturimin. 

23 Po aty, f.103 

24 Po aty, f.114 

25 Sigsmund Frojd: Metampsikologjia,Shtëpia botuese”Fan Noli”, Tiranë 2005, f.116 

26 Mitrush Kuteli: Si e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit në Prozë dhe vargje të 


59

Ideja e dytë është thelbësisht kristiane dhe mbështetet në përfytyrimin e trupit 

si burg i shpirtit. Vetja jonë fizike i ka tokësore rrënjët e saj, ndërsa ajo hyjore 

rreh t’i vendosë ato kah qielli, pikërisht në çastin kur çlirohet prej prangave të 

së parës. 

Një marrëdhënie e tillë mes trupit dhe shpirtit shfaqet edhe në rrëfimin “Natë 

muaji maj”, ku pesë ditë në atë botë janë sa pesë shekuj në këtë botë. 

“Miku i foli: 

- Që të shkojmë përtej, ti duhet të lësh trupin këtu anës. 

Shkuan kështu shumë ditë gjersa u këthyen prapë mbi lumë; ku ky I miri 

kish lënë trupin. 

- Ç’është kjo gjë e shtrirë aty mbi barishte?- e pyeti atë vëllanë. 

- Ky është trupi yt, që të lidh me tokë, e që të errëson lumturinë. 

S’di si u bë pastaj edhe u gjenti i veshur me trupin e tij. Ish edhe tani i 

lumtur, po si pat qenë në ato ujra e fusha që përtej jo”. 27 

Shtegtimi i Ago Jakupit drejt asaj bote që krijonjësi Kuteli ka guxuar madje 

edhe ta projektojë, do të nisë atëherë kur vdekja do të konceptohet prej tij si 

mbarim i një udhëtimi tokësor dhe si një çlodhje. 

Ky përfytyrim për përtejbotën na vjen i tillë edhe në testamentin që Dhimitër 

Paskoja i lë bashkëshortes pak ditë para fluturimit të tij tokësor: 

“Fundja, do vdes,- thashë. Do të shpëtoj. Do çlodhem. Jeta ime ka qenë 

shumë e turbullt, e ngatërruar, e mire dhe e keqe. Sa mirë që mbaroi!” 28 . 

(vijon) 

27 Mitrush Kuteli: Natë muaji maj në Prozë dhe vargje të zgjedhura 11, Shtëpia 

botuese ”Mitrush Kuteli”, Tiranë 2001, f. 

28 Dh.Pasko: Testament (1967) në “Hylli i Dritës”. 3-4/1994, f.72-73 

60

ILIR SHYTA 

E vërteta bën keq në zemër 

(Adevărul dăunează inimii) 

(Mbështetur në veprën e Fan Nolit “Israelitë e filistinë”, sendërtuar mes 

dyzimit Rabin -Samson. Motivet universale të Biblës në jet’veprën e tij) 

S’jetohet pa kundërshtarë. Po, po. Asnjëherë nuk mund të jetohet pa 

kundërshtarë. Arena e pafundme e jetës të vë përballë të mirë dhe të këqinj. 

Gjithësesi asnjëherë s’duhet të harrosh që jeta ka shumë pak njerëz të mirë. 

Përballë këtij dimensioni artificial arrin të matësh forcat e tua dhe të 

përtypësh mirë anën tënde të kundërt, atë që rri pranë teje dhe të ysht si plagë 

e fshehur drejt rrënimit total. 

Që jeta të vazhdojë duhet antagonizmi. Në faltoren e paskaj gjen idhuj të 

rremë. 

Atë që ti me shumë mund e sakrificë e mendon si gjysmë zemër, të del pa 

gjak fare dhe atë tjetrin, që po ti e mendon si një zemër të tërë sërish të del 

kundërshtar. Shprehja e vjetër maskiliste “ Zot më ruaj nga femrat, se nga 

meshkujt ruhem vetë”, merr në këtë aspekt një formë të palëkundur mendimi 

jo vetëm në fatet e Samsonit dhe Dalilës. Asnjëherë s’mund të jetosh pa 

kundërshtarë. Qofshin këta të butë, a të fortë, të vegjël a hiperbolikë, të 

dukshëm atë padukshëm, imagjinarë a të vërtetë, burra apo gra e vajza... 

Nëse dikush nuk bëhet pengesë në rrugën tënde, s’ka më forcë rreth globit 

për të ekzistuar. Ky parim me kundërshtarë, i jep jetës gëzim mbijetese. 

Dëshira për të jetuar ndoshta qëndron te kuptimi i gjetjes së bukurisë së saj te 

njerëzit, që bëhen pengesë për ty. Bukuria estetike e jetësimit në përgjithësi e 

gjen forcën te dëshira mes sakrificash. Nëse jeta nuk do të kishte më 

kundërshtarë, sigurisht nuk mendoj që s’do të ishte e bukur, por të them të 

vëretetën ngjyra do të ishte e njëtrajtshme, pa alegri dhe ndoshta e tharë nga 

nervi i vetësakrifikimit. 

Në këtë mënyrë njerëzit s’do të kishin vizion uni. Ngarkesa do të kishte qenë 

vetëm në mendjen e tyre të dhjamur nga rehatia, si pjesë ekzistence dhe pjesa 

tjetër do të ngroheshin rrezeve të vakta të diellit sipërfaqësor, që do të agonte 

visesh jo vetëm shqiptarësh, për të dëshmuar mosekzistencë dhe vdekje të 

gjumtë ngadalshëm. 

Asnjëherë nuk jetohet pa kundërshtarë të duket lehtësisht fjalë e rëndë, por e 

vërteta duhet besur edhe kur të bën keq në zemër. Edhe pse kjo pjesë e 

parantezës lexohet lehtësisht në dramën skelet të Nolit, mbetet humnerë 

apokaliptike që duhet besuar mendueshëm dhe pa pikë dyshimi. Përgatitu dhe 

matu për t’u ndeshur edhe me më të mirin, qoftë dhe vetëm njëherë. Nën këtë 

61

hamendësi të vërtetë që burimi i pashtershëm i jetës të mëson, Penelopa ka 

vite që rithur ëndrrën e saj të moskëputjes së fillit lëmsh, që ajo ruan në 

zemrën e saj të vogël dhe me shumë lëng shprese. 

Të kesh kundërshtarë do të thotë të vuash dhe të vuash do të thotë të kesh tis 

pavdekësie. 

Noli brenda këtij imazhi të dashur për të gjithë, vetëm lartësohet nëpër 

kohëra. Përmendorja e tij skalitet edhe mes atyre që e urryen apo e groposën 

bashkë me ëndrrat e tij në ato ditë të zeza të përmbysjes republikane. Në këtë 

dritëparje e vërteta e kundërshtarit mban një pozicion të sinqertë dhe të 

mjaftë për të kuptuar që jeta s’mbetet një pasqyrë e pakrisur nga ta. 

Kanë apo s’kanë të drejtë palët? 

Kjo është një mënyrë të menduari, nisur nga pozicioni që ke brenda të 

vërtetës, e cila kërkon të besohet edhe kur ti mbetesh shenjuesi i saj më i 

drejtpërdrejtë. Padashur të mbrosh vetëm një palë, asnjëherë nuk mund të 

kuptosh që ke bërë mirë apo jo. Nuk mund ta kuptosh gjithsesi nëse je i 

penduar apo hakmarrës, edhe pse ndjenja e dashurisë në emër të atdheut 

mbetet dashuri mbi dashuritë. Në kohën tonë ndoshta është qesharake kjo 

formë e të menduarit, por brenda misioneve të mundshme atdheu edhe mund 

të vrasë në emër të një civilizimi që varros heronj të heshtur kur këmbanat e 

kohës bien për mos harrim. Shprehja “Asnjëherë s’mund të jetosh pa 

kundërshtarë”, bëhet kështu qëllim i mundshëm në vetvete dhe të jep forcë 

gjykimi që jeta mos zërë kornizë avujsh të turbullt. 

*** 

E vërteta mbetet dinake edhe për humbësit dhe për fitonjësit. Në këtë kalvar 

njerëzimi ecën përpara dhe pas hijes së saj. Me modele apo jo. Me të drejtë a 

të padrejtë, dinakëria rikthehet në kryefjalën e gjithësecilit që mendon se e ka 

të vërtetën me vete. Ç’rëndësi ka në je humbës a fitonjës? Në betejën e 

palavdishme dhe monotone shpesh, në përditshmërinë tonë, e vërteta dridhet 

e s’përdridhet hone dritëhijesh për t’u prezantuar me më tepër dinjitet. Me 

forcën e dhunës apo të heshtjes, ajo mbetet fjala më e lakuar nga të gjithë ata 

që bëjnë zhurmë në emër të saj. Mes pabesisë dhe vyrtytit për të bërë më të 

mirën ecën golgota njerëzore. Në dinakërinë tonë arkaike dhe të moderuar, 

gjen shteg domosdoshmëria për ta shitur veten si pjesë paanësie. Të jesh 

humbës, ndoshta asnjëherë nuk ke dëshirë ta hyjnizosh veten tënde, por 

sigurisht nëse je një fitonjës i lavdishëm, sigurisht që ke nevojën e borieve të 

suksesit. 

Koha e modestisë sigurisht që ka perënduar të paktën në këtë kapërcyell 

shekujsh. 

62

Jam dhe do të jem i zoti i madhështisë sime, në këtë moment. Ama, vetëm 

për momentin se më vonë asnjëherë s’i dihet çfarë ndodh. Mund të kem 

flamur lavdie a mund të mos ta kem, një të tillë. 

Ngërçi dinakërisë shtruar këmbëkryq, udhëkryqesh njerëzore mbetet menuja 

më e sigurt që duam apo s’duam prezanton një fytyrë të shëndetshme. 

Dashuria në emër të së vërtetës, mund dhe duhet ndonjëherë të përshfaqet me 

maskë triumfi, ndoshta për të zgjuar te vartësit e tu, atë që s’duhet të bëhet 

publike, por që në themel të saj ka cinizmin e një ndërgjegje të gjymtuar. 

Më i forti, sigurisht që nuk nxjerr kurrë në shesh dredhinë apo mashtrimin, 

ndërsa edhe në pasqyrën e më të dobëtit, shpesh të mundur, nuk shfaqet kurrë 

pika më e dobët e dështimit. Zëri jetës të thërret drejt honesh të thepisur edhe 

kur miklimi i krenarisë të merr në qafë, duke të thyer hundët e ekzistencës 

jopërfundimisht. 

Përballë botës, si gënjeshtër hiperbolike në çdo rast përshfaqet shpesh e më 

shpesh e vërteta, që ndoshta të bën keq në zemër. Ky rrit tradicional zbutet 

me tone të një dëshpërimi të vakur që pret një ditë të zgjohet plotësisht 

joformal. Hije dyshimi që brejnë rrënjët e së vërtetës dashur pa dashur shfaq 

edhe prezantimi me madhështi i fitores. Përcaktimi “si e Pirros”, të dërmon 

dhe rruga e drejtgjykimit tënd pëson disfatë të ndjeshme mendore. Koshienca 

dhe subkoshienca, ëndrra dhe zhgjëndrra, mbështillen me një patologjizëm 

inkurajues. 

Optika e humbësit dhe fitonjësit e çon dëshirën e fitores drejt shtigjesh 

mjerane shpesh dhe pa vizion rrugëzgjidhjesh. Ndërkaq, për të dalë nga llojlloj 

amulli të tillash, shumë syresh e drejtojnë drejtpeshimin e vetvetes dhe të 

orbitës që mbartin me ngjyra pushteti, drejt interesit personal duke 

përgjysmuar peshoren popullore me militantë ose asnjëanës të verbër, të cilët 

s’u shmangen detyrave të paracaktura, që eprorët në momente të caktuara ua 

vënë përballë. Në këtë përballje të mundurit dhe fitonjësit dinakë, kërkojnë 

me klithma të dëshpëruara atdheun e tyre, që shpesh e kanë fyer, përbuzur 

dhe shitur në do rastesh historike. Dinakëria dhe dinakët aspak fanatikë për 

fatin e atdheut që rënkon, kërkojnë të vendosin baraspeshën e mbijetesës së 

tyre me çfarëdo çmimi që interesat meskine u kërkojnë. Një e vërtetë e tillë 

s’mund të mohoet nga askush! 

Njerëzimi, përballë fatesh të tilla mjerane e jomjerane ka nxjerrë mësime që i 

harron enkas kur ja lyp nevoja e fajësisë individuale. 

Refrene te tilla të dëshpërojnë, por kurrë s’të vdesin. Përkundër golgota e 

zemrës së gjithkujt bëhet edhe më e fortë për të përmirësuar imazhin e 

përdukjes. Elementët e shpresës të vërtiten ëndërrueshëm a jo dhe të bëhen 

melhem plagësh që koha ka dashur t’i lëmojë me harrimin e saj. Përkundër 

këtij niveli, e vërteta dinake shton ditët e saj dhe pse çmimi mund të jetë 

63

tepër i shtrenjtë, në kurriz të miletit të dëshpëruar që s’gjen askurrë zgjidhje 

mentale. 

Idealet e jetës njerëzore gjithmonë janë mësuar me sprova të tilla që ndoshta 

mbeten modele imitacioni. Këto ideale ndonjëherë është më mirë mos kishin 

ekzistuar kurrë. 

Narcisizmi mbetet një detaj kyç psikospektiv në “Israelitë e filistinë” të Nolit. 

Përballë pasqyrës kohë të ’24-ës përshfaqet dukshëm imazhi samsonian. 

Jam i fortë, madje shumë i fortë. I dashuruar deri në vdekje me atdheun tim. 

Për hatër të këtij idili gëlon miti i udhëheqësit të suksesshëm allautilitar. 

Peizazhi në pasqyrën kohë shfaqet i bukur domethënësisht. Vizatohen përreth 

kaltërimit diellor ashpërsi terreni dhe frikë marramendëse honi njëheresh. 

Kumbon kështu në këtë mirëmëngjes etja e pathyeshmërisë. Muskujt dhe 

forca e tyre nënkuptohen në këtë profil narcian dhe riciklohen në vallen 

rituale të jetesës së përditshme. 

Samsoni beson te portreti që i shfaqet në pasqyrë. Trimëria dhe guximi 

mbeten brerorja më simpatike e momentit për të. 

Jam i fortë, me një fjalë i besoj forcës sime, do të ishte nëntitulli më i mirë 

për të motivuar këtë prezantim para pasqyrës. 

Ndërkaq nuk duhet të harrojmë kontekstin historik të atyre viteve kur Nolit 

kryeministër do t’i bashkoheshin në misionin e tij qytetarë dhe katundarë të 

palëkundur forcërisht. Të gjithë bashkohen e bëhen një peizazh shqiptar i aso 

kohe nën figurën burrërore të militantit republikan. Forcë dhe mençuri 

përshfaq dimensioni gjeografik i atdheut. Me një fjalë idili mes jetës dhe 

vdekjes së pushtetit, dashurisë së pafundme për triumf aspak fatal e bëjnë 

figurën e Nolsamsonit të besueshme. Këtë e dëshmon edhe historia e 

Revolucionit Demokratik të qershorit 1924. 

Përfytyroni një kryeministër që mbetet jo vetëm largpamës i idealit të vet, por 

që luan gjithmonë kur ia lyp puna me elementë maturie e gjakimi gjakftohtë 

në anën e kundërshtarit. Poshtë rasos së priftit mbetet unikale fytyra e 

politikanit. 

Pa demagogji, duke qenë realisht besimtar i unit të tij komformist, Noli shtyn 

ditët dhe qeveris orët e kabinetit të tij vendimmarrës. 

Pasqyra dhe narcisizmi i profilit të udhëheqësit të fortë, të pasqyruar në të, 

shënjojnë një nga momentet kulmore të serialit jetësor nolian. 

Aspak i etur për pushtet, por edhe më i etur për qeverisje të drejtë e pushtet të 

fortë Noli nis hapat e projektuar në miniaturë. 

Koha do t’i hedhë ndërkëmbësh, stuhi dhe acar njëherazi, shi e përmbytje 

vdektare në horizontin qeverisës, por kurrë nuk do t’i fashitë flakën e 

dashurisë për të ndërtuar imazhin e më të fortit, sfidant kombëtar. 

Ana tjetër e pamjes, në pasqyrën kohë, brenda kuadrit narcisist, është imazhi i 

udhëheqësit të dobët fizikisht e ushtarakisht. 

64

Jam i dobët, madje shumë i dobët... 

Teksa shikon pasqyrën kohë të atyre do vitesh, Nolisamson vajton peizazhin 

njerëzor që e rrethon. 

Fytyra të vrara ligsht, të paushqyera mirë, pisur e frikur nga vdekja e 

paraardhur që injektohej falë rrënimit total e shpirtëror të vendit... 

Vallë me këta njerëz do ta mbaj pushtetin, vallë ky taraf trimoshash do të më 

përkrahin në të mirë e në të keq??? 

Ndoshta të tilla pyetje Noli i ka bërë vetes...? I mbyllur në mbështjellën 

vetmitare të Samsonit, kryeministri ndjehej keq, ndoshta më keq se kur ky 

portret i ligur i shfaqej në pasqyrën e kohës. 

*** 

Kësaj natyre kishte kohë që i mungonte dashuria e fillimvertë e diellit 

guximtar e trimëror, ikur zëshëm dhe figurshëm nga skena politike. Vajtimi i 

psherëtishëm kishte kohë që ishte shtruar këmbëkryqshëm në dit’natën 

njerëzore të vitit ’24. 

Ngjyra e qershorit bëhet kapriçioze e nuk kërkon aspak të ndërrojë kolor, 

megjithëse kryeqyteti ndërronte bukur ngjyrat stinore ato motesh. 

Shprehja “Atdheu fillon te zemrat”, bëhet edhe më e frikshme kur në 

pasqyrën kohë shfaqej figurina e kalorësit të vrerosur, pse jo të pashpresë 

tanimë. 

Në këtë kuadër egoja e Nolit kishte vdekur plotësisht. Atdheu i tij s’kishte 

forcë e fuqi mbrojtjeje, ndihej i mëdyshur dhe në udhëkryq. Brenda këtij 

pasqyrimi rigonte si shiu rezil i vjeshtës shprehja e tij “Shqipëria u bë me 

shtet, vallë a do të bëhen shtetas shqiptarët?” 

Çuditshëm kjo pasqyrë narcisizmi s’merr komandë nga askush. 

Profesionalizmi fle sirtarëve të pushtetit deri disi të ëndërrt për Nolin. 

Ndoshta do të kalojë edhe 2024 dhe Shqipëria e shqiptarët do të mbeten në 

portëvuajtjen e kujtesës historike. 

Atdheu përballë Nolit të drobitur, në profilin gjithditurak e jo dobësisht të 

dobët vizatohet krenar dhe epshndjellës në kopshtin shkëmbor të Europës 

Juglindore. 

Dobëtia nuk shfaqet kalimthi për t’u përndezur më tej me një forcë më 

rezistente. Ajo bëhet pjesë e planeve ëndërrake që mbetën pezull në 

amfiteatrin fals të kohës. 

Përballë këtij pesimizmi virtual, Noli largohet. Së keqes i ka ikur dhe lufton 

me të në emër të aromës së mirë atdhedashëse. 

Fati i keq nuk ju nda edhe xhamit të qelqtë pasqyronjës. Shtetarët e kësaj 

periudhe teksa kundronin vetveten, kuptonin se ky imazh reflektohej në 

pasqyrën e kohës. 

65

Të luftosh me të gjitha format, pa pasur një strategji të qartë, është ndërkaq 

parrulla më e kotë. 

Trupi i drobitur i Shqipërisë ndihej butësisht i papërgatitur për të rimarë 

sërish atë pushtet, që muaj më parë ia rrëmbyen duarsh pa rezistencë ose 

shkrepur një armë të vetme. 

Eshtë pak e çuditshme, por shtetas shqiptarë që ëndërrojnë begati në shtetin e 

tyre, mbesin jashtë mirazhit udhëheqës. Ndërvarësia e fateve të shoqëron në 

gjithë leximin e kësaj skeletdrame. 

Dështim apo sukses?! 

Në të dy momentet, të gjithë shfaqim rolin tonë lider! Brenda këtij kuadri 

ekzistenca e drejtuesit, merr lojë komandimi. Kështu të gjithë mësojmë që në 

një realitet me dhe pa lustër lideri kërkon të bëjë a përçojë më të mirën e 

mundshme. 

Edhe kur dështon, apo edhe kur ke sukses, pranëvënia e ndërvarësisë së 

fateve, në realizimin e objektivave të tua të shoqëron. Mjafton të jesh në 

kohën e duhur, në faqen e duhur të misionit të jetës tënde. Në vendin e duhur 

edhe ëndrra s’mbetet më ëndërr, ideali del jashtë kornizës korracë të 

servilizmit dhe hipokrizisë. 

Fati mbetet pjesë fati, për mirë a për keq, për gaz a për mort. Fati të përkëdhel 

fatalisht ndonjëherë ose gëzueshëm... Brenda këtij rrethi vicioz gjithkush ka 

rolin e vet. Ndërvarësia e fateve, vesh ngjyrat e viteve ’24-’30. Kalvari fillon 

e bëhet më i mprehtë, teksa vështron nënshtrim a fitore. 

Endërrueshëm apo jo, tiktaku i orës ndjek pas më të mirin. Drit’hija e tokës 

në më të shumtën e rasteve fokuson eklips marramendës me ngjyra shprese 

triumfale. Jeta mbetet ndër pjesët më të shtrenjta të kurrikulumit 

përfaqësonjës individual. 

“Të bësh më të mirën për mëmëdheun tënd, e jo të presësh nga atdheu”, nën 

këtë slogan amerikan “shpirtdruri” , kupton që e ardhmja e tij mbetet prapë 

më e dashur në dheun e të parëve... 

Nëse beson në një ëndërr, mos hidh hapa prapa. Brenda kësaj nostalgjie për të 

tejçuar imazh shprese, figura e Nolit kapërcen të zakonshmen. Hyjnizimi 

apokaliptik fillon e plotësohet me grimasën e fatit që e braktis udhëve të 

revolucionit të vet demokratik. 

Ai është i vendosur... 

Fan Noli beson te e vërteta dhe mbetet naiv, aspak mjeran, që do të 

mbështjellë kryet me duar kur raca e vet do e tradhëtonin sikur Krishtin... 

Nën këtë fatalizëm emergjent sigurisht që duhet katarsis për vet’rrëfim. 

Endrra për t’i mbetur jetës e për të marrë ngjyra a tis nanuritës, në faqet e 

kësaj skeletdrame, merr krahë e fluturon visesh e njerëzish që kurrë s’e 

anatemojnë vendin e tyre, por shohin begati me hapa shprese. 

66

... edhe kur mërgon larg, Noli e merr me vete ëndrrën e tij. Nolsamsoni beson 

në forcën e shpresës dhe mban në të njëjtën kohë me kurajo vet’veten. 

Sipërimi i kohës kërkon kurbane që mjergullnaja të davritet e kësisoj të plasë 

edhe syri i keq. Epoka e sukseshme e qeverimit nolian, ndjen pendim. Edhe 

pse nuk vlen ky optimizëm, vlen së gjithash mësimi që buron e s’shterr kurrë 

prej pësimit. Kthimi pas asnjëherë s’vlen në jetë. Zbeh dhe turbullon 

shikimin. 

Kthimi pas në kohë asnjëherë s’ka diell. Befshëm vdes çasti e bashkë me të 

edhe fiziku yt. Njeriu dështon, por ka edhe sukses në misionin e tij. Kjo 

ndërvarësi motivon bashkëpunimin klanor, për të shpalosur një devizë a 

mision. Të gjithë mund të japin më të mirën për atdheun e tyre në çfarëdo roli 

që kryejnë. 

Realiteti gërvisht mes dhimbjesh, plagë të mbyllura që kërkojnë shpesh e më 

shpesh drejtësi. Përballë dhimbjes së përgjithshme, individualja fashitet nga 

melhemi patriotik. 

Dilema e përjetshme “Shqipëria u bë me shtet, vallë a do të bëhen shtetas 

shqiptarët...” e gjen shpjegimin nën përtypjen e arsyetimit të mësipërm. 

Dilema e ngelur udhkryqesh qysh atëherë, ka evoluar nëpër kohëra për më 

tepër agim të bardhë ndërgjegjësimi. 

Meditimi ngel mes dy përfytyrimesh, Nolin vital në qershor të ’24-ës dhe 

Nolin predikues në ditët tona. Brenda këtyre kohërave vdes dhe ringjallet 

atdheu si në ditën e tretë të dit’vdekjes për të lartësuar pavdeksinë. 

Leximi biblik i “Israelitë e filistinë”, mbetet një lexim i paajsbergtë deri në 

fund, por që sjell në dritë pamore dit’netët specifikisht të vështira të politikës 

së sotme kombëtare. Mes ëndrrash apokaliptike shteti vizatohet i 

paqëndrueshëm dhe shtetasit e tij si pjesa më e pazotë. Ky imazh përvijohet 

nga viti në vit qysh atëherë kur atdheu vështrohej me sytë e emigrantit 

plangprishës. 

Sfidë në jetë mbetet fati i mëtejshëm i njeriut. Leximi i dorës, filxhanit, falli i 

letrave... mund dhe ndonjëherë të të shtyjnë drejt shtigjesh shpesh edhe të 

rrezikshme... Sfida e tejmbushur me shpresë mbetet faltorja më e mirë e 

njeriut të dyzuar. Gjithëherë njeriu bën sikur e ka kuptuar dhe shpesh hiqet si 

i pakuptueshëm. Brenda këtij fati endet filli i Arjanës mitologjike..., në 

labirinthe të vazhdueshme vitesh... 

Parashikimi në rrugën e fatit mbetet pjesë e imazhit të kujtdo. Të bindesh a ta 

kërkosh atë është sërish njëlloj, sepse brenda imazhit vizion gëlon fati i 

mëtejshëm njerëzor..., për investimin e më të mirës. 

Gjithkush gjen hakun e vetvetes brenda fuqisë mikluese të vendit tënd. 

Atdheu mbetet fole ndër shumësi folesh dashurie. Forma e më të mirit, 

rrezaton nivele modeli brenda gjeografisë së ndershmërisë adhetare. Në emër 

të fatit të mirë betohet edhe më i ligu i kohës së zezë... 

67

Nocionet fat e sfidë, ndonjëherë mund të ta mbyllin dritaren e pamjes ku 

presin poshtazi saj turmat që kërkojnë liderin... 

Megjithatë sërishmi mund të përshtatesh në formulën e mbijetesës për të 

gjetur rrugë të reja mbijetese. 

Thonë që fati është i shkruar, por thonë gjithashtu që fatin mund ta shkruajë 

vetëm njeriu të cilit i ka rënë për hise. Gjurmësh të tilla rron dhe vdes atdheu 

për t’u bërë më i mirë në ringjalljen e madhe... 

E vërteta vuan gjithherë. Brenda këtij emotiviteti ekziston edhe frika e forcës 

për t’u ndëshkuar ose bindur në emër të saj. Vuajtja mund të jetë disafishe. 

Mund të jetë e plotë a sipërfaqësore. Ç’rëndësi ka?! 

Ajo që duhet theksuar dhe jo anashkaluar është elememti ekzistencial. Këtu, 

në këtë pikë vlerat dhe antivlerat humbasin portretin fizik dhe e trukojnë atë 

me qindra dhe mijëra forma shumëtrajtëshe. Përballë Samsonit-Nol vuajtja 

bëhet oaz i shkretëtirës shqiptare. Me çdo mënyrë të prezantimit të saj, 

vuajtësit portretizohen të shtypur edhe nga instinktet bazë të qenies. 

*** 

Tragjedia “Israelitë e filistinë” u ka folur brezave në kohë dhe vijon të 

lexohet në mënyra të ndryshme prej tyre. Do të mundohem nëpërmjet saj t’u 

qasem cazë të vërtetave që ajo të përvijon teksa e lexon. 

Në qendër është personazhi i Samsonit mitik, të cilit i ngarkohet misioni i 

konvertimit të filistinëve në fenë israelite. Gjithçka do të realizohet me anën e 

bindjes, jo forcës. Për këtë, krenaria e tij nuk dëgjon zërin e të parve, urtësinë 

e vendit. 

Më tej ai mashtrohet dhe përçudnohet nga lajkat e Dalilkës së bukur dhe 

epshndjellëse. Në fund filistinët, pasi mësojnë sekretin allasamson, 

zhburrërojnë delirin e tij... 

68

ESSE 

ANTONIO FRATTASIO 

Lectio Magistralis 

Nova fondamenta penalium legum 

Antonii Frattasii 

apud studiorum Universitatem “Gheorghe Cristea“ 

Gratissimus sum magnificae Rectori Lidiae Cristeae propter aditum lectionis 

magistralis cum vobis habere. 

Maximas gratias ago pro omnibus professoribus huius studiorum 

Universitatis atque omnibus auditoribus. 

In questa mia lezione desidero trattare un argomento che non vuole essere 

confuso nell’ambito dell’etica, ma che ha l’ambizione di cercare di 

rispondere alla domanda se sia possibile individuare un fondamento 

antropologico sulle leggi che la società civile si dà nei confronti del crimine. 

Insomma che cosa è e se esiste il Male, come valore oggettivo, assoluto, in 

senso criminologico. 

Per questo permettetemi di accennare alle unità di misura spazio-temporale 

nelle quali collocare la ricerca e quindi di incominciare dall'inizio. 

In principio, 

ma proprio in principio prima del Tempo, prima dello Spazio, il Creatore 

contemplava Sé Stesso o il Nulla. Ignoriamo il perché, ma nel preciso 

momento in cui decise di non essere più solo, ma da lì, da quel Suo Pensiero, 

avvenne quell’evento denominato big bang per cui miliardi e miliardi di 

galassie si espandono da 15 miliardi di anni in un Tempo ed uno Spazio ove 

la mente umana si smarrisce. 

L’inizio della vita 

Dobbiamo costatare che i primi 10 miliardi di anni di questo spazio-tempo 

che noi indichiamo come l’Universo ci interessano poco, intendo dire che ci 

riguardano solo indirettamente dal punto di vista terreste. La questione invece 

si fa più avvincente intorno ai 4,5 miliardi di anni fa, quando in una galassia 

chiamata Via Lattea più o meno in quel periodo una nube di idrogeno ed i 

resti di altre stelle collassarono ed formarono il nostro Sole con intorno altri 

69

corpi: i pianeti. Proprio in quel periodo pare sia avvenuta anche la collisione 

tra due pianeti, che ha provocato l’attuale consistenza della Terra, e poi la 

crosta terrestre prese a raffreddarsi e col tempo si condensò sulla superficie 

una specie di brodo che andò formando il primo mare. Fu così che tra questo 

mare e la nuova terra, tra un cielo solcato da fulmini e meteoriti qualche cosa 

unì delle molecole. Così incominciò quello che noi umani chiamiamo vita. 

All’inizio si trattò di molecole che avevano la capacità di aggregare a sé altre 

molecole più semplici e che in più , ed in ciò è la meraviglia, erano in grado 

di replicarsi. Tra miliardi 29 di repliche veniva replicata una diversa, ma era 

imperfetta e non era in grado di replicarsi. Tra miliardi di queste imperfette si 

formava una che aveva la capacità di replicarsi, più complessa della genitrice 

e più adattabile all’ambiente circostante e così una nuova species si 

moltiplicava occupando altro spazio ed assorbendo altri tipi di molecole. In 

questo modo un po’ alla volta, diciamo un miliardo di anni, si formarono 

quegli organismi che chiamiamo piante e le piante incominciarono a liberare 

nell’aria un gas potentissimo l’ossigeno e con esso 30 cambiarono i mari, 

cambiarono i cieli e forse cambiò anche la vita dall’RNA si passò al DNA e 

così con i nuovi esseri gli animali si popolò tutta la Terra. 

La risorsa della vita sul nostro pianeta 

Alla base della vita nel nostro pianeta dunque esiste essenzialmente un’unica 

risorsa : la trasformazione del calore del Sole da parte di organismi 

fotosintetici in molecole complesse. Anche se il fenomeno della fotosintesi è 

stato sotto gli occhi dell’umanità fin dall'inizio della sua intelligenza, tuttavia 

solo da non molto tempo siamo in grado di comprendere almeno il 

meccanismo fondamentale. 

Gli organismi che utilizzano la fotosintesi e quindi direttamente l'energia 

solare sono detti produttori. Sono inclusi in questa definizione oltre a 

moltissimi tipi di batteri, tutte le piante verdi, dal fitoplacton fino alle piante 

superiori. Sono quindi degli organismi che non chiedono niente se non uno 

spazio ove ricevere i raggi del sole ed assorbire acqua ed i minerali 

circostanti. I consumatori invece sono gli organismi che si nutrono dei 

produttori direttamente o indirettamente. Avviene così un trasferimento di 

energia da una specie ad un’altra che mangiandola ne assorbe in parte 

l’energia vitale. L’assimilazione in termini energetici tra una specie ed 

un’altra è di circa il 10% . Attenzione ci sono molte forme diverse di 

29 Nel primo milione di anni la replica era probabilmente attuata dal RNA che è molto 

più instabile del DNA, quindi probabilmente le mutazioni delle repliche era molte più 

diffuse anche a causa dei Raggi UV . 

30 Intorno ai 3,5 miliardi di anni fa 

70

predazione per esempio il parassitismo. Cioè non solo il più grande mangia il 

più piccolo o debole , ma anche il più piccolo si nutre del più grande. Tra 

questi possiamo enumerare un numero incalcolabile di batteri e virus. Poi non 

c’è solo la predazione, ci sono anche degli organismi che si cibano delle feci 

di altre specie, ci sono i bioriduttori in genere che si rendono utili nel ridurre 

riciclare tutti i nutrimenti contenuti negli organismi morti rendendoli 

nuovamente disponibili agli organismi viventi. 

Una prima considerazione a questo punto la dobbiamo fare. Tranne che per 

gli organismi che si nutrono e si moltiplicano attraverso l'utilizzo dei raggi 

del sole, che tuttavia non potrebbero moltiplicarsi senza limiti, ma 

necessitano anche loro della predazione , tutti gli altri vivono e si 

moltiplicano mangiando altri organismi o mangiandoli vivi o demolendo i 

loro corpi in decomposizione. In poche parole per esistere, vivere, 

moltiplicarsi si deve necessariamente distruggere altri esseri viventi. La 

vita quindi dal nostro pianeta esiste ed è regolata solo per e con 

l'annientamento di altra vita. Certamente gli esseri che si cibano dei 

produttori e cioè gli erbivori, sono quelli che per vivere consumano meno 

energia vivente, mentre i carnivori trovandosi in un livello superiore sono dei 

grandi distruttori di energia vivente. L'uomo che si trova al vertice della scala 

trofica è pertanto il maggior distruttore di energia vivente del pianeta. 

Quando l'homo sapiens sapiens è apparso su questa terra e cioè da non più di 

circa 150.000 anni per poter sopravvivere e quindi trasmettere i propri geni 

era già un predatore. Ma al suo apparire non era di sicuro al vertice della 

scala, cioè era anche lui una preda e pertanto 31 egli possiede quelle strategie 

antipredatorie che sono comuni agli altri animali così come noi ai giorni 

d’oggi le notiamo. Tra l'altro noi possiamo affermare che negli ultimi 10.000 

anni, l'uomo dopo essere assurto al vertice della catena alimentare è diventato 

lui stesso il più importante predatore della sua stessa specie. Ciò nonostante 

la sua espansione numerica in questi ultimi 200 anni è il maggior disastro 

ecologico che è avvenuto nel nostro pianeta dopo la glaciazione. La vita così 

complessa ed equilibrata che si era formata e sviluppata in questi milioni di 

anni è sconvolta da questa immensa esplosione demografica da parte 

dell'uomo 

Allora che cosa è l’essere vivente ? Il suo DNA 

La genetica o più esattamente il desiderio di conoscere come si trasmette la 

vita è stata posta presumo fin dagli inizi della nostra umanità. Per quel che ne 

sappiamo gli antichi Greci e precisamente Ippocrate fu il primo che formulò 

chiaramente la cosiddetta teoria della pangenesi. In tale teoria si ritiene che 

31 Siccome è sopravvissuto come species 

71

con il sesso si ha un vero e proprio trasferimento delle singole parti del corpo 

in miniatura: capelli, unghie, vene, ect. Quindi la vita ed il suo sviluppo si 

riduce in un aumento delle dimensioni dell’homunculus, cioè del seme 

dell’essere. Dopo molti secoli anche Charles Darwin propose una versione 

simile. Infatti egli sostenne che ogni organo dà un proprio contributo di 

cellule circolanti che andavano ad accumularsi negli organi sessuali e quindi 

venivano immesse nella riproduzione sessuale. Poiché questi organi 

producono queste cellule durante tutta la vita qualsiasi cambiamento 

verificatosi nell’ individuo dopo la nascita per esempio l'allungamento del 

collo da parte della giraffa poteva essere trasmesso nella generazione 

successiva. Come notiamo in modo paradossale Charles Darwin finì per 

difendere alcuni aspetti della teoria di Lamark 32 è cioè la teoria della eredità 

dei caratteri acquisiti. La pangenesi pur essendo stata la più antica teoria sulla 

trasmissione della vita è quella che ha avuto più durata più lunga. Ci fu 

finalmente un grande scienziato Weismann 33 il quale dimostrò che i 

cambiamenti somatici prodotti durante la vita individuale non potevano 

essere trasmessi alle generazioni successive. Infatti, amputò la coda ad una 

serie di generazionale di topi e dimostrò che la coda continuava a crescere nei 

discendenti di tali animali. Dopo questa dimostrazione la pangenesi fu 

definitivamente superata. 

Il primo vero fondatore della genetica moderna è Gregor Mendel. Mendel 

innanzitutto comprese che esistevano dei fattori specifici che furono in 

seguito chiamati geni e che questi vengono trasmessi dai genitori alla 

discendenza essi sono presenti in coppie in ogni individuo: uno che 

appartiene alla madre l'altro al padre. 

Egli aveva osservato che i piselli potevano avere due diversi colori verde o 

giallo. Da questo egli dimostrò che per essere verdi doveva avere due coppie 

della versione verde in questo caso diciamo VV quindi significava che 

doveva ricevere lo stesso gene V da ciascun genitore. I semi gialli invece 

possono essere risultati sia dalla combinazione GG ma anche dalla 

combinazione VG. Quindi per produrre piselli a colore giallo è sufficiente il 

possesso di una sola copia della versione G del gene. Quindi il gene G è 

definito dominante mentre quello V è 

chiamato regressivo. 

Dopo la morte di Mendel alcuni scienziati usando microscopi sempre più 

potenti trovarono nell'ambito delle cellule delle parti che vennero chiamati 

cromosomi. Studiando i cromosomi si riuscì a comprendere che i fattori 

scoperti da Mendel chiamati geni si trovavano proprio nei cromosomi. 

32 

Jaen-Baptiste Lamarck 1809 Philosophie zoologique 

33 

1834-1914 , 

72

A questo punto finalmente i geni che erano un'ipotesi metascientifica sono 

diventati un’entità reale. 

Darwin nell'opera: “ L'origine delle specie” ha certamente posto il problema 

della creazione del mondo ma nello stesso tempo, evitò di menzionare il 

problema dell'evoluzione della specie umana, tuttavia ci pensò un 

personaggio molto importante l’inglese Francis Galton il quale diede il nome 

ad un movimento chiamato eugenetica. 

Era cugino di Darwin e quindi gli sembrò normale sviluppare il campo che il 

suo illustrissimo parente aveva iniziato ad esplorare. Non si può ignorare che 

la classe dirigente inglese dell'epoca guardava con un certo disagio la 

situazione morale e culturale delle classi povere. Cioè sostanzialmente 

cercava di sottrarre alle future generazioni l'imbarazzo della presenza 

massiccia di criminali provenienti dai ceti popolari. Quindi l'eugenetica nel 

senso della possibilità di sviluppare una umanità meno propensa alla 

delinquenza fu una ricerca filantropica a favore delle generazioni future. 

È chiaro che l'eugenetica come fu inizialmente impostata sulle basi dei primi 

risultati della genetica era effettivamente incapace di comprendere e quindi 

risolvere o comunque attenuare gli effetti di possibili mutazioni genetiche che 

portano a comportamenti asociali e di massima criminali. Bisogna anche 

evidenziare che l'eugenetica non implicava necessariamente il razzismo come 

invece bene o male alcuni ritennero e ritengono, che dalla eugenetica si possa 

pervenire rapidamente a delle soluzioni di carattere razzista. Tuttavia 

costatiamo che l'eugenetica così come era nata ha perso ogni credibilità 

nella comunità scientifica proprio perché aveva voluto sulla base dei primi 

principi scoperti della genetica intervenire immediatamente nel campo 

sociale e politico. 

Tornando all’argomento principale pochi anni dopo il 1945 la fortuna ha 

voluto che alcuni biologi si sono imbattuti in quello che sarà chiamato il 

DNA. Sembra impossibile eppure questa grande, grandissima scoperta ci 

deriva dalle ricerche sul batterio della polmonite. 

Dopo una serie di esperimenti si riuscì a determinare che il fattore 

trasformante della vita era il DNA. Successivamente un gruppo di scienziati 

inglesi riuscì a comprendere che il DNA ha essenzialmente una forma a 

doppia elica, insomma sostanzialmente è una specie di cerniera lampo che 

dividendo riesce a replicare esattamente se stessa. Cosa ancora più incredibile 

è che tutto il patrimonio del progetto di ciascun essere vivente cioè il suo 

DNA è formato da una catena di soli quattro basi che per comodità sono 

indicati A T G C a tre a tre replicati . Il genoma deve essere duplicato 

accuratamente in modo che tutte le informazioni passino alle nuove 

generazioni possibilmente senza errori. 

73

Questa enorme scoperta e cioè la scoperta del DNA che ha cambiato 

certamente il modo di concepire l'essere umano. 

Una cosa finora non è stata, a mio giudizio, sufficientemente posta in 

evidenza e cioè che la vita è regolata dalla mutazione. Ogni singolo 

individuo è il frutto di una mutazione genetica tra due soggetti: la femmina e 

il maschio. Già questo è un elemento fondante per la comprensione 

dell'essere vivente. Inoltre attraverso la scoperta del DNA sappiamo che sia 

per errori di replicazione in sè, sia per l'intervento di agenti esterni 

avvengono delle mutazioni nella replicazione del patrimonio genetico. Tali 

mutazioni normalmente provocano delle alterazioni che rendono l'organismo 

incapace di sopravvivere, nell'uomo sono generalmente indicate come 

malattie, tra miliardi e miliardi di queste mutazioni può accadere che una di 

esse risulti più adatta ai cambiamenti che avvengono sul nostro pianeta in 

termini di sfruttamento di risorse. Queste mutazioni hanno prodotto e 

producono quella pluralità di specie che è la caratteristica di questo nostro 

pianeta. 

È tempo perciò di cominciare a considerare non più l'Essere in sé, 

staticamente , ma l'Essere in divenire, come costante mutazione. 

La mutazione e l’evoluzione attraverso la selezione naturale 

Ormai è stato accertato che qualunque sostanza organica, è utilizzata come 

cibo. Nessun essere vivente sfugge alla necessità di energia e alla possibilità 

di essere fonte di energia per altri. L'intensa competizione per il nutrimento e 

quindi le strategie di sopravvivenza da parte di tutte le specie viventi che in 

termini dinamici costituiscono la cosiddetta selezione naturale, comportano 

anche l'ipotesi di un ragionevole e mutevole equilibrio nell'ambito della 

distribuzione ottimale del cibo. Infatti se escludiamo di organismi autotrofi i 

quali ricevono il loro nutrimento direttamente dall'energia solare, tutti gli altri 

organismi quelli detti eterotrofi necessitano di sostanza organica in primo 

luogo per la respirazione poi per i muscoli ed infine ovviamente per la 

crescita e la riproduzione. Dunque è il combustibile per gli esseri eterotrofi è 

dato dagli zuccheri, i grassi e le proteine. Lo zucchero 34 in particolare deve 

essere assimilato velocemente in modo da poter essere utilizzato nella 

respirazione cellulare direttamente. Dobbiamo anche sottolineare che 

allorquando un organismo ha sufficienti zuccheri questi li trasforma in grassi 

lipidi che possono essere ritrasformati in zuccheri. Ora dobbiamo 

comprendere che per chi sfrutta un determinato cibo cioè un composto 

organico deve possedere i meccanismi di cattura e l'assimilazione specifica. Il 

fatto come abbiamo accennato che siccome nel nostro pianeta esiste una 

34 prodotto dalla fotosintesi 

74

limitazione delle risorse vitali essa provoca la selezione delle specie e nelle 

specie i singoli appartenenti . È fondamentale comprendere che la necessità 

di procurarsi il cibo è contrastata dalla resistenza che la preda oppone per non 

essere mangiata. 

Inoltre certamente le scelte alimentari degli animali sono il prodotto 

evolutivo della selezione naturale, e questo tuttavia non può che inferire sul 

fatto che certi comportamenti potrebbero essere trasmessi nell'ambito della 

stessa specie e non acquisiti dall’esperienza. In poche parole l’individuo è in 

grado di trasmettere la propria esperienza geneticamente 35 ? Infatti l'ipotesi 

contraria è quella di riuscire a comprendere per esempio in che modo il 

comportamento del foraggiamento ottimale possa derivare dai limiti prefissati 

dall'ambiente. È stato elaborato un esperimento su un granchio carnivoro 

predatore di mitili bivalvi. Con le sue chele afferra un mitile e ne spacca il 

guscio. Gli vengono offerti diversi mitili con taglie diverse. Il granchio non 

sceglie di rompere il mollusco più piccolo che ha un guscio sottile ma 

contiene poca sostanza all'interno. Non sceglie neppure quello più grande 

perché anche se al suo interno c'è molto da mangiare le sue spesse valvole 

sono chiuse con una muscolatura molto forte e quindi per aprirle è necessario 

un grandissimo sforzo. La soluzione ottimale in termini di rapporto tra 

energia ricevuto come cibo (fattore positivo) ed energia spesa per 

procurarselo (fattore negativo) è quello di aggredire prima di mitili di taglia 

intermedia. Le cornacchie, che cacciano i mitili come i granchi, per rompere 

il guscio li portano in volo a una certa altezza e li lasciano cadere su strato 

roccioso dove guscio si spezza, le cornacchie invece scelgono quelli della 

taglia più grande. 

È necessario quindi dedurre che gli animali sanno calcolare il bilanciamento 

energetico tra il consumo energetico necessario per acquisire il cibo e la 

soddisfazione in termini energetici ricevuta da tale acquisizione. Ciò significa 

che è necessario che possiedono una memoria, dei percettori che stabiliscono 

la quantità di energia consumata, dei percettori che indicano la quantità di 

energia messe in circolo dal cibo procurato. Questo significa che la memoria 

valuta il miglior bilanciamento tra il consumo per acquisire il cibo e la 

soddisfazione che i percettori che stabiliscono la quantità di energia prodotta 

dal cibo acquisito, e quindi fare un bilancio tra queste due percezioni. 

Ora nell'uomo non solo è rimasta questa capacità di valutare tra l'energia 

prodotta per acquisire un bene e l'utilità della preda, ma anzi si è sviluppata . 

Infatti possiamo certamente considerare che tale meccanismo è alla base della 

questione fondamentale di innumerevoli teorie sia nell'ambito filosofico, 

morale e politico: e cioè la libertà di scelta. Qui ovviamente non possiamo 

affrontare completamente tale argomento, ma possiamo intanto affermare che 

35 In termini Lamarckiani 

75

esiste nell'uomo, come nel resto degli animali superiori la capacità di valutare 

i propri sforzi, cioè la consumazione delle proprie energie in rapporto a 

determinate soddisfazioni, in primo luogo quelle del cibo. 

Capire questo significa che tutte le dottrine e discussioni che si sono svolte su 

questo fondamentale problema e che avevano come base il campo 

dell'Essere, debbono essere riesaminate in quanto è necessario riconsiderare 

gli elementi forniti dalla nuova conoscenza della vita. Ugualmente i 

fondamenti con i quali fin da Aristotele si sono basati le concezioni della 

socialità degli esseri umani debbono essere riesaminati alla luce delle nuove 

conoscenze. Infatti la socialità che lega gli animali è strettamente connessa al 

fitness, cioè alla comunanza ed alla trasmissione dei geni. 

Indipendentemente poi dalla soluzione se l'uomo dotato di libero arbitrio o è 

determinato dall’ambiente la pena afflittiva derivante da una violazione della 

legge penale diviene assolutamente necessaria per limitarne le scelte da parte 

del soggetto criminale cioè di chi intende violare una legge penale. 

La pena comminata per un crimine è l'elemento necessario per consentire al 

soggetto di valutare l'opportunità o meno di commetterlo. Cioè egli valuta la 

soddisfazione per l'acquisizione del frutto del crimine con la sofferenza della 

pena che gli può essere inflitta, altrimenti egli non può che valutare i vantaggi 

della sua azione e quindi essere spinto a commetterlo, non perché 

determinato, ma perché non è messo in grado di valutarne le conseguenze 

dannose.. 

A questo punto per rispetto alla pazienza degli ascoltatori intendo limitare 

questa mia lezione accennando soltanto ad altri due elementi fondamentali 

che mettono in crisi dei convincimenti e cioè : 

-il limite di Hayflick. 

-il dolore: 

Nel 1962 Leonard Hayflick scoprì che contrariamente a quanto si pensava, le 

cellule umane e le cellule animali hanno una limitata capacità di replicazione, 

ed il punto in cui le cellule smettono dividersi fu chiamato appunto il limite 

di Hayflick. L'elemento nel DNA che è coinvolto in questo tipo di fenomeno 

sono i cosiddetti telomeri. In base alla correlazione tra senescenza cellulare e 

l'attività dei telomeri si ritiene che nell'ambito generale della mutazione esiste 

un orologio molecolare che impedisce comunque che un individuo possa 

vivere all'infinito. Quindi la scoperta del limite di Hayflick è una prova in più 

che la vita del pianeta si fonda non su una staticità dell'individuo ma su una 

continua mutazione. 

Per quanto riguarda il secondo punto e cioè il dolore accenniamo solo che 

esso condiziona i rapporti umani, sia personali che sociali. Infatti senza 

76

analizzare possiamo affermare che l'uomo nasce nel dolore, vive nel dolore 

e muore nel dolore. 

Nell'ambito poi dell'evoluzione in termini psicologici dell’Io il dolore è un 

elemento fondante delle tensioni che sorreggono i vari passaggi dell'età 

evolutiva le cd. nevrosi. 

Gli studi medici che sono stati effettuati ci dicono che esiste un elenco 

impressionante i sintomi dolorosi per cui risulta impossibile sviluppare 

ancora una teoria completa e coerente rispetto al dolore. In generale possiamo 

affermare che il dolore è un'esperienza che viene memorizzata ed è associata 

a un danno reale o potenziale dei propri tessuti e si tratta di una sensazione 

assolutamente sgradevole, la più sgradevole in assoluto. Quindi il dolore ha 

una funzione di avvertimento, ci segnala che qualcosa non va: il dolore è un 

segnale d'allarme. 

E’ chiaro che la specie vuole che il singolo soggetto cerchi in tutti i modi di 

difendere e preservare il proprio organismo. Le osservazioni non solo quelle 

che afferiscono la nostra personale esperienza, ma anche la comune 

osservazione nei confronti degli animali, ci provano che l'applicazione di 

stimoli dolorosi innesca numerose reazioni: grida, la fuga, tutte le azioni 

volte a sottrarsi alla sensazione dolorosa. Cosa sarebbe per gli esseri vitali se 

fossero insensibili al dolore? Per quanto riguarda gli uomini la sopportazione 

del dolore è sempre stata valutata in modo positivo e cioè è stata accostata ad 

una durezza del carattere, ad un valore simile al coraggio, ma per la verità se 

non si percepisse il dolore si rischia di far degenerare le lesioni che 

porterebbero rapidamente alla fine dell'organismo. L'aspetto negativo è che se 

il dolore si prolunga esso produce un alterazione dell'attività del sistema 

simpatico . Ugualmente totalmente negativo è il dolore cronico. Inoltre nella 

esperienza di ciascun uomo si avvengono degli stimoli che sono percepiti 

come dolore, ma non sono necessariamente collegati ad una lesione dei 

propri tessuti: sono i dolori di origine psicologica. 

Dal punto di vista organico il dolore fisico è trasmesso dalla periferia al 

midollo spinale da tre tipi di fibre, i nocicettori, che trasmettono gli impulsi a 

differenti velocità. Sono state individuate delle sostanze algogene, cioè 

produttrici di dolore , che se per esempio iniettate a livello cutaneo causano 

appunto una sensazione dolorosa senza che la causa sia stata prodotta. Quello 

che finora si è riusciti a comprendere che intorno alle terminazioni cutanee 

dei nocicettori esiste è quello che gli scienziati hanno definito un brodo 

periferico ove un numero importante di sostanze a livello extracellulare 

causano la sensibilizzazione dei nocicettori. 

Una grave dicotomia tra il dolore sensoriale e quello affettivo viene rilevata 

quando si giunge alla fine del circuito del dolore e cioè alla corteccia 

cerebrale. Le asportazioni di porzioni di parte del lobo frontale hanno 

77

provocato nei pazienti l'insensibilità al dolore . Quindi si può ritenere che gli 

aspetti emozionali del dolore coinvolgano sia il sistema limbico sia il lobo 

frontale. E’ stato provato che persone sottoposte al grandissimo stress del 

combattimento della battaglia una volta ferite sopportavano con grande 

tranquillità le amputazioni senza bisogno di anestetico. Addirittura una 

percentuale elevata di soldati risulta insensibile alle ferite, mentre reagiva 

normalmente a una iniezione endovenosa. 

Questo fenomeno riguarda appunto il fatto che il cervello è in grado di 

produrre delle sostanze in grado di fermare la sensazione dolorosa : le 

morfine naturali cioè le endorfine. Oggi c'erano state individuate almeno una 

ventina di tali sostanze prodotte dal cervello in grado di svolgere questa 

funzione fisiologica. 

Finora tuttavia gli esperimenti che utilizzano il naloxone che è una sostanza 

in grado di produrre una maggiore sensibilità al dolore non hanno portato a 

risultati soddisfacenti nel senso che non sia in grado di comprendere 

esattamente come avvenga la produzione di queste endorfine. 

Dopo aver tracciato seppure con grande sintesi quello che più meno in questo 

momento siamo in grado di comprendere i meccanismi del dolore, dobbiamo 

raccogliere il nostro pensiero su ciò che rappresenta il dolore nella storia 

dell'uomo. Se il dolore protegge il corpo dai rischi di azioni che possono 

danneggiarlo, la paura che altri uomini o eventi possano infliggerci del dolore 

ci rende pavidi. Per prima cosa la morte a cui ogni soggetto va incontro 

rappresenta la proiezione assoluta del dolore. La morte non è un'esperienza 

diretta dell’Io, tuttavia essa è la rappresentazione ultima del dolore. A questo 

tipo di esperienza indiretta, l'Io è soggetto a quello stato d'animo che 

definiamo terrore. L'idea di una sofferenza senza fine, dell'ipotesi 

dell'annientamento fisico provoca quella tensione psichica che fa rivolgere 

per esempio l'uomo alla religione. Inoltre il terrore rappresenta e ha 

rappresentato un elemento fondamentale nell'azione politica, sia individuale 

sia collettiva. Personaggi come Genghis Khan hanno basato la loro immensa 

conquista utilizzando truppe che operavano seminando terrore contro i popoli 

da conquistare. Lo stesso impero ottomano ha basato la sua politica di 

conquista sul terrore e la tortura sistematica. Quindi proprio la gestione della 

proiezione collettiva del dolore è una caratteristica peculiare nella storia 

dell'essere umano. Pertanto la coscienza del dolore e la possibilità di gestire 

tale situazione psichica sia nell'ambito individuale ma soprattutto in quello 

collettivo deve essere un elemento importante per lo studio e del controllo 

della criminalità comune, politica e terroristica proprio in rapporto alla pena . 

Concludendo: 

pur nei limiti temporali a cui sono stato costretto per la necessità della 

traduzione ritengo aver posto in discussione i criteri che attualmente tendono 

78

ad essere i fondamenti della politica criminologica. L'attuale determinismo 

ambientale che contesta , anzi considera in modo negativo la legge penale che 

infligge agli autori di tali atti la pena, deve ritenersi criticabile perché è il 

frutto di presupposti che si fondono su una concezione sostanzialmente 

soggettivistica dell'Essere. Ora ogni scienza antropologica che intende 

approfondire la conoscenza dell' uomo non può non tenere conto del suo 

divenire e cioè della mutazione della species e quindi dei meccanismi con i 

quali essa opera in rapporto al mondo ed alle sue risorse limitate . 

Quindi mi sia consentito a questo punto di segnalare un ipotizzabile criterio, 

una ricerca sulla possibilità di stabilire un valore oggettivo e quindi non 

relativistico del Male, alla base della legge penale condivisibile, e che può 

essere riassunto come segue: 

"Tutto ciò che soddisfa l’individuo a danno della species è il Male, tutto ciò 

che è funzionale all’individuo ed alla species è Bene". 

79

ALKET ÇANI 

“Për shtegtarët e pak metrave katrorë” 

- shënime për librin e ROMEO ÇOLLAKUT - 

Nuk e kam aspak të lehtë të shkruaj për vepra në prozë e sidomos për ato të 

një miku si Romeo Çollaku, por shija e mirë që më la leximi i këtij libri e 

tejkalon çdo vramendje deontologjike. “Për shtegtarët e pak metrave katrorë” 

është një përmbledhje tregimesh, ndonjë prej të cilëve autori e ka botuar më 

parë në shtypin letrar periodik. Çollaku e boton këtë libër pas lëvrimit me 

sukses të disa zhanreve të tjerë, si poezia, romani dhe eseja. Ai, gjithashtu, ka 

sjellë në gjuhën tonë disa autorë shumë të rëndësishëm grekë e francezë - si J. 

Ricos, P. Verlaine, S. Mallarmé, G. de Nerval, një antologji të tregimit grek 

për të cilën është shpërblyer me një çmim kombëtar, dhe sidomos romanin 

“Priftëresha Joanë” të Emanuel Roidisit - me një mjeshtëri dhe përgjegjësi të 

lartë. Romeoja ka shkruar edhe disa poezi gazmore, të një shijeje dhe humori 

të hollë, të cilat jam i sigurt që, kur të dalin në një libër më vete, do t’i falin 

lexuesit të tyre një kënaqësi të veçantë. E pra, tregimet e tanishme vijnë pas 

një përvoje të konsiderueshme të autorit në këtë sferë të madhe e të vogël, të 

sigurt e të pasigurt, reale e virtuale, që quhet letërsi. 

Dihet që çdo zhanër letrar lind nga një përdorim i caktuar i gjuhës dhe, duke 

qenë kështu, tregimi është ndoshta më tipiku që di të luajë më mirë me fuqinë 

e menjëhershme dhe domethënëse të fjalës, për të na kumtuar një ose më 

shumë jetë imagjinare, ku vendosen personazhe në kohë e hapësirë dhe 

ndodhin ngjarje që ngërthehen nëpërmjet një mekanizmi të dukshëm ose të 

padukshëm shkakësish. Arti i tregimtarit synon të nxitë dhe ta mbajë 

gjithmonë të nxitur atë pritje të përgjithshme e të çrregullt që ne kemi për 

gjërat që ndodhin, duke e lidhur universin e tregimit me botën reale. Me anë 

të një gërshetimi detajesh arbitrarë, ai lidh ekzistencën reale të lexuesit me 

ekzistencat e gjasmuara të personazheve, gjë që shpeshherë i bën këto 

gjasmime të marrin një forcë të çuditshme jetësore që, në mendjen e lexuesit, 

i bën të krahasueshme me persona të vërtetë. Lexuesi u jep atyre gjithë 

veçoritë njerëzore që ka brenda vetes. Teoritë thonë se sa më të shumta të 

jenë këto veçori, aq më e madhe është vlera e veprës letrare. Ligji më i fortë e 

njëkohësisht sekreti i suksesit të një tregimi është, me sa duket, fakti që 

vazhdimi i ngjarjes të na tërheqë pa ndërprerje drejt fundit të saj, i cili na bën 

të besojmë se kemi jetuar tërësisht e thellësisht një aventurë, duke u 

njëjtësuar me personazhet e sajuar. 

Natyrisht që, kur edhe tek ne të ketë kritikë që do të merren më në fund, më 

tepër e kryesisht me veprat sesa me autorët e tyre, do të flitet në mënyrë më të 

thelluar e rigoroze edhe për librat e Romeo Çollakut dhe për vendin që do të 

80

zënë ato në hierarkinë e Republikës sonë të Letrave. Ndërsa unë do të 

kufizohesha të vija thjesht në dukje disa prej tipareve më të dukshme të këtij 

libri, meqë, nga gjithë zhanret e prozës, për tregimin kam një dobësi të 

veçantë. Dhe në tregimet e Çollakut kam përshtypjen se i gjejmë, pak a 

shumë, të gjitha karakteristikat kryesore të këtij zhanri: aksioni që 

përqendrohet tek një e dhënë kryesore, personazhet me evolucionin e tyre dhe 

përshkrimi i kuadrit hapësinoro-kohor që kufizohen brenda një pikëvështrimi 

strikt funksional, vëmendjen e përqendruar te personazhi kryesor që rrëfehet 

në një ditë të zakonshme, histori që nisin in medias res dhe që përfundojnë të 

hapura, të befasishme e të papritura, të shoqëruara këto nga procedetë e 

duhur, si dialogu, ëndrra, analepsa, përzierja e kohëve narrative, gjuha 

sugjestive. Nga kjo pikëpamje, por jo vetëm nga kjo, tregime të tilla si Të 

internuarit, Katërkëndëshi i Bermudajve, Rrugë, si dhe tregimi që i ka dhënë 

bujarisht titullin librit, mund të konsiderohen si kryevepra të zhanrit. Duke i 

shtuar këtyre edhe talentin e padiskutueshëm të narratorit, “Për shtegtarët e 

pak metrave katrorë” përbën, pa dyshim, një arritje nga më të vlefshmet në 

krejt prozën tonë të shkurtër. 

Ka një rrethanë tjetër të rëndësishme që nuk mund ta lemë pa e ndërmendur 

këtu e që përbën një nga elementet thelbësorë të krijimtarisë. Kjo është 

përvoja jetësore vetjake. Përvoja e Çollakut është e pasur. Ai ka njohur jetën 

rurale dhe atë urbane, ushtrinë dhe universitetin, arritjet dhe zhgënjimet, 

atdheun dhe emigracionin. E, natyrisht, edhe librat, që janë një jetë më vete. 

Interesin e atyre që ai rrëfen në këto tregime, që janë copëza jete, e gjejmë në 

çdo fragment të tyre, në çdo kujtim të veçantë që përzihet me kujtesën tonë të 

përgjithshme prej lexuesi, me të hapur librin e me të nisur leximin. Sigurisht 

që një tregim i mirë mund të shkruhet edhe vetëm me ndihmën e imagjinatës 

dhe shembujt e lumtur janë të shumtë. Por është ku e ku më mirë kur 

imagjinata pjellore ndërthuret me skenat e ndryshueshme e të 

pandryshueshme të teatrit të botës reale ku autori ka luajtur një rol dëshmitari 

aktiv. Romeoja ka ditur të kombinojë forcat e një jete të brendshme tejet të 

pasur e interesante me shprehjen e një shoqërie të trazuar, tradicionale e 

kaotike, moderne e të brishtë, si kjo ku jetojmë. Me aktin e tij të të shkruarit, 

imazhi i paqëndrueshëm i kësaj shoqërie bëhet një vepër e thellë dhe e 

qëndrueshme. Ç’mund të jetë tjetër Bota, përveçse një teatër me personazhe 

simbolikë, ku luajnë bukuria me shëmtinë, pasuria me mjerimin, eleganca me 

vrazhdësinë, virtyti me vesin, jeta me vdekjen? Mjedisi i këtij teatri dhe 

personazhet që veprojnë në të janë, përgjithësisht, do mund të thoshim, 

margjinalë: diku një grup ushtarësh, diku një mësues i thjeshtë, diku tjetër dy 

të internuar, diku ca njerëz që rrojnë në një fshat të largët e të veçuar për të 

ruajtur fenë, një daun, një udhëtar imagjinar... 

81

Mbase është rasti të kujtojmë se një numër i konsiderueshëm shkrimtarësh të 

mëdhenj, në romanet e tyre, janë marrë me Oborret. Kjo ka qenë e lidhur me 

përdorimin e një gjuhe të rafinuar brenda një mjedisi konvencional, ku të 

duket se jeta shndërrohet në dukje të jetës. Ndërsa tregimi ngjan më tepër i 

prirur ndaj personazheve margjinalë, simbolika e të cilëve, gjithë duke i lënë 

në anë të shoqërisë, të krijon iluzionin se i vendos ata në qendër të saj dhe, në 

fakt, i vendos, përderisa në realitetin “artistik” veprojnë ligjësi të tjera, të 

ndryshme nga ato që i njihen, ose që besohet se i njihen, atij që rëndom e 

quajmë realitet. 

Dhe, për ta mbyllur këtë shënim të shkurtër përurues, do të thosha se një nga 

meritat e mëdha të autorit të kësaj përmbledhjeje është se ka ditur, me 

mençuri, të përdorë mjete shprehjeje që tregimet e tij i lidhin pa asnjë 

mëdyshje me traditën më të mirë kombëtare dhe botërore të prozës së 

shkurtër. Leximi i tregimeve të Çollakut, që kryhet me një frymë, me 

sintaksën e përpunuar imtësisht, me humorin e pranishëm në masë të 

këndshme në krejt librin, me shkurtësinë dhe dendurinë e lëndës narrative, 

me kombinimin e ngjarjeve me gjuhën për arritjen e efektit të dëshiruar, të 

jep një kënaqësi estetike të pandërprerë, çka duhet të jetë, ma merr mendja, 

qëllimi final i çdo arti. 

Paris, 2009. 

82

MEDALION 

KRENAR ZEJNO: 13 kapituj për 13 pikë llotarie 

pyetjesh 

Legjenda M, Një satirë e dhimbshme 

Bisedë me Krenar Zejnon 

Krenar Zejno, pas poemave dhe vëllimeve të tij me poezi, më së fundmi 

ka ardhur para lexuesit me librin e tij në prozë “Legjenda M”. Zejno 

tregon se çfarë sjell ndryshe në Letërsinë shqipe “Legjenda M”, ku është 

frymëzuar dhe çfarë presim më tej. 

Ka pak muaj që qarkullon “Legjenda m”, libri juaj i fundit, ndërsa pritet 

edhe vëllimi i dytë. Së pari, a ka një masë përmes së cilës maten kategori si 

“e keqja” apo “e shëmtuara” në lëndën e një romani? 

Krenar Zejno: Një Zot e di! Pikësëpari është vetë Ai, që me veprën e tij 

kompozoi realitetin e dhënë, realen bashkë me të pështirën e vet, që e 

mbartim me vete tok me gjërat që brënda gjithësecilit ngjizen edhe me të 

shëmtuarën e të Keqen. Për pjesën e artit i janë përgjigjur kësaj pyetje të 

mëdhenjtë shkrimtarë, qysh herët e deri te piktorët Duschamps, Dubuffet e 

më tej. 

Kjo lloj satire e dhimbshme, sipas jush, është atribut i romanit modern? 

Krenar Zejno: I romanit pa mbiemër, së pari i vetë romanit, klasik apo 

modern, qysh prej lindjes së tij, nga Rabelais te Cervantes deri te Swift e 

Joyce mandej Beckett, Kundera e Kadare, Mc. Ivan e të tjerë... apo dhe filmat 

që rrjedhin prej tyre nga Pasolini te Kubrick. 

“Satira, tha Swift, është një pasqyrë paksa speciale: kush shihet në të, njeh 

jashtëqitjet e gjithë të tjerëve”. 

Rabelais, gjeniu prej të cilit nisi gjinia e romanit - na e kujton gjithëherë 

Kundera - tregon se Gargamella, që ishte me barrë, hëngri gjithatë plëndës, sa 

që u detyruan t’i jepnin ilaç për ta bërë kaps, kështu fetusi i të paudhit 

Gargantua u vërvit në damar të aortës dhe duke u ngjitur sipër përfundoi të 

dalë nga veshi i majtë. 

83

Mezi e prisja që satira e mjeshtrit ta kishte pjellë nga prapanica. Dhe po prisja 

që Rabelais ta zgjidhte si një rrugë e dy punë, me një gur dy zogj: pra, bashkë 

me shpikjen e artit të ri- romanit, të na pararendte edhe profecinë mbi lindjen 

e Njeriut të Ri. 

Nuk ke ndonjë pendesë për këtë shpërfaqje të së keqes së krupshme? 

Krenar Zejno: Jo dhe aq! Për mua të voglin do të mjaftonte fakti që vetë 

Yahveh u pendua pse pat krijuar njeriun, duke parë me ç’ligësi shkonte drejt 

së keqes ky ditëzi. Pastaj, e keqja mbetet arti bazë i njeriut, për më tepër këtu, 

në një botë libër. 

Cilat do të ishin linjat teorike ku rrugëton një subjekt romani i kësaj forme? 

Krenar Zejno: Nuk është detyrë e imja në këtë rast ta di këtë, por po të thoja 

nuk e di fare do të pretendoja edhe më tepër se ç’mund të jenë në fakt. 

Megjithatë, do ta vija gishtin si në qull tek iluzioni darvinian dhe 

materializmi marksist, prejardhja e përbashkët e llojeve dhe më tej shndërrimi 

në një lloj të vetëm njeriu të ri. Ndoshta janë këto kollonat që mbajnë trupin e 

“legjendës M”. Nga i njëjti lloj bëhen shumë lloje, por që prapë janë një. Dhe 

nga shumë lloje sistemesh shkohet me shndërrim të forcuar tek i njëjti lloj. 

Jashtëqitja bëhet status-simbol i gjithë kësaj, ndërsa ajo fjala “konkretisht”, e 

cila përsëritet në një ritëm psallmoid, status-quo e gjëndjes që e mbart dhe 

vijon si një cikël i mbyllur dhe rreth vicioz. 

“ Njerëzore, tepër njerëzore” e thoshte Niçe, pra njerëzore me tepri, por jo pa 

karar. 

Me Darvinin zë fill ndoshta kthimi i vështrimit për nga vetja si aventurë 

filozofike dhe arti. Ashtu si merr ngarkesë fiziologjike edhe vepra e Niçes 

apo poezia e Rembosë, Bodlerit, të cilët qysh prej çastit gjenial të tyre nuk 

panë më peisazhin nga një dritare, por përkundrazi, njeriun në hapësirën 

brenda dritares, duke e vështruar dhe kqyrur atë nga jashtë. Siç mund ta 

shohë lexuesi dritaren e dizenjuar të kopertinës në këtë libër. Dhe mandej për 

të hyrë në brendësi të ndërtesës dhe kujtesës. Sa pa ardhur harresa e një epoke 

terri obskurantist dhe pa u shpërfillur përfare ankimet e filozofisë mbi 

“harresën e qënies” si dhe lutjen e saj për t’u kthyer e bërë bekçiu i qenies. Të 

mos harrojmë, meqë jemi te harresa, edhe banalitetin e atij regjimi absurd të 

cilin libri e trajton më direkt, ku bariu i qënies së re nuk lejohej të ishte vetë 

qenia, por tjetërkush. Ndaj në këtë vëllim qënia synohet të shihet edhe nga 

poshtë, nga jashtë qitja e saj, sidoqë edhe po qe se nuk shikohet ndonjë gjë e 

madhe, ama të paktën thuhet ajo që duket. 

84

A thotë diçka të re Legjenda M mbi njeriun? 

Krenar Zejno: Të re, së paku për njeriun e ri, po. Por ndoshta edhe njeriu në 

përgjithësi modern nuk ka si rroket në tërësinë e vet pa qëmtuar karakterin e 

tipizimin fenomenologjik të njeriut të Ri. Filozofia përmes Faucoult-së tha se 

vetë Njeriu është krijesë e dy shekujve të fundit, prej mutacionit kulturor. 

Ndoshta njeriu i absurdit prej regjimi komunist do të ketë, ndër hulumtimet 

mbi risitë e modernitetit, një llozhë të vetën nëpër rrokapjekthet studimore, 

bile në pozicionet qëndrorë. 

Gjithsesi, për t’ia mbërritur këtij qëllimi nuk kishte të tjera trajta më pak të 

rënda e mizore se jashtëqitjet? 

Krenar Zejno: Një mizë mbi një copë jashtëqitje është në parajsën e vet të 

muzave, një mizë ndër mjalt ka cofur qysh prej rënies në këtë grackë të 

sheqerosur. 

Kjo shtrydhje e lëndës, që ju e quajtët edhe dehidratim i frazës, fjalës pa 

përshkrimin e zgjatur prozaik, është tashmë tipike në frazën tuaj, apo jo? 

Krenar Zejno: Në rastin konkret mbeturinat ushqimore të trupit janë në 

mënyrë të natyrshme koncentrat. 

Së dyti, duke qënë i mrekulluar nga irlandezët e letërsisë së madhe, nga B. 

Show, Wilde, Swift, Beckett, të cilët e kanë sintetizuar me një mizori të 

hatashme, siç e thotë Borges, çdo tepri retorike, kështu pra tendencave të 

hershme të shkrimit tim të shtrydhur fort, si teshat para se të ndereshin në 

telin e robave, i është shtuar edhe ky telash, telashi i ujrave të tepërta. Tek e 

fundit unë ndjehem poet. 

Atëhere, a ka ndikim prej Joyces-it, Orwell-it, Celine-it e të tjerë, botuesi i të 

cilëve ju jeni, kjo mënyrë e përkorë të shkruari? 

Krenar Zejno: Përkorja është virtyt poetik thotë sërish Borges, meqë e 

morrëm nëpër gojë e kushedi po e zë lemza. Punën e lidhjes nuk e kam vënë 

re, makar të ishte! mbase keni të drejtë për formën e pakohë, pavendore dhe 

pa emra. Legjendare e disi bizare. Këta gjeni kanë madhështinë e katedrales, 

ndërsa kjo bëmë e vogël e imja atë të halesë, por dëgjo... nuk është pak! Edhe 

Kubriku në filmat e tij vrasjet i vendos të kryhen në WC, apo nga markezi de 

Sade te Kundera: dashuri edhe orgji në banesat ku prehen edhe mbetjet 

organike si në banesën e fundit. Pastaj, sot a nuk paguhet njësoj metri katror i 

banjos me atë të guzhinës apo dhomës së gjumit?! 

85

Gjithsesi nuk do më vinte mirë që prania e këtyre ndër ne që merremi me ta, 

në formën e botimeve, përkthimeve dhe dashurive, të na fshihte pas tyre. Tek 

e fundit, siç e thotë Hygoi, ka një keqardhje më të thekshme se ajo përpara 

një pallati që digjet; dhe kjo është kur digjet një kasolle. 

Personazhi në vetën e parë sikur nënkupton edhe një formë autobiografike të 

këtij romani. 

Krenar Zejno: Personazhi, megjithëse në vetën e parë nuk shfaqet brenda në 

kohë, as jashtë kohës, por tenton afërinë me narrativën legjendare, pa kufij 

kohorë e vënde të përcaktuara, pra mundësisht ndër kohë. Nuk është njësh me 

autorin dhe bile nuk i bindet këtij, përsaqë ndjek qejfe dhe nevoja krejt 

personale. Mund të jetë një formë biografike edhe e njeriut të ri por jo vetëm, 

dhe jo autobiografike. Mbase i rri më mirë e thënë: bio grafike. Ose vetëm 

grafike, thjesht gjuhë. Por kjo nuk spjegon dot personazhin. E thënë me gjuhë 

mekanike, personazhi këtu është si një bullonë e spanuar që rrotullohet e 

liruar nga ingranazhet, por se lë karkasa e agregatit të dalë në hava dhe vjen 

vërdallë pa ndonjë funksion të spikatur, si çdo gjë e qitur jashtë. 

Mendon se legjenda do thërrasë për reflektim dhe brerje ndërgjegje masën e 

lexuesit të prekur direkt, apo tërthorazi? 

Krenar Zejno: Një libër nuk se duhet ta ketë qëllim këtë. Nuk e di fuqinë e 

saj, por mendoj se në një vend civil, jo vetëm akti i vetëdjegjes në publik por 

qoftë edhe gjesti i jashtëqitjes publike prej një shkrimtari, pavarësisht nga 

dëmi i vogël material, nuk do liheshin thjesht e qetësisht në tymin apo të 

pëgërën e tyre. Kjo nuk do të ishte e keqja e librit, por më së pari mënxyra 

dhe zgjyra e shoqërisë. 

Sidoqoftë, ne sot i kemi ende plagët e hapura për të pasur lluksin e 

ndërgjegjes së vrarë, për më tepër përmes letërsisë. Shumë–shumë, meqë 

jemi në “legjendë”, mund të ndjehem nip i Gjergj Elez Alisë dhe të shplaj 

varrat e plagëve të mishëruara, si për të shpëtuar motrën a mbrojtur pragun, 

pasi një shkrues i thjeshtë dhe aspak prej soji Noe- nip i Matuzalemit, që 

mori përsipër të shpëtojë njerëzimin nga destruksioni total, nuk ndryshon dot 

as botën përreth mëhallës. 

Cfarë synon prej “legjendës” tënde? 

Të kem një të ardhur të vijueshme. Një rentë është si mjerimi, thotë Celine, 

zgjat tërë jetën. 

86

Shkurt, çfarë do të ishte, e përcaktuar me një frazë, legjenda M? 

Krenar Zejno: Me një fjalë të vetme, duke rrezikuar modestinë, do të 

thoshja: një legjendë. 

Në fakt, me pak fjalë të një fraze, prej meje është parë e ka rrjedhur si një 

lojë, pra nën thanatosin si dhe kureshtinë lojcake infantile e profane të saj. Si 

fëmija që luan me një lodër teksa e shqyen, apo me një bombë që ia di 

turbullt rrezikun, por s’e shkon hë për hë në mend; ose luan me fekalet, i hap 

me shkop, i bie me shufër dhe pret symbyllur pickitat, që në variant më të 

squllët mund të thuhej edhe stërkalat. 

Si ndjehesh në përfundim të vëllimit të parë të kësaj aventure letrare? 

Krenar Zejno: Si ai shoferi i autobotit të komunales, i cili në ndonjë ëndërr 

agimi para se të bjerret zilja e sahatit kinez me zog pule ngjyrë limontie- tek 

çukit parreshtur guriçkat e sekondave por nuk rritet -, iluminohet nga vetë 

cilësia e ëndërritjes ose emri iluminist i ndërmarjes. Dhe ja ku po e nget si i 

marrë gazin 51-sh me rrotat e shqyera e të kthyera si në drejtim të parajsës. 

Pastaj brof përpjetë nga zilja mëlçigricëse e orës së socializmit, shkundet prej 

ëndrre, thotë shyqyr, vesh fanellën e leshit të qëmotit, shtrëngon rripin e 

pantallonave dhe ia kris drejt komunales. Nën rrëmujën e hamendjeve mes 

komunizmit dhe hales. Duke parë hënën e agut që po tretet dhe sahatin batall 

të qytetit, teksa ndërmend fëmijërinë, mësimin e anglishtes “the moon” dhe 

orën e Grenwicit, me frikën se mos i bëhet vonë për punë. 

Pastaj, prej vëndit të punës e sheh veten në ëndërr syhapur mu në një ish- 

lëndinë lotësh, shtruar me yje të ndezur si thepa pishtarësh me 5 cepa, të cilën 

do duhet ta përshkosh i zbathur për 50 vjet me rradhë, herë me vrap e herë me 

hap pak ushtarak, gjithë fushën nga kreu deri në horizont prej nga krakëllima 

e gazit 51 mezi dëgjohet, por për fat, në fakt, duket qartazi ajo shtëllunga e 

tymit, ndërkaq ia grah megjithë 52 letrat e bizhozit në xhep dhe 53 lekët e 

ditëpunës, a thua po të përzenë 54 kuçedra me në krye nenin ogurzi 55, 

ndërkohë që duke mos ekzistuar asnjë lloj neni 56, për të evituar hë për hë 

nenin pararendës, duhet, pa një pa dy, të zbërthesh para komisionit të 

batalionit karabinën vetëmbushëse model 57, ama e gjithë kjo vetëm në 58 

sekonda dhe ta mbërthesh atë sërish për 59 të tilla, maksimumi i maksimumit 

një minut, përndryshe, minimumi që në këtë rast mund të të ndodhë... 

E kështu me rradhë... gjer sa të kesh provuar të nëntëdhjetenëntat, teksa pret 

krejtësisht i qetë të të thërrasin për të t’punuar qindin. 

87 

E mërkurë 27 maj 2009

IGOR URSENCO 

tatuaj in vitro 

Scriitor, scenarist, traducător, freelancer născut la 9 februarie 1971 în localitatea Șişcani, la 

frontiera sud-vestică a URSS cu judeţul Vaslui (Huşi). Stabilit în România. Candidat pentru 

Parlament (Sesiunea a doua de la proclamarea independenţei R. Moldova). Rol sporadic în 

secvenţe din pelicula artistică ”One of the Hollywood Ten” (2000), alǎturi de Jeff 

Goldblum şi Greta Scacchi, regia Karl Francis. Laureat al Festivalului de muzicǎ folc 

„Galbenǎ Gutuie” (Prima ediţie, 1990, Chişinău). 1995-98: Studii postuniversitare 

(doctorand), Catedra de literatură contemporană, Universitatea de Stat din Moldova, 

Chişinău. Teză doctorat (nefinalizată): “Sub scalpul Mnemosinei: omnigrama intertextuală” 

(anamneză culturală absolută ori libertate auctorială nelimitată?). 1990-95: Facultatea de 

Litere, Universitatea de Stat din Moldova, Chişinău. Teză de licenţă: „Discursul literar: 

între mistificare şi cenzură” (O descindere dantescă în purgatoriul totalitarist sovietic). 

Motivul pentru debutul literar absolut l-a constituit expedierea a două poezii la publicaţia 

centrală „Scînteia”(1980, URSS). Din cele două texte care abordau tema păcii, respectiv 

primul sentiment erotic trăit în clasele primare, redactorii vigilenţi au publicat doar primul. 

Debut oficial în revista “Limba noastră” (1990). Publicaţii în mass-media din Republica 

Moldova, România, Spania, Canada si SUA. Traduceri: spaniolă, engleză, rusă şi italiană. 

Volume publicate: „Logos”, tatăl meu : mama mea „Imago”, Genealogie heterotopică în 

texte archetipale (supravegheate icastic între 1987-1992), Editura Limes, Cluj-Napoca, 

2009; retina akashică (scenarii film artistic & piese de teatru), Editura Mega, Cluj-Napoca, 

2009; Teo-e-retikon (Eseuri trans-culturale & glose meta-semantice), Editura Eikon, Cluj- 

Napoca, 2009. Alte lucrări teoretice şi publicistice (în manuscris) 

Să nu crezi niciunui cuvînt de-al meu! 

Parcă aş putea să dau o replică 

plauzibilă 

la atîta 

dragoste, trădare sau nădejde: 

toate 

investite în mine 

de duşmani, prieteni şi părinţi?! 

Cum să răspund deplin, 

la toate aceste alterităţi – 

IMPOSTORUL 

(Curriculum Vitae Abisal) 

88

cu singurul nume 

pe care îl 

port în inimă? 

Iată lumea 

mea de acum / desfăşurată 

în hîrtie de turnesol: credinţa albastră, 

tresărind la foşnetul 

de aripi îngereşti, 

albastru 

ca secera / lunii noi ... 

Uite jos, impasibil cerul: 

şi el, secretat 

de ceâkra 

din creştet 

entuziasmul abrut, 

ca o mărturie pierdută / în vremile 

albastre, ce le-am trăit 

şi care, poate, / urmează: 

glontele albastru, pitit lîngă 

un trăgaci albastru 

ca tăişul lamei 

din ochii ucigaş / de albaştri 

ai femeilor, 

la întoarcere / ar trebui 

să găsesc o divinitate / moartă 

de tînără, 

pe trupul căreia / crestez 

în avans semne / de răboj 

clare. / Înnod firul călăuzitor 

în samsara 

albastră a re-în-carnării: 

februarie 1991 

BLUEPRINT: NATURĂ STATICĂ 

(Curriculum Vitae Karmic) 

89

oameni albaştri / metafizici, 

bîndu-şi, din pahare 

cu margini 

albaştre, spleen-ul terestru; 

diluviul şi fulgerul, 

albastre / primordial întotdeauna; 

durerea şi 

extazul, deopotrivă / albastre 

ca o pictură de Voroneţ 

lumina 

albastră în care / am aşteptat, 

răbdător, 

toate culorile 

de kaïros / ale naşterilor ... 

Şi, mai ales, niciodată 

verdele / albastru 

al ierbii ... 

1991 

PHARMAKON 

(Curriculum Vitae Prosodic) 

Într-o zi voi muri, 

draga mea! / Ştiu precis: 

voi fi obligat de numele 

tău, / imprimat 

pe buzele 

mele / vineţíi ca aerul ... 

90

Acea stranie neajutorare / fiziologică, 

ce mă urmăreşte 

pînă în plămîni: 

neputinţa 

de a răsufla – în chiar 

clipa 

ce-ţi rostesc numele ... 

Această 

alternare interminabilă şi 

sacadată: 

iubita – inspirare, 

expirare – şi iar – iubita ... 

Cea care mă va părăsi, prima 

dintre voi, 

poate 

fi mai curînd 

o chestiune de 

şansă / biografică, 

decît 

o bifă / în alteritatea istoriei, 

dacă nu aş fi / fost 

condamnat deja 

să port 

dintotdeauna, / în trupul 

meu trecător, 

funcţiile 

estetice şi 

valoarea / structuratoare 

a caezurii ... 

martie 1991 

„CIRCUM-STANŢE ATENIENE” (KAÏROS CRIOGENIC) 

91

Allé: 

circul ideologic trece 

prin/ sufletul tău, mult mai des, 

la fiecare/ o sută de ani 

de singurătate ... 

Allé: 

acelaş dresaj arhaic / atentează la arena 

coşului din piept ... 

Allé: 

sar animale sălbatice / prin cercul 

de foc. / Îşi ţin umbra 

în gură, salvînd-o cu fălcile încleştate ... 

Allé: 

vîrful biciului şfichiuie. Tremură leul la simpla 

vedere a / cozii de şoarece ... 

Allé: 

plesneşte coaja adevărului, / eliberînd 

odată cu el, şi 

imaginile / – de pe măştile 

lui Aesop ... 

Allé: 

mi-e prieten Cuvîntul, dar răspundem 

la nume şi sorţi diferite ... 

Allé: 

cnutului dacă nu / i te supui 

cu toată rostirea / largă 

a sufletului, 

degeaba încerci, /alternante, 

dulcegăriile ... 

Allé: 

încearcă o cale / alternativă 

mai amară 

de a scrie ... 

92

Allé: 

se stinge lumina – începe / reprezentaţia, 

întreruptă grosolan 

în puncteleëi culminante 

de ovaţii 

cardinale ... 

Allé: 

s-au întrunit toate şansele / istorice ca 

imaginile 

să nu reapară ... 

1992 

VALUTĂ SUPREMĂ 

... nu ne întîlnisem Faţă în Faţă încă. 

Dar credeam în legătura noastră de rudenie, 

structurată în jurul acestei lipse paternale flagrante. 

Cum visam că-L sorbesc cu fiecare picătură de lapte matern 

pe Tatăl meu Ceresc 

în răfuielile Noastre îndelungi, nu-I recunoşteam conturată 

definitiv figura 

în niciunul dintre bărbaţii aleşi pe care i-am întîlnit 

începusem să nu mai cred! Inclusiv 

în Marea Noastră Întîlnire pre- 

destinată mi-era fiind scris 

să pricep abia la Judecata Supremă 

de Conştiinţă această Economie divină 

întotdeauna foşnitoare & infailibilă 

(care nu se predă nici la Harward) 

de ce, Doamne, credinţa 

circulă preponderent pe bancnotele verzi de un dolar 

ale unei Patrii veşnic prospere şi nu se ia 

definitiv 

cu laptele de mamă vitregă... 

mai-iunie 1992 

93

înfăşurat 

în kaligrafie purpurie Dumnezeu 

te miluieşte 

în Cartea Vieţii ţinută 

ca pe un Jurnal de Creaţie mereu 

amînată uită să îşi facă rezerva 

opreşte-te (o) klipă! 

de cerneală 

umbra mea nu e decît 

acest pom fructifer care la fiecare înflorire 

îşi organizează propriile 

autodafeuri jubilante 

cum s-ar revela unor kredincioşi 

fripţi de biserica din ceară 

ce a luat-o la fugă pe katalige 

descoperindu-şi din mers 

kopitele epilate 

mai sus de inimă 

tot ce-i putred 

nu are drepturi morganatice celeste 

dar poate trece biruitor 

pe barikada partidului exorcizat 

de opoziţie cu tot 

cu armamentul din dotare 

infectat de karisma supliciului crepitudinii 

sub semnul 

de apartenenţă 

plauzibilă 

unei zodii amînate 

tatuaj in vitro 

94

pervers vei goli 

camerele frivole 

ale inimii 

în varianta optimistă 

a înfrîngerilor 

cu refluxul verde 

oceanic 

îţi vei umple 

pînă la refuz 

găvanele ochilor 

lipsă 

pretinzînd 

în toate fulguraţiile 

de crepitudine 

o mîntuire 

cît mai disciplinată 

doar la margini 

RIMA ŞI ARIMA (CENTON 3.) 

MEMENTO: 

„Arma ce atîrnă pe perete în primul act, 

la sfîrşitul piesei trebuie obligatoriu să împuşte …”. 

Anton Pavlovici Cehov 

(1. Teză) 

Poete ce „locuieşti”/ în cîntecul păsării – 

în căutare de frum’seţi nelocuite, 

Poete ce umbli la mistere cu ochiul / întors în orbite 

şi tu, Poete, ce redistribui regnurile 

de îl apucă / invidia 

pe Însuşi Dumnezeu, 

95

Poete avid de redundanţă! 

Există 

hotarul – oprit / (şi cel mai greu) – cînd pasărea 

de zbor piere: acolo 

unde ochiul tău / intern covîrşeşte lumina 

irişilor / încît devine netrebuincioasă,/ iar 

lacrima /(lunetă optică) / anulează 

grániţa dintre umilinţă/ şi masochism,/ acolo 

unde balada lunecă / în imnul „şurubaşului şi piuliţei” 

la o / „Patrie” proletară evanescentă în / văzduhul 

mirific, ca o Siberie fără margini, / acolo 

unde graiul e un giuvaer exorbitant / şi poate 

fi consumat/ doar după ce / l-a ingerat 

o gură mai mare, / acolo 

unde Nietzsche / poate fi oricînd reînfiat de 

„fascism”/ şi Blaga – recuperat de „gîndirism”, / acolo 

unde gura tunului / servind cuibar pentru / hulubi 

într-o zi poate porni războiul mondial / trei … 

Poete, chiar şi eu, / acum cînd scriu, 

stric echilibrul / lucrurilor 

(consum hîrtie şi cerneală!) 

(2. Katahreză) 

(3. Anamneză) 

şi astfel aduc profit / unei fabrici 

pe care n-o pot bănui 

sub / nicio circumstanţă justificată / estetic 

să macine / făină 

96

sinderezică … 

1992 

ÎNCĂ O DATĂ DESPRE SUPREMAŢIA ARTEI 

(Confesiune unui scriitor-născut-în-democraţie) 

„Mantaua” lui Nicolai Vasilievici Gogol 

era total / insignifiantă... 

Şi aproape că uitasem să / îţi mai precizez: 

mai era atît de 

permeabilă / încît, după ce a fost / ponosită 

de Tzarul Nicolai al II-lea, 

din ea Vladimir Ilici Lenin şi-a croit / o revoluţie 

mondială de toată / jalea: 

spre cinstea / şi onoarea 

lui Iosif / Visarionovici Stalin care, 

pentru „Mundirul” său 

de / Generalisimus-de-Gulag / estetic, 

a preluat / epoleţii şi cotierele 

rămase neutilizate: de la / cei deportaţi 

în sine/ şi de sufletele 

celor care / nu au încăput 

în pagina tipografică / a lui Procust ... 

1992 

97 

MEMENTO: 

„Noi toţi (scriitorii ) am «ieşit» 

din «Mantaua» lui Gogol” 

Fiodor Dostoievski

IGOR URSENKO 

Shkrimtar, skenarist, përkthyes, freelancer lindur më 9 shkurt 1971 në 

Shishkani, në kufirin jugperëndimor të BS. Shpërngulur në Rumani. Ka 

luajtur në filmin ”One of the Hollywood Ten” (2000), pranë Jeff Goldblum-it 

dhe Greta Scacchi-t, regjia Karl Francis. Doktorant në Katedrën e Letërsisë 

Bashkëkohore në Universitetitn Shtetëror të Moldovës, Kishinjev. Teza: 

„Nën skalpin e Mnemosinës: omnigrami intertekstual” (anamneza kulturore 

absolute, apo liri autoriale e pakufizuar?). Ka kryer Fakultetin e Letërsisë në 

Universitetin Shtetëror të Moldovës, duke mbrojtur diplomën me temën: 

„Ligjërimi letrar: mes mistifikimit dhe cenzurës” (Një zbritje danteske në 

purgatorin totalitarist sovjetik). Ka botuar së pari në revistën „Gjuha jonë” 

(Limba noastră) në vitin 1990. I pranishëm në shtypin kulturor të Republikës 

së Moldovës, Rumanisë, Spanjës, Kanadasë dhe ShBA-së. Ka përkthyer dhe 

është përkthyer nga / në spanjisht, anglisht, rusisht e italisht. Vëllime të 

botuar: „Logosi, ati im : nëna ime Imago”, Gjenealogji heterotopike në tekste 

arketipale, „retina akshike” (skenarë filmash artistikë dhe pjesë teatri), „Teoe-retikon” 

(Esse transkulturore & glosa meta-semantike). Ka mjaft libra në 

dorëshkrim. 

Mos beso asnjë fjalë timen! 

Sikur mund të jepja ndonjë përgjigje 

të duartrokitshme 

ndaj kaq 

dashurie, tradhtie a shprese: 

të gjitha 

investuar tek unë 

nga hasmër, miq e prindër?! 

Si t’u përgjigjem plotnisht 

gjithë këtyre trajtave të shkitshme – 

me të vetmin emër 

që 

MASHTRUESI 

(Curriculum Vitae Humneror) 

98

mbaj në zemër? 

shkurt 1991 

Një ditë ke me vdekë 

e dashur! / E di saktë: 

do të detyrohem nga emri 

yt / shtypur 

mbi buzët 

e mia / vishnjë si ajri… 

PHARMAKON 

(Curriculum Vitae Prozodic) 

Kjo e çuditshme pandihmë / fiziologjike 

që më ndjek 

gjer në mushkëri: 

pafuqia 

për të marrë frymë – bash 

në çastin 

kur të shqiptoj emrin… 

ky 

këmbim i pafundëm e 

ritmik: 

e dashur – frymëmarrje 

frymënxjerrje – sërish – e dashur 

Cila do të më braktisë e para 

nga ju 

mbase 

një punë shansi është 

biografike 

sesa 

një shenjë / në këmbimin e historisë 

po të mos isha / ish- 

i dënuar tashmë 

të bart 

gjithnjë / në trupin 

tim kalimtar 

99

funksionet 

estetike dhe 

vlerën / formuese 

të cenzurës… 

mars 1991 

nën shenjën 

e antarësisë 

bindëse 

në një zodi të shtyrë 

i shprishur do të zbrazësh 

dhomat e brishta 

të zemrës 

në motërzimin optimist 

të mposhtjeve 

me baticën e gjelbër 

oqeanike 

do të mbushësh 

gjer në stënrgopje 

zgavrat e syve 

mungesë 

duke pretenduar 

në të gjithë rrufesimet 

e marrisë 

një shpëtim 

sa më të disiplinuar 

vetëm në rrethina 

tatuazh in vitro 

EDHE NJË HERË MBI EPËRSINË E ARTIT 

100

(Rrëfim një shkrimtari-lindur-në-demokraci) 

„Manteli” i Nikollaj Vasiljeviç Gogolit 

ishte krejt / i parëndësishëm… 

Dhe gati pata harruar / ta them qartë: 

ishte aq i 

butë / sa, pasi u / zbërdhyl 

nga car Nikollaj i II-të 

prej tij Vladimir Iliç Lenini qepi / një revolucion 

botëror të vaj / tueshëm 

për nder / dhe nderim të 

Josif / Visarjonoviç Stalinit që 

për „kapotën” e tij 

prej / Gjeneralism-de-Gulag / estetikisht 

rimori / spaletat dhe kopsat 

mbetur pa përdorur: nga / të internuarit 

në vete / dhe nga shpirtrat 

e atyre që / nuk patën vend 

në faqen tipografike / te Prokustit… 

1992 

101 

MEMENTO: 

„Ne të gjithë (shkrimtarët) kemi dalë 

nga ‚Manteli’ i Gogolit” 

Fjodor Dostojevski

ISTREF HAXHILLARI 36 

„Angelus Novus” – o altfel de carte 

(Angelus Novus – një tjetër lloj libri) 

O soartă stranie, neasemănătoare cu multe, sau foarte rară, cu întorsături 

neobişnuite, este cea a talentatului scriitor albanez Bashkim Shehu. Fiu 

răsfăţat al celui mai puternic şi mai longeviv premier din istoria modernă a 

Albaniei, care a explorat lumea civilizată atunci când ceilalţi nu îndrăzneau 

să se gândească la ea, a trecut mai târziu, timp de circa zece ani, prin calvarul 

închisorii rău famate a ţării, din Burrel. După eliminarea fizică şi politică a lui 

Mehmet Shehu, erou al luptei antifasciste din Spania, comandant legendar în 

cursul celui de-Al Doilea Război Mondial, iar mai apoi cel mai puternic 

demnitar comunist după Enver Hodja, Bashkim şi familia sa au suportat 

chinurile a persecuţiei. 

Despre tema persecuţiei sub dictatura comunistă au scris şi alţi autori, 

majoritatea lor însă fiind simpli cetăţeni, care îşi exprimau mâhnirea 

acumulată, dezvăluiau aspecte înfricoşătoare din viaţa în închisori, îi acuzau 

pe persecutori, revendicându-şi drepturile. Spre deosebire de toţi aceştia, 

autorul romanului “Angelus Novus” nu acuză în mod direct pe nimeni, nu-şi 

asumă răspunderea de a se tângui, de a-şi lua revanşa sau de a-şi revendice 

recuperarea drepturilor pierdute de-a lungul celor zece ani de condamnare 

politică. Din mulţimea co-suferinzilor, el îl alege pe Mark Shpendi, un 

locuitor din îndepărtata regiune Nikaj-Mërturi, din nordul Albaniei, un ins cu 

o minte sclipitoare, deşi cu instruire minimă, întreruptă la Tirana din motive 

politice. Convorbirile din închisoare, dialogurile Shehu-Shpendi sunt tratate 

filozofice propriu-zise, modalităţi iscusite de descifrare a vieţii şi a morţii, a 

raporturilor inter-umane şi a sistemelor politice, a iubirii şi a gândirii. 

Autorul pune în faţa lui Mark Shpendi un filozof evreu de proporţii planetare 

şi trage nişte paralele uimitoare cu conceptele acestuia, despre aceleaşi 

panele, care îl interesează şi pe Mark. Walter Benjamin, urmărit de nazişti în 

timpul conflagraţiei mondiale, se sinucide la Port Bou, un sat aflat între 

capătul Spaniei şi începutul Franţei. În roman se încrucişează două puncte de 

vedere geografice contrarii, pornite de la casa memorială a lui Walter 

Benjamin, din Port Bou, în Spania, de unde, cu o oarecare dificultate pot fi 

zărite marea şi Burrel, mai precis închisoarea din Burrel, aflată foarte departe 

de mare. În spaţiul dintre cele două puncte îndepărtate, evenimentele cuprind 

istoria întregii Europe şi nu numai. Se focalizează în ambianţele închisorii 

36 Prozator, eseist şi jurnalist albanez. 

102

anul 1987, cugetările însă merg până în îndepărtatul an 1920, respectiv în 

primii ani ai secolului al XXI-lea, când autorul călătoreşte prin lume, 

purtându-şi greutatea amintirilor care aţâţă sufletul sensibil al elegantului 

creator, apreciat în literatura albaneză de azi. 

Jocul cu şi de-a timpul este o imagine a universului, incompletă, aşa cum şi-o 

închipuie Bashkim Shehu. Spre deosebire de alţi autori, el crede că nu există 

un singur timp absolut, ci o serie infinită de timpuri paralele sau convergente, 

care se intersectează şi se alternează, fapt ciudat: nefiind luate în seamă de 

către oameni. Această multitudine de timpuri ocupă toate posibilităţile. 

Mark s-a născut după moartea lui Benjamin, având aceeaşi vârstă, pe care 

celălalt o avea în momentul în care se îndrepta spre somnul lipsit de limite. 

Walter Benjamin fusese un filozof în toată firea şi scriitor, sau ceva între 

ambii aceştia, scrisese tratate şi şi-a prezentat propriile idei în cărţi complete, 

din care omenirea a avut ce citi, în timp ce Mark nu a scris nicio carte, nu are 

o instruire completă, nu-l cunoaşte pe Benjamin, nici teoriile filozofice şi 

literare ale acestuia. În ciuda acestor diferenţe extreme, autorul a tras o 

paralelă interesantă, care parcurge cartea de la un capăt la altul. 

Un destin comun, aidoma unei constante amare, uneşte două vieţi extrem de 

îndepărtate din toate celelalte înfăţişări. 

Arta sau libera gândire, pe de o parte, şi doctrina, pe de altă parte, sunt 

diferite. Indiferent de doctrine, arta şi gândirea au strălucit. Acesta este 

paradoxul lor, fără de care nu există nici un progres. Doctrinele s-au 

autoapărat în faţa ereticilor, exercitând o sângeroasă violenţă fizică şi 

spirituală, ambele fiind îmbinate în mod fatal la rău famata închisoare de la 

Burrel. Doctrinele rigide s-au străduit să pună stăpânire pe cărările gândirii, 

tocmai prin propovăduirea libertăţii. Asociere denaturată aceasta a 

contradicţiilor ireconciliabile. Walter Benjamin ajunsese la aceste deducţii în 

mod ştiinţific, prin analize minuţioase şi prin nenumărate argumente, 

cercetate mai înainte de către alţi mari filozofi şi autori, contribuind astfel la 

avansarea mai departe a ştiinţei pe făgaşul progresului. 

Mark Shpendi ajunge la aceeaşi concluzie în mod empiric, graţie propriei 

minţii neobişnuite, respectiv memoriei care înregistrează însetată orice 

convorbire cu autorul romanului, amândoi fiind deţinuţi la amarul Burrel, în 

cursul plimbării de două ore prin ambianţele înguste ale închisorii. Mark 

Shpendi al lui Bashkim Shehut ne aduce aminte de Funés, omul memoriei lui 

Borhes, pentru care prezentul şi cel mai insignifiant trecut căpătaseră o 

multitudine şi o limpezime insuportabile. Perceperea şi simţirea lui Mark 

erau lipsite de greşeli, el putând să reconstruiască toate visurile şi semi-visele 

legate de zânele ţării sale, un miracol al epopeii albaneze din secolele trecute. 

Putea reproduce un gând sau o expresie timpurie cu fidelitate cu mult timp 

mai târziu. Ceea ce gândea sau îşi imagina o dată, nu se mai ştergea din 

103

memoria sa. Fiind produsul unei atari memorii uimitoare, Mark întrezărea 

necontenit progresele liniştite ale decăderii, ale putrefacţiei şi ale oboselii din 

închisoare, deosebea pasul morţii, al răutăţii. Era un privitor doar cu o minte 

sclipitoare şi necruţător al unei lumi multiforme, de o precizie 

nemaipomenită, om care privea peste lucrurile obişnuite prin spaţiul 

posomorât al închisorii. 

Bazându-se pe modalităţi diferite, amândoi au ajuns la concluzia că nu merită 

să trăieşti într-o lume tristă, ce se sprijină pe false temelii, printre duşmănii şi 

contradicţii extreme. Walter Benjamin a găsit o modalitate exactă şi 

ireparabilă de a-şi lua viaţa, folosind douăzeci şi cinci de tablete, iar Mark 

Shpendi nu şi-a dus până la capăt actul de sinucidere la închisoare. Era 

supravegheat de către gardieni, aceştia din urmă reuşind, contrar voinţei sale, 

să-l reîntoarcă în viaţa din care-şi dorea să scape. 

Să schimbi trecutul nu înseamnă să schimbi un singur fapt, ci să înlături 

consecinţele lui, care tind să devină infinite. Cu alte cuvinte, să dai naştere a 

două istorii universale, a două paralele ce nu prea au vreo şansă să se 

întâlnească. Shehu este de părere că omul nu merită realitatea existentă, pe 

care soarta i-a impus-o, de aceea, cu ajutorul imaginaţiei şi al scrierii, nu ia în 

seamă spaţiul îngust al închisorii, creând o altă realitate, largă şi plină, 

stăpânită de alte reguli, ca o chezăşie şi alternativă. Este vorba de libera 

gândire umană, visată de Walter Benjamin, unde se aruncă fericiţi autorul 

împreună cu personajul său. 

Închisoarea este lumea vizibilă, o retrăire înspăimântătoare pe care Shehu o 

descrie cu un realism cutremurător în romanul său, fără să ajute nimic, mai 

ales fără comentarii, lăsând concluziile la îndemâna cititorului. Bucăţica 

neschimbată de cer pe care deţinuţii o văd în fiecare dintre sutele şi miile de 

zile ale lor, celulele de forţă în care nu pot stea nici întinşi şi nici în picioare, 

ci într-o poziţie de suspensie, între viaţă şi moarte, sinuciderile prin 

spânzurare pe gratiile din celule, autorul le vede cu un calm tremurător, al 

cărui efect este mai dureros decât orice atitudine personală. 

Faţă de această realitate crudă, Shehu şi co-suferindul său preferat îşi creează 

propria lume, în care înfloreşte libera gândire, discuţiile filozofice, viaţa 

departe de sârma ghimpată a închisorii, care sunt în contrast cu grotescul 

vremii, cu condamnările şi recondamnările deţinuţilor ori de câte ori străinii 

vizitează Tirana, luarea în derâdere a vieţii ca şi cum aceasta ar fi fost o 

jucărie în mâinile gardianului. Nu există nici un fapt, oricât de simplu ar fi, 

care să închidă în sine istoria universală, precum şi interdependenţa la infinit 

a consecinţelor cu cauzele. 

Lumea paralelă era tocmai ceea pe care dorise s-o creeze Walter Benjamin în 

tratatele sale filozofice, dar care a fost destrămată de nazism: marele suflet al 

lui Benjamin nu a mai suportat, punându-şi capăt zilelor la vârsta de 48 de 

104

ani. Mark, de asemenea, n-a putut face faţă, de aceea a încercat să se sinucidă 

în ajunul echinocţiului de primăvară, când noaptea s-a egalat cu ziua, iar viaţa 

lui a tins să se egaleze cu moartea. După ce n-a izbutit, el n-a mai încercat 

încă o dată, deşi sfârşitul îi va fi la fel de tragic ca şi al lui Benjamin. 

Coperta şi titlul „Angelus Novus”, impresionantul tablou al lui Paul Klee, 

constituie o găselniţă artistică ingenioasă ale autorului, reprezentând sinteza 

întregului roman, punctul la care converge istoria implacabilă. „Angelus 

Novus” este îngerul istoriei universale, care se îndepărtează cu durere, împins 

de vânturile vremii, cu ochii îndreptaţi spre trecut şi cu grămezile violente de 

pietre dedesubtul picioarelor sale. Cugetarea lui Walter Benjamin asupra 

tabloului şi asemănarea excepţională între înfăţişarea îngerului pe de o parte 

şi portretul lui Mark Shpendi pe de altă parte, duc la bun sfârşit paralela 

divină a lui Bashkim Shehu. 

105

MIJËVJETSHI I URTISË 

MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII 

MARK OSHËNARI 

I përndershmi dhe bartësi i Zotit uratë 

Për ligjin e perëndishëm në 200 zëra 

(MARCU ASCETUL, Cuviosul şi de Dumnezeu purtător Părinte: 

Despre legea duhovnicească, în 200 de capete) 

1. Meqënëse shumë herë keni dashur të dini se çfarë është ligji i perëndishëm, 

për të cilin na flet Apostulli i perëndishëm (Romakët. 7,14), cila është dija 

dhe puna e atyre që duan ta ruajnë, do të flasim pikërisht për këto, aq sa kemi 

mundësi. 

2. Para së gjithash dimë që Perëndia është fillimi, mesi dhe fundi i çdo të 

mire; ndërsa e mira nuk mund të besohet dhe as të kryhet ndryshe përveçse 

përmes Jezus Krishtit dhe Frymës së Shënjtë. 

3. Të gjitha mirësitë na i ka falur Perëndia me një pikësynim të caktuar dhe ai 

që e merr me besim, nuk ka për ta humbur. 

4. Besimi i palëkundur është një kalà e përforcuar. Ndërsa Krishti i sjell 

gjithçka atij që e beson. 

5. Çdo plan tëndin ta nisësh ne Atë që është fillimi i të gjitha mirësive me 

qëllim që ajo që do të bësh të jetë sipas vullnetit të Perëndisë. 

6. Ai që është i përvuajtur në përsiatjen e vet dhe përmbush një detyrë të 

perëndishme, kur lexon Shkrimet e perëndishme, të gjitha i lidh me veten, jo 

me të tjerët. 

7. Lutju Perëndisë të t’i hapë sytë e zemrës sate dhe ke për të parë dobinë e 

lutjes e të leximit. 

8. Ai që ka ndonjë dhunti të perëndishme dhe vuan bashkë me atë që nuk ka 

të tillë, e ruan dhuntinë falë vuajtjes së përbashkët; ndërsa mendjemadhi ka 

për ta humbur duke u zhytur në mendimet e mashtrimit. 

106

9. Goja e të përvuajturit në përsiatje thotë të vërtetën; ndërsa ai që i 

kundërvihet ngjason me shërbëtorin që ka goditur me shuplakë Perëndinë. 

10. Mos u bëj nxënës i atij që vetëmburret ngaqë në vend të përvuajtjes mund 

të mësosh mburrjen. 

11. Mos kujto se i kupton Ato që thonë Shkrimet e Shenjta që të mos biesh 

pre e ligësisë. 

12. Mos u përpiq ta zgjidhësh me grindje një gjë të ngatërruar, por me anën e 

atyre që tregon ligji i shënjtë, pra me durim, me lutje dhe me shpresën e cila 

vetëm për atë gjë mendon. 

13. Ai që lutet me trup dhe ende nuk ka ndërgjegjje shpirtërore, është si i 

verbri që bërtet: „O bir i Davidit, mëshiromë”. 

14. I verbri i dikurshëm, kur ia çelën sytë dhe shikoi Perëndinë, duke iu 

përulur Atij, nuk e quajti më bir i Davidit, por Bir i Perëndisë. 

15. Mos u lavdo kur derdh lotë gjatë lutjes, sepse Krishti është Ai që t’i ka 

prekur sytë që të mund të shohësh me mendje. 

16. Ai që, ashtu si i verbri, i ka zhveshur rrobat dhe i është afruar Perëndisë, 

bëhet nxënës i Tij dhe përhapësi i mësimeve më të epërme. 

17. Pot të vonohet mëkati në mendimet tona, do të na e mbushë zemrën me 

arrogancë, ndërsa po ta dëbojmë me vetëpërmbajtje dhe me shpresë, do të 

fitojmë dërrmimin e zemrës. 

18. Është një dërrmim zemre i butë dhe i dobishëm, që e zbut atë. Ekziston 

edhe një tjetër i mprehtë dhe plagues, që e ndëshkon atë. 

19. Vigjëlimi, lutja dhe durimi ndaj telasheve që na pllakosin, i sjellin zemrës 

dërrmim të parrezikshëm dhe dobiprurës në rast se nuk u bëhemi shok në 

lakminë ndaj diçkaje. Sepse ai që duron telashet dhe të tjera, do të ndihmohet; 

mospërfillësi dhe bashkëfajtori, me të dalë nga trupi, do të vuajë tmerrësisht. 

20. Zemra e dhënë pas kënaqësive, në kohën e daljes i bëhet shpirtit burg dhe 

zinxhir; ndërsa ajo që i do lodhjet, e ka derën të çelur. 

107

21. Zemra e ashpërsuar është derë me lloz të hekurt para kështjellës; ndërsa 

atij që vuan nga keqdashja dhe nga shtrëngesat, i hapet vetvetiu, njëlloj si 

Pjetrit (Bëma 12,10). 

22. Të shumta janë llojet e lutjeve, njëra më e veçantë nga tjetra. Sidoqoftë, 

asnjëra nuk është dëmtuese, përveç asaj që nuk është më lutje, por punë 

djallëzore. 

23. Një njeri që ka dashur të bëjë keq, është lutur, sipas zakonit, fillimisht 

mendërisht, duke qënë i penguar të gëzojë kujdesin e Perëndisë, më pas e ka 

falenderuar shumë. 

24. Ndërsa Davidi duke dashur ta vrasë Nabalin e Kërmeit, pasi u njoftua për 

shpërblimin e perëndishëm, duke hequr nga ai mendim, falenderoi shumë. E 

dimë, gjithashtu, çfarë bëri kur e harroi Perëndinë dhe nuk u ndal derisa 

orakulli Natan nuk ia kujtoi Perëndinë. 

25. Kur Shkrimet e perëndishme përsiatin rreth atyre që fshihen brebnda tyre; 

„se më të parat janë shkruar, të gjitha - thotë - për të na mësuar neve janë 

shkruar”. 

27: Shkrimi i Shënjtë e quan besimin „themel të gjërave që ke shpresuar” 

(Hebrenjtë 11,1); ndërsa ata që nuk e njohin mirësinë e Krishtit, i ka quajtur 

të pasprovuar. 

28. Ashtu si nga fjalët dhe sendet duket mendimi, po ashtu nga bëmat e mira 

të zemrës shihet shpërblimi i ardhshëm. 

29. Zemra e gjerë duket qartë që do të mëshirohet; ndërsa ajo që nuk është e 

tillë, do të ketë të kundërtën. 

30. Ligji i lirisë na mëson krejt të vërtetën. Shumëkush këtë e di nga 

njohuritë; por pakkush e kupton, sepse të kuptuarit është gjithmonë në 

përpjestim të drejtë me përmbushjen e porosive të saj. 

31. Mos e kërko përsosmërinë e saj përmes virtuteve njerëzore, sepse nuk ka 

për të ardhur përsosmëria përmes tyre. Përsosmëria e saj rri e fshehur në 

kryqin e Krishtit. 

108

32. Ligji i lirisë njihet nëpërmjet dijes së vërtetë; njihet përmes punës së 

porosive; dhe përkryhet falë mëshirës së Krishtit. 

33. Kur do të përpiqemi të përmbushim me ndërgjegjje të gjitha porositë e 

Perëndisë, do të kuptojmë se ligji i Perëndisë është pa të metë; se jetësohet 

përmes bëmave tona të mira, por pa mëshirën e Perëndisë nuk është e mundur 

të përkryhet nga njerëzit. 

34. Ata që nuk mendojnë se i detyrohen krejt ligjit të Krishtit, e njohin 

trupërisht ligjin e Perëndisë, „pa kuptuar as ato që thonë dhe as ato që thonë 

me zë të lartë”. Prandaj ata mendojnë se po e jetësojnë ligjin e përkryer 

përmes bëmave. 

35. Një gjë mund të kryhet mirë në dukje, por qëllimi i atij që e ka kryer nuk 

është i mirë. Gjithashtu, mund të jetë i keq në dukje, por pikësynimi i atij që e 

ka bërë, mund të jetë i mirë. Por disa nuk kryejnë vetëm bëma, por edhe fjalë 

në kuptimin që po i përmendim. Sepse disa e ndryshojnë cilësinë e një sendi 

për shkak të pamençurisë dhe padijes së tyre, të tjerë për shkak të qëllimit të 

keq, ndërsa të tjerë ende për shkak të përkushtimit. 

36. Atë që e fsheh shpifjen dhe fyerjen duke vënë përpara lëvdatat, të 

thjeshtët e zbulojnë me vështirësi. Njëlloj si ky është edhe ai që, nën pamjen 

e përvuajtur, është plot lavdi të rreme. Duke mbuluar për një kohë të gjatë të 

vërtetën me gënjeshtër, më në fund dalin zbuluar për shkak të bëmave të tyre. 

37. Dikush që bën një veprim të mirë në dukje, e dëmton të afërmin e vet; 

ndërsa një tjetër që nuk bën një veprim të atillë, e ndihmon me mendimin. 

38. Ka një qortim që bëhet nga keqdashja ose nga hakmarrja, ka edhe një 

tjetër që bëhet nga frika prej Perëndisë dhe për hir të së vërtetës. 

39. Atë që ka hequr dorë nga mëkatet dhe është penduar, mos e shaj; po qe se 

thua se po e shan për hir të Perëndisë, më parë zbulo mëkatet e tua. 

40. Fillesa e çdo virtuti është Perëndia, ashtu si dielli i dritës së 

gjithëditëshme. 

41. Kur bën gjëra të virtutshme, kujto Atë që ka thënë: „Pa mua nuk mund të 

bëni asgjë” (Gjoni 15,5). 

109

42. Me anë të telasheve i kanë gatuar njerëzit të mirat, ashtu sikurse të këqiat 

i kanë gatuar përmes lavdisë së rreme dhe kënaqësive. 

43. Atij që njerëzit i kanë bërë padrejtësi, shpëton nga mëkati dhe masa e 

mllefit të tij gjen mbështetje kundër atij vetë. 

44. Ai që beson në shpërblimin e Krishtit, i duron me gëzim gjithë 

padrejtësitë. 

45. Ai që lutet për njerëzit që i bëjnë padrejtësira, i tmerron djajtë; ndërsa ai 

që lufton me të parët, plagoset nga të dytët. 

46. Është më mirë të vihemi në lojë nga njerëzit se sa nga djajtë; Por ai që 

është pëlqyer nga Perëndia, i ka mposhtur të dyja palët. 

47. Gjithë mirësitë na vijnë nga Perëndia, sipas një rregulli të caktuar dhe 

largohen pa rënë në sy nga të pakënaqurit, nga mosmirënjohësit dhe nga 

përtacët. 

48. Krejt mëkati ndalet në kënaqësinë e palejueshme, ashtu sikurse çdo virtut 

ndalet në një ledhatim shpirtëror. Nëse e frenon të parën, ngjall të vetat; 

ndërsa po ta frenojë të dytën, të njëjtën bën me ato që ngjajnë me të. 

49. Fyerja që vjen nga njerëzit sjell trishtim për zemrën, por bëhet shkak për 

pastrimin e atij që e duron. 

50. Mosdija çon në kundërvënie ndaj atyre që janë të dobishme dhe, pa iu 

skuqur fytyra, e shumon numurin e mëkateve. 

(vijon / va continua) 

110

RES, NON VERBA 37 

PELLUMB KULLA 38 

Grotesku i të Qeshurës së Ndaluar - Humori në një Diktaturë 

Komuniste 

(Grotescul Râsului Interzis – umorul într-o dictatură comunistă) 

(Nga fjala e mbajtur në Bibliotekën e Kongresit Amerikan, 9 tetor 2009) 

(…) Ju të gjithë e keni idenë se ç’është të jetuarit nën një diktaturë. Ti mund 

të thuash që “nuk kishte liri të fjalës” por tjetri nuk e kupton atë si duhet – 

ose më mirë të themi që nuk e kupton atë, ashtu si do ta kuptonte nga një 

anekdotë e “hidhur” ku… 

dy miq, që të dy oficerë policie, bisedojnë: 

- Mik i dashur, - thotë njëri, - a nuk më thua: ç’mendim ke për prijësin tonë 

Enver Hoxhën 

Tjetri heziton pak e përgjigjet: 

- Unë kam po atë mendim që ke ti. 

- Ashtu?! - habitet tjetri. - Po pate mendimin tim, unë të hedh prangat! 

Ose, ju mund të thoni një listë me gjëra që mungonin dhe që ishin gangrena e 

jetës ekonomike komuniste, si mungonte qumshti, mishi, vezët dhe letra 

higjenike, por e vërteta e hidhur del më bukur me një gazmore tjetër të 

“hidhur”, kur… 

në një klasë ushtarake mësuesi u shpjegon studentëve forcën shkatërrimtare 

të një bombe bërthamore, e cila vret vetëm njerëzit dhe i le të paprekura 

ndërtesat dhe gjithçka brënda tyre. 

- Për shëmbull, - shpjegon mësuesi ushtarak - në rast se amerikanët hedhin 

atë bombë këtu, në Tiranë, shitësi në dyqan do të zhduket, por dyqani nuk 

pëson gjë dhe mallrat e tij do të mbeten të paprekura aty nëpër rrafte. 

37 Të vërteta, jo llafe - lat. 

38 Pëllumb Kulla, născut la 10 ianuarie 1940, scriitor, eseist, diplomat, om de cultură, 

profesor universitar, autorul unui număr impresionant de opere literare, este unul 

dintre cei mai mari umorişti albanezi. De mulţi ani trăieşte la New York (SUA). 

111

- Po në rastin tonë, shoku komandant, - pyet njëri nga studentët, - çfarë 

bombash po hedhin amerikanët mbi Shqipëri, që shitësat na mbeten të 

paprekur, kurse raftet prapa tyre janë të gjithë bosh? 

Jo vetëm më të rinjtë, por edhe ata që e provuan mbi vete peshën e verbër të 

shtypjes komuniste në Shqipëri, duke kaluar vitet, kanë filluar të venë në 

dyshim, nëse njerëzit qeshnin, apo jo, gjatë dhjetëvjeçarëve të rënduar nga 

mungesat e mëdha të lirive, të mjeteve të jetesës dhe lejës për të lëvizur e për 

t’i hedhur një sy botës përqark. 

Edhe qytetarët e botës perëndimore, që kanë për diktaturat të gjithë llojet e 

informacioneve, ne, njerëzve që jetuam atë kohë të zymtë, na përfytyrojnë 

gojëkyçur, të zënë tërë kohën me hallet e jetës, me pasigurinë e bukës së 

përditëshme dhe me frikën se mos bindjet opinionet dhe shijet tona, do të 

binin në sy që ishin ndryshe nga ato që pat përcaktuar shteti diktatorial. 

Përfytyrohet pra, një trishtim total. 

Por ne qeshnim… Oh, sa shumë qeshnim! Dhe jo nga pavetëdija e trysnisë, 

apo moskokëçarja. Tani, pas disa vitesh unë mendoj, se në Shqipërinë e 

sotme që e ka flakur diktaturën e Enver Hoxhës, nuk qeshet aq sa qeshej dje. 

E gjithë kjo ngjan si një dëshmi e favorshme në gjyqin historik të diktaturës 

komuniste. Që të jemi të drejtë, e qeshura jonë e atyre viteve i detyrohet 

diktaturës, por aspak si bindje ndaj urdhërit suprem të saj, që shtetasit të 

dukeshin medoemos të lumtur. 

Ai regjim ishte i egër, i dhunshëm, e shkatërrimtar por ai ishte njëkohësisht 

edhe qesharak, grotesk…. Pushteti shtazarak nganjëherë mbijeton edhe në 

shekuj, por kur merr trajta qesharake, ai bëhet më i thyeshëm dhe njerëzit nën 

të shpresojnë më shumë se liria është e afërt. 

Vendi ynë nën regjimin diktatorial mund të përfshihej në çuditë e Librit të 

Rekordeve Guiness, për një rekord të veçantë. Deri sot nuk gjendet në 

Historinë e Njerëzimit asnjë vend, territori i të cilit të ketë qenë i rrethuar 

literalisht me tela me gjemba. 25 fije telash e rrethonin Shqipërinë me një 

rrjetë 7 këmbë të lartë. Propaganda zyrtare nuk e thosh që kjo bëhej të 

pengoheshin shqiptarët të dilnin, por thosh se telat e ngritur pengonin armiqtë 

që të hynin. (Në atë kohë në planetin tonë gjendej vetëm një njeri që mund të 

kërcente mbi 7 këmbë. Ky ish rekordmeni olimpik John Thomas. Ai nuk ish 

armik. Ish vetëm amerikan. Lartësia e telave nuk e pengonte, por Thomas 

bëri mirë që nuk u hodh në Shqipëri). 

Ne qeshnim por jo gjithmonë e qeshura është dëshmi e lumturisë. Për dekada 

të tëra, e qeshura na u bë ne një lëvozhgë, një zhguall i fortë që mbështolli 

qënien tonë, gjallërinë dhe shpresat tona. Ne qeshnim fshehurazi edhe me 

gjërat për të cilat ishte e ndaluar. 

112

Të ndalosh njerëzit të qeshin me ty nuk do të thotë aspak që ti nuk je 

qesharak 

Në librin që përmenda, unë rrëfej për letërsinë zyrtare, për shout zbavitës të 

financuar nga shteti komunist, por edhe për humorin ilegal, për anekdotat 

antiqeveritare, për të qeshurën e palicensuar e cila mbizotëronte, përhapej, 

deri në atë shkallë sa u jepte jetë, jo vetëm gazit të përgjithshëm por edhe 

përgjimeve, denoncimeve, burgosjeve, torturave. 

Nuk gjeje atëkohë tek ne, asnjë shkrimtar që të jetë ulur në tryezën e tij të 

shkrimit pa patur praninë e padukshme të censorit të egër shtetëror, të kësaj 

mostre, që dekretonte përndjekjen mizore të shkrimtarëve dhe artistëve në 

Shqipërinë staliniste, duke i internuar, burgosur dhe deri pushkatuar ata. 

Ne shkrimtarët dhe artistët që bëmë humorin publik, u angazhuam në talljen e 

ridikulizimin e fenomeneve, karaktereve, zakoneve, praktikave. Edhe regjimi 

qe i interesuar në përqeshjen e tyre. Natyrisht ai nuk do të lejonte që 

shënjestra e goditjes tonë të ngrihej lart e të atakohej sistemi, por për këtë ai 

nuk kish nevojë të na jepte porosira. Por gjithësesi vetë karakteri i letërsisë 

dhe artit që bëmë ne, ish më i shpenguar e për vetë natyrën e artit tonë, ne 

shpëtuam nga detyrimet që mundonin krijuesit e gjinive të tjera, për të bërë 

poema, vepra figurative dhe këngë që të pikturonin një realitet të lumtur, që 

të himnizonin diktatorin dhe revolucionin proletar të përbotshëm. 

Kështu ne patëm shfaqje humoristike të mira, komedi të këndshme, 

kinokomedi të ndjekura mjaft, një letërsi dinjitoze me përshkrime situatash e 

karakteresh, art karrikatural të një niveli të mirë. Po ashtu mund të them se 

tek ne u rritën artistë të shquar të humorit. Megjithatë diçka mungoi. 

Ne nuk guxuam dot t’i thonim hapur të vërtetat e mëdha të jetës shqiptare nën 

diktaturë. Gjuha alegorike mesazhet e tërthortë që përdorëm ishin pak. 

Në atë ambient surreal ne ishim prodhues të artit komik, por ndërkohë, ne 

vetë ishim subjekte komikë. 

Ti shkruan një skenar të goditur që do ta lozin aktorët dhe do ta shfaqin atë në 

televizion. Megjithse je i kënaqur me atë që ke shkruar, natën e parë nuk të ze 

gjumi, se alegoria është shumë e hapur e lehtësisht e rrokshme. Trembesh se 

atë do ta kuptojnë dhe vepra jote pra bëhet shumë e rrezikshme. Natën e dytë, 

kur pasi i je rikthyer, e ke ndrequr dhe ia ke mbuluar pak alegorinë, përsëri 

nuk të ze gjumi, ngaqë shkrimi yt tashmë është i zakonshëm e banal… E 

kështu në fund të javës, je katandisur pa pikë gjumi në sy! 

Jam mrekulluar vërtet disa herë, kur ndeshja njerëz që gjenin se çfarë të 

lexonin e sidomos si të lexonin, aty ku nuk qe shkruar asgjë… 

Në televizion ishte shfaqur një komedi e shkurtër. Farën e kësaj komedie e 

kisha nga rinia ime e hershme. Punoja atëherë në një kantier të largët e të 

mënjanuar. Aty, në një lloj klub kantieri, pata njohur një banakier, që i 

keqtrajtonte klientët që ankoheshin për gramaturat e pijeve, të sallamit dhe të 

113

salcës. Dy ndihmësa të banakierit, sikur të paskeshin parë filma të Çaplinit, i 

hynin me shqelma atyre klientëve që e tepronin me ankesa, apo që 

ankoheshin pa sukses në administratën e kantierit për të larguar banakierin e 

egër. Kështu, në atë lokal ishte krijuar një gjendje terrori. Unë dhe shokët e 

mi rrinim gojëkyçur dhe kur banakieri na pyeste nëse kishim ndonjë ankesë, 

ne nxitonim t’i thoshim jo. Bile nganjëherë na vinte t’i thoshim që në atë 

vend, dmth, në atë lokal, ne ishim të lumtur. 

Komedinë e përgatita me disa nga artistët më të mirë të atyre viteve. Në një 

lokal njerëzit hanin pinin, ankoheshin, hiqeshin zvarrë, më me tepri se në 

kujtimet e mia të largëta. Dy aktorët kryesorë luanin bukur, ata porosisin disa 

herë konjak dhe banakieri u dërgonte gota gjithnjë me pak e më pak pije 

brënda. Aq sa në fund ai ua dërgoi gotat bosh. Klientët pa shqiptuar asnjë 

fjalë proteste, i përplasnin ashtu bosh e pinin për shëndet të njëri tjetrit. Dhe 

asnjëherë ata nuk guxuan t’i qahen banakierit që vazhdimish i pyeste në ishin 

të kënaqur... 

Ish e papritur për mua, kur pas dhënies së komedisë në tv, dy individë të 

panjohur, ngaqë kishin pirë edhe pak alkol, më shtrënguan duart e më puthën 

duke më përgëzuar për guximin që dilja aq hapur kundër gjëndjes në vend e 

kundër qeverisë. 

- Shikoni, - u thashë duke buzëqeshur, - mua më vjen keq që t’ju zhgënjej. 

Ajo është një komedi si gjithë të tjerat dhe nuk ka asgjë kundër qeverisë! 

Po të mos ishin pakëz të dehur, ata nuk do të guxonin të shtyheshin më 

shumë e të më bindnin mua, se ai lokal ngjante si Shqipëria, ndihmësat e 

banakierit ngjanin me ata të Sigurimit dhe vetë klientët ishin shumë të 

ngjashëm me ne shqiptarët, ca banorë që historinë e kanë plot me kryengritje, 

por që janë katandisur të urtë e të urtë – shumë të urtë. Banakieri ngjante 

…me atë …burrin… që ngjante! E ngrinin gishtat përpjetë drejt tavanit e më 

lavdëronin për guximin, aq shumë sa unë fillova të ndihem ngushtë.U thashë 

se ne nuk kishim patur nevojë për guxim. Atyre vetë, që u shkonte mendja 

për keq, apo që po kërkonin paralele me zor, ata vetë ishin të guximshëm e 

duhet të ruheshin... 

Ishte vërtet një situatë qesharake, kur na pëlqente që alegoria jonë të kuptohej 

por shqetësoheshim kur na lavdëronin me të tepërt guximin. 

Pas leximit kaq të ndezur, pas këtij përfytyrimi të pasur alegorik, ne ndjenim 

se në atë limonti, në atë shkretëtirë fjale, njerëzve tanë për ndjenjën e tyre të 

humorit u duhej vetëm një shkëndijë. Dhe ne gati gati nuk u nevojiteshim 

fare pastaj. 

Atë të qeshur që e sillte me droje dhe frikë humori i licensuar, e plotësonte 

për bukuri ai i ndaluari. 

Në fund të viteve ‘70 më ra në dorë një botim i bukur francez me titull 

“Enciklopedia Botërore e Anekdotave”. Në të vura re se anekdotat e popujve 

114

nën shtypje, izraelitëve, afrikanëve dhe sidomos evropianëve nën zgjedhat 

nazisto-komuniste, ishin ato më të bukurat. Ato kishin peshë dhe art të 

kulluar. Dukej sikur terrori, me zhveshjen nga liritë dhe të drejtat njerëzore, 

bëhej, paradoksalisht, kontributori më i shquar i bukurisë të këtij lloj arti të 

veçantë. Që atëkohë me enciklopedinë franceze, por sidomos me dhjetra 

botime të anekdotave eurolindore, me të cilat u mora më pas këtu në ShBA, 

vura re se shumë nga anekdotat që tregoheshin tek ne si të lindura në vend, 

paskëshin qenë ruse, çeke, rumune… Pra mjaftonin kushtet e njëjta sociale – 

kufizimet e lirive, gjëndja katastrofike e ekonomisë, që ato të merrnin veshjen 

kombëtare të çdo vendi e të dukeshin si të prodhuara në atë vend. 

Pata dhe një sensacion të ri: 30 vjet me parë, në Tiranë unë i kisha ndjerë se 

ato anekdota ishin më të bukura, se tani, kur po i studjoja këtu, në Nju Jork. 

Tani ato qëndronin mbi tryezën time, si ca mina me detonatorë të hequr dhe 

merret me mend që vlera e tyre ishte tok me rrezikun. Dhe bukuria e tyre 

ishte më e plotë kur ato i sillnin dëm atij që i tregonte dhe nganjëherë, 

ironikisht, dëmtonin edhe më shumë atë që i dëgjonte! 

Prandaj ato bënin një jetë të fshehtë të nënëdheshme. 

Kur vjen fjala te aktorët e humorit, një mirënjohje të thellë e të veçantë 

meriton artisti ynë, Skënder Sallaku. Unë kam pararendur ta shpreh atë 

mirënjohje në një libër të tërë, në atë që përmenda. Sallaku me shokë e bënë 

jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur. Sallaku ishte një 

artist i një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtar dhe klloun. 

Ai paraqet një përjashtim të pabesueshëm. Ai gëzonte një dashuri 

mbarëpopullore: atë e deshin komunistët dhe antikomunistët, të burgosurit 

dhe komandantët e burgjeve, hamejtë dhe antarët e Politbyrosë. Ai kishte 

famën e treguesit të parë të anekdotave të hidhura. Ato ai nuk i tha dot 

asnjëherë në skenë apo televizion, por ai nuk druhej – dhe për fat nuk pësoi 

gjë – t’i tregonte deri para vetë diktatorit. Hoxha ia kurseu ndëshkimin, për të 

dhënë imazhin e njeriut me sens humori, a ndoshta pikërisht për guximin e të 

treguarit para tij dhe ndoshta për të ndjekur rregullin historik të sundimtarëve, 

që asnjëherë nuk i kanë prerë kokën lolos. Por shumë të tjerë pas 

denoncimesh për rrëfim anekdotash kanë hyrë në burg e nuk patën dalë më. 

Tek ne të gjithë anekdotat e importuara apo të lindura në truallin shqiptar i 

atribuoheshin edhe si autor, këtij artisti të rrallë. Sallakut i atribuohej edhe 

kjo që tregon se si… 

në korridoret e Gjykatores, një gjykatës dëgjon një të qeshur të parreshtur në 

dhomën e një kolegu. Hap derën dhe e gjen kolegun të shtrirë përdhe duke 

qeshur me lot. 

- Pse po qesh? - e pyet. 

115

- Lere, - i thotë në mes të gazit gjykatësi tjetër. – Kam dëgjuar një anekdotë 

që po 

më mbyt nga e qeshura. 

Tjetri u bë kurreshtar. 

- Ma trego dhe mua, koleg. 

- Je çmëndur? Njeriun që ma tregoi, unë sapo e dënova tetë vjet! 

Mjafton të hyje në burg, qoftë edhe për një anekdotë të vetme e pastaj 

zinxhiri i 

vuajtjeve nuk kish fund: 

Në një burg në Tiranë, bisedojnë dy të burgosur: 

- Byrazer, sa të kanë dënuar? - Dhjetë vjet. - Sa ke bërë deri tash? - 

Pesëmbëdhjetë. 

- Edhe sa të kanë mbetur? - Edhe njëzet!… 

Mijëra vetë tek ne janë dënuar për shkak se dëgjonin fshehurazi në radio, 

Zërin e Amerikës, dhe kjo ngjante me këtë që teksa… 

një fëmijë humbet në morinë e pushuesve të plazhit. E gjen një polic. 

- Humba, - i thotë djali i vogël policit. - Nuk di ku t’i gjej më babin dhe 

mamin. 

- Mos qaj! - ia kthen polici. - Ne do të njoftojmë me radio dhe e prindërit 

mësojnë ku ndodhesh. Do që ta japim njoftimin për ty në radion e plazhit, 

apo në Radio Tirana? 

Fëmija ka një propozim më praktik: 

- Babi dhe mami nuk e dëgjojnë kurrë Radio Tiranën. Nuk e jepni dot në 

Zërin e Amerikës? Prindërit e mi vetëm atë dëgjojnë. 

Një vlerësim interesant për këtë lloj anekdotash e kam marrë çuditërisht, nga 

një klerik i shquar, nga i ndjeri Imam Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit 

Shqiptar Mysliman për ShBA dhe Kanada. I dërgova librin që po përmend. 

“… Unë jam larguar nga Shqipëria që më 1938 - më shkruante Hirësia e Tij. - 

Kur pas lufte vinin këtu në ShBA të arratisur, ata shanin regjimin e Enver 

Hoxhës me mllef dhe e pikturonin vendin një xhehnem. Unë nuk i besoja 

tërësisht, se ishin shumë të vuajtur e të munduar nga komunistët. Ishin 

tendenciozë dhe e nxinin realitetin e vendit. Nga ana tjetër, agjentët e 

Sigurimit këtu, shpërndanin ilegalisht revista të bukura shqiptare, me ngjyra, 

ku shkruhej se nuk kish vend më të lumtur dhe më të përparuar se Shqipëria. 

Kur më binte mua në dorë ndonjë revistë e tillë, unë nuk e besoja as atë. 

Thosha se ish reklamë e politikës. Ishin tendenciozë dhe ata. Libri yt më ka 

ndihmuar për njohjen më të saktë të Shqipërisë së vërtetë të Enver Hoxhës. E 

116

di përse? Përveç rrëfimit tend, - që le ta quajmë dhe atë tendencioz! - ato 100 

e ca anekdota të përzgjedhura aty, janë një pasqyrë e vërtetë. Asgjë nuk mund 

të jetë më e vërtetë se anekdota. Anekdota po nuk qe e vërtetë, vdes. Nuk 

mbetet!” 

Vlerësimi i lartë që i bën anekdotës ky klerik i shquar merr cilësitë e një 

përkufizimi estetik të rëndësishëm. Këto vepërza, gjeneratore të të qeshurës 

së ndaluar, që tregonin me zë të ulët shqiptarët dhe miliona europianolindorë 

nën diktaturat komuniste, ishin pasqyra më besnike e realitetit të shëmtuar që 

pritej të ndryshonte. 

Të gjitha kryengritjet në historinë e njerëzimit do të kenë filluar me një 

anekdotë. 

Që gjendeshin aq shumë dukuri qesharake, nuk ishte as merita dhe as faji 

ynë, ama, që ne i peshkonim ato, kjo ishte falë pasurisë sonë shpirtërore dhe 

papërkulshmërisë. Se kur dëshpërimi i kalon kufijtë dhe shpresa nuk të ngre 

dot nga ku ke rënë, ti nuk qesh më. Ti atëhere je dorëzuar. Njeriu që nuk 

shpreson se do të ngrihet më këmbë, nuk e sheh dot qesharaken e nuk qesh. 

Ne shpresonim të ngriheshim, pamë dhe vazhdimisht qeshëm... 

Për këtë është kuptimplote shprehja me të cilën dua të mbyll ligjëratën. Ajo 

është thënë nga një prift katolik i burgosur, në mes të një qelie me shumë të 

burgosur të tjerë. Ata u zgjuan pas një mesnate nga alarmi që rojat e burgut, 

jepnin natë për natë, vetëm për t’u prishur gjumin të dënuarve nga regjimi. 

Father Pjeter Meshkalla, u zgjua dhe në vend të shante dhe mallkonte, siç po 

bënin shokët e qelisë, thjesht u ankua me zë të lartë: “Si nuk na lanë ta 

gëzojmë si duhet kët’ burg, more vllazën!” 

117

DE VIRIS ILLUSTRIBUS 

MITRUSH KUTELI 

Pseudonimul lui DHIMITËR PASKO, prozator, poet, critic literar, economist, 

jurnalist şi traducător (Pogradec, 1907-Tirana, 1967). A studiat ştiinţele 

economice la Bucureşti. Autor al volumelor: "Nopţi albaneze", "Poetica lui 

Lasgush Poradeci", "Ago Jakupi şi alte povestiri", "Kapllan Aga al lui Şaban 

Sabia", "Cântece şi strigăte din oraşul incendiat", "Asalt şi lacrimi", 

"Poemul Sfântului Naum", "Fan Noli - traducător şi critic literar", "Într-un 

colţ al Iliriei de jos", "Exil şi întoarcere" etc. Publicăm această superbă 

poveste – cuprinsă, de altfel, şi în antologia ”Frumuseţea care ucide”, 

Librarium Haemus, Bucureşti 2006 – în semn de recunoştinţă pentru ceea ce 

spaţiul mioritic i-a adus literaturii albaneze moderne şi nu numai. 

Nenea Braho din Shkumbanore 39 

De când înverzeau salciile iazului şi până când se înroşeau şi se scuturau 

frunzele umbrarului, noi, copiii satului, eram în fiecare zi şi în fiecare clipă 

oaspeţii nepoftiţi ai lui Nenea Braho din Shkumbanore. Dorul acesta atât de 

mare faţă de zbuciumul apei spumoase, de trăncăneala morii şi de înfăţişarea 

şi aroma făinii, îl moştenisem de la colegii noştri mai în vârstă, pe care, unul 

după altul, îi răpea munca la câmp şi la munte, armata şi pribegia. 

Nu ştiu cum, dar şi astăzi, după atâţia ani de exil, când îmi aduc aminte de 

acea mânecă a satului: moara veche din Shkumbanore, cu acoperişul albit şi 

cocoşat sub crengile nucului, de muşchiul verde al roţii, de lianele atârnate, 

de spuma albă care ieşea cu furie sub formă de mii de stropi şi curcubeuri, 

precum şi de apa bătută a morii, pe care o beam cu pumnii, fără a ne sătura, 

spun, când îmi aduc aminte de toate acestea, în inimă îmi vine şi mă apasă o 

melancolie pe care nu pot s-o exprim în cuvinte şi nici s-o pun pe hârtie. 

Parcă îl văd şi acum pe Nenea Braho al nostru, acolo, sub umbra pergolei, 

sub nuc, călind pietrele vechi sau cioplind în lemn vreo figurină, vreo 

rândunică, atunci când noi ieşeam fâşt şi fâşt din lianele părţii de jos a 

iazului, cu picioarele ude până deasupra genunchilor şi cu feţele încinse. 

Nenea Braho rămăsese aşa cum fusese dintotdeauna: de statură mică, firav, 

cu umerii cocoşaţi de bătrâneţe, albit de la cap până la picioare. 

Noi îl salutam bucuroşi: 

39 Shkumbanore înseamnă Spumegătoare. 

118

- Spor la muncă, Nenea Braho! 

- Bine te-am găsit, Nenea Braho! 

- Vă salutăm, Nenea Braho! 

Puţin mai târziu se auzea ciripitul subţire al unei coţofane mici, care abia 

reuşea să iasă, oftând, din tufiş - pierzându-şi drumul şi rămânând în urmă - 

îmbujorată aidoma cornului din decembrie. 

- Ţănătate, nena Blao! Ţănătate, ţănătate! 

Răspunsul stăpânului morii se schimba în funcţie de dauna şi încurcăturile în 

care-l băgasem cu o zi în urmă. Pentru noi însă, era la fel, deoarece îl ştiam 

pe Nenea Braho al nostru şi nu ne preocupa faptul că, supărat fiind, rămânea 

neschimbat, tot atât de bun, tot atât de drăguţ. Nenea Braho ne iubea, Nenea 

Braho se plictisea când era singur. 

Apoi, ca şi cum nu s-ar fi întâmplat nimic, ne aşezam nepoftiţi pe pajiştea 

fragedă, în faţa uşii, şi mâncam crap-crup prunele acre, pe care le culegeam 

prin podgorii, ca şi cum ar fi fost proprietatea noastră. Mâncam până când ne 

ameţeau gingiile şi dinţii, iar acea acrime a gurii nu reuşea să ne-o 

îndulcească nici apa bătută a morii. 

Când pagubele noastre depăşeau orice limită, dat fiind că uneori rupeam câte 

un ciorchine necopt din pergolă, spărgeam cu pietre vreo ţiglă de pe acoperiş 

(nu eram noi de vină, ci vrăbiile care se opreau tocmai acolo, la vârf, ca să 

ciocănească muşchi sau fire de iarbă, noi neavând alt caz mai potrivit ca să le 

vânăm), sau, jucându-ne, neintenţionat, deviam apa din jgheabul morii. 

Nenea Braho ne urmărea până la marginea iazului şi de acolo ne striga: 

- Ah, şmecherilor! Dacă vă prinde Qamil…! Dacă Qamil pune mâna pe voi, 

vă va lungi urechile, ca pe nişte opinci… 

La început, ne-a fost teamă de acel Qamil necunoscut, care ar veni să calce 

peste drepturile de care ne bucuram la moara din Shkumbanore, 

transformându-ne urechile în opinci. De aceea înfundam sălciile, lianele şi 

tufişurile. Această situaţie însă, n-a durat multă vreme. Într-o zi, simţindu-se 

în apele sale, Nenea Braho ne-a mărturisit că Qamil, nepotul lui, se afla de 

ani buni în Valahia 40 sau în Vulaha Misirului 41 - nici el însuşi nu ştia exact 

unde - şi în curând urma să vină, ca să intre în posesia morii. Din acea zi, am 

prins curaj şi nu mai ieşeam din brazdă, aşteptând ca Nenea Braho să se 

potolească, iar noi să ne putem întoarce din nou lângă pajişte. 

Aşa trecea vremea pe atunci: apa curgea, moara măcina, făina dulce umplea 

cu mirosul ei plăcut toată mâneca satului, Nenea Braho călea şi împrospăta 

pietrele vechi, noi creşteam cu zilele. 

Foarte ciudat: Nenea Braho niciodată nu se oprea din muncă. Muncind îl 

găseam, muncind îl lăsam! Când n-avea pietre de călit şi nici foi de roţi de 

40 Sub această denumire erau cunoscute Ţările Române. 

41 Denumirea veche a Egiptului. 

119

pregătit, cobora la poalele morii, pentru a repara câte ceva, ca toate piesele să 

mai reziste oleacă, până la întoarcerea lui Qamil care avea să facă din vechea 

moară o „fambrică amvropiană”. Apoi Nenea Braho se apuca de alte treburi: 

repara coşul sau podul, sau îi punea vreun sprijinitor de lemn umbrarului. 

Când nu făcea niciuna din aceste treburi, în aşteptarea vreunui client - care nu 

se putea şti cum scăpase din ambuscadele puse pe calea lui de alte mori mai 

bune, înşiruite de-a lungul iazului – toca încet, cârşt-cârşt, cu un cuţit, nişte 

tutun kârgeal, pe care îl sădea cu mâna lui pe o suprafaţă cam cât două 

rogojine, în faţa morii. Pe acest loc Nenea Braho întindea straturi subţiri de 

îngrăşăminte, deoarece acestea întăresc tutunul şi îl fac să scârţăie când e 

fumat. 

- Destul ai muncit, Nenea Braho, că eşti în vârstă! - îi spuneau clienţii, 

încârcându-şi sacii. 

- În vârstă, în vârstă, dar treaba trebuie făcută - răspundea Nenea Braho. - 

Iată, încă puţin, până-mi va veni nepotul înapoi, după aia o să renunţ la 

muncă, o să las totul pe mâna lui, voi lua mătăniile şi voi sta la umbră. 

Aşa spunea Nenea Braho: să stea la umbră cu mătăniile în mână, dar noi 

ştiam că mai avea încă vreo două alte dorinţe: să-l însoare pe Qamil, ca acesta 

să-i facă nişte nepoţi, mulţi nepoţi, şi să transforme moara din Shkumbanore 

într-o „fambrică amvropiană” 42 , dotând-o cu două pietre, care să se învârte 

atât de repede, încât ochiul omului să nu fie în stare să le urmărească, scoţând 

o făină subţire, moale, ca toată lumea să iasă din minţi. 

Câteodată, ca să-şi gonească gândurile triste, dat fiind că Qamil prea întârzia 

pe acele meleaguri îndepărtate, iar moara, ogorul, livada şi casa riscau să 

rămână fără stăpân şi fără moştenitor, Nenea Braho ne învăţa să facem câte 

un fluier, un bucium, un caval şi alte instrumente muzicale din lemn de 

castan, sau de salcie. În amurgurile liniştite ale primăverii, ne fericea cu vechi 

poveşti cu comori ascunse în peşteri fără fund, în care nu poate călca piciorul 

omului, sau sub pietre mari pline de semne cioplite pe ele; ne vorbea despre 

fantome, care veneau noaptea să-i dărâme moara, sau despre vitejiile unor 

bărbaţi faimoşi, ca Petro Căpetenia, care se luptase şi fusese ucis la cele două 

Pietre Albe; Shahin Matraku cu ai săi, sau haiducul Kajo Babjeni 43 , viteji 

cărora poporul le dedicase cântece, ale căror ecouri ajunseseră vii până în 

zilele noastre. Cu Haiducul Kajo, spunea Nenea Braho, fusese prieten la 

cataramă din fragedă copilărie, eroul venind deseori la moară, urmărit fiind 

de cohortele guvernului otoman. Apoi, Nenea Braho îşi rupea firul poveştii, 

deoarece fruntea i se întuneca de vreo durere profundă. Atunci ne întreba: 

42 Deformare a sintagmei „fabrică europeană”. 

43 Haiduci albanezi din sudul ţării, iubiţi şi sprijiniţi de popor. 

120

- Aţi auzit, măi căpeteniilor (aşa ne spunea: căpetenii, fiindcă, după părerea 

sa, nu exista pe lumea aceasta lucru mai bun decât să fi „căpetenie”, adică 

comandant, şi să te lupţi), cine este cral în ţara noastră? 

Pentru Nenea Braho, toţi străinii, care ne călcaseră ţara, erau „crali”. Cel mai 

rău dintre toţi era cralul din Karadak. Urmau alţii, pe rând: cel al Sârbilor era 

urecheat, cel al Grecilor era limbăreţ, iar cel al Bulgarilor - rotogol. După 

aceea, mai veneau alţi câţiva, „mai mărunţi”, cum ar fi cralul Franţuzilor - 

zgârcit şi ursuz; cralul Nemţilor - pântecos şi sângeros; cralul Englezilor - 

intrigant înrăit. 

La întrebarea sa, noi răspundeam la unison, cu o voce care semăna cu 

împuşcătura: 

- Albania. 

- Albania?! 

- Albania! Albania! 

Bătrânul rămânea surprins, căzând pradă unor gânduri profunde. Turc văzuse, 

sârb, grec şi bulgar văzuse; chiar austriac şi neamţ. Văzuse, de asemenea, 

franţuz şi calacul. Cu toţii intraseră şi ieşiseră prin războaie şi terori. Cralul 

Sărbilor ne călcase de multe ori ţara, proclamând-o „Serbia Veche”, omorâse 

şi chinuise, arsese şi dezonorase, golise grânare şi hambare, răpise mii de 

capete de animale, înfometase multă lume. Cralul Bulgarilor, la rândul lui, 

proclamase ţara noastră drept „Bulgaria Veche”, ucisese, torturase şi 

dezonorase, golise numeroase sate, surghiunind bătrâni, femei şi copii, 

departe, spre Scopie, ba chiar şi mai încolo: în Serbia şi Bulgaria, de unde nu 

s-au mai întors niciodată. La fel procedaseră şi ceilalţi, lăsând în urma lor 

morminte şi orfani. Cralul Nemţilor adusese foametea, cel al Franţuzilor - 

bolile şi murdăria. Aceşti crali se războiseră aici şi între ei. Ne ruinaseră ţara, 

apoi fuseseră înghiţiţi tot de acest pământ. Şi iată, venise ziua ca Nenea 

Braho să audă că pusese piciorul peste ţară un nou cral: Albania 44 . 

Ne-a mai întrebat: 

- Când a venit, bre, acest nou cral? 

- A fost aici dintotdeauna, Nenea Braho - răspundeam iarăşi noi, ca o rafală 

de gloanţe. 

- Cine a fost, bre, cralul acesta? 

- Albaniiiia! 

Nenea Braho rămânea pe jumătate uimit, pe jumătate ameţit de aiurelile 

noastre, se tot gândea şi o lua de la capăt: 

- De o generaţie de om eu sunt aici, la Shkumbanore, fără să fi auzit vreodată 

de numele acestui nou cral! 

44 Încă nu fusese proclamată independenţa statului albanez, Albania reprezentând atunci doar o provincie a Imperiului Otoman, 

parte a teritoriilor cunoscute sub denumirea «Turcia europeană». 

de 

121

- Este vechi, Nenea Braho, foarte vechi. Vechi precum munţii, precum 

Dumnezeu! - strigam noi, amintindu-ne de spusele învăţătorului din sat 

despre pelasgii şi ilirii, pe care îi amestecam cu Pyrhus 45 , cu Skanderbeg şi cu 

Ismail Qemal 46 . 

Nenea Braho îşi scărpina barba căruntă, făcea un semn cu capul, îşi dădea 

mai jos chipiul, până la gropiţa gâtului, apoi ţipa la noi la fel de enervat ca şi 

apa aceea albă plină de stropi care ieşea din roata morii: 

- Cine l-a făcut, bre? 

- Skanderbeg! 

Când a auzit pentru prima dată de numele lui Skanderbeg, s-a potolit aidoma 

morii căreia i se pune o piedică pentru a nu mai poată măcina. Era gata să ne 

creadă. A lăsat la o parte toporul, şi-a făcut o ţigară, şi-a apris-o cu iască, a 

scos fumul prin nări şi prin gură şi s-a uitat la fiecare dintre noi, pe rând. Noi 

tăceam, ca să nu-l încingem şi mai tare, ca să nu ne gonească din pajiştea 

morii, unde mirosul făinii era atât de dulce şi cântecul neîntrerupt al roţii ne 

făcea fericiţi. 

Târziu, când umbrele nopţii începeau să se urce pe înălţimile munţilor şi când 

bubuitul morii devenea mai clar, bătrânul ne întreba din nou dacă a venit prin 

lupte grele. Noi, cu mintea care funcţiona precum flacăra focului, îi 

povesteam despre câteva dintre miracolele săbiei şi calului lui Skanderbeg, pe 

care le exageram şi le multiplicam prin adăugirea vreunei minuni 

împrumutate din basme. Îi spuneam cum cucerise Skanderbeg castelul de la 

Kruja, cum ridicase steagul roşu cu vulturul bicefal negru la mijloc şi cum îi 

învinsese pe turci. Când ne îndepărtam de moară, probabil nenea Braho 

auzise cântecul nostru, pe care îl intonam cu voce înaltă şi o închideam cu 

versurile: 

Regele Albaniei, 

Faimosul Skanderbeg… 

În zilele de mâine şi de poimâine şi în altele, ne-a întrebat iarăşi despre 

faptele lui Skanderbeg: ce făcuse anume, dacă era înalt şi puternic ş.a.m.d. 

Noi i-am înşiruit tot ceea ce ştiam, l-am glorificat cât puteam pe eroul nostru 

iubit, pe care îl simţeam atât de apropiat încât uitam că murise undeva la 

Lesh, crezând că încă mai trăia şi lupta în munţi. Nenea Braho ne-a ascultat 

în tăcere, privindu-ne în ochi, nu ne a mai certat pentru ţiglele sparte, nici 

pentru prunele acre, furate de noi. Până la urmă a spus: 

- Este mare viteaz? 

45 Rege ilir. 

46 Diplomat şi om de stat albanez (24 ianuarie 1844, Vlora, Albania-26 ianuarie 1919, Perugia, Italia), a proclamat independenţa 

de stat a Albaniei, în oraşul Vlora, la 28 noiembrie 1912. 

122

- Mare, Nenea Braho, ca nimeni pe lumea asta! Pământul tremură când 

Skanderbeg trece călare. 

- Se luptă? 

- Ehe! Se luptă şi se zbuciumă. Taie cu sabia. 

- Dar tovarăşi de luptă, are? 

- Mulţi, Nenea Braho, mulţi! Pe Tanush, pe Arianit, pe Dukagjin, pe 

Muzaka 47 . Cu toţii sunt nişte lei. 

- Bine. Acum plecaţi că se întunecă şi apar fantomele. 

Am plecat, cum ne-a ordonat, lăsându-l pe gânduri la pragul uşii, printre 

numeroşii licuricii, care ieşeau din salcii, din liane, din tufişuri, aducându-şi 

cereale proaspete. Dar licuriciul cel mai mare era ţigara lui Nenea Braho, care 

scânteia în întuneric. Pe drum, ca de obicei, am interpretat cântecul lui 

Skanderbeg. 

Târziu ne-am dat seama de ce Nenea Braho al nostru ne întrebase atât de 

amănunţit despre Skanderbeg şi de ce cădea pradă a gândurilor ori de câteori 

îi auzea numele. 

Într-o zi am găsit uşa morii închisă cu acel lacăt mare, care cântărea o ocă. 

Aşa ceva nu se întâmplase niciodată. Apa morii deviase şi se vărsa direct în 

râu. Prin micile bălţi sărea vreo broască sărmană, în căutarea umidităţii. 

Celelalte stăteau împreună, la un loc, cu gura căscată, cu ochii umflaţi 

îndreptaţi spre cer. Împrejur era linişte mare. Acum, dacă am dori, am putea 

culege toată pergola, puteam face orice. Dar niciunul dintre noi nu şi-a întins 

mâna să ia vreun fruct acru. Moara, ogorul, întreg teritoriul împrejur păreau 

ca fiinţe neînsufleţite, deoarece sufletul lor fusese nenea Braho. Iar Nenea 

Braho nu mai era acolo. Roata morii se oprise, nu se simţea miros de făină. 

Am bătut la uşă cu toţii laolaltă, strigând: 

- Nenea Braho! Nenea Braho! 

Ciorile s-au speriat, dar nimeni nu ne-a dat răspuns. Am coborât jos şi am 

văzut roata, cu piedica pusă pe dinţii săi. 

- Ce facem? 

- Să intrăm înăuntru. Poate… 

Să intrăm, dar cum să intrăm? Unul a spus s intrăm din acoperiş, cum face 

coţofana; al doilea, prin tavan, ca jderul; al treilea, prin roată, ca şarpele. 

Fiecare insista în varianta proprie. Am tras la sorţi: a câştigat coţofana. 

Acoperişul era jos. Am pus o scândură şi ne-am urcat unul câte unul, pe rând, 

având grijă ca să nu spargem ţiglele acoperite de muşchi şi de ierburi. Am 

intrat în zona tavanului. Şobolanii s-au speriat şi au fugit. 

- Nenea Braho! 

47 Prinţi creştini albanezi, aliaţi fideli ai lui Skanderbeg. 

123

Moara s-a zbuciumat dinăuntru. Am strigat de două sau de trei ori şi, auzind 

ecoul vocilor noastre, ne-a apucat frica. Am coborât din acoperiş. Ce a fost şi 

asta? Unul a spus că nenea Braho se dusese sus, la pădurea castanelor, ca să 

taie vreun butuc sau scândură, cum făcea deseori. Bine, bine, dar dacă ar fi 

acolo, ar veni până aici, în urechile noastre, zgomotul toporului. Am ascultat 

atent: niciun topor… Ne-am întors în sat foarte trişti, purtând ştirea că Nenea 

Braho se pierduse, probabil fusese prins de fantome şi dus nu se ştia unde. 

Adulţii râdeau: 

Fantomele nu se ating de el, că îi sunt cunoştinţe. Ele pun mâna pe vreun 

băiat tânăr, când înfloresc pomii. 

Dar Nenea Braho s-a pierdut fără urme… 

Nu s-a pierdut, nu! Probabil s-a dus undeva. 

Cu căderea serii am aflat tot ce se întâmplase. 

În ziua aceea, Nenea Braho se îmbrăcase în fustanela tradiţională cu trei sute 

de pliuri, pe care o ţinea într-un coş, pusese geaca albă ca zăpada, pantalonii 

şi pistolul la brâu. Pe scurt: devenise un ginere. Din tavan scosese o puşcă 

lungă, cu ţeava cât un „pat” pentru a dormi în el patruzeci de găini una lângă 

alta (această puşcă model vechi, cu capcană, o moştenise de la tatăl său, 

înainte de a se ivi puşti noi, mai moderne), umpluse vezmet cu praf şi 

gloanţe, îşi aranjase frumos pe cap şapca şi se îndreptase spre oraş. 

De ce, oare? 

Să se întâlnească cu Skanderbeg şi să stea de vorbă cu el despre chestia lui 

Qamil. 

Drumul spre oraş cădea în cotă. Mânecile lui Nenea Braho făceau fap-fup, 

pliurile fustanelei fap-fup; aceasta era acum două palme mai lungă şi trei 

palme mai lată decât în tinereţe. Umbra corpului şi umbra puştii alunecau, 

îndoindu-se prin tufişuri şi ierburi sălbatice. 

La intrarea în oraş însă, l-au oprit patru sau cinci din aceia care erau în slujba 

noului cral. Ei erau îmbrăcaţi în haine cenuşii, pline de dungi, plăci şi curele, 

la cap aveau şepci cu vulturi, vorbeau cu dificultate, pe nas: 

- Ce vreţi de la mine, bre? 

- Aruncă-ţi puşca! 

- Cine, bre? 

- Tu! Aruncă-ţi tufecul! 

- Eu să-mi arunc tufecul? Vino să mi-l iei! Din gaura de unde trage! 

Spunând acestea, a lovit cu coatele mânecile gecii, s-a aşezat în spatele unui 

bolovan, a luat ţintă şi era să facă ravagii în carne vie. 

- Lăsaţi-mă să trec, altfel vă prefac în praf şi pulbere! 

Acolo, din fericire, s-a aflat un om înţelept şi milostiv, care nu vroia vărsare 

de sânge. El l-a întrebat cu o voce blândă: 

124

- Cine eşti, bătrâne? De unde vii? 

- Sunt căpetenia Braho din Shkumbanore! Dar voi ce sunteţi, bre? 

- Albanezi. 

Acest cuvânt i-a încălzit câtuşi de puţin inima, dar încă nu a avut încredere în 

el. 

- De unde aţi venit, bre? 

- Din Albania. 

- Cu Skanderbeg sunteţi? 

- Cu Skanderbeg. 

- Eu vreau să vorbesc personal cu căpetenia voastră, deoarece am o treabă cu 

el. 

Ei şi-au schimbat privirile, au zâmbit şi i-au spus: 

- Hai să te ducem la el. 

Dar Nenea Braho continua să rămână în spatele bolovanului, gata să tragă. I - 

a întrebat: 

- Pe cuvânt de onoare, bărbaţilor? 

- Pe cuvânt de onoare. 

- Bine, voi veni. 

Şi-a părăsit ambuscada, a pus puşca pe umăr şi i-a urmat prin piaţă. Pe drum, 

li s-au adăugat mai mulţi oameni, mari şi mici, care întrebau: „Cine este 

această căpetenie cu tufec lung ca pe vremuri? Din ce peşteră sau grotă a 

ieşit? Cine i-a dat de mâncare? Nu cumva vine să-şi ceară iertare?” Astfel, lau 

dus cu mare vâlvă la subprefect. 

La biroul acestuia era multă lume. În mijlocul ei era subprefectul - un om 

grăsuţ, cu mustaţă ondulată, îmbrăcat aproape ca un european, dar cu un 

chipiu negru pe cap. Fără dufec 48 . Avea doar un pistol, la stănga, sub geacă. 

Lui Nenea Braho nu prea i-a plăcut. Unul dintre aceia care îl aduseră aici pe 

Nenea Braho, l-a salutat pe subprefect punând palma pe vulturul şepcii, s-a 

apropiat de acesta, spunându-i ceva la ureche. Bătrânul s-a uitat la el 

suspicios şi nu-şi lua mâna de la puşca cu ţeava lungă, care ajungea până la 

tavan. Ochii îi sclipeau. Subprefectul l-a privit, a tuşit şi i-a spus că Albania 

acum nu permitea ca oamenii să poartă armă fără permis. 

- Care Albanie, bre? - a strigat Nenea Braho tare de tot, parcă s-ar afla lângă 

roata morii, care te face să-ţi pierzi auzul, ridicându-te sus cu zbuciumul său. 

- Albania, guvernul ţării, - l-a lămurit cu zâmbetul pe buze un locotenent, 

subţirel şi isteţ, cu două pistoale atârnate la brâu - unul la dreapta, altul la 

stânga - acum ţara noastră este apărată de armată. 

- Dar ţie, de ce ţi-a dat două pistoale, iar mie niciuna? - l-a întrerupt Nenea 

Braho. – Eu sunt bărbat, nu sunt femeie. Bărbatul nu poate să rămână fără 

armă. Mă auzi, sau nu mă auzi? 

48 Puşcă, turc. 

125

Toţii cei aflaţi în birou s-au uitat în ochii unui altuia, după care au râs atât de 

mult încât era să se spargă geamurile ferestrelor. 

Ciudat lucru: toţi aceşti bărbaţi - subprefectul, locotenentul, ostaşii şi ceilalţi - 

vorbeau în albaneză, ca tine şi mine! 

Nenea Braho i-a privit pe rând, întrebându-i cu o voce sălbatică, ca şi cum să 

fi fost judecătorul lor: 

- Dar voi ce sunteţi, bre? 

- Albanezi. Guvernăm ţara, o apărăm. 

Lui Nenea Braho i-a venit să râdă şi să întrebe, aşa cum râdea şi întreba 

cândva căpetenia Kajo Babjeni: „De luat model, zău! V-aţi adunat cap peste 

cap şi pretindeţi că apăraţi ţara…” - dar s-a stăpânit şi nu a reacţionat. A 

întors-o altfel. 

- Dar cine este cel mare al vostru? 

- La care „cel mare”, te referi, nene căpetenie? 

- La Skanderbeg, la cel dintâi al vostru? Mi-au spus că este viteaz şi cine este 

viteaz, este şi bun. Am venit să stau de vorbă cu el şi să-i spun păsurile. 

Oamenii au rămas fără gură. Până când au revenit în fire şi să răspundă, 

nenea Braho s-a aşezat pe îndelete, pe pod, cu puşca alături şi a început să 

povestească despre durerile nenumărate, care îl loviseră în inimă: pe fiul cel 

marei-l omorâse cralul Sârbilor, când ne călcase şi ne jefuise ţara; ceilalţi 

băieţi şi nepoţi ai săi se stinseseră în acel an când plecase Neamţul lăsându-ne 

foametea şi venise Franţuzul cu bolile; cum rămăsese fără nimeni acasă fiind 

în pericol să-i se desfiinţeze neamul; cum moara din Shkumbanore era gata să 

se prăbuşească, iar ogorul n-are cine să-l lucreze. Nu s-a plîns de noi, cei 

mici. Le-a spus că nepotul său, Qamil, plecase în pribegie, fără să-i trimită o 

vorbă sau o scrisoare, iar lumea se aştepta ca el să moară, astfel putând să-i 

acapareze moara, averea şi să-i închidă uşa. 

Toţi cei aflaţi în acea încăpere - localnici, dibrani, koloniari - au fost atât de 

profund mişcaţi, încât au plâns cu hohote. Niciunul dintre acei bărbaţi însă, 

nu a putut să-i îndeplinească dorinţa de a vorbi cap la cap cu cel mai mare al 

lor, cu Skanderbeg. Pe de altă parte, nimeni nu a avut curajul să-i spună că 

Skanderbeg murise de cinci sute de ani… Nu vroiau să-i rănească inima şi 

speranţa. Subprefectul a şi pus mâna pe peniţă, a scris pe hârtie numele 

Qamil, fiul lui Smail Braho din Shkumbanore şi i-a promis, prin cuvântul de 

onoare, că îi va găsi urmele oriunde s-ar afla, îndemnându-l să se întoarcă 

acasă. 

Între timp, nenea Braho îşi revenise şi le-a spus, tot cu vocea ridicată: 

Asculta vreau ca Qamil să vină acasă, să-mi deschidă uşa, ca să nu-mi pierd 

neamul. Asta vreau. Transmiteţi din partea mea marelui vostru, lui 

Skanderbeg, salutările mele. Să ne trăiască la fel ca munţii noştri, împreună 

cu fiii săi! Să-i spuneţi că eu, căpetenia Braho din Shkumbanore, îl îmbrăţişez 

126

şi îi mulţumesc pentru că-mi va aduce acasă nepotul. Când va avea avea lupte 

cu cralii, să ne cheme, vom fi alături de el eu cu nepotul şi, dacă va fi nevoie, 

ne vom lupta până la moarte. 

Apoi, pe neaşteptate, vocea sa a devenit foarte severă: 

- Să vină Qamil. Nu îmi place surghiunul, nu vreau bani de pribegie. Vom 

trăi aici aşa cum au trăit cei care au fost înaintea noastră. Dacă nu a fi vrut să 

se întoarcă, jur pentru această ţărănă, pentru aceste pietre şi pentru această 

pâine că, într-una din zilele, o să mă hotărâsc să-mi iau puşca şi, cu ea în 

mână, o să ajung în Valahia sau în Vullaka, oriunde ar fi, o să-l trag de ureche 

şi o să-l aduc la moară. M-aţi auzit, sau nu? 

Spunând acestea, şi-a pus mâna pe pistol, ca să vadă dacă mai era acolo, şi-a 

aruncat cureaua puştii peste umăr, şi-a aranjat fesul, s-a închinat puţin ca 

vârful puştii să nu lovească pragul de sus şi a ieşit afară plin de mândrie. 

Din toată acea tevatură, lui Nenea Braho i-a rămas tocmai porecla de 

„Skanderbeg”. Cu acest nou nume l-au botezat, pomenindu-l între ei, oamenii 

din acel sat şi din satele învecinate, care veneau să macine grâul la moara din 

Shkumbanore, dar aveau grijă să nu-i atragă atenţia. Într-adevăr, faţa lui 

Nenea Braho semăna leit cu cea a lui Skanderbeg: ea era fină, barba - albă ca 

zăpada, nasul ca al unui vultur. Şi întotdeauna implacabil, ca un albanez 

adevărat. 

După aceea, în moara lui Nenea Braho viaţa a continuat să curgă cum curgea 

cândva: fără chinuri pentru noi, cei mici, cu multe suferinţe şi dureri pentru 

Nenea Braho al nostru. 

A trecut vara, a venit toamna, iar, după ea - iarna. Acum la Nenea Braho 

poposeau mai mulţi muşterii, dat fiind că oameni îşi terminaseră treburile 

câmpului şi aveau timp la dispoziţie să macine şi să stea de vorbă. Sigur că 

organizau şi nunţi, vizite reciproce, care necesitau multă făină şi multă pâine. 

Când s-a răcit vremea, Nenea Braho s-a obişnuit cu aprinderea unui foc mare 

cu buşteni şi butuci, la vatra mare a morii. Acolo se încălzeau clienţii, care 

stăteau la coadă ca să macine, cu mantelele pe umeri. Nenea Braho renunţase 

la pălăria verii şi acum pusese pe cap o şapcă, care cândva fusese roşie, iar 

acum culoarea sa îmbina cu cea a făinii şi cu cea a sudorii. La urechi legase o 

batistă groasă, iar pe deasupra gecii îmbrăcase mantaua. Iarna, toată valea 

râului se umplea de o ceaţă albă, pomii se încărcau cu bucăţi de gheaţă, 

jgheabul lăsa jos bucăţi de gheaţă albe şi strălucitoare. Când bătea vântul şi 

ningea, noi, copiii satului, nu ieşeam din casă, dar, imediat ce vremea se 

îmbunătăţea, ne adunam cu toţii şi ne îndreptam spre moara din 

Shkumbanore ca să prindem mierle, ciocănitori, porumbei sălbatici, sticleţi, 

găiţe, nagâţi şi altele, care veneau în stoluri atrase de lumină. Tot acolo 

deseori ne jucam sub jgheab: le loveam cu băţul bucăţile de gheaţă care, 

spărgându-se, cădeau jos, emanând un zgomot asemănător cu cel al tragerii 

127

cu puşca. Când ne era foarte frig, intram înăuntru, în moară, ca să încălzim 

mâinile înroşite, ameţite. Pe Nenea Braho îl găseam totdeauna acolo, lângă 

foc, ori singur, ori cu prieteni. Fumând întruna tutun cârgeal, în aceste cazuri 

el nu ne spunea niciodată un cuvânt rău. Deşi suferea ca şarpele sub piatră, 

iarna. Suferea cumplit, dar nu se lăsa învins. 

La începutul verii, când salciile iazului deveniseră suculente, a avut loc o 

întâmplare nemaiauzită până atunci: s-a întors Qamil din Valahia! 

Subprefectul se ţinuse de cuvânt, trimisese ştire acolo unde fusese necesar. 

Imediat, Nenea Braho, mândru fiind, parcă s-a întinerit. Trupul cocoşat parcă 

i s-a îndreptat. Mânecile gecii, care, până în acele clipe, îi stăteau atârnate ca 

crengile salciilor din morminte, au început să se legene din nou, ca pe 

vremuri bune, zburând de la un mal la altul. Noi, băieţanii satului, am 

devenit, deodată, mai cuminţi, mai ascultători, nu mai treceam peste gardul 

impus de un nou stăpân, puternic. Ehe, apusese acea vreme când fuseserăm şi 

noi un fel de stăpâni al mânecii satului şi când făceam tot ce doream! Nenea 

Braho nu mai ne lua în seamă, nu se uita deloc la noi. Salcia şi castanul erau 

pline de suc, el însă nu ne mai invita ca înainte să ne facă instrumente din 

acei pomi. Nu mai avea timp să se ocupe de noi. Era bucuros. Ochii îi 

străluceau. Visa să-l insoare pe Qamil, să-şi deschidă calea moştenirii 

neamului, spre necazul duşmanilor. 

Această bucurie însă, aprinsă cu întârziere, aidoma soarelui care iese 

câteodată din nori, luminând din nou, în drumul spre apus, nu a durat mult. 

Cea dintâi vorbă rea a auzit-o în sat: se spunea că Qamil nu adusese bani din 

Valahia şi trăia pe banii bătrânului. Cu acei bani, pe care acesta din urmă îi 

adunase cu atâta chinuri, ca să-i aibă la bătrâneţe şi pentru înmormântare. 

Qamil inventase o minciună cum că banii pe care îi câştigase în Valahia, îi 

fuseseră furaţi pe drumul de întoarcere, sătenii însă, care ţi-o „citeau” hârtia 

chiar dacă o ţineai în buzunar, nu îi dădeau crezare. Se mai spunea că în 

curând Qamil ar face praf şi pulbere averea lui Nenea Braho, ar vinde-o, pînă 

la prag, ba necruţându-l nici pe acesta. 

Într-adevăr, după puţin timp, am auzit că pe capul lui Nenea Braho se 

abătuseră noi necazuri, mai negre decât cele vechi. Până atunci suferise, dar 

avusese ceva important: speranţa. Acum nu mai avea nimic… Deoarece 

pribegia îl stricase rău de tot pe Qamil. Acesta stătea zile şi nopţi în 

cafenelele oraşului, jucând cărţi, aruncând zarurile. Şi nu ca să se distreze, 

fără să cheltuiască bani, „pentru sport”, cum se obişnuia să se spună atunci, ci 

pe bani grei. Practica toate felurile de jocuri de noroc, pe care le născocise 

mintea odihnită a omului. Din când în când se juca şi tablă: şeşbeş, dorgiar, 

mars… Avusese o manta, iar acum nu-o mai avea; avusese o pereche de 

bocanci, şi nici pe ei nu-i mai avea. O blană, o eşarfă scumpă de la Istanbul, 

128

nişte bijuterii… Într-o zi, deşi era mai şi vreme caldă, Ikbal cartoforul, un 

băieţan înalt şi subţirel, ieşise la plimbare îmbrăcat în blana lui Qamil, 

purtând în picioare pantofii lui Qamil, cu eşarfa scumpă de la Istanbul în jurul 

gâtului, care îi aparţinuse tot lui Qamil. Şi se fălea că le obţinuse, învingândul 

pe el la jocuri. Satul le ştia pe toate. Qamil răspăndise zvonul că, imediat ce 

o să-i vină în mână „zarul cel norocos” o să recupereze din nou pe cele 

pierdute, lăsându-l nud pe Ikbal. „Zarul norocos” însă n-avea de gând să vină, 

deoarece Ikbal cunoştea numeroase şmecherii. Aşadar, în loc ca să câştige 

câte ceva, Qamil pierdea în continuare alte lucruri. Până la urmă, a rămas fără 

un sfanţ în buzunare, s-a împrumutat, scufundându-se din ce în ce mai mult 

în disperare. Nenea Braho avusese în posesie câteva animale, pe care i le 

încredinţase unui prieten muntean, ca să le îngrijească şi să le înmulţească. 

Qamil s-a dus acolo, le-a luat, le-a dus în oraş şi le-a vândut pe toate. Apoi a 

sărit peste găinile şi raţele morii. Le-a vândut şi pe ele, iar banii obţinuţi i-a 

pierdut din nou la joc. Rareori, când îi venea pentru o clipă „zarul norocos” 

(se spunea că Ikbal îi dădea expres câte o mică şansă de câştig, ca să-l 

„îndulcească” ), cinstea toată lumea din cârciumă, întorcându-se în sat fără 

nimic, beat criţă, intonând câte un cântec de la golanii Valahiei. Pe deasupra, 

înjura, ţipa cât nu se poate mai urât. Deseori nu ajungea deloc acasă, dormind 

prin şanţuri, fiind în pericol să fie sfâşiat de câinii satului, care nu-l 

cunoşteau. Astfel, în doar câteva luni, punga bătrânului s-a epuizat. 

Animalele şi păsările - la fel. În ogorul morii au pătruns boii vecinului, acesta 

devenind noul proprietar al său. Vecinul în cauză, de multă vreme pusese 

ochii pe acel teren şi, iată, acum, venise momentul să-l cumpere de la Qamil. 

Acesta îl păcălea pe bătrân spunându-i că urma să se ocupe de mari afaceri şi 

să câştige bani grei. La un moment dat a răspândit zvonul că o să-i vină în 

curând din exil banii pe care îi lăsase acolo în grija cuiva. Până ar veni banii, 

a mai vândut castanii şi ochii i-a pus pe moară, acolo însă nu i-a mai mers. 

„Nu!” i-a spus categoric bătrânul. 

Într-o zi, stând cuminţi pe pajiştea morii şi vorbind cu Nenea Braho, care îşi 

petrecea timpul tăind o bucată de lemn cu un topor, am auzit jgrap-jgrup nişte 

paşi pe caldarâm: erau paşii lui Qamil, care acum purta opinci încuiate. Peste 

câteva momente l-am văzut pe partea superioară a morii, printre salcii. S-a 

oprit o clipă, ne-a privit urât, a tuşit sec, a luat un lemn din gard şi a alergat ca 

un lup pe caldarâmul îngust, care cobora spre moară. Noi am sărit în sus şi 

ne-am împrăştiat ca un stol de sticleţi atacaţi de uliu. Ne-am ascuns unde am 

putut: prin salcii, prin liane şi prin tufişuri. Inima ne bătea tare, deoarece 

ştiam că Qamil era foarte periculos. Dar nu ne îndepărtam mai mult. Săteam 

acolo, tăcuţi, aşteptând să plece. Qamil s-a apropiat de bătrân cu lemnul-băţ 

în mână. Acum era îmbrăcat în şalvari din lână de capră, pe care îi găsise în 

129

casa stinsă a tatălui şi a fraţilor săi. Era frumos, înalt, cu sprâncene negre, dar 

degeaba. 

- Hă, bătrânule, ţi-au venit minţile la cap? 

Iată aşa: nici spor la muncă, nici salut, ci „ţi-au venit minţile la cap”. 

Nenea Braho şi-a ridicat capul, l-a privit cu nişte ochi înlăcrimaţi, pe care 

apoi i-a îndreptat spre pământ, a continuat să se ocupe de cioplitul lemnului, 

cum se obişnuise toată viaţa. 

- Bătrâne - i-a spus din nou Qamil, acum cu o voce ameninţătoare, - cu tine 

vorbesc. De ce nu-mi răspunzi? 

Bătrânul tot toc-toc, dar noi îi priveam mâinile care îi tremurau şi ne temeam 

ca, fără să vrea o să le taie. Atunci Qamil a explodat: 

- Vorbeşte, drăcie! 

Nenea Braho a lăsat la o parte toporul, şi-a pus mâna pe frunte şi s-a uitat 

atent la nepot. 

- De ce te uiţi aşa la mine? Nu mă cunoşti, oare? Nu m-ai văzut vreodată? 

Noi, deşi mici, văzuserăm şi auziserăm să se vorbească de multe acte violente 

în lume, dar ceva ca asta nu văzusem şi nici nu auzisem. Până atunci nimeni 

nu îndrăznise să se poarte astfel cu Nenea Braho al nostru. 

- Ce vrei, bre? - l-a întrebat Nenea Braho. 

- Aşa, da! Gura ţi-a revenit, dar minţile? Dacă nu pui moara pe numele meu, 

lasă-mă s-o ipotechez ca să mă pot împrumuta. Şi ţi-o dau iarăşi înapoi, peste 

două-trei luni. 

Şi, în timp ce bătrânul îl privea în tăcere, Qamil a adăugat: 

- Vrei nu vrei, moara este a mea. A mea şi voi pune mâna pe ea chiar dacă 

dinţii tăi vor deveni mari ca ai calului. Tu eşti cu un picior la mormânt. 

Mâine te băgăm într-un coşciug şi gata! Dă-mi o ştampila de bună voie. 

Aşadar, Qamil a continuat să-l jignească din ce în ce mai rău. Atunci Nenea 

Braho i-a răspuns: 

- Ascultă, tu, odrasla lui Smail Braho! Moara n-o dau până la ultima suflare! 

Nu-o dau, bre! O am moştenire de la tatăl meu şi vreau să mor ca stăpân al ei. 

Pe celelalte, câte aveam, ţi le-am dat, fiindcă erau ale mele. Le cumpărasem 

cu sudoarea frunţii. 

- Mare lucru ai făcut!… O palmă de pământ, cât o rogojină. Bre, bre!.. 

- Cât o rogojină, dar cumpărasem acel pământ cu ocaua, muncind din greu zi 

şi noapte şi economisind din pâinea zilnică. Urcam în castani, tăiam lemne, 

ţeseam coşuri, le vindeam. Moara nu ţi-o dau, nu! 

Şi-a dat capul jos, obosit - mai mult întristat decât ostenit - a adunat nişte 

rumeguş, l-a aruncat într-o parte şi a ameţit. 

- Mi-ai înnegrit inima, tu, fiul lui Smail Braho. Cărbune mi-ai făcut-o… 

Vocea bătrânului părea udată de lacrimi. 

130

- Speram să-mi albeşti zilele de bătrâneţe, să te văd în rândul bărbaţilor, să ne 

invidieze lumea, tu însă m-ai dărâmat. Pleacă de aici, dacă mai ai un pic de 

suflet! Cară-te! 

Qamil stătea în picioare privindu-l cu dispreţ. Noi stăteam ascunşi şi 

strângeam pumnii fragezi. Aşa, mici, cum eram, îndrăzneam să sărim în 

ajutorul lui Nenea Braho, dacă ne chema şi ne părea rău că nu eram mari ca 

să-l luăm la bataie pe răutăciosul de Qamil. 

- Dacă mai ai un pic de suflet de om, băiete, cară-te. - a repetat Nenea Braho - 

nu vreau să te mai văd. Mă dor ochii. 

Noi am ieşit din locurile unde ne ascunsesem, luaserăm în mâini nişte pietre, 

pregătindu-se să-l lovim pe Qamil. 

- Ai înnebunit, bătrâne. Ai devenit copil. Iată, ca aceştia ai devenit - a spus 

Qamil, îndreptând degetul spre noi. 

- Aceştia sunt mici şi dulci, aşa cum ai fost tu cândva. Când ai plecat în exil, 

m-am împrumutat ca să poţi ajunge acolo. Datoria am achitat-o cu greutate, 

plătind dobânzi peste dobânzi. Nu ar fi trebuit să te duci în pribegie, fiindcă 

aici îţi mergeau treburile strună. - Ai stat acolo atâţia ani, devenind golan şi 

te-ai întors să vinzi tot ce am, să mă pui jos acum, la bătrâneţe. Ruşine, bre! 

- Ai înnebunit, bătrâne, ai devenit bufniţă. Dar să ştii: moara va fi a mea - a 

spus Qamil, şi-a bătut cu pumnul pe piept, şi-a întors spatele şi a plecat. 

- Doamne Dumnezeule! Ce nenorocit!… 

Vocea lui nenea Braho parcă era udă cu lacrimi, pe care le ţinea în frâu, 

înghiţindu-le. Plângea dinăuntru. Noi nu îndrăzneam să ne apropiem de el, 

stăteam câţiva paşi mai departe, ruşinaţi. Nenea Braho al nostru, care nu vroia 

să ştie de niciunul dintre cralii care ne călcaseră ţara, care îndurase toate 

necazurile, - atâtea decese în familie! - acum era plin de tristeţe. După câteva 

clipe şi-a ridicat ochii, ne-a privit şi a explodat: 

- Duceţi-vă şi voi! Să nu vă mai văd! Acum sunteţi buni, dar mâine veţi 

deveni răi, ca nemernicul acesta! 

Noi ne-am îndepărtat cu capul jos, ca nişte vinovaţi fără vină. 

Aşadar, toată vara şi începutul toamnei, Nenea Braho a împietrit, a îndurat 

orice, dar nepotului nu i-a dat-o moara: nici ca s-o vândă, nici s-o ipotecheze. 

Până la urmă, aşa cum fusese scris: într-una din acele zile, bătrânul şi moara 

din Shkumbanore s-au unit pentru totdeauna. 

Asta s-a întâmplat pe la finele toamnei, când se adună şi se storc norii. Valea 

s-a întunecat, a sfulgerat, a tunat atât de tare, încât au tremurat munţii. Şi de 

data aceasta, noi, copiii satului, am fost musafiri nepoftiţi ai lui Nenea Braho 

al nostru. Dar acesta nu ne a ţinut mult la moară. „Plecaţi, ne-a spus, deoarce 

acum va veni răul şi va intra în moară!” Am intrat în liane şi salcii, dar el nea 

strigat” „Nu acolo, băieţi, că vă îneacă! Sus, duceţi-vă sus, peste drum!” ne- 

131

a venit să râdem: răul avea doar un fir de apă, cât le trebuia raţelor, iar el ne 

spunea că poate să ne înnece! 

De data aceasta însă vocea lui nenea Braho suna atât de imperativ, atât de 

diferit de cea cu care deja ne obişnuisem, încât ne-am lăsat convinşi: am 

traversat drumul şi ne-am poziţionat sub prunul lui Zyko. Nenea Braho a luat 

prăşitoarea şi a urcat sus, a pus mâna pe roată şi a făcut ca apa iazului să intre 

în albia răului. Noi am rămas surprinşi şi am spus: „De ce face aşa nenea 

Braho al nostru? Şi-a ieşit din minţi!” S-a întors repede de acolo - ud şi plin 

de noroi, - a lăsat la o parte prăşitoarea, a pus mâna pe tufecul din tavan, l-a 

încărcat şi l-a lipit de umăr. 

În acel moment s-a produs o mare nenorocire, care ne-a asurzit şi ne-a ameţit. 

Era în curs de a veni râul: sălbatic, galben, cu crete de spumă. A curs timp de 

câteva clipe, a devenit mai mare, urcându-se din ce în ce mai sus, a şters 

gardul care limita iazul, l-a trântit jos şi s-a aruncat spre moară. Nenea Braho 

a tras din tufec. Aşa făcea mereu când venea râul, ca să-l potolească, să-l 

devieze. Trăsnetul puştii cu ţeava lungă în general era foarte puternic, dar de 

data aceasta abia s-a auzit, deoarece zbuciumul apei fusese şi mai tare. Nenea 

Braho l-a încărcat încă o dată şi a tras întruna, pam! Apoi iarăşi şi iarăşi. Noi 

săream în sus de bucurie şi strigam: 

- Trage, nenea Braho, trage! 

- Tlage, nena Blao! Tlage la lău! 

Nenea Braho încărca puşca şi trăgea cu ea ca în tinereţe: praf de puşcă, 

gloanţe, cârpe, din nou gloanţe… şi iarăşi bam! Nu economisea nimic. Ca la 

război, ba chiar mai dur. De data aceasta duşmanul era foarte puternic: răul 

însuşi. 

Dar, în ciuda faptului că trăgea în râu, acesta din urmă devenea mai mare, 

mai lat: tulbure, ameninţător. Curgând cu repeziciune, el ducea jos pietre şi 

butuci, stejari întregi, care loveau cu mânie zidurile seci ale morii. Pe crestele 

spumante vedeam din când ân când trunchi mari şi strigam fără întrerupere: 

- Dăi în el, Nenea Braho! 

- Dă-i, Nena Blao! 

Într-o clipită de ochi, râul a crescut încă câteva palme, bătând şi mai tare 

zidurile uscate ale morii. Sfulgera, bubuia, tuna, a început să plouă, urmată de 

grindină. Am pus mâinile la cap, ne-am udat până în măduva oaselor, dar 

prunul lui Zyko nu vroiam să-l părăsim. Suprafaţa apei s-a umplut cu ierburi 

înălbite. 

Ce a fost şi asta? Tufecul lui Nenea Braho nu s-a mai auzit. Probabil i se 

terminase sau i se udase praful puştii, sau nu mai avea putere amnarul. Nenea 

Braho a intrat acum înăuntru, în moară şi în acea clipă s-a auzit un zbucium 

mare. Se răsturnase jgheabul, deoarece răul erodase şi răpise toţi stâlpii care 

îl sprijineau. Noi am ţipat terorizaţi, înlăcrimând: 

132

- Nenea Braho, Nenea Braho!.. 

Vocile noastre fragede însă nu erau nimic în comparaţie cu bubuitul râului; 

glasul nostru abia îl auzeam noi înşine. Grindina a sistat, ploaia însă a 

continuat. 

- O oaie! 

- Două, trei, patru! 

- Obobo, turma lui Qazim! 

Din poarta deschisă a morii, a izbucnit un alt râu. Noi ştiam că nenea Braho 

era tare şi de o viaţă întreagă îl cunoştea râul său, totuşi frica a prins rădăcini 

în inimile noastre. Vreo doi - trei inşi n-au mai răbdat: au coborât jos, pe 

drumul mare, şi cu lacrimi în ochi, au început să strige prin sat că râul era pe 

cale să-l înece pe nenea Braho. Noi am stat pe loc, strigând cât puteam: 

- Neneeea Braaaaho! Ieeeşi, Nenea Braaaho! Oooo! 

Râul ni se părea acum ca monştrii de basme. El aducea cu sine întreg 

muntele, lovind în temeliile morii. Acum apa pătrundea din partea de sus şi 

ieşea prin uşă. Ne-am apropiat atât de mult, încât apa tulbure ne ajungea până 

în genunchi. Din locul unde eram, am mai auzit sunetul puştii lui Nenea 

Braho şi ne-am liniştit. Nenea Braho al nostru se războia, nenea Braho al 

nostru nu se predea. 

- Dăi, Nenea Braho! 

Peste o clipă, am strigat altfel: 

- Ieşi, Nenea Braho! 

Şi plângeam cu lacrimi fierbinţi. Acum ne-am răzgândit pentru toate relele 

care îi cauzasem cândva stăpânului morii şi ne-am jurat să nu mai culegem 

prunele acre, să nu mai spargem ţiglele cu pietre, să dăm cu pietre la Qamil 

cartoforul. 

Şi când ne legam prin jurământ, sus, pe acoperiş, s-a ivit ţeava tufecului lui 

nenea Braho, apoi geaca, fesul lui. Am strigat cu toţii: 

- Ieşi, Nenea Braho! 

- Iesi, Nena Blao! 

Bucuria noastră însă n-a durat prea mult. Apa smulsese temeliile morii. S-a 

auzit un zgomot infernal: acoperişul s-a mişcat din loc şi, alunecând în jos, sa 

prăbuşit pe valurile tulburi împreună cu Nenea Braho al nostru. 

Noi am sărit în sus, am trântit mâinile terorizaţi şi am luat drumul spre sat, 

plângând în hohote: 

- Vai, nenea Braho! Nenea Braho! Nenea Braho! 

- Vai, Nenea Braho! 

Në rumanisht / În româneşte: Kopi Kyçyku 

133

DIXIT 

ETËRIT E BALLKANIT 

Cleopa: Ju hëngërt Parajsa! 

(Părinţii din Balcani. Cleopa: Mânca-v-ar Raiul!) 

Murg ortodoks rumun (10 prill 1912, Botoshan - 2 dhjetor 1998, Manastiri 

Sihastria), zë dhe mishërim i jashtëzakonshëm i Besimit të Drejtë, drejtues 

manastiresh dhe ndërgjegjjesh, autor i një numuri të madh librash kushtuar 

vizionit të ortodoksisë mbi botën. Tejet i pranishëm edhe pas vdekjes trupore, 

përmendet shpesh për urimin e tij të veçantë: Ju hëngërt Parajsa!, me të 

cilin priste e përcillte dhjetramijëra njerëzit që i drejtoheshin për një këshillë 

gjatë më shumë se një gjysmë shekulli shërbese. 

Si edhe më parë, Revista Haemus do të sjellë në faqet e saj pjesë të zgjedhura 

nga mendimi dhe përjetimet e aq shënjtorëve ballkanas, që, për arsye tashmë 

të stërnjohura, vazhdojnë të lihen në hije. 

Dështimi, ose vrasja e foshnjave 

(Avortul sau uciderea bebeluşilor) 

Me dështim kuptohet vrasja e foshnjave në bark të nënës me gjithfarë 

mjetesh. Ngaqë foshnja ka shpirt të gjallë, krijuar nga Zoti qysh në ngjizje, 

dështimi luftohet nga Kisha dhe nga Etërit e Shenjtë me aq forcë, sepse vritet 

jeta, humbet shpirti, sa i atij që vritet, aq edhe i atij që kryen vrasjen dhe 

shkel porosinë e Zotit, që thotë: „Rrituni dhe shtohuni” (Zanafilla 1, 28). 

Shkelet edhe urdhëresa V e Dekalogut: „Mos vrit”. Përmes dështimit 

kërcënohet jeta në tokë, shkelet urdhëresa e dhënë nga Zoti në Parajsë, u 

bëhet atentat më të pafajshmeve qënie njerëzore, që janë fëmijët; rrënohet 

familja, sëmuret mbarë shoqëria dhe vijnë mbi fajtorët më të tmerrshmet 

ndëshkime të perëndishme, sa në jetë, aq edhe pas vdekjes. Më tej: shpirtrat e 

foshnjave të dështuara, duke mos qënë të pagëzuar, nuk mund të hyjnë në 

Mbretërinë e Zotit, por presin ditën e frikshme të gjykimit, kur ata vetë do t’i 

paditin prindërit që i vranë, para Gjykatësit të Drejtë Jezu Krisht. 

Jap se dështimi është krim, pra vrasje njeriu, dhe dënohet me gjithë fuqinë 

nga Kisha dhe përfaqësuesit e saj. 

Gratë që dështojnë foshnjat, pavarësisht nga mjetet, quhen fëmijë-vrasëse, jo 

nëna, dhe marrin ndëshkime të rënda në këtë jetë. Ja çfarë thonë kanunet e 

Etërve të Shenjtë për mëkatin e vrasjes së foshnjave: „Grave që mëkatojnë 

134

duke vrarë foshnjat në bark, t’u ndalohet, në përputhje me vendimin e marrë 

më parë, kungimi para daljes nga kjo jetë. Por duke përdorur dashurinë ndaj 

njeriut, siç mësuam, vendosim që kungimi t’u ndalohet për dhjetë vjet” 

(Ancira 21). „ Gratë që shpërndajnë ferra helmatisëse dhe shkatërrimtare, 

sidhe ato që marrin helme foshnja-vrasëse, t’i nënshtrohen kanunit prej 20 

vjetësh të vrasësit” (VI Ekumenik, 91; Shën Vasili i Madh, 56). „Gruaja që pi 

barna për të humbur frytin e trupit dhe për të mos lindur fëmijë, të kryejë 

pendesë për pesë vjet me radhë, me nga treqind falje në ditë. E nëse do të 

bëjë edhe burri ashtu, më keq është. Kisha të mos ia pranojë bukën e ndorme 

e as të mos e dëgjojë në mos u pendoftë” (Rrefulli Kishtar, Govora, 20). 

„Nëse gruaja do të ngjizë e do të pijë diçka për ta ndërprerë fillimin e 

shtatzanisë së vet, të pendohet për tetë vjet dhe të bëjë 367 falje në ditë; në 

ndodhtë të vdesë, të mos varroset në varrezë” (Ibidem, 115; ndreqja e Ligjit, 

kapitulli 364). „Gruaja që e ka humbur foshnjën pa dashje, një vit pendohet 

sipas rregullit” (Shën Gjoni i Kreshmës, kapitulli 22). „Gruaja që ka lindur në 

udhë e nuk është kujdesur për foshnjën, t’i nënshtrohet fajit të vrasësit” (Shën 

vasili, 33) 

Fëmijët që vdesin të papagëzuar, për shkaqe që nuk varen nga prindërit e nga 

priftërinjtë, mund të konsiderohen pjesëmarrës në pagëzimin e dëshiruar, si të 

drejtët e Dhjatës së Vjetër, ose përmes analogjisë me shërimet që kreu Jezu 

Krishti pas lutjes së prindërve a të miqve. Se Zoti nuk e ndëshkon të 

pafajshmin, përkundrazi, sepse Ai e ka krijuar njeriun për lumturi. Sidoqoftë, 

prindërit e fëmijëve do të rrëfehen dhe atyre do t’ju caktohet një kanun në 

përputhje me kujdesin apo mospërfilljen e tyre. Domethënë: të pagëzojnë, ose 

të rritin një fëmijë të varfër, të shkojnë në një vend të shenjtë, të japin 

mëshirë, të falen, të mbajnë kreshmë etj. Ja çfarë thotë Shën Kirili i 

Jeruzalemit në Katehezën e III-të, kapitulli 10: „Nëse ndokush nuk pranon 

pagëzimin, nuk shpëtohet, me përjashtim të martirëve, që hyjnë në Mbretëri 

edhe pa ujë (pagëzim). Shpëtimtarit, kur e shpëtoi botën përmes Kryqit dhe 

kur E shpuan me ushtë në brinjë, i rodhi gjak dhe ujë, që të pagëzohen më 

gjakun e Tij ata që pagëzohen në kohën e përndjekjeve. Shpëtimtari e quan 

martirizimin pagëzim (Marku 10, 38), sepse thotë: „Martirët e dhanë 

dëshminë e besimit, duke u kthyer në pasqyrë të botës, ëngjëjve dhe njerëzve 

(Korintasit 4, 14). Sinodi i IV Ekumenik, në kanunin 83, thotë: „Të vdekurit 

nuk mund të pagëzohen, siç edhe nuk mund të kungohen”. Pra, fëmijët e 

dështuar, të lindurit pa kohë, të humburit pa dashje, ose ata që vdesin 

menjëherë pas lindjes pa marrë pagëzimin, nuk mund të pagëzohen assesi pas 

vdekjes, sepse nuk janë më të gjallë. As nuk mund të përmenden në Kishë, 

sepse nuk janë të pagëzuar dhe nuk kanë emra. Ata nuk janë antarë të Kishës 

së Krishtit. Për ata që janë vrarë nga prindërit, me vetëdijë, e gjithë 

135

përgjegjësia mbetet mbi prindërit. Në Rregulltarin Kishtar të Arkimandritit 

Nikodim Sakelari, kapitulli 178, lexojmë të mëposhtmet lidhur më këtë 

çështje: „Për fëmijët e dështuar dhe që vdesin të papagëzuar nuk gjendet 

askund mësim, as në Shkrimin e Shenjtë, as në Etërit e Shenjtë, sepse jeta e 

njerëzve, sa e të pjekurve, aq edhe e jokrishterëve, është në dorën e Krijuesit 

të tyre, I Cili nuk mund të detyrohet ta zbulojë krejt qëllimin e Vet të 

perëndishëm para vdekatarëve, teksa këta s’kanë pse të njohin atë që nuk iu 

vlen. Kuptohet që Zoti nuk i ndëshkon ata që nuk njohin ligjet e as fëmijët e 

papagëzuar. Përkundrazi. Ai e ka krijuar njeriun për lumturi dhe fëmijët që 

nuk kanë mundur ta përdorur vullnetin e tyre të lirë për synimin për të cilin 

është krijuar njeriu, Ai i lumturon, ashtu sikurse edhe ata E lavdojnë përa të 

ekzistencë dhe për lumturinë e natyrshme të krijimit. Kësisoj ata renditen në 

lumturinë e natyrshme të krijimit e jo në atë të shpërblimit sipas meritave, 

sepse nuk kanë bëma të virtytshme”. 

„Lumturinë e natyrshme e jep Zoti, drejtpërdrejt e nevojshëm, pa qënë nevoja 

për mundin e njeriut, e as që është nevoja të flitet për të mes njerëzve. Vegimi 

hyjnor na tregon vetë matë lumturi ku njeriu mund të japë ndihmesë”. (II 

Korintasit 12, 4; Zbulesa 21, 22). Rregulltari i Matei Basarabit, në kapitullin 

53, shprehet për fëmijët e papagëzuar: „E sa foshnja të krishterëve vdesin të 

papagëzuar, gjithashtu edhe foshnjat e paganëve, ato nuk shkojnë as në 

Mbretërinë Qiellore, as në mundime, por vetëm në një vend të ndritshëm. 

Gjatë pagëzimit hapen qiejt që pat mbyllur Adami me mosdëgjesë dhe që 

mbeten mbyllur derisa erdhi Zoti ynë Jezu Krisht e fali dhuratën e Pagëzimit 

të Shenjtë në botë”. (Ibidem, 154). 

136

CÆLESTIS ARCUS 

Pas mundit të poetit 

mbetën veç vargjet e tij 

si dhe gishtat e një shpute të lashtë 

mbi një piedestal të shkretë. 

Duke gjykuar nga thonjtë e gishtave 

i madh I ka qënë trupi prej mermeri. 

Duke gjykuar nga vargjet – 

nga rrënojat e ngrehinës – 

e rëndë ka qënë 

puna 

daltimi në gur 

më e tejdukshme se ajri. 

Më pak jetëgjatë se ideja. 

kur lapsi zhvishet 

për të fjetur 

pa të drejtë apeli vendos 

të flerë thellë e mbyllur 

ndihmohet përndryshe 

nga këmbëngulja e vet e lindur 

nga të gjitha duart e kësaj bote 

dora e lapsit në palcë 

thyhet, por nuk përkulet 

kurrë nuk ëndërron 

dallgë a gërsheta 

ANNA KAMIEŃSKA 

(1920-1986) 

*** 

TYMOTEUSZ KARPOWICZ 

(1921-2005) 

Gjumi i lapsit 

137

ëndërron veç ushtarë gatitu 

dhe qivure 

Ajo që fshihet në laps 

është e thjeshtë 

çka fshihet jashtë 

është e koklavitur 

natën e mirë 

Shtatoret tona 

Kanë kuptim të dyfishtë 

Dhe trajtën e ca gropave 

monumentet tona 

kanë trajtën e 

lotit 

shtatoret tona 

janë ngjizur 

nën tokë 

shtatoret tona 

janë si tymi 

TADEUSZ RÓŻEWICZ 

(1921) 

Shtatore 

ANNA POGONOWSKA 

(1922-2005) 

Thonë disa se në epokën e atomit 

Disa thonë se në epokën e atomit 

Besimi në Zot është i tejkaluar – 

Në çfarë të besoj atëhere? Në pushtetin 

E Ferrit që drejton botën? 

138

WISLAWA SZYMBORSKA 

(1923) 

Zeroja shkruhet vetë 

Na ishte se ç’na ishte. U shpik zeroja. 

në një vend të pasigurtë. Nën një yll 

dhe në një ditë siduket të perënduar. Mes datave 

mbi të cilat dikush betohet. Pa numura 

as të diskutueshëm të paktën. Pa lënë 

nën zeron e vet as një mendim të artë 

për jetën që është e tillë. As legjenda 

se dikur pranë trëndafilit të thyer 

zeroja shkroi diçka dhe i mblodhi në një buqetë. 

Kur po vdiste iku në shkretëtirë 

mbi një gamile me njëqind gunga. Dhe fjeti 

nën hijen e pemës së lavduar. Do të zgjohet 

pasi gjithçka të jetë numuruar tashmë 

deri tek një fije pluhuri. Ç’njeri ! 

Krisja mes realitetit dhe shpikjes 

i shpëtoi vëmendjes sonë. E qëndrueshme 

ndaj çdo fati. Hedh prej saj 

çdo figurë që i jepet. 

Qetësia është rritur mbi të, pa i lënë 

ndonjë gërvishtje në zë. 

Mungesa ka veshur fytyrën e horizontit. 

Zeroja shkruhet vetë. 

Një krijesë e përkryer 

është guri 

i barabartë me veten 

rojë në kufijtë e vet 

është i tëri 

me kuptime të gurëzuar 

ZBIGNIEW HERBERT 

(1924-1998) 

Guri 

139

aroma e tij nuk të kujton asgjë 

nga asgjë nuk trembet 

dhe s’ka pretendime të mëdha 

e ngrohta dhe e ftohta e tij 

janë ashtu siç duhet 

plot dinjitet 

ndjej një kafshim ndërgjegjeje 

kur e mbaj në dorë 

e kurmi i tij fisnik 

përndan një ngrohtësi të rreme 

Gurët nuk mund të zbuten 

derisa të vdesin e të na shohin 

me sy shkëlqimtarë e shumë të qetë. 

Mbase para vdekjes 

shkoi tek rafti 

ku qenë radhitur vëllimet e tij 

që ngjanin si ca fije bari 

në tërësinë e bibliotekës 

shihej që të korrat ishin 

të parëndësishme 

për një sy të ngutur 

ishin bash të padukshme 

por çka lanë pas 

një jetë mundimesh 

fqinjët e Spinozës 

gdhendësit e diamanteve 

(nga Haga, Amsterdami) 

a mund të mblidhej vallë 

në grushtin e një fëmije? 

RUSZARD KAPUSCINSKI 

(1932-2009) 

Kur ik Poeti 

140

ZONA 

PËRPARIM XHIXHA 

Ura mbi vete 

Spaletat e gjeneralit 

Inxhinierët kinezë, që ecnin njëri pas tjetrit, u futën te hotel-turizmi në qendër 

të qytetit. Era dukej sikur i tundte shtëpitë siç i lëkundin në mënyrë të 

kobshme tërmetet. 

- Tani ulen e hanë pilaf me shkopinj! – tha Mevlani. 

- E...he! – ia bëri Mexhiti, pa guxuar të thoshte asnjë fjalë komentuese. Ai e 

dinte 

që dhe në gjumë të fliste përçart, fjalët e tij i merrte vesh dhe dreqi me të 

birin në cep të globit po të ishin. 

Mexhit Muxhani hynte në takëmin e njerëzve që zoti u jep fatin e mençurisë 

dhe për çdo gjë tjetër i lë në mëshirë të vullnetit, karakterit, fatit a urrejtjes. 

Njerëz të tillë një fije peri i ndan nga lavdia e poshtërimi, më tepër prej atij 

shpirtëror. 

- Këta kinezët s`na ngjisin fare! – i tha Mevlani me një ton urdhërues që 

bashkëbiseduesi ta përsëriste dëshirën e tij: - Hiç fare! 

Shiu binte me shtamba. Si vetëtimë verbuese ishte vështrimi i tij mbi fytyrën 

gjithë rrudha të Mevlanit i cili, nën një melodi të brendshme valsi, rrotullonte 

gotën e konjakut. Mexhiti la qindarkat në pëllëmbë kamerierit, i tundi lehtë 

dorën njeriut që kishte në tavolinë dhe iku. 

- Ku vete? – foli i çuditur Mevlani, apo ke takim me ndonjë vejushë?! 

Sa dinte koka e Mevlanit dinte bytha e Mexhitit. Duke çarë ngadalë mes shiut 

e shtrëngatës, hap mbas hapi i afrohej apartamentit të tij në periferi të qytetit, 

në lagjen “Klloçka e Madhe” ose “Çikago-City” siç e quanin disa djelmosha 

sypatrembur. Jeta aty notonte mes vuajtjes dhe gëzimit. Lindjet dhe vdekjet 

ishin përherë mes vesit e virtytit. Njeriu lindte e vdiste mes besimit e 

dyshimit vdekjeprurës dhe së fundmi mes pasigurisë ditore e të papriturave 

çudibërëse të së nesërmes. Gjashtëdhjetëvjeçari ecte dhe ndjente dhjetra 

qindra sy, nga prapa vitrinave e dritareve, ta ndiqnin me admirim, ashtu siç 

shumëkënd ta shante e shpotiste me rrënjë e me degë. Përveç njomëzakëve 

atë burrë e njihte i gjithë qyteti ngaqë, çdokush e dinte mirë që ishte njeriu që 

mbante minë me vete, e cila nga çasti në çast mund tì shpërthente duke ia 

zhndrruar copën më të madhe të trupit në kokërr gruri. Me vete, nën zë, çdo 

141

anor i qytetit e quante Mexhit Armiku dhe shumica që e njihnin e i thoshnin 

një “mirmëngjes”. E kapte në eter atë ndjenjë të tejdukshme njerëzore të 

dhemshurisë dhe ndjente se këto përshëndetje majë buzëve ose thjesht tundje 

të lehta koke i jepnin fuqi jetës e shpresave të tij. I mbyturi s`ka qeder prej të 

lagurit, tha me vete, sikur donte tù jepte përgjigje admiruesve që s`bzanin. 

Njeriu që s`di të protestojë s`mund të jetë kurrë i lirë. Po kështu dhe një 

popull. Duartrokitjet janë vetëm një marrëveshje e heshtur mes diktaturës dhe 

të shtypurve. I vetmi vritet menjëherë, po kur janë dy, dymijë, dyqindmijë e 

më shumë, nuk mund të vriten kurrë. Atëherë diktaturat tremben dhe janë gati 

të ndërrojnë lëkurë nëse turma e ha; në të kundërt tiranët i kthejnë potkonjtë 

diellit dhe mbyllet kapitulli i historisë së tyre. Asaj dite lindet liria që si çdo 

foshnjë do kujdesin e mëmës së vet që të rritet e shëndetshme, të forcohet e të 

bëhet pronë e shpresë e jetës së çdo njeriu. Trembet nga çka i vullkanizohej 

nën kafkë ndaj hap dhe mbyll vrullthi derën e apartamentit. Ndez dritën e 

korridorit kur sytë i ngrijnë te një zarf i shtyrë nën derë. Sërish trembet dhe 

dridhet. Merr zarfin në dorë, e sheh nga të dy anët, kqyr mjeshtërinë e 

kujdesin e mbylljes së tij dhe me përtesë e shtyn mbi tavolinë. “Ta ketë sjellë 

kush të dojë, nuk e hap sonte! Jam i lodhur, jam i dërrmuar” – tha me vete 

dhe nisi të përgadisë ndërresat për të bërë një dush me ujë gjysëm të ngrohtë. 

Qoftë dhe një çaj i nxehtë dukej sikur do tìa ngrohte shpirtin dhe do tìa 

largonte rreziqet që i kishin zbritur si Kali i Trojës mbyllur në një zarf të 

bardhë e të vogël, mbi të cilën mungonte adresa e marrësit apo dërguesit. 

“Marrësi jam unë” – tha gjithë zemëratë, kurse “Dërguesi është ai. Ka afro 

tridhjetë vjetë mbas meje! Si nuk u mërzit, si nuk u lodh, si nuk u çmend?!” 

Pas dushit shtrihet për tù prehur pakëz para darkës, por humbi në gjumë të 

thellë, i përhumbur nën një sillë të lagësht e të ftohtë e mes një ankthi që nuk 

e kuptonte nga hynte e dilte. Vetëm ca goditje të fuqishme me shkelma mbi 

derën hyrëse të apartamentit e sollën në vete. Vishet shpejt e shpejt dhe me 

vendosmëri të plotë i jep kurajë vetes: Le të vinë! Le të më vrasin! Një jetë, 

një vdekje! Dy askush s`ka mundur tì bëjë... Hap derën dhe jashtë s`kishte 

asnjeri. Ul kokën i turpëruar nga vetja. “Ptuuuu, ke qenë dhe gjeneral pa 

le!sheh edhe ëndërra frikacakësh...”. Duke folur me vete merr zarfin, e vërtit 

nëpër duar pa guxuar ta hapte. “Më mirë nesër në mëngjes, vendosi. Dita ka 

shpresë tjetër. kurse nata i shton hallet. Dhe kur të zë një, ajo tì bën dy 

menjëherë.” 

Ngrohu një supë të gatuar para dy ditësh dhe më shumë mendohej se 

kapërdihej. “E kush guxon të më dërgojë mua letër?! – pyeste veten dhe po 

vetë përgjigjej: - Provokim ! hiç mos e vrit mendjen Mexhit Muxhani, 

provokim ! Siç duket ma kanë bërë gati qelinë...” 

Në një çast fërgëlloi si fletë cigarje në erë. E mblodhi veten dhe shkumboi 

mjekrën. “Më mirë të jem gati si gjeneral, jo si leckaman!” veshi këmishën e 

142

ardhë që e ruante për raste tepër të rralla dhe çeli me kujdes kanatet e 

dollapit ku mbante xhaketën e tij magjike ose shkurt – xhaketën e gjeneralit 

me gjithë spaleta. Me shpejtësinë e mendimit i kaluan mijëra fytyra 

partizanësh, shokësh e miqsh, fshatarë, shoferë dhe ekskavatoristë nga 

Hoxhara, berberë që e pyesnin vazhdimisht, kamarierë që e linin mënunë 

buzë tavolinës dhe iknin sikur ai të ishte me zgjebe; truproja të veshur shik, 

portrete pilotësh e gardistësh, mes tyre dhe një burrë i gjatë, i pashëm, me sy 

të mëdhenj si fajkua dhe fytyrë të murrëtyer që i thotë me zë të trashë e 

egërsi: « Unë ika Mexhit, por ty s`të lë të vdesësh i qetë. Ishim shokë, por ti 

më tradhtove.” Jooooooo! Ti më tradhtove mua, bubulliu Mexhit Muxhani, 

duke harruar se ishte fillikat. Sa heshti ai, Burri i Gjatë me zërin kumbues i 

thotë prerë: « Unë thashë të hiqeshin gradat, kurse ti e fshehe kostumin e 

gjeneralit në dollap të shtëpisë, sepse prisje të bëje grusht shteti dhe ta vishje 

prapë uniformën e gjeneralit. Ika Mexhit, por atë uniformë nuk ke për ta 

gëzuar kurrë më! » 

Po shihte ëndrra me sy hapur. Shtrëngonte kapakët e syve që ta trembte 

ëndrrën në qiell nga kishte ardhur, por për dreq ajo iu qep keqas dhe nuk i 

shqitej nga përfytyrimet. Iu bë sikur në qytet nisën të bien meteorë të 

mëdhenj që përvëlonin gjithçka, madje dhe kinezët atje në aneksin e turizmit 

që vazhdonin të hanin pilaf me shkopinjtë e tyre të çuditshëm. Përgjithçka i 

erdhi keq, u trishtua. Por atë që i erdhi në mendje e bëri. Veshi xhaketën e 

gjeneralit, vuri kapelen dhe qëndroi kundruall pasqyrës. Qeshi me vete dhe i 

tha nën zë fantazmës së Burrit të gjatë: - Jo unë, por ti më tradhëtove! Humbe 

logjikën dhe vure një gjeneral të numëronte makinat që ngarkoheshin e 

shkarkoheshin në Hoxhare. Fati im u bë fati i kombit, o njeri! 

U shtri siç ishte për tù prehur në krahët e meditimeve nostalgjike dhe si një 

fëmijë i pafajshëm e kishte zënë gjumi i thellë e i rëndë. Vetmia të çmend, 

këtë e thoshte shpesh që kur ishte ndarë nga e ndjera Leila Qelzezi, grua 

fisnike që e kishte dashuruar marrëzisht burrin e vet. Mbase dhe vdekjen tìa 

kishte sjellë para kohe trishtimi legjendar i të shoqit, të cilin, tek rrinte në 

shtëpi, e zinte gjumi gjithnjë me sy me lot. Dhimbjen e bluante në mullirin e 

vet pa thënë asnjë fjalë. Pa u ankuar kurrë. Guxoi dhe e hapi zarfin... 

“....I shtrenjtë Babush! Te përqafoj. Malli për ty dhe trishtimi për nënën që 

nuk e kemi po më bluan kockën në të gjithë trupin. Por Sajmiri, djali me të 

cilin, babi, kam ndarë fatin, po ma ndryshon jetën. Këtë zarf ai ta futi nën 

derë sepse donim të të njoftonim se tani e tutje ne jemi bashkë! Familja e 

Saimirit ju do dhe ju respekton, por me thënë të drejtën kanë druajtje të vinë, 

të hyjnë e të dalin në shtëpinë tuaj. (Në shtëpinë tuaj! – përsëriti fjalët e së 

bijës dhe nuk i mbajti lotët.) Unë jam e lumtur që jam vajza e një prindi si 

Ty. Ndihem gjithashtu e lumtur që kam një njeri të dashur si Saimiri. Ndihem 

vërtet e gëzuar dhe krenare siç më ke mësuar. Zana ka dy javë që ka lindur 

143

djalë. U bëre me një nip më shumë. Kurse Flutura ka qenë dy muaj në spital, 

me anemi të theksuar. Vilsoni është i mrekullueshëm. Kujdeset për time 

motër në mënyrën më të mundshme të mundur. Ka dalë nga spitali dhe është 

me raport në shtëpi. Të duam shumë shumë shumë. Më mirë të jemi larg 

njëri-tjetrit por gjallë. Duke qenë larg nuk e xhelozojmë politikën. Të puth e 

të përqafon fort fort fort Zana! » 

Ndjeu një sëmbim në kraharor ndaj hodhi një gllënkë raki para se të nxitonte 

për në punë. Por më parë puthi letrën, e bëri shuk dhe i vuri shkrepsen. Hirin 

e derdhi në shkarkuesin e tualetit. Ishte regjur me të keqen dhe i ruhej asaj një 

shekull drite larg. Vëmendja e tij stoike ia kishte prerë duart Burrit të Gjatë 

që të mos bënte masakër mbi jetën dhe trupin e gjeneralit. Të arrish të jetosh 

përballë atij që të do vdekjen është një sprovë se ti je njeri me virtyte të larta 

dhe me një edukim klasik të llojit të parë. Kishin kaluar shumë vite sprovat e 

mbijetesës dhe ishin bërë mënyrë jetese e e Mexhit Muxhanit. Atij nuk i 

lejohej të gabonte kurrë megjithëse e gjithë bota thotë të njëjtën gjë, vetëm i 

vdekuri nuk gabon. Por vërtet ai nuk gabonte kurrë edhe pse ishte gjallë. 

Kështu kaloi një ditë e një vit, dy ditë dhe njëzet vjet. Më shumë thuaj! Sa më 

shumë i afrohej ditës së pensionit dhe kohës së pleqërisë aq më shumë 

kujdesej se do ta mbyllte jetën pa ia menderosur atë, duke shëtitur nga një 

birucë tek tjetra, nga një sallë gjegji tek një kamp të burgosurish. Jeta, 

mendonte gjithnjë, në faqe të diellit etë punës është normale. Ai që është i 

zoti edhe në majë të gjembit të jetë di ta bëjë jetën të gëzuar ose të paktën sa 

tì përshtatet atij.... 

Sapo hynte vjeshta, Mexit Mullani e kish bërë zakon, kurdo të kthehej nga 

puna nuk dilte më nga shtëpia. Nata i merrte shumë ditës dhe ky fenomen 

natyror e trembte disi, nuk i pëlqente në mëhallën “Klloçka e Madhe”. Nata 

është e ligë, thoshte gjithmonë. Hera herës e rrëmbente dëshira për të shkruar 

kujtimet, por kjo i dukej punë vetëvrasëse. Libri të mbron nga vetmia siç 

mund të të mbrojë një shok i vërtetë në luftë....... 

Ditët e djela i kalonte duke fshirë e larë ose siç i quante ai “punët e ushtarit” 

si një amvisë e mirë. Por shtëpia e tij nuk kishte asnjëherë vizitorë, sepse 

askujt nuk i ishte mërzitur jeta. Dhe ja, erdhi rasti fatlum. Dera troket lehtë 

plot mirësjellje. Ai, i gëzuar e hap menjëherë. Përballë tij tre burra, njëri në 

mes të jetës, dy të tjerët të rinj. Pa marrë lejë dhe pa dhënë asnjë shpjegim 

futen brenda dhe urdhërojnë të zotin e shtëpisë të mos lëvizë. 

- Çfarë kërkon? – guxoi të pyesë. 

- Mos u mërzit! Do ta tregojmë ne... 

Dy të rinjtë e futën në mes duke mos e lënë të marrë as frymë. I treti e ktheu 

shtëpinë përmbys. Mexhiti, i bërë meit në fytyrë, e ndiqte me sy. Ai hapi 

dollapin e rrobave dhe pas një minute i tundi para syve xhaketën e uniformës 

së gjeneralit. Më pas kapelen, të re, të bukur. Kapele gjenerali! 

144

- Po pantallonat ku i ke? 

- Pantallonat?! Ato i kam veshur kur punoja në Hoxhare derisa u grisën.... 

Edhe ju e dini se rrobat grisen... 

- Po ushtrinë ku e ke gjeneral? 

- Urdhëro? 

- Do vish me ne për ca sqarime... 

Dhe sqarimet vazhduan për shtatë vjet radhazi. Por unë vazhdoja ta quaja 

gjeneral dhe pasi u kthye nga burgu. Një ditë tek pinim një gotë raki në 

shtëpinë e mbesës së tij në Tiranë, e pyeta: 

- Gjeneral, si mendon? Nëse bëhet një ditë një muze ndërkombëtar i krimeve 

të komunizmit ku mund ta kishte selinë? 

E kuptoi nënkuptimin tim por nuk ishte dakord. Nuk foli veçse mori gotën, e 

çukiti me timen dhe më tha: Gëzuar or mik! Pastaj e ngacmova përsëri: Po 

xhaketën tuaj të gjeneralit a duhet ta ketë ky muze? 

- Jo kështu, jo kështu, miku im. – foli plot trishtim dhe ngadalë. – Tani e 

tutje mos harxhoni energji për të kaluarën. Nëse jeni të zotë luftoni për të 

ardhmen. 

145

1 

ALBINA IDRIZI 49 

Hijet e kullave 

- roman (fragment) - 

Kishte tri ditë që ishin vendosur në shtëpinë e gurtë e të ftohtë me pamjen e 

një kulle të qëmotshme, pothuaj të vetmen mbetur pa u shkatrruar. Vetë 

koloneli i kishte vënë syrin me qëllim që ushtarët e lodhur të pushonin në të 

një kohë të pacaktuar. Ashtu si kishin vajtur gjërat me të vërtetë u duhej. 

Madje ai vetë kishte nevojë më shumë nga të gjithë. 

Pozita e saj në periferi të qytetit të Skenderajt, në një bregore që e bënte të 

dukej më lart nga të tjerat e prej ku mund të vështroje tërë hapësirën përreth, 

sidomos tani kur nuk mund ta pengonin shtëpitë pranë të djegura e rrafshuara 

përtokë, me lumin Klina që rridhte qetë poshtë saj, në fillim i tërhoqi vërtet 

ushtarët. Por, tani që po mbushej edhe dita e tretë kishin filluar të 

shqetësoheshin. Jo që nuk i donin ahengjet e shfrenuara të cilave u jipeshin 

çdo natë. Apo edhe nuk kishin çfarë të hanin e të pinin!? Gjithë ata desh, 

qingja, lopë të mbetura pa zgjedhë nëpër rrugë, shitore e depo ushqimesh të 

grabitura para djegies, do t’ju mjaftonin për muaj të tërë. Edhe qyfyre e storje 

që do të trishtonin çdokend tjetër veç tyre, nuk kishin të sosur. Ajo që vërtetë 

i shqetësonte ushtarët ishte koloneli i tyre. 

Që në ditën e dytë, pasi kishte qëndruar një kohë të gjatë në hyrje të shtëpisë 

duke vështruar me ngulm qoshen e hollit që bashkonte katër dhomat e katit të 

parë e prej ku dukeshin shkallët për katin lart, kishte pyetur i habitur ushtarin 

që i gjendej pranë: 

- E sheh edhe ti atë!? Atë vajzën e vogël!? – dhe kishte bërë me gisht në 

drejtim të shkallëve. Pastaj, kur kishte parë se ushtari tundi kokën në shenjë 

mohimi dhe po e shikonte me dyshim kishte buzëqeshur duke shtuar: 

49 Pas vëllimit poetik “Heshtja e mbarsur” (1997), krijimtaria e Albina Idrizit lind, por 

në prozë, një tjetër lloj heshtjeje, përmes romanit «Hijet e kullave». Autorja shprehet 

se vendet ku zhvillohen ngjarjet e romanit i ka parë vetëm një herë, mirpo empatia 

artistike ia del mbanë të ngjizë një botë mëse të besueshme, me dy palë rrënjë: në 

vërtetësinë e pakundërshtueshme të fiksionit dhe në përmasën (zhgj)ëndërrore të 

historisë. Me një shqipe të pastër dhe krejt i lirë nga kakofonitë e libreskut, romani flet 

po aq për hijet e kullave, sa edhe për kullat e hijeve. Në cakun që ndan e njëson hijet 

me kullat, aty ku qënia njerëzore mbijeton duke u zhvendosur nga e përnjimendta në 

vegim dhe duke e shlyer të ardhmen me dhimbje të papërshkrueshme, Albina Idrizi 

zbulon dhe bën të rrjedhë drejt ndërdijës së lexuesit një heshtje që haset shumë rrallë 

në prozën e sotme shqipe. Një heshtje e hapur, - himn ndaj durimit e vetmohimit, - e 

cila hyn në qënien e lexuesit edhe kur ky i fundit është i huaj ndaj thelbeve të 

letërsisë. Revista Haemus 

146

- Asgjë, asgjë. Jam vetëm i lodhur. Kaq. 

Pas një çerek ore kishte thirrur mënjanë ushtarin Marko dhe e kishte pyetur 

me zë të ulët: 

- Je i sigurtë se i dëbuam të gjithë nga kjo shtëpi? 

- I sigurtë që çke me të Zoti Kolonel. Ja ku e kam dëshminë për këtë, - i ishte 

përgjigjur me mburrje ushtari dhe kishte nxjerrë nga xhepi i brendshëm i 

këmishës blu portofolin e mbushur me marka gjermane. 

* * * 

Edhe ashtu të gjithë e njihnin për të çuditshëm. Madje e quanin Kolonel 

Çudia. Që nga ardhja e tij ishte parë se diç nuk shkonte me këtë njeri. Nuk 

ishte si të tjerët. As nuk dukej si të tjerët. Me atë pamje hutimi, çudie e 

neverie në fytyrë të linte përshtypjen se as që e kishte idenë pse gjendej në 

mesin e tyre. Dukej si një copë mozaiku tjetër që jo vetëm nuk përputhej aty 

por edhe ngatërronte e prishte përreth. 

Të shumtën e kohës rrinte i veçuar. Rrallë, shumë rrallë hynte në bisedë me 

ushtarët dhe atëherë më shumë bënte gjoja dëgjonte. Dukej qartë se ishte larg, 

shumë larg nga ata. Në sulme më tepër vështronte nga një distancë prej ku po 

të mund dikush ta shihte do t’i dukej i trishtuar e i mjerë. Kur nuk kishte nga 

t’ia mbante, e kjo gjë ndodhte atëherë kur binte së tepërmi në sy gjë të cilën 

ai e hetonte mirë ndër ushtarët, hidhej në sulm si i marrë duke thirrur me sa 

zë që kishte. Në të tilla raste, shumëkush nga ushtarët betohej se i kishin parë 

lot në fytyrë që, siç shpjegonin ata, mbase i dilnin nga gjithë ajo bërtimë e 

fuqishme që lëshonte. 

Në rastin tjetër, në betejat e hapura me ushtarët vendas që njiheshin si 

Ushtarë Çlirimtarë të Kosovës, Kolonel Çudia për çudi nuk ikte larg si të 

tjerët. Rrinte në radhët e para me një qëndrim luftëtari prej filmash mesjetarë 

ku qartë i shihej krenaria e vet dhe respekti për kundërshtarin. Kjo gjë u dukej 

aq qesharake ushtarëve sa ata shkuleshin gazit saherë e kujtonin. Edhe pse 

kjo ndodhte rrallë pasi vendasit më tepër bënin sulme të papritura guerile dhe 

përveç kësaj njësiti ushtarak ikte me mjeshtëri nga pjesët ku dyshonin se 

gjendeshin frontet e UÇK – ës siç thirrej shkurt e ku ajo vepronte si ushtri e 

organizuar. Koloneli e kishte kuptuar se nuk ua donte edhe aq qejfi luftën sa 

grabitjet, shkatërrimet, masakrat, dëbimet e popullsisë së paarmatosur. 

Taktikë e ushtruar kjo që para ardhjes së tij dhe askush nuk kërkonte as jipte 

ndonjë shpjegim. 

Ta gjykonin sjelljen e tij në qarqet më të larta nuk e merrnin mundimin fare 

sepse megjithatë ishte një kolonel i dëgjuar. Madje, madje për një kohë kishte 

qenë pjesëtar i Gardës gjë që nuk ishte pak. Të ishe pjesëtar Garde për 

ushtarët do të thoshte të kapje ëndrrën me dorë. Pastaj, vetë fakti se ishte i 

dërguar nga qarqet më të larta i bënte të heshtnin. Tekefundit pse të lodheshin 

kot kur edhe ashtu bënin çfarë donin e si donin vetë. 

147

Por tani, ky qëndrim i zgjatur pa kurrfarë shpjegimi dhe vështrimet e tij të 

ngulura herë pas here me orë të tëra nëpër pjesë të ndryshme të shtëpisë kur 

dukej se humbte i tëri pa parë as dëgjuar fare përreth, po i shqetësonte së 

tepërmi ushtarët dhe sikur e ndjenin se tërë kjo nuk do të ndillte asgjë të mirë. 

Pa le më kur e dinin se jashtë, mali i Qyqavicës që i vështronte me një heshtje 

të kobshme nga lartë, ishte strofulla e guerilasve vendas. Sulmet e tyre të 

shpejta e të papritura në mënyrën sulmo dhe tërhiqu, kishin ngjallur frikë të 

pashpjegueshme ndër ushtarë duke nxitur imagjinatën e tyre me lloj lloj 

fantazish. Pastaj bombardimet e NATO – s nga lart të paraprira me një 

fishkëllimë të fortë alarmi që trembte për vdekje ushtarët, krijonin një 

atmosferë kërcënuese ngado që shkonin e veçanërisht në kullën e gurtë e cila 

tani shumë lehtë binte në sy. Prandaj ndiheshin më të sigurtë kur ishin në 

lëvizje. E lëvizja e tyre kuptonte djegie, vrasje, masakra e tmerre që s’kishin 

fund. Frika që shihnin në fytyrat e njerëzve i bënin të ndjeheshin të fortë e të 

pathyeshëm. 

Në fillim, bisedat e ushtarëve për kolonelin e çuditshëm bëheshin fshehtas dy 

nga dy e duke ngurruar. Më vonë ato filluan të përfshinin grupe gjithnjë e më 

të mëdha. Kohëve të fundit ndodhte që njëri të fliste dhe tërë dhoma të 

dëgjonte madje pa ndonjë marrëveshje bëhej edhe roje në rast se afrohej 

koloneli. Me këtë rast thuheshin komente nga më të çuditshmet: 

“ E patë se si qeshte dje vetë me vete!? Në fillim nisi qetë e pastaj ia krisi një 

të qeshure me sa zë kishte si i marrë. Për besë në atë moment më kalli 

frikën.” 

“ Dhe tërë kohën ankohet se i dhemb koka. Çudi.” 

“ Ndërsa unë e pashë një ditë tek po mundohej të kapte diç me dorë në ajër.” 

“ Medet. Po çmendet!” 

“ Po mor, po! Kur njëherë e pyeta se sa kishte bërë që kishte ardhur në 

Kosovë ma ktheu se nuk e dinte, po që i dukeshin shekuj, shekuj të tërë.” 

“ Mua për vete shpesh më shkon mendja mos nuk është fare nga tanët?” 

“ Vërtet, e keni vrejtur se nuk ia ka qejfi t’i përmendim para tij vrasjet, 

dhunimet e gjërat e tjera me të cilat ne tallemi?” 

“ Jo, jo. Kjo s’mund të jetë e vërtetë. Ai është i dërguar special nga lart. 

Prandaj lerini llafet.” 

Fjalët për kolonelin vazhdonin e shtoheshin, por gjithmonë merrnin fund po 

kështu me një përfundim të ushtarit Marko të cilit nuk i pëlqente që vëmendja 

e ushtarëve të përqëndrohej te koloneli e as të humbte shkëlqimi i një titulli të 

madh siç ishte ai. Edhe ashtu kishin mjaft me se të merreshin. 

* * * 

Ardhjen e tij në Kosovë, Kolonel Çudia as nuk e kishte imagjinuar 

ndonjëherë. Zoran Petroviqi, siç quhej në të vërtetë, ishte një burrë mbi të 

dyzetat. Shpeshherë me shaka i thoshte së bijës se kishte lindur bashkë me 

148

kukullën Barbi. I zeshkët, hundëdrejtë, me buzë të fryra si të ndonjë vajze 

nën mustaqet e holla bojëkafe, flokë të shpeshtë të dredhur pothuaj të qethur 

fare së fundmi dhe sy të mëdhenj e të zinj që shumë më tepër do t’i shkonin 

një aktori teatrosh se sa një koloneli luftrash. Me një fjalë, kur i shtoje tërë 

kësaj edhe trupin e drejtë me tërë gjatësinë që kishte prej një metri e 

nëntëdhjetë, ishte me të vërtetë një burrë i pashëm. Gjithmonë i buzëqeshur. 

Gjithmonë i rregulluar. 

Jetonte me të shoqen, Olgën e bukur, një mësuese pianoje të cilën e kishte 

njohur gjatë studimeve dhe vajzën tetëvjeçe Marinën në apartamentin e 

këndshëm mbi sheshin Knjaz Mihajlov të Beogradit të vjetër. 

Pasi kishte mbaruar gjimnazin e përgjithshëm që më 1979, dëshirat dhe 

synimet e tij që më vonë do të përcaktonin aq papritur të ardhmen e tij, i 

kishte drejtuar në Akademinë Ushtarake. I pëlqente jeta e rregullt prej ushtari 

ndërsa titujt që dilnin nga kjo akademi, nderi dhe respekti që ndillnin tek të 

tjerët, ai luks mondan i qarqeve të larta, e bënë të dallohej ndër më të mirët. 

Vazhdoi edhe më tej. Ndoqi Shkollimin Gjeneral Shtabi, Shkollimin e 

Mbrojtjes Nacionale. Nuk la mangut as kurset e ndryshme që organizoheshin 

për aftësim ushtarak. Mësoi me një lehtësi të çuditshme të gjitha gjuhët e 

popujve brenda kufijve të Jugosllavisë që kur ishte akoma e pazhbërë. Të 

gjitha këto me qëllim të ngjitej sa më lart. Punoi në poste të ndryshme si 

nëntoger, toger, kapetan i klasit të parë, major, nënkolonel e kolonel. Dhe kur 

më në fund arriti në radhët e larta të Gardës, në fillimin e shkurtit të vitit 

1999, papritur i erdhi urdhëri të mirrte komandën e një njësie ushtarake në 

Kosovë. 

Nga i erdhi ky urdhër!? Si!? Pse!? Zoran Petroviqi nuk po mund ta kuptonte. 

Ai vetë kurrë nuk kishte shprehur ndonjë interesim të veçantë për Kosovën e 

shumëpërfolur. Paçka se kishte shokë të cilët kishin vajtur të punonin atje. 

Kishte edhe të tillë që shkonin e vinin vazhdimisht. Dëgjonte rrëfimet e tyre 

sa herë takoheshin pa ndonjë kureshtje të madhe. Të gjitha i merrte si 

aventura të qejflinjve të tillë dhe e tëra merrte fund me aq. 

Me lindjen e Marinës jeta e tij kishte ndryshuar rrënjësisht. Nuk e tërheqnin 

gjithaq sfidat e as që vraponte pas ambicieve të mëdha. Mjaft kam bërë, i 

thoshte i kënaqur vetes. I dukej se edhe prej aty ku ishte mund të gëzonte si 

duhej jetën. E kënaqnin momentet e vogla me të shoqen dhe bijën. Ato 

krijesa të dashura më një anë, shoqëria dhe puna në anën tjetër, po e 

mbushnin mjaftueshëm jetën e tij dhe nuk dëshironte t’i shpëtonte asnjë 

moment pa shijuar. Duke u rritur e bija po e mësonte me një durim të madh 

pa e detyruar fare, se shumë më shumë po jetonte ajo pjesë e tija që shijonte, 

ndjente, dëgjonte,... Jo ajo që pa pushim vraponte pas të ashtuquejturës jetë. 

Shumë gjëra i kishin kaluar Zoran Petroviqit pa i parë, pa i ndjerë gjatë 

vrapimit të tij. E të cilat e dinte mirë, më kurrë nuk do t’i ktheheshin. Andaj 

tani po kënaqej. 

149

Puna e rregullt, ndejat gazmore me elitën e vendit që organizoheshin herë pas 

here e të cilave u gëzohej aq shumë e shoqja, shetitjet e gjata vikendeve në 

parkun mahnitës të Adës me Olgën dhe Marinën për dore, pushimet me 

shokët në jahtën e tij të vogël po aq të lezetshme vendosur në një breg të 

zgjedhur të Danubit, e mbi të gjitha ambienti i qetë familjar ku prehej 

këndshëm saherë kthehej në shtëpi, ishin gjërat që ate e gëzonin dhe nuk 

kërkonte më shumë. Nuk dua të humb më tej, i pëshpëriste i bindur vetes. 

Zoran Petroviqi donte të ecte jetën e tij qetë, ngadalë, pa vrapuar. Të maste 

çdo hap. Të ndjente çdo gjë. Të shijonte pa u ngutur. Jeta ishte aty ku ishte ai. 

Pse të vrapoje pas saj. 

Rrëfimet e shokëve e tmerronin duke e bërë t’i dukeshin aq të varfër, të cekët, 

e të zbrazët sa ndjente dhimbje për ta. Shpeshherë teksa rrinte përballë tyre 

dëgjonte veten duke u pyetur: e dinë vallë çfarë kërkojnë?! E dinë vallë çfarë 

u ka humbur?! 

Njëherë një mik që shkonte e vinte shpesh, tregonte për Kosovën se ishte një 

vend i çuditshëm me njerëz që ngjanin në egërsira malesh. Aq kokëfortë sa 

edhe po t’ua hiqje të tërën do ju mbinin nga dy në vend. 

- Duhet ta zhdukim fare atë popull mor vëlla. Duhet ta popullojmë me 

njerëzit tanë atë vend. Ta bëjmë tonin se ndryshe nuk bën, - përsëriste herë 

pas here ai pothuaj sa herë takoheshin. 

- Është koha ta çojmë në fund amanetin e të parëve tanë, - përfundonte 

rrëfimet të cilat shtoheshin gjithnjë e më tepër siç shtoheshin vajtje ardhjet e 

tij në Kosovë. Dhe sa më shumë shtoheshin aq më shumë shqetësohej ai vetë. 

- Çudi se si mbijetojnë ata dreq ‘shiptarësh’ - rrëfente njëherë tjetër pasi 

kthente një a dy gota konjak kumbulle, - ua mbyllë shkollat, ua mbyllë 

spitalet, ua mbyllë fabrikat, ua mbyllë pothuaj të gjitha rrugët e mundshme 

për të mbetur gjallë, kur ata si urinjë gërmojnë e gjejnë rrugë tjera pa çarë 

kokën për ty. Dhe mbesin gjallë mor vëlla! Beso, nuk jipen se nuk jipen. Ptu 

(pështynte dyshemenë i inatosur), çfarë krijesash! 

- Kanë gabuar keqas ata para nesh, - shtonte pasi qetësohej pak. Nuk është 

dashur t’u falet as për një ditë ajo kushtetutë e mallkuar 50 . Kanë vënë një 

grimë mend kokës tani dhe s’vihen fare nën zgjedhë. Kthente rrëmbimthi 

gotën e konjakut dhe fytyra i skuqej ca nga shqetësimi ca nga pija e tepërt që 

i mbante iso inatit të tij për Kosovën. Atë “ dreq vendi që nuk jipej”. 

Herën e fundit që u panë, Zoran Petroviqit iu duk akoma më i shqetësuar po 

dhe më i prerë në fjalët e tij: 

- Puna më e mirë që mund të bëjmë me atë popull është ta zhdukim të gjithin 

nga faqja e dheut. Kjo dhe vetëm kjo, - kishte përsëritur duke i rënë tavolinës 

me grusht. Pastaj kishte kapur Zoran Petroviqin për krahu dhe duke i afruar 

në vesh gojën që kutërbonte konjak dhe sallamë derri i kishte pëshpëritur: 

50 Fjala është për Kushtetutën e vitit 1974. 

150

- E di ti se ku u shkojnë rrënjët kësaj fare të mallkuar. Jo? Epo askush nuk e 

di. Një Zot e di se ku dalin. Janë të thella dreqi e marrtë. Të thella. Por, 

(kishte liruar krahun e Zoran Petroviqit për të mbushur gotën dhe para se ta 

kthente kishte vazhduar), të betohem miku im se nëse nuk mund t’u bëj gjë 

rrënjëve nën tokë nuk do të lë asnjë syth jashtë. Pastaj pasi kishte kthyer me 

fund gotën me një fytyrë te shtrembëruar nga djegja që i kishte shkaktuar 

thartira e konjakut të kumbullës kishte përsëritur: 

- Të betohem! Dëgjon? Të betohem, thashë! 

Petroviqi dëgjonte. Mendja i rrinte tek Olga dhe Marina të cilat e prisnin për 

shetitjen e pasditës dhe nuk po duronte sa të përfundonte ajo bisedë e 

mërzitshme për një vend që nuk i hynte fare në punë e as që donte t’ia shihte 

surratin ndonjëherë. Kthente herë pas here edhe ai ndonjë gotë konjaku që i 

mbushte miku i tij dhe sillte kokën me një vështrim sikur thoshte: ah, sa më 

dhimbesh. Sa shumë gjëra të bukura ka jeta e ti nuk i sheh. 

Po pse tani ky urdhër!? 

Ai madje nuk ishte as pjesëtar i ndonjë partie. Kurrë as që kishte qenë. I 

pëlqente të ishte apartiak. Ashtu i dukej vetja më i lirë dhe gëzonte shoqërinë 

e të gjithëve njëherësh, qofshin ata socialistë, demokratë, radikalë, a çfarëdo 

tjetër. Pastaj i shkrepi në kokë ideja mos vallë ishin lodhur duke i bërë lajka 

gjer të vendoste me kë të ishte dhe donin ta heqnin qafe!? Jo, jo. Nuk ishte e 

mundur! Solli edhe njëherë nëpër mend fjalët e eprorit të tij kur i dorëzoi 

fletëurdhërin: 

- Të ka mbetur edhe një shkollë pa përfunduar miku im. Ja ku e ke. 

Duke parë habinë e tij të madhe kishte shtuar më me ngadalë: 

- Të duhet. Ti ke nevojë për të. Merre dhe të na kthehesh faqebardhë, - i 

kishte rrahur supet pastaj duke e përqafuar. 

Kishte marrë letrën në dorë i hutuar pa ditur ç’të bënte. Iu duk se përnjëherë, 

në pabesi, e shtynë poshtë nga krejt ato shkallë që kishte ngjitur me mund. 

Kur arriti të mbledhë sadopak veten me pyetjen që vazhdimisht po i sillej 

nëpër kokë - pse vallë?, dëgjoi prapë fjalët e tij: 

- Është një nder i veçantë për ty, - pastaj duke e shikuar në sy me një shikim 

që e bëri të rrënqethej, kishte vazhduar, - dhe për familjen tënde, gjithashtu. 

Për herë të parë iu bë se para tij po qëndronte një njeri krejt i huaj për të. 

Përveç një nishani të zi mbi buzën e sipërme, që nga larg dukej sikur t’i 

kishte rrjedhur nga hunda, asgjë tjetër nuk po e lidhte me eprorin e tij, mikun 

e dikurshëm që e kishte mbështetë në çdo hap. Në sytë e tij kishte diçka të 

fshehtë. Diçka djallëzore e të ligë që Zoran Petroviqi nuk po e gjente dot 

çfarë. Pas aq kohësh tek tani nishani i zi nën hundë iu duk i shpifur. Ka 

dëgjuar ky njeri për kirurgji plastike vallë, mendoi me neveri. 

151

Nuk bëri asnjë pyetje. Nuk nxorri asnjë fjalë. U pajtua në heshtje me fatin e 

ndarë duke e ndjerë diku thellë se nuk do të mund ta ndryshonte edhe sikur të 

bënte çmos. 

Njësoj u habit edhe Olga kur i tregoi. E ulur pranë pianos ku po luante pjesë 

nga partitura e preferuar e Bahut, shikoi për një kohë të gjatë në sytë e zinj të 

Petroviqit mos tallej gjë. Por jo. E vërteta dukej qartë në krejt qenien e tij. 

Sytë e saj të kaltër u mbushën me lot që shkëlqyen nën dritën e atij dielli të 

ftohtë shkurti duke i shtuar një nuancë edhe më të bukur, edhe më tërheqëse, 

sa të grishnin të zhyteshe thellë e më thellë brenda tyre. Buzët e skuqura me 

një buzëkuq njëzetekatërorësh Loreali, të cilin e përdorte shpesh, u drodhën 

lehtë dhe ajo u mbështet e këputur në përqafim të të shoqit pa mundur të 

mbajë dot veten. E dinte se atje ku i kërkohej të shkonte nuk ishte gjendje e 

mirë. Nuk mund ta dinte si e sa keq mund të ishte pasi që kurrë as që kishin 

biseduar ndonjëherë për atë vend. Edhe lajmet në Tv për Kosovën i kalonin 

pa i dëgjuar e komentuar fare mes vete sikur krejt ato që thuheshin të mos 

kishin të bënin fare me ta. Po për një gjë ishte e sigurtë. Në Kosovë nuk ishte 

qetë. Kurrë as që kishte qenë ndonjëherë. 

Iu kujtua mëngjezi i po asaj dite dhe iu duk aq i largët. Ishte zgjuar më heret 

se zakonisht. Olga po flinte me kokën në supin e tij dhe njërën dorë vënë në 

krahërorin e leshtë ku kishte dëshirë përherë ta mbante duke lozur e ledhatuar 

gjer sa e zinte gjumi dhe ai ishte mësuar me atë ninulë prekjeje pa të cilën 

nuk mund të flinte. Lëvizi ngadalë të ngritej pa e zgjuar Olgën por ajo e ndjeu 

dhe lëvizi duke i afruar edhe më trupin e ngrohtë që aromonte këndshëm. Me 

buzëqeshjen që ngjalli përnjëherë një lumturi e papërshkruar i pëshpëriti në 

vesh qetë duke theksuar çdo germë: t ë d a sh u r o j. Ajo buzëqeshi lehtë pa i 

hapur sytë dhe e shtrëngoi edhe më shumë duke e bërë të kuptonte se akoma 

nuk e kishte ndërmend ta lëshonte nga shtrati. Vonë dikur u ngrit dhe bëri 

kafenë e preferuar me qumësht të Olgës. Vetë piu një çaj të nxehtë kamomile 

shoqëruar me kroasanë. Bëri një dush të vakët duke vërshëllyer tërë kohën. U 

rregullua, u vesh dhe kur shikoi veten në pasqyrë tek po vinte kapelën 

buzëqeshi i kënaqur. Një pupël e bardhë se nga i ishte ngjitur në krahun e 

uniformës larë e hekurosur si më mirë. I fryu dhe pupla fluturoi tutje mbi 

komodinën që shkëlqente. U shikua përfundimisht në pasqyrë dhe u nis të 

dilte. Pasi bëri disa hapa u kthye prapë, mori puplën e bardhë me gishtërinj 

dhe e hodhi në shportën e mbeturinave në fund të koridorit. Puthi në ballë 

Marinën e cila ende po flinte, u përshëndet me Olgën dhe doli. Atë ditë kishte 

takimin e caktuar me eprorin e tij. Një orë më vonë Olga do ta zgjonte 

Marinën. Do t’i ndihmonte të ushqehej, të pastrohej, të vishej e pastaj do ta 

shoqëronte për në shkollë. Ky ishte mëngjezi i asaj dite për të cilin që tani 

ishte përmalluar i bindur se më nuk do t’i kthehej kurrë. 

Atë natë nuk mundën të mbyllnin sytë fare. Nuk bënë as dashuri. Tërë kohën 

qëndruan të përqafuar në heshtje me sytë ngulur diku në një pikë duke u 

munduar të gjenin shkasin e atij ndrrimi të papritur që po u bëhej në jetë. 

152

Marina e vogël kishte fjetur me kohë në dhomën e saj të mbushur me lodra 

fëmijësh ku nuk kishte depërtuar ende shqetësimi i prindërve. 

Të nesërmen, mëngjezi e gjeti Olgën ulur kruspull në skajin e shtratit duke 

vështruar me sytë e fryrë nga të qarët e pagjumsia të shoqin që po flinte i 

lodhur. Sapo hapi sytë Petroviqi, pa mundur dot të priste më gjatë, i tha: 

- Mos shko! 

Petroviqi nuk u përgjigj. Me një buzëqeshje të shtirur që fare nuk e ngushlloi 

të shoqen, i mori fytyrën e bukur mes duarve dhe e puthi në sytë e enjtur që 

po i lagnin pëllëmbët. 

- Të dua! – i tha dhe e puthi gjatë në buzë. Olga mbështeti kokën në 

krahërorin e tij duke e shtrënguar fort dhe prapë i tha me zë të ulët, pothuajse 

lutës: 

- Mos shko! 

- Mos u bëj merak e dashur, kemi edhe pak kohë gjer sa të nisem. Do e 

mendojmë mirë këtë punë. Të premtoj, - u mundua ta qetësojë Petroviqi duke 

e ditur mirë se nuk kishte më kthim mbrapa. Krejt ajo që mund të bënte ishte 

që tërë këtë ta pranonte me një dinjitet ushtaraku çfarë edhe i takonte të 

bënte. Tekefundit kjo ishte detyrë që i kërkonte profesioni dhe betimi që 

kishte dhënë. Nderi dhe madhështia e tij qëndronin mu aty pra, në sakrifica. 

Atë ditë vendosi të bënte ç’të bënte e të takonte shokun e tij të fëmijërisë 

Zlaton. Nuk e kishte parë që nga viti 1994 kur e kishte vizituar në shtëpinë e 

tij, në një lagje të lënë pasdore të Zemunit, pasi ishte kthyer nga lufta e 

Bosnës. Ishte plagosur në njërën këmbë dhe atëbotë fliteshin shumë fjalë për 

të. Ajo që dëgjohej më shpesh ishte se Zllatoja kishte lënduar me qëllim 

veten për të ikur nga lufta. Petroviqi nuk donte të besonte asgjë nga gjithë çka 

flitej për shokun e tij, por heshtja e tij strukur në shtëpinë përdhese ku jetonte 

vetëm me të shoqen Sandrën dhe prej ku nuk i përgjigjej asnjë thirrjeje qoftë 

edhe telefoni, sikur mbështeste gjithë thashethemet që dëgjoheshin. 

Kishte provuar me gjithë farë mënyrash ta mundte dyshimin që edhe 

padashur e brente përbrenda. Ta nxirrte shokun e tij të larë faqe botës. Por 

kot. Ai vetë nuk e kishte përkrahur fare. Nuk i ishte përgjigjur kurrë në ftesa e 

thirrje. Madje njëherë kur i kishte shkuar vetë në shtëpi me qëllimin e caktuar 

që të çmalleshin si dikur e një kohë kur ishin shokë, ai nuk i kishte hapur fare 

derën. E Petroviqi e kishte ditur mirë se ai ishte brenda i vetëm pasi sapo 

ishte takuar me Sandrën në shkollën ku punonte. Ajo që në fillim kishte 

dyshuar se i shoqi do ta pranonte shoqërinë e tij, siç edhe ndodhte gjithmonë. 

Megjithatë e kishte falenderuar me dashamirësi për krejt ate që Petroviqi 

mundohej të bënte për ta. Në një kohë kur pothuaj të gjithë iu kishin kthyer 

shpinën ai vazhdonte të interesohej dhe ajo e çmonte me një mirënjohje të 

thellë këtë. 

Vetë Sandra dukej e lodhur dhe e plakur para kohe. Pa dashur të linte të 

shoqin vetëm ishte përfshirë edhe vetë në rrjedhat e turbullta të cilat i kishin 

153

hequr me kohë gëzimin e një jete mondane që kalonte më parë. I duhej të 

punonte, patjetër, ndryshe nuk kishin si të mbeteshin gjallë. Por ngado që 

shkonte ndjente rëndë mbi shpatulla dëbimin e shoqërisë brenda së cilës 

dikur kishin një vend për t’u lakmuar. 

- Ka ndryshuar, zoti Petroviq. Ka ndryshuar shumë, - i kishte thënë herën e 

fundit ajo me një zë të pashpresë. 

E dinte vallë se ajo kishte ndryshuar edhe vetë, mendonte Petroviqi duke e 

shikuar. Dy gropëzat e lezetshme që i bëheshin dikur faqeve të rrumbullakta 

kur qeshte ishin zgjatur teposhtë duke krijuar vija të thella në faqet e 

lëshuara. Ajo, Sandra e dikurshme, e qeshur, plot humor e gjallëri, nuk ishte 

më. Në vend të saj ishte hija e zymtë e të shoqit që e kishte gllabëruar të 

tërën. 

Atë ditë Zoran Petroviqi e kishte siguruar që edhe Sandra të gjendej në shtëpi 

në mënyrë që së paku t’i hapte derën. 

Shtëpia ishte po ajo që kishte qenë kur ishin fëmijë. Zlatoja nuk ishte larguar 

prej aty edhe pas vdekjes së prindërve. Thoshte se i pëlqente qetësia e saj dhe 

puna në kopsht. Dhe vërtet, atëherë rregullonte bukur kopshtin pranë shtëpisë 

sa Petroviqit ia kishte ënda shpesh të pinte kafe me të ditëve të verës, në një 

tavolinë të bukur punuar nga druri i arrës, rrethuar me gjelbrim e lule 

gjithfarëshe që i kënaqnin syrin e i pushonin shpirtin. 

Ajo që pa atë ditë i ngjalli neveri të bezdizshme që i shtrembëroi fytyrën. Nga 

kopshti i dikurshëm pothuaj nuk kishte mbetur asnjë shenjë. Tavolina e bukur 

e drurit dergjej në një qoshe të kopshtit bashkë me dy karriket të vëna një mbi 

një pranë saj. Shkëlqimi i dikurshëm që dikur i jepte një tërheqje klasike 

punës së gdhendur me dorë, ishte shëndërruar në ca lëvozhga të shëmtuara 

leproze që të dëbonin. Bari i tharë mbetur vende vende e rrethuar me gurë të 

rrumbullakët dukej sikur bënte çmos të tregonte se dikur ky kopsht kishte 

gëzuar një vëmendje të veçantë. Asnjë shenjë lulesh, asnjë shenjë 

zbukurimesh. Dukej qartë se koha nuk kishte kursyer fshikullimet e saj në 

kopshtin e lënë pas dore. 

Zllatoja nuk kishte kaluar fare pragun e shtëpisë që kur ishte kthyer nga lufta. 

Krejt çka e lidhte me botën jashtë ishte një dritare pranë së cilës ulej 

gjithmonë dhe gazetat e përditshme që ia sillte Sandra kur kthehej nga puna. 

E gjeti ulur në një kolltuk të vjetër anash të cilit kishte mbështetur shkopin 

mbajtës për këmbën e plagosur. Pranë kishte një mori librash, gazetash e 

fletash të shkruara me dorë ku njohu dorëshkrimin e tij. Ishte e vërtetë se nuk 

kishte dashur ta pranonte por e shoqja e kishte lutur duke këmbëngulur për 

hirë të ditëve të fëmijërisë, të vetmet që e bënë Zlaton të pajtohej. Kur hyri e 

shikoi me një palë sy të huaj sikur t’i thoshte: ç’kërkon ti këtu? 

Iu duk më i hequr në fytyrë. Mjekrra e parruar prej ditësh ishte bërë njësh me 

mustaqet e holla që mbante dikur me aq kujdes. Sytë e tij se ç’kishin një hije 

të hirtë që i humbte ngjyrën e tyre të vërtetë sa Zoran Petroviqi u hutua për 

një çast duke pyetur veten se çfarë ngjyre duhej të kishin qenë. 

154

Gjatë tërë kohës nuk e hapi gojën fare, edhe pse Petroviqi nuk pushoi së 

foluri duke kujtuar ditët kur ishin fëmijë. Shejtanllëqet që kishin bërë atëbotë, 

petullat e shijshme të teto Marisë, nënës së Zlatos, e shumë çka tjetër nuk po 

zgjonin dot kurreshtjen e shokut. Sandra e shoqëronte në bisedë duke qeshur 

herë pas here teksa Zllatoja dëgjonte si i nemitur me shikimin që e tregonte se 

ishte diku larg, shumë larg nga ata të dy. I rrëfeu edhe për punën e tij, 

koncertin e Olgës, shetitjet e ndejat me miqtë. Të gjitha këto duke i ikur me 

mjeshtri luftës në Bosnë. Asgjë. Foli edhe për çapkënllëqet e Marinës që e 

kënaqnin pa masë duke shpresuar më kot se do të ndikojnë edhe tek ai. Prapë 

asgjë. 

Më në fund i tregoi edhe për urdhërin që kishte marrë të nisej për Kosovë. 

Këtë e tregoi me zë të ulët duke shikuar poshtë këmbëve të tij si një brengë 

që s’donte ta pranonte. Ashtu, më tepër për t’u rrëfyer. Për vete. Pa ndonjë 

shpresë se do ta dëgjonte. Pastaj u ngrit. U përshëndet duke pritur t’i shtrinte 

dorën apo së paku ta shihte drejt në fytyrë, por kot. Ai vazhdonte të 

qëndronte palëvizur me kokën kthyer kah dritarja e me shikimin të humbur 

përtej. Kur, ende pa arritur të hapte derën dëgjoi: 

- Mos shko! 

Iu duk se fjalët i tingëlluan njësoj si të Olgës. Kishte në to edhe urdhër edhe 

lutje. Kishte edhe frikë, edhe ankth, edhe dëshprim bashkë. U kthye dhe pa se 

mezi po e shihte nga sytë e përlotur. Me zërin që tashmë i dridhej dhe 

mjekrën e shtrënguar nga përpjekja për të folur, përsëriti prapë: 

- Mos shko! 

Për herë të parë pas aq kohësh po e shikonte në sy. Në sytë e tij njohu 

shikimin e dikurshëm të shokut të vjetër dhe i erdhi keq që nuk i premtonte 

koha të nisnin edhe njëherë nga fillimi. I shtrëngoi dorën miqësisht dhe foli 

sikur të ishin fjalët e fundit të tij. 

- Nuk mundem ndryshe. Ti e di mirë. 

U përqafuan fuqishëm si dikur duke i ndjerë dridhjet e një dënese të 

përmbajtur. Pastaj u ndanë. Kur po dilte, Sandra e cila gjithashtu po qante e 

prekur thellë nga krejt ajo që pa, i pëshpëriti duke fshirë lotët: 

- Arrite ta kthesh një pjesë të Zlatos zoti Petroviq, por kujdes veten kur të 

shkosh atje. Kujdes veten. 

Ky takim, Zoran Petroviqin e bëri të ndihej edhe më keq akoma. 

155

THEATRUM 

KOPI KYÇYKU 

Renaşterea spaniolă şi teatrul lui Servantes 

(Rilindja spanjolle dhe teatri i Servantesit) 

Renaşterea a cunoscut în Spania o strălucire deosebită. Cervantes, Lope de 

Vega, Calderon, sunt printre cele mai mari nume din literatura universală. Un 

fapt de care să se ţină seama pentru a înţelege fenomenul Renaşterii spaniole, 

este ceea ce în istoria Spaniei se numeşte Reconquista, adică lupta de şapte 

secole pe care poporul spaniol a dus-o pe ntru a recuceri, bucată cu bucată, 

ţara de sub stăpânirea maurilor. Linia de dezvoltare a teatrului spaniol este în 

genere aceeaşi ca şi a celorlalte teatre vest-europene. Tradiţia romană a 

teatrului popular a fost transmisă Spaniei prin histrionii care străbăteau ţările 

şi jucau prin bâlciuri. Odată cu terminarea Reconquistei şi unificarea Spaniei 

(1492), teatrul spaniol capătă un caracter laic mai pronunţat, cu multe 

elemente de spactacol, cu decoruri, măşti, cu dansuri foarte animate, formă de 

teatru prost văzută de biserică. În paralel cu teatrul laic, continuă teatrul 

religios încurajat de biserică. Interesant este faptul că teatrul religios devine 

bogat în decoruri, costumaţie, mijloace tehnice, pentru a-i impresiona pe 

spectatori. 

Un moment important în evoluţia teatrului spaniol este apariţia lui Celestina 

sau Calist şi Melibea (1492), prima operă dramatică cu totul laică şi care 

pune în scenă fapte de o mare libertate. Deşi după terminologia de atunci prin 

cuvântul comedie era desemnat orice producţie dramatică, e vorba de o dramă 

dureroasă, de o dragoste pătimaşă, lipsită de poetizarea falsă a pastoralei şi cu 

o nuanţă de voluptate sensuală. Ea se remarcă prin realismul cu care pune în 

scenă personaje din vremea aceea - curteni lipsiţi de scrupule, negustori 

imbecili şi hrăpăreţi, servitori corupţi şi mai ales personajul celebru al 

Celestinei, peţitoarea clasică pe care autorul o zugrăveşte cu multă vervă. 

Contemporanii au apreciat acţiunea vie, realismul în portretizarea 

personajelor şi nota de critică socială. 

Pe la mijlocul secolului al XVI-lea asistăm la apariţia unui nou sistem 

dramaturgic prin îmbinarea tradiţiei medievale populare cu tendinţele 

umaniste, fie direct latine (Plaut şi Terenţiu), fie prin intermediul 

umanismului italian. Primul dintre dramaturgii care au practicat acest nou 

sistem este Juan del Encina (1468-1534), considerat creatorul dramei literare 

spaniole. Puternic influemnţat de cultura latină şi italiană, el a scris, pe lângă 

156

drame religioase, pastorale cu scene de dragoste idilică. Însă nu lipseşte la el 

nici nota realistă, în tablouri din viaţa ţărănească şi de bâlci. Teatrul lui arată 

multă abilitate tehnică şi sub influenţa lui s-a format o adevărată şcoală 

dramaturgică. Un rol tot atât de însemnat pentru dezvoltarea teatrului l-a avut 

Torres Naharro, mort în 1530. La el teatrul capătă calităţi artistice pe care nu 

le avusese până atunci: studiul caracterelor, susţinerea tabloului moravurilor 

de o acţiune mai complexă. Însă, şi teatrul său, puternic influenţat de cel latin, 

este mai curând un teatru pe gustul nobilimii şi al clerului. Creatorul teatrului 

naţional spaniol este Lope de Rueda (1510-1565). Ca şi predecesorii săi, el 

este tot atât de pătruns de cultura latină şi italiană, teatrul lui Plaut îi este tot 

atât de familiar ca şi acela al lui Boccacio, Cecchi şi Ariosto. Cunoaşterea 

vieţii în toată gama ei, i-a dat lui Lope de Rueda posibilitatea de a da în 

teatrul său un tablou variat al societăţii contemporane, în care sunt 

reprezentate toate straturile sociale. Un nou pas înainte face teatrul spaniol cu 

Juan de la Cueva (1550-1607), contemporan cu Lope de Vega şi unul din cei 

care au pregătit terenul pentru teatrul acestuia. Preocupat de consolidarea 

unui teatru naţional spaniol, el scrie o Poetică spaniolă, în care îşi expune 

ideile asupra teatrului. Conştient de a fundamenta viaţa teatrală pe realităţile 

spaniole, Juan de Cueva se arată ostil subiectelor antice şi partizan al temelor 

naţionale, singurele care pot interesa masele largi. El condamnă regulile 

aristotelice care sunt o limitare a posibilităţilor de creaţie ale scriitorilor. Prin 

urmare, Juan de Cueva este pentru drame istorice şi libertate deplină de 

creaţie. Juan de Cueva nu s-a mărginit numai la îndemnuri teoretice, ci a 

încercat să dea şi exemplul unui teatru naţional adresându-se cronicilor 

spaniole din epoca Reconquistei şi punând în scenă evenimente istorice 

aproape contemporane. El a mai preconizat şi un alt fel de teatru, comedia de 

capă şi spadă, adică un teatru de moravuri care se inspira din aceleaşi 

realităţi sociale din care a ieşit şi romanul pitoresc, roman de critică socială. 

Acest tip de comedie avea să capete o dezvoltare excepţională şi o mare 

valoare ideologică şi artistică la Lope de Vega. Juan de Cueva a dat un 

specimen interesant în Clevetitorul, o prefigurare a lui Don Juan. 

Înainte de a prezenta opera lui Lope de Vega, culmea dramaturgiei spaniole şi 

spre care se îndreaptă întreaga evoluţie a teatrului de până la el, ne vom 

ocupa de opera dramatică a unui scriitor care, în ciuda faptului că în teatru a 

scris ca într-un domeniu secundar, a lăsat în el marca personalităţii sale 

puternice. Este vorba de… 

… Miguel de Cervantes Saavedra 

Miguel de Cervantes Saavedra (născut la 29 septembrie 1547, la Alcala de 

Henares - decedat la 22 aprilie 1616, la Madrid), a fost un romancier, poet şi 

157

dramaturg spaniol. E considerat simbolul literaturii spaniole, cunoscut în 

primul rând ca autorul romanului „El ingenioso hidalgo don Quijote de la 

Mancha”, („hidalgo” este un reprezentant al micii nobilimi) pe care mulţi 

critici literari l-au considerat primul roman modern şi una din cele mai 

valoroase opere ale literaturii universale. A fost supranumit „Principele 

ingeniozităţii”. 

E foarte probabil ca Cervantes să fi scris prima sa operă literară importantă, 

„La Galatea”, între anii 1581 şi 1583, carte publicată prima dată la Alcala de 

Henares în anul 1585. Până atunci Cervantes publicase doar câteva 

compoziţii în versuri, ca parte a unor antologii de diverşi poeţi. 

Miguel de Cervantes a cultivat într-un stil original speciile narative obişnuite 

în a doua jumătate a secolului al XVI-lea : nuvela bizantină, nuvela pastorală, 

nuvela picarescă, nuvela „morisca” (în care se idealizează relaţiile dintre 

mauri şi creştini), satira lucianescă şi miscelaneul. A reînnoit specia denumită 

„novela”, care însemna atunci o povestire scurtă, bazată nu pe retorică, ci pe 

studiul psihologic. 

În ordine cronologică, opera sa narativă este următoarea: 

„La Galatea” (1585) „El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha” 

(1605) „Novelas ejemplares” (1613) Segunda parte del ingenioso caballero 

don Quijote de la Mancha” (1615) „Los trabajos de Persiles y Sigismunda” 

(1617). 

Teatrul lui Cervantes 

Teatrul a fost marea vocaţie a lui Cervantes. De tânăr s-a simţit fascinat de 

această lume. Din păcate pentru el, succesul lui în acest domeniu a fost unul 

efemer şi nu l-a ajutat prea mult din punct de vedere financiar. Asta deoarece 

a fost contemporan cu Lope de Vega, ale cărui formule dramatice, mai 

îndrăzneţe şi mai inovatoare, i-au făcut pe impresari să desconsidere 

comediile cervantine. Operele lui Cervantes urmăreau un scop moralizator, 

includeau personaje alegorice şi se subordonau unităţii aristotelice de acţiune, 

timp şi spaţiu, pe când operele lui Lope rupeau această unitate şi din punct de 

vedere moral erau mai lipsite de pudoare, iar versificaţia era mai variată şi 

mai reuşită. 

Cervantes n-a putut trece niciodată peste acest eşec şi şi-a arătat dezgustul 

faţă de teatrul lui Lope de Vega în prima parte a lui „Don Quijote”, unde se 

poate observa o influenţă din teatru din cauza abundenţei de dialoguri şi de 

situaţii de tip intermediu. Şi, într-adevăr, intermediul este specia dramatică 

unde geniul lui Cervantes străluceşte în toată splendoarea sa, putându-se 

afirma că Cervantes este unul dintre marii autori ai acestei specii, alături de 

Luis Quinones de Benavente. Intermediile sale se caracterizează prin 

158

profunditatea psihologică a personajelor, un umor inimitabil şi o tematică 

unitară şi de o mai mare transcendenţă. 

Că există o legătură între lumea teatrului şi naraţiunile lui Cervantes o 

demonstrează, de exemplu, faptul că tema din intermediul „El viejo celoso” 

(„Bătrânul gelos”) se regăseşte în nuvela exemplară „El celoso extremeño” 

(„Gelosul din Extremadura”). În alte ocazii apar personaje de tip „Sancho 

Panza”, precum în intermediul „Elección de los alcaldes de Daganzo”, în 

care protagonistul este un degustător de vinuri la fel de bun ca Sancho din 

Don Quijote. Tema barocă a aparenţei şi realităţii se regăseşte în „El retablo 

de las maravillas” („Catapeteasma minunilor”), unde adaptează povestirea 

medievală a lui don Juan Manuel, regele dezbrăcat, pentru a realiza o critică 

socială. „El juez de los divorcios” are o tentă autobiografică şi are drept 

concluzie «más vale el peor concierto / que no el divorcio mejor» (e de 

preferat cel mai slab concert divorţului celui mai bun). 

În ceea ce priveşte operele sale principale, teatrul lui Cervantes a fost prea 

puţin apreciat şi reprezentat, cu excepţia operei care reprezintă cea mai buna 

adaptare a tragediilor clasice : „El cerco de Numancia”(„Asediul de la 

Numancia”), unde se pune în scenă tema patriotică a sacrificiului colectiv, în 

faţa asediului generalului Scipio Africanul. Foamea devine reprezentanta 

suferinţei existenţiale, intervenind de asemenea fiinţe alegorice, care 

profetizează viitorul glorios al Spaniei. Providenţa are acelaşi rol ca acela 

jucat în fuga lui Eneas din Troia incendiată. De inspiraţie patriotică sunt şi 

unele comedii, cum ar fi „La conquista de Jerusalén” („Cucerirea 

Ierusalimului”), descoperită recent. 

(Va urma) 

159

RAGIP SYLAJ 

Ragip SYLAJ (Sllapuzhan, 1959) me shkrime merret që nga bankat e 

gjimnazit, kurse në periodikun letrar u paraqit në fund të viteve shtatëdhjetë. 

Ka punuar si mësimdhënës, publicist në gazetën e studentëve "Bota e re", në 

të përditshmen "Bota sot", ndërsa tani është përgjegjës i rubrikës së kulturës 

në gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. Përveç shkrimeve nga fusha e e 

publicistikës, Ragip Sylaj shkruan edhe poezi, prozë, ese dhe kritikë letrare. 

Ka botuar këto vepra letrare: 

1. Hije e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986, 

2. Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja", 1989, 

3. Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992, 

4. Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala", 1993, 

5. Përhitja (tregime), "Plejada", 1996, 

6. Mëngjes qumështor me akull (poezi), "Rozafa", 2000, 

7. Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001. 

8. S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004, 

9. Eliksir (poezi), “Rozafa”, 2007, 

10. Estetika e misterit, 2008, 

11. Hija e shtëpisë, “Rozafa”, 2008. 

Për librin e poezive "Hije e gjallë" është vlerësuar me çmimin "Hivzi 

Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa në 

vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe letërsi 

"Fjala" për poezinë më të mirë (“Kurth për liridashësin”), të botuar midis dy 

mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po ashtu është fitues i shumë çmimeve në 

konkurse të ndryshme letrare. 

Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes “I kujt je, 

atdhe” (Sprovë për një antologji, 2, Prishtinë, 2003), të Ardian-Christian 

Kyçykut “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë shqipe, 

antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune, Bukuresht, 2003), etj. 

Teatri i qytetit të Prizrenit dha shfaqjen “Plis i pashkelur” (2007)., të ndërtuar 

me poezi të këtij autori. 

160

Personat: 

MAESTROJA 

MISIONARI 

SHPRESA 

DASHURIA 

Hija e BARDHYLIT 

REGJISORI 

Vetëkryqëzimi 

(Dramë në pesë pamje) 

Ngjarja ndodh në një vend të Kosovës së pasluftës. 

“Mos e kërkoni vdekjen me gabime të jetës suaj 

Dhe mos e rrënoni veten me vepra të duarve tuaja, 

Sepse Hyji nuk e krijoi vdekjen 

Dhe nuk i gëzohet vdekjes së të gjallëve” 

Bibla (Nga "Libri i Urtisë") 

Tekstet NË VEND TË PROLOGUT dhe ai në fund, NË VEND TË 

EPILOGUT, janë tekste shpjeguese sa për regjisorin po aq për lexuesin e 

kësaj vepre dramatike. Njësitë në kursiv (që janë vendosur brenda këtyre 

teksteve) mund të deklamohen (në vend të një narratori) nga Regjisori që 

njëherësh është personazh i kësaj drame. 

Për rolin e Hijes së Bardhylit, përkatësisht për dukjen e tij në skenë le të 

vendosë regjisori i shfaqjes në marrëveshje me inspicientin (organizatorin) 

dhe ekipin përbërës të saj. Në kontekst të kësaj me disa ide të tij mund të 

kontribuojë edhe autori i tekstit. 

Çdo ngjashmëri me personat e kësaj drame është e rastësishme. 

NË VEND TË PROLOGUT 

(Në mesin e korrikut të asaj vere të pas pavarësisë, Bardhyli përpëlitej 

ndërmjet dy përbindëshave: mërzisë e pikëllimit. I kishte munguar diçka që ta 

bënte të fortë, i kishte munguar diçka që ta bënte të lumtur, i kishte munguar 

diçka që ta bënte të buzëqeshur. Për këtë gjendje, sa i kishte ardhur keq prej 

vetes, po aq i kishte ardhur keq prej të tjerëve. Kishte mëtuar për ta ndriçuar 

161

terrin e këtyre mëdyshjeve. Një pasion nepsqar për ta njohur veten sa më 

mirë i ishte shtuar nga viti në vit.) 

- Njëherë e një kohë i kishte pëlqyer të rrinte vetëm. Askush nuk e kishte parë 

me sy të mirë këtë veçim të tij. Kjo mbyllje e tij brenda vetes përbënte një 

enigmë, por edhe mospërfillje për të tjerët. Askush nuk e dinte në ishte frikë, 

apo një krisje tjetër që e katandiste në një gjendje të tillë. Por Bardhyli e 

kishte nevojë të brendshme qëndrimin në vetmi. Ndoshta vetëm ajo gjendje i 

mundësonte ta shihte veten më mirë. 

Megjithatë, hija e zymtësisë që ia vishte fytyrën nuk mund të mos vërehej se 

përbrenda ndrydhte një shpirt të lënduar. Ishte e vështirë të dihej në ishte i 

vetëlënduar apo i lënduar nga të tjerët, qoftë me dashje, a pa dashje. Në 

gjendjen në të cilën ishte katandisur, të tjerëve iu vinte keq, thua se në 

shpirtin e tij nuk kishte trokitur rrezja e dashurisë. Por kishte të tjerë që 

mëdysheshin se pikërisht dashuria ishte shkaktarja e molisjes së tij. Dashuria 

mund të ishte shkaktare e mërzisë dhe e mbylljes përbrenda. 

(I kishte ardhur keq sa herë kishte takuar njerëz që iu mungonte besimi në 

jetë. Shpeshherë e kishte pyetur veten: çka iu mungon këtyre qenieve që të 

lidhen më fort për jetën? Këto krijesa linden, apo të tilla bëhen më vonë? Çka 

e shëron frikën?... A mjafton drita e Hyjit për ta përmbushur zbrazëtinë e 

ekzistencës, apo duhen bërë kërkime të reja edhe përtej jetës? 

Para se ta nxirrte përpara Librin e Jetës, iu kujtuan fajnitë dhe fajtorët. Iu 

kujtuan mëkatet dhe mëkatarët. Iu kujtua fillimi i pa fillim dhe fundi i 

pafundmë. Iu kujtua që, siç thoshte Libri, dikush dikur e kishte ngrënë frytin 

e ndaluar. Iu kujtuan ndëshkimet, iu kujtuan dhembja dhe flijimi. Iu kujtua 

udha për në tempull dhe kthimi me shpirt të lehtësuar prej tij. Iu kujtua 

nevoja për të kënduar, nevoja për të heshtur dhe etja për të ditur... për të 

jetuar. 

Iu kujtua domosdoja për rinjohje me veten. I duhej të njihej me errësirën dhe 

dritën, me dhembjen dhe gëzimin, i duhej ta shkarkonte barrën e së kaluarës 

nga shpirti. I duhej të kthehej në pyllin e mëkateve të veta. A filtrohet e 

kaluara? – meditonte shpeshherë me vete. A kishte rregullator që do ta lironte 

nga ankthi, nga të gjitha përvojat e hidhura të së kaluarës?) 

- Kush e kishte lënduar shpirtin e tij të brishtë? Pse i kishte munguar balsami 

për shërimin e tij? Vallë nuk kishte ditur apo nuk kishte dashur ta krijonte e 

ta riprodhonte, apo ishte vënë në sprovë nga i Gjithëdijshmi? I ishte dashur 

që lojën e jetës ta luante disa herë me hidhërim? 

I ishte mbushur mendja se nuk dinte të jetonte. Nuk kishte ditur, nuk kishte 

mundur, apo nuk kishte dashur? 

162

(Zbriti në të kaluarën e jetës së vet... E takoi portretin e dhembshurisë të 

mbuluar me shumë terr e ma fare pak dritë. Në fillim iu afrua si fëmijës së 

pafajshëm, pastaj si njeriut të humbur, më pas – si një kufome që i duhej bërë 

autopsia. Ana tjetër e vetes iu bë se i ankohej për mundimet, për pafajësinë, 

për dhembjet, për mungesat... Kishte vuajtur për pak dritë, për pak mëshirë, 

për pak respekt e për shkak të zbrazëtisë.) 

- Kam jetuar në një kohë të rëndë”, tha. “Janë lodhur duke më akuzuar. 

Gjithmonë më kanë kërcënuar. Sikur t’ua kisha zënë krejt hisen e diellit. E 

kanë pasur fytyrën e vdekjes, fytyrën e urrejtjes. Kanë ardhur me thika, me 

armë të shkurtra e të gjata dhe më kanë terrorizuar vazhdimisht. Kanë 

dashur ta zgjojnë egërsinë në mua. Pastaj e kanë zgjuar djallin. Kanë ardhur 

për ta zgjuar të keqen në mua, kur kam mundur ta kultivoj frytin e mirësisë”. 

(Ndoshta këtu mund të kërkohej dobësimi i asaj fijeje që e kishte lidhur me 

jetën. Mbase i duheshin bërë edhe seanca të tjera për të dëshmuar, çka kishte 

ndikuar që t’ia kthente shpinën diellit të jetës.) 

I. (ORA E FATIT) 

REGJISORI, MISIONARI, MAESTROJA, Hija e BARDHYLIT 

Skena mund të përshtatet sipas pikëpamjes a konceptit regjisorial, edhe pse 

në bazë të konceptit autorial mund të hetohet njëfarë zbrazëtie e zymtësie. 

Mund të jetë një mjedis restoranti (me emërtimin “Eldorado”), në muret e të 

cilit mund të vërehen dy-tri piktura ekspresioniste, ose surrealiste. Këtë 

zbrazëti e përmbush një melodi e muzikës klasike, e cila imponon një 

atmosferë të një shtjelle meditative. Në skenë së pari shfaqen Maestroja dhe 

Misionari. Shikohen si me habi e me dyshim. Sikur duan të hyjnë në botën e 

njëri-tjetrit, por sikur i pengon njëfarë ftohtësie e indiference. Vihen në 

mëdyshje të dinë nëse kjo ftohtësi është shenjë qytetarie, apo vanitet i një jete 

të zbrazët. Mendohen të gërmojnë në zemrat e njëri-tjetrit nëse brenda tyre 

mund të jetë fshehur njeriu. Përralla e rrëfimit të tyre mund të fillojë si 

antipërrallë. Kjo gjendje, që duket të jetë me nuanca depresive, sikur e 

imponon atmosferën e një situate absurde – absurdit të vonë shqiptar. Në 

gjysmerrësirë, në trajtë hijesh, lëvizin edhe figura të tjera, që mund të marrin 

trajta varësisht nga koncepti regjisorial, mbi bazë të të cilit ndërtohet 

antidrama e autorit. Këtë shtimung gulçues sikur mëton ta çlirojë ndezja e 

dritave, përkatësisht e reflektorëve. Në ujëvarën e kësaj drite, njëri bëhet 

sikur lan fytyrën me të dyja duart, ndërsa tjetri sikur rregullon flokët. Këto 

gjeste sikur duan të sinjalizojnë gatishmërinë për bisedë, por nga një kënd i 

skenës shfaqet Hija e Bardhylit. 

163


Pata mbetur as me mish, as me lëkurë... Mërzitjes nuk kisha ku t’ia bëja 

vendin. Lënda e saj fluide, një lëndë plasëse, më endej gjithkah nëpër trup. 

Endej nëpër trup e më kafshonte në shpirt. Merrte trajtën e djallit e 

m’përvidhej ngado në përfytyrim. Grafullonte brenda meje, herë si helm 

urrejtjeje e herë si neveri. Nuk më mbante lëkura brenda. Edhe shtëpia nuk 

më mbante brenda. 

Kush e kishte trazuar detin e paqes brenda meje? 

Nuk e di pse bija në një gjendje kaq të rëndë depresive. Më vinte inat prej 

vetes dhe më vinte turp prej të tjerëve. Bëhesha i padurueshëm e mbase i 

mërzitshëm. Nuk kisha ku të fshihesha as prej vetes, as prej të tjerëve, sepse 

nuk doja të më shihnin në gjendje të përvuajtur. Ditë të tëra kishte bërë një e 

ftohtë e palakmueshme. Sot ishte një ditë e bukur përjashta, por diçka 

skëterrike po gëlonte brenda meje. Më bëhej se askush nuk më kuptonte. 

Fatkeqësisht isha i vetëdijshëm se gati askënd nuk po e kuptoja. Çfarë ishte 

kjo nevojë për mirëkuptim nga njerëzit? Ndoshta ishte nevoja për ekuilibër, 

për paqe. Ku gjendet ky balsam i shpirtit? 

Shtëpia, ah, shtëpia! Kjo fjalë po e trondiste qenien time. Këtu mund të 

fillonte përralla për dhembjet e mia. Nuk e di ku fillon përralla për dhembjet 

e të tjerëve. Një hije e keqe, si perde e ngrysur, e kishte mbuluar fytyrën time. 

Ndërsa mua vuajtja po më bluante përbrenda. E dija se ishte ligësi, por nuk 

kisha si të dilja prej saj. Jam qenie e brishtë, jam qenie e ndjeshme, qenie e 

shqetësuar. Jam strukur brenda vetes dhe po i përgjoj dhembjet, po e dëgjoj 

tik-takun e rrahjeve të tyre... 

Isha zënë ngushtë brenda vetvetes. Desha ta pyes Providencën pse nuk u 

mësova ta luaj në këtë teatër rolin e vetvetes. Kisha dëshirë të fshihesha diku 

prej vetes dhe prej të gjithë të tjerëve dhe t’ia plasja vajit: të qaja tërë gëzim 

deri ta mësoja gjuhën e gurit, të drurit, të shpirtit e të krijesave të tjera. A thua 

vallë unë s’po e marr vesh gjuhën e të tjerëve, apo të tjerët nuk po e marrin 

vesh gjuhën time? 

REGJISORI 

(Mund të flasë nga publiku) 

Ç’thoni, maestro? 

MAESTROJA 

Po, jemi gati. 

Në skenë Misionari dhe Maestroja. 

MISIONARI 

164

Hë, ç’më deshët? Më thanë se më keni kërkuar dhe më keni pritur gjatë. Në 

një tjetër dramë-antidramë kam qenë vetëm në avujt e një pritjeje. Kisha 

mbetur vetëm figurë letrare, a filozofike. Tash vendosa ta zbërthej figurën e 

vetvetes. Flisni! 

MAESTROJA 

Nuk e di në e çmoni më tepër madhështinë mistike, duke qenë i 

mospranishëm, apo praninë e një krenarie konkrete. Edhe pritja jonë ishte e 

lashtë dhe mitike. Ajo u bë sprovë dhe provë për ne, saqë edhe kur erdhët 

menduam se më mirë do të ishte atje ku s’ju dinim dhe atje ku mund të 

shkelnit vetëm në ëndrrat tona. 

MISIONARI 

Meqë isha bërë njëfarë objekti i njëfarë filozofie, tashmë nuk ka kuptim të 

filozofoj. Por, me siguri ka qenë një ndjenjë e fortë e dikujt që e ka prekur 

qendrën e kozmosit. Ajo ndjenjë e fortë dhe e pastër më vuri në lëvizje mua, 

veçmas atëherë kur e kuptuat çka prisnit. 

MAESTROJA 

Mendonim se me ardhjen tuaj vjen gjithçka. Kishim harruar se trishtimin tonë 

nuk e zhbëjnë të tjerët. Zbrazëtitë tona na dhembin sa herë mbeten gropa të 

pa kuptimësive në qenien tonë shpirtërore. 

MISIONARI 

Megjithatë, unë jam këtu që t’ju ndihmoj juve. 

MAESTROJA 

Ne u rrënuam gjatë luftës. Mbetëm edhe pa kulme mbi krye. Na u tronditën 

themelet. Pas luftës nuk mund ta gjenim vetveten. U bëmë pyll i rralluar. 

Shumë lisa na u prenë. Dikush sikur deshi të na bindë se evolucioni (siç 

dëshironim të shkonim nga një ëndërr në tjetrën) nuk mund të bëhej pa 

revolucion. 

MISIONARI 

Kjo tashmë dihet. Krejt ajo që u mboll u korr. Krejt ajo që do të mbillet do të 

korret. Këtë urti të thjeshtë më duket se e harron shpeshherë shumëkush. 

Është një ligj i jetës. Nganjëherë harrojmë se filozofia e jetës qëndron edhe 

në gjërat e thjeshta. Por për t’i thjeshtësuar gjërat duhet shumë kohë, shumë 

mund e shumë kërkime. 

MAESTROJA 

Ju dhatë një shpjegim tepër lakonik për një përvojë të tërë. Ne disa herë e 

kemi pasur të vështirë ta marrim vesh se ajo që ndodh në jetë është rastësi, 

165

apo e programuar në kompjuterin kozmik... Çështja tash është si ta gjejmë 

veten në harmoninë universale. Kanë mbetur zbrazëtitë në ne, siç ju thashë, 

dhe dhembjet. 

MISIONARI 

Ah çdo gjë e ka ilaçin e vet në këtë botë e në këtë jetë. Tjetër është se ato janë 

të hidhura. Tjetër për tjetër është që njeriu nganjëherë nuk di t’i prodhojë ato 

e aq më keq kur ato i ka përbrenda vetes dhe nuk mund t’i gjejë. 

MAESTROJA 

Por, më thuaj, hirësi: këto dhembje burojnë nga mëkatet tona, apo ngaqë në 

shpirtrat tanë na rëndojnë mëkatet e të tjerëve? 

MISIONARI 

Gjithmonë kanë bashkëjetuar e mira dhe e keqja. Kur rrinë pranë njëra-tjetrës 

ato, sikur i japin diçka njëra-tjetrës. Ndoshta kështu ndodh kur bëhen bashkë 

edhe drita e terri, mbarësia e prapësia. Megjithatë, urtakët thonë se helmi e 

dëmton më së tepërmi enën e vet, ku rri. 

MAESTROJA 

Pse atëherë e keqja na ndjek? Pse na mbush frikë? Pse na e mbush qenien 

fërgëllimë, pse na kredh në humbellën e trishtimit e nuk na lë të qetë? 

MISIONARI 

Njeriu, thonë, është qenie e papërsosur. Andaj, ai ka nevojë për organe të 

reja. Një organ i disa prej tyre është arti poetik. Mbase nuk kanë nevojë që të 

gjithë njerëzit për këtë organ. Prandaj, njeriu edhe kur nuk është i 

vetëdijshëm ka nevojë për dritën hyjnore, ka nevojë të lutet e të bekojë. 

MAESTROJA 

Pse atëherë njeriu bën vetëvrasje?! Një varri të ri të një të riu në vendlindjen 

time ende s’i ka mbirë bari. Një ditë mbase do të harrohet. Ky zakon a kjo 

shprehi nuk ishte e jona. Tashmë kjo këngë e përvajshme dëgjohet thuaja çdo 

ditë. A thua kush po na vret tash pas atij tmerri që e kaluam? E quanin 

Bardhyl dhe ishte i 460-ti që ia mori jetën vetes. Megjithatë, çdokush do 

mund të pyeste: kush e vrau Bardhylin? 

Dëgjohet ezani i hoxhës gjatë faljes së xhenazes. 

MISIONARI 

Është zbrazëtia ekzistenciale që është krijuar mbase mungesën absolute te 

disa njerëz. Lufta disa i forcon edhe më tepër, ndërsa të tjerët me gjasë i 

166

ligështoi edhe më keq. Ndoshta të tillët i vrau shpirtërisht qysh atëherë dhe 

tash iu ka mbetur vetëm t’iu shembet trupi përdhé. 

MAESTROJA 

Si mund të shembet një qenie e tillë e krijuar nga i Gjithëdijshmi? 

MISIONARI: 

Së pari, prishet drejtpeshimi trup-shpirt. Këtë e shkakton mungesa e 

dashurisë. Në zbrazëtinë e dritës hyjnore hyn terri djallëzor. Pastaj vjen 

mërzia e jetës. Pastaj shpirtit i vjen i rëndë trupi për t’iu bërë pastaj një shtëpi 

e papërdorshme. Në një vend kundër kësaj dukurie e kishin vënë edhe këtë 

mbishkrim: “Njeriu është një kryevepër e Zotit dhe vetëvrasja është fyerje”. 

MAESTROJA 

Nga kjo del se humb kuptimi i jetës. Po pse humb ky kuptim? Çka e bën jetën 

të rëndë e të mërzitshme, të padurueshme e të pavlerë, ndonëse, sipas fesë, 

vetëvrasja është e ndaluar? 

MISIONARI 

Është e vështirë të shpjegohet si e ku thyhet qerrja e jetës. Ndoshta është 

kryengritje e atij që ka vendosur të japë dorëheqje nga jeta, ndoshta është 

çmenduri, ndoshta është vetëm papjekuri. Është vështirë të shpjegohet pse 

dikush e humb masën në gjërat që na përcjellin në jetë, është e vështirë të 

shpjegohet çka e ysht mbrapshtinë e një fati të tillë... 

MAESTROJA 

Por, një qenie e tillë, çka e bën kaq të zbrazët? Jetën e tij çka e bën kaq të 

kotë? 

MISIONARI 

Ah, Maestro! Vetëm një Zot e di, pse një qenie e tillë, pse një krijesë e Zotit 

nuk e do më veten, pse e urren jetën. Ndoshta është e vetmja protestë e tij për 

të kallëzuar se ai është i shkelur, se ai nuk ka mundur të realizohet për shkak 

të të tjerëve. Kur nuk na ecën ora e fatit, na bëhet se gjithmonë dikush, për të 

mos thënë gjithkush, na ka faj. 

MAESTROJA 

Megjithatë, është e vështirë të kuptohet vendosmëria e tij për të shkuar në 

litar, për t’ia shkrehur vetes plumbin, apo për ta gëlltitur h... helmin, për t’u 

vetëkryqëzuar. 

MISIONARI 

167

Keni të drejtë. Krijesa e tillë është në konflikt të ashpër me rrethin. Ai 

dëshiron ta ndryshojë botën, e harron që së pari duhet ta ndryshojë vetveten. 

Sikur ngutet për të ecur me ritmin e Zotit. Sikur do të ecë para kohe... por në 

fund lodhet dhe kërkon të pushojë. Mosbesimin që ka në jetë ua lë brengë të 

rëndë të tjerëve. Këtë ndëshkim të rëndë mbase nuk e meritojnë më të 

dashurit e tij. Një mund të thuhet, që e thekson edhe urtia biblike: “Paga e 

mëkatit është vdekja”. 

(Gjatë errësimit të skenës dëgjohen tingujt e kambanave të kishës dhe lutjet e 

përmortshme) 

II. (DUKE PRITUR AGIMIN E FATIT TË RI) 

REGJISORI, MAESTROJA, SHPRESA, Hija e BARDHYLIT 

Skena mund të jetë një studio/dhomë pune. Në mes të saj është vendosur një 

tavolinë e në të, kompjuteri; një tavolinë tjetër, ku bisedohet, dhe një kanape. 

Në tavolinë gjendet një vazo me lule plastike. Në mur mund të vërehen 

piktura që lënë mbresën e një ambienti intelektualësh, përkatësisht të një 

dhome të punës krijuese. Në sfond vërehet rafti i librave. Dëgjohet një 

soprano, në fillim me zë të lartë e më vonë me zë më të ulët. Maestroja duket i 

përgjumur dhe i shqetësuar. Një gjendje ankthi sikur e plotëson shtimungun e 

një disponimi kur përsiatet për çështje ekzistenciale. 


Imzot, kush ma veshi këmishën e dhembjes atë ditë që linda? Një këmishë e 

tillë më binte e ngushtë, ose trupi më binte i madh. A ka njeri që nuk 

rehatohet në trup të vetin? 

Nuk më duan, Imzot, ose unë s’po e shoh dashurinë e tyre. Mbase përbuzja e 

tyre është një trajtë tjetër e dashurisë që ma dhurojnë. Pikëllimi i kujt ka 

gjelbëruar sot në fusha e në male dhe e ka pranveruar stinën e fatit tonë? Kjo 

këngë a poemë lirike ka shpërthyer nga nëntoka, nga lëngu i jetës brenda 

drurit të gjallë të dashurisë. Kam dashur të këlthas e ta nxjerr dhembjen 

jashtë. Kam dashur të këndoj e të lirohem nga pikëllimi. Kam dashur të 

pikturoj e të lirohem nga depresioni. Kam dashur të rrëfej e të lirohem nga 

shqetësimi që e trand qenien time të brishtë. 

Mbase kisha lakmuar yllin e tjetërkujt. Mbase e kisha tradhtuar yllin tim. 

Andaj ai kishte lotuar. Kishte lotuar ai duke më parë mua, apo i prekur nga 

unë. Mbase kisha lotuar unë i prekur nga përgjërimi për yllin tim. 

Atë ditë që linda, kush ma veshi këmishën e dhembjes, Imzot? 

168

REGJISORI 

(Regjisori, nga vendi ku është i ulur në publik, ngrihet në këmbë) 

Maestro, a jemi gati? A mund të rifillojmë? 

MAESTROJA 

Po, por Shpresa nuk po duket. Le të hyjnë siç jemi marrë vesh në prova! 

Hyn Shpresa, një grua e hajthme. 

REGJISORI 

Në fund ishte një konstatim a gjykim: “Paga e mëkatit është vdekja” Ç’është 

kjo, Maestro? 

MAESTROJA 

Nuk është nevoja të jesh domosdo ndonjë katolik, ose ortodoks i mirë, që ta 

kuptosh këtë sentencë. Kështu ka thënë ai që ka thënë, dhe urtisë nuk ka pse 

të mos i besohet. Ja ku është edhe Shpresa. Edhe ajo mund të shpjegojë 

ç’janë këto dorëheqje nga jeta, qoftë të të rinjve, qoftë të pleqve, të të 

varfërve, madje edhe të atyre që s’iu mungon asgjë. 

SHPRESA 

Çdo gjë e ka fillimin dhe fundin e vet. 

MAESTROJA 

Jo, fillim e fund nuk ka. 

SHPRESA 

Edhe njeriu e mbyll ciklin e vet të kësobotshëm në mënyrën si ka punuar për 

të, ose pse nuk ka kushte më të mira për lumturi më të madhe në këtë jetë. 

MAESTROJA 

(I flet Shpresës duke bërë me duar nga publiku) 

Atëherë, a mund t’iu tregosh këtyre njerëzve: pse Bardhyli e vari veten? 

SHPRESA 

Ku ta di, unë? Nuk kam mundur t’i mbaj në gji që të gjithë. Një gjë e di nga 

librat se ai që mund të rrijë vetëm, ai mund të rrijë edhe me të tjerët. Por, me 

sa shohim, këtë pasuri nuk e kanë që të gjithë. Andaj, siç po vërehet e siç po 

ndodh gjithnjë e më shpesh: disa nuk mund të rrinë as me veten e as me të 

tjerët. 

MAESTROJA 

169

Mëkat. Më duket se nga një pjesë të fajit e kemi të gjithë nga pak. Atë ditë që 

varrosej djaloshi, më të dashurit e tij ishin rrënuar pothuajse shpirtërisht e 

fizikisht. Derisa grumbulloheshin njerëzit që ta përcillnin trupin e Bardhylit 

në banesën e fundit, doktori më tha: e sheh, mjeshtër, jeta nuk i takon vetëm 

një njeriu, por edhe të tjerëve. 

SHPRESA 

Më duket e drejtë. Përimtime të tilla s’kemi bërë më herët. 

MAESTROJA 

Por, ne sikur e braktisëm djaloshin. Ne sikur po ikim nga vetja, po 

tjetërsohemi. Më duket se e braktisëm edhe Bardhylin. Ai, madje thonë, se u 

shkëput nga dora jote... 

SHPRESA 

Nuk munda ta ndalja. Ndoshta nuk më besoi aq sa duhet. Është e vërtetë se 

nuk e merrja me mend që do të na bënte gjëmën. Ai kishte prindër, vëllezër e 

motra, kishte shokë... 

MAESTROJA 

A di gjë, a kishte kriza djaloshi? 

SHPRESA 

Në vendin dhe në kohën tonë vetëm kriza nuk ka krizë. Atij diçka sikur i 

ishte neveritur në jetë. I ishte errur perspektiva dhe nuk shihte të ardhme. 

MAESTROJA 

Do të thuash se u lodh nga jeta!? 

SHPRESA 

Ai vërtet u mërzit nga jeta. Sikur deshi t’ia tërheqë vërejtjen dikujt, sikur 

deshi të protestojë ndaj këtij rendi të shthurur. Sikur deshi të thoshte: 

kënaquni ju, se unë po shkoj. Po shkoj, që të mos ju pengoj, të mos ua prish 

lumturinë. Po shkoj të mos u bëhem pengesë. 

MAESTROJA 

E tmerrshme, tepër e dhimbshme... Mbase dikush, si Bardhyli, nuk e di se 

jeta është një dhuratë hyjnore, e cila nuk duhet të përbuzet, aq më keq – të 

mbytet. Mbase duhet ditur se njeriu ka bërë çmos që ta përballojë vuajtjen, 

edhe atë më të tmerrshmen. Është i pafundmë shembulli i tyre: kujto burgjet e 

rënda të pushtuesve, kujto krematoriumet, torturat çnjerëzore dhe dëshirën e 

pamposhtur të njeriut për të jetuar. Është e pamundur të shpjegohet ku 

170

gjendej ajo fuqi për ta dashur jetën dhe për ta përballuar vuajtjen – edhe më të 

papërballueshmen, edhe më vrastaren. 

SHPRESA 

Po, Maestro, njëri që kishte bërë burgje të rënda në komunizëm tregonte në 

një emision televiziv për Kalvarin e jetës së vet dhe të të tjerëve. Ai përmendi 

një formulë – mbase program të mbijetesës: SKSHKSH. Pastaj e zbërtheu 

akronimin që dukej i çuditshëm dhe mistik: Sa kam Shpirt Kam Shpresë. Por 

ai ishte një intelektual dhe, mbi të gjitha, ishte një shkrimtar. Ndoshta s’e 

kishte lëshuar veten të binte në humbellën e fërgëllisë, as në humbellën e 

errësirës së mendjes. 

MAESTROJA 

E vërtetë e kuptueshme. Qeniet e tilla, në vend të veterrësimit, punojnë për të 

arritur përndritjen. Në këtë jetë të amshueshme dhe të përkohshme njëherazi 

ka dhembje, por edhe gëzime. Ne sikur e harrojmë dashurinë që ka krijuar 

botët dhe jetën. Ne sikur harrojmë që përpjetëza e ka edhe tatëpjetën, ne 

harrojmë se as jeta e as viti nuk janë me një stinë. Ju mbase e dini pse 

Nastradini qante kur ngrohte dielli e pse këndonte kur prishej moti. 

SHPRESA 

E drejtë, Maestro! Ndoshta është dashur të dimë se si t’i japim kuptim çdo 

rrahjeje të damarëve e çdo çasti që e jetojmë. Por mjeshtëria më e madhe, 

Maestro, do të ishte t’i jepet kuptim atij çasti që s’ka kuptim. Kështu thonë 

disa prej dijeve të vjetra e të reja. Kështu përafërsisht më duket se kam lexuar 

edhe në disa nga esetë tuaja, në të cilat thoshit, duke u thirrur te psikologu 

austriak Viktor Frankli se kuptimi i jetës qëndron në mbikuptim. 

MAESTROJA 

Megjithatë këto vetëvrasje janë një vërejtje se një zhgënjim i rëndë po i 

kaplon njerëzit tanë. Disave ky vend po iu bëhet i pashpresë. Një numër i 

madh i tyre jetojnë në skamje e mjerim të thellë. Disa janë fundosur në 

trishtim dhe në shkretëtirën e fatit të tyre, ku nuk çel asnjë lule. 

SHPRESA 

Kësaj ndoshta mund t’i shtohet edhe absurdi i pamundësisë për ta 

harmonizuar dëshirën dhe mundësinë, pamundësinë për t’i realizuar ato 

ëndrra të bukura që çelin si lule magjike në shpirtin njerëzor. 

MAESTROJA 

Ndoshta këtyre njerëzve dikush po ua vret edhe ëndrrat. 

SHPRESA 

171

Vrasësit e ëndrrave në këtë mjedis janë shfaqur që herët. Frika për jetën na e 

ka ngrënë shpirtin. Por unë për vete i kam besuar asaj thënies se sado të jetë 

nata e gjatë, ajo patjetër në një çast do të agojë. 

MAESTROJA 

Ne ëndrrat tona i varfëruam që kur na e dëbuan Zotin. Nuk e dinim se ne 

kemi nevojë për Të, nuk e di sa kishte Ai nevojë për krijesën e Vet... Prandaj, 

edhe pas një zbrazëtie të gjatë, para se të vetëtijë ky mallkim mbi ne, e 

vijuam ritualin e pritjes. 

SHPRESA 

Ta presim, pra, agimin e fatit të ri. 

(Errësohet skena) 

III. (BRIGJET E ANKTHIT) 

REGJISORI, MAESTROJA, MISIONARI, DASHURIA, Hija e 

BARDHYLIT 

Zyra e Misionarit. Në zyrë janë kolltukët, kompjuteri, por mund të fitohet 

përshtypja e atmosferës së ftohtë të mjedisit. Në zyrë vërehet Misionari. 

Përballë tij është Dashuria. Misionari duket i lodhur e i rraskapitur; përballë 

tij – Dashuria duket e zbehtë. Shqetësimi krijues ka zbritur në të gjitha këndet 

e skenës. Një muzikë e lehtë dëgjohet me zë të ulët. Pikturat që i stolisin 

muret janë moderne. Ato pasqyrojnë disponimin e një atmosfere të ngrysur. 

Misionari ka vënë këmbët mbi tavolinë. Dashuria qëndron në një pozitë e 

përgatitur sikur të presë ndonjë përgjigje nga Misionari. Nga ai ajo pret 

përgjigje për çështje jetike, nga ai pret zgjidhje të problemit, të problemit të 

saj, që është i të tjerëve. 


Kur zgjohem, shpërgjumem dhe ruhem të mos rrëzohem në të kaluarën. E 

kaluara më tërheq për këmbësh, kurse e ardhmja – për koke. Në këtë zgjatim 

më dhemb shpirti. Dikur kam banuar në ëndrra, në ëndrra të lulëzuara. Por, 

dikush ma ka prishur gjumin. Dikush, në një çast tepër të fshehtë, u gjet të ma 

veshë këmishën e dhembjes, në vend të këmishës së pendesës. Rrobat e 

pafajësisë atëherë nuk preheshin e as nuk qepeshin për ne, e me gjasë, as për 

mua. 

REGJISORI 

(I ulur në të njëjtin vend në publik, ngrihet në këmbë) 

Maestro, a mund të shkojmë më tej? 

172

MAESTROJA 

(Nga prapaskena) 

Skena është për Misionarin dhe për personazhin e ri që do të dalë në shfaqje. 

MISIONARI 

(Dashurisë) 

Ku je, më e mira e të mirave? 

DASHURIA 

Unë edhe kur jam nuk e di se si më duket se nuk jam. Nuk di si t’ua them, 

hirësi, nuk jam për vete apo për të tjerët. 

MISIONARI 

E di, e di. Të gjithë ankoheni te unë. Madje, edhe para se të ankoheni, sikur 

do të më jepni shenjë se çdo gjë duhet ta ndreq unë. 

DASHURIA 

Nga një Misionar gjithsesi se do të pritej një gjë e tillë. 

MISIONARI 

Mirëpo disave, m’është mbushur mendja, se do të duhej t’ua rregulloja edhe 

jetën në shtrat. E atë nuk e bëj dot. Jo vetëm se nuk e bëj, por madje edhe 

sikur ta kisha në dorë nuk do të kishte kuptim ta bëja. 

DASHURIA 

Por po m’duket se po harroni hirësi se investimi në lumturinë e të tjerëve 

është investim në lumturinë e vetes. 

MISIONARI 

Keni të drejtë kur filozofoni kështu. Por një gjë është duhet ta dijë edhe ai që 

nuk e di: shpresat duhen varur vetëm te vetja. Më duket se është thënie e një 

shkrimtari gjerman. 

DASHURIA 

Si mund ta thoni një gjë të tillë për një vend që doli i rrënuar nga lufta, për 

një vend me plagë të hapura, me qenie të dashura që ende nuk dihet ku iu 

kanë mbetur eshtrat. 

MISIONARI 

Desha ta them vërtetësinë e hidhur, a vërtetësinë e vërtetë. Fëmijët presin 

gjithmonë nga të tjerët: edhe mbrojtje, edhe mbështetje... Të rriturit, të 

pjekurit do të duhej të zbatonin një tjetër filozofi të jetës. 

173

DASHURIA 

Do-me-thënë: lehtësinë e papërballueshme të qenies? 

MISIONARI 

Ata që e njohin urtinë dhe që e kuptojnë këtë thënie të Kunderës, besoj se do 

t’ia dilnin mbanë shumë lehtë. 

DASHURIA 

A ju kujtohet Godoja i Beketit, hirësi? 

MISIONARI 

E kuptoj ku po doni ta hidhni gurin. Ju ishit të mbushur me pritje. Dhe ai 

erdhi. Nuk e dimë në erdhi siç e prisnit, në iu doli ashtu siç e ëndërronit, por 

ai arriti. Ndoshta do të ishte mirë të mos harronit as ju e as ne se tash jemi 

vetëm pas pritjes. 

DASHURIA 

Po, këtu më duket se ndodhi konfuzioni. Nga gjendja ëndërrimtare e pritjes 

dolëm në një gjendje të ankthshme të pas-pritjes. Doli se ishim të pamësuar 

me lirinë. Një zbrazëti e re çuditërisht hyri brenda nesh. 

MISIONARI 

E qartë, e qartë. Në atë zbrazëti hyri dhembja, hyri pasiguria. Kishit harruar 

se kishit kërkuar një sistem të ri shoqëror e politik, të cilin me gjasë nuk e 

kishit pas njohur. Këtu mund të supozohet se lindi konflikti i brendshëm që u 

reflektua edhe së jashtmi. 

DASHURIA 

Prandaj unë nuk mund të jem aty ku duhet të jem. Prandaj unë jam këtu e jo 

aty ku më kërkojnë. 

MISIONARI 

Pajtohem plotësisht me konstatimin tuaj, zonjë e nderuar, se çdo njeri ka një 

mision në këtë jetë dhe besomëni se më pëlqen insistimi juaj për ta 

përmbushur atë. 

DASHURIA 

Dëgjova që prapa kuintave para se të hyja në këtë dramë – antidramë se 

dikush pret agimin e fatit të ri. Kjo ma kujtoi faktin se ne kemi pritur me 

shekuj: edhe kur shekulli ka qenë brenda një çasti, edhe kur çasti ishte i gjatë 

sa shekulli. 

174

MISIONARI 

Të urtët gjithmonë e presin diellin e fatit të tyre dhe ai prore lind përtej 

brigjeve të pritjes. 

DASHURIA 

Mbase edhe përtej brigjeve të ankthit. 

MISIONARI 

Çka do të thotë kjo sipas jush: t’i mbash shpresat te vetja? 

DASHURIA 

Ai, ose ajo që nuk i beson vetes, nuk i beson as tjetrit. 

MISIONARI 

Mua, ta them sinqerisht, më ka lënduar deri diku e vërteta se ju shqiptarët 

pothuajse të gjitha shpresat i kishit pas varur te ne. Po kaq më ka ardhur keq 

kur kam kuptuar se në mënyrë mbase të pavetëdijshme i nënçmonit 

mundësitë tuaja reale. 

DASHURIA 

Po të ishit në vendin tonë, me siguri do të na kuptonit më mirë. 

MISIONARI 

Po, por në disa raste më ishte mbushur mendja se shihesha dhe pritesha si një 

Mesi. Më dukej se humbej masa dhe sensi. Mbase mund të gabohem e ta 

lëndoj dikë, por ai adhurim më bëhej neveritës. 

DASHURIA 

Juve ndoshta s’ju ka rënë ta dëgjoni fjalën e urtë: edhe guri për gurin ka 

nevojë. E kundërta e kësaj është braktisja. Vetmia e sëmurë, çka është tjetër? 

– pos ikje nga dashuria, nga dashuria njerëzore, ajo që na mban në jetë dhe që 

e bën njeriun njeri. 

MISIONARI 

Ju me siguri që duhet ta merrni me mend se unë nuk jam rastësisht këtu. 

Njeriu duhet të jetë njerëzor së pari për veten. Ma merr mendja se një njeri 

bëhet njeri për tjetrin aq sa mbetet borxh prej tjetrit. Të tjerët sillen ndaj nesh 

ashtu siç mendojmë ne për ta. 

DASHURIA 

Diçka megjithatë po i errëson shpresat. 

MISIONARI 

175

Nuk është hequr e tërë errësira nga ky vend. Sa herë nuk ka ndriçim, errësira 

mbetet e pranishme. 

DASHURIA 

Diçka po i rrënon disa shpirtra. Ata që po ia marrin jetën vetes sikur kanë 

vënë alarmin. Pse po iu lëviz trualli ndër këmbë këtyre njerëzve, a mund ta 

shpjegoni hirësi? Ç’është ky vetëkryqëzim i paparë ndonjëherë ndër ne? 

Dëgjohen ezani i hoxhës dhe kambanat e kishës në të njëjtën kohë. 

MISIONARI 

Ky veterrësim dhe vetëdënim është brengosës, sepse nuk thuhet kot se një 

njeri është i tërë njerëzimi. Megjithatë le të lutemi që t’i falë Krijuesi. 

Prandaj, nëse njëqind herë do të rrëzohemi, edhe njëqind e një herë do të 

duhej të ngriheshim. Besoj dhe madje ngulmoj se detyrë e qeverisë suaj 

mbetet asgjësimi i bombës së dëshpërimit, që dikush ua pat kurdisur. 


IV. (IKJA NGA VETJA) 

REGJISORI, MAESTROJA, Hija e BARDHYLIT 

Skena e pamjes së parë. I njëjti dekor, përveçse është dendësuar zbrazëtia. 

Me mëtimin për ta zhdrivilluar perin e lëmshit të shfaqjes, Regjisori e 

Maestroja sikur mbesin padashur të ngujuar në shfaqje për të shpjeguar 

ç’ndodhi dhe deri ku shkuan zhvillimet e shfaqjes. Më i habitur në këtë rast 

është Regjisori, të cilit sikur i ka ikur situata nga kontrolli. Në këta dialogë, 

megjithatë, sikur rivendoset “rendi” pasi inkuadrohen në shtjellimin e temës 

së dramës-antidramës. Kjo bëhet veçmas me shkrirjen e bisedës së tyre në 

çështjet thelbësore të shfaqjes. Një muzikë e lehtë sikur i mbush disa nga 

zbrazëtitë evidente. 


Jam ngushtuar së tepërmi. Ngushtë më bie lëkura, ngushtë më bie bota, 

ngushtë më bie kozmosi, ngushtë më bie liria... Ka kohë që s’kam qeshur, ka 

kohë që s’kam kënduar, ka kohë që botën e shoh të pikturuar në ngjyrat e 

zymtisë. Ka kohë që dhembjet e shpirtit më zgjojnë nga gjumi, nga ai gjumë 

me ëndrra të këqija. Frika për jetën, për të ardhmen më është bërë 

veshmbathje! Kam harruar të jetoj. Jeta po ndodh pa mua. Pema e jetës po i 

çel sall lulet e pikëllimit. Pema e jetës po i lidh e po i pjek sall frutat e 

hidhura të dëshpërimit. 

176

REGJISORI 

(Nga i njëjti vend, nga publiku) 

Maestro, shkojmë! 

MAESTROJA 

Në fakt shkuan ata, se ne nuk kemi ku të shkojmë. 

REGJISORI 

(I afrohet skenës) 

Kush paska shkuar kështu? 

MAESTROJA 

Shkoi ai që s’e prisnim, shkoi ai që ne e kishim pritur më së shumti. 

REGJISORI 

Kush? 

MAESTROJA 

Misionari, vetë Mesia. Le që shkoi ai, por me vete i mori edhe Shpresën e 

Dashurinë! 

REGJISORI 

(Ngjitet në skenë) 

E pabesueshme, si të mos kishin qenë asnjëherë këtu. Asgjë s’na paska 

mbetur. 

MAESTROJA 

Vërtet shkuan si të mos ishin. E pabesueshme. 

REGJISORI 

Mos ishin vetëm në vegimet tona. Ndoshta ishin të pranishëm vetëm në 

ëndrrat tona. 

MAESTROJA 

Sa menduam se na u kthye Shpresa, sa thamë se do të jetojmë me Dashurinë. 

REGJISORI 

Si është e mundur të na shkretohet skena e jetës kaq keq? 

MAESTROJA 

Sa menduam se ia gjetëm ilaçin vetmisë... 

REGJISORI 

177

Çudi e çudirave. Nuk e di a e kishte paraparë autori ikjen e Misionarit dhe të 

atyre dy zonjave në tekstin e kësaj drame-antidramë! 

MAESTROJA 

Misionarët, në përfundim të misionit, zakonisht kthehen në vendet nga kanë 

ardhur. Lidhur me këtë çështje, prandaj, s’ka asgjë për t’u habitur. 

REGJISORI 

Por ai sikur la një porosi, që kishte të bënte me diçka brengosëse. Ishte një 

vërejtje që m’u duk se rëndonte... 

MAESTROJA 

La një porosi të rëndë, ashtu siç është e rëndë e vërteta, ashtu siç është i 

ashpër realiteti ynë, së paku. 

REGJISORI 

Na e kujtoi një bombë të dëshpërimit që dikush e ka kurdisur të shpërthejë 

midis nesh... Obobo!!! 

MAESTROJA 

Sigurisht që me kumtin e tij bëri mirë, sepse, pavarësisht prej autorit, 

autoritetit a fajtorit, të asaj që e tha... ne jemi të prirur që më tepër t’i besojmë 

një të huaji. 

REGJISORI 

(Si në shaka) 

Priti tash protestat... 

MAESTROJA 

Tek ne gjithkush është mjeshtër për t’i asgjësuar këto “bomba”, përveç 

mjeshtërve të vërtetë. Secili, fundja, e kemi për detyrë të bëjmë nga një punë 

të mirë. Ndoshta vetëm kështu mund t’i kthejmë Shpresën e Dashurinë midis 

nesh. 

REGJISORI 

Ah, vetëm tash po e shoh dhe po e ndiej zbrazëtinë... 

MAESTROJA 

Varet për çfarë zbrazëtie e ke fjalën. Zbrazëtia e jashtme edhe përpihet 

diqysh, por ajo e brendshmja, ajo gërryen... 

REGJISORI 

Megjithatë, mua më duhet ta shtjelloj më tej këtë dramë-antidramë. 

178

MAESTROJA 

Në vijim të bisedës që e vumë theksin, e që është përbërës i këtij shtjellimi, 

nuk po e marr vesh saktësisht nëse po na dhemb më tepër e djeshmja, apo e 

nesërmja. 

REGJISORI 

Sa shumë u përpoqëm të dalim nga shkretëtira e fatit tonë dhe çuditërisht nuk 

po ia dalim. Ndoshta pikërisht pse kemi mbetur të shkapërderdhur pak në të 

djeshmen, pak në të nesërmen, dhembjet tona nuk kanë të ndalur. 

MAESTROJA 

Ndoshta edhe do të ndaleshin dhembjet, po t’i hapnim dyert e suksesit. 

Qofsha gabim, por kemi zënë të bëhemi pengesë e njëri-tjetrit. Ndoshta 

vuajtja që na e shkaktonin të tjerët tash na u bë shprehi që e shfrytëzojmë për 

t’ia shkaktuar shoshoqit. 

REGJISORI 

Shiko si e kemi artin në përgjithësi – në krizë, sikur askush nuk ndjen nevojë 

të fisnikërohet në këtë vend. Njerëzit e librave vetëm sa nuk janë shpallur të 

marrë... e ne të tjerët – të krisur. 

MAESTROJA 

(Si për vete) 

Kush na ka faj që na ra hise të jetojmë në një vend ku fyhen vlerat? Ndoshta 

treni ynë u nis i fundit. Por fakti se dëshpërimi na është bërë ushqim i 

përditshëm tregon më së miri të vërtetën tonë të hidhur. 

REGJISORI 

Ku i bazoni këto fakte, mjeshtër? 

MAESTROJA 

Në realitetin tonë banal. Në varfërinë shpirtërore dhe materiale, në shthurjen 

nga baza e deri tek maja e piramidës. Qofsha gabim, por, siç po zhvillohet 

drama jonë, këtë vend një ditë s’do ta dojë askush. Ëndrra e braktisjes së këtij 

vendi po zë rrënjë në ndërgjegjen e shumëkujt. Njerëzit duan të shkojnë atje 

ku mund të shkurorëzohen nga brengat, atje ku është dinjiteti dhe atje ku iu 

çmohen vlerat. 

REGJISORI 

Doni të thoni se ikin nga ajo bomba e kurdisur e dëshpërimit. Sipas kësaj, 

teatri ynë do të braktiset dhe neve do të na mbetet të shkojmë pas tyre, të 

bëjmë teatër shëtitës, teatër mërgimtarësh? 

179

MAESTROJA 

Kemi zënë të ikim nga vetja, zotëri. Teatri u braktis qysh nga dita kur ai 

ndodhi jashtë kësaj ndërtese. Qysh kur na braktisi qetësia, qysh kur na kaploi 

pasiguria, teatri humbi vlerën dhe rëndësinë e vet. 

REGJISORI 

Ndoshta këtu qëndron arsyeja pse në lashtësi kanë besuar edhe në hyjnitë e 

arteve dhe në vetë hyjnitë e teatrit. Ndoshta diçka i ka mbrojtur teatrot e 

lashtësisë, ndoshta diçka do të duhej t’i mbronte, ose t’i ushqente edhe teatrot 

bashkëkohore. 

MAESTROJA 

Mund të keni të drejtë. Është një rregull që e mban në harmoni kozmosin. Ka 

një rregull që e mban botën, shtetin dhe familjen të mos shprishen. Një 

rregullator të brendshëm mbase duhet ta ketë edhe teatri. Ne kemi nevojë 

gjithmonë të edukojmë e të edukohemi, të përsosemi, por edhe ta shohim 

vetveten në një pasqyrë me të mirat dhe të këqijat tona. 

REGJISORI 

Ju me këto fjalë frymëzuese po ma ktheni një vetëbesim që më ishte bjerrë 

prej kohësh. 

MAESTROJA 

Ne, me gjasë, jemi në një fazë të re të jetës sonë. Ndoshta po i përjetojmë 

dhembjet e rilindjes pas atij trishtimi të tërë, por do të duhej ta lusnim Hyjin 

tonë që të mos degjenerohemi në atë masë sa të vijnë të tjerët për të parë 

vetëm komedi të zeza ndër ne. 

REGJISORI 

Domethënë të mos bëhemi përrallë e botës? 

MAESTROJA 

Të mos bëhemi përrallë e botës dhe përrallë e vetvetes. 

REGJISORI 

Sipas jush, vetëm atëherë në mjedisin tonë do të mund të ktheheshin Shpresa 

e Dashuria?... 

MAESTROJA 

Po. Bashkë me Shpresën dhe Dashurinë do të mund të kthehej edhe Gëzimi, 

të cilin nuk e pamë deri tash asnjëherë në skenë. 

180


V. (DASHNORËT E LIRISË) 

REGJISORI, MAESTROJA, SHPRESA, Hija e BARDHYLIT 

Mund të mbetet i njëjti dekor i skenës nga Pamja paraprake. Në qendër të 

këtij ambienti restoranti janë Regjisori dhe Maestroja. Pozita e tyre mund të 

ujdiset në vendet më të përshtatshme për skenën, qoftë në ulëse të larta që 

vendosen afër shangut e me fytyra të kthyera kah publiku, qoftë rreth një 

tryeze. Ata (...) në fillim ndodhen si të hutuar, më pas si të huaj, për të krijuar 

një atmosferë të pazakontë, si ata njerëzit kur ndiejnë nevojë të dalin nga 

anonimiteti në një hapësirë ku askush për ta nuk i jep pesë pará. Megjithatë, 

ata janë pjesë e shtjellës së kësaj drame-antidramë dhe, si të tillë, ndiejnë 

nevojë të dialogojnë për problemin e është bërë tashmë jo vetëm çështje 

sociale, por edhe një fenomen. Sado dikujt mund t’i duket normal, ai 

përbrenda e ka hidhësinë e tmerrin. Mos është goditje e Providencës për 

larje mëkatesh, apo?!... 


Kush e kishte mbjellë bimën e frikës në zemrën time? Sa herë nuk dukej 

dielli, hijet e dendësonin terrin në gjakun tim. Ai terr shpeshtohej në gjakun e 

damarëve dhe në gjakun e mendimeve. Që kur binte gjysmëterri, a muzgu i 

sëmurë, mbi dashurinë, më shfaqeshin lloj-lloj formash të frikshme. E dija se 

frika ime u jepte atyre formë dhe fuqi. Ajo bartej në trajta amorfe dhe më 

linte të zbrazët. Rreth meje lulëzonin ferrat e skëterrës, ferrat e dhembjes. 

Mbase dikush kishte dashur të m’i ndërronte disa germa në Librin e Fatit. E 

pyesja veten, meqë nuk kisha kë tjetër ta pyesja, kush e vari pikëllimin në 

germat e librit të jetës sime? 

Pse më krijove, Imzot: për t’u çuditur unë me të tjerët, apo të tjerët me mua? 

E di se këtë klithje nuk do ta lëshoja po të mos përplasesha tatëpjetës së jetës 

së dëshpërimit tim, po të mos më gulçonte ankthi i mëdyshjeve ekzistenciale, 

po të mos ma ngjyroste fytyrën tisi i melankolisë, po të mos më derdhej në 

shpirt shiu i pikëllimit, po të mos më shtypte qielli i paanë i Kosovës. Këtë 

shqetësim mbase nuk do ta nyjëtoja po të mos më perëndonte dielli i fatit 

andej bregut të shpresës. M’u bë se u err jashtë e u err brenda. Mbase vetëm 

kur u err brenda, terri u përhap edhe përjashta. Obobo!!! 

REGJISORI 

(Ngrihet nga vendi ku qëndron i ulur në publik) 

Maestro, a mund të vazhdojmë? 

MAESTROJA 

181

Pse të mos vazhdojmë përderisa publiku po pret? 

REGJISORI 

Ata vanë e më s’u kthyen. Por, çështja e vetëvrasjes së Bardhylit, sa 

interesante dhe e dhimbshme, po mbetet mjaft enigmatike. 

MAESTROJA 

Ai thonë se e donte Lirinë. E donte aq tepër, sa nuk mund të shpjegohet. 

REGJISORI 

A ia kishte shfaqur dashurinë Lirisë?! 

MAESTROJA 

Thonë se jo vetëm që ia shfaqi dashurinë asaj, por edhe luftoi për të. 

REGJISORI 

Atëherë ç’ndodhi? 

MAESTROJA 

Ah, femra është si jeta, si fati, si vetë hija. Kur e ndjek, të ik. Kur i ikën, të 

ndjek pas. 

REGJISORI 

Ç’doni të thoni me këtë? 

MAESTROJA 

Ajo ishte një vashë e bukur, tepër e bukur dhe joshëse për djaloshin. Por, 

meqë ishte e bukur, i joshte edhe të tjerët, pothuajse të gjithë. Bukuria dhe 

sjellja e saj aq shumë u keqkuptuan, saqë ajo ngjante në një lavire. 

REGJISORI 

Me një lavire?! 

MAESTROJA 

Pikërisht. Mbase mund të ishte, siç e përmenda më parë, edhe keqkuptim. Por 

krijohej përshtypja se kush çohej më herët asaj mund t’i falte puthje, kush 

mundej më parë ia ndrydhte gjinjtë, cilit t’i jepej rasti do të mund t’ia përvilte 

fustanin, kush të vinte në radhë i pari mund ta pallonte. 

REGJISORI 

Dhe? 

MAESTROJA 

182

Mos pyet. Bardhyli kish dëgjuar për të gjitha këto ndodhi. Nuk e kishte marrë 

me mend se qenia njerëzore mund të binte kaq poshtë. Mbase edhe kishte 

sharruar thellë kur, me gjasë, gabimisht e kishte konsideruar Lirinë të shenjtë. 

REGJISORI 

Për nder, po më lë pa mend me rrëfimin tënd, o njeri! 

MAESTROJA 

E di se është e tmerrshme dhe e pabesueshme të rrëfehet, por kishte ndodhur 

e pandodhura. 

REGJISORI 

Cila e pandodhur? 

MAESTROJA 

Thuhet se një nga një ishin vrarë dashnorët e Lirisë. Shumë të tjerë qenë 

burgosur... 

Dëgjohen tinguj të trishtëm të një muzike klasike. 

REGJISORI 

Pse, në shtëpi publike paskësh punuar ajo? 

MAESTROJA 

Dikush, nuk dihet saktësisht në kishte dyshuar, apo vetëm kishte konstatuar, 

se Liria kishte punuar në shtëpi publike. 

REGJISORI 

A i ra në fije kush kësaj shtëpie?... 

MAESTROJA 

Nuk e di, për patriotizëm, për t’u maskuar, apo për ndonjë arsye tjetër, ajo 

ishte emërtuar “Kosova”. Aty shkonte dhe e shkërdhente kush mundej. 

REGJISORI 

Po Bardhyli nuk e dinte këtë? 

MAESTROJA 

Jo, me gjasë, nuk e kishte ditur. Ishte i ri dhe tepër i dashuruar pas saj. Ku di i 

dehuri? Ose, edhe nëse di, në atë situatë ai është si qura në mjegull. Ai i 

besonte asaj, i besonte ndershmërisë së saj. Kjo ia theu më së shumti 

krenarinë. Kjo e vrau të tërin. 

183

REGJISORI 

Sipas jush, kjo çështje e vuri në lak? 

MAESTROJA 

Në mos ishte kjo kryesorja, me këtë atij iu plotësua ai helm që ta shpinte në 

vetëkryqëzim, në varr. 

REGJISORI 

E tmerrshme dhe mjaft e çuditshme... 

MAESTROJA 

E vërtetë. Ishte një i ri, i pamësuar me kurvëritë e jetës. S’e kishte menduar se 

mund ta tradhtonte ajo aq keq. 

REGJISORI 

E kuptueshme. Një femër të tillë shumë kush do të dëshironte ta kishte në 

shtrat. 

MAESTROJA 

Një femër të bukur do të mund ta dëshironte, por ndoshta jo edhe një lavire, 

një lavire që ta ha kryet. 

REGJISORI 

Gjërat e bukura e të shtrenjta gjithmonë e kanë çmimin e lartë. 

MAESTROJA 

Këto e joshën djaloshin. Këto e dehën pamëshirshëm dhe e tërhoqën drejt 

humnerës së fatit të vet. Por fatkeqësia tjetër është se me këto shkaqe është e 

vështirë t’i bindësh më të afërmit e tij. Ata do të dëshironin të ëndërronin 

gjithmonë për të një nuse të ndershme. 

REGJISORI 

Po. Me një nuse të tillë ai mund të martohej vetëm në ëndrra, siç edhe mund 

të supozohet se u martua. Me një nuse të tillë të përsosur mund të martohet 

vetëm në parajsën e vet, ku pushon tashmë shpirti i tij, dritë pastë! 

MAESTROJA 

Medet për jetën që tretet në humbëtirat e fatit tonë. Ajme që nuk dimë çka 

mund të na presë në të ardhmen!... 

REGJISORI 

Megjithatë, po thonë, se e korrim vetëm atë që e mbjellim. Qoftë në gjyqin e 

tokës, qoftë në Gjyqin e Qiellit, vetë duhet të përgjigjemi për veprimet tona. 

184

MAESTROJA 

Para pritjes, apo pas pritjes? 

REGJISORI 

Kam dëgjuar të thonë se ëndrrat më të bukura ndodhin në pritje, ndërsa pas 

pritjes ndodh zhgënjimi. 

MAESTROJA 

Me çka mund ta përmbushim atëherë zbrazëtinë?! Ne prisnim të na kthehet 

kuptimi i jetës e po na kthehet sall trishtimi. Sall trishtimi ka qenë vizitori më 

i shpeshtë dhe më besnik i këtyre anëve. A di kush të më thotë kah po 

rrokulliset guri i fatit tonë, Imzot? 

SHPRESA 

(Hyn me rrëmbim) 

Vraponi shpejt, se një i ri, i dëshpëruar nga jeta, po do të hidhet nga kulmi i 

një ndërtese shumëkatëshe, që t’i japë fund!... 

(Ndërsa errësohet skena, dalin me rrëmbim) 

NË VEND TË EPILOGUT 

(Nuk dihej kush ia kishte vjedhur qetësinë. Qetësia e të vdekurit nuk i ishte 

dashur, por ky shqetësim e kishte gërryer së brendshmi. Bardhyli, shpeshherë 

e kishte pyetur veten: njeriu lindet me shqetësimin, apo atë e përfton nga 

trandjet e shpirtit? 

Një kohë kish qenë i qetë, në ekuilibër, plot vetë-besim, por diçka ishte 

shprishur brenda tij. Një gjendje e rëndë, depresive, e kish bërë të dilte jashtë 

lëkure. 

Ndoshta Bardhyli kishte kërkuar edhe të rritej, të zgjerohej, ta ndërrojë fatin e 

tij.) 

“Kam kërkuar të shkel në truallin e së panjohurës. Kam dashur dhe kam 

synuar ta kapërcej vetveten”, kishte thënë në një rast. 

(Ndoshta ishte dashur të pyesë edhe për gjëra të tjera: qerren e jetës a e 

drejtojmë vetëm për vete, apo edhe për të tjerët? Kështu kishte hyrë në pyllin 

e dilemave, edhe pse jo verbërisht. Kështu kishte hyrë në mjegullën e 

meditimeve si oshënari dyfytyrësh: si ai që jeton i lumtur duke hequr dorë 

nga gëzimet e jetës e herë si ai që pendohet për një dorëheqje të tillë. 

Në rrjedhën e këtyre përsiatjeve Bardhyli një ditë kishte pyetur pa ngurrim, 

pa turp dhe plot vetëdije: mos ia kishte vjedhur qetësinë dikujt? Ndonëse 

185

kishte njëfarë bindje se nuk kishte shkelur në shtigje të mëkatit, por çka mund 

të ishte ajo që e yshtte për në zjarrin e ferrit të vet? 

-Ndoshta kemi lindur me damkën e mëkatit në shpirt, ndoshta bëhemi fajtorë 

sa herë jemi të pakënaqur me veten e me të tjerët, ose nuk jemi në gjendje t’i 

kuptojmë sprovat e Hyjit,- ishte kredhur shpeshherë në përsiatje. Ishte i 

vetëdijshëm se një zbrazëti po e sundonte qenien e tij. Kjo zbrazëti bëhej gojë 

e pangopshme, bëhej humnerë që e gëlltit shpresën. Kishte hyrë në këtë 

zbrazëti siç hyhet në tempull dhe kishte derdhur lot, kish hyrë në këtë 

boshllëk siç hyhet në neuropsikiatri dhe ishte parë armiqësisht me veten. 

(Kishte hyrë në këtë zbrazëti dhe kishte shëtitur si i dehur, duke kërkuar 

pasqyrë për ta parë shpirtin e vet. Kur kishte arritur në pafundësinë e këtij 

trishtimi, kish nisur ta shfletojë Librin e Jetës fletë-fletë. Ishte një përrallë e 

çuditshme që nuk e kishte ditur asnjëherë më parë. Ndoshta secila qenie e ka 

përrallën e vet të papërsëritshme. Ndodh që secila përrallë e ka nga një 

mësim për jetë. Ky mësim mund të ndodhë që e ka çmimin e vet. 

Kujt i tregohet kjo përrallë-antipërrallë? Ndoshta është tregim që vetëm 

jetohet, ndoshta është roman që vetëm lexohet e përjetohet, ndoshta është 

dramë-antidramë e pashkruar që është shfaqur me mijëra herë në skenën e 

anti-jetës.) 

FUND 

(Kosovë, 2008) 

186

OAZI I PËRKTHYESIT 

OAZA TRADUCĂTORULUI 

CRISTIAN POPESCU 

(1959-1995) 

Këshilla nga nëna 

Kristianin apo Kristin duhet ta kuptoni. Shumë gjëra thotë për ne, por mos ia 

merrni me gjithë mend. Ai na do dhe na nderon. Por edhe ne kemi pasur 

gjithmonë besim në talentin e tij. Kur shkruan për mua se jam koketë dhe se 

ai nuk mbledh ku të mundet jo vetëm ngjyrosëse për thonjtë e mi, por edhe 

njëfarë boje të trëndafiltë, që të mos prishim pará për pudër e buzkuq - këtë e 

thotë ashtu me mirësjellje dhe, në të vërtetë, kujdeset për kursimet e mia. I 

tillë është ai. Nuk është bërë për këtë botë. Në të vërtetë, unë mbaj një pjesë 

të madhe të fajit: atëhere, gjatë atyre nëntë muajve, sa e mbaja në bark, s’kam 

parë veçse ëndrra erotike. Natë për natë. Nuk flinte me kast, që t’i shikonte 

ato ëndrra. Ndjeja se si rrekej të më shtrëngonte në krahë që përbrenda, por 

s’kishte i gjori ku të kapej. Dhe më binte me shkelma, siç bëjnë rrugaçët 

nëpër filma, në sallën e kinemasë, kur ndërpritet zëri. Ç’të bësh. Ç’mund të 

bëhet tani? Kam dëgjuar se po vdiqe në gjumë, ëndrra mbetet atje, mes 

tëmthave, si një kristal. Do ta le me gojë të ma nxjerrin me kujdes, të mos e 

thyejnë, që ta shohë Kristiani sa herë të dojë. Se më kot shtrëngon femra pa 

hesap në krahë. Kam lexuar edhe nëpër libra. Kot. Kështu që ëndrrën time të 

fundit po ia le atij. 

Duhet ta kuptoni. Të mos e merrni me gjithë mend. Në ju thëntë se jam gati 

të ruaj në një qeskë bishtat e cigareve të mia që kur isha e re, bishtat e ndotur 

me buzkuq, dhe kur e braktis ndonjëra ia jap atij që t’i puthë fshehurazi që të 

platitet, duhet të mendoni se është i vetmuar. Nuk dinim ç’të bënim me të. 

Nuk nxjerr një fjalë goje për ditë me radhë. Gjithmonë i kam thënë: “Biri i 

mamit, mos e vrit kaq shumë mendjen. Se të laj e të hekuros, se po sipas 

kokës tënde jeton, se kam sakrifikuar jetën. E di unë se çfarë ndodh pasi vdes. 

Me të arritur atje, fillon të rinohesh. Po jo dosido. Por ata vite që t’i plakin 

fëmijët, të rinojnë ty. Po brenda familjes. Kur ti të letohesh, unë do të jem 

tërë nur, e bukur, dhe do të më dojë prapë yt atë, si njëherë e një kohë. Mos e 

vrit mendjen se po sjell pak pará në shtëpi. Ç’të bësh. S’ke ç’bën. 

Nëna ime është e kujdesshme. Kur pres bukën, ajo e mbështjell me cohë dhe 

kur e thyej, ajo e ve menjëherë në allçi. 

Pasi Kristi doli nga unë, ndjehesha ashtu, e gjymtë, uloke dhe do ta kisha 

paguar sadoqoftë një doktor të më presë e të më ndehë një protezë në bark. 

187

Nuk mundja pa të. Po dalëngadalë u mësova. Filloi të më pëlqente. Në 

mbrëmje, kur i jepja të pinte, vishja fustanin e nusërisë, vija rruazat, ulja 

dritën e llampës, pudrosja gjinjtë dhe i lyeja me buzkuq. Lija mënjanë edhe 

trishtimet, duke menduar se gjithsesi do ta shante ndonjëri ndonjëherë e do ta 

kthente mbrapsht në të s’ëmës. Isha e re dhe ende në fëmijën e parë. Ç’të 

bësh. Kur mbushi dy muaj, i vizatoja qime nën sqetull, në mjekër, kudo ku 

s’kishte. Ia vizatoja me lapsin e syve. Ai rrinte i qetë dhe fërrmonte. Nuk mi’i 

ndante sytë. 

Nëna është nikoqire. Ajo e ruan sheqerin në gotat e një sytjeni të vjetër, të 

zverdhur, të kapur me dy gozhda pas murit. Se vetëm kësisoj ëmbëlsohet një 

tenxhere e tërë qumështi me një lugëz të vetme sheqeri. Biri i mamkës. Ti s’e 

di. Por kur mbushe 13 vjeç, erdhe në shtëpi me një kafaz të madh, sa ti në 

këmbë. Dhe që atëhere, çdo vit, për ditëlindjen tënde dhe timen, dyndesh, të 

shtyjmë edhe ne, se sikur don të hysh edhe tani në atë kafaz. Dhe na lexon që 

atje brenda gazetën dhe mundohesh të ulërish ndaj nesh siç ulërije kur dole 

nga unë. Ne të dëgjojmë, të puthim, të urojmë përshumëvjet gëzuar dhe 

platitesh. E di unë se njëherë do të arrish të bëhesh poet i shquar. Punë e 

madhe se nuk të duan femrat dhe të dridhet dora kur e shpie lugën në gojë. 

Punë e madhe se duhet të ta kujtoj unë se si e quajnë tët motër saherë kërkon 

ta thërresësh nëpër shtëpi. Punë e madhe se ti je ende me një këmbë te jot 

ëmë kur të tjerët kanë arritur tashmë me një këmbë në varr. Mos e çaj kokën, 

bir i mamit. Do t’ua tregosh ti qejfin atyre. Do të të varrosin. Me shërbesë, 

me lotë, siç është zakoni. Por pas tri-katër ditësh, unë do të kërkoj të të shoh 

pakëz, të të nxjerrin pak që atje. Dhe do të jetë qivuri bosh. Dhe brenda tij, në 

muret e tij: vetëm shënime nga ato të ndyrat, si në nevojtoret publike. Mos e 

çaj kokën, biri i mamit. S’ke ç’bën. Nuk je bërë për këtë botë. 

Pema gjenealogjike 

Të dielën në varrezë vijnë shumë njerëz. Shumë njerëz hyjnë e dalin nga varri 

si shtëpi i familjes sonë, që ka dy porta: një për burra, një për gra. Kur s'e 

sheh njeri, gjyshja hyn nga burrat, që të bëjë muhabet me tim atë, me tim 

gjysh. 

Pema gjenealogjike e familjes Popesku është madhështore. Ajo rritet në 

parkun Çishmixhiu, pranë liqenit. Gjithnjë është e stolisur me llampa e lulka 

dhe rri shartuar me një shtyllë telegrafi. Në degët e saj kam varur ca lodra dhe 

fruta porcelani. Në lëvozhgën e saj kam gërvishtur me një thikëz: "Popesku + 

Dana + Kristi + mami = LOVE" 

Kur isha i vogël, kisha një nënkrejse të madhe, të butë, të ngrohtë, mbushur 

me tul buke. Dhe e luta mamanë të më qepte shumë feta buke njëra me 

tjetrën, që të kem edhe një jorgan. E dija unë që femrat janë gjithë tul, 

prandaj janë kaq të ngrohta e të buta. 

188

MEDALION 

TRAIANUS (TRAIAN VASILCĂU) 

Poetul stă ca un fetus între două spaţii ce se exclud unilateral: lumea 

a(cea)sta, patricidă – şi Creatorul, îndumnezeind-o doar prin iubire şi 

neînchipuită îndurare. Fetusul se află cu inima întru Dumnezeu, iar cu trupul 

suspendat, visând în versuri deseori briliante la o armonie primordială, 

devastată treptat de pragmatism şi refuz al poeticului (citeşte: idealismului). 

Traianus (n. 1969) scrie o poezie destul de intraductibilă, din ce în ce mai 

singulară, izolată de „răcirea dragostei în mulţi”, dar o poezie pe care 

niciodată nu este târziu, pentru nimeni, s-o trăiască şi să şi-o asume, cel puţin 

în solitudinea demitizantă a conştientizării nimicniciei. Atunci fetusul se 

naşte fericit în amândouă lumile, la fel cum cineva, oricine, moare împăcat. 

Poeti rri si një fetus mes dy hapësirash që përjashtohen për shkak të njerës 

syresh: kjo botë, atvrasëse – dhe Krijuesi, që e perëndizon vetëm me dashuri 

dhe durim të papërfytyrueshëm. Fetusi është me zemrën në Zot e me trupin 

pezull, duke ëndërruar në e me vargje shpesh brilante një harmoni të parme, 

dyndur shkallë-shkallë nga pragmatizmi dhe kundërshtim i poetikes (lexo: 

idealizmit) Trajanus (lindur më 1969) shkruan një poezi mjaft të 

papërkthyeshme 51 , gjithnjë e më të vetmitare, ngujuar nga “ftohja e dashurisë 

në shumë njerëz”, por një poezi për të cilën kurrë nuk është vonë, për askënd, 

që ta përjetojë e ta marrë përsipër të paktën në vetminë çmitizuese të atij që 

vetëdijësohet për asgjënë e vet. Atëbotë fetusi lindet i lumtur në të dyja botët, 

njëlloj siç dikush, gjithkush, vdes me shpirt të paqtuar. 

Dr. ARDIAN KYÇYKU 

Këngë shkruar me Zotin / Cântec scris cu Dumnezeu 

Azi am cricificat Cuvîntul, 

Pe cruce de cuvînt l-am pus, 

Era cu lacrima mea uns, 

Crucea Cuvîntului 

51 Në numurat e ardhshëm, Revista Haemus do të botojë një cikël në shqip të 

Trajanusit / În numerele următoare, Revista Haemus va publica un ciclu poetic în 

albaneză al lui Traianus. 

189

O cruce era tot pămîntul, 

Pe care-n cer născuţii morţi 

Pe inimi o duceau în toţi. 

Fost-am tînăr, lujer foarte 

Şi nu mă gîndeam la moarte, 

Da’moartea era aproape, 

Mai aproape de pleoape. 

Fost-am tînăr ca un crin, 

Da’moartea-mi era vecin 

Şi mă legăna sub bolţi 

Să fiu stareţ peste morţi, 

Peste morţii morţilor 

La hotarul bolţilor, 

Pînă cînd m-am răsculat 

Şi de-atunci, reînviat, 

Văduvit în veci de moarte, 

Tînăr mi-s. Da’nu mi-s foarte. 

El nu-i aici. S-a fost, să-l mai avem, 

Din moarte scoborît într-un Poem. 

Sunt mulţumit că am acces la răni, 

La taina lor – amurg însîngerat, 

Bolire sfîntă, îngeresc păcat, 

Muzică singură, ce-o sorb din căni 

La nevăzutul verbelor Palat. 

Mă guvernează zilnic ineditul, 

Izvoare recitesc din viitor. 

Eu sunt pe veci mormîntul clipelor, 

Mormînt ales ce-şi triluie–asfinţitul 

Şi nu apune,-n ciuda orelor. 

*** 

Epistolă sobornicească 

Cîntec scris cu Dumnezeu 

190

Sunt mulţumit că pot s-alerg spre sine 

Şi pe Iisus să-l rump dintre ruine. 

În mine port pe cea de m-a purtat 

Şi mi-a spălat cu vămi doar sufletul. 

Îngeri din Dumnezeu zburînd veniră 

Contaminîndu-se de glasul ei. 

Şi ea, de Dumnezeu contaminată, 

Acum seceră grînele din cer. 

Tristeţea i-a dat aripi şi prin noapte 

Cu trup de alăută o aud 

Mama 

Lucind pe fruntea-mi – stea înveşnicită – 

Prin întunericul ce-i este fiu. 

Înainte de-a mă fi ştiut 

M-am născut. 

Înainte de-a mă fi născut 

M-am ştiut. 

Înainte de-a mă fi trăit 

M-am murit. 

Înainte de-a mă fi murit 

M-am trăit. 

Şi aşa din viaţă-n viaţă 

Noapte-am fost, nu dimineaţă, 

Şi din moarte-n moarte, vai, – 

Rai de iad şi iad de rai. 

Lume, cui să mă mai dai?! 

Oraşu-acesta mi-a furat aseară 

Inima-n care locuiseşi tu. 

Ţi-i soră veşnicia, însă nu 

*** 

Dialog cu tăcerea 

191

Vrea să-mi ofere-adresa ta stelară. 

Suntem două tăceri monumentale 

Şi-n noi adăpostim atîta cer, 

Dar azi cînd ne-am pierdut cui să mă cer, 

Şi cui să te mai ceri, cînd se prăvale 

Întregul univers cu tot cu rai 

Şi sufletu-mi barbar ucis de-un nai? 

Singurătatea are gust divin, 

Parfumul ei a îmbătat tot burgul 

Ce poartă numele-mi de peregrin. 

Singurătatea-i este Demiurgul. 

Aici, numai aici sunt fericit. 

N-am cunoscut un mai ales deliciu. 

Singurătatea-i marele meu viciu. 

Miros a sunet îndumnezeit. 

Din toate mi-i cupolă doar gîndirea 

Lucrînd continuu din amurg în zi. 

Privesc apusul. Iată poezia 

Pe care n-am s-o scriu în veşnicii! 

În van îmbrăţişînd singurătatea, 

Repaos altfel caut şi-l găsesc. 

Repaos mi-i murirea ce-o trăiesc, 

Braţele-i fine mi-or închide cartea 

Şi singur cuc, de vrajă desfrunzit, 

Voi fi doar clinchet îndumnezeit. 

Duce-m-aş şi m-aş tot duce 

Buciumaş la o răscruce, 

La răscrucea raiului, 

Măiculiţa craiului 

Să-mi dea poruncire scrisă 

Cu lacrima ei nestinsă. 

*** 

Ceaslov 

192

Duce-m-aş şi tot aş merge, 

Flori din Domnul aş culege 

Să le-mpart străinilor, 

Mai marii stăpînilor 

Să-mi dea voie fără grabă 

Să-mi port rănile prin iarbă 

Şi-ntr-o zi din crinul dulce 

Să fiu cucului o cruce. 

Un orb, pe care nu-l ajută nimeni 

Să traverseze cerul, am ajuns. 

Dacă mă-ntreb, tăcerea mi-i răspuns 

Şi în palatul inimii nu-mi vine 

Decît un cîntec cu vecie uns. 

Sunt trist de cînd m-a părăsit Tristeţea 

Şi cu murirea ei m-am stins şi eu, 

De dorul ei mi-i dor ca de blîndeţea 

*** 

Maicii din cer. Doar ea-mi va da mereu 

Străluminarea, soră cu tandreţea, 

Să-mi îmbrac sufletul cu Dumnezeu. 

Sărbătorire prin vorbire, graiul, 

Sărbătorire prin trăire, raiul – 

Logos etern rămas nedescifrat. 

Lumină arde-te – s-ajungi Lumină. 

Ca spiritul divin din stea divină 

Prin harfa de tăceri sacralizat. 

*** 

193

EDMOND SHALLVARI 

(Greqi) 

Jam lindur në qytetin e Korçës më 30 korrik 1957, por ndjej në deje veç 

gjakut korçar nga mamaja dhe gjakun shkodran nga babai. 

Jam marrë me krijimtari që në tetëvjeçare, vazhduar në gjimnaz dhe 

universitet(ku jam diplomuar për ekonomist), por shumë pak kam botuar në 

shtypin e asaj kohe. Veç krijimtarisë letrare me pak tregime dhe më shumë 

poezi, në atë kohë të para 1990-ës kam shkruar dhe artikuj me karakter 

ekonomik në shtypin korçar, duke vazhduar më pas dhe me shkrime të 

karakterit filozofik dhe aktualitetit. 

Pas ardhjes familjarisht në Selanik të Greqisë, në vitin 1997, poezia ka qënë 

bashkudhëtarja ime më besnike dhe qetësuese, mes ankthesh e streses që 

shkakton emigrimi. Me dëshirën për të hedhur në libër sa më shumë kujtime 

e shkrime të botuara dhe të tipit autobiografik, realizova në vitin 2006 daljen 

e librit tim të parë, "E megjithatë...jetojmë!"(Shkrime të kujtuara dhe kujtime 

të shkruara). 

Me paraqitjen dhe pëlqimin forumeve shqiptare në internet të librit dhe 

poezive dhe bashkatdhetarëve lexues këtu në Selanik, vazhdova me 

krijimtarinë poetike, duke arritur botimin e tre librave me poezi. Në mars 

2008 u botua lbri i parë, "Diku, Dikë, Dikush", më pas po atë vit libri i dytë 

me poezi, "Ç'u bëmë kështu!" dhe këto ditë porsa doli nga botimi libri i tretë 

me poezi, "Mos e ndiqni hijen!" 

Jam prej dy vitesh mes shkrimit të romanit tim të parë, që tashmë është afër 

fundit të tij. Romani përmban histori familjesh shqiptare(kryesisht korçare) 

në gjatësi kohe pas Luftës së Dytë botërore, deri në fillim të 1990-ës. 

Në të njëjtën kohë nuk më ndahet si gjithmonë, poezia. 

Ne rrojmë dhe pa to... 

- poezi - 

Trokas murrin ndarës, trak-trak! 

Ai rënkon nga kocka e dorës 

Goja lëviz e hapet pa fjal' 

Niset drejt teje, mesazhi i kohës. 

Përgjigjen o mik, ma kthen me trak-trak! 

Murri lëshon rënkimin sërish 

Nga kockat tona bëhet me gjak 

Të dyve na bashkon, ky murr me shpirt. 

Pa gdhirë të pagdhirët na marrin 

Burgu gjëmon nga murri me shpirt 

194

Skeletet tona në litar i varin 

Ne rrojmë dhe pa to, o mik! 

Të ashtuquajturit njerëz!? 

Ooh sa u lodha, me të ashtuquajturit njerëz! 

Të quajturit e vërtetë, më thoni, ku t'i gjej? 

Kaq vështirë qenka, unë s'kërkoj më tepër 

Veç dua mes njerzve, veten time ta kem. 

Nuk di ku jam unë, mes të ashtuquajturve njerëz 

Me veten time tallen, lëvdohen marrëzisht 

Ku mësuan xhanëm, të klonojnë jetën? 

Herë më ngrehin lart, herë më kthejnë në hiç. 

Paskan kohën e tyre, të ashtuquajturit njerëz 

Jetës nuk i dua, asnjë çast të saj 

Nëse duhet vdekur, për një kohë tjetër 

Të vdekur më keni, edhe pse jam gjall'! 

Më mirë kështu dua... 

Mërmëris... 

Veshët e botës shurdhuar 

T'i bezdis! 

As më parë s'më dëgjuat... 

Në klithmë!!! 

Zërin humnerash dëbuat 

Më vdiqtë! 

Unë megjithatë vazhdoj... 

Mërmëris... 

I gjallë, i vdekur, njëlloj 

T'ju bezdis! 

Dhe të dua s'i mbledh dot 

Mendimet e dala 

Mërmëris... 

Mendimet e "lira" 

195

Diku të përçara 

Masakruar e lënë pa zot! 

Pranë ju afrohem si fajtor 

Oh sa më dhembin! 

Po pse më trembin? 

Janë timet e jo timet, ato! 

Nga mendimet e mia prangosur 

Lirinë ju dhashë 

Të lira s'i pashë 

Kësaj bote-qeli, burgosur! 

Hapësirë e ngujuar kullës së shpirtit 

Shpirt i ngujuar kullës së jetës 

Jetë e ngujuar kullës së mitit 

Mit i ngujuar kullës së gënjeshtrës. 

Unë i ngujuar kullës së uni-t 

Tjetri i ngujuar kullës së tjetrit 

Ne të ngujuar kullës së fundit 

Fund' i ngujuar kullës së universit. 

Ngujim 

Mesnata 

Pas luftrash, betejash, fitoresh, tërheqjesh 

Mesnata u ul tryezës së paqes 

Pranoi nga mua kushtet e fjetjes 

Pranova dhe une, ndalimin e talljes. 

Qysh atëhere mesnata s'më ndahet 

Unë më shumë s'i ndahem asaj 

Përcjellim gjumit dhimbjet e hallet 

Dhe mbajmë zgjuar, iluzionin e madh! 

I ngjeshem vetes 

Më tej s'më nxe 

Kjo shtrigë! 

196

Nga erdhi teprica, s'e di. 

Jashtbrenda mbetem 

Ç'të mbaj, ç'të le 

Në mes? S'dua gjysëm njeri! 

M'u ngjesh vetja 

Më tej hapësirë 

Ç'është kjo tepricë boshe? 

Kur linda eca 

Me veten i lirë 

Tani rri strukur në qoshe. 

Tepricën e flaka 

Në shtrigë u kthye 

Veten ma ndjek për ta vrarë. 

Larg botës ika 

Diku mes yjesh 

Sa kohë kjo shtrig' të jet' gjallë! 

E së djeshmes, jetime 

Njerkë e së nesërmes 

Krijesë hibride 

Mes qarjes e qeshjes. 

Fituese e së djeshmes 

E të nesërmes disfatë 

Humbje e vetvetes 

E megjithatë, gjallë. 

Më bukur se dje 

Më shëmti se nesër 

E sotme ç'më je 

Modernia e vjetër! 

Dhe në qoftë Zoti krijues 

S'ma dha jetën me qira 

Qind për qind më la zotrues 

E sotmja? 

Qiraxhi 

197

Që në lindje, në gjithshka. 

Dikush tjetër, racë si unë 

Jetën time pronësoi 

Me një firmë e një vulë 

Nëpër ngastra ma coptoi. 

Dhe më vuri tjetër taksë 

Për çdo copë të kësaj jete 

Brenda jetës më la jashtë 

Qiraxhi edhe pas vdekjes. 

Ve pikën 

, ku duhet pikpyetja 

Sa herë më lodhin përgjigjet 

Çuditësen pikë e gjeta 

Vertikale pas shpirtit që dridhet. 

Pikpyetjen ve 

, ku duhet pika 

Sa herë më çlodhin përgjigjet 

Vertikale gjithnjë pikçuditsja 

S'më ndahet që ditën e lindjes. 

Ju dhashë ç'munda 

Ç'mundët, s'më dhatë 

Nuk gjeta ç'humba 

Ç'gjetët, s'më thatë! 

Ju thashë ç'dija 

Ç'ditët, ç'e bëtë? 

Më mbeti veç thirrja 

Ju shurdhër nga mëntë! 

. ? ! 

Ju dhashë... 

198

ALISA VELAJ 

Scrisă pe sticlă 

(E shkruar mbi qelq) 

– poezi/i – 

Născută în oraşul Vlora din Sudul Albaniei în anul 1982, Alisa Velaj a 

absolvit Facultatea de Filologie a Universităţii de Stat din Tirana (2005) şi a 

urmat un master lângă Departamentul de Literatură (cu tema „Catharsis-ul 

în proza lui Mitrush Kuteli”). A început să publice versuri şi eseuri în 

revistele „Fjala” (Cuvântul) „Poeteka” şi „Gazeta Albania”. Volumul său 

de debut a apărut la prestigioasa editură IDEART, însoţit de o prefaţă 

semnată Agron Tufa. Într-un număr dedicat poeziei albaneze, revista L’Arbre 

à paroles, care apare în Belgia sub îndrumarea lui Franchis Chenot, au fost 

incluse şi creaţii ale Alisei Velaj. La doi ani de la încheierea studiilor, Velaj 

s-a implicat într-un program UNICEF legat de învăţământul în sistemul 

penitenciar albanez, unde a pregătit cursurile pentru deţinuţii minori. Este 

profesoară la Universitatea „Ismail Qemali” din Vlora. 

Poveste de pelegrini 

(Rrëfenjë pelegrinësh) 

Nimeni nu se-ncumetă 

Să asculte povestea de la început 

Frunza-i frunză 

Şi pomu-i pom. 

Verdele veşnic rămâne 

Iluzie optică 

Sau pat de lemn al inconştientului. 

Odată-am iubit bradul ce nu era brad 

Şi mi-am speriat singurătatea cu ramuri de albastru. 

Apoi într-atât m-a obosit insomnia 

Încât am căzut – pană – pe cununi de pomi. 

Şi tocmai aici începe basmul 

A ceea ce pelegrinii au spus despre mine; 

Că odată am fost întru totul de carne 

Dar apoi: frântură de frunze 

Într-o noapte de septembrie mi-am poierdut capacitatea 

Să simt mireasma corpului tău 

199

Rece ca-n genele originii 

Răsuflu noaptea sub umbra lumânărilor 

Fără a pricepe nimic 

Din jocul delicat al flăcării. 

... Şi povestea se-ncheie-n orice noapte cu lună 

Când tu, beat de lucirea trupurilor 

Te dai Venerelor cu chipuri neguroase. 

Trist pelegrin 

Al drumurilor unde pomii n-au frunze! 

Părul tău 

Îşi lasă umbra pe frunte 

De câte ori ţi-am ridar 

Gândul adormit! 

Ţie 

(Ty) 

Abstracţie 

(Abstraksion) 

Şi luna s-a recunoscut 

Înţelese că lumina-şi lua de la soare 

Eu 

Eu durerea tomnatică 

n-am înţeles nimic... 

Privit-am doar frunzele ce plecau din mine 

Sub lucirea lunii-pepene 

Apoi 

Apoi n-am mai vorbit niciodată! 

Scrisă pe sticlă 

(E shkruar mbi qelq) 

Niciodată nu mă tem de amurguri 

Când ştiu că pot inventa şi ploaia şi sunetele. 

Buzele tale cărnoase să-nghit 

Cu orice atingere a buzelor mele 

În whisky-ul scoţian 

Sunt o conştiinţă scrisă pe sticlă! 

200

Fără culoare 

(Pa ngjyrë) 

Fără culoare e camera 

iar lumina emigrat-a spre răsărit. 

Ei privesc patul părăsit 

şi ochii-şi încrucişează 

în spaţii goale. 

Patima se stinge de la sine 

şi trupurile se-mpletesc 

spre a statornici ritualul 

După-amiezi aburite 

(Mbasdite të avullta) 

Mireasmă de aburi de iasomie 

E prezenţa ta absentă. 

După-amiezile mele sunt de ceai 

Scot aburi printre sunetel orientale 

Pe care gâtul mi le-nghite 

În ameţeli de voluptate (s)ete-rnă 

Bezna se topeşte-n vaiet de viori 

Peste păduricea ce-i Fiinţă 

Afară şi-nlăuntrul meu. 

Oglindiri de alter-ego 

(Pasqyrime alteregosh) 

Mereu de neînţeles ai rămas pentru mine 

Ca urma unei ninsori 

Pe vârfurile unde n-a călcat nimeni. 

Şi eu precum luna 

Albită de gânduri 

Stau suspendată-n spaţiile umbrei-luminii tale 

Fără a putea cuceri niciun turn 

Urma ninsorii rămas-a până la capăt 

Umbra-mi în oglinda selenară. 

Rămas-bun pe o frunză 

(Lamtumirë mbi një gjethe) 

Te las în singurătatea copacilor 

Şi-a brazilor ce n-au cunoscut alt anotimp 

În afara verdeţii 

201

Plec sub un cer deschis, deschis 

Cu ideea că n-a fost o utopie anotimpul acesta 

Pe tine, 

te dau clădirii înfloririi. 

Apus 

(Perëndim) 

Piere imaginea ta cu apusurile 

Şi-şi schimbă forma pe pragul fiecărui amurg 

S-a ascuns luna astăzi 

De ţi-aş fi putut zări ochii-ngânduraţi 

Pe drumul undei vei trece neapărat. 

În buze am încă gustul sărutului 

Parc-aş fi mâncat un coş de cireşe 

Şi la calmul tău visez la orice scurgere a apelor 

Iubite 

Oare-s de vină doar apusurile 

Că iar mi-a pierit chipul tău acum 

Ca o imagine neîmblânzită în faţa unui pliţ? 

A plouat cu găleata 

s-a scurs cerul pe pământ 

floarea nu ştie cui să se roage! 

Halucinaţia 

(Jermi) 

Fără timp 

(Pa kohë) 

Asfinţitele pier în flăcări de cruci 

Sub ţigle stă adormită 

Căldura razelor. 

Copilaşul se joacă cu lumina 

Pentru a-şi uimi irisurile. 

Iluminare 

(Ndritje) 

Ascetică 

(Asketike) 

O sută de ani în ultimul meu amurg 

202

Mă plimb pierdută pe malul acestei mări 

Îndrăgostit ca un don juan nebun 

În spumă de mare setea şi voluptate-au rămas. 

Alungat din porţile raiului meu 

De iubitul vin ce-ţi încălzeşte venele 

Mă plimb în amurg pe malul acestei mări 

Când el se-nflăcărează parcă de un fulger 

Cândva, în tinereţe, de băutură sângele se-nfierbinţea 

Prin spaţiile oraşului îmi măream libertatea 

Acum o sută de ani în ultimul meu amurg 

Pe mal invidiez nemărginirea. 

Peninsule 

(Gadishuj) 

În zbor am prins o pasăre-n maluri de tăcere 

Nicio melodie, oricât de scurtă 

N-a părimit să-mi cânte această pasăre rară. 

“Urlă asurzit cântecul 

În insulele insulare ale nopţii” 

Mi-a spus. 

Când bezna se topeşte-n străluciri marine 

Şi insulele devin peninsule 

Surzenia-ncepe-un cântec plin de dor. 

Gust 

(Shije) 

Un şir de scoici 

Uitate de copilaş 

Se-ncălzesc liniştite pe nisipul fierbinte 

Valul linge malul stâncos 

Prea-însetat de gustul pământului 

203

AUDACES FORTUNA JUVAT 52 

ARQILE V. GJATA 

Asnjeri mos të vdesë i pa dobi 

- Një esse për jetën - 

Shpesh hedh shikimin në kohën e ikur të jetës ngarkuar me mall dhe ngjyra të 

domosdoshme të cilat nuk na përsëriten më. Ajo iku dhe la pas një mal me 

dituri, pse jo dhe prapsira. Në jetë dhe pse ka më shumë lot se gjak, ti ke 

pjesën tënde, ke emrin tënd.... që akoma nuk e di kur do e mësosh me saktësi, 

pjesën dhe vlerën e vetvetes. 

Në këto çaste nuk e kuptoja atë përzierje heshtjesh ardhur deri në trupin tim 

për faj të shpirtit. Ajo kohë më shkëlqen si yll e mi ndriçon kujtimet, që 

s’jemi në gjendje t’i shikojmë në fytyrë. Kujtimet janë rrëfenjza që s’kanë 

vlerë, veç për mua deri për sa të jemi të dobishëm. 

Kisha dëgjuar, që kur je i pikëlluar, i dobët, i drithëruar për një fjalë të mirë, 

do të gjendet afër një shok, një mik, apo një gjysmë shprese. Ato kujtime 

marrin kuptim tani që i kujtojmë dhe padyshim tani që kërkon t’i ngjitësh në 

një copë letër me bojë, që duhen vite të harrohen. 

E gjithë kjo histori, që dua të tregoj më shumë për njerëzit e mi se sa për vete, 

nga goja e hiçit i grindur me veten mu ngjall një dëshirë për të qarë !! Të 

qarët të lehtëson shpirtin, ta shkul nga mendimi, atë veprim që ke ndërmend 

të kryesh. Njeriu ka nevojë të qaj....ky fenomen të jep të drejtë, të ngushëllon, 

është një mik në çaste të vështira kur të krijohet një lëmsh hidhërimi brenda 

shpirtit për ta vënë trupin në lëvizje për jetën. 

Në këto çaste që ndodhte kjo histori, më dukej vetja si i balsamosur në 

ambientet e lokalit ku punoja. Askush nuk e dinte çfarë do ndodhte brenda 

meje, kurrkush nuk më shikonte se çfarë shpikje do bëja...Kisha muaj që roja 

përgjysmë, por ndjeja se dikush po mi hiqte ditët për poshtë këmbëve dhe se 

po firoja mendërisht. Mendimet po gërgateshin në atë që, jeta dhe vdekja janë 

binjak dhe, që nuk e di kush nga të dyja është më e lumtur..? Dhe jetën dhe 

vdekjen nuk i ndal dot askush, ato ekzistojnë, ndërthuren me njëra tjetrën, 

marrin eksperiencë prej mendimit të tyre dhe bashkëjetojnë brenda kohës, e 

kërkojnë njëra tjetrën brenda fisit, shoqërisë dhe botës. 

Pran meje në këto çaste ndodhej një ‘’qenie e gjallë’’ që mund të më 

ndihmonte për këto mendime...E mbaja në duar dhe... po e ledhatoja, doja ta 

pyesja se si mund të kisha sa më pak dhimbje, deformime në fytyrë dhe në se 

52 Fati mban anën e guximtarëve / Destinul ţine partea curajoşilor – lat. 

204

do isha i mirëpritur në botën që mendoja të isha kandidat. Por ajo qenie e 

ftohtë mu përgjigj: 

- Ç’të duhet jeta? Jeta është një zakon i lashtë ndërtuar mbi gurë....eja me ne , 

ne jemi më shumë se këta të gjallët...., më thoshte. 

Megjithëse ajo ditë ishte e mbushur me mëri, me uri dhe pa shpresë....Ndjeva 

se dikush më trokiti në sy. Dora mu mpi mu bë miza-miza. Këmbët më 

morën me vete, larg asaj ftohtësire.... 

Kështu, mu duk sikur e mbyta mendimin e çasteve të mëparshme brenda 

vetes për mos humbur pështjellimin e nderit... bukurinë e fëmijëve. 

Unë shikoja gjithë botën. Mbrapa mureve kishte jetë, dëgjoheshin zëra dhe të 

qeshura. Dikush ia kishte marrë një kënge rinore. Përtej xhamave të dritareve 

dalloheshin kalimtarë dhe çifte të kapur prej krahu. Te sheshi i vogël i 

lojërave disa fëmijë po luanin me top. Lart qielli ishte i pastër... Qyteti merrte 

frymë gjithandej në mënyrën e vet. 

Para meje mu hap një album fotografik. Ja jeta ime fëminore, prindërit, nëna 

larguar nga jeta me shumë dhimbje. Në album fëmijët, dy engjëj prej mishi 

dhe gjakut tim. Po...ata një ditë do të rriten, do kërkojnë, do pyesin se kujt i 

pata borxh a frikë. 

Albumi shfletohet radhë-radhë, por shumica e faqeve është e pastër, e bardhë, 

ende të pa shkelura. 

Unë ndjeja gjithçka... ndjeja atë që quhet jetë... Fëmijët do rriten do 

burrërohen do bëhen prindër. Në ditë feste dhe gëzimi ata me mall do shtojnë 

fletët e albumit... Plotë shok e miq. Unë do u gëzohem luleve të jetës, 

mbesave dhe nipërve. Një dashuri më e fuqishme do më pushtoj shpirtin, 

dashuria për njeriun, për të bukurën, për të ardhmen, dëshira për të jetuar i 

dobishëm, për të pasur një jetë timen, pa luspa dhe rrudha. 

Megjithëse nuk shpëton dot nga lotët e luleve dhe të gjakut- jeta përsëri është 

shumë e dashur. A nuk duhet kjo jetë...? 

Duke menduar për të ardhmen, për atë që na takon të gjithëve, një lëngë drite 

më qasesh nëpër sytë. Shpesh mendojmë se ne duhet të besojmë për ato gjëra 

që nuk ekzistojnë...por jo...! Pasi ato (që vetëm ekzistojnë si hije) e humbasin 

shijen e së vërtetës. Dhe që nga ky çast iu betova vetes se: 

Nuk do Vdisja Kurrë....!! 

Asnjeri nuk duhet të vdes i padobishëm... Ashtu si Dielli... dhe jeta është një 

diell...! 

Ishte pranverë, ajri ishte shumë i ëmbël, më i ëmbël dhe më i pastër se më 

par.Njerëzit kishin dalë të gjithë nëpër rrugë, buzë detit. 

Një diell i vogël po ngjitej mes gjelbërimit të ullinjve drejt bregut të detit. 

Lart qielli ishte qëmtuar nga retë. Qyteti gumëzhinte gëzueshëm së bashku 

me kalimtarët dhe me shpirtrat e tyre kacavirurë rrugëve të jetës. Ora e 

madhe e Markatos tregonte në çdo çast orën e saktë... 

Vlorë, 1-10-2005 

205

ALARMI HAEMUS 

ALARMA HÆMUS 

CONSTANTIN VIRGIL GHEORGHIU 

Ora 25 

(fragmente) 

„Më 23 gusht 1944, në orën dhjetë të mbrëmjes, emisioni i radios kroate 

ndërpritet befas. Përcillet një lajm i veçantë. Mbreti i Rumanisë i jep urdhër 

ushtrisë së vet të dorëzojë armët. Rumania ndalon luftën. Ajo kapitullon pa 

kushte. Ushtria sovjetike ka pushtuar tashmë mbarë vendin. Rumania është 

kapur në lak. Kufijtë e saj janë sovjetikisht të mbyllur. Im atë dhe gjithë të 

mijtë janë kapur. Shpërthej në lotë. Vajtoj gjithë natën. Vigjëloj mbi vdekjen 

e atdheut tim. Rumania nuk ekziston më. Jam pa atdhe. I mërguar”. 

Romancier, gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në 

Razbojeni, rrethi Neamc i Rumanisë. Ndjek mësimet ushtarake në Kishinjev 

(Moldavi) dhe Cernowitz (Ukrainë) dhe në vitin 1936 regjistrohet në 

Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë të Bukureshtit. Më vonë ndjek 

Fakultetin e Teologjisë në Hajdelberg (Gjermani). Ndërmjetviteve 1942-1943 

është sekretar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Rumanisë. Bëhet i njohur 

si gazetar në periodikun „Timpul” (Koha), ku pat punuar edhe Eminesku. Për 

shkak të dashurisë me Zambakun e Zi (alias Ecaterina Burbea, me prejardhje 

hebraike) detyrohet të heqë dorë nga gazetaria. Drama e dashurisë së tij do të 

përshfaqet në romanin e famshëm „Ora 25” (çifti Trajan Koruga – Eleonora 

West). Gheorghiu punësohet si diplomat në ish-Jugosllavi nga ku largohet 

për t’u vendosur përfundimisht në Francë në vitin 1948. Duke ndjekur 

traditën familjare, priftërohet në vitin 1963 dhe zgjidhet Prift i Madh i 

Patrikanës Ekumenike të Kostandinopojës, si dhe Ekonom Stavrovor i Kishës 

Ortodokse Rumune të Parisit. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese, 

kujtime. Romani „Ora 25” u ekranizua nga Hollivudi dhe në rolet kryesore 

interpretuan Anthony Queen dhe Julie Cristie. Përkthyer në frëngjisht nga 

Monique Saint-Come, doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një 

sukses të mbamendshëm. Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha 

e natyrshme, shënjuar nga njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora 

apokaliptike, barbare, e „qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një 

sendi të thjeshtë. Mendimtari dhe shkrimtari i njohur rumun me famë 

botërore Mircea Eliade është shprehur se „Romani ‚Ora 25’ është vepra e 

206

parë letrare ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila për 

shumicën dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose 

shndërrimin e njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e 

tij”. 

Ja disa copëza nga romani për të cilin po flasim: 

- Evropa e ka braktisur prej shekujsh tregtinë me skllevër! Ata që u shitën të 

fundit ishin zezakët, në Amerikë. Tregtia e skllevërve është e ndaluar në 

mbarë rruzullin tokësor. Ligjet e ndalimit të skllavërisë përfaqësojnë një nga 

arritjet më të mëdha të qytetërimit tonë. E tani kthejmë orën e historisë 

mbrapsht dhe rifillojmë tregtinë me njerëz. Nga shekulli XX gdhihemi të 

zhvendosur befas në epokën parakristiane, duke kërcyer mbi Rilindje e 

Mesjetë (…) Nuk i lidhin me zinxhirë, sepse s’ka kurrfarë rreziku të 

arratisen. Shoqëria moderne ka mënyra të ruajtjes së skllevërve, të cilat 

lashtësia nuk i kishte. E kam fjalën jo vetëm për armët dhe telat me gjemba, 

me rrymë elektrike vrastare, por edhe për mjetet burokratike: tallonat e 

ushqimit, lejet policore që të mund të zesh vend në një hotel, të hipësh në 

tren, të shëtisësh në rrugë, apo të shpërngulesh në tjetër qytet. As grekët a 

egjiptianët e lashtë nuk do t’i kishin hedhur skllevërit në zinxhirë, po të 

kishin pasur teknikat e kontrollit që shpikëm ne. Mirpo skllavëria mbetet e 

njëjta. (…) 

- Kultura jonë, Luçian, është zhdukur. Ajo kishte tri cilësi: e donte dhe e 

respektonte të bukurën – zakon i mësuar nga grekët; e donte dhe e 

respektonte të drejtën – zakon i mësuar nga romakët; e donte dhe e 

respektonte njeriun – zakon që e mësuam vështirë e tepër me vonesë nga 

krishterimi. Vetëm përmes respektimit të këtyre tre simboleve - Njeriu, E 

Bukura dhe Drejtësia - kultura jonë perëndimore u bë ajo që ishte. E tani 

humbet trashëgiminë më të rëndësishme: respektin ndaj njeriut. Pa këtë 

respekt e dashuri, kultura perëndimore nuk mbijeton dot. Ka cofur! 

- Njeriu ka njohur gjatë historisë edhe epoka shumë më të errëta se sa e 

tanishmja, tha Luçiani. Është djegur në turrën e druve, është flijuar mbi altar, 

është thërrmuar me rrotë, është shitur e është trajtuar si send. Nuk është e 

drejtë të jemi kaq të ashpër ndaj epokës bashkëkohore. 

- Të vërteta këto që thua - shtoi konti. Asokohe, në ato epoka të errëta, njeriu 

shpërfillej, teksa barbaria e praktikonte flijimin njerëzor. Mirpo ne patëm 

mposhtur barbarinë dhe kishim nisur të çmonim njeriun: kjo epokë sapo kish 

filluar. Atëbotë u fanit shoqëria e tanishme, e qytetërimit teknik, dhe gjithë 

ç’patëm fituar në shekuj u bë pluhur e hi. Kjo risolli përbuzjen ndaj njeriut, 

207

krejt si në barbari. Njeriu ndrydhet sot vetëm në përmasën e vet shoqërore… 

Ikim më mirë? Qënka vonë! 

Luçiani këqyri sahatin. 

- Ora ime paska ngelur, tha. Sa është ora, baba? 

- 25! 

- Nuk marr vesh, tha Luçiani. 

- E marr vesh që s’e merr vesh!. Askush nuk don të marrë vesh! Është ora 25: 

ora e qytetërimit evropian. (…) 

- Ja, pra, i shitur tek gjermanët, i dashur Moritz! Tha shefi i ekipit duke 

qeshur. Pyes veten sa të holla do të kenë bërë hungarezët me lëkurën tënde. 

S’më duket se kushton shumë. Do kenë marrë ndonjë arkë me plumba në 

këmbim. Kam dëgjuar se gjermanët nuk paguan me të holla. Kanë dhënë 

armë e municione. Më shumë se një arkë me municion nuk besoj se kanë 

dhënë për ty. Një arkë për të gjitha: lëkurën, kockat, mishin. 

Shefi i rrahu supin dhe qeshi sërish: 

- Është një çmim mjaft i mirë! Rusët s’do të kishin dhënë kaq: tek ata njerëzit 

kushtojnë më lirë. 

Personazhi kryesor i romanit është një fshatar i ri rumun, ortodoks, që 

zyrtarisht quhet Johann Moritz dhe i shërben priftit të fshatit Fantana 

(Shatërvani). Ai kalon parreshtur mes situatash të skajshme, shprehi të 

absurditetit të një bote që nuk del dot nga traumat. Kryexhandari i fshatit e 

damkos si hebre - ndonëse e di mirë që është rumun i krishterë - që të shtjerë 

në dorë Suzanën, bashkëshorten e Johanit. Pasi arratiset në Hungari, Johani 

kapet, pandehet spiun rumun dhe torturohet keqas. Më tej internohet në 

Gjermani, ku një specialist i epërsisë së racës ariane e sheh si mishërim të 

„familjes heroike”. Si roje në një kamp përqëndrimi, Johani ndihmon 

arratisjen e një grupi francezësh, mirpo sos ai vetë në një kamp përqëndrimi 

amerikan si nazist i dyshuar për krime lufte. Ngjarjet dendësohen në mënyrë 

marramendëse dhe heroi i romanit kalon nga njëra fatkeqësi në tjetrën pa u 

ndërkryer. Sjellja e tij është një „qeverisje” e qetë, fshatçe, e trandjeve të 

fatit. Johani kërkon vendin e vet në një univers ku është gdhirë me një 

vetëdije të epërme pafajnie dhe me një kuptim po aq të thellë gjërash e 

qëniesh. Ai gjithmonë ka bindjen se ndodhin keqkuptime dhe saherë thirret 

për t’u ndëshkuar, sa herë dënohet e nëpërkëmbet, në fakt pret që ta lirojnë. 

Sipas kritikut Paul Miclau, në romanin „Ora 25” ravijëzohet një fytyrë e 

panjohur e kombit rumun: me një filozofi të lindur, ky duron botën dhe 

historinë, duke i çuar në shpinë drejt përjetësisë. Pafajnia e heroit është një 

mënyrë të jetuari, për të mbetur i lirë’. 

168 

208

Johan Mortiz është liruar, më në fund. Pat munguar trembëdhjetë vjet. 

Ndërkaq, është dergjur në dhjetra burgje e kampe përqëndrimi. Tani është me 

të shoqen dhe fëmijët. 

Ora dhjetë e mbrëmjes. Mbëemja e parë sëbashku. 

Johan Moritz ka ngrënë. Rri me ballin mbështetur në duar, me brrylat në 

tryezë, dhe kundron fëmijët e vet. 

Petru, djali i madh, është pesëmbëdhjetë vjeç. Moritz e vështron, pulit sytë, 

që të bindet se s’është në ëndërr. Megjithatë nuk i vjen të besojë se është i 

biri. 

Petru mban veshur një xhaketë amerikane lyer me të kaltër, pi duhan dhe ka 

sytë e të atit. As atij nuk i vjen të besojë se burri thatim e me tëmthat e 

thinjur, ai përballë, që nuk e ka parë kurrë, është i ati. 

Tani, meqë do të jetojnë në të njëjtën dhomë, përpiqen të miqesohen. 

- Do flas me shefin e ndofta të jep edhe ty punë aty ku punoj unë, - tha Petru. 

Johan Moritz buzëqeshi. 

- Po të rekomandova unë, shefi të pranon, vazhdoi Petru. Zakonisht nuk merr 

punëtorë të pakualifikuar, dhe ti je i pakualifikuar. Po do ta bëjë ai një 

përjashtim, kur t’i them se je im atë! 

Johan Moritz këqyri djalin e dytë, Nikolain. Ngjan me Suzanën: gjithaq 

flokëverdhë e me vështrimin e butë, si prej kadifeje. 

Johan Moritz vështron tani të tretin. Është katër vjeç. Nuk është i tiji: Suzana 

e ka bërë me rusët. Por ai e ka falur! Nuk ishte faji i saj… (…) 

Pasi rilidhet me të shoqen dhe me frymën e kahershme të afshit të tyre, pas 

disa orësh dashurie në një kopësht që u ngjall në shpirt fshatin ku qenë 

njohur e pëlqyer ndërsjelltas, kthehen në shtëpi, ku i pret një tjetër udhëtim… 

Vetëm tetëmbëdhjetë orë isha i lirë, tha me vete. Tani kthehem sërish në 

burg. Por tani nuk burgosem më ngaqë jam çifut, rumun, hungarez, gjerman 

apo SS. Më hedhin prangat ngaqë jam lindur në hemisferën lindore. 

Sytë e Mortiz-it u mbushën me lotë. 

- Nuk po bëhesh gati, babë? e pyeti Petru, i befasuar nga ikja. 

- Unë jam gati! - u gjegj Moritz. Çprej trembëdhjetë vjetësh nuk bëj veçse një 

gjë: shpërngulem nga një kamp përqëndrimi në tjetrin! Të jem gati për udhë! 

Do ta mësosh edhe ti këtë. Më vjen keq, por tre njerëz do ta mësojnë! Vetëm 

kjo është: kamp, tel me gjemba, rrugëtim. Unë kam ndenjur në 105 burgje. 

Ky do të jetë i 106-i! Mëkat që nuk shijova më shumë se tetëmbëdhjetë orë 

lirie! Kushedi a do të jem edhe një herë i lirë gjer të vdes! 

Johan Moritzi u kthye nga Suzana: 

- Ama ishte kaq bukur… Tani mund të vdes! Nuk e pata përfytyruar se mund 

të jetoj ndonjëherë kaq bukur! Ishte si në fshat. Apo jo, Suzanë? 

*** 

209

KOPI KYÇYKU 

Idealet, pastaj materialet... 

Para ca ditësh, një i njohuri im, ish-oficeri S. P., njeri tepër i ndershëm, i cili 

pat vuajtur disa vjet në burgjet e diktaturës “për agjitacion e propagandë”, 

më luti t’u hidhja një sy dy dorëshkrimesh me poezi. Fjala është për dy 

përmbledhje voluminoze të të përndjekurve politikë. Gjatë leximit të 

vëmendshëm dhe ndreqjes së ndonjë gabimi gjuhësor apo thjesht gramatikor, 

jo një herë u përlota nga ndjeshmëria e lartë, nga thellësia e mendimeve, nga 

pjekuria, por edhe nga niveli i lakmueshëm artistik i krijuesve, të cilët, me 

qëndrimin krenar e të paepur, u bënë shëmbull frymëzimi për brezat. Kam 

parasysh, ndër shumë të tjerë, Trifon Xhagjikën, Vilson Blloshmin, Genc 

Lekën, Uran Kostrecin, Ylber Merdanin etj. Teksa kurmet i kishin të 

stërmunduar e të zinxhiruar, vargjet e shpirtit të tyre të gjerë si deti, mbetën të 

lirë. Vargjet e metaforat nuk mund të lidheshin dot me pranga nga xhelatët 

ngaqë ishin të ngjizura me lëndë jomateriale - ideale, hyjnore, që flatron lart, 

larg mynxyrave tokësore. Shumica e poezive të autorëve të përfshirë në 

vëllimet në fjalë, ashtu si të Pano Taçit, Agim Mustës, Visar Zhitit, Bedri 

Myftarit etj në antologji të tjera, krahas atdhedashurisë dhe himnizimit të 

lirisë, mbartin e kumtojnë edhe mesazhe zemërgjerësie e tolerance, duke 

kërkuar vënien në vend të së drejtës me humanizëm, larg hakmarrjes e 

dukurish të tjera të kësaj natyre. 

Por, fatkeqësisht, disa krijime të përfshira në vëllimet që zura në gojë më 

sipër, të hedhura në letër pas ngadhnjimit të demokracisë në Shqipëri, kam 

përshtypjen se dalin nga “binarët” e drejtë të trajektores që po përshkon, - 

përtej ndeshjeve të natyrshme politike, por edhe përmes këtyre, - mbarë vendi 

ynë. 

Duke nxjerrë dashur pa dashur në plan të parë aspektet materiale, 

përqëndrohet vëmendja tek fytyra, ndonjëherë “e parruar”, e shoqërisë 

shqiptare, dhe harrohet që “radiografimi” i saj vërteton se kemi të bëjmë me 

një organizëm të shëndetshëm, jo të sëmurë. Arritjet e mëdha e të 

gjithanshme, të shënuara gjatë afro dy dhjetëvjetshave të fundit e sidomos në 

këtë gjysmë dekadë të qeverisjes Berisha, flasin bindshëm për vitalitetin e një 

populli të lirë. Veprat e panumurta në industri, në bujqësi, në ndërtim e në 

infrastrukturë; rritja e vazhdueshme e cilësisë së jetesës dhe lartimi i 

shkallëzuar i nivelit arsimor-kulturor të të gjitha kategorive sociale, janë 

mishërimi dhe materializimi në praktikën e përditshme i idealeve të bijve më 

të mirë të kombit, pra edhe i të përndjekurve politikë, të cilët nderohen e 

respektohen nga shteti dhe nga mbarë shoqëria. Këto performanca, që do të 

210

ishin të papërfytyrueshme, deri edhe disa vite më parë, qoftë edhe nga 

optimistët më të guximshëm, kanë kërkuar jo vetëm energji mendore e fizike, 

por edhe fonde kolosale. Këto të fundit janë shpenzuar pangurrim, sepse i 

shërbejnë zhvillimit të vendit dhe interesit të të gjithë shtetasve, në qytet e në 

fshat, krejt shoqërisë. Nga ana tjetër, një gjë e tillë, pra shpenzimi “me bujari” 

i fondeve në sektorët e mësipërm, natyrisht që dikton kursimin dhe kufizimin, 

në një masë apo në një tjetër, të fondeve që mund dhe duhej të caktoheshin 

për destinacione të tjera. Këtu kemi parasysh edhe shpërblimin e të 

përndjekurve politikë. Kërkesat e tyre janë trajtuar si plotësisht të drejta dhe 

qeveritë e të gjitha kahjeve, që kanë drejtuar vendin gjatë kësaj periudhe gati 

njëzetvjeçare, janë përpjekur të bëjnë diçka në këtë drejtim, pa e zgjidhur dot 

problemin plotësisht, deri tani. Por ky “mosrealizim” mendoj se nuk duhet të 

shfrytëzohet për të goditur majtas-djathtas dhe për të krijuar përshtypjen se 

kemi të bëjmë me një zhgënjim të pafund, apo me mosmbajtje të premtimeve 

të dhëna ndaj të përndjekurve politikë. Kuptohet, “as Roma nuk u ndërtua për 

një ditë”, por as nuk është gjetur ende ndonjë formë respekti, mirënjohjeje e 

nderimi që ta kthejë vetmohimin e djeshëm të idealistëve në paqe shpirtërore 

sot, madje në mundësi reale që shlyerja e vuajtjeve t’i afrojë ish të 

përndjekurit në procesin e evropianizimit të Shqipërisë. Mbase këto 

pamundësi, pa përmendur humbjen e natyrshme të durimit, bëjnë që poezia 

t’u nënshtrohet insinuatave apo këmbënguljeve pamfletore se “bijtë e shefave 

tanë të djeshëm, janë bërë shefa të bijve tanë", apo që aksh parti (një e më 

shumë të tilla) qënkan maska të Partisë së Punës, të drejtuara nga vegla të ish- 

Sigurimit famëkeq! 

Dihet se një sistem politik i ri ndërtohet mbi të vjetrin, duke u shoqëruar e 

përsosur me shndërrime rrënjësore, të gjithëmbarshme. Por kjo nuk 

parakupton kurrsesi një proces që ngjan me “tabula rasa”, pra me rrafshimin 

e gjithçkaje, sikurse predikonin proletkultasit më 1917, në Rusi. Në këtë 

këndvështrim, jo vetëm pasardhësve të krerëve komunistë, por gjithkujt që i 

ka shërbyer regjimit diktatorial, - me përjashtim të atyre që kanë bërë krime, - 

demokracia nuk ua mohon të drejtën ta rishohin me sy autokritik qëndrimin 

vetjak dhe mundësisht, me bindje, të marrin pjesë në ndërtimin e shoqërisë së 

re. Lidhur me dukuri e ngjarje të këtij lloji, populli ka fjalën e urtë: “Nga 

ferra del trëndafil”, ashtu siç ka edhe të anasjelltën e saj. 

Si të gjithë qytetarët shqiptarë, edhe unë ushqej bindjen se poezi me rënie të 

papëlqyera, që zgjohen saherë autori i jep përparësi anës tejet materiale të 

jetës, në dëm të asaj shpirtërore, duke shformuar idealet për të cilët luftuan 

dhe u flijuan mijra bij e bija të kombit, nuk përfaqësojnë veçse diçka 

aksidentale, kalimtare. 

211

LUPA E HULUMTUESIT 

LUPA CERCETĂTORULUI 

ANTON ÇEFA 

Poezia e Iliriana Sulkuqit dhe disa konsiderata për poezinë 

erotike në letërsinë tonë të traditës 

(Orvatje për një sprovë) 

Në esenë e tij të njohur "Tradita dhe talenti individual", Th. Eliot theksonte: 

"Asnjë poet, asnjë artist i cilitdo art, vetëm nuk e ka kuptimin e plotë. 

Rëndësia e tij, të çmuarit e tij, është të çmuarit e marrëdhënies së tij me 

poetët dhe artistët e vdekur." 1).Është e nevojshme dhe e domosdoshme për 

shkencën letrare të inkuadrojë në gjirin e letërsisë kombëtare shkrimtarët e 

talentuar, që t'i kuptojë më mirë ata, të përcaktojë në njëfarë mënyre rrënjët e 

artit të tyre dhe, sidomos, të nxjerrë në pah risitë me të cilat ata e begatojnë 

më tej sofrën e letërsisë kombëtare. Në këtë këndvështrim, ky shkrim synon 

të analizojë poezinë erotike të poeteshës së talentuar Iliriana Sulkuqi. 

Kritikja e njohur lerare, Klara Kodra ka shkruar: "një damar floriri ekziston 

në poezinë e Ilirianës" 2). Mendoj se ky damar, më së tepërmi, shkëlqen në 

motivet erotike, kryesisht në përcaktimin e objektit krijues dhe në trajtimin e 

tij artistik shikuar nga një vizion femëror, çka është jashtëzakonisht e 

rëndësishme për letërsinë tonë, sepse një vizion i tillë, për kushtet sociale dhe 

shkallën e emancipimit shoqëror e shpirtëror të popullit tonë, në përgjithësi, 

dhe, në veçanti, të femrës, ka ardhur i vonë, disi rryeshëm dhe i tërhequr. Më 

tepër se kudo, në këtë vizion femëror shquajnë origjinaliteti motivor dhe 

risitë stilistike të kësaj poeteshe. 

Termi poezi e dashurisë, në shkencën tonë letrare, në një kuptim të gjerë, 

përfshin përveç poezisë erotike edhe poezinë e dashurisë për atdheun, për 

vendlindjen, poezinë e dashurisë me tematikë sociale, universale, refleksive, 

etj. Lirika erotike, nga ana e saj, është zhvilluar në hulli të ndryshme si lirikë 

erotike e pastër, platonike, refleksive, sensuale, etj. Erotikën pornografike, 

licensioze, letërsia shqipe e traditës nuk e ka miratuar, edhe kur është shfaqur 

ajo. 

Në letërsinë arbëreshe të traditës, si tek De Rada dhe Dara, poezia e dashurisë 

dhe, në mënyrë të veçantë, ajo degëz gjithnjë e blertë e me freski të 

përjetshme, poezia erotike, nuk është kultivuar si poezi e veçantë, por topikë 

të këtij rrafshi poetik, të fuqishëm e me bukuri të rrallë artistike, gjejmë plot 

në veprat e tyre. Thjesht, poezi erotike ka shkruar vetëm Serembe. 

212

Lirika erotike në letërsinë shqipe zë fill me ciklin poetik "Bukuria" të Naimit, 

kryevepra e tij dhe një nga perlat më të bukura të poezisë shqipe të dashurisë. 

E kanë pasuar, duke përmendur më të fuqishmit në realizimin artistik, 

Lasgushi, Migjeni, Gaspër Pali, Camaj dhe poetë të tjerë bashkëkohës, që 

nuk mungojnë. 

Sulkuqi, si në jetë edhe në art: "Mbi rrugën e gabimeve të mia, rrita veten, / 

bëra gruan, / bëra nënën, / trajtëzova femrën.” Ndërsa, mbi bazën e një 

disponimi të ndërgjegjshëm në rrugën e vështirë të artit poetik, ajo "trajtëzoi" 

një poezi femërore me vlera artistike të larta. Kjo poeteshë zgjëroi 

dimensionet e poezisë së dashurisë në hapësira poetike pak ose aspak të 

njohura më parë në letërsinë tonë. Në rrethin tematik motivor, ky polaritet 

krijues dimensional i saj përkap motivet e dashurisë në hulli poetike të tilla si 

humanizmi, universalizmi, atdhetarizmi dhe kryesisht erotizmi. 

Si edhe poeti ynë i madh i dashurisë, Lasgushi, Sulkuqi dashurinë e ka 

frymëzim të përhershëm e të pashtershëm. Për atë, dashuria është “ëndrra që 

mbetet e zgjuar tërë jetën”. 

Dhe dashuria, dashuria / me një ëndërr të pafjalë, 

Të rrëmben nga frymë e fundit, / të risjell në këngë prapë. 

Kjo sepse, siç është shprehur kritiku ynë i njohur Ali Aliu, “dashuria është 

një etje asnjëherë e shuar, një etje e zhuritur...”, “është emocion përherë dhe 

rishtaz i freskët dhe i përtërirë, emocion që prore fillon nga e para, 

përkatësisht si përjetim i papërsëritur kurrë njësoj, është ‘lojë e shpirtit.” 3). 

Dashuria është kryemotivi i poezisë së saj, është motivi që e sjell dhe e risjell 

gjithnjë tek vargu. Në një poezi kushtuar Robert Bernsit, ajo shkruan: 

Sikur të ishe ende gjallë 

Ti, Robert Bernsi i dollisë, 

Me ty, një ditë, do dring-ja gotën, 

Veç me dolli të dashurisë. 

Duke u nisur nga realiteti jetësor konkret, që në këtë rast është admirimi i 

poeteshës për poezinë erotike të Bernsit dhe njëfarë përfytyrimi për jetën e tij, 

në këto vargje është njëmendësuar një realitet artistik i gjallë e komunikues 

me lexuesin i vlerësimit të jetës dhe të veprës artistike të shkrimtarit të madh 

anglez, në mënyrë të veçantë, të lirikës së tij erotike, dhe i vetë dashurisë si 

ndjenjë e fuqishme njerëzore. 

Në njërën nga poezitë më të realizuara artistikisht – në poezinë kushtuar 

Eseninit – që zë vend në rrethin më të ngushtë të poezive më të bukura të 

kësaj poeteshe, është shprehur përhershmëria e frymëzimit nga dashuria si 

dhe është pohuar ndikimi i pashmangshëm i “poetëve të vdekur”, siç e ka 

thënë Th. Eliot. 

213

Ku më gjete, 

Që më zhveshe, 

Gjer në palcë të trupit tim? 

Me ty puthem, 

Qaj me vete , 

Unë jetime, ti jetim . . . 

Të rrembeva 

Një beriozë, 

Për inat, më zhvirgjërove . . . 

Kjo është poezia, me katër topikët e saj: zhveshja, dashuria, rrëmbimi i 

beriozës dhe zhvirgjërimi. E kursyer deri ku nuk shkon më përtej, kjo poezi 

në secilën prej këtyre fjalëve ndryn nga një simbolikë me fuqi e bukuri 

artistike të rrallë. Vargjet e fundit: “Nëse ti / je vagabond, / nuk të bëhem 

vagabonde”, janë mish i huaj që e dëmton poezinë, një jehonë e vjershërimit 

deklarativ të realizmit socialist. 

* * * 

Si në poezinë erotike të fillimeve të traditës sonë letrare, poetesha jonë 

ekzalton të dashurin dhe vetë ndjenjën e fuqishme të dashurisë, fuqinë e 

madhe të saj, deri në shkallëzimin më të skajshëm, që është pranimi me 

dëshirë, kënaqësi dhe qetësi shpirtërore i vdekjes. Në një poezi të shkurtër 

prej tetë vargjesh, njëri prej të cilëve përsëritet dy herë, thuhet: “Për ty / gjallë 

hyj në varr . . . " (“Mos harro"). 

Është ky trajtësim që zë fill që nga "Bukuria" e Naimit, poemthi që zë kryet e 

vendit në sofrën erotike: “E mora vdekjen në sy, / Do të vdes, të vdes për ty.” 

Poeti ynë i Rilindjes e himnizon gruan, e bën Perëndi dhe, kështu, të veshur 

me atribute hyjnore, i nënshtrohet. Poetesha jonë është gati të pranojë një 

nënshtrim tokësor; ajo i drejtohet të dashurit: “Më fal, udhëtar i pagjumë! / 

qenkam robinjë e fatit tënd.” 

Dashuria përjetohet si një ndjenjë e ndërlikuar dhe kontradiktore dhe, në 

procesin krijues njëmendësohet si një ndjenjë e madhërishme, substanca 

shpirtërore e së cilës është mbrujtur me dhimbje e lumturi, me gaz e vaj. Në 

traditën e erotikës sonë, për të shprehur dhimbjen e fortë , vuajtjen, torturat e 

dashurisë , sidomos në rastet kur ajo nuk gjen përgjigje, qysh te Gavril Dara 

dhe, më së voni e më së tepërmi, tek Lasgushi, poeti i papërsëritshëm i 

dashurisë, është përdorur dendur leksema llaftari a llahtari. Në poezinë 

popullore kjo fjalë ka kuptimin e frikës së madhe, tmerrit, ankthit, siç e 

gjejmë, p. sh. tek një këngë popullore: “Vjen një lumë i turbull-o / sa i 

turbulluar qenka, / sa i llaftarisur qenka!”. Mirëpo në lirikën e lëvruar kjo 

214

leksemë ka fituar një konotacion të veçantë e shumë të fuqishëm. Gavril Dara 

tek “Kënga e sprasme e Balës”, ku në hullinë patriotike ndërthuret dashuria e 

Marës me Nik Petën, në gojën e Marës ka vënë këto vargje: “Në je gjallë pse 

nuk kthehe / tek ky gji që llahtariset”; ndërsa Serembe, në poezinë “Këngëtari 

dhe bilbili” ka strofën: “Eja, vashë, e gëzomë / tash që kam kaq dridhërime / 

dhe me këngë qetësomë / nga të thellat llaftarime”. 

Lasgushi e ka zgjëruar së tepërmi hapësirën konotative të kësaj lekseme. 

Studiuesi Vehbi Bala ka shkruar lidhur me këtë: “Dashuria përshkruhet si 

‘llaftari’, mall që zor se gjen kënaqësi në jetë, dhe që ndjell 

dëshpërim”4).Studiuesi Sabri Hamiti, llaftarinë tek Lasgushi e ka trajtuar si: 

“njëra nga figurat çelës të shënjimit të superlativitetit të intensitetit shpirtëror, 

e pranishme në të gjitha temat e shkrimeve poetike” 5). Gjithsesi, mendoj, se 

Lasgushi e ka pasur obsesion përdorimin e kësaj fjale. P. sh., ai thotë për 

gjuhën shqipe: “O djellë-i llaftaruar që ndrin si pikë lot”. 

Më i vonshmi, poeti Gaspër Pali, ka poetizuar: “Muzgu mendët m’i shastisë; / 

kah shpirti më ban njiherit tmerë e përqethje / me u llaftarisë”. 

Sulkuqi i është shmangur me origjinalitet përdorimit të kësaj lekseme. Ajo 

gjendjen shpirtërore të llaftarisë e ka dhënë shumë bukur, në një rast, me 

epitetin "e përdjegur", në poezinë "Të vij sonte, apo?" : "Të vij sonte / apo 

sonte? / A pas vetes së përdjegur", ku është realizuar artistikisht edhe një 

shkallëzim i kësaj ndjenje, që shkon nga një përndezje e menduar tek 

përdjegia e shprehur dhe që përbën shkallën më të lartë të dhimbjes, 

thellësinë më të madhe të plagës. E shprehur ndryshe, kjo lartësi në 

shkallëzimin e përjetimit dhe të sendërtimit poetik të dashurisë është dhënë 

edhe në poezinë artistikisht të dobët, prozaike: "Jam e çmendur", ku thuhet: 

"Jam e çmendur / Më shumë se dashuria". 

Në këtë hulli të vetëdijes aristike, tek poezia e Sulkuqit, më së shumti, 

dashuria pohohet si ndjenjë e vuajtjes dhe si e tillë ka gjetur një realizim 

mjeshtëror të mirëfilltë: 

Nga syri im te syri yt, në udhëshpirti u tret loti . . . 

Nga syri yt te syri im / një pikë lot rëndon sa globi . . . 

Nëpërmjet përftesës përsëritëse (anaforës): “nga syri im te syri yt”, krijohet 

ideja e vazhdimësisë, përcjelljes dhe reciprocitetit të ndjenjës përmes syrit, 

pasqyrë e shpirtit, duke filluar me shikimet mes të dashuruarve, që në esencë 

është dhimbje e pafund, e cila udhëton mrekullisht në “udhëshpirti”, një 

formim leksikor original, i krijuar mjeshtërisht, që bart një ngarkesë të 

fuqishme emocionale, ngarkesën e lotit që rëndon sa vetë globi. Përmasës 

universale të dashurisë i përgjigjet një dhimbje universale. 

* * * 

215

Në rrafshin e shqiptimit poetik, vuajtja e dashurisë në qenësinë e saj është një 

dhimbje e lumtur, një dhimbje që ndryshon nga çdo dhimbje tjetër njerëzore, 

sepse përjetohet si dhimbje e ëmbël, që Lasgushi e ka poetizuar si: “këngë e 

vaj bashkuar”. Ai ka shkruar: “Gjeneza – më precizërisht: ekzistimi i 

‘magjisë dhembëse”: qenia e gazit helmplot, që fshihet domosdoshmërisht në 

gjirin e dashuronjësve, e ka mburimin e thellë. Ky mburim rrjedh nga natyra 

e dashurisë . . .” 6). 

Kjo “këngë e vaj bashkuar” tek poezia e Sulkuqit është një ndjenjë e 

dëshiruar: “Mos ma zgjo ëndrrën, / dua të dhembë”; ose: “Paguajmë 

shtrenjtë, / sa shtrenjtë paguajmë / të na dhembë”. Në një poezi tjetër thuhet: 

“mos ma fshih lotin, lëre të rrjedhë.” Ka aq e aq vargje të bukura rreth këtij 

aspekti të përjetimit të dashurisë. Përvijohen dy polet ndjenjësore të 

dashurisë: gëzimi dhe trishtimi, gazi dhe vaji, dhimbja dhe kënaqësia. Tek 

Sulkuqi, mbizotëron poli i dhimbjes. “Po të mbledh / ditët e dashurisë, / më 

dalin shumë më pak se një pikë loti. / Po të mbledh / hapësirat e dhimbjes, / 

kam frikë mos më mbytet globi”. 

Gjithësesi, edhe pse në më pak vargje, dashuria ekzaltohet edhe si ndjenja më 

e lumtur, si sublimitet i këtij pasioni universal të njerëzimit: 

Aty ku buzët vure ti, 

Po pi burim – burimburuar . . . 

M’u deh, o shpirt, me dashuri, 

Prej ëndrrës që më mbeti zgjuar . . . ! 

Buronja borën po e pi, 

Ku pijmë të dy të dashuruar . . . 

Aty ku buzën vure ti 

Po pi burim të kthjellëruar . . . 

Nuk janë të pakta motivet që sendërtojnë lumturinë e magjinë e kësaj 

ndenjeje, sublimitetin e saj. Në to dashuria përjetohet më tepër si ëndërr se sa 

si realitet, më tëpër si dëshirë se sa si realizim. Kështu poezia e 

Sulkuqit fiton, ndonjëherë, nota platonike dhe përmasa universale. Ajo në 

këto raste ecën plotësiht në shtigjet lasgushiane. 

Jo vetëm dhimbje e dëshiruar, e ëmbël, dashuria, duke qenë burimi, 

gjeneratori që vë në lëvizje jetën, forca që e mban gjallë atë, është edhe një 

dhimbje e nevojshme dhe e domosdoshme: “Nëse më zgjon sot e pas-mot / 

me heshtje-dhimbje, dashuri, / të kthehem gjethëz në stinë pa mort, / ku edhe 

dimri fal rini.” (“Zotin e bëj të flas me zë”). 

* * * 

216

Një tis i tejdukshëm sensualiteti, i endur mes ëndrrës dhe zhgjëndrrës, mes 

dëshirës dhe bëmës, mes fantazisë dhe realitetit, përbën një risi tjetër të vyer 

për letërsinë tonë erotike, që poetja Sulkuqi e ka realizuar me sukses. Më së 

tepërmi është një frymë sensualiteti që vibron aty-këtu, një shkëndijëzë që 

feks mbi motivet erotike. Në raste të tilla, realiteti jetësor në vetëdijen 

artistike të autores krijon një realitet përfytyrues poetik, që bart ide e mesazhe 

aq të këndshme, të bukura e të hijshme për një poezi femërore. Në këto 

motive dritësohet një feminitet intim që rrallë ndeshet në letrat tona. 

Duhet thënë se që në krye të herës, kur filloi të lavrohet lirika erotike në 

gjirin e letërsisë sonë, asaj nuk i kanë munguar notat sensuale; por ajo ka 

pasqyruar kufizimet e kohës dhe duke qenë kultivuar vetëm prej poetëve 

burra, i ka munguar deri vonë vizioni femëror i trajtimit. Edhe në poemthin 

erotik “Bukuria” të Naimit, sado që tek ai mbizotëron botëkuptimi panteist 

dhe femrës i janë veshur atribute hyjnore, nuk mungojnë ngjyrimet semantike 

sensuale. I dashuruar marrëzisht, Naimi prehet duke puthur këmbët 

“mëkatare” të së dashurës: 

Baltë e pluhur do të bëhem 

Të më shkeli këmbë e saj 

E të prehem duke puthur 

Atë këmbë pasandaj. 

Duke ecur i tëri në gjurmët e Naimit, por duke e zëvendësuar sfondin panteist 

me një sfond magjepës fshatarak, Lasgushi në poezinë “Ti po vjen që prej së 

largu”, ka kënduar: 

Ti po vjen që prej së largu magjiplotë-e dalëngadalë. 

Ti po vjen që prej së largu duke shkitur mbi lëndina. 

Nënë thembërzat e tua përgëzohet trëndelina, 

Shtrihet luleja mitare e zëmbakut që t’u fal. 

E si shkon me hap të matur më pushton një dhëmbshuri: 

Do të tretem të kullohem në kalim të këmbës s’ate, 

T’i pushtoj i llaftaruar ato hapëza mëkate . . . 

Ndërsa, duke poetizuar në frymë popullore, në poezinë e titulluar “Balladë”, 

në gojën e vashës na ka dhënë pasazhe të gjera sensualiteti: 

Trim më more-edhe më shtrove, 

Trim më ngrove-e më pushtove’ 

Trim më puthe-e më mbarove’ 

Trim o trim seç trimërove. 

217

Në këto shtigje, por një hap më përpara, hasim poetin e talentuar Gaspër Pali, 

i cili, siç ka vërejtur studiuesi Alfred Çapaliku, “Si rrrallëkush në lirikën 

shqiptare vizaton ethshëm skena sensualiste, por në çdo sekuencë ndjenja 

mbetet fisnike dhe nuk ngatërrohet, as në kufirin ekstrem, me instinktin.” 7). 

Fike dritën, se terri - the – më pëlqen: 

Se kur mkatnohet, vjen mbi shpirt tim terri, 

Pse mkati asht terr, e mkati po shpërthen 

T’shuhet drita n’dhomën tonë . . . 

Në një rast tjetër, duke komentuar poezinë “Zane stuhish”, ky studiues ka 

shkruar: “Shtjella e kësaj poezie është erotike, gjer në konsumim të plotë” 8). 

E u shkrimë bashkë me shoqi-shojnë 

Si dy-tri dru në votër nji flakë përftojnë. 

Në këtë rrafsh poetik, Sulkuqi tregohet e kursyer, pa teprime në strukturën 

tekstore dhe në të njëjten kohë me një nëntekst poetik të pasur. Një xhevahir i 

rrallë poetik është poezia "Mështeknë". Vetë përcaktimi i objektit poetik - 

(mështekna është berioza e Eseninit, birch i Frostit, maranxhja e Camajt) - të 

sugjeron një motiv femëror. Mështekna është një dru pylli i viseve tona të 

ftohta, me trung të drejtë e të hijshëm, me lëvore të lëmuar e të bardhë, herëherë 

me një lëkurë si me do luspa të mëdha që në hije-dritat që krijojnë 

përfton përjetime poetike. Ajo duke "u veshur dhe zhveshur" fiton një 

konotacion figurativ të fuqishëm. Camaj i ka kënduar: "Një bimë maranxhe 

çveshet pa turp / në pikë të mjesditës.” 

Mështeknë 

Buzët më humbën mes buzëve, 

Gishtërinjtë mbi tastjerat e brinjëve 

Trupi si grusht i mbledhur… 

Mështeknë, më thuaj, kaq vjet 

Si e ruan, 

Moj, virgjërinë?” 

Në tri vargjet e para dritësohet një skenë e vërtetë dashurie, e cila për një 

piktor modernist të talentuar do të shërbente si frymëzim për të realizuar një 

kuadër të madhërishëm. Në vargjet e fundit, me një kapërcim të befasishëm 

pindarik, përthehet linja poetike dhe jetësohet pyetja e pyetjeve, - një motiv 

erotik krejt i rrallë për letrat tona të dashurisë. Rrallë, shumë rrallë, është 

ndjerë në letërsinë tonë erotike femërore kjo dozë e fuqishme feminiteti 

dashuror, që sikur i është tëhuajtur zbrazëtisë së reflektimit në art të 

218

përjetimeve të tilla, të cilat për t'u realizuar kërkojnë talent, mjeshtëri, guxim 

dhe çiltërsi. E pra, poezia shqipe i ndjen të nevojshme këto trajtesa motivore. 

Me inters për mënyrën e qasjes ndaj objektit artistik dhe, sidomos, për 

mënyrën e çuditshme se si e përthen atë, çka është e natyrës së ecurisë 

poetike të kësaj poeteshe, siç e vërejtëm tek "Mështeknë", na paraqitet poezia 

"Qamë në shteg Qabeje" Tek kjo poezi sendërtohet një kalim i befasishëm e i 

çuditshëm i motivit nga lehtësimi shpirtëror i dhimbjes së shkaktuar nga 

plaga e dashurisë tek lumturia që krijon po kjo dhimbje. Motivi shndërrohet e 

zhvillohet në "gaz e vaj": "Qamë e qeshëm bashkë, / nën udhë e mbi udhë" 

për të vazhduar "Qeshëm. Më pas qamë / si dy klithma shpirti . . . / Ndaj ag 

fjetëm bashkë / lodhur nga harrimi.". Vargu i fundit "Ndaj ag fjetëm bashkë, 

lodhur nga harrimi "vjen si përthyemje mbas përthyemjes. 

* * * 

Duke na dhënë elemente kreative të frymëzuara nga raste konkrete të 

përjetuara, me të cilat lexuesi mund të krijojë "historinë" e dashurisë apo të 

dashurive të saj, Sulkuqi ka pasuruar erotikën tonë me motive të reja, që nuk 

janë ndeshur më parë në letërsinë tonë. Ja ndonjë shembull: në poezinë “E 

hershme e shkruar sot", trajtohet një motiv origjinal dhe krejt i veçantë. Dy 

vajza dikur kanë dashur të njëjtin djalë, një dashuri e mbetur pa përgjigje. 

Sulkuqi poetizon, duke iu drejtuar shoqes së vet: "Dikur të thashë: / nëse e do 

siç unë e dua / ta fal, mos të t'humb edhe ty". Ka kaluar kohë, kujtesa që 

ngjallet kur takohen me njëra-tjetrën ringjall një plagë, që rishtas dhemb e 

djeg dhe bëhët për poeten farë e një bimësie poetike të njomë e të freskët: 

"Në takimet tona, ndodh shpesh, / një lot të na djegë mbi faqe . . . ". Një tekst 

i thjeshtë, por me një nëntekst poetik figurativ e emocional të pasur. Në 

poezinë "Kritikë Dashurisë", flitet për një letër "me një fjalë prej qielli" 

dërguar "mot e mot më parë", të cilën ia kujton i dashuri mbas shumë kohësh 

"vite-drite u dashka të vijë një përgjigje". 

Vetë procesi krijues në rrafshin e poezisë erotike është në vetvete një 

dhimbje, që lind për ta mposhtur dhimbjen e plagës së dashurisë, për ta 

sfiduar atë, "llaftarinë", po njëkohësisht është edhe një delir lumturie, (kur ajo 

gjen përgjigje). Në poezinë që po shqyrtojmë është vargu, pra krijimi i 

poezisë, që "e zë për krahu" poeten dhe e "degdis ndër dhembje" dhe është po 

vargu që "i shkrin" "shtratin e ngrirë nga ethja". Me fjalë të tjera, plaga që 

hap në shpirt dashuria është sfidë që shfren gjatë aktit krijues poetik dhe i jep 

poetit lehtësim shpirtëror, prehje, pauzë qetësie. Një disponim i tillë 

shpirtëror është, mesa duket, një veçori e përgjithshme e veprimtarisë 

krijuese, por në rastin e poezisë erotike, ku dhimbja individuale është më 

intensive, është më e theksuar. Kafka ka shkruar: “Për artistin, arti është 

vuajtje përmes së cilës ai lirohet për t’i përballuar një vuajtje të re.” 9). 

219

Më së shumti, lirika erotike e Sulkuqit është refleks i një lutjeje, një dëshirë e 

ndezur, një gjakim i zjarrtë që pasioni përvëlues i dashurisë, i përjetuar si 

ëndërr, të shndërrohet në realitet; por që përgjithësisht, nuk e kalon këtë prag, 

pra nuk jetësohet: “Fshihma lotin / prej një ëndrre / bëma ëndrrën të vërtetë’ 

(“Fshihma lotin”); ose “Prita hënën / të trokisja në portën tënde / si ëndërr”. 

Nuk mund të lihet pa u vënë re se leksema endërr, sikurse edhe disa leksema 

të tjera që përbëjnë çelësa poetikë në frymëzimet e kësaj poeteshe, ka një 

konotacion të pasur që ndryshon nga një motiv në një tjetër. Kështu, ajo në 

më të shumtën e rasteve nuk përdoret në kuptimin e saj të parë, leksikologjik, 

si ëndërr gjumi, dhe as si një gjendje ëndërtare e njeriut të zgjuar, por në 

kuptimin e vetë ndjenjës së dashurisë, është metaforë e këtij pasioni. Në 

poezinë “Vetëm ti”, thuhet: “Unë e di / se vëtëm ti, / përmbi gji më je 

shetitur, / që nga sot e mot e mot / që kur ëndrra më trazoi.” Ose, “Pa të ftuar 

më erdhe në ëndërr . . . / pa emër, pa të shkuar, pa të ardhme, / ‘të tashmen’ – 

në ëndërr jetova. / si ‘e tashme’ frikur u largove” (“Emër pa emër”). Duhet 

thënë, gjithashtu, se nganjëherë është vështirë të përcaktosh në mënyrë 

kategorike kuptimësinë e kësaj lekseme si stilemë, sepse ajo mund të 

interpretohet kështu dhe ashtu: “Në shtratin e ëndrës t’u futa . . . / me aromë 

gruaje të marrë, / tek ëndrra ime u ktheva.” 

* * * 

Në motivet e dashurisë si endërr e parealizuar shpesh zotërojnë notat e një 

keqardhjeje për një rini të ikur, të parinuar, për një dashuri të parealizuar, dhe 

që gjithnjë tingëllon si një thirrje për ta respektuar dashurinë, për t’i dhënë 

asaj vendin që i takon në jetë, d. m. th. kryevendin. “Hej, ç’më ikën puthjet! 

(Nuk e di se ku . . . ?) / ngrinë mbi buzë të ngrira / a mbi fjalë pa prush! ?” 

(Puthjet). 

Këtij cikli motivor i takon poezia e bukur tejet origjinale “Si shpend drejt 

vdekjes”: 

Përballë të erdha si njeri 

As nuk më pe, as nuk më preke . . . 

Mërgova fshehtas te loti im 

Si zogth i trembur prej një ngrice . . . 

Loti, një tjetër çelës i poezisë së Sulkuqit, në vargun që shkëlqen nga 

dhimbja: “mërgova fshehtas te loti im”, ka konotacionin e ëndrrës, dashurisë, 

vuajtjes. Në poezi të tjera, ai ka edhe konotacionin universal të vuajtjes 

njerëzore dhe të dhimbjes për vuajtjet e të tjerëve, që shfaqet në mjaft poezi 

të saj. 

Herë të tjera, duke marrë karakter universal, poezia e Sulkuqit kthehet në 

ankesë, qortim, kritikë deri në protestë ndaj kushteve shoqërore, ekonomike e 

220

shpirtërore, po edhe subjektive, që i bëhen pengesë dashurisë, si në poezinë 

“Kreshendo”: 

Do të lutem për të fundit herë 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

për vajzat që flirt bëjnë me vete, 

për meshkujt që s’dinë ku venë, 

për burrat që dehin burrërinë . . . 

për djemtë që kërkojnë dashurinë.”... 

Në poezinë "Nga gjithë sa kam shkruar", poetesha me nota keqardhjeje 

gjykon dashurinë a dashuritë e mbetura pa përgjigje. Rinia kalon dhe "s'mund 

të ndizesh më / kur në hi je tretur". Gabon ai që pretendon të mjekojë plagë të 

vjetra: "Kush premton që di / të mbyllë një plagë të vjetër, / pa dashje gabon, 

/ hap një plagë tjetër.". Por, përballë këtyre notave pesimiste e disfatiste 

ngrihet madhërishëm dashuria e femrës si nënë dhe si motër: 

Çdo gjë që kam shkruar, 

Fjalë poezish - do t’i gris harruar 

Pa dhimbje në shpirt 

Do mbetem veç nënë 

Do mbetem veç motër, 

Kështu qenka thënë 

Jeta bëhet lodër. 

Ky motiv trajtohet, gjithashtu, në poezinë “Dashuritë e mia”. Ndërsa, në 

poezinë “Puthuni, aktorë”, për dashurinë e pakufishme të nënës, thuhet që ajo 

rron “edhe kur i shkulet zemra”. 

Në erotikën shqipe të traditës, ka shembuj të bukur, në të cilët dashuria e 

mbetur pa përgjigje, dashuria e pafat, vuajtja e pangushëlluar, e ka drejtuar 

muzën poetike në shtigje të tjera dashurie, në ato universale. Me një 

simbolikë të tejdukshme, në poezinë “Dejtënori” (Detari), Serembe gjen jo 

vetëm prehje dhe qetësim shpirtëror, por edhe lumturinë, duke e bartur 

ndjenjën drejt një ideali po aq të lartë e të fisëm. 

Ti te ky dhe . . . pushonj 

Te deti û dejtënor! 

Ti prehe, û luftonj 

Me shi, rrufe dhe bor! 

Po ti, kopilje, e di 

Se yti më së jam: 

Ruata te nj’yll û i zi 

221

E t’e shurbenj û kam. 

Kur drita e zbardhën qiellin 

Dejtënori ëndrrat harron. 

E ka për nuse fjamurin, 

Për mall detin këndon. 

Dashuria është ndjenjë e fuqishme. Me elemente simbolike të hiperbolizuara, 

që bartin kumte poetike të pasura, jepet fuqia e madhe e pasionit: “Në më 

thëntë shpirti “Po”/ mbi dhjetë shpifje fluturoj, / e shkërmoq një mal të tërë, / 

dhe një lis e hedh në tokë, / le të ketë lisi rrënjë.” (“Në më thëntë shpirti 

‘Po”). 

Shpesh përjetimi i këtij pasioni të fuqishëm paraqitet si dehje shpirtërore, 

gjendje jo normale e njeriut, delir, etj. Në poezinë “Dy dehje”, thuhet: “Di se 

nga dy dehje / njëra rri me mua.”. Për te sakrifikohet çdo gjë: “Prej teje, / dua 

botën e rremë / pa ty, s’e dua as të vërtetë.” Për t’u theksuar është se koncepti 

për dashurinë në erotikën e Sulkuqit është real, i jetës. Ndërsa Lasgushi 

ndonjëherë i atribuon dashurisë një burim abstrakt, të mëvetësishëm: “Se 

s’dashuronja as un’ as ti, / po dashuronte dashuria”; Sulkuqi e zbret në tokë: 

“Po nuk u deshem ne të dy, / s’ka si të duhet dashuria”. Në një poezi tjetër, 

jetësohet një situatë edhe më konkrete : “Ditën / zihemi me dashurinë, / natën 

/ për te na merr malli.”. 

Poezia e dashurisë, në përgjithësi, dhe, në mënyrë të veçantë, motivet erotike 

tek kjo poeteshë kryqëzohen shpesh me motivet e mërgimit, çka nuk është e 

re në poezinë tonë gojore dhe të lavruar; por në poezinë e saj janë të gjalla 

notat e aktualitetit të mërgimit shqiptar të viteve të fundit, më së tepërmi, i 

detyruar nga kushtet ekonomike, politike e shoqërore. Nuk duhet harruar 

edhe një impuls shpirtëror i shqiptarit për mërgimin. Çabej ka vënë re që 

“dëshira e përhershme e shqiptarit për shtegtim” ka gjetur pasqyrimin e saj në 

“këngët e përmallshme të mërgimit” 10). Ky kryqëzim motivesh ka jetësuar 

poezi të ndjeshme dhe shpesh shumë të bukura. Në poezinë "Mbamë këtu" 

(Bisedë me veten), poetesha i drejtohet vetes: 

"Mbamë këtu, nëse je imja? 

mos më degdis në dhè të huaj! 

ku të më qajë një korb i verbër, 

ku të këndohem e harruar". 

Në poezinë “Letër burrit nga Shqipëria në NY”, theksohet tensioni i ndarjes, 

në një vështrim më tepër sensual. "...Dhe kthehem, / përkthehem / në shtratin 

e gjerë . . . / gjysmë e çarçafit . . . / agohet pa rrudhur/... " Ndërsa në poezinë: 

“ . . . Që të afrojnë me ndarjen”, përsëritet me një realizim krejt të ri motivi i 

222

mëparshëm: “Të të puth në shtratin e zjarrtë, / nuk mund! / të m’i ftohësh 

afshet e natës, gjithashtu.” 

* * * 

Në fushën e lirikës erotike të traditës, kritikën tonë letrare e ka shqetësuar 

dukuria e diskrecionit, mungesa e identifikimit nga ana e poetëve për vajzën 

që kanë dashur, dukuri kjo që është shfaqur që tek Naimi, në poemthin 

erotik“Bukuria” dhe ka vazhduar, me ndonjë përjashtim të rrallë, deri tek 

Migjeni, që është cilësuar si “poeti më i skajshëm i mundshëm në poezinë 

tonë të traditës”, dhe “poeti, ashtu siç fshehu lidhjen emocionale me një 

vashë që e desh nga sytë e bashkëkohanikëve dhe bashkëqytetarëve, po me aq 

rreptësi e fshehu edhe nga lexuesi i vargjeve të tij” 11). 

Pa mohuar kushtet shoqërore të kohës, që janë bërë pengesë për të shfaqurit 

publik të së dashurës a të të dashurit, dhe vetë mëndësinë e kohës, mendoj se 

shkak i kësaj dukurie është edhe natyra e përmbajtur e shqiptarit. Çabej, një 

nga njohësit më të mirë të psikologjisë së popullit tonë, ka shkruar: “Thelbi 

shpirtëror i popullit tonë është rezervimi” 12). Çajupi, përveç emrit të gruas 

së vdekur, Evgjenisë, ka përmendur emra që sipas gjase janë emra fiktivë. 

Kështu edhe Camaj. Ndryshon puna me Gaspër Palin, që përmend në lirikat e 

tij erotike emrin e vajzës që dashuroi dhe me të cilën pati marrëdhënie intime, 

Kleyden, shqiptuar me aq bukuri e brishtësi artistike në poezitë: “Dritë të 

mshehuna”, “Vashë e panjohtun”, “Zane stuhish”. 

Sikur e ndjen peshën e rëndë të diskrecionit të poezisë së traditës, Sulkuqi 

bën përpjekje të çlirohet prej saj. Në poezinë “Pas 30 vjetësh”, poezi kushtuar 

shokut të maturës, “poetit dhe njeriut fisnik Nexhip Ejupi”, që dikur 

shkruante vjersha për te, ajo poetizon: “Të t’them të drejtën, / vjershat kur 

lexoja, / ‘kështu jam veç unë’ – me vete mendoja”. Por “më mirë që nuk fole, 

/ më mirë që s’të kuptova. / Kaq bukur s’do shkruaje, / sot s’do të takoja”. 

(është fjala për një takim poetësh). 

Gjithsesi, u shpall apo nuk u shpall idenntiteti i së dashurës a i të dashurit, 

nuk ka ndonjë vlerë në rrafshin e realizimit poetik: as nuk e bën më të 

përsosur dhe as nuk e lë të mangët poezinë. 

* * * 

Mjeshtëria në fushën e poezisë erotike të Iliriana Sulkuqit qëndron në vlerat 

estetike të kësaj poezie, që njëmendësohen në përcaktimin e objektit poetik, 

në mënyrën e qasjes ndaj tij, gjuhën, stilin, figuracionin. Ajo që e dallon më 

së shumti veçorinë e përcaktimit të objektit poetik është burimi i këtij objekti 

nga rrethanat jetësore të poetes; dhe ajo që e dallon mënyrën e qasjes ndaj 

objektit poetik është sinqeriteti i plotë, çka përbën një nga çelësat e suksesit, 

mos më kryesorin, përveç talentit të padiskutueshëm dhe pjekurisë së arrirë 

223

artsitike. Kritiku ynë i shquar, Mitrush Kuteli ka thënë: “Në kazuistikat 

personale (rrethanat, rastet jetësore, shënimi im, A. Ç), buçet e duket poeti i 

vërtetë” 13). 

Me një ndjeshmëri të theksuar ndaj fjalës poetike, Sulkuqi ka krijuar një 

fjalor të vetin plot fluiditet lirik, të cilit i paraprijnë leksemat-stilema shpirti, 

ëndrra, loti, dashuria, e ndonjë tjetër që, siç e vumë në dukje më lart, janë të 

pasura me kuptimësinë figurative, që nga domethënia e tyre semantike e deri 

tek vezullimet përsiatëse filozofike për dashurinë. 

Fjalë të reja ka krijuar ajo nga brumi i gjuhës sonë simbas ligjësive të 

fjalëformimit të shqipes dhe, në ndonjë rast duke e thyer atë, por gjithnjë me 

vlera të qarta e të hijshme semantike e stilistike, që bartin ngarkesa 

emocionale shpesh të fuqishme. Pa ndonjë karakterizim dhe pa ndjekur 

ndonjë kriter, po përmend disa prej tyre: pranverë erëtërfil, shall kripëgrisur, 

ndjellafjalë, burim-burimburuar, rroba blerëfalur, botë bardhëngrirë, moj 

trupëz-zhveshura, po pi burim të kthjellëruar, grirojnë retë, bletëroj, 

bletërohem, i hirëm, liqeni klithmërohet, fli vogël-gjyshe, shoqe-madhe, 

ngjyrëshpirti, udhëshpirti, supe-dhimbjet, fjalë-rreze, mallzjarr, mall-pritjeje, 

bukuri-plage, vjeshtë-okrën, pragfjetje, largndarje, flori-nëne, nina-nanadjepërie, 

përzgjime, hapnajë, etj. 

Këto formime i japin një shprehësi të veçantë të një bukurie të rrallë artistike 

poezisë së Sulkuqit. Ndonjëherë një fjalë e vetme i jep vlerë poezisë ose e 

dëmton atë. Fjalët bëjnë çudinë në artin letrar dhe çudia në lirikë, sidomos në 

lirikën erotike, është më e madhe se kudo tjetër. Sulkuqi e di mirë këtë. Dhe 

ja sesi me fjalë të sajat, ajo i thur himne dashurisë, sublimon lumturinë që fal 

ajo, jep dehjen e përhershme të pasionit: 

Aty ku buzët vure ti, 

Po pi burim-burim-buruar . . . 

Dehu, o shpirt, me dashuri 

Prej ëndrrës që më mbeti zgjuar. 

Buronja borën po e pi, 

Ku pijmë të dy të dashuruar . . . 

Aty ku buzën vure ti 

Po pi burim të kthjellëruar . . . 

Një përkujdesje të veçantë kjo poeteshë i kushton organizimit fonetik 

tingullor të fjalës, vargut, strofës. Në këtë dukuri fonologjike-stilistike, një rol 

të rëndësishëm luajnë përsëritjet, të cilat përbëjnë një nga veçoritë kryesore 

stilistike të poezisë së saj. Nëpërmjet tyre, shpesh krijohen harmoni imitative 

tingujsh, fjalësh e shprehjesh, që jo vetëm i japin një hijeshi të brishtë, të 

veçantë e origjinale vargut, por edhe pasurojnë nëntekstin semantik dhe, 

sidomos, emocional të poezisë: 

224

Nëpër zgjime – / zgjoj e zgjohem / 

Bletëroj e s’bletërohem (Përzgjime). 

Veçoria kryesore e figuracionit në poezinë e Sulkuqit është të qenët larg 

manisë për të absolutizuar abstraksionin poetik, dukuri që nxjerr kokën tek 

mjaft poetë të sotëm. Natyrshëm që poezisë së sotme nuk mund t’i mohohet 

abstragimi; asaj duhet t’i mohohet një absragim i pashpjegueshëm. Kritiku 

letrar Agim Vinça ka shkruar: “Arti i kohës sonë e ka intensifikuar 

abstraksionin poetik, si një primat të vetin. Kritika letrare, që është vetëdije e 

veprës, duhet ta zbresë atë në nivel racional-analitik” 14). Një gjë e tillë 

kërkon domosdoshmërisht që simboli ose figura të ketë një “nivel racionalanalitik”, 

që duhet zbuluar, shpjeguar e komentuar. Duke iu shamngur 

simbolikës së errët dhe metaforave të dyshimta, që i lënë vend më së tepërmi 

hamendjes sesa argumentimit ndjenjësor dhe racional, Sulkuqi arrin të 

sendërtojë një poezi me një nëntekst të pasur figurativ dhe njëheri mjaft 

emocional. Një figuracion i tillë, i thjeshtë deri në kufi thjeshtësie, i pasur 

tejet me nëntekst poetik që bart mesazhe fisnike e të hijshme, të ndjell një 

dëshirë të pashuar për lexim e rilexim, dhe pas çdo leximi të pasuron 

nëntekstin poetik: 

Mos ma fshij lotin, 

Lëre të rrjedhë 

Në lumin e rrudhur, 

Ku lahet një hënë, 

E joshur nga yjet. 

Vargje të tjera, në të cilat shqiptohet keqardhja për dashuri të parealizuar, 

kullojnë bukuri përftesash metaforike dhe shprehësish stilistike: 

U putha a s’u putha . . . 

Dielli u dogj brenda vetes, 

Hëna m’u ftoh nëpër duar. 

* * * 

Veçori tjetër e metodës krijuese të Sulkuqit është përdorimi i dendur i tri 

pikave të retiçencës, përdorimi i dendur i presjeve, pikëçuditëseve, etj. Dihet 

që një përdorim jashtë mase i një elementi poetik a stilistik, që vjen e 

shndërrohet në manierë a obsession, e dëmton veprën letrare. Kur pauza 

përdoret me vend krijon mundësinë e persiatjeve për një kuptim e zbërthim sa 

më të mirë të konotacionit të një fjale, vargu, strofe a poezie. 

225

Nuk është pa vlerë edhe “arkitektura” e poezisë; përkundrazi, ajo ka rolin e 

saj, që nuk është thjesht viziv, nuk ka thjesht funksionin e bukurisë së pamjes 

a plotësimin e nevojës për shlodhje-kalim syri. Ajo ndikon në bartjen e 

mesazhit dhe ndihmon për një kuptim sa më të mirë të tekstit dhe, sidomos, të 

nëntekstit poetik nga ana e lexuesit, e aktivizon atë më shumë në 

përvetësimin e tyre. Po bie vetëm një shembull: poezia “Mështeknë”, për 

tekstin dhe nëntekstin që ka, natyrshëm njëmendësohet në dy strofë; ndërsa 

në vëllimin poetik “… Më kërkon falje” është botuar në monokolonë; në 

antologjinë poetike “Poezi” është botuar në tre distikë dhe në një strofë 

treshe. (!) 

Përfundimisht, Iliriana Sulkuqi ka një poetikë të veten, veçori të stilit artistik 

që e dallojnë atë, veçori që burojnë nga temperamenti tejet i hovshëm 

impulsiv, talenti i padiskutueshëm dhe pjekuria artistike. Ajo ka sjellur në 

sofrën kombëtare të poezisë erotike një poezi femërore me nota lirikodramatike, 

me vlera të larta estetike, dhe, siç e kemi thënë më lart, ka 

zgjëruar dimensionet e poezisë së dashurisë në hapësira poetike pak ose 

aspak të njohura më parë; ka krijuar përftesa semantike dhe stilistike 

originale të hijshme e të pasura në kuptimësinë poetologjike, duke siguruar 

kështu një komunikim të përhershëm me lexuesin. 

Referenca: 

1). Th. S. Eliot, “Tradita dhe talenti individual”. Cituar sipas Anton Nikë Berishës 

“Çështje teorike të letërsisë”, shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2005. 

2). Klara Kodra, “Poezi e qartësisë”, në vëllimin “Poezi” të Iliriana Sulkuqit, f. 251. 

3). Ali Aliu, “Kërkime – Studime, kritika, ese”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 

Tiranë, 1990, f. 292. 

4). Vehbi Bala, “Lasgush Poradeci dhe poetë të tjerë të viteve 20-30”, në “Historia e 

letërsisë shqiptare”, Tiranë 1983, f. 528. 

5). Sabri Hamiti, “Lasgush Poradeci - Vdekja e Nositit”, shtëpia botuese “Rilindja”, 

Prishtinë, 1978, f. 30. 

6). Lasgush Poradeci, “Poezi, et coetera . . .”, tek “Lufta e penave – Zgjedhje 

antologjike e polemikës shqipe”, nga Sevdai Kastrati, “Botimet Toena”, Tiranë, 2002, 

f.424 

7). Alfred Çapaliku, “Gaspër Pali – Jeta dhe vepra”, shtëpia botuese “Camaj – Pipa”, 

Shkodër, 2002, f. 42. 

8). Alfred Çapaliku, vepër e cituar, f. 46. 

9). Franz Kafka, cituar sipas Anton Nikë Berishës “Njëmendësia e fjalëve – Mundësi 

interpretimesh letrare”, shtëpitë botuese “Shpresa & Faik Konica”, Prishtinë, 2006, 

f.226. 

10). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, Përgatitur për shtyp 

nga Brikena Çabej, shtëpia botuese MCM, Tiranë 1994, f.43. 

11). Ali Aliu, vepër e cituar, f. 331. 

12). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 28. 

13). Mitrush Kuteli, “Poetë dhe detraktorë”, tek “Lufta e penave”, f. 490. 

14). Agim Vinca, “Aspekte të kritikës sonë”, “Rilindja”, Prishtinë, 1977, f. 125. 

226

JALEA ISMAILOVA 

Literatură română tradusă în limba Azerbaidjană 

În prealabil trebuie de remarcat faptul că în studiul exemplelor de literatură 

română în limba azerbaidjană, am reuşit să facem cunoştinţă cu un număr 

foarte mic de lucrări. Putem doar regreta că lucrările maeştrilor români de 

condei sunt traduse în limba azeră, în cantităţi foarte mici. Acelaşi lucru 

poate fi spus şi despre traducerea lucrărilor reprezentanţilor notabili ai 

literaturii azerbaidjene. 

Cititorul azerbaidjanian a fost capabil să se familiarizeze cu literatura 

română, începând cu anii ’50 ai sec. XX. Printre autorii, ale căror lucrări au 

fost traduse din română în azerbaidjană, se întâlnesc atât giganţi de 

exprimare, cât şi, scriitori şi poeţi ocazionali, care nu au un loc special în 

literatură. Să cercetăm, deci, tălmăcirea unor creaţii traduse. 

Mihail Sadoveanu (1880-1961) este unul dintre aceia, ale căror lucrări sunt 

mai mult publicate în limba azerbaidjană. Se poate presupune că anumite 

convingeri comuniste şi activităţile din diverse funcţii publice prezintă cauza 

pentru propagarea mai masivă în ţările sovietice. Cărţile scrise de 

M.Sadoveanu, precum „Nuvele” (1951), Mitrea Cocor (1955) reprezintă 

primele introduceri în opera scriitorului în faşa cititorul azerbaidjan. Aproape 

10 de ani mai târziu, în 1964, în atenţia cititorilor a fost prezentat cartea 

«Nuvele». Iar ultima operă tradusă şi publicată a lui Sadoveanu, lansată în 

anul 1970 este “Dumbrava minunată”. 

În cartea «Nuvele» sunt adunate opere, precum "Sluga", "Câinele", "Doina 

amintirilor", "Hoţul», etc. Este suficient să citeşti cartea pentru a primi o 

informaţie generală asupra realităţii acelor vremuri, în care a trăit şi a creat 

Sadoveanu . Aceste episoade reale din viaţă, cum ar fi mulţumirea de sine a 

stăpânilor, atitudinea lor faţă de servitori ca la o pătură socială joasă 

(„Sluga”), dorinţa moşierilor de a ocupa poziţii înalte în societate, bazându-se 

pe situaţia lor materială („Strajul”), transformarea în ucigaşi a oamenilor 

suprimaţi de povara grea a impozitelor, în cel mai fericit caz împăcarea lor 

neajutorată, cu legile drastice („Umbra” şi „Într-o zi de primăvară”), au fost 

descrise magistral. Axarea de bază a acestor povestiri este îndreptată pe 

întrebarea „Ce e de făcut?”. Punând această întrebare prin eroii săi, în 

realitate aşteaptă un răspuns din partea cititorilor. Ca şi cum ar lăsa alegerea 

pentru popor. Lasă oamenii să decidă ei înşişi dacă vor să trăiască la fel în 

continuare sau să se răscoale şi să schimbe viaţa. 

Citind „Cântecul Amintirilor”, devenim martorii a măsurii în care legile 

scrise şi nescrise ale vieţii influenţează nu numai viaţa de toate zilele, dar şi 

sufletele şi lumea spirituală a oamenilor. Nu putem să trecem cu indiferenţă 

227

legenda despre dragostea neîmpărtăşită a ciobanului Axuntel şi fiicei de popă 

Irina, pe care o povesteşte adolescenţilor bătrânul cioban Mihalache. 

Cea mai impunătoare operă a lui Sadoveanu, tradusă în limba azerbaidjană, 

este „Mitrea Cocor”, care a fost distinsă cu „Premiul Lumii” de aur, în cadrul 

celui de-al doilea Congres Mondial ai adepţilor păcii din Varşovia. 

Protagonistul operei este un tânăr, care a suportat şi a trecut prin greutăţi, 

începând cu mânia domniilor până la flăcările războiului. Prin persoana 

acestuia, Sadoveanu o să încerce să demonstreze curajul tineretului român. 

Deja nu îi mai este frică nici de domnii, nici de stăpâni, nici de regim, care-i 

protejează. Cu siguranţă putem spune, că „Mitrea Cocor”, este o perfectă 

concluzie a povestirilor, consacrate vieţii omului român. 

Menţionăm faptul că, în Catalogul Bibliotecii Centrale Republicane, în 

numele M.F. Ahundovei este indicată traducerea cărţii în română de către B. 

Djafarov. Dar în interiorul cărţii, nu există nici o menţiune despre asta. 

Considerăm că tratarea acesteia ca o greşeală a bibliografului e mult mai 

veridică, decât faptul că a fost tradusă din limba română. Din păcate, ne 

confruntăm cu această problemă în toate cărţile scriitorilor români, traduse în 

limba azerbaidjană. În majoritatea lor nu se indică din ce limbă este tradusă. 

În cazul în care ne ciocnim cu versiunea rusească a acestor opere, rămâne 

decât propunerea ca acestea să fie traduse în limba azerbaidjană, anume din 

rusă, astfel încât anul publicării şi stilurile coincid. 

Publicată în anul 1964, cartea „Nuvele” constă numai din nuvele scrise 

pentru copii. Citind aceste povestiri, care ataşează copiilor înalte valori 

morale, copiii se regăsesc în cele mai diverse situaţii, îşi fac cunoştinţă cu 

viaţa de la sat, învaţă modul de îngrijire a animalelor domestice. „Dumbrava 

minunată” reprezintă a doua întâlnire a lui Sadoveanu cu copiii mici. 

Nuvelele strânse în carte se deosebesc prin excedentul elementelor de basm. 

De asemenea, ar trebui să menţionăm faptul că printre modelele literaturii 

române, traduse în limba azerbaidjană, se întâlnesc mai mult poveşti din 

folclor, sau, poveşti şi povestiri de la diverşi autori. Secundar, atrag atenţia 

operele, consacrate construcţiei socialismului. Faptul că, în timpul traducerii 

operelor, erau privilegiate acele creaţii, care erau consacrate socialismului, 

este justificat, întrucât, fiind o ţară socialistă, propagarea României în spaţiul 

post-sovietic, a fost o activitate importantă. La fel, prezintă interes şi faptul că 

basmele româneşti sunt mai multe decât operele de alt gen. Aceasta 

înregistrându-se, chiar dacă în perioada supusă cercetării au existat destule 

figuri remarcabile atât în poetica română, cât şi în proză,. 

În basmele traduse în limba azerbaidjană ne ciocnim cu personajele 

principale de basm a poporului român. Eroismul puternicului Agheran, Făt- 

Frumos, prinţesele frumoase, balaurii cu şapte capete, întruchipează atât 

trecutul secular cât şi ereditatea folclorică a poporului român. 

În cartea „Puternicul Agheran”, publicată în tipografia moldovenească 

„Literatura pentru copii”, în 1972, sunt incluse legenda despre Puternicul 

228

Agheran şi basmele populare româneşti. 11 din 12 poveşti, adunate în cărţi au 

fost publicate încă o dată de către tipografia „Tineretul” în anul 1988. Iar 

Editura „Atilla” în anul 2001, a tipărit 7 din 11 basme, cu denumirea „Basme 

Româneşti”. Mai mult ca atât, putem să aduce ca exemplu cartea „Peat Peter” 

(basmul „Capra cu clopoţel”, editată în cartea publicată în anul 1957, de către 

tipografia literaturii pentru copii şi adolescenţi „Poveşti ale popoarelor 

străine”). 

Cărţile cu basme ai diverşilor autori, în principiu, au apărut în anii 70 a 

secolului XX. „Naie cel Deştept ” („Tineretul” , 1972) de Ana Iosif Melius, 

„Fata, soarele şi barza” („Tineretul”, 1972) de Titelea Constantinescu, „Caut 

costum de scafandru” („Tineretul”, 1972), de O.Pancu – Iaşa, „Casa din 

umbra castanilor” („Tineretul”, 1977), de Elena Behelerova, reprezintă 

exemple de aceeaşi manieră, ale acestor publicaţii. 

În romanul scurt „Naie cel Deştept” de Ana Iosif Melius, menit să atragă 

atenţia copiilor prin limbajul foarte interesant de relatare. În operă, copiilor li 

se sugerează faptul că nu poţi căpăta iscusinţă în ceva fără a învăţa ştiinţele. 

În culegerea lui Titelea Constantinescu „Fata, soarele şi barza” sunt incluse 

nuvelele „Făt-Frumos”, „Primăvara”, „Cald” şi alte nuvele. 

În pofida faptului ca ele au fost traduse de către traducătorii care au respectat 

diferite stiluri, fiind basme folclorice sau povestiri, toate sunt traduse intre-un 

limbaj accesibil pentru copii. Aceasta se simte mai ales în operele autorilor, 

care permite păstrarea specificului fiecărei creaţii. 

De copii n-a uitat şi alt scriitor - Barbu Delavrancea , în „Nuvele” , publicate 

în anul 1962. Pentru ei, în aceasta carte sunt incluse povestiri, ca „Bunicul” şi 

„Bunica”. Iar în povestirile „Neghiniţă”, „Domnul Vucea”, „Hagi Tudose”, 

„Sultănica”, „Amintindu-şi de zilele trecute”, noi vedem atât un conţinut 

didactic, cât şi situaţii reale din viaţă. În nuvelele sale, scriitorul împatre cu 

cititorul amintirile din copilărie şi scoală („Domnul Vucea” „Amintindu-şi de 

zilele trecute”), la fel povesteşte despre nedreptăţile din viaţă („Sultănica”), şi 

despre modalitatea în care îl ajută cugetul să trăiască corect („Neghiniţă”) şi 

despre multe altele. 

În „Nuvelele” scriitorilor româneşti, publicate în anul 1978, găsim opere a 

scriitorilor, cum sunt Ion Bieşu, Nicolae Velia, Alecu Ivan Ghilia, Ştefan 

Luca. Cartea, în care sunt alese povestiri de conţinut diferit, prezintă singura 

culegere în limba azerbaidjană, menită pentru un cerc larg de cititori. 

Unul dintre cele mai rar întâlnite modele a literaturii române în limba azeră, 

este nuvela „Comoara” de Ioan Slavici. În aceasta scriitorul relatează despre 

confruntarea între Duţă, un om simplu de la ţară şi şarlatanii de la oraş. Duţă, 

din întâmplare a găsit o comoară, dar din cauza simplităţii sale , el pierde 

toată bogăţia, cel mai amarnic fiind faptul că simte o satisfacţie morală, în 

urma acestora. Iar şarlatanii, profitând de simplitatea lui, sunt prezentaţi ca 

prădători a societăţii burgheze. 

229

Menţionăm că, motivele pentru care literatura română este tradusă atât în 

limba azerbaidjană, cât şi în limba rusă într-o măsură foarte moderată, spre 

deosebire de literatura celorlalte ţări din Europa de Răsărit, nu se cunosc. 

Într-o măsură oarecare, asta poate fi explicat prin relaţii oarecum „reci” dintre 

URRS şi România, decât dintre alte ţări socialiste. Neadecvarea tratării 

socialismului în România, chiar în acea epocă , evoluţia literaturii 

decidenţilor din ţară, şi evenimentele petrecute în această ţară în perioada 

căderii lagărului socialist, constituie baza acestor bănuieli. 

Următoarea etapă fructuoasă a traducerii literaturii româneşti în limba 

azerbaidjană reprezintă perioada de după redobândirea independenţei 

Azerbaidjanului. În legătură cu asta, putem considera o realizare 

considerabilă a ultimilor ani „Cadoul stelelor” de Mihai Eminescu, de 

asemenea culegerea de nuvele a scriitorilor români „Prima Scrisoare”. 

Autorul traducerii primei cărţi de F.Hadjiev, cât şi traducătorul pentru a doua 

carte a lui G. Iologlu, au efectuat o muncă colosală pentru a aduce cititorului 

azerbaidjan toată splendoarea acestor opere. Ţinând cont de faptul că 

publicarea acestor cărţi prezintă un eveniment major, considerăm important 

de a le acorda atenţie sporită. 

Menţionăm că în cartea „Cadoul stelelor” sunt incluse cele mai populare 

poezii de-ale lui Eminescu. „Când amintirile”, „Adio” şi alte poezii ajută 

cititorul de a deschide lumea interioară a poetului. În pofida faptului că 

traducerea cărţii merită a fi aprobată, unele neajunsuri strecurate în procesul 

de traducere în limba azerbaidjană, sunt într-o mică măsură regretabile. În 

principiu, aceasta se referă la distorsionarea frazelor, care se întâlnesc la 

traducerile din rusă. În unele cazuri se simte problema redării mesajelor de la 

autor la cititor. Din această cauză, rămâne numai doleanţa de a traduce aceste 

opere din original. De aceeaşi manieră, noi încuviinţăm prezentarea creaţiei 

Eminescu atenţiei cititorului azerbaidjan într-un un volum la fel de mare. 

De asemenea, calitatea traducerii merită să fie remarcată şi în cazul culegerii 

de nuvele din cartea „Prima Scrisoare”. Autorul traducerilor G. Iologlu, scrie 

în prefaţă că traducerea a fost efectuată de pe originale în limba rusă, din 

limbile turco-tatare. În afara creaţiei scriitorilor ruşi, în carte sunt incluse şi 

operele scriitorilor turco-tatari, cu diversitatea şi expresivitatea tematicii 

abordate. 

Cartea, care începe cu poema „Sărmanul Dionisie”de M.Eminescu, faţă de 

creaţia căruia traducătorul manifestă un mare respect, sunt incluse şi operele 

lui Eugen Uricaru, Aurel Dragoş Munteanu, Acai, Ion Arieşanu, Emina 

Atilla, Nevzeata Iusufa Sarîghiulea, Vigila Ierunki şi alţi scriitori. Alături de 

coloristica tematicii operelor, splendoarea naraţiunilor, măiestria traducerii, 

obligă cititorul să meargă până la urmă. Păstrarea versiunilor originale a 

anumitor fraze în nuvelele anumitor scriitori de limbă turcă, măresc interesul 

pentru acestea. Principalul este că, aceste fraze sunt lăsate într-o formă 

accesibilă pentru cititorul azerbaidjan. Aceste fraze, des întâlnite în „Ceasul 

230

cu capac de argint” de Nefzat Iusuf Sarzghiul, „Frumoasei din visul de 

primăvară” de Emin Atilla, „Ce am mâncat la prânz”, de Ismail Zieaeddin, 

apropie spiritul povestirilor de cititorul azerbaidjan. 

În general, cum am remarcat mai înainte, cartea se memorizează pentru 

exactitatea relatării. Folosirea frazelor de largă circulaţie din limba 

azerbaidjană a contribuit la conservarea valorilor literare a povestirilor. 

Astfel, chiar dacă sunt deosebiri între nume şi toponime, putem spune că 

evenimentele reflectate în operă se petrec cu noi şi la noi. Aceasta constituie, 

în primul rând rezultatul măiestriei traducătorului. Problemele generale ale 

omenirii, bătăi de inimă, trăiri sufleteşti, urmele primei dragoste, care se uită 

toată viaţa, care sunt reprezentate magistral şi influent în „Istoria unei iubiri”, 

în nuvelele „Bătrânul şi moartea”, „Prima Scrisoare”, „Despre Dragoste”, 

„Ziua de duminică” ş.a. 

Opera „Insula română a arhipelagului GULAG” de Virgiliu Ierinki, la 

sfârşitul cărţii, menţionate nu poate fi citită fără emoţii. Aceasta operă de tip 

documentar despre crimele, care au fost efectuate în taină de la toată lumea, 

în 1949-1952, în penitenciarul român Piteşti, creează cititorului imaginea 

despre monstruoasele metode prin care a fost ţinut regimul socialist în 

România. 

Putem să ne oprim mai detaliat şi la operele scriitorilor români, publicate pe 

paginile diferitor ziare şi jurnale. Publicate pe paginile ziarelor „Edebiiiat” 

(„Literatura”- în ani diferiţi „Edebiiiat ve indjesenet”, („Literatura şi Arta”) – 

autor), „Ulduz”(„Steaua”), „Azerbaidjan”, „Ghendjlik”(„Tineretul”), „Sovet 

kendi” („Satul sovietic”), „Comunistul” „Azerbaidjani pioneri” („Pionerul 

Azerbaidjanian”) şi jurnale din zeci de modele a literaturii române se 

deosebesc prin expresivitatea tematicii. 

Apariţia acestor opere pe paginile publicaţiilor revine anilor 50 a secolului 

trecut. Creaţiile traduse şi publicate ale poeţilor M.Beniuca, T.Maiorescu, 

U.Tiberiu, R. Baureanu, D.Deşliu, a scriitorilor Y.Ovidiu, R.Cora, I.L. 

Caragiale şi a altor, pot fi considerate picături în oceanul literaturii române. 

În presa azerbaidjană, operele române erau publicate în masă, chiar în anii 70 

a secolului trecut. Pe atunci atenţia cititorilor a fost atrasă de operele V. 

Teodorescu, I.Iotta, Z.Stancu, V.Pitsigova, I.Petrana, G.Criştinoiu, M.Doldii 

şi ale altor maeştri de condei. Atitudinea traducătorilor faţă de operele 

populare ale poeţilor faimoşi, ca N.Stănescu şi A.Blandiana certifică faptul că 

pe acele timpuri, în Azerbaidjan au fost urmărite procesele literare petrecute 

în ambianţa României. Articolele, consacrate aniversărilor ale lui 

M.Eminescu şi I.L.Caragiale, la fel confirmă cunoaşterea mediului literar 

azerbaidjan cu istoria literaturii române, chiar dacă nu la cel mai înalt nivel. 

Nuvelele traduse din limba rusă şi schiţele scriitorilor români din această 

perioadă, au umplut parţial lăcuna, apărută în domeniul de traduceri a 

literaturii române. Este, însă, dificil de a considera acest fapt drept eveniment, 

comparând volumul şi calitatea modelelor traduse cu volumul şi calitatea 

231

literaturii române. De aceeaşi măsură, datorită modelelor nominalizate, 

iubitorii de literatură au primit o oarecare închipuire despre literatura română. 

Vorbind de traducerea în limba azerbaidjană a operelor scriitorilor români, nu 

putem să nu menţionăm numărul mic al lor şi să nu regretăm că acestea nu 

sunt traduse de pe original. După cum a fost remarcat de la bun început, legat 

de nivelul sărac de dezvoltare a relaţiilor interguvernamentale, şi cu problema 

rezultată din aceasta – insuficienţa specialiştilor care posedă la perfecţiune 

limba română. Traducerile din limba rusă sunt, în principiu, satisfăcătoare, 

dar, cu toate acestea apar dificultăţi în prezentarea cititorului azerbaidjan a 

frumuseţii stilului, diversităţii limbajului din original. Sperăm că, întărirea 

relaţiilor ştiinşifico-culturale din ultimii ani va contribui la înlăturarea treptată 

a acestei probleme. 

Menţionăm că, datorită extinderii legăturilor literare din ultimii ani, şi în 

România au văzut lumina lucrările multor poeţi şi scriitori azerbaidjani. 

Creaţiile maeştrilor al cuvântului, cum sunt B.Vahabzade, Anar, Elcin, C. 

Abdullaev, E. Iskenderzade şi altii, deja au devenit mai aproape cu un pas de 

scriitorul român. 

Considerăm că, extinderea relaţiilor literare dintre ţări, reprezintă, la fel o 

cerinţă a timpului astfel încât cititorii ambelor ţări simt o necesitate morală în 

cunoaşterea literatura altei ţări. 

Rezumat 

Articolul „Literatura Română în Azerbaidjană ” al absolventei Institutului de 

Literatură Nizami, Jalea Izmaylova, vorbeşte despre lucrările literare 

româneşti, publicate în Azerbaidjan, din 1950, până în timpul prezent. În 

rezultatul cercetării, desfăşurate de către autor, printre toată literatura română 

de basme, proză şi poezie artei, au fost în marea majoritate, traduse. În articol 

se mai menţionează, că noul val de traducători, progreseză în cadrul prezentei 

cooperări culturale dintre acele două state. 

ЖАЛЯ ИСМАЙЛОВА 

Румынская литература в переводе на азербайджанский 

язык 

Заранее отметим, что при исследовании примеров румынсой 

литературы на азербайджанском языке нам удалось ознакомиться с 

очень малым количеством произведений. Мы можем лишь сожалеть о 

том, что произведения румынских мастеров пера так мало переведены 

на азербайджанский язык. Тоже самое можно сказать и о переводе 

произведений видных представителей азербайджанской литературы. 

232

Азербайджанский читатель смог ознакомиться с румынской 

литературой начиная с 50-х гг. ХХ века. В числе авторов, чьи 

произведения переведены с румынского на азербайджанский, 

встречаются как гиганты слова, также случайные писатели и поэты, не 

занимающие особого места в литературе. Давайте рассмотрим переводы 

некоторых переведенных произведений. 

Михай Садовяну (1880-1961) является одним из тех, чьи произведения 

больше опубликованы на азербайджанском языке. Можно 

предпологать, что коммунистические убеждения и деятельность в 

различных государственных должностях является причиной 

наибольшей пропаганды его произведений в стране советов. Такие 

книги М.Садовяну, как «Рассказы» (1951), «Митря Кокор» (1955) 

являются первым ознакомлением азербайджанского читателя с 

произведениями писателя. Спустя почти 10 лет, в 1964 году вниманию 

читателей была представлена книга «Рассказы». А последним 

переведенным и напечатанным произведением Садовяну является 

выпущенная в 1970 году «Волшебная дубовая роща». 

В книге «Рассказы» собраны такие произведения писателя как «Слуга», 

«Пес», «Песня воспоминаний», «Вор» и т.д. Достаточно прочесть эту 

книгу, чтобы получить общую информацию о реалиях того времени, 

когда жил и творил Садовяну. Такие реальные жизненные эпизоды, как 

самодовольство хозяев, их отношение к слугам как к низкой страте 

(«Слуга»), желание помещиков занять важную позицию в обществе, 

опираясь на свое материальное положение («Сторож»), превращение в 

убийц людей угнетенных тяжким бременем налогов, а в лучшем случае 

их беспомощное примирение с жестокими законами («Тень» и «В один 

весенний день») были мастерски описаны Садовяну. Основной линией 

этих рассказов является вопрос «Что делать?». Задавая такие вопросы 

посредством своих героев, на самом деле ждет ответа от читателей. Как 

бы оставляет выбор за народом. Пусть люди сами решают – хотят они 

жить так и дальше, или подняться на борьбу и изменить жизнь? 

Читая «Песнь воспоминаний» мы становимся свидетелями того, 

насколько писанные и неписанные жизненные законы влияют не только 

на быт, но и на души, духовный мир людей. Невозможно с 

безразличием обойти легенду о несчастной любви пастуха Аксунтеля и 

дочери попа Ирины, которую рассказывает подросткам старый Пастух 

Михальке. 

Самым внушительным произведением Садовяну, произведенным на 

азербайджанский язык, является «Митря Кокор», которое было 

удостоено золотой «Премии Мира» во втором Всемирном конгрессе 

сторонников мира в Варшаве. Герой произведения юноша, прошедший 

233

вынесший тяготы начиная от гнета господ до пламени войны. В его 

лице Садовяну попытался продемонстрировать мужество румынской 

молодежи. В конце произведения Митря возвращается на свою деревню 

героем, победив все трудности жизни. Он уже не боится ни господ, 

хозяев, ни режима, защищающего их. С уверенностью можем сказать, 

что «Митря Кокор» является в совершенстве выполненным итогом 

рассказов Садовяну, посвященных жизни румынского человека. 

Отметим, что в Каталоге Центральной республиканской библиотеки им. 

М.Ф.Ахундова указано на то, что книга переведена с румынского 

Б.Джафаровым. Но, в самой книге об этом нет никаких заметок. 

Считаем, что расценивать это ошибкой библиографа более 

правдоподобно, чем сказать, что произведение переведено с 

румынского языка. К сожалению, с этой проблемой мы сталкиваемся во 

всех книгах румынских писателей, переведенных на азербайджанский 

язык. В большинстве из них не указывается, с какого языка она 

переведена. В таком случае, когда мы сталкиваемся с русской версией 

этих произведений, то нам остается только предположить, что они 

переведены на азербайджанский именно с русского, так как совпадают 

и год издания и по стилю. 

Изданная в 1964 году книга «Рассказы» состоит только из рассказов, 

написанных для детей. Читая рассказы, прививающие детям высокие 

моральные качества, дети оказываются в самых различных ситуациях, 

знакомятся с деревенской жизнью, они обучаются манерам обращения с 

домашними животными. «Волшебная дубовая роща» является второй 

встречей Садовяну с малолетними детьми. Рассказы, собранные в книге 

отличаются избытком элементов сказки. 

Также нужно отметить, что в числе образцов румынской литературы, 

переведенных на азербайджанский язык, больше встречаются народные 

сказки, или же сказки и рассказы различных авторов. Во втором месте 

внимание привлекают произведения, посвященные строительству 

социализма. То, что во время перевода произведений предпочтение 

отдавалось именно произведениям, посвященным социализму, 

объяснимо. Так как, будучи социалистической страной, пропаганда 

Румынии в постсоветском пространстве было важным делом. Интерес 

представляет также то, что румынские сказки больше чем произведения 

в других жанрах. И это несмотря на то, что в исследованное нами время 

как в румынской поэзии, так и в прозе было достаточно выдающихся 

фигур. 

В сказках переведенных на азербайджанский язык мы сталкиваемся 

с основными сказочными героями румынского народа. Героизм силача 

Агерана, Фет-Фрумоса, прекрасные принцессы, семиглавые драконы 

234

олицетворяют как многовековое прошлое, так и фольклорное наследие 

румынского народа. 

В книгу «Силач Агеран», изданную в Московской типографии «Детская 

литература» в 1972 году, включены легенда о Силаче Агеране и 

румынские народные сказки. 11 из 12 сказок, собранных в книге были 

повторно опубликованы в типографии «Молодежь» в 1988 году. А 

издательство «Атилла» в 2001 году напечатало 7 из указанных 11 сказок 

под названием «Румынские сказки». Кроме того, можно привести в 

пример книгу «пять Петер» (сказка «Коза с колокольчиком», 

напечатанная в книге, изданной 1957 году в типографии Детской и 

юношеской литературы под названием «Сказки зарубежных народов»). 

Книги сказок различных авторов в основном увидели свет в 70-е гг. ХХ 

века. «Умный Найе» («Молодежь», 1972) Анны Иожеф Мелиус, 

«Девушка, солнце и аист» («Молодежь», 1972) Тителя Константинеску, 

«Ищу костюм водолаза» («Молодежь», 1972) О.Панку-Яша, «Дом в 

тени каштанов» («Молодежь», 1977) Елены Бехелеровой также 

являются примером таких изданий. 

В коротком романе «Умный Найе» Анны Иожеф Мелиус, 

предназначенным для детей внимание привлекает очень интересный 

язык повествования. В произведении детям прививается невозможность 

достижения мастерства в чем либо без изучения наук. В сборник Тителя 

Константинеску «Девушка, солнце и аист» включены рассказы «Фет- 

Фрумос», «Весна, «Жарко» и другие рассказы. 

Несмотря на то, что они были переведены переводчиками, 

придерживающимися разных стилей, будь то народные сказки, или же 

рассказы, все они переведены на языке доступном для детей. Это в 

особенности чувствуется в авторских произведениях, что позволяет 

сохранить своеобразие каждого произведения. 

О детях не забыл и другой писатель Барбу Делавранча в «Рассказах», 

изданных в 1962 году. Для них в этой книгу включены такие рассказы 

как «Дедушка» и «Бабушка». А в рассказах «Негинице», «Господин 

Вуча», «Хаджи Тудосе», «Султеника» и «Вспоминая былые дни» мы 

видим как дидактическое содержание, так и реальные жизненные 

ситуации. В своих рассказах писатель делится с читателем своими 

детскими и школьными воспоминаниями («Господин Вуча», 

«Вспоминая былые дни»), а также рассказывает о несправедливостях в 

жизни людей («Султеника»), о том, как человеческий ум помогает ему 

жить праведно («Негинице») и о многом другом. 

В «Рассказах» румынских писателей, изданных в 1978 году мы 

сталкиваемся с произведениями таких писателей, как Ион Беешу, 

Джордже Белеице, Николае Велья, Алеку Иван Гилия, Штефан Лука. 

235

Книга, в которой собраны рассказы различного содержания, является 

единственным сборником на азербайджанском языке, предусмотренным 

для широкого круга читателей. 

Одним из редко встречаемых образцов румынской литературы на 

азербайджанском языке является повесть «Клад» Иона Славича. В ней 

писатель рассказывает о противостоянии деревенского простака Дутсу с 

городскими жуликами. Дутсу, случайно нашедший клад, из-за своего 

простодушия теряет все богатство, и что самое странное, чувствует 

моральное удовлетворение от этого. А жулики, воспользовавшиеся его 

простодушием, представлены в повести как хищники буржуазного 

общества. 

Отметим, что причины того, почему румынская литература переведена 

как на азербайджанский, так и на русский значительнее меньше, чем 

литература других стран Восточной Европы, неизвестны. Это где то 

можно объяснить несколько «холодными» отношениями между СССР и 

Румынией, нежели между другими социалистическими странами. 

Неоднозначность отношения к социализму в Румынии даже в ту эпоху, 

развитие в стране диссидентской литературы, а также события, 

произошедшие в этой стране в период распада социалистического 

лагеря, дают основание полагать это. 

Очередным и плодотворным этапом перевода румынской литературы на 

азербайджанский язык является период после восстановления 

независимости Азербайджаном. В этой связи наиболее значимым 

достижением последних лет можно считать «Подарок от звезд» Михая 

Эминеску, а также сборник рассказов румынских писателей «Первое 

письмо». Как автор перевода первой книги Ф.Гаджиева, так и 

переводчик второй книги Г.Йологлу проделали колоссальную работу 

для доведения азербайджанскому читателю всей прелести этих 

произведений. Ввиду того, что издание названных книг является 

важным событием, считаем важным уделить им больше внимания. 

Отметим, что в книгу «Подарок от звезд» включены наиболее 

популярные стихи Эминеску. «Когда воспоминанья», «Прощай» и 

другие стихотворения помогают читателю раскрыть внутренний мир 

поэта. Несмотря на то, что перевод книги заслуживает одобрения, 

некоторые недостатки, допущенные при переводе на азербайджанский 

язык, вызывают сожаление. В основном это касается искажений фраз, 

которые встречаются в переводах с русского. В некоторых случаях, 

чувствуется проблема с правильным доведением мыслей автора до 

читателя. Поэтому, остается желать перевода этих произведений с 

оригинала. Наряду с этим, мы приветствуем представление 

236

произведений Эминеску вниманию азербайджанского читателя в таком 

большом объеме. 

Внимания заслуживает также качество перевода рассказов, 

собранных в книге «Первое письмо». Автор переводов Г.Йологлу в 

предисловии к книге пишет, что произведения переведены с оригиналов 

на русском языке и с тюрко-татарских языков. Кроме произведений 

румынских писателей в книгу включены также произведения тюркотатарских 

писателей, с разнообразием и красочностью затрагиваемых 

тем. 

Книга, которая начинается с поэмы «Несчастный Дионис» М. 

Эминеску, к творчеству которого переводчик относится с 

большим уважением, включены также произведения Эуджена Урикару, 

Ауреля Драгоша Мунтяну, Акая, Иона Ариешану, Эмина Атиллы, 

Невзата Юсуфа Сарыгюля, Виджила Иерунки и других писателей. 

Наряду с красностью тематики произведений, великолепием 

повествования, мастерством писателя качество перевода также 

заставляют читателя дойти до конца. Сохранение оригинальной версии 

некоторых фраз в рассказах тюркоязычных писателей увеличивают 

интерес к ним. Самое главное то, что эти фразы оставлены в 

доходчивой для азербайджанского читателя форме. Эти фразы, часто 

встречаемые в «Часах с серебряной крышкой» Нефзата Юсуфа 

Сарыгюля, «Красавице из весеннего сна» Эмина Атиллы, в «Что ели на 

обед?» Исмаила Зияеддина сближают дух рассказов к 

азербайджанскому читателю. 

Как мы и отметили заранее в общем книга запоминается точностью 

повествования. Использование общепринятых фраз азербайджанского 

языка помогло сохранить литературную ценность рассказов. Так, 

несмотря на отличие в именах и топонимах, можем сказать, что события 

отраженные в произведении происходят с нами и у нас. Это, 

естественно в первую очередь является результатом мастерства 

переводчика. Общечеловеческие проблемы, биение сердец, душевные 

волнения, следы первой любви, незабываемой в течение всей жизни, 

мастерски и воздействующее изображены в «Истории одной любви», в 

рассказах «Дедушка и смерть», «Первое письмо», «О любви», 

«Воскресный день» и др. 

А произведение «Румынский остров архипелага ГУЛАГ» Виджила 

Иеринки, в конце названной книги невозможно прочитывать без 

волнения. Это документальное произведение о преступлениях, 

совершенных в тайне от всего мира в 1949-1952 гг. в румынской тюрьме 

Питешт, создает у читателя представление о том, какими ужасными 

методами удерживался в Румынии социалистический строй. 

237

Можно подробно остановиться также и на произведениях румынских 

писателей, напечатанных на страницах различных газет и журналов. 

Напечатанные на страницах газет «Едебиййат» («Литература» - в 

различные годы «Едебиййат ве инджесенет» («Литература и 

искусство») - автор.), «Улдуз» («Звезда»), «Азербайджан», «Генджлик» 

(«Молодежь»), «Совет кенди» («Советское село»), «Коммунист», 

«Азербцайджан пионери» («Азербайджанский пионер») и журналов 

десятки образцов румынской литературы отличаются красочностью 

тем. 

Появление этих произведений на страницах печати также приходится на 

начало 50-х гг. прошлого века. Переведенные и напечатанные 

произведения поэтов М.Бенюка, Г.Майореску, У.Тибериу, Р.Бауряну, 

Д.Дешлиу, писателей З.Овидиу, Р.Кора, И.Л.Караджале и других могут 

считаться каплями в океане румынской литературы. 

В азербайджанской прессе румынские произведения широко печатались 

уже в 70-е гг. прошлого века. Тогда вниманию читателей были 

представлены произведения В.Теодереску, Й.Иотта, З.Станку, 

В.Питсигова, И.Петрана, Г.Криштиною, М.Долдии и других мастеров 

пера. Обращение переводчиков к произведениям знаменитых поэтов как 

Н.Стенеску и А.Бландианы свидетельствует о том, что в то время в 

Азербайджане отслеживались процессы, происходящие в литературной 

среде Румынии. Статьи, посвященные юбилеям М.Эминеску и 

И.Л.Караджале также свидетельствуют о знакомстве азербайджанской 

литературной среды с историей румынской литературы, пусть даже не 

на высоком уровне 1 . 

Переведенные с русского языка рассказы и очерки румынских 

писателей в эту пору частично заполнили пробел, возникший в сфере 

переводов румынской литературы. Но, это трудно считать событием, 

если сравнить объем и качество переведенных образцов с объемом и 

качеством румынской литературы. Наряду с этим, благодаря названным 

образцам любители литературы получили хоть какое то представление о 

румынской литературе. 

Говоря о переводе на азербайджанский язык произведений румынских 

писателей, нельзя не отметить их малочисленность, а также не сожалеть 

о том, что они переведены не с оригинала. Как и отмечали в начале 

связано с низким уровнем развития межгосударственных связей, и с 

вытекающей из этого проблемой – нехватка специалистов, в 

совершенстве владеющих румынским языком. Переводы в основном с 

русского языка в основном удовлетворительны, но, все же, возникают 

трудности в доведении до азербайджанского читателя красоты стиля, 

разнообразия языка оригинала. Надеемся, что усиление в последние 

238

годы культурно-научных связей будет содействовать постепенному 

устранению данной проблемы. 

Отметим, что благодаря расширению литературных связей за последние 

годы, и в Румынии увидели свет произведения многих азербайджанских 

поэтов и писателей. Произведения таких мастеров слова как 

Б.Вахабзаде, Анара, Эльчина, Ч.Абдуллаева, Э.Искендерзаде и др., уже 

стали ближе к румынскому писателю еще на один шаг. Считаем, что 

расширение межгосударственных литературных связей также является 

и требованием времени. Так как читатели обеих стран испытывают 

моральную потребность узнать литературу другой страны. 

Summary 

“The Romanian Literature in Azeri” article by the post-graduate student of 

Nizami Institute of Literature Jalea Ismayilova talks about Romanian literary 

works published in Azerbaijan since 1950-ies up to present time. In the result 

of research conducted by the author, from the whole Romanian literature 

tales, prose and poetry of art were mostly translated. It is also said in the 

article that the new wave of translations is progressing in the framework of 

present cultural cooperation between the two states. 

Резюме 

Работа аспирантки Института Литературы им. Низами Исмайловой 

Жали «Румынская литература в переводе на азербайджанский язык» 

посвящена сборникам румынской литературы, издаваемых в 

Азербайджане со второй половины ХХ века и по сей день. В ходе 

научных исследований, было выяснено, что данный временной период 

изобилует образцами переводов сказок, художественной прозы и поэзии 

богатейшей румынской литературы на азербайджанский язык. В данной 

статье также отмечен тот факт, что возникновение «второй волны» 

перевода литературных сочинений между румынской и 

азербайджанской литературами обусловлено укреплением культурнолитературных 

связей между двумя государствами. 

239

LINGVA 

VIKTOR BAKILLARI 

Faculté des Langues Étrangères, Tirana – Albanie 

Les connecteurs complexes en français et en albanais 

Résumé: 

Nous présentons ici une analyse contrastive des connecteurs complexes 

(bipartites (polypartites)) en français et en albanais. Les connecteurs 

complexes sont des expressions telles que d’une part…d’autre part, 

soit…soit et non seulement…mais…, qui sont constituées de deux éléments 

séparés, entre lesquels s’insère l’expression d’un argument. Ces expressions 

ont pour fonction de structurer le texte par un marquage double des relations 

entre les segments du discours qu’ils relient. 

Le but de notre étude est l’emploi de ces connecteurs dans des exemples 

pertinents en français et leur traduction en albanais, ainsi que de décrire les 

différences et les similarités dans l’emploi et la fonction des connecteurs 

complexes dans les deux langues. 

1. Cadre théorique 

Avant de donner une définition du terme connecteur complexe, nous 

voudrons pourtant définir notre conception du terme de connecteur, pour en 

même temps situer notre étude dans son cadre théorique principal. Le 

connecteur est un mot ou locution de liaison qui joue le rôle d’organisateur 

textuel. Il existe des connecteurs spatiaux, temporels, logiques,…. Notre 

travail est censé s’inscrire dans la tradition de la théorie de la pertinence 

élaborée par Sperber et Wilson (1986), et surtout dans l’approche 

procédurale, qui, basée sur la théorie de la pertinence, a été développée 

notamment par Luscher (Luscher & Moeschler, 1990 et Luscher, 2002). 

Nous considérons donc, selon Luscher (surtout 1994), les connecteurs 

comme « des guides pour l’interprétation ». Nous suivrons, à l’exception de 

leur critère c), la définition des connecteurs pragmatiques proposée par 

Reboul & Moeschler (1998, p. 77), puisque nous jugeons que cette définition 

est dans l’essentiel compatible avec la pragmatique procédurale. Un 

connecteur pragmatique est une marque linguistique, appartenant à des 

catégories grammaticales variées qui: a) articule des unités linguistiques 

maximales ou des unités discursives quelconques b) donne des instructions 

sur la manière de relier ces unités c) impose de tirer de la connexion 

discursive des conclusions qui ne seraient pas tirées en son absence. 

240

Une caractéristique des connecteurs est en effet qu’ils « imposent des 

contraintes sur le processus d’interprétation » (Nølke, 1993, p. 135), par le 

fait que les instructions fournies par le connecteur imposent une certaine 

interprétation de la connexion. Ceci est indiqué par la troisième définition 

proposée par Nølke (ibid., p. 137) pour les connecteurs pragmatiques : « Un 

connecteur pragmatique est une conjonction ou un adverbial qui marque un 

certain type de relation entre deux ou plusieurs énoncés ». Le but du choix 

d’utiliser un certain connecteur est ainsi une « minimisation des efforts 

cognitifs » (Reboul & Moeschler, 1998, p. 96) nécessaires pour 

l’interprétation du discours. Selon nous, les mêmes conclusions auraient donc 

pu être tirées sans la présence du connecteur, mais sa présence impose une 

certaine conclusion, et minimise ainsi l’effort cognitif de l’interlocuteur. 

Les connecteurs font partie dans la catégorie des marqueurs des relations de 

cohésion. En ce qui concerne leur définition les linguistes ne sont pas d’un 

même avis. Les linguistes donnent chacun sa définition. Il est souvent défini 

comme un mot grammatical (Moeschler, 1994), un morphème (Dubois, 

1994), une structure (Grieve, 1996). Il ne s’agirait pas d’un mot à part entière. 

Traditionnellement, on considère comme connecteurs entre autres les 

conjonctions de coordination (mais, ou, et, car, or), les adverbes de relation 

logique (pourtant, cependant, en effet) et les conjonctions et locutions de 

subordination (parce que, si bien que). Grieve (ibidem) inclut également des 

structures comme la phrase dépendante, les présentatifs voici et voilà dans la 

catégorie des connecteurs. Riegel (1994:617) retient comme connecteurs les 

« unités linguistiques qui ne font pas partie intégrante des propositions, mais 

qui assurent leur liaison et organisent leurs relations, sans être des 

expressions anaphoriques ». Il retient donc comme connecteurs « des unités 

dont c'est toujours le rôle : conjonctions comme car, mais, parce que, 

adverbes comme alors, puis, locutions comme d'abord, d'autre part ; des 

unités dont ce n'est pas le seul rôle et qui figurent plutôt au début des 

propositions : en effet, finalement ». 

Le terme de connecteur exprime plutôt l’idée d’une fonction et en ce sens des 

mots de différentes natures peuvent la remplir. Il est important de ne pas 

confondre nature et fonction des mots. Mais quelles fonctions remplissent les 

connecteurs? Selon le Dictionnaire de linguistique et des sciences du 

langage, « le connecteur est un opérateur susceptible de faire de deux phrases 

de base une seule phrase. Ainsi, le morphème si est un connecteur dans la 

transformation : Jean vient, je suis heureux � Je suis heureux si Jean vient. 

Selon Moeschler (1994:465) « la fonction est d’une part de relier des 

segments de discours (les énoncés), et d’autre part de contribuer à la 

constitution d’unités discursives complexes à partir d’unités discursives 

simples ». Les connecteurs relient-ils des propositions, des phrases ou des 

paragraphes? Grieve (idem:xiii) retient surtout les structures qui relient des 

phrases ou des paragraphes. Pour Riegel (1994:616) « Dans l'enchaînement 

241

linéaire du texte, les connecteurs sont des éléments de liaison entre des 

propositions ou des ensembles de propositions; ils contribuent à la 

structuration du texte en marquant des relations sémantico-logiques entre les 

propositions ou entre les séquences qui le composent ». 

Ces définitions du connecteur posent un autre problème théorique, celui de la 

valeur de la connexion. Elles semblent s’accorder sur le statut du connecteur, 

morphème, opérateur ou mot grammatical, ce qui implique une relative 

absence de sens. Les connecteurs seraient en quelque sorte des « mots vides 

». Paradoxalement, ils relient des unités de sens et marquent des relations 

sémantiques telles que l'addition, l'opposition, la concession et l'explication, 

etc. 

Dans cette étude, nous considérons le connecteur non pas comme un mot 

grammatical ni comme un morphème, mais comme un mot à part entière, 

doté d’un sens lexical et d’un sens grammatical. Il peut marquer les relations 

entre les propositions, les phrases, les paragraphes et les parties plus 

importantes du texte comme les chapitres, etc. 

2. Définition formelle des connecteurs bipartites 53 

Quelle est donc la définition de notre terme connecteurs bipartites ? 

A commencer par les critères formels de classification, les connecteurs 

bipartites sont des connecteurs qui sont constitués de deux ou de plusieurs 

éléments séparés, comme d’une part…d’autre part, comportant un premier 

élément d’une part et un deuxième élément d’autre part. Nous avons p.ex. 

les expressions françaises d’un côté…de l’autre, non seulement…mais 

(aussi), et en albanais nous avons p.ex. nga njëra anë… nga ana tjetër, jo 

vetëm… por edhe (gjithashtu). Ce qui sépare les éléments du connecteur 

bipartite, c’est l’expression d’un des arguments entre lesquels le connecteur 

bipartite marque une relation. 

L’exemple (1) montre un emploi de d’un côté…de l’autre. 

(1) Le roman, entend-on couramment répéter, se sépare actuellement en deux 

genres bien distincts : le roman psychologique et le roman de situation. D'un 

côté, ceux de Dostoïevski, de l'autre, ceux de Kafka. (N. SARRAUTE, L'Ère 

du soupçon, 1956, p. 9.) 

(1’) Romani, siç dëgjojmë të përsëritet shpesh, sot ndahet në dy gjini që 

dallohen mirë nga njëra-tjetra: në romanin psikologjik dhe në atë të situatës. 

Nga njëra anë, kemi ata të Dostojevskit, nga ana tjetër ata të Kafkës. 

Les deux éléments qui constituent le connecteur bipartite peuvent être 

identiques, comme dans soit…soit, ou bien…ou bien, ou…ou… ( qoftë… 

53 Les termes bipartites (polypartites) sont empruntés par Maria Svensson (Université 

d’Uppsala) « Les connecteurs bipartites en français et en suédois » dans Arena 

Romanistica 1/2007 

242

qoftë, ose…ose, si…si…en albanais). Dans l’exemple (2) nous avons 

soit…soit. 

(2) Je vérifierai donc soit l'existence de l'effet mécanique, soit celle de l'effet 

chimique (H. POINCARÉ, Valeur sc., 1905, p. 228). 

(2’) Unë do të verifikoj qoftë ekzistencën e efektit mekanik, qoftë atë të 

efektit kimik. 

Le connecteur bipartite comporte donc ici deux éléments identiques. C’est 

l’élément soit qui est répété deux fois. 

Parfois le même élément est répété plusieurs fois de cette manière. Les 

connecteurs bipartites ne sont donc pas toujours bipartites, mais plutôt 

polypartites. La répétition multiple d’un élément se rencontre surtout dans les 

cas des connecteurs bipartites qui sont toujours constitués d’éléments 

identiques, même dans leur emploi avec deux éléments, comme p.ex. 

soit…soit, en opposition à d’une part…d’autre part, où les éléments ne sont 

pas identiques, même s’ils ne se distinguent que par la variation des lexèmes 

une et autre. 

Dans (3) le même élément tantôt est même employé à six reprises et marque 

donc la relation entre six arguments différents. 

(3) Notre Code des impôts, monstrueux empilement de mesures ponctuelles, 

de régimes divers, de statuts particuliers, dans lequel l’exception finit par 

devenir la règle, a tout de la providence pour ceux qui ont l’art et les moyens 

de s’en servir. En effet, les gouvernements ont régulièrement utilisé l’outil 

fiscal à des fins économiques, politiques, culturelles ou autres. Tantôt il s’agit 

d’aider à la préservation du capital artistique ou architectural du pays, tantôt 

de favoriser le développement des DOM-TOM ou de telle autre région, tantôt 

d’aider l’industrie cinématographique, la marine marchande ou la gestion 

forestière, tantôt de soutenir nos agriculteurs, tantôt d’en faire encore plus 

pour la Corse, tantôt de favoriser tel type d’investissement ou de placement 

financier, etc. (de Closets, F., 1998, Le compte à rebours, Arthème Fayard, 

pp. 354-355) 

(3’) Kodi ynë i taksave, një stivosje monstruoze e masave të përpikta, e 

regjimeve të ndryshme, e statuteve të veçanta, ku përjashtimi përfundon në 

rregull ka të gjithë përkrahjen shtetërore për ata që zotërojnë artin dhe mjetet 

për ta përdorur. Në fakt, qeveritë e kanë përdorur rregullisht mjetin fiskal për 

qëllime ekonomike, politike, kulturore, etj.. Herë bëhet fjalë për të ndihmuar 

në ruajtjen e kapitalit artistik ose arkitektural të vendit, herë për të favorizuar 

zhvillimin e DPD-TPD-ve 54 apo të ndonjë krahine tjetër, herë për të 

ndihmuar industrinë kinematografike, marinën tregtare apo administrimin e 

pyjeve, herë për të mbështetur bujqit, herë për të bërë më shumë për 

54 Akronimi DOM-TOM do të thotë Département d'outre-mer - Territoire d'outre-mer 

(Depatament i përtej-detit – Territor i përtej-detit). 

243

Korsikën, herë për të favorizuar këtë apo atë lloj investimi apo kapitali 

financiar, etj. 

Chaque élément tantôt marque donc l’expression d’un argument et contribue 

à une distinction nette de chaque argument et de son expression par rapport 

aux autres. Tous les éléments marquent le début d’une expression de la 

manière par laquelle les gouvernements ont utilisé l’outil fiscal à des fins 

économiques, politiques, culturelles ou autres. Par le marquage du début de 

l’expression d’une des manières d’utilisation, chaque élément tantôt marque 

aussi la fin de l’expression de l’argument précédent. Ainsi, le deuxième 

élément tantôt dans (3), indique, à titre d’exemple, la limite finale de 

l’expression du premier argument aider à la préservation du capital 

artistique ou architectural du pays, en même temps qu’il indique le début de 

l’expression du deuxième argument favoriser le développement des DOM- 

TOM ou de telle autre région. 

(4) L'homme ressemblait tantôt à Gary Cooper, tantôt à Charles Boyer 

(TRIOLET, Prem. accroc, 1945, p. 23) 

(4’) Burri i ngjante herë Geri Kuperit, herë Sharl Buajerit. 

Le connecteur bipartite comporte donc ici deux éléments identiques. C’est 

l’élément tantôt qui est répété deux fois. 

Dans la construction des connecteurs bipartites il est important, premièrement 

qu’il y ait une corrélation d’une certaine force entre les deux éléments 

séparés, et deuxièmement que les deux éléments apparaissent assez souvent 

en corrélation. Ce sont ces deux aspects qui justifient que l’on considère les 

deux ou plusieurs éléments comme faisant partie d’un seul connecteur et non 

comme deux connecteurs simples qui apparaissent de temps en temps 

ensemble. Ainsi, nous considérons soit…soit dans (5) comme un connecteur 

bipartite. 

(5) Tous les médecins ont d'ailleurs reconnu cette vérité, soit implicitement, 

soit explicitement. (Cl. BERNARD, Princ. méd. exp., 1878, p. 298). 

(5’) Të gjithë mjekët e kanë njohur tashmë këtë të vërtetë, qoftë në mënyrë të 

tërthortë, qoftë drejtpërdrejtë. 

La corrélation entre les éléments de soit…soit a une telle force que la 

présence d’un élément soit éveille chez l’interlocuteur l’attente d’un 

deuxième élément soit. Par contre, dans (6), il s’agit de deux connecteurs 

simples. Par connecteurs simples nous entendons des connecteurs qui ne sont 

pas constitués de plusieurs éléments qui sont séparés par l’expression d’un 

des arguments entre lesquels ils marquent une relation. 

(6) Aucun jeune ne ressemble à un autre, mais pourtant, dans les 

circonstances sociales qui sont les nôtres aujourd'hui nombre de traits les 

réunissent. (Le Breton, D., 2002, Conduites à risque – Des jeux de mort au 

jeu de vivre, Presses universitaires de France, p. 50) 

(6’) Asnjë i ri nuk i ngjan tjetrit, por megjithatë, në situatat tona shoqërore sot 

shumë tipare i bashkojnë. 

244

La présence de mais dans (6) n’éveille pas l’attente du connecteur pourtant 

qui y suit effectivement mais. La raison en est que mais apparaît le plus 

souvent seul, sans qu’il ne soit suivi d’un autre connecteur. Mais est donc un 

connecteur simple, qui est ici suivi d’un autre connecteur simple. 

Les connecteurs bipartites sont donc formellement bipartites par rapport aux 

connecteurs que nous appelons simples, pour les distinguer des connecteurs 

concernés par notre étude. Cependant, les connecteurs simples peuvent 

également être constitués de plusieurs lexèmes séparés, comme même si, en 

somme, de toute façon. Mais ce qui caractérise formellement les connecteurs 

bipartites et ce qui les distingue des connecteurs simples est que dans 

l’emploi des premiers, leurs éléments sont séparés par l’expression d’un 

argument, ce qui n’est jamais le cas des connecteurs simples. 

3. Fonction des connecteurs bipartites 

La fonction principale des connecteurs bipartites est de lier à un premier 

segment du discours un deuxième et un troisième et peut-être encore un 

quatrième, cinquième segment du discours ou encore plus, comme nous 

l’avons vu dans (3). Le deuxième et le troisième segments du discours (et 

éventuellement d’autres), expriment des arguments par rapport à ce qui est 

exprimé dans le premier segment du discours, ce qui peut normalement être 

conçu comme la conclusion. 

Comme nous l’avons vu dans (3) notamment, les connecteurs bipartites ont 

une propriété de marquer les limites des constituants textuels, ce qui leur 

confère un rôle important de structuration textuelle. Cela a amené surtout 

Auchlin (1981), Turco et Coltier (1988) et Adam et Revaz (1989) à 

considérer entre autres les expressions que nous qualifions de connecteurs 

bipartites des marqueurs d’intégration linéaire. Auchlin (1981, p. 97) fait 

remarquer, à propos de d’une part…d’autre part, que ce marqueur de 

structuration « marque en effet les frontières des deux constituants, en 

indiquant que ceux-ci sont juxtaposés l’un à l’autre, et s’intègrent dans un 

seul mouvement ». Comme nous l’avons vu, c’est le cas pour chaque élément 

tantôt dans (3), et c’est également le cas pour tous les autres connecteurs 

bipartites, où chaque élément marque les frontières entre les constituants 

textuels. En effet, les éléments du connecteur bipartite sont presque toujours 

situés avant l’expression de l’argument. Même s’ils sont placés ailleurs qu’au 

début ou à la fin d’un constituant textuel exprimant un argument, ils 

contribuent néanmoins à l’identification et à la délimitation d’un argument 

par rapport aux autres. 

Un autre aspect de la fonction du connecteur bipartite, est que la présence du 

premier élément annonce qu’il y a encore d’autres arguments à mettre en 

rapport avec le premier, puisque les éléments du connecteur bipartite 

apparaissent normalement en corrélation. Ainsi, lorsque l’on a l’un, on 

s’attend aussi à l’autre, ou comme l’expriment Turco et Coltier (1988, p. 68) 

245

à propos de d’une part…d’autre part : « la simple présence de “d’une part” 

implique l’existence d’un autre élément corrélé ». C’est pour cette raison que 

nous qualifions la corrélation entre les éléments du connecteur bipartite de 

forte, comme évoqué ci-dessus, puisque la présence du premier élément rend 

normalement nécessaire la présence aussi du deuxième. 

4. Différents groupes de connecteurs bipartites 

De même que dans les cas des connecteurs simples, on peut les partager en 

connecteurs disjonctifs, adversatifs, énumératifs, temporels etc., comme le 

montre la liste suivante. 

• Disjonctif : soit…soit, ou bien…ou bien, ou…ou ; qoftë… qoftë, ose…ose, 

ja…ja 

(7) Il y a donc, soit chez celui qui écoute ou lit, soit chez celui qui parle ou 

écrit, une pensée dans la parole que l'intellectualisme ne soupçonne pas 

(MERLEAU-PONTY, Phénoménol. perception, 1945, p. 209). 

(7’) Ka pra, qoftë tek ai që dëgjon ose lexon, qoftë tek ai që flet ose shkruan, 

një mendim te fjala që intelektualizmi nuk dyshon. 

(8) « Ou la maladie vous tuera, ou ce sera le médecin » (Beaumarchais). 

(8’) « Ose do t’ju vrasë sëmundja, ose doktori» 

(9) Ou bien vous obéirez, ou bien vous serez puni 

(9’) Ose do të bindeni, ose do të ndëshkoheni. 

• Adversatif : d’un côté…de l’autre ; nga njëra anë… nga ana tjetër 

(10) D'un côté de la cheminée il y avait une chaise; de l'autre , un berceau. 

(10’) Nga njëra anë e oxhakut ishte një karrige; nga ana tjetër një djep. 

• Énumératif : premièrement…deuxièmement ((secondement, deuxièmement, 

(et) puis, (et) ensuite) / së pari… së dyti 

(11) Mon maître me charge de vous dire, premièrement qu'il feint de partir 

avec l'armée, deuxièmement qu'il reviendra cette nuit même, dès qu'il aura 

donné ses ordres (GIRAUDOUX, Amphitr. 38, 1929, I, 4, p.49): 

(11’) Im zot më porositi t’ju them, së pari se ai bëri sikur u nis me ushtrinë, 

së dyti se do të kthehej sonte, sapo të jepte urdhrat. 

• Temporel : tantôt…tantôt, d’abord…ensuite, herë…, herë… ; në fillim…, 

pasyaj… më vonë… 

(12) Demandons-lui d'abord ce qu’il pense, nous déciderons ensuite. 

(12’) Le ta pyesim atë fillimisht se ç’mendon, ne do të vendosim më vonë. 

Les connecteurs bipartites donnés comme exemples de ces catégories sont 

classés selon ce que nous considérons comme leur emploi de base, c’est-àdire 

dans ce cas-ci l’emploi le plus fréquent. 

Comme les connecteurs simples, les connecteurs bipartites sont dans une 

certaine mesure polyvalents. 

5. L’analyse contrastive des connecteurs 

246

La polyvalence des connecteurs en général rend très intéressante l’analyse 

contrastive des connecteurs, parce que les effets de sens liés aux emplois 

spécifiques des connecteurs ne sont pas les mêmes dans les différentes 

langues. Cela implique une difficulté de traduction des connecteurs, soulevée 

par Luscher (2002, pp. 144-52). Selon lui (ibid., p. 145) cette difficulté serait 

également due au caractère non référentiel des connecteurs. Que se soit à 

cause de la polyvalence des connecteurs ou à cause de leur caractère non 

référentiel, il reste néanmoins qu’un même connecteur peut, notamment selon 

son contexte, être traduit par un grand nombre de connecteurs différents dans 

une autre langue, ce que montre le réseau contrastif dont Nølke 

(1999, pp. 44-5) s’est servi pour collecter des données de donc et de ses 

correspondants danois. 

Qu’on prend des exemples avec le connecteur “Comme” 

(13) Comme Louis partait, Luc arrivait. 

(13’)Kur (Në çastin kur) ikte Luigji, mbërrinte Luka. 

14. Comme il pleut, Annie ne sortira pas. 

(14’) Meqë bie shi, Ani nuk do të dalë. 

15 Vous agissez comme je le faisais à votre âge 

(15’) Ju veproni siç bëja unë në moshën tuaj. 

Donc, dans (13) comme a pour synonyme Au moment où. Dans ce cas ce 

connecteur exprime des relations temporelles (la simultanéité). Dans le 

deuxième cas (14) on peut remplacer très bien comme par parce que, c'est-àdire 

il y a des relations casuelles. Tandis que dans le troisième cas (15) il y a 

tout simplement une comparaison. Comme on voit, un connecteur est 

polyvalent. 

A un emploi d’un même connecteur de la lange A ne correspond pas toujours 

le même connecteur dans la langue B, et il y a peut-être certains emplois des 

connecteurs de la langue A auxquels ne correspondent aucun connecteur (du 

moins aucun connecteur bipartite) dans la langue B. Par exemple : 

(16) Et comment ! [Ils] n’abordaient aux Iles Blanches qu’en passant par 

curiosité. 

(16’) Lëre mos e pyet 55 ! [Ata] u afroheshin Ishujve të Bardhë vetëm sa për të 

hequr kureshtjen. 

(17) Monsieur Alphonse, et la musique que vous deviez m'avoir copié pour 

demain ? 

(17’) Zoti Alfons, po kasetën (kompaktdiskun) me muzikë që ju duhej të ma 

kishit kopjuar për nesër? 

(18) Et si je ne veux pas, moi...!… 

(18’) Po sikur mos të dua unë ... !… 

55 Remarque : Si on regarde attentivement la traduction, on remarque que le 

connecteur (16) (Et/Dhe) est intraduisible en albanais, il est implicite et n’a pas 

d’équivalent en albanais. Il en est de même pour (17) et (18) 

247

Un autre aspect intéressant dans l’étude contrastive des connecteurs est 

l’hypothèse que le choix d’expliciter une relation entre segments du discours 

ne dépend peut-être pas uniquement de la situation d’énonciation et des 

interlocuteurs, mais peut-être aussi dans une certaine mesure de la langue 

employée. Nous supposons notamment que les langues sont différentes quant 

à la tendance à expliciter les liens sémantico-logiques entre et au sein des 

segments du discours, et que l’on a en français plus tendance qu’en albanais à 

les marquer explicitement, tandis que l’on laisse dans une plus grande mesure 

ces liens implicites en albanais qu’en français. Etant donné que les 

connecteurs sont un des outils les plus importants pour expliciter les liens 

sémantico-logiques, cela implique que nous supposons que les connecteurs 

sont plus fréquents en français qu’en albanais, et par conséquent également 

que les connecteurs bipartites sont plus fréquents en français qu’en albanais. 

Quand on fait une traduction il y a un risque que la langue des traductions 

représente ce que Gellerstam (1986, p. 88) a appelé translationese, c’est-àdire 

une langue cible influencée par la langue source. De plus, plusieurs 

études, résumées par Baker (1993, p. 243-5) ont montré que les traductions, 

quelle que soit la langue source ou la langue cible, présentent certains traits 

caractéristiques pour les traductions en tant que type de texte en opposition 

au textes originaux. Cela est d’autant plus important pour notre étude vu que 

les connecteurs sont notamment un outil d’explicitation des liens sémanticologiques. 

6. En guise de conclusion 

Avec l’analyse basée sur des exemples pertinents , nous espérons pouvoir 

donner des résultats fiables sur l’emploi des connecteurs bipartites en français 

et en albanais, tels que d’une part…d’autre part, soit…soit, non 

seulement…mais et nga njëra anë… nga ana tjetër, qoftë… qoftë… (si… 

si…), jo vetëm… por…. L’étude nous permettra surtout de décrire les 

différences et les similarités dans leur emploi dans les deux langues, et de 

voir s’il y a des emplois des connecteurs qui n’ont aucun correspondant dans 

l’autre langue. 

Bibliographie 

Maria Svensson Les connecteurs bipartites en français et en suédois Université 

d’Uppsala dans Arena Romanistica 1/2007 

Adam, J.-M. & F. Revaz (1989): Aspects de la structuration du texte descriptif: Les 

marqueurs d’énumération et de reformulation. Langue française, 81, pp. 59-98. 

Aijmer, K. & B. Altenberg, (1996): Introduction, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. 

Johansson (éds): Languages in Contrast. Papers from a Symposium on Text-based 

Cross-linguistic Studies Lund 4-5 March 1994. Lund Studies in English, 88, Lund 

University Press, Lund, pp. 11-16. 

Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (1996): Text-based contrastive studies in 

English. 

248

Presentation of a project, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (éds): 

Languages in Contrast. Papers from a Symposium on Text-based Cross-linguistic 

Studies Lund 4-5 March 1994. Lund Studies in English 88, Lund University Press, 

Lund, pp. 73-85. 

Auchlin, A. (1981): Réflexions sur les marqueurs de structuration de la conversation. 

Etudes de linguistique appliquée, 44, pp. 88-103. 

Baker, M. (1993): Corpus Linguistics and Translation Studies. Implications and 

Applications, in: Baker, M., G. Francis & E. Tognini-Bonelli (éds): Text and 

Technology. In Honour of John Sinclair. John Benjamins, Philadelphia, pp. 233-50. 

Blum-Kulka, S. (1986): Shifts of Cohesion and Coherence in Translation, in: House, 

J. & Blum- Kulka, S. (éds): Interlingual and Intercultural Communication. Discourse 

and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Gunter Narr, 

Tübingen, pp. 17-35. 

Degand, L. (2005): De l’analyse contrastive à la traduction: Le cas de paire puisqueaangezien 

in: Williams, G. (éd.): La linguistique de corpus. Presses universitaires de 

Rennes, Rennes, pp.155-168. 

Gellerstam, M. (1986): Translationese in Swedish novels translated from English, in: 

Wollin, L. & H. Lindquist: Translation Studies in Scandinavia. Proceedings from The 

Scandinavian Symposium on Translation Theory (SSOTT) II Lund 14-15 June 1985. 

Lund Studies in English, 75, CWK Gleerup, Malmö, pp. 88-95. 

Johansson, S. (1998): On the role of corpora in cross-linguistic research, in: 

Johansson, S. & S. Oksefjell (éds): Corpora and Cross-linguistic Research. Theory, 

Method and Case Studies, 24, Rodopi, Amsterdam, pp. 3-24. 

Lauridsen, K. (1996): Text corpora and contrastive linguistics: Which type of corpus 

for which type of analysis?, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (éds): 



Lund, pp. 63-71. 

Luscher, J.-M. (1994): Les marques de connexion: Des guides pour l’interprétation, 

in: Moeschler, J. et al. (éds): Langage et pertinence – Référence temporelle, 

anaphore, connecteurs et métaphore. Presses universitaires de Nancy, Nancy, pp. 

175-227. 

Luscher, J.-M. (2002): Eléments d’une pragmatique procédurale – Le rôle des 

marques linguistiques dans l’interprétation. Kümmerle Verlag, Göppingen. 

Luscher, J.-M. & J. Moeschler (1990): Approches dérivationnelles et procédurales des 

opérateurs et connecteurs temporels: les exemples de et et de enfin. Cahiers de 

linguistique française, 11, pp. 77-104. 

Moeschler, J.(1989): Modélisation du dialogue – Représentation de l’inférence 

argumentative. Hermès, Paris. 

Nølke, H. (1993): Le regard du locuteur – Pour une linguistique des traces 

énonciatives. Kimé, Paris. 

Nølke, H. (1999): Utilise donc altså ! – Altså brug dog donc ! Etudes comparatives 

deconnecteurs et le réseau contrastif français-danois, in: Skytte, G. et Sabatini, F. 

(éds): Linguistica Testuale Comparativa. In memoriam Maria-Elisabeth Conte. Atti 

del Convegno interannuale della Società di Linguistica Italiana Copenaghen 5-7 

249

febbraio 1998. Etudes Romanes, 42, Museum Tusculanum Press, Copenhague, pp. 

37-56. 

Péroz, P. (1998): D’une part, d’autre part: le partage du dit, in: Schnedecker, C. (éd.): 

Les corrélats anaphoriques. Recherches linguistiques, 22, Université de Metz, Faculté 

des Lettres et Sciences Humaines, Metz, pp. 61-73. 

Reboul, A. & J. Moeschler (1998): Pragmatique du discours – De l’interprétation de 

l’énoncé à l’interprétation du discours. Armand Colin, Paris. 

Rossari, C. (1994): Les opérations de reformulation – Analyse du processus et des 

marques dans une perspective contrastive français-italien. Peter Lang, Berne. 

Rossari, C. (1996): Considérations sur la méthodologie contrastive français-italien. A 

propos de locutions adverbiales fonctionnant comme connecteurs, in: Mosegaard 

Hansen, M.-B. & Skytte, G. (éds): Le Discours: Cohérence et Connexion. Actes du 

colloque international Copenhague le 7 avril 1995. Etudes Romanes, 35, Museum 

Tusculanum Press, Copenhague, pp. 55-68. 

Sperber, D. & D. Wilson (1986): Relevance – Communication and Cognition. Basil 

Blackwell, Oxford. 

Turco, G. & D. Coltier (1988): Des agents doubles de l’organisation textuelle, les 

marqueurs d’intégration linéaire. Pratiques, 57, pp. 57-79. 

Vanderauwera, R. (1985): Dutch Novels Translated into English: The transformation 

of a "Minority" Literature. Rodopi, Amsterdam. 

Textes du corpus cités 

de Closets, F. (1998): Le compte à rebours. Arthème Fayard, Paris. 

Ehrenberg, A. (1998): La fatigue d’être soi: Dépression et société. Odile Jacob, Paris. 

Le Breton, D. (2002): Conduites à risque – Des jeux de mort au jeu de vivre. Presses 

universitaires de France, Paris. 

Nabati, M. (2005): La dépression: Une maladie ou une chance ?. Arthème Fayard, 

Paris. 

Smith, S. (2003): Négrologie – Pourquoi l’Afrique meurt. Calmann-Lévy, Paris. 

Sarraute, N. 1956) L'Ère du soupçon 

VIKTOR BAKILLARI 

Fakulteti i Gjuhëve të Huaja, Tiranë 

Lidhëzorët e përbërë në frëngjishte dhe në shqipe 

Përmbledhje: 

Në këtë artikull, do të paraqesim një analizë krahasuese të lidhëzorëve të 

përbërë (dypjesësh, shumëpjesësh) në gjuhën frënge dhe në atë shqipe. 

Lidhëzorët e përbërë janë shprehje të tilla si d’une part…d’autre part, (nga 

njëra anë… nga ana tjetër), soit…soit (qoftë… qoftë) dhe non 

seulement…mais…, (jo vetëm… por…) të cilat përbëhen nga dy elemente të 

ndara, midis të cilave ndërkallet shprehja e një argumenti. Këto shprehje kanë 

250

si funksion të strukturojnë tekstin me anë të një shënjuesi dysh lidhjesh midis 

segmenteve të ligjërimit që ato lidhin. Qëllimi ynë është përdorimi i 

lidhëzorëve në shembuj të qenësishëm në frëngjishte dhe përkthimi i tyre në 

gjuhën shqipe, si dhe përshkrimi i dallimeve dhe ngjashmërive në përdorimin 

dhe funksionin e lidhëzorëve në të dyja gjuhët. 

1. Kuadri teorik 

Para se të japim një përkufizim të termit lidhëzor i përbërë, do të dëshironim 

të jepnim konceptin tonë për termin lidhëzor, për ta vendosur studimin tonë 

në kuadrin e tij kryesor teorik. Lidhëzor është një fjalë ose lokucion lidhjeje i 

cili luan rolin e organizatorit tekstor. Ne kemi lidhëzorë hapësinorë, kohorë, 

logjikë, etj. Punimi ynë do të përqendrohet në traditën e teorisë së pertinencës 

të përpunuar nga Sperberi dhe Uillsoni (Sperber et Wilson (1986) dhe para së 

gjithash në qasjen procedurale, e cila, e bazuar në teorinë e pertinencës, u 

zhvillua veçanërisht nga Lysheri dhe Mëshleri (Luscher & Moeschler, 1990 

et Luscher, 2002). Sipas Lysherit, lidhëzorët do t’i quajmë si “udhërrëfyes 

për interpretimin”. Ne do të ndjekim, me përjashtim të kriterit c), 

përkufizimin e lidhëzorëve pragmatikë të propozuar nga Rebuli dhe Mëshleri 

(Reboul & Moeschler (1998, p. 77), meqë e gjykojmë që ky përkufizim në 

thelb pajtohet me pragmatikën procedurale. Një lidhëzor pragmatik është një 

shenjë gjuhësore që i përket kategorive gramatikore të ndryshme i cili: a) 

shpreh njësi gjuhësore maksimale ose njësi ligjërimore të çfarëdoshme, b) jep 

udhëzime për mënyrën e lidhjes së këtyre njësive, c) na ndihmon të nxjerrim 

përfundime nga lidhja ligjërimore çka nuk do t’i nxirrnim nëse ata do të 

mungonin. Një nga karakteristikat e lidhëzorëve është se ata “na detyrojnë 

gjatë procesit të interpretimit” (Nølke, 1993, p. 135) duke u nisur nga fakti që 

udhëzimet e dhëna nga ata na diktojnë një farë interpretimi të lidhjes. Kjo 

tregohet nga përkufizimi i tretë i propozuar nga Nëlke (ibid., p. 137) për 

lidhëzorët pragmatikë: “Një lidhëzor pragmatik është një lidhëz ose një 

ndajfolje që shënon një lloj lidhjeje midis dy a më shumë thënieve 

(formulimeve)”. Qëllimi i zgjedhjes së përdorimit të një lidhëzori është 

kështu një “zvogëlim i përpjekjeve njohëse” (Reboul & Moeschler, 1998, p. 

96) të domosdoshme për interpretimin e ligjërimit. 

Lidhëzorët bëjnë pjesë në kategorinë e treguesve të lidhjeve të kohezionit. 

Lidhur me përkufizimin e tyre linguistët nuk janë të të njëjtit mendim. Secili 

prej tyre jep përkufizimin e vet. Shpesh, ai përcaktohet si një fjalë 

gramatikore (Moeschler, 1994), si një morfemë (Dubois, 1994), si një 

strukturë (Grieve, 1996). Nuk bëhet fjalë për një fjalë të veçantë të plot. 

Tradicionalisht, ne quajmë lidhëzorë midis të tjerash lidhëzat bashkërenditëse 

(mais/por, ou/ose, etë (dhe, edhe), car/sepse, or/por (ja që)), ndajfoljet që 

shprehin lidhje logjike (pourtant/ megjithatë, cependant/ megjithatë, en effet/ 

në fakt) dhe lidhëzat dhe lokusionet nënrenditëse (parce que/sepse, si bien 

que/ kështu që). Griva (Grieve ibidem) përfshin gjithashtu struktura si fjalinë 

251

e varur, paraqitësit voici (ky këtu) dhe voilà (ai atje) në kategorinë e 

lidhëzorëve. Rigeli (Riegel 1994:617) me lidhëzor kupton “njësitë gjuhësore 

të cilat nuk bëjnë pjesë plotësisht te fjalitë, por që sigurojnë lidhjen e tyre dhe 

organizojnë lidhjet e tyre, pa qenë shprehje anaforike”. Ai quan si lidhëzor 

“njësi të cilat luajnë gjithnjë rolin e lidhëzave si: car/sepse, mais/por, parce 

que/sepse, të ndajfoljeve si: alors/atëherë, puis/pastaj, të lokucioneve si: 

d’abord/ në fillim (fillimisht), d’autre part/ nga ana tjetër; të njësive të cilat 

nuk kanë vetëm atë rol dhe që figurojnë më tepër në fillim të fjalive si: En 

effet/ në fakt, finalement/ si përfundim, përfundimisht”. Termi lidhëzor shpreh 

më shumë idenë e një funksioni dhe në këtë kuptim fjalë të natyrave të 

ndryshme mund ta përmbushin këtë funksion apo rol. Lidhur me këtë është e 

rëndësishme të mos ngatërrojmë natyrën dhe funksionin e fjalëve. Por çfarë 

funksioni mund të përmbushin lidhëzorët? Sipas Fjalorit të Gjuhësisë dhe të 

shkencave të gjuhës, “lidhëzori është një operator i cili mund të bëjë nga dy 

fjali bazë një të vetme. Kështu morfema si/në qoftë se është një lidhëzor në 

shndërrimin: Jean vient, je suis heureux Jam i gëzuar në qoftë se vjen 

Zhani� (Zhani vjen, unë jam i gëzuar) . Sipas Mëshlerit (Moeschler 

(1994:465)) “funksioni shërben nga njëra anë për të lidhur segmente 

ligjërimore (thënie, shprehje, formulime), dhe nga ana tjetër për të kontribuar 

në përbërjen e njësive ligjërimore komplekse duke u nisur nga njësi 

ligjërimore të thjeshta”. Lidhëzorët lidhin fjali, fraza apo paragrafë? Griva 

(Grieve (idem:xiii)) është i mendimit që ata lidhin fraza ose paragrafë. Për 

Rigelin (Riegel (1994:616)) “Në zinxhirin linear të tekstit lidhëzorët janë 

elemente lidhjeje midis fjalive ose tërësive të fjalive; ata ndihmojnë në 

strukturimin e tekstit duke shënuar lidhje semantiko-logjike midis fjalive ose 

midis pjesëve të tyre përbërëse.” 

Këto përkufizime të lidhëzorëve nxjerrin në pah një problem tjetër teorik, atë 

të vlerës së lidhjes. Ata duken sikur përshtaten me statusin e lidhëzorit, të 

morfemës, operatorit apo fjalës gramatikore, çka çon në një mungesë relative 

të kuptimit. Kështu, lidhëzorët do të ishin në një farë mënyre “fjalë boshe”. 

Paradoksalisht, ata lidhin njësi kuptimore dhe shënojnë lidhje semantikore të 

tilla si shtim, kundërshtim, lejim, shpjegim, etj. Në punimin tonë, ne do ta 

quajmë lidhëzorin jo si një fjalë gramatikore, as si morfemë, por si një fjalë të 

plotë me vete, të pajisur me një kuptim leksikor dhe me një kuptim 

gramatikor. Ai mund të shënojë lidhje midis fjalive, frazave, paragrafëve, 

pjesëve më të rëndësishme të tekstit si kapituj etj. 

2. Përcaktimi formal i lidhëzorëve të përbërë (dypalësh) 56 

Ç’kuptojmë me lidhëzor të përbërë? 

56 Termat dypjesësh (shumëpjesësh) (bipartites (polypartites)) janë marrë nga Marie 

Svensoni e Universitetit Upsala (Maria Svensson, Université d’Uppsala) « Les 

connecteurs bipartites en français et en suédois » në Arena Romanistica 1/2007 

252

Nisur nga kritere formale klasifikimi, lidhëzorët dypalësh janë lidhëzorë të 

përbërë nga dy a më shumë elemente të ndara, si d’une part…d’autre part 

/nga njëra anë…nga ana tjetër . Pra këta lidhëzorë përmbajnë nga njëra anë 

elementin nga njëra anë dhe nga ana tjetër elementin nga ana tjetër. Kështu, 

kemi shprehjet frënge d’un côté…de l’autre, non seulement…mais (aussi), 

dhe në shqip kemi barasvlerësit e tyre nga njëra anë… nga ana tjetër, jo 

vetëm… por edhe (gjithashtu). Ajo çka ndan elementet e një lidhëzori të 

përbërë, është shprehja e njërit prej argumenteve midis të cilëve lidhëzori 

dypalësh shënon një lidhje. Shembulli (1) tregon përdorimin e lidhëzorit d’un 

côté…de l’autre/ nga njëra anë... nga ana tjetër. 

- Le roman, entend-on couramment répéter, se sépare actuellement en 

deux genres bien distincts: le roman psychologique et le roman de 

situation. D'un côté, ceux de Dostoïevski, de l'autre, ceux de Kafka. 

(N. SARRAUTE, L'Ère du soupçon, 1956, p. 9.) 

(1’) Romani, siç dëgjojmë të përsëritet shpesh, sot ndahet në dy gjini që 

dallohen mirë nga njëra-tjetra: në romanin psikologjik dhe në atë të situatës. 

Nga njëra anë, kemi ata të Dostojevskit, nga ana tjetër ata të Kafkës. 

Dy elementet të cilët përbëjnë lidhëzorin dypalësh mund të jenë të njëjtë, si 

për shembull soit…soit, ou bien…ou bien, ou…ou… / qoftë… qoftë, 

ose…ose, si…si… Në shembullin (2) kemi lidhëzorin soit... soit / qoftë... 

qoftë. 

(2) Je vérifierai donc soit l'existence de l'effet mécanique, soit celle de l'effet 

chimique (H. POINCARÉ, Valeur sc., 1905, p. 228). 

(2’) Unë do të verifikoj qoftë ekzistencën e efektit mekanik, qoftë atë të 

efektit kimik. 

Lidhëzori dypalësh këtu përmban dy elemente të njëjtë. Është elementi 

soit/qoftë i cili përsëritet dy herë. 

Nganjëherë i njëjti element përsëritet disa herë. Kështu lidhëzorët e përbërë 

nuk janë gjithnjë dypalësh (bipartites), por edhe shumëpalësh (polypartites). 

Përsëritja e shpeshtë e një elementi haset para së gjithash në rastin e 

lidhëzorëve dypalësh të cilët janë të përbërë nga elemente identike, edhe në 

përdorimin e tyre me dy elemente, si për shembull soit...soit/ qoftë...qoftë, në 

kundërshtim me d’un part... d’autre part / nga njëra anë... nga ana tjetër ku 

elementet nuk janë të njëllojtë edhe pse dallohen vetëm nga varianti i 

leksemave une /një(ra) dhe autre (tjetër). 

Te shembulli i tretë i njëjti element tantôt/herë është përdorur gjashtë herë 

dhe shënon lidhjen midis gjashtë argumenteve të ndryshme. 

(3) Notre Code des impôts, monstrueux empilement de mesures ponctuelles, 

de régimes divers, de statuts particuliers, dans lequel l’exception finit par 

devenir la règle, a tout de la providence pour ceux qui ont l’art et les moyens 

de s’en servir. En effet, les gouvernements ont régulièrement utilisé l’outil 

fiscal à des fins économiques, politiques, culturelles ou autres. Tantôt il s’agit 

d’aider à la préservation du capital artistique ou architectural du pays, tantôt 

253

de favoriser le développement des DOM-TOM ou de telle autre région, tantôt 

d’aider l’industrie cinématographique, la marine marchande ou la gestion 

forestière, tantôt de soutenir nos agriculteurs, tantôt d’en faire encore plus 

pour la Corse, tantôt de favoriser tel type d’investissement ou de placement 

financier, etc. (de Closets, F., 1998, Le compte à rebours, Arthème Fayard, 

pp. 354-355) 

(3’) Kodi ynë i taksave, një stivosje monstruoze e masave të përpikta, e 

regjimeve të ndryshme, e statuteve të veçanta, ku përjashtimi përfundon në 

rregull ka të gjithë përkrahjen shtetërore për ata që zotërojnë artin dhe mjetet 

për ta përdorur. Në fakt, qeveritë e kanë përdorur rregullisht mjetin fiskal për 

qëllime ekonomike, politike, kulturore, etj.. Herë bëhet fjalë për të ndihmuar 

në ruajtjen e kapitalit artistik ose arkitektural të vendit, herë për të favorizuar 

zhvillimin e DPD-TPD-ve 57 apo të ndonjë krahine tjetër, herë për të 

ndihmuar industrinë kinematografike, marinën tregtare apo administrimin e 

pyjeve, herë për të mbështetur bujqit, herë për të bërë më shumë për 

Korsikën, herë për të favorizuar këtë apo atë lloj investimi apo kapitali 

financiar, etj. 

Çdo element tantôt/herë shënon shprehjen e një argumenti dhe ndihmon për 

ta dalluar qartë nga çdo argument dhe nga shprehja e tij në lidhje me të tjerët. 

Të gjithë elementët shënojnë fillimin e një shprehje në mënyrë të tillë që 

qeveritë e kanë përdorur kodin fiskal për qëllime ekonomike, politike, 

kulturore, etj.. Duke u nisur nga elementet në fillim të shprehjes së një 

mënyre përdorimi çdo element tantôt/ herë shënon gjithashtu fundin e 

shprehjes së argumentit të mëparshëm. Kështu elementi i dytë tantôt / herë te 

ky shembull, tregon, për shembull, cakun fundor të shprehjes së argumentit të 

parë aider à la préservation du capital artistique ou architectural du pas / 

për të ndihmuar në ruajtjen e kapitalit artistik ose arkitektural të vendit, në të 

njëjtën kohë që tregon fillimin e shprehjes së argumentit të dytë favoriser le 

développement des DOM-TOM ou de telle autre région / për të favorizuar 

zhvillimin e DPD-TPD-ve apo të ndonjë krahine tjetër. 

(4) L'homme ressemblait tantôt à Gary Cooper, tantôt à Charles Boyer 

(TRIOLET, Prem. accroc, 1945, p. 23) 

(4’) Burri i ngjante herë Geri Kuperit, herë Sharl Buajerit. 

Lidhëzori dypalësh këtu përmban dy elemente të njëjtë. Është elementi 

tantôt/ herë i cili përsëritet dy herë. 

Në ndërtimin e lidhëzorëve dypalësh është e rëndësishme që, së pari të ketë 

një lidhje me njëfarë force midis dy elementeve të ndara, dhe së dyti të dy 

elementet të shfaqen shpesh të lidhura mes tyre. Janë pikërisht këto dy 

aspekte të cilat përligjin faktin që ne i quajmë këto dy elemente si një 

lidhëzor të vetëm dhe jo si dy lidhëzorë të thjeshtë të cilët shfaqen herë pas 

57 Akronimi DOM-TOM do të thotë Département d'outre-mer - Territoire d'outre-mer 

(Depatament i përtej-detit – Territor i përtej-detit). 

254

here së bashku. Kështu, lidhëzorin soit... soit... / qoftë ... qoftë te shembulli 5 

ne e quajmë lidhëzor dypalësh. 

(5) Tous les médecins ont d'ailleurs reconnu cette vérité, soit implicitement, 

soit explicitement. (Cl. BERNARD, Princ. méd. exp., 1878, p. 298). 

(5’) Të gjithë mjekët e kanë njohur tashmë këtë të vërtetë, qoftë në mënyrë të 

tërthortë, qoftë drejtpërdrejtë. 

Lidhja midis elementeve soit...soit/ qoftë ... qoftë ka një forcë të tillë saqë 

prania e njërit prej elementeve zgjon te bashkëbiseduesi pritjen për një 

element të dytë soit/qoftë. 

Krejt ndryshe ndodh te shembulli 6. Këtu kemi të bëjmë me dy lidhëzorë të 

thjeshtë. Me termin lidhëzorë të thjeshtë kuptojmë lidhëzorët të cilët nuk 

përbëhen nga disa elemente të cilët ndahen me shprehjen e njërit prej 

argumenteve midis të cilëve ata shënojnë një lidhje. 

(6) Aucun jeune ne ressemble à un autre, mais pourtant, dans les 

circonstances sociales qui sont les nôtres aujourd'hui nombre de traits les 

réunissent. (Le Breton, D., 2002, Conduites à risque – Des jeux de mort au 

jeu de vivre, Presses universitaires de France, p. 50) 

(6’) Asnjë i ri nuk i ngjan tjetrit, por megjithatë, në situatat tona shoqërore sot 

shumë tipare i bashkojnë. 

Prania e lidhëzorit mais/por në shembullin e mësipërm nuk na shtyn që të 

presim lidhëzorin tjetër pourtant / megjithatë i cili faktikisht ndjek lidhëzorin 

mais/por. Arsyeja është se lidhëzori mais/ por shfaqet më shpesh vetëm pa u 

ndjekur nga ndonjë lidhëzor tjetër. Lidhëzori mais/ por është një lidhëzor i 

thjeshtë i ndjekur nga një tjetër lidhëzor i thjeshtë. 

Lidhëzorët e përbërë (dysh, dypalësh) formalisht përbëhen prej dy pjesësh 

ndryshe nga lidhëzorët që i quajmë të thjeshtë. Këtë dallim e bëjmë për arsye 

studimore. Megjithatë, lidhëzorët e thjeshtë gjithashtu mund të përbëhen nga 

disa leksema të ndara, si: même si / edhe në qoftë se, en 

somme/përmbledhurazi, përfundimisht, de toute façon/ sidoqoftë. Por ajo çka 

i karakterizon formalisht lidhëzorët dypalësh dhe që i dallon nga lidhëzorët e 

thjeshtë është që në përdorimin e të parëve, elementet e tyre janë të ndarë 

nëpërmjet shprehjes së një argumenti, çka nuk ndodh asnjëherë me lidhëzorët 

e thjeshtë. 

3. Funksioni i lidhëzorëve dypalësh 

Funksioni kryesor i lidhëzorëve dypalësh është që të lidhë me një segment të 

parë të ligjërimit një të dytë dhe një të tretë dhe ndoshta një të katërt, të pestë 

apo edhe një të gjashtë siç e pamë te shembulli i tretë. Segmenti i dytë dhe i 

tretë i ligjërimit (apo edhe segmente të tjerë) shprehin argumente në lidhje me 

atë që është shprehur në segmentin e parë të ligjërimit, çka normalisht mund 

të konsiderohet si përfundim. Ashtu siç e pamë më lart (sidomos te shembulli 

i tretë) lidhëzorët dypalësh kanë një veti të shënojnë kufijtë e përbërësve 

tekstorë, çka do të thotë se ata luajnë një rol të rëndësishëm për strukturimin e 

255

teksteve. Kjo i ka bërë disa gjuhëtarë, sidomos Oshlinin, Turkon dhe 

Koltjerin, si dhe Adamin me Revanin (Auchlin (1981), Turco et Coltier 

(1988) et Adam et Revaz (1989) t’i quajnë shprehjet të cilat ne i cilësojmë si 

lidhëzorë dypalësh shënjuesa të integrimit linear. Oshlini (Auchlin (1981, p. 

97)) vëren, lidhur me lidhëzorin d’une part…d’autre part / nga njëra anë... 

nga ana tjetër, që ky shënjues strukturimi “shënon në fakt kufijtë e dy 

përbërësve, duke treguar që këta puqen me njëri-tjetrin, dhe integrohen në një 

lëvizje të vetme.” Siç e pamë, është rasti për çdo element tantôt / herë te 

shembulli i tretë. Po kështu janë edhe rastet për lidhëzorët e tjerë dypalësh, ku 

çdo element shënon kufijtë midis përbërësve tekstorë. Në fakt, elementet e 

lidhëzorit dypalësh vendosen pothuajse gjithnjë para shprehjes së argumentit. 

Edhe në qoftë se ata vendosen në fillim ose në fund të një përbërësi tekstor që 

shpreh një argument, ata kontribuojnë prapëseprapë për identifikimin dhe 

caktimin e një argumenti në raport me të tjerët. 

Një aspekt tjetër i funksionit të lidhëzorëve dypalësh, është që prania e 

elementit të parë paralajmëron se ka ende argumente të tjera që lidhen me të 

parin, meqë elementet e lidhëzorit dypalësh normalisht shfaqen të lidhur me 

njëri-tjetrin. Kështu, për shembull, kur kemi një lidhëzor të tillë, presim edhe 

tjetrin, ose siç shprehet Turkoi dhe Koltjeri (Turco et Coltier (1988, p. 68)) 

lidhur me lidhëzorin d’une part…d’autre part/ nga njëra anë... nga ana 

tjetër: “prania e thjeshtë e “njërës palë” kërkon ekzistencën e një elementi 

tjetër të lidhur”. Për këtë arsye ne e cilësojmë lidhjen midis elementeve të 

lidhëzorit dypalësh të fortë, siç e pamë më lart, meqë prania e elementit të 

parë kërkon domosdoshmërisht praninë e të dytit. 

4. Grupe të ndryshme të lidhëzorëve dypalësh 

Ashtu si lidhëzorët e thjeshtë, edhe këta dypalësh mund t’i ndajmë në 

lidhëzorë veçues, kundërshtorë, numërues, kohorë etj. si më poshtë vijon: 

- Veçues: soit…soit, ou bien…ou bien, ou…ou ; qoftë… qoftë, 

ose…ose, ja…ja 

(7) Il y a donc, soit chez celui qui écoute ou lit, soit chez celui qui parle ou 

écrit, une pensée dans la parole que l'intellectualisme ne soupçonne pas 

(MERLEAU-PONTY, Phénoménol. perception, 1945, p. 209). 

(7’)Ka pra, qoftë tek ai që dëgjon ose lexon, qoftë tek ai që flet ose shkruan, 

një mendim te fjala që intelektualizmi nuk dyshon. 

(8) « Ou la maladie vous tuera, ou ce sera le médecin » (Beaumarchais). 

(8’) « Ose do t’ju vrasë sëmundja, ose doktori» 

(9) Ou bien vous obéirez, ou bien vous serez puni 

(9’) Ose do të bindeni, ose do të ndëshkoheni. 

- Kundërshtor: d’un côté…de l’autre ; nga njëra anë… nga ana 

tjetër 

(10) D'un côté de la cheminée il y avait une chaise; de l'autre , un berceau. 

(10’) Nga njëra anë e oxhakut ishte një karrige; nga ana tjetër një djep. 

256

- Numërues: premièrement…deuxièmement (secondement, 

deuxièmement, (et) puis, (et) ensuite) / së pari… së dyti 

(11) Mon maître me charge de vous dire, premièrement qu'il feint de partir 

avec l'armée, deuxièmement qu'il reviendra cette nuit même, dès qu'il aura 

donné ses ordres (GIRAUDOUX, Amphitr. 38, 1929, I, 4, p.49): 

(11’) Im zot më porositi t’ju them, së pari se ai bëri sikur u nis me ushtrinë, 

së dyti se do të kthehej sonte, sapo të jepte urdhrat. 

- Kohor: tantôt…tantôt, d’abord…ensuite, herë…, herë… ; në 

fillim…, pasyaj… më vonë… 

(12) Demandons-lui d'abord ce qu’il pense, nous déciderons ensuite. 

(12’) Le ta pyesim atë fillimisht se ç’mendon, ne do të vendosim më vonë. 

Lidhëzorët dypalësh të ilustruar me shembuj janë renditur sipas asaj që ne 

mendojmë se është përdorimi bazë i tyre, domethënë sipas përdorimit të tyre 

më të shpeshtë. Ashtu si lidhëzorët e thjeshtë, edhe ata të përbërë (dysh, 

dypalësh, shumëpalësh) janë në njëfarë mase polivalentë. 

5. Analiza krahasimore e lidhëzorëve 

Polivalenca e lidhëzorëve, në përgjithësi, e bën shumë interesante analizën 

krahasimore të lidhëzorëve, sepse efektet e kuptimit të lidhura me përdorimet 

specifike të lidhëzorëve nuk janë të njëjta në gjuhë të ndryshme. Kjo sjell një 

vështirësi përkthimi të lidhëzorëve të shprehur nga Lysheri (2002, pp. 144- 

52). Sipas tij (ibid., p. 145) kjo shkaktohej nga karakteri i tyre joreferencial. 

Shpesh, i njëjti lidhëzor mund, sipas kontekstit, të përkthehet me një numër 

lidhëzorësh të ndryshëm në një gjuhë tjetër. Kjo vihet re nëse do të 

shqyrtohet studimi i Nëlkes (1999, pp. 44-5) për lidhëzorin donc/pra dhe 

korresponduesit e këtij lidhëzori në gjuhën daneze. Ose le të marrim shembuj 

me lidhëzorin “Comme” 

(13) Comme Louis partait, Luc arrivait. 

(13’) Kur (Në çastin kur) ikte Luigji, mbërrinte Luka. 

(14) Comme il pleut, Annie ne sortira pas. 

(14’) Meqë bie shi, Ani nuk do të dalë. 

(15) Vous agissez comme je le faisais à votre âge. 

(15’) Ju veproni siç bëja unë në moshën tuaj. 

Pra te fjalia e parë sipër lidhëzori comme është sinonim i atij Au moment où. 

Në këtë rast ky lidhëzor shpreh një marrëdhënie kohore (njëkohësi). Në rastin 

e dytë ai mund të zëvendësohet me lokucionin parce que dhe tregon shkak, 

ndërsa në rastin e tretë kemi thjesht një krahasim. Pra siç shihet një lidhëzor 

është mbajtës i shumë kuptimeve. 

Një përdorimi të një lidhëzori të gjuhës A nuk i përket gjithnjë i njëjti 

lidhëzor në gjuhën B, madje ka raste kur lidhëzorëve të gjuhës A nuk i përket 

asnjë lidhëzor ( sidomos dypalësh) në gjuhën B. Për shembull: 

257

(16) Et comment 58 ! [Ils] n’abordaient aux Iles Blanches qu’en passant par 

curiosité. 

(16’) Lëre mos e pyet! [Ata] u afroheshin Ishujve të Bardhë vetëm sa për të 

hequr kureshtjen. 

(17) Monsieur Alphonse, et la musique que vous deviez m'avoir copié pour 

demain ? 

(17’) Zoti Alfons, po kasetën (kompaktdiskun) me muzikë që ju duhej të ma 

kishit kopjuar për nesër? 

(18) Et si je ne veux pas, moi...!… 

(18’) Po sikur mos të dua unë ... !… 

Një aspekt tjetër interesant i studimit krahasues është hipoteza sipas së cilës 

zgjedhje për të formuluar qartë një lidhje midis segmenteve të ligjërimit nuk 

varet vetëm nga situata e të shprehurit dhe nga bashkëbiseduesit, por ndoshta 

gjithashtu edhe nga gjuha e përdorur deri në një farë mase. Ne e dimë se 

gjuhët janë të ndryshme për sa i përket prirjes për të shprehur qartë lidhjet 

semantiko-logjike midis dhe brenda segmenteve të ligjërimit, dhe se në 

frëngjishte kemi më tepër prirje sesa në shqipe për t’i shprehur më qartë, 

ndërsa lidhjet e pashprehura hapur janë më të mëdha në shqipe se sa në 

frëngjishte. Duke qenë se lidhëzorët janë një nga mjetet më të rëndësishme 

për të shprehur qartë lidhjet semantiko-logjike, mendojmë se lidhëzorët janë 

më të shpeshtë në gjuhën frënge se sa në atë shqipe, dhe si rrjedhim 

lidhëzorët dypalësh janë më të shpeshtë në gjuhën frënge se sa në atë shqipe. 

Kur bëjmë një përkthim ka rrezik që gjuha në të cilën përkthejmë të paraqesë 

atë që Gelërstami (Gellerstam (1986, p. 88)) e quan translationese, 

domethënë që gjuha në të cilën përkthejmë të ndikohet nga gjuha prej së cilës 

përkthejmë. Po kështu, shumë studime, të mbledhura nga Bekeri (Baker 

(1993, p. 243-5)) kanë treguar që përkthimet, cilado qoftë gjuha burimore ose 

gjuha e synuar, përfaqësojnë disa karakteristika për përkthimet si lloj teksti 

duke ua kundërvënë teksteve origjinale. Kjo është shumë e rëndësishme për 

punimin tonë duke qenë se lidhëzorët janë veçanërisht një mjet shpjegues i 

lidhjeve kuptimore dhe logjike. 

6. Përfundim 

Me analizën e bazuar te shembuj të qenësishëm, shpresojmë të kemi dhënë 

rezultate të besueshme lidhur me përdorimin e lidhëzorëve të përbërë 

(dypalësh) në gjuhët frënge dhe shqipe, si d’une part…d’autre part, 

soit…soit, non seulement…mais et nga njëra anë… nga ana tjetër, qoftë… 

qoftë… (si… si…), jo vetëm… por…Studimi do të na mundësojë të 

58 Shënim: Nëse vërejmë me kujdes përkthimin do të shohim se lidhëzori (16) Et 

(Dhe) del i papërkthyeshëm, pra fshihet, zhduket duke mos pasur barasvlerës në 

shqip. I njëjti shënim vlen edhe për lidhëzorin (17 dhe 18). 

258

përshkruajmë dallimet dhe ngjashmëritë në përdorimin e tyre në të dyja 

gjuhët, dhe të shikojmë nëse ka përdorime të lidhëzorëve të cilët nuk kanë 

asnjë barasvlerës në gjuhën tjetër. 

BIBLIOGRAFIA 

Maria Svensson Les connecteurs bipartites en français et en suédois Université 

d’Uppsala dans Arena Romanistica 1/2007 

Adam, J.-M. & F. Revaz (1989): Aspects de la structuration du texte descriptif: Les 

marqueurs d’énumération et de reformulation. Langue française, 81, pp. 59-98. 

Aijmer, K. & B. Altenberg, (1996): Introduction, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. 

Johansson (éds): Languages in Contrast. Papers from a Symposium on Text-based 

Cross-linguistic Studies Lund 4-5 March 1994. Lund Studies in English, 88, Lund 

University Press, Lund, pp. 11-16. 

Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (1996): Text-based contrastive studies in 

English. 

Presentation of a project, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (éds): 



Lund, pp. 73-85. 

Auchlin, A. (1981): Réflexions sur les marqueurs de structuration de la conversation. 

Etudes de linguistique appliquée, 44, pp. 88-103. 

Baker, M. (1993): Corpus Linguistics and Translation Studies. Implications and 

Applications, in: Baker, M., G. Francis & E. Tognini-Bonelli (éds): Text and 

Technology. In Honour of John Sinclair. John Benjamins, Philadelphia, pp. 233-50. 

Blum-Kulka, S. (1986): Shifts of Cohesion and Coherence in Translation, in: House, 

J. & Blum- Kulka, S. (éds): Interlingual and Intercultural Communication. Discourse 

and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Gunter Narr, 

Tübingen, pp. 17-35. 

Degand, L. (2005): De l’analyse contrastive à la traduction: Le cas de paire puisqueaangezien 

in: Williams, G. (éd.): La linguistique de corpus. Presses universitaires de 

Rennes, Rennes, pp.155-168. 

Gellerstam, M. (1986): Translationese in Swedish novels translated from English, in: 

Wollin, L. & H. Lindquist: Translation Studies in Scandinavia. Proceedings from The 

Scandinavian Symposium on Translation Theory (SSOTT) II Lund 14-15 June 1985. 

Lund Studies in English, 75, CWK Gleerup, Malmö, pp. 88-95. 

Johansson, S. (1998): On the role of corpora in cross-linguistic research, in: 

Johansson, S. & S. Oksefjell (éds): Corpora and Cross-linguistic Research. Theory, 

Method and Case Studies, 24, Rodopi, Amsterdam, pp. 3-24. 

Lauridsen, K. (1996): Text corpora and contrastive linguistics: Which type of corpus 

for which type of analysis?, in: Aijmer, K., B. Altenberg & M. Johansson (éds): 



Lund, pp. 63-71. 

Luscher, J.-M. (1994): Les marques de connexion: Des guides pour l’interprétation, 

in: Moeschler, J. et al. (éds): Langage et pertinence – Référence temporelle, 

259

anaphore, connecteurs et métaphore. Presses universitaires de Nancy, Nancy, pp. 

175-227. 

Luscher, J.-M. (2002): Eléments d’une pragmatique procédurale – Le rôle des 

marques linguistiques dans l’interprétation. Kümmerle Verlag, Göppingen. 

Luscher, J.-M. & J. Moeschler (1990): Approches dérivationnelles et procédurales des 

opérateurs et connecteurs temporels: les exemples de et et de enfin. Cahiers de 

linguistique française, 11, pp. 77-104. 

Moeschler, J.(1989): Modélisation du dialogue – Représentation de l’inférence 

argumentative. Hermès, Paris. 

Nølke, H. (1993): Le regard du locuteur – Pour une linguistique des traces 

énonciatives. Kimé, Paris. 

Nølke, H. (1999): Utilise donc altså ! – Altså brug dog donc ! Etudes comparatives 

deconnecteurs et le réseau contrastif français-danois, in: Skytte, G. et Sabatini, F. 

(éds): Linguistica Testuale Comparativa. In memoriam Maria-Elisabeth Conte. Atti 

del Convegno interannuale della Società di Linguistica Italiana Copenaghen 5-7 

febbraio 1998. Etudes Romanes, 42, Museum Tusculanum Press, Copenhague, pp. 

37-56. 

Péroz, P. (1998): D’une part, d’autre part: le partage du dit, in: Schnedecker, C. (éd.): 

Les corrélats anaphoriques. Recherches linguistiques, 22, Université de Metz, Faculté 

des Lettres et Sciences Humaines, Metz, pp. 61-73. 

Reboul, A. & J. Moeschler (1998): Pragmatique du discours – De l’interprétation de 

l’énoncé à l’interprétation du discours. Armand Colin, Paris. 

Rossari, C. (1994): Les opérations de reformulation – Analyse du processus et des 

marques dans une perspective contrastive français-italien. Peter Lang, Berne. 

Rossari, C. (1996): Considérations sur la méthodologie contrastive français-italien. A 

propos de locutions adverbiales fonctionnant comme connecteurs, in: Mosegaard 

Hansen, M.-B. & Skytte, G. (éds): Le Discours: Cohérence et Connexion. Actes du 

colloque international Copenhague le 7 avril 1995. Etudes Romanes, 35, Museum 

Tusculanum Press, Copenhague, pp. 55-68. 

Sperber, D. & D. Wilson (1986): Relevance – Communication and Cognition. Basil 

Blackwell, Oxford. 

Turco, G. & D. Coltier (1988): Des agents doubles de l’organisation textuelle, les 

marqueurs d’intégration linéaire. Pratiques, 57, pp. 57-79. 

Vanderauwera, R. (1985): Dutch Novels Translated into English: The transformation 

of a "Minority" Literature. Rodopi, Amsterdam. 

Textes du corpus cités 

de Closets, F. (1998): Le compte à rebours. Arthème Fayard, Paris. 

Ehrenberg, A. (1998): La fatigue d’être soi: Dépression et société. Odile Jacob, Paris. 

Le Breton, D. (2002): Conduites à risque – Des jeux de mort au jeu de vivre. Presses 

universitaires de France, Paris. 

Nabati, M. (2005): La dépression: Une maladie ou une chance ?. Arthème Fayard, 

Paris. 

Smith, S. (2003): Négrologie – Pourquoi l’Afrique meurt. Calmann-Lévy, Paris. 

Sarraute, N. 1956) L'Ère du soupçon 

260

(AUTO)PORTRET 

Krisje… 

Bisedë me shkrimtarin ISTREF HAXHILLARI (Pogradec) 

Ju lutem një identitet për lexuesit tanë? 

Istref Haxhillari: Jeta ime është fare e thjeshtë për cilindo dhe tmerrësisht e 

ndërlikuar për mua. Krijimtaria ime është një krisje e shpirtit të hepuar nëpër 

mote. Në kuptim metaforik njeriu i përngjet lisit, rrënjët e të cilit janë e 

shkuara, trungu e sotmja dhe lastarët e ardhmja. Ndër tre komponentët, 

rrënjët e padukshme, kohësia e kurrënjohur plotësisht, përjetohet tej 

përmasave reale zmadhuar e shformuar, pasqyrim konveks i tyre. Rrënjët e 

padukshme jetësojnë të sotmen dhe përimtojnë të ardhmen, mbushin me 

lëngun limfatik duknajën dhe fantazinë, vërtetësoren dhe imazhet prej të 

cilave më ka buisur shpirti që në rininë e herëshme. Kujtesa e mbingarkuar 

prej gjithfarë fiksionesh nduk dhe kurdis mekanizmin e pakuptuar të 

nënvetëdijes, prej nga ndihem çuditërisht i ngacmuar e i shqetësuar. 

Jam lindur në Pogradec ku mbarova arsimin e mesëm. Në vitin 1977 u 

diplomova për Fizikë në Universitetin e Tiranës. Më 1985 kam kryer kursin 

pasuniversitar për këtë specialitet. 

Mësues dhe drejtor shkolle, pastaj inspektor, shef i arsimit të rrethit 

Pogradec, përgjegjës i burimeve njerëzore në Drejtorinë Arsimore etj. 

Aktualisht mësues në shkollën e mesme të qytetit. 

I martuar me tre fëmijë. 

Jam dashuruar me letërsinë që në fillesë të karierës sime. Prej disa vitesh kam 

botuar tregime, ese dhe publiçistikë në shtypin periodik, një pjesë e të cilave 

u botuan në prill 2007 në librin “Përthyerje„ pjesa e parë, ndërkohë që kam 

në përfundim pjesën e dytë të kësaj përmbledhjeje. 

Tregime të tjera të botuara në faqet letrare të disa gazetave të Tiranës si: 

Pertej vetmisë 

Legjendë e gurtë 

Danishi 

Thikat e Vardarit 

Përthyerja e poetit 

Sykaltra 

Brishtesi etj, 

janë pritur me interes nga lexuesit dhe kanë motivuar ktijimet e mëvonëshme. 

Romani “Pesha e kohës„ botuar nga Shtëpia Botuese Toena është libri i dytë. 

261

Titull i rëndë për një roman? 

Istref Haxhillari: Keni të drejtë. Pyetja juaj më nxit dhe obligon të 

përshkruaj hullinë përmes së cilës u formësua romani. 

Përmbi njëqind vjet të shkuara fizikani francez i parmasave të mëdha, 

Lagranzhi, zbuloi ligjin e veprimit më të vogël apo parimin e minimumit, të 

cilit i nënshtrohen të gjithë përbërësit e botës inerte. Fuqia e parimit të 

Lagranzhit është e gjithësishme, vepron pa dallim mbi sendet: çdo sistem 

fizik apo objekt i veçuar gjithnjë synon cakun me energji më të vogël të 

mundshme, ku prehet përjetësisht derisa kryhet punë së jashtmi për ta nxjerrë 

prej plogështisë. Nis sërish të funksionojë, shpenzon rezervën e dhuruar për 

të shkuar medoemos në përshfaqjen e gjumit energjitik. Shembulli i orës me 

kurdisje apo lavjerrësit matematik, që ndalet së fundi në qëndrimin vertikal, 

ilustrojnë qartazi gjeninë e Lagranzhit. 

Forca e ideve të mëdha shpaloset në thjeshtësinë dhe kohësinë e tyre. Parimi i 

veprimit më të vogël është shëmbëllesë e këtij kuptimi filozofik, pasi të gjitha 

sistemet, krijuar përgjatë më shumë se një shekulli nga plazmimi i tij, 

nënshtrohen pa kushte, pa asnjë mëdyshje, pa përjashtim. 

Jam krejtësisht i bindur se kjo ligjësi vepron me të njëjtën fuqi mbi shpirtin 

njerëzor dhe produkteve pafund të tij, krahasimisht gjendjes inerte. Cilido 

ndodhet dendur bosh, pa asnjë ide apo mendim, pa ndonjë motiv për të bërë 

diçka të dobishme, shkon pashmangshmërisht drejt gjendjes së mjegullt me 

energji shpirtërore minimum. Po ja, shfaqet një mik, dikush i ndodhet pranë 

njeriut në ditë të tillë, i jep kurajë, forcë sikur derdh mbi të gjallërinë e 

nevojshme për të mbledhur veten dhe rinisur punën e lënë përgjysmë. Nëpër 

hulli të dhimbshme, që përjetojnë të gjithë një ditë, miq të tillë jo të zakontë 

janë ilaç përmbi të tjerë. 

Kur punoja mbi romanin “ Pesha e kohës ”, gjendesha shpesh zbrazët, pa 

asnjë vragë për të vazhduar rrjedhën e ngjarjeve, më dukej se barra që kisha 

marrë përsipër nuk bënte për shpatullat e mia, shkurt puna e nisur përngjiste 

me aventurat që nuk shpien askund. Aq shumë ndieja mungesën e ideve sa 

edhe fizikisht më mpinte plogështia, hapat në rrugë të pasigurta, shprehja e 

fytyrës së murrëtyer nuk shprehte asgjë të përcaktuar. Ligështinë, zvarritjen 

shpirtërore përthyer fizikisht e vinin re shumë njerëz, po rrallëkush më nxiste, 

ngacmonte receptorët e imagjinatës sime. Kështu zinte fill vagëlluar një vijë e 

spërdredhur, në fund të së cilës shkëndijonte dritëza e mekur, që i fryja me 

kujdes të mos shuhej. Megjithë përpjekjet, radhazi nuk arrija ta mbaja ndezur, 

më ikte përduarsh. Shenjoja një vijëz tjetër, pastaj tjetër që çonte së fundi në 

zjarrin e këndellur ngazëllues. 

Në të shkuarën më patën impresionuar rrëfimet e bujshme për njohësit e 

shpatullave të bagëtive të cilët parashihnin të ardhmen. Përqark tyre sillej 

filozofia e kohës; ata nderoheshin përmbi qeveritarët, shndritnin brez pas 

brezi si dijetarë. Njohësit linin pas iskra diturie, copëza këshillash, mençurinë 

262

njerëzore që udhëtonte pa pushuar dhe tejçohej si thesar i çmuar. Nektari i 

substancës fluide kristalizohej në trajtën e grimcave brouniane që përsilleshin 

padukshmërisht në atmosferën kohëtare. Produkt kondesues të kësaj materie 

eterike, krijova Njohësin e librit tim, burrin e ditur mbresëlënës që nuk nuk 

mund t’i përkiste sojit të qeveritarve përhumbur pa kthim në harresë, siç ka 

ndodhur përgjatë shekujve, ndaj vërshoi vetë pa dyzuar në togun e njohësve, 

bashkësinë e të mençurve. Përmes fjalës së hijshme u rrek t’i largojë Krojanët 

( të lënduarit ) prej hakmarrjes, që do të përcillej gjatë si vijë dredharake 

gjaku në emër të aktit ende pakryer, por pa sukses. Mendësia e rrënjës e shtyn 

njeriun të gërmojë dhe t’i referohet lashtësisë për të ndërtuar të tashmen, 

sjelljen e përditshme. Forca tërheqëse e së shkuarës, bota e të vdekurve 

ushtronte mbi Krojanët trysni të papërballueshme, rrëshqiste përmbi logjikën 

e brishtë të të gjallëve njëjtësisht me tangjenten që kapërcen sferën. 

Kur ndjeu se fjalët u përthithën shurdhër të pafuqishme përballë moralit të 

lashtë vrastar, sikundër drita mbi trupin absolutisht të zi, ndoqi shtegun 

diplomatik. Parashikoi në shpatullën e deles vdekjen e rëndë pas tre muajsh 

në vëllazëri dhe dasmën e papërcaktuar përkrye gjashtë muajve. Krojanët e 

pandjeshëm kundruall gjykimit përligjës të ardhësit shtangën, u përkeqën prej 

kumtit, fantazia u vu në lëvizje, shpirtrat e trazuar morën të krisur dhe dora e 

hakmarrjes mbeti pezull. 

Depërtoi me të vërtetë Njohësi në rrjedhat e ngjarjeve përmes shpatullës? Për 

më tepër, besonte ai në shenjat e asaj kocke mjerane e cila na paskej fuqi 

magjike? Zor t’i pranonte një mendje e ditur si ajo e personazhit tim. Të tjerët 

po. U bindën tërësisht për dasmën, që e torrën gjerë e gjatë mes tyre, po thellë 

nënvetëdijes ata i përkeqi ajo vdekja pas tre muajve, dhimbje e rëndë që nuk 

dihej kush e kishte rrisk, pasi gjer aty e la kumtin njohësi i mençur. 

Mes tyre bluanin pa reshtur dasmën. Duhet të bënin krushqinë e papëlqyer, të 

zgjidhnin turpin e zi, apo hakmarrjen për nderin e përlyer? Dialogu mes tyre 

kapërcente të zakontën, më tepër ishte bisedë me të vdekurit, rrënjët e jetës 

dhe ekzistencës, që kumtonin nga bota e përtejme sjelljen, mënyrën e tyre të 

jetesës. Fijet e arsyetimit qenë produkt i bashkëjetesës surealiste me të ikurit 

pa kthim, që nuk jetonin fizikisht po në trajtë fushe elektromagnetike i 

mbështillnin sikundër gjarpërinjtë e llahtarshëm Laokontin e mitologjisë. 

Forca e kësaj bashkëjetese ishte e papërfytyrueshme me ndikim magjik përtej 

imagjinatës së të gjallëve. Imazhet e botës së përtejme, në trajta gjithfarësh 

mbushnin jetën e përditshme. 

Kur ndaheshin bluanin atë tjetrën, hidhësirën dhe vrisnin mendjen gjatë, 

përpëliteshin nëpër jorganë, përpiqeshin ta largonin nga vetja, po vdekja 

trupëzuar prej bestytnisë, u dilte në përgjumje dhe i tmerronte. Me drapërin 

mprehur mirë, u mbështillte kokat si duaj gruri dhe kur bëhej gati t’i priste, 

zgjoheshin të lebetitur. Gdhihej dhe sikur e harronin të keqen, bluanin sërish 

hakmarrjen, po me fuqi të prera, pa guximin e mëparshëm që gremisi Njohësi 

përmes shpatullës. 

263

Dita dhe arsyetimet mes vedi u jepnin guxim të përndiqnin gjurmët e 

hakmarrjes. Të gjallët flisnin me zërin dhe arsyen e të vdekurve. Vinte nata e 

errët, tymnajë mbushur me të panjohura dhe bestytni të larmishme pa cak, 

përzinte guximin i mbështillte me krahët e errët dhe i frikonte si në përrallat 

mëkatare ku heronjtë e vdekur lemerisin të gjallët. 

Te kumti mjeshtëror i Njohësit përmes shpatullës, filloi të zbehej hakmarrja 

dhe tkurreshin Krojanët nursëzë. Ndoshta gratë e papërfillura ditën në 

kuvend, u shtinin në vesh natën frikën nga vdekja që do të vinte medoemos. 

Kuvendi dyshe i natës, ku merrnin pjesë një burrë e një grua dhe kjo e fundit 

fliste më shumë me zemër, kishte forcë më të madhe nga pleqërimi burrërisht 

ditën, kur i jepnin kurajë njëri - tjetrit për të thurur gjakmarrjen. 

Burri përkeqej, mundohej ta mbante veten, po në thelb ndiente se gruaja 

kishte të drejtë, ndaj të nesërmen, sybuavitur nga pagjumësia, leqendisur prej 

arsyetimit të saj, nuk e kishte guximin e parë. Krisja vazhdonte të thellohej, 

ciflat përimtoheshin ngadalë, por me siguri dhe hakmarrja ngriu derisa koha 

me peshën e vet çoi në zgjidhjen logjike, të drejtë dhe njerëzore. 

Në vrundullin e materies së kudondodhur, koha dallon veçan prej të gjithë 

përbërësve të saj. Vlera e një elementi përcaktohet nga ngjeshja e copëzave të 

imta, që luan rol vendimtar ndër shumësinë e cilësive të tjera. Ari, platini, 

radiumi e të tjerë metale të çmuar janë më të dendur nga të tjerët, veçori që 

determinon supremacinë e tyre. Po gjithsesi asnjë prej metaleve të vlerësuara 

nuk ka peshën e kohës, ndaj e rendis atë pa asnjë hezitim në krye. Përfytyrni 

një vajzë të bukur njëzetvjeçare me të gjitha hiret e moshës, përjetoni 

mendërisht bukurinë më sublime që ka plazmuar natyra. Përpiquni të sillni 

imazhin e saj pas shtatëdhjetë vitesh kur të jetë plakë e krrusur, rrudhur me 

brazdat e thella të fytyrës. Mbyllni sytë si në një simultanë, sjellje iluzive në 

njëkohësi të ngjarjeve shpërndarë në periudha të ndryshme dhe krahasoni 

pamjet që përshfaqen, dallimin lemerisës. Përjetoni çmendurinë e krahasimit. 

Vetëm koha është e aftë të prodhojë shformime të tilla të substancës 

njerëzore, përtej asaj të vdekjes. Askush nuk i reziston kohës. Asgjë nuk 

është e pakthyeshme dhe nuk zotëron reversibilitetin e llahtarshëm, rrjedhjen 

e njëkahëshme të kohës. 

Ma merr mendja se njerëz të fuqishëm, kohëlargët kanë mençuruar njëlloj për 

t’u përcjellë të tjerëve idetë, qëndrimet dhe filozofinë. Krishti i drejtë, me 

dashuri të pamatë për kohëtarët dhe brezat e mëvonshëm, u përpoq t’i shtynte 

turmat drejt besimit në një Zot, drejt fesë unike me parime të larta morale 

mishëruar në Bibël, tharmi i kulturës së atëhershme dhe mëpastajme, poleni i 

diturisë njerëzore, me fuqi të pamatë parashikuese për zhvillimet e pritshme. 

Bibla ishte përzgjedhje e ndihmesës së përbashkët të mendjeve më të 

fuqishme të njerëzimit përgjatë 1300 vitesh para Krishtit. 

Ai dhe miqtë e tij apostuj nuk arritën të bindin njerëzinë, se hebrejtë 

prekeshin në interesat thelbësore prej besimit në një Zot, pasi jetonin me 

përgatitjen dhe shitjen e idhujve të panumërt, që populli çoroditur nga 

264

predikues të shumtë, i blinte me çmime të larta. Nuk është e lehtë të 

kthjellosh e ndriçosh me fjalë turmat, siç ndodhi dendur nëpër spërdredhjet e 

moteve. Beteja mes politeizmit dhe ateizmit, kultit të idhujve gjithfarësh dhe 

besimit të Zoti ka qënë nga më të ashprat e njerëzimit, tejzgjatur në shekuj, 

me mizori të llahtarshme, të paimagjinueshme. 

Përfytyroni kthinën ku rrinë ulur trembëdhjetë burra, që kanë marrë mbi 

shpatulla fatet e botës nëpër rrokullimën e shekujve e mijëvjeçarëve, mendje 

të ndritura dhe shpirtra të dhembshur e ligështuar. Gota e verës, e famshmja 

kupë e argjendtë Graali, qarkullonte dorë më dorë, ajka e mendjeve të 

pazakonta me vështrim hyjnor në botën e mjegulluar projektonte të ardhmen 

e njerëzimit, gjindje që nuk dinin ç’bënin me paditurinë e tyre. I pari i atij 

grupimi, ngjashmërisht me Njohësin e shpatullave, ndoqi rrugën diplomatike. 

Pasi piu me fund kupën Graali, kumtoi se duhej mrekullia, legjenda për të 

dritësuar njerëzimin. Jezusi, më i mençuri i të gjithëve plazmoi kryqëzimin, 

vdekjen e vrojtuar dhimbshëm prej të gjithëve haptaz dhe ngritjen në qiell që 

nuk e pa askush. Turmat, kur hynë të nesërmen në shpellën e Betlehemit, 

gjetën çarçafët bosh. Mrekullia u arrit, s’mbetej pikë dyshimi, Zoti shpalosi 

vullnetin e tij. Kështu zuri fill krishtërimi, filozofia më jetëgjatë e botës, falë 

mençurisë së një njeriu. Kupa e argjendtë udhëtoi nëpër botë e nëpër kohë, 

mbrojtur me përkushtim nga besimtarët që nuk nguruan ta shpallin vepër 

emblematike për gjithë krishtërimin, ta shenjtërojnë si të ishte qënie 

njerëzore, Shën - Graali, deri sa u vendos në muzeun britanik të kultit pas nje 

odiseje të stërgjatë. 

Sido të jetë e vërteta, Jezu Krishti mbetet qënie e jashtzakonshme, endi 

përmasën e munguar, besimin të Zoti, disiplinoi turmat dhe i përcolli drejt një 

jete me parime e norma të larta morale. Me siguri bota nuk do të arrinte 

zhvillimet e kohëve moderne pa fenë e krishterë, apo të tjerat që erdhën më 

pas dhe njëlloj predikonin moralin njerëzor drejt të cilit përqëndrohej sjellja e 

tyre. 

Europa shpuri qytetërimin ndër fiset aborigjene të Amerikës dhe Afrikës, më 

së pari përmes përhapjes së fesë kristjane si hap ftillues, shpleksës për t’i 

shndërruar nga njerëz të egër në qenie të kulturuara. Pa Krishtin dhe 

krishtërimin, pa fenë dhe besimin në Zot, njerëzimi do të zgjaste shumë 

zgjimin për të arritur kulturën aq evidente të kohëve tona. 

Kapërcyelli shqiptar nuk do të ishte aq i dhimbshëm po të mos masakrohej 

mizorisht feja, institucionet e saj dhe të krijohej “ njeriu i ri ”, mostër që nuk 

deshi pas Zotit, as prindrit dhe të afërmit e tij. 

Le t’u falemi Krishtit dhe të tjerë burrave të zgjuar pas tij, mes të cilëve 

Muhameti vlerësuar nga dijetarët e perëndimit, cilado të jetë e vërteta e 

lindjes së tyre. 

Ndoshta besimtarët e devotshëm do të më qortojnë për herezi apo blasfemi. 

Dua t’u kumtoj se meditimet e mia të zgripshme teokratike janë himn për 

fenë dhe vlerat e mëdha që mbart besimi. Nuk ve në dyshim ekzistencën e 

265

Krishtit dhe shenjtorëve të përndritur, as besimin fetar. Jo, kurrë! Por nuk 

mund të besoj naivitetin e detyruar të kohës tejet të thinjur përballë mençurisë 

dhe zhvillimeve moderrne, ndaj në përsiatjet e mia synoj përmasën 

vërtetësore, ashtu si e përfytyroj lindjen e besimit kristian. Ndoshta nuk është 

tamam kështu, po kush mund të argumentojë saktësisht të kundërtën? 

Herezia është sëmundje e pavetëdijshme e gjthkahershme dhe fatkeqe e 

njerëzimit. A nuk janë heretikë piktorët e ikonave që vizatojnë Krishtin dhe 

Zotin me fytyrë njeriu, për më tepër të atyre që njohin më mirë? Nuk është 

herezi të paraqesësh hyjnoren, të pavdekshmen me pamjen e krijesave 

vdektare, mbushur me mëkate pa fund, sikundër është njeriu? Domosdo 

mëkaton “ se cënon premisën themelore të besimit, karakterin mbinjerëzor të 

fesë ” sikundër kumtojnë teologët. Sikur majmunët të kishin ndërgjegje a nuk 

do ta përfytyronin perëndinë me tiparet e fizikut të tyre dhe jo pamje tjetër 

më të hijshme? 

Gjithsesi herezia e njohur e Ariusit dhe arianistëve që dyshonin natyrën 

hyjnore të Krishtit, është më pak e dëmshme se mohimi i ekzistencës fizike të 

tij dhe besimit te Zoti. 

Të gjithë njerzit e letrave e kanë pranuar si të padiskutueshme formulën e 

ngjizjes së veprës që Heminguej e ka përcaktuar “është me rrezik për një 

shkrimtar të flasë për veprën që e ka akoma në duar, sepse kështu si të 

thuash rrezikon “ ta thajë atë ”. A mendoni njëlloj? 

Istref Haxhillari: Si ngjizet një vepër letrare? Ju cekët linjë delikate paksa 

fluide, ku druaj se definohet ndonjë rregullsi e pranueshme për të gjithë. 

Sigurisht nuk shpërball Heminguein e madh, krejt jashtë mundësive të mia, 

vetëm mund të ravijëzoj përvojën modeste të zefilljes së romanit tim, që nuk 

çapit përplotërisht në vragën e nobelistit të shquar. Kam përshtypjen se 

sprovat krijuese nuk hyjnë në të njëjtën hulli, nuk mund t’i binden saktësisht 

ndonjë ecurie fikse përgjithësuese, njëngjyrëshe. 

Plazmimi letrar, ndoshta edhe i tragave të tjera të artit, i ngjan së tepërmi 

ngjizjes së fëmijës në barkun e nënës. Akti i formësimit në zanafillë është 

proces i fshehtë brendësor dhe i pakuptuar, s’e di askush veç krijuesve 

potencialë, madje shansi i pjalmëzimit është i pakapshëm për vetë çiftin 

ngjizës. Kur duken shenjat e para të shtatzanisë gruaja e paqartë në fillesën 

fshehtarake, e pasigurt ngurron t’i shfaqet partnerit të afërt, po kur sigurohet 

plotësisht i jep lajmin me gëzim të parrëfyer. Të dy lumturohen, 

hamendësojnë vajzë apo djalë, shpalosin dëshira, kundërshti, pastaj në 

vijimësi përkujdesen ta publikojnë ndër njerëzit më të afërt. 

Përjetimi i mbrujtjes së krijesëzës tejçohet në rrethin e zgjeruar, tashmë përtej 

dyshes nismëtare. Lajmi nuk përhapet më tej gjersa ngjizja bëhet e dukshme 

nuk fshihet më, veç në raste të pakuptimta kur gruaja s’del nga shtëpia dhe 

burri s’i shprehet askujt, me pak gjasa kohët e sotme, përjashtimisht barrës së 

266

turpshme, tinzare që adoleshentja pa përvojë synon ta strukë skajërisht, në se 

nuk dështon. Në rastin fatal të dhimbshëm e kundërnatyrshëm fshehtësia 

ruhet gjer në fund, aborti i frikshëm zhbën gjithçka si të mos ketë qënë kurrë. 

Përkeqje të tilla ngjasojnë me “ intelektualë ” që mbajnë fshehur pjellën, 

nëse kanë sajuar diçka, vetëizolohen brenda gardhit ngritur artificialisht siç 

thua ti plot finesë, nuk e përshfaqin “ veprën e jetës ”, dyzuar se të tjerët 

ndoshta buzëqeshin me gatesën fatkeqe, shëmtaraqe të shpëlarë. Në se “ 

krijimi ” përzgjat shumë e lënë pas dore harruar në ndonjë qoshe si gjellë e 

thartuar, “ abortojnë ”dhe kur i pyesin japin përgjigje asnjëkuptimshme ose 

shumëkuptimshme. 

Kur lindet foshnja a mund të ndryhet kundrejt botës kurioze, variabël e 

zhurmshme? Tërthoras përimtohet një vragëz e vetme, shteg veçimi misterioz 

i krijesës së gjorë, pa e shfaqur askund. Përkujdesja e zymtë gjymtuese ka 

qenë duknajë evidente në fshatra dhe zona urbane, për fëmijë ngjizur me zor, 

sidomos pas dështimeve të pavullnetshme. Shpesh, trembur se njomëzakun e 

brishtë mund ta “ merrnin mësysh ”, që në përfytyrimet naive përthyhej si 

tendencë vrastare e dashakeqve, gra dhe burra sybardhë apo gri të shpëlarë, 

fëmija strukej nëpër fshehtësira sharlatane ose maskohej në trajta të 

përçudnuara. Në vogëli kam dëgjuar bestytni të tilla, që shkonin në tejskaj, 

ku trazohej dukja me imazhe të pabesueshme, e vërteta me imagjinatën si në 

një planet që shpërfill ligjet tokësore të gravitetit dhe syri i keq plaste kuaj, 

lopë apo dele. Një grua me sy të bardhë përzier me gri shkërmoqi varrenë 

prej hekuri me të cilën thyenin gurë. Si nuk shpërbën foshnjën e thyeshme si 

qelqi syri i keq me fuqi fshehtarake të pazakontë? 

Përkundër ligështisë lemerisëse si mbrojtje nga e keqja, fëmija veçohej gjatë 

ose shëmtohej artificialisht sikundër ndodh rrallë edhe sot, kur i lyejnë me 

bojë të zezë, blozë deri lëngun vaginal. Në këtë pikë njerëzit kanë përqasur 

dendur reflekset mbrojtse të kafshëve. Oktapodi që përndjen rrezik lëshon një 

tymnajë të errët neveritëse me erë të rëndë për të larguar grabitqarët përreth. 

Mund të sillen shumësi ilustrimesh të tilla. E natyrshme fshehja e përjetshme 

e fëmijëve atavistë rast fort i rrallë, kur ngjasojnë me pamje kafshësh ose 

mbulohen nga lesh i dendur nëpër gjithë trupin apo të tjera shformime të 

frikshme. Krijesa të tilla nuk mund të përshfaqen dhe janë brenga të thellë, të 

pazakonta. 

Më tej, rrugës së përdredhur të jetës, fëmijë të tillë mbetën anemikë në sjelljet 

e tyre, veprojnë çuditshëm, nganjëherë jo normalisht, nuk afrohen në shoqëri 

dhe të tjerët i shpërfillin, i shikojnë shtrembër. Formimi mangësor mbetet tërë 

jetë, ata vuajnë pasojat e fshehjes së pakuptimtë. 

Vijmë në pyetjen tuaj të ngjizjes së veprës letare, përngjasimin me lindjen 

dhe nxjerrjen në jetë të fëmijës. Tek njeriu i letrave në fillim lind ideja e 

krijimit, ngasja e së cilës mund të jetë gjithfarësh, mbresë e afërt apo e largët, 

ngjarje të veçanta ose të zakonta, përjetime fantazie apo ëndrra. Mbresa rri 

tulatur thellë nënvetëdijes, herë humbet harrohet për ca kohë, pastaj shfaqet 

267

sërish, bëhet ngacmuese dhe tek krijuesit e mirëfilltë arrin kufijtë e torturës. 

Thonë se Mendelejevit që studjoi për një kohë të gjatë mundësinë e vendosjes 

së rregullit në shumllojshmërinë e elementeve kimike, tabela e sistemit 

periodik iu përshfaq në ëndërr dhe ai u ngrit natën e shkruajti. Ndoshta mund 

të jetë legjendë, diçka e zmadhuar, por në thelbin e vet mbart ngacmimin e 

vazhduar të idesë torturuese përjetuar gjatë. 

Kohë më parë nxënës në gjimnaz, nëna më tregoi historinë e shamisë që 

kishte bërë bujë dikur, fashitur me kalimin e viteve, madje shumica nuk e 

sillnin ndër mend. Gjyshi im riosh çapkën, i kishte vënë syrin një vajze të 

hijshme. Vinte rrotull po nuk mundej t’i shfaqte pasionin përvëlues, pasi 

atëhere turpi lahej me gjak dhe zbatohej rreptësisht sjellja e kahershme për 

nderin e femrës. Ende fare i ri, droja nuk e linte t’i shfaqej të atit. Kur të vinte 

koha do t’i gjenin një nuse sipas sërës, se laraskë pa bisht nuk kishte mbetur. 

Robëruar pas Zyles së brishtë plot nur ( ajo u bë më pas gjyshja ime ), mbeti 

gjatë në mëdyshje të dhimbshme. Përngritja kulmoi kur u parhap lajmi 

shpresëprerë se e kërkonin nuse diku larg dhe i ati nuk e solli fjalën keq. 

Përflitej se rrëmbimi i shamisë njëjtësohej me shnderim skajor, njëlloj 

përdhunimi pas të cilit vajzën s’e merrte asnjë burrë. U kap vagëlluar pas 

këtij shtegu vezullues, ( si të bëhej më tej! ), i rrëmbeu tinëz me vërtik 

shaminë kur ajo pamendësisht lante rroba në çesmë. 

Njerëzit e Zyles u inatosën, buçkaritën, shanë, u betuan e përbetuan. Lajmësi 

i largët treti, dredhoi pas njollosjes turpëruese; i ati i gjyshit çoi njeriun e tij, 

sendërtoi nderin e vajzës dhe përmbushi “ marrëzinë ” e të birit. Pas 

ngurrimesh, përpëlitjesh, dyzimesh ( e japim s’e japim, pse nuk e kërkoi, po 

turpëroi vajzën, s’pjekim me sojin… ) së fundi kapitulluan u thyhen dhe 

paraardhësi im çapkën relizoi ëndrrën jetësore. 

Për dreq më kishin vënë emrin e tij. Krenar për gjyshin këmbëngulës që 

përmbushi guximshëm idilin e tij, ngjarja m’u ngul në tru më përpiu 

magjishëm. Përtej aktit pasionant përfytyroja mandilet e romaneve, shaminë 

aristokrate të Dezdemonës, ndijesinë elegante ngjasuese të kryeveprave 

letrare, po nuk mendoja kurrë ta shkruaja ndonjëherë. Pasi kreva gjimnazin, 

doja të studjoja letërsi që e kisha në gjak, ëndërr të kahershme. Përpija pa 

dallim çdo libër si të rastiste, jetoja përditë me personazhet që linin gjurmë në 

sjelljen dhe konceptet e mia për jetën në tërësi; shkrimtarët e mëdhenj më 

ngjasonin me perënditë. Në kërkesën ku duheshin vënë tri degë alternative të 

ndryshme, shkruajta tri herë fjalëzën tunduese “ letërsi ”. Shkoi kot se 

pafundësisht larg dëshirës, ëndrrës tunduese, përkundër përjetimeve rinore të 

përditshme më përcuall në shkencat e natyrës. Përfundova universitetin dhe u 

bëra mësues fizike, por kurrë nuk hoqa dorë nga leximi bota magjike e 

letërsisë, ku përherë ndihesha i plotë ashtu si edhe sot e gjithë ditën. 

Nëpër kohë ngjarja disi e veçantë, vezulluese, materje e padukur vendosur 

pezull diku në cep të nënvetëdijes, tingëllonte e largët si dritëz e zbehtë që 

nuk shuhej kurrë. Rikthehej brenda meje dhe më ngacmonte pa pushuar. 

268

Asnjëherë nuk imagjinoja ta shkruaja unë që kisha bërë pa hesap ditare orësh 

mësimi, raporte mbledhjesh dhe disa herë shkrime për fizikën apo drejtimin e 

shkollës në shtypin pedagogjik të kohës. 

Rasti për të nxjerrë në dritë ngasjen qe takimi me Ilinden Spasse, i biri i 

Sterjo Spasses, romanet e të cilit, veçan libri “ Pse ” dhe tregimet e spikatura 

më pëlqenin pa masë. Kallzova ndodhinë, shtova detaje imagjinare përzjerje 

përjetimesh flirtuese vetiake, e dramatizova në përmasa që tejkalonin 

dhunshëm rrëfimin e thjeshtë të nënës. Futa kapedanët, sajova vajtjen në 

malësi, furtunën e ngritur nga rrëmbimi të cilin e vesha me imtësira fantazie 

të shfrenuar. Shkurt gënjeva sa munda, nisur nga tregimi i thjeshtë për 

prapësinë e gjyshit që nuk e pata njohur kurrë. Ai nuk reagoi, madje u mërzit 

nga përsiatjet e zgjatura, ama vetë u mbusha përtej të zakonshmes. Ato që 

sajova më ngjanin të vërteta, i besoja plotësisht. Në vetëdijen time ndodhia e 

thjeshtë mori përmasa madhore; gjyshi im dashnor i përvëluar kaluar Romeos 

së Shekspirit, fantazoja skena dashurie nëpër gardhe e groma lajthie, ( jo 

kështjella e salla mondane të shoqërisë së lartë ) që i përjetoja si të vërteta, se 

vetë isha atëhere në moshën e aventurave. 

Ngasja nuk m’u largua asnjëherë nëpër vite. 

Më pas, me disa miq të mij pata rastin të isha në tavolinë me mjeshtrin e 

letrave, Dritëro Agolli. Në fillim druajtur nga prania e tij, si pimë disa gota 

me majë u krijua një mjedis intim. Dritëroi erdhi në qef dhe pas ca kohe 

kërkoi njërin prej nesh t’i mbante këngën e Gani Butkës, vrarë në Pogradec. 

Me që më vjen disi ndoresh për të kënduar dhe mes nesh nuk pati ndonjë 

nisjator më të mirë, këngën e mbajta unë. 

Ai e pëlqeu, sido që isua qe stonatura vetë. Kështu u miqësuam më tepër se 

kënga është ilaç i shpirtit, e ushqen dhe i jep forcë njeriut, e bën të 

guximshëm. 

Dritëroi tregoi disa ndodhi me zërin e ngadaltë të plakur që mbartte mbi vete 

magjinë e rrëfimtarit, ndaj i përpinim. Më pas kërkoi që edhe ne të kallzonim 

diçka. Unë s’prita, po i karikuar, turbulluar edhe nga rakia pirë me tepri, e 

përshkrova atë ngjarjen e gjyshit me zbukurime, sajova e fantazova pa 

kursim, nuk lashë 

gënjeshtër pa përdorur dhe rrëfimi doli aq bukur sa ai, po edhe shokët e mij 

mbetën të habitur. 

- More djalë pse nuk e shkruan këtë histori, qënka interesante, - më tha 

Dritëroi. 

- Ku di unë të shkruaj, asgjë s’kam bërë deri tani. 

- Çdo punë e ka një fillim, guxim, - më përkëdheli në sedër. 

Rrëfenjëzën e vjetër e tregova me ambicjen se do të ngacmohej ai ta 

shkruante, jo unë, po shtysa më dha kurajo dhe fillova të mendoj përnjëmend, 

ngultas. Mbresa e tregimit të nënës udhëtoi gjatë brenda nënvetëdijes sime. 

Askush nuk pikasi se do të shkruaja, madje as vetë nuk e dija çfarë do të 

ishte. Me që përmbi ngjarjen vërtetsore kisha shtuar me fantazinë time nja 

269

dhjetë herë më shumë, nuk mund të ishte histori e mirëfilltë. Mendova se 

mund të dilte tregim i gjatë ose novelë, po kurrë roman. 

Shkruajta një kapitull rrotull dhjetë faqe, e lexova disa herë ndreqa ndonjë 

frazë, rregullova ca fjalë derisa më tingëlloj hijshëm. Tërheqës më ngjason 

mua arsyetova, po ata që njohin vragat e holla të krijimit letrar, pikasin dhe 

shpleksin imtësira artistike prapa dukjes mëtuese? Ndieja nevojë të 

brendshme t’i lexonte dikush. Ua besova ca miqve, që hamendësoja se 

prireshin realisht të gjykonin shkrimin tim. Disa nuk i panë fare, mërmëritën 

diçka të pakuptueshme si nxitje, të tjerë korektuan gabimet ortografike 

ngjashërisht me rutinën në fletoret e detyrave të shtëpisë. Më erdhi vërtet keq 

që u ngarkova punë përtej aftësive dhe inteligjencës. Vaniteti dhe angushtia e 

tyre arrinte në kufij groteskë. Ama pati të tjerë që e lexuan me habi, të 

mrekulluar nga mënyra e rrëfimit, sidomos stili i veçantë që rridhte 

mëvetësisht dhe fjala e përzgjedhur. Më dhanë kurajë, shtysën e nevojshme, 

sidomos besimin në aftësitë e mia. Më tej vazhdova vrullshëm s’ndalesha më. 

Fantazia më punonte pa reshtur, shpesh e gdhija natën duke shkruar. Po çdo 

faqe rishtare dukej mangësore pa e shpërbluar me miqtë e mi, të cilët erdhën 

duke u ngushtuar deri sa mbetën tre, redaktori i romanit të ardhshëm, piktori, 

që nxitur nga zhvillimet e librit ilustronte grafikisht ngjarjen dhe korrektorja 

letrare. 

Për dy vjet këta miq të pakursyer përjetonin njëlloj si unë zhvillimet e 

ngjarjeve, përtypnin barabar me mua fjalët, shprehjet apo kapitujt. 

Bashkëpunimi nuk u ndërpre asnjëherë. Fletët e printuara ua jepja ose i lexoja 

vetë, pastaj përimtonim linjat e ardhshme, këmbenim mendime, 

kundërshtonim njëri - tjetrin, haheshim. Ndjesitë endnin energjinë e mekur, 

buisnin fantazinë dhe shteronin plogështinë sfilitëse. Mezi prisja të ulesha 

para kompjuterit. 

Copëza të romanit u botuan nëpër gazeta, që lexoheshin nga njerëz të njohur 

e panjohur, disa prej të cilëve më dërgonin së largu shenja pëlqyese. Ecuria e 

plazmimit, rritjes dhe formësimit të librit, fryt i punës së mundimshme ishte e 

hapur tërësisht, si një fëmijë zbuluar që në fillesë e deri në fund, rritur 

natyrshëm në liri, pa fshehur asgjë dhe asnjëherë për cilindo që tregonte 

sadopak interes. Kam përshtypjen se libri ka lexues dhe u pëlqye nga nivele 

të ndryshme njerëzish edhe si pasojë e mënyrës së hapur pafshehur asnjëherë 

me të cilën u ngjiz në fillim dhe vazhdoi deri ditën e botimit. 

Balzaku thoshte se romani është mundim i gjatë dhe vuajte e madhe. Besoj se 

kjo është e vërtetë absolute. Në kompjuterin tim janë 27 trajta të librit, nga të 

cilët të fundit ndryshojnë çdo herë më pak prej njëra - tjetrës. Formën 

përfundimtare e lexova tri herë në intervale dhjetëditore, nuk bëra dot asnjë 

ndryshim, atëherë e dërgova për botim. U çlirova nga barra e madhe. Kisha 

kryer misionin fisnik, u përfala viseve të mia dimensionin e munguar gjatë. 

Si është pritur romani juaj nga lexuesi? 

270

Istref Haxhillari: Libri u shkrua në Pogradec, me autor, redaktor, korrektor, 

kopertinë dhe përkujdesje grafike pogradecarë, për më tepër edhe aroma e tij 

është tejet liqenore. Rasti e ka sjellë të sodis libra shkruar nga autorë të 

panjohur, që kërkojnë redaktorë, grafistë, formulues paskrupull parathëniesh, 

shkrimtarë dhe piktorë të njohur, paguar shtrenjt me të vetmin qëllim ta bëjnë 

librin intrigues. Ndodh që hyrja është vërtet interesante, kopertina e nurshme 

nga personalitete me emër dhe tituj, të njohur gjërësisht. Po si mbaron së 

lexuari përqasjen e hollë mbresëlënëse dhe hyn në brendinë e librit krijohet 

ndjesia se me lugën e tortës përcjell turshi të pështirë. Kundërshtia mes dy 

penave bëhet e dukshme dhe shija e librit hidhësirë e paduruar. Vërtetohet 

rishtas postulati lashtësor se nga brumi i keq nuk gatuhet bukë e mirë as në 

magje të re, madje do t’i kishte më shumë hije magjja e përafërt sado 

shemtarake. 

Ndonse e përndijoja librin si krijim origjinal, me duknajë befasuese dhe stil të 

mëvetshëm, nuk kisha siguri si do të pëcillej nga lexuesi i gjerë. I panjohur në 

fushën e letrave, skeptiçizmi do të përshfaqej me përmasat dhe mentalitetin e 

mbrapshtë të provincës. Kush do të merrte në Tiranë, Prishtinë apo më tej një 

libër shkruar nga autor i panjohur? Edhe në Pogradec publiku do ta përjetonte 

mosbesues sipas parimit dalëboje se çupa e fshatit i ka këmbët e djegura. 

Ç’janë këta krijues latentë të padëgjuar, ku ishin më parë etj? Natyrisht jo pa 

të drejtë. 

Në tregun e letrave pluskojnë me tepri “ krijime ” pa vlerë, pa asnjë pikë 

origjinaliteti, shpesh kleptomani dhe plagjiatura të shpëlara. Shkruajnë 

individë që nuk e njohin mirë gjuhën shqipe me bindjen e patundur në 

dhuntinë dhe aftësitë e tyre, veçan kur posedojnë mundësi financiare. 

Bulëzojnë poetë që thurin vargje trimërie si në kohën e luftës për çlirim nga 

pushtues potencialë apo bejte për gruan, fëmijët, të afërm, kryetarët e 

shoqatave, deputetë. Vrundullojnë biografi voluminoze për fshatra të vegjël 

me bëma të mëdha, libra trashaluqë për të pathënat e korifejve famëshumë të 

kulturës, të cilat kapërcejnë sinoret e trashëgimisë së tyre brilante dhe të 

kujtojnë përjetesën e xhuxhit zot i fuqishëm nën hijen e viganit të menduar, 

që as ve re praninë e tij. 

Duknajë e trishtë pa cak. Si do të mund të lexojë publiku kaq shumë dokrra? 

Lexuesit e mirëfilltë janë rralluar për arsye të njohura dhe sot ka më tepër 

shkrimtarë e poetë që krijojnë se lexues që i shijojnë. A do të vragëzonte libri 

ynë përmes labirinteve në xhunglën e ngatërruar të letrave, do të dallohej apo 

humbiste në stokun pa cak të sivëllezërve? 

Sipas parimit natyror të tregut, shitja përcakton peshën e librit. 

Ndihem mirë që përgjatë tre muajve të parë u shitën 600 kopje, po prekem 

kur miq e shokë, njerëz të njohur fare pak ose aspak, lexues shijehollë apo të 

zakonshëm, shprehin vlerësime, shijojnë dramën që mbart libri, vlerat 

gjuhësore, etnografike, stilin. Vlerësimet e shtypit, gazetat 

271

“ Drita ”, “ Telegaraf ”, “ 55 ”, “ Mokra ”, mediat elektronike prestigjioze 

TCH dhe TVSH, autoriteteve letrare, prof dr Adratik Kallulli, shkrimtarët 

Haki Balliu, Bahri Myftari, Meri Lalaj, poetët Flori Slatina e Dhimitër 

Pojanaku, publiçistët Fahri Muço, Eduard Mazi, Fatmir Toçi, më kanë 

gazmuar. Shpërblesë e hijshme për mundimin e gjatë. 

Cilat janë mendimet tuaja për letërsinë e sotme pogradecare dhe më gjërë? 

Istref Haxhillari: Në dallim nga shumë krijues të tjerë dhe një opinioni disi 

konservator, dëshiroj t’i përgjigjem pyetjes suaj me sinqeritet, pa ekuivoke 

dhe pa asnjë paragjykim. 

Ngacmimi prej hijeshisë plot nur, derdhur pa kursim në viset tona, nëpër 

kohë ka brumësuar dhe përcjëllë përmes lëngut jetësor vlera vërtet 

mbresëlënës. Legjendat, gojëdhënat, mitet janë çudi e pakuptuar në përmasa 

të mjaftueshme. Ato mbeten gjithkaherë madhështi, fshehtësirë, habi, dalldi e 

pamatë shtysë energjie të shteruar për arsyen njerëzore, kanë ngacmuar 

dijetarët, estetët, piktorët, krejt shpirtrat e ndjeshëm të planetit përgjatë kohës 

së shkuar. 

A nuk u ngrit vepra e përjetshme e Homerit mbi legjendat e lashtësisë? 

Një komb, popull apo bashkësi më e vogël, pa legjenda përjeton venitjen e 

historisë cunguar në thelbin e saj, pa tharm krijues, bukurinë e së shkuarës 

dhe të sotmes, është mjeran pa cak. Gjindja rrënjëzgrip ngjason me pemën 

anemike që nuk ushqen mjaftueshëm trungun, as jep produkte të 

shëndetshme. 

Nëpër mugëtirën e lashtësisë gjallojnë legjenda të hijshme, që flasin pa 

pushim, me gjuhë simbolesh të mundimshme dhe nxitin fantazinë. Kadmi 

dhe Harmonia, zefillja e historisë së Pogradecit, copëz dheu me bukuri të 

pashoqe, mbushën me jetë, mish e gjak liqerin e magjishëm plot hir, përreth 

të cilit gdhendën pastaj çudira të tjera pa fund. 

Parë nga lart treva jonë i ngjason govatës, vegëlz e thjeshtë me vjetërsi 

marramendëse, shërbesë e kahershme e njeriut. 

Në veri hijeshon Qafa e Thanës, vendi i orakujvë të lashtë që parathonin fatin 

e njerëzve, betejave, kapedanëve të mëdhenj. Në të shkuarën e thinjur 

Orakulli më në zë i këtij trualli, i parë përmbi të tjerët, pati kthyer mbrapsht 

hordhi pushtuese gjithfarësh që mësynin begatitë tona. Në se nuk ktheheshin 

me fjalën hyjnore apo nuk i besonin plotësisht atij, përparonin me fuqi të 

prera, pa kurajon e fillimit, se u mpihej guximi zemërak dhe ndehej pezull 

trimëria. Ja kështu, nëpër shekuj e mijëvjeçarë e mbrojti Qafa e Thanës ( apo 

e së thënës ) këtë ngastrën tonë të çmuar. Tani si përherë i rri nënkresë, e 

mbron sa mundet nga erërat e ftohta të veriut që vardisen të shkërmoqin 

mbjelljet apo shkolisin lulet e porsaçelura të pemëve në të këmbyer të stinëve 

diku ndaj fillimprilli. 

272

Kodra vëngërashe sikur ndan prerazi dy kultura të ndryshme, ndonse të 

përafërta. Veriorët përmatanë, ndihen disi poshtas atyre më këtë anë, i marrin 

jugorët model kulture, zakonesh, të foluri dhe më së shumti përpiqen t’u 

ngjasojnë. Nastradini, esenca e mençurisë popullore, gënjeu e përqeshi sa 

mundi gjersa kapërceu Qafën e Thanës, ku ndeshi atë vendaliun e panjohur 

(kaq thotë legjenda hokatare), të cilin e pyeti për ta vënë në lojë sipas sjelljes 

shpotitse prej karagjozi: 

- Kur kryeni nevojën me se e fshini ju të kësaj ane? 

- Zotrote mbaro pa të sjell unë atë që kërkon, - u përgjigj jugori anonim. 

Pasi kreu miku gazmor atë punën e pështirë që nuk e shmangim dot i dha një 

tufë me hithra djegëse të reja. Prapa qoshes fshehtarake buisën klithmat e 

lektisura të Nastradinit, pastaj sharja e famshme: “Qafa e Thanës …..”. U 

kthye nga erdhi e s’u duk më, se këtej ishin të gjithë hokatarë kur e donte 

radha e vendi. 

Në jug Plloça, kodra levarashe derdhur butësisht përmbi faqe të dheut, nuk e 

le govatën të rrëshqasë më tej se derdhet uji, shpërndahet tejposhtë gjer në 

Korçë dhe bën dy prishje bashkë, përmbyt fushën e than liqerin jetëdhënës. 

Në lindje Mali i Thatë hijerëndë, pa një fije floku mbi kokën tullace, shtrihet 

gjatë e gjerë, sa të ha syri nga jugu në veri. Aty nga mesi i tetorit ve takijen e 

bardhë që e mban të shumtën e kohës gjer në maj e më këtej. Si ngrohet vetë 

njëfarësoj, nis ato erërat e ftohta që kallkanosin tërë vendin përreth, hyjnë 

kudo nëpër strehë dhe i bëjnë njerëzit e tërë gjallesat të dridhen si 

purtekë.Teksa ngrihet thikë përmbi gjol, lartohet e lartohet sikur kërkon të 

zaptojë retë e robërojë qiellin. 

Rrëzë tij brushullojnë shpella pa fund, katakombe të frikshëm zemërakë, 

qëmoti vend kaçakësh e strehë hallexhinjsh. Aty fshiheshin nëpër kohë 

guximtarët që përballnin të huajin, aty ngrinte limeret Bendo Shapërdani i 

Peshkëpisë, krahu i armatosur i Sulit të Starovës. Në përleshje me 

osmanllinjtë trimat e peshkëpiarit gjysmonin ushtarët e përlargët që 

pandehnin se komitët buisnin prej dherit ku nuk e prisnin kurrë se mund të 

gjallonin njerëz. Edhe të liqtë i fshihte Mali i Thatë në barkun e stërmadh dhe 

nuk tregonte kurrë labirintin spërdredhur thellësive ku lektiseshin gërmuqur, 

të frikuar prej dorës gjakmarrëse. 

Në lindje malet e përthyer të Mokrës, gjelbëroshë e të pashëm si rrallëkund, 

banuar që në krye të herës, kanë habitur gjithnjë të huajt me thesaret pafund, 

ku asgjë nuk mungon. Mua më ka bërë përshtypje veçan maja e Gjemthit 

dimrit mbuluar nga dëbora kur ngjason së largu me qeleshet që kanë mbajtur 

mokrarët në të shkuarën e gjer vonë. Si duket, kur vendosën të mbajnë 

kapelë, e vranë mendjen gjatë ç’formë t’i japin, që t’i mbante ngrohtë në 

dimer dhe të thante djersën verës kur rraskapiteshin nga punët e 

mundimshme. Edhe t’u jepte pamje të hijshme, t’u qëndronte mirë në kokë e 

të mos rrëzohej kur përkuleshin për të korur apo prashitur. Si u menduan ca, 

(jo shumë) vështruan përqark dhe sytë lektisën te ajo takija e Gjemthit e 

273

ardhë hijeshumë, rrëzuar gjer poshtë përmbi vetullën e malit çapkën. Kapë 

më e bukur nuk gjendet pëshpëritën njëzëri dhe ashtu vendosën. Për t’i thurur 

nuk e patën vështirë e nuk u menduan dy herë se lesh deleje të butë kishin me 

shumicë, kurse dërstilat përgjatë Shkumbinit qenë radhë - radhë. 

Kështu u përshfaq takia mokrare spikatur ndër gjithë kapat endur qëmoti, apo 

stisur gjithfarësh sot e kësaj dite. Dallgëzimi i kapës përmbi leshra shpaloste 

karakterin e burrit, shpirtin e tij. Djemtë meraklinj e mbanin përmbi sy, 

njërën vetull gjysmë zbuluar, sikur u bënin isharet çupave që vështronin 

tinës, nënqeshnin nëpër buzë dhe iknin nxituar në punë të tyre me shpirtin 

plot nga nojma çapkëne. Burrat e inatosur e rrasnin thellë në kokë, kurse të 

lodhur pa fuqi shquheshin së largu nga kapa shembur prapa kokës. 

Habia më e madhe, si rrallë ndodh në të tjera vise, janë përthyerjet e 

çuditshme, shumëllojshe të pafundme në kaq pak vend. 

Liqeri i dystë ndërron ngjyrë sa hap e mbyll sytë, merr të gjitha nuancat e 

kaltërsisë brenda pak çastesh. Tani shquan të kaltrën e hapur, pas pak një 

kaltërsi tjetër të errët, fill më tej blu e thellë e kështu pambarim. Erërat që 

fryjnë gjithnjë në drejtime të kryqëzuara, rrymat nënujore shtrirë përgjatë tij 

si rrënjë të ngatërruara rrapi, përthithin dritën në trajtë ylberi, përzjejnë 

ngjyrat dhe i trazojnë si piktorët, prandaj siperfaqja e tij ngjason me sytë e 

lëngëzuar ngjyrosur në bojëqielli të grave sensuale . 

Përmbi sipërfaqen e sheshtë të ujit ngrihet thikë Mali i Thatë me guvat e 

frikshme. Afër e afër hiret e liqerit me shëmtinë e malit, lëndina e ujshme 

sqimatare me gremisjen e kreshpëruar, dy të kundërta ngjitur si nuk ndodh 

shpesh. Substancat jetësore të natyrës formësuar në trajta mospajtuese 

përballë njëra - tjetrës detyrohen mizorisht të qëndrojnë afërëvendosur në 

kundërshti të përjetëshme. E bukura shpaloset me larmi formash, 

bashkëjetesë stilesh formësimi. Si për të vërtetuar këtë parim rrezëllitës të 

eseistikës shpaloset në tjetër pamje shtrirja perëndimore e govatës ku kodrat 

dhe malet e Mokrës lartohen ngadalë, thyhen butësisht dhe duket hapur se me 

zor të madh i largohen hijeshisë së liqerit ëmbëlcak. 

Fusha e Starovës, pjellore si gratë që lindin motamot fëmijë të pashëm e 

shëndetshëm, jep në një copëz hapësire gjithfarë drithra, fruta e perime, që 

habitshëm dallojnë nga njëri cep në tjetrin. 

Qepët e famshme të Tushemishtit nuk i arrin as Zagorçani pothuaj ngjitur, 

gështenjët e Zërvaskës të ëmbla plot shije s’kanë të krahasuar me ato të 

Pogradecit pak më tej. Në kalanë e qytetit piqet rrushi ëmbëltak, erëmirë që 

jep verën e famshme si në asnjë pjesë tjetër të fushës e më tej në vijimësi. 

Nuk di ndonjë vend tjetër me syprinë të vogëlz fare por përthyerje pafund, që 

kaq dukshëm ndryshojnë nga një qoshe në tjetrën. 

Vërtet një trill i mbrapshtë nxirosur nuk deshi për shumë kohë të bulëzojnë 

produktet në vendin tonë e përmëtej, po e liga perëndoi dhe hiret e dheut po 

derdhen e harlisen si qëmoti. Gështenjat riveshin kodrat e buta përreth fushës, 

274

mollët po lulëzojnë si dikur dhe kalaja përmbi Katjelin e ngurtësuar kushedi 

qëkur, po rivishet me pjergulla të hijshme. 

Përthyerja e vendit paqyrohet besnikërisht në karakteret njerëzore, të larme 

gjithfarëlloj. Krijimi përsëdytet, njëherë për plazmimin e lëndës inerte pa 

shpirt dhe tjetrën në ngjizjen e lëndës jetësore ndër qeniet e gjalla. 

Tushemishtarët punëtorë e kokulur jetojnë vetëm një kilometër përtej 

vërdovarëve trima e të sertë dhe po aq larg mëmlishtarëve qeflinj që nuk u 

hahet shumë puna. Linakët e urtë dhënë tepër pas përçapjeve jetësore të 

llojllojshme, veçan blegtorisë së shtuar, nuk përkujdesen fort për pamje e 

veshje sqimatarësh, ndërsa përtej udënishtarët qibarë s’para durojnë njeri mbi 

kokë e kështu pafund. 

Larmitë e kudogjendura në njerëz apo dheun e begatë, fare afër për ato 

kundërshti të pabesueshme, i japin vendit bukuri përrallore në kufijtë e 

legjendave. 

Hiret plot nur grumbullohen mot pas moti, shumohen në trajtë eteri, lëndë 

inkadeshente e padukshme për shpirtin e zakontë, derisa godasin të 

përzgjedhurit e Zotit, të cilët i bëjnë ujem, i pështjellin me majën e gjërit 

pastaj u përhedhin magjinë e së bukurës. A nuk është Lasgushi përzgjedhja e 

kësaj magjie hojëzuar dora - dorës, ndoshta përgjatë një shekulli para tij? A 

mund të dyshohet se vjershërimi lasgushian është përimtim nuresh mbledhur 

prej një kohe fort të gjatë? 

Lasgushi ngriti përmendoren e lavdisë së pavdekur shtatëdhjetë vjet më parë, 

ashtu si edhe themeluesi i prozës moderne shqipe, Mitrush Kuteli, të dy bij të 

kësaj treve plot hijeshi. Copëza e dheut tonë pasi u ngjiz për një kohë të gjatë 

i dha vendit e më përtej figura të papërsëritshme. Në treçerek shekulli mbeten 

maja të larta që do të adhurohen shumë gjatë nëpër motmotshmërinë e 

thinjur. 

Kujtesa është zahireja e shpirtit dhe mbetet e tillë për aq kohë sa ruan 

përmasa logjike apo sensin e masës, përndryshe kthehet në të kundërtën e vet. 

Kujtesa e munguar e dy figurave të mëdha të kulturës pogradecare për disa 

dhjetëvjeçarë qe e dhimbshme, shpërfillja skajore e turpshme, diçka përtej 

dhunës. 

Po edhe kujtesa e shpërdoruar dekadat e fundit tingëllon në të njëtën trajtë të 

përçudnuar me imtësira shpesh groteske. Eshtë kthyer në standart një tiradë 

me të cilën fillojnë folësit nëpër ekspozita, paraqitje librash apo veprimtari të 

këtij lloji: “ Në qytetin e Lasgushit e Mitrushit…” Krejt normale se korifenjtë 

e letrave këtu janë në sinorin e tyre, brenda artit të cilit i dhanë shumë dhe 

meritojnë shumë. Si jehonë e vagëlluar e kësaj tingëllime plot dinjitet edhe 

kur përurohen rrugë, ujësjellës apo lulishte, politikanë dhe folës të tjerë 

ardhur nga larg na kujtojnë se gjenden në qytetin e Lasgushit e Mitrushit, 

shpesh me shprehje dijetari që kumtojnë të vërteta të thella të cilat sapo 

qenkan zbuluar dhe ne vendasit e gjorë nuk i dimë. Kujtojnë se ky refren 

është e vetmja ndjesi që hyn në shpirtin e njerëzve, e mjaftueshme për të 

275

siguruar simpatinë e dëshiruar. Jam i sigurt se shpërdorime të tilla jo vetëm 

nuk bëjnë përshtypje, por lënë shijen e hidhur të humorit banal, krejt pa vend. 

Të kujtojnë kohën servile të pështirë kur përuroheshin edhe stallat e bagëtive 

me motivacionin uniform:“ Nën udhëheqjen e… ”. Si duket njerëzit janë 

prirur të lënë pas gjithshka po jo traditën, mënyrën e të menduarit me të cilën 

janë familjarizuar prej një kohe të gjatë, formulën e vjetëruar të përthithjes 

dhe jetësimit të dukjes njerëzore. 

“ Jepini Qezarit atë që është e Qezarit! ”; përqasja më vlerësuese për të çmuar 

e nderuar pasurinë kulturore të gjigandëve të artit pogradecar. 

Lisat e mëdhenj e kanë hijen e gjatë ndaj përreth tyre është ca e vështirë të 

mbijnë e rriten shëndetshëm të tjerë. Mirpo treçerek shekulli përkëtej ngjizja 

e pjalmit vazhdon, tharmi grumbullohet sërisht dhe domosdo godet të tjerë 

krijuesë të talentuar që ngrihen mbi bashkëvendasit dhe flasin me zërin 

drithërues të artit të vërtetë. A mos është rastësor brezi vezullues i piktorve 

pogradecarë nga më të vjetrit dhe pastaj të rinjtë, veçuar për mëvetësi 

ngjyrash e stili në galeritë kombëtare e ato jashtë vendit? Nuk është përtej 

indinjatës harresa e kriuesve brilantë si Ardian Christian Kyçyku i njohur në 

ër botë po i panjohur në vendin e tij? A mos është e pashkak poezia e fisme 

në ditët tona, përkthyer dhe çmuar në disa gjuhë që ka lartësuar lirizmin shqip 

nëpër botë? Po fenomeni “ Darova ” i patëdytë dhe tepër i dhimbshëm në 50 

vite të shkuara a mos ishte i papritur? Dhe në mënyrë të shëmtuar vazhdojnë 

të shpërfillen e dënohen me harresë edhe sot?! 

Jo! Sigurisht jo! 

Tharmi i habitshëm e pakuptuar i natyrës së kësaj mënge të dheut ka ngjizur e 

do të vazhdojë pjalmëzimin mrekulli pas mrekullie, ligjësi e pandryshuar e së 

bukurës, estetikës, thesar kulture që ka nevojë të çmohet sot e jo t’u mbartet 

brezave të ardhshëm dhjetra vite pas vdekjes si mallkim gjymtues. Shpërfillja 

e vlerave të spikatura, mëkat i përsëritur tashmë pa arsye qenësore, është i 

pafalshëm. 

E njëjta situatë gjallon edhe në rrafsh kombëtar. Krijuesit e mëdhenj 

rrethohen nga vlerësime dalëmode. Kritikët e pakët u thurin lavde në përmasa 

groteske, më shumë për jehonën e shkuar se veprat letrare që janë dukshëm 

poshtë lavdishsë së dikurshme. Brezi i krijuesve më të rinj shikohet me 

dyshim dhe mosbesim të pakuptimtë. Situatë jo normale. Mungesa e kritikës 

profesioniste dhe objektive, analiza rracionale e prurjeve të reja në letërsi, pa 

paragjykime, pa dallime mendoj se është nevojë po aq e domosdoshme sa një 

operacion urgjent kirurgjikal në trupin e të sëmurit. 

Në krijimtarinë tuaj ndihet aroma e vendlindjes, veçanërisht historia e saj, 

apo e shkuara siç e thoni ju. Çfarë u tërheq më së shumti në këtë vragë? 

Istref Haxhillari: Legjendat.Vendlindja ime luhatet midis duknajës dhe 

fantazisë si katete të barabarta trekëndëshi këndrejtë. Dheu i Mokrës përzihet 

276

me vegimet që vërtiten përmes tij. Nuk dihet në ka më shumë gjallesa apo 

fiksione. Imazhet shpërhapen kudo. Njerëzit e kohëve të shkuara në trojet e 

vendlindjes sime jetonin mes imazheve, lindnin dhe vdisnin në mjegullnajën 

e tyre, skllavëruar nga fantazi, që i besonin barabar me gurët e valëzuar dhe 

pyjet e gjera të vendit. 

Studjuesi Erich Fromm në librin “ Gjuha e harruar ” te miti, përralla e ritet 

vëren se ato “ nuk janë vetëm produkt i pasqyrimit fantastik të popujve 

primitivë, por dhe se përmbajnë kujtime të shtrenjta të së kaluarës…të 

shprehura me një gjuhë të veçantë, në gjuhën e simboleve ”. Fromm ka dhënë 

në mënyrë elegante përcaktimin më të plotë e vërtetësor të legjendave, si 

asnjë tjetër. Askush para ose pas tij nuk ka mundur të deshifrojë aq 

përplotërisht gjuhën e miteve, simbolikën e mundimshme mërmëritëse dhe 

kumtin që përcjellin. 

Kujtesa ka veti përzgjedhëse, fikson e ngulit sjellje, veprime, ngjarje të holla 

përshtypjelënëse që e tronditin dhe shpërfill të tjera që nuk lenë vragë, të 

dorës së dytë apo të rastit. Dukuri të pakuptuara për arsye kohëtare, 

ngacmuese tejgjatë të palarguara asnjë çast, njeriu përpiqej t’i kthjellojë dhe 

shkoqisë si mundet. Në përpjestim me kufijtë e njohjes dhe përceptimeve të 

kaherëshme, dritësimi i ndodhive tejet të dhimbshme mbresëlënëse ishte larg 

së vërtetës, po brenda përjetimeve njerëzore. Në këtë trajtë u mbartën nga 

njëri brez në tjetrin, ngjallën habi, gëzim, mburrje apo mosbesim, nënqeshje 

shpërfillse për zgripin e shpalosjes së tyre nga interpretues të lashtësisë. 

Shpesh quhen përralla, gënjeshtra që nuk mund t’i pranojë njeriu i kulturuar, 

ndaj arkivohen në lëmin e trashëgimisë së panevojshme. 

Po si ta shpjegojmë jehonën e pambaruar, tingëllimën shekullkapërcyese, 

trokitjen në kujtesën njerëzore gati përjetësisht? Janë e pazakonta, e 

lemerishmja, e frikshmja e legjendës që udhëtojnë gjatë dhe përimtohen sot 

njëlloj si dikur, pavarësisht nga meditimet. Dijetarë si Fromm kanë kapur të 

padukshmen, nënthënien, kanë lexuar kumtin që legjendat duan të përcjellin 

mundimshëm me gjuhë totemash të pazëshme, por kumbuese përgjatë qindra 

e mijëra vitesh. Po sjell për lexuesit tuaj dy legjenda, që janë pritur me interes 

nga studjues të kësaj fushe në Tiranë. 

*** 

Breza të tërë prej fisit të lashtë Gjyli në Debrovë mbetën dy shtëpi, nuk 

shtoheshin e shumoheshin si të tjerë. Burra me emër në fshat e më përtej pati 

gjithnjë fisi i nderuar, nga ata që u shkonte fjala dhe i pyesnin për halle të 

trupit e shpirtit nga ana e anës. Gra shijeholla e të hirshme, që nderuan sojin 

po edhe fshatin kudo ku u martuan, patën nxjerrë në mote Gjylat. Atje bënë 

nga një tufë fëmijë të bukur e të fortë, djem pa hesap dhe çupa si dritë. 

Gjakun e kishin nga soji i tyre, po qenë tjetër derë e tjetër fis. 

277

Burrat e ndjenin më shumë dhimbjen kur plakeshin dhe vdekja u rrinte mbi 

kokë. Sikur më tej të mos lindej djalë, emri Gjyli do të shuhej si të mos kishte 

qënë kurrë, mbi truallin e shtëpive do të mbinte bari dhe këndonte kukuvajka. 

Më zi se kaq nuk mund të përfytyrohej. Ç’të ishte ky mallkim lemerisës pa 

fund? Ç’mëkat apo shpagë përmbushi kushedi cili nga parardhësit e lashtë? 

Nëma ishte e të mirit apo të ligut? 

Pyetjeve të dhimbshme, përvëluese nuk u dhanë përgjigje për shumë kohë 

derisa më i mençuri kohëtar i fisit e përtypi hollë gjëmën e pazakontë. 

Mallkuesi s’mund të ishte i drejti se nëma e tij nuk zgjatet pambarim. 

Domosdo qe i ligu, më gjuhëhelmi nga të gjithë; atëhere pashmangësisht 

oguri i zi vinte prej Sprijës, se më zi nuk kishte tjetër. Gjyli i vjetër do t’i ketë 

bërë dëm të madh, ndoshta e ka vrarë dhe ajo në grahmat e fundit ka 

mallkuar. Kështu u krijua legjenda e Debrovës si përgjigje apo shpjegim për 

një hall shumë të rëndë, më i rëndë nga çdo hall që mund të përfytyrojë 

njeriu. 

Në Mesgur ishte rruga e vetme për njerëzit, që kapërcenin Shkumbinin dhe 

bluanin bereqet ose shkëmbenin perime, myshk, lëkurë apo shajak me ata 

përmatanë lumit. Në kohën e Gjylit ku ze fill mallkimi, u shfaq Sprija dhe 

zaptoi shtegun e kahershëm. Asnjë gjallesë nuk kalonte lumin se e përpinte 

mostra e llahtarshme që ushqehej më gjak njeriu dhe gjak kafshësh. Mjerimi 

gjëmëmadh mbuloi vendin, vuajtjet nuk kishin të sosur. Bereqeti bëhej po 

nuk e bluanin dot, kripë nuk gjenin asgjëkund më këtë anë lumi. Bëhet gjë pa 

kripë? Jo vetëm nuk jetojnë të gjallët, po nuk plazmohet e ardhmja, ndaj 

rralluan lindjet ndër gra dhe pjelljet e gjësë së gjallë. 

U mblodhën burrat ta pleqërojnë hatanë e zezë. Pas shumë përpëlitjesh, herë 

me zë të ulët e herë të lartë, kush me të butë e kush egërsisht, vendosën të 

vrisnin përbindëshin mizor, barrë tejet e vështirë se Sprija dinake, fuqishumë 

përlante lehtësisht cilindo. Pastaj nuk ishte njeri po qënie e ngatërruar e 

frikshme si punë gjarpëri mbuluar me lesh bojëhiri të pështirë. Tallej me 

këdo që afrohej në Mesgur, dhjetë pash që andej nuk bariste gjë e gjallë, as 

bari nuk mbinte. Të gjthë hodhën sytë nga Gjyli levend e kokëkrisur, që mori 

përsipër të shpëtonte fshatin nga e keqja stërmadhe, e padëgjuar. 

- Ç’farë kërkon për këtë punë? - e pyetën. 

- Nallbani të mbathë kalin më gozhdë dy pont përmbi patkonj, - u përgjigj 

guximtari ngrysur. 

- Nuk ke frikë? - pyeti njëri me druatje, pa takt. 

- Bëni atë që kërkova! - nuk e zgjati ky. 

Ditën e caktuar, Gjyli hipur mbi kalin azgan që i bindej të zotit vetëm me 

shenja, u afrua në Mesgur. Sprija doli nga uji e gëzuar për gjahun që i çatisi 

në shteg. 

- Mbërrite në kohë or mik, kam dy ditë pa ngrënë, - iu drejtua djalit. 

Ai nuk bëri zë, po përqendruar vetëm në një pikë vendosmërisht u lëshua 

vërtik me shpatën ndehur përpara. Sprija qeshi dhe u hodh t’i merrte armën e 

278

mprehtë pa përfillur kalin, i cili me një nojmë të çallëstiarit nguli gozhdët në 

trupin e përbindëshit. Lubia ulëriu me zë të çjerrë nga dhimbja dhe deshi të 

largohej, po kali u rrotullua disa herë, gjersa leshi i gjatë u përdrodh rreth 

këmbëve. Mbi trupin e zënë mjeshtërisht në lak u futën disa herë gozhdët e 

kalit dhe kllëçi i burrit. Në grahmat e fundit gjakpirsja deshi të dinte emrin e 

hasmit dhe si e mori vesh mallkoi: 

- Në sojin e Gjylit mos u varshin kurrë më shumë se dy armë. 

Që atëherë e deri vonë fisi i shquar i Debrovës mbeti me dy familje, kurrë 

nuk u bënë tri a më shumë. 

Kështu shkoqiti plaku i moçëm dhimbjen e sojit, pastaj ia tha të birit vetmitar 

dhe iku lehtësuar nga kjo botë. Legjenda udhëtoi gjatë. Ata që erdhën më pas 

nuk u përpoqën të përballnin fatin se tani e dinin pse mbeten gjithnjë vetëm 

dy familje. Legjenda ndriçonte një dhimbje tejet të madhe, përmbi çdo 

lëngatë të trupit e shpirtit, ndaj brezat që erdhën admiruan aktin e trimit të 

Gjylave motmotin e largët. 

Pasardhësit mburreshin me stërgjyshin guximtar dhe fshati shenjtëroi emrin e 

tij përmes legjendës. Më këtej askush nuk u përpoq, se nuk mund të gjente 

shpjegim tjetër, as sot e kësaj dite. 

*** 

Ndër më të bujshmet e legjendave tona, ajo e Hallmit të Homçanit përcjell 

dhimbjen lemerisëse përmes forcës së tejskajshme përfytyruese që tejçohet 

nga mundimi i rrëfimit. 

Në shtrirjen kohore joshteruese të njohur, hapësirat shqiptare rrallohen prej 

largimit detyrues, njëlloj si edhe sot. Largimi prodhon mall drithërues, 

përngritje, ligështi. Malli grryen shpirtin shkuar vrundujve erozivë që zhbëjnë 

relievet dhe ndërrojnë pamjen e vendit, mpreh ndjenja imtësuese atomike, të 

pakuptuara në rrethana të tjera. 

Përfytyro burrin e legjendës, larguar prej shtatëmbëdhjetë vitesh në Misirin e 

largët pa asnjë lajm për gruan, tre fëmijët dhe prindërit. Vite tejzgjatur pa 

fund punoi trishtueshëm dheut të largët, pa harruar asnjëherë njerëzit e 

dashur. Çdo ditë në jerm vegimi dhe çdo natë në ëndërr i pati brenda qenies, 

jetonte me ta si t’i kishte të trupëzuar përqark. Jeta qe kthyer në dyzim të 

vazhduar. Kuvendonte, merrte izë të fillonte këtë apo atë punë, dëgjonte 

kthjellët të atin t’i jepte udhë mendimeve të koklavitura, gruan e përlotur si 

ditën e largimit fatal, djalin e vogël që i pat kërkuar ëmbëlsira, nënën plakë 

me sy të shuar. 

Vuajtjet e nxirosura mbaruan. Kthehet me ndjenjën e plotësimit të detyrës, 

sakrifica e largimit mori fund, do të ishte sërish mes njerëzve më të dashur në 

botë. Në hyrje të fshatit gjen pleqësinë mbledhur në zi të rëndë. U lëshua me 

vrap të përshëndetej po atatë pandjeshëm, me sytë shuar pa ngjyrë, qëndruan 

ftohtë si ta kishin takuar pak më parë. Një hall mbi hallet, më i rëndë se mali 

279

përkrye fshatit, atëhere pa emër, u kishte mpirë ndjenjat, gropuar shpirtin, 

kishte tharë lëngun e jetës. Kryeplaku kumtoi dhimbshëm me zë të zvargur: 

- Or bir, mos na e verë re sjelljen tonë se hataja sillet rrotull fshatit, na ka 

zaptuar mjerimi. Zoti ka çuar shenjë të ligë, zogun e zi si nata që del në 

mbrëmje dhe nuk pushon tërë natën gjersa shuhet ylli i sabahut. Thërret me 

zë të çjerrë “ keq ”. Ne vendosëm të nxjerrim natë për natë një burrë që 

përgjigjet “ mirë ” në çdo klithje të tij, po sot e kanë bërë të gjithë detyrën 

dhe dy herë për njeri nuk bën. Me që erdhe në këtë sahat të lig kërkojmë të 

qëndrosh sonte përballë zogut ogurzi, të shpëtosh vendin, më tej si të jetë 

shkruajtur. Nga shtëpia i ke mirë. 

Ardhësi u mendua. Deshi të pyeste për të tijtë më hollësisht, po ky ishte hall 

përmbi hallet, brengë e të gjithëve. Ke pritur kaq gjatë, duro natën e fundit i 

tha vetes dhe shkoi të kryente detyrën. Doli zogu zisjellës majë malit dhe 

filloi mallkimin e përnatshëm. Mërgimtari përgjigjej. Zuri fill dialogu mortor, 

kumti i frikshëm ndjellakeq dhe kundërpërgjigja shpresëmirë. Në përsiatjet 

marramendse mërgimtari mendohej, malli po e grryente si asnjëherë në 

shtatëmbëdhjetë vite. Ishte kaq pranë fëmijve, gruas, prindërve dhe duhet të 

merrej me këtë zog të çmendur, sterrë të zi. 

Keq - mirë, keq - mirë … 

Në përgjumje, rraskapitur nga udha e gjatë, dërrmuar nga malli përhiten 

fëmijët, gruaja, pleqtë. Djali i vogël kërkonte ëmbëlsirë ( në mendjen e tij 

ishte tre vjet sa e pati lënë ), e ëma shikonte me dhimbje tërë merak, gruaja 

sypërdhe nga turpi, i ati tundte kokën qortueshëm. A mund të përballet malli 

këndellur pacak, mund të përfytyrohet përkeqje më e madhe? 

Keq - mirë, keq - mirë, keq…Nuk duroi më: 

- Keq e më keq, - iu përgjigj zogut nëmatar. 

Atëhere ngjau hataja. Mali ulëriu me tërsëllëmë lemeritëse, si një grua në 

lindje tmerrësisht të vështirë, u ça më dysh dhe gjysma rrëshqiti me 

rropullimë të stërgjatur, mori me vete shtëpi njerëz e bagëti dhe i degdisi 

tatëpjetë lumit fryrë si sprihë. Burri nuk kuptoi asgjë, po kur hodhi sytë 

poshtë përndjeu gjëmën e papërfytyruar. Shtëpia e tij u shpërbë dhe 

shkërmoqur me ç’kishte brenda u zhyt në greminën gojëhapur për llahtar. 

Ktheu kokën, pa gjysmën e mbetur të malit dhe zogun zhdukur pa nishan në 

gremisjen llahtar. A mund të durohet dhimbje e tillë? Në çastin e fundit, para 

se t’i fluturonte mendja njëlloj si zogu zhytur në humbëtirë, iu ngulitën fjalët 

e kryeplakut, hall mbi hall. Vështronte malin e plagosur, shëmtuar nga 

shembja mendurishte dhe vetëm thërriste: 

- Hall mbi hall, hallmbihall… 

Atëhere mali mori emrin Hallmbihall, që nëpër motet ligur prej së keqes u 

kthye në Hallm. Këtu mbaron legjenda e vjetër sa dheri i vendit. 

Shembja duket qartaz edhe sot, shembëtira me kohë është lëmuar, pyllëzuar, 

dy liqene të vegjël pluskojnë nëpër rrëpirën e malit. Jeta vazhdoi, koha u thinj 

nga vitet, po kujtimi i çarjes fatale nuk u shua asnjëherë. 

280

Si të gjitha gojëdhënat, legjenda e Hallmit tejçon nëpër kohë dhimbje të 

madhe e të pazakontë, llahtarin e zhdukjes në një copëz kohe të dhjetra 

shtëpive e qindra njerëzve mbetur pa varr, se Shkumbini rrëmbushur beter i 

shpuri s’dihet se ku nëpër rrjedhën zgjatur pa fund gjer tutje detit të gjerë. 

Sigurisht nuk ka patur asnjë zog nëmatar, që fliste me gjuhën e njeriut, nuk 

ka patur as kryepleqësi të mbledhur që caktonte nga një burrë përballë 

fathënit ogurzi, po rrëshqitja ka ndodhur. Dikush parandjeu të keqen e zezë, 

ka dëgjuar zhurmën e nëndheshme të ujrave që shembën malin dhe 

merakosur, i përngritur pa natën në ëndërr, të përçudnuar atë që ndodhi. Iu 

përshfaq zogu i zi majë malit që lëshoi klithmën “ keq ”. Në fillesë pa u 

zgjuar përpëlitej i përkequr nëpër mbulesa, po më pas ka ndjerë zhurmën 

rropullitëse të shembjes dhe është zgjuar i pataksur. Doli tek dera dhe 

vështroi hatanë. Pastaj u ngrit gjysma e njerëve që mbetën gjallë, tmerruar 

nga groposja e llahtarshme e gjysmës tjetër. Ka patur edhe një kurbetli që 

mund të jetë kthyer rrastësisht atë mengjes apo më vonë dhe nuk gjeti asnjë 

nga njerëzit e dashur. Vetëm një ngushëllim sfilitës pati hataja e lemerishme; 

bashkë me viktimat u zhduk përgjithnjë zogu nëmatar, sjellësi i fatkeqësisë së 

tejskajshme. Mbi gjysmën e mbetur zotëroi në vijimësi paqja e përvajshme. 

U përpoqën të shkoqisin ngjarjen e rëndë. Si nuk e kuptuan shembjen e 

pritshme? Po atë zhurmën e shurdhët të nëndheshme që dëgjohej natën? 

Pas ca kohe burri i ëndrrës e tregoi, ndoshta duke shtuar ca nga vetja. 

Njerëzve u bëri përshtypje, sikur gjetën dritësimin e së keqes. Gjëma udhëtoi 

përmbi ëndërr shumë gjatë dhe kur kohëndodhja u largua shumë, mori trajtën 

e legjendës që njihet sot. Edhe emri i malit përjetësoi ngjarjen. E kobshme 

gjëma qe për kurbetliun që nuk gjeti asnjeri nga shtëpia e tij, nuk u çmall ndaj 

shkalloi. 

Përkeqja tronditse nuk mund të mbartej thjesht: - u shemb mali. Ashtu do të 

ishte harruar shpejt. Jo, ajo u vesh me legjendë, rrënjët e së cilës u zgjatën 

përmes vegimit në zefilljen e gremisjes së madhe. Në trajtën e rrëfimit që 

njohim sot ajo bëri përshtypje pashterje përgjatë brezave pa fund, ndaj jetoi 

gjatë e pa prekur si një virgjëreshë dhe çuditi cilindo që e dëgjoi dikur apo e 

përjeton sot e gjithë ditën. 

Po humori si është përcjellë nëpër kohë? 

Istref Haxhillari: Në tregimet e mia me temë nga e kaluara kam cekur 

gjërësisht edhe këtë element të qënësishëm të vendit tim. Gjithkaherë njerëzit 

kanë tentuar të dinë sa më shumë për vendin ku jetojnë, historinë e dheut që i 

ushqen dhe siguron vazhdimësinë, mbart jetën nëpër kohën e thinjur dhe 

ushqen ëndrrat e ardhmërisë. 

Copra historish, përralla, bëma të llojllojshme të frikshme, legjenda 

gjithfarësh dhe shaka të holla mbushnin bisedat e parardhësve tanë nëpër 

tubime gëzimesh e hidhërimesh. Në këtë pasuri të shpirtit, epos derdhur në 

281

trajtë fluide mendësore, gjenin ngushëllim për plagë të rënda, përjetonin 

ndodhitë e mira apo të liga, të dashura apo të hidhura. Caqet e kësaj kulture të 

mbartura nga një brez në tjetrin lëviznin mes grupimeve njerëzore tej mase të 

larmishme, jetësore dhe eterike. Bashkëjetesa e të gjallëve me të vdekurit, 

mpleksja e jetës së shkurtër me botën e përtejme të amëshuar, thirrja e së 

shkuarës, historisë mbetet përmasë e përbotshme për të gjitha vendet e të 

gjitha kohët. Forca e rrënjës nuk zbehet kurrë. Pa të shkuar nuk mund ta ketë 

të ardhme, askush nuk lind nga hiçi. Ky është thelbi i gjenetikës, shkencës më 

skrupuloze mes gjithë të tjerave. 

Kam përshtypjen se ky dimension themelor i ekzistencës së trojeve tona 

mbetet spontan, i pjesëzuar në shtresa pasaktësie me brazda të thella bosh, që 

së bashku kumtojnë zhvlerësim, nëpërkëmbje apo harresë. Nuk është rasti të 

thellohem në shkaqet e mungesës grishëse, torturësjellëse, ndaj po përpiqem 

të zhbiroj thesarin e fshehur kudo, të gërmojmë si në përrallën e plakut që 

fshehu dikur qypin me florinj në një zonë të pacaktuar të kopshtit dhe djemtë 

e “ gjetën ” pasi gërmuan tërësisht çdo qoshe të tij. 

Sigurisht zhgualli i jetës së njeriut apo bashkësisë së krijesave të arsyeshme 

fsheh mistere pafund, një kompleks vegimesh që mund të gjurmohen përmes 

hullish fshehtarake dhe vragëza gjithfarësh, të padukura si filli i Arjanës në 

legjendën e lashtësisë. Në korijen enigmakërleshur të arsyes përplot me të 

panjohura hyhet përmes logjikës, deduksionit për të arritur nga e veçanta në 

të përgjithshmen, nga grimcat elementare te Universi. Dhimbjet e mëdha, 

tejet të rënda, të pazakonta tejçohen përmbi legjenda, udhëtojnë gjatë në trase 

të sigurt, sprovuar denjësisht në shekuj e mijëvjeçarë, sikundër mëtuam ta 

ndriçojmë më sipër. 

Por është më e lehtë të hysh në dhimbjen e dukshme, ta sendërtosh atë, të 

dritësosh kumtin e lemerishëm dhe shumë më e vështirë të fijezosh 

komponentë të tjerë të përhershëm të dukjes njerëzore, ndër të cilët veçohen 

shakatë, humori i hollë teptisës, që përcjell detaje të këndshme të jetës. 

Dhimbja është e dukshme nuk fshihet, lexohet lehtë dhe tejçohet natyrshëm e 

leqendisur, tmerruese, tymnajë shkatërrimtare. Shakaja e padukshme fshihet 

prapa fjalësh të menduara mirë, të serta për t’u përthithur, apo nojmash 

delikate dykuptimshme, të errëta, therëse. Gjëma ndehet vetëtimthi, spontane 

e pavarur prej njeriut që nuk do ta dëshironte kurrë në asnjë rrethanë, hoka 

sajohet, mendohet, është e pritshme me kohëveprim të gjatë. Ashtu siç janë të 

kundërta në thelbin e tyre, vishen me mbështjellje të ndryshme dhe përcillen 

në trajta krejtësisht të kundërta. E tillë është filozofia e ekzistencës, një 

bashkëjetesë e detyruar e kundërshtive të përjetshme. 

Përmes këtij vështrimi, optikë e turbull evazive në brendësinë e vet, do të 

gjurmoj përmasën interesante, të vështirë por gjithsesi të gëzueshme, 

optimiste. Nëse dikush do të më inspironte alternativën mes gjëmës së lehtë 

interpretative dhe shakasë së vështirëzhbiruar, pa mëdyshje do të zgjidhja të 

dytën. Ndoshta prirja e përjetimit estetik të jetës apo frika ndaj mëkateve, 

282

fitore e logjikës pagane të Epikurit ndaj filozofisë së përvuajtur të Krishtit, 

herezi apo bestytni? Vështirë ta shpjegosh. 

Ndër personazhet e spikatur mokrarë, që e kam fokusuar në tregimet e mia 

me emrin përgjithësues Nozi, është një hokatar i pandreqshëm, që herë 

shfaqet në një vend e herë në një tjetër dhe pluskon nëpër kohë porsi gomat e 

shpëtimit përmes furtunave. Askush nuk e di emrin e vërtetë, as moshën e tij. 

Thonë e quajnë Jonuz dhe për shkurt e thërresin Nozi. Po të shumtit thonë se 

kur u lind s’i vunë emër pasi qe i shëmtuar dhe nuk mund të quhej Pëllumb 

apo Pëllumbeshë për të cilin patën vrarë mendjen gjatë dhe qenë gatitur 

prindërit e tij. Pasi kaloi ca kohë, kur djali pa emër u ngrit në këmbë dhe 

ngjante si dordolecët e kopshtit që i vendosin për të trembur grabitqarët, 

dikush i tha të atit: 

- Merre këtë Nozin, fute brenda se për një javë nuk afrohet asgjë e keqe 

këtyre anëve. 

Se ç’donte të thoshte i panjohuri me këtë emër askush nuk e kuptoi. Ndoshta 

artikuloi më kot katër shkronja që i ranë ndër mend, apo desh të thosh tjetër 

gjë për të vënë në dukje shëmtinë e fëmijës? Ku ta dish! 

Disa e thërrisnin xha Nozi, të tjerë më të shumtit, thjesht Nozi. Askush nuk e 

dinte moshën egzakte të tij, ndoshta as vetë ai. Shumë i gjatë, i dobët, me 

gropat e faqeve futur brenda, binin në sy sidomos këmbët e holla, veshët e 

mëdhenj që i dilnin jashtë kapelës dhe çibuku, pjesë e pandarë e portretit të 

tij. Kushdo që e shikonte, vetvetiu buzëqeshte me pamjen e pazakontë të 

Nozit, po edhe emrin e tij. Në tërë nahijen nuk kishte asnjë Nozi tjetër. Qenë 

nja dy Jonuzë po atyre u thoshin për shkurt Nuzi. 

Se ç’kishte për të qeshur emri i tij nuk ta shpjegonte dot askush. Ndoshta 

kontrasti me emrat e tjerë, apo vetëm se e kishte ai dhe askush tjetër. Emri 

është simbol, formë si punë lëvozhge e padukur, s’ka asgjë të përbashkët me 

emërmbajtësin, përmbajtjen e tij. Raporti mes tyre respekton gjer në imtësi 

atë mes formës dhe përmbajtjes, pa qënë realisht të tilla. Njeriu është djepi 

dhe varri i emrit të tij. Po kur vdes njeriu emri del prej varrit dhe mbetet 

pezull mes tokës dhe qiellit. Ndoshta rast unikal i papërsëritshëm kur forma 

qëndron e shkëputur nga përmbajtja. Në Shqipëri ka qënë shumë e përhapur 

vënia e emrave të gjyshërve nipave të tyre, duke përsëritur në një qerthull pa 

fund të njëjtin emër për breza stërgjatur shumë në trungun gjenealogjik. Kulti 

i emrit të përsëritur, mendoj se buron edhe prej bestytnisë së emrit pa varr. Të 

vdekurit pa varr janë të rrezikshëm po aq sa edhe zhvarrosja e të vdekurve me 

varr. Emri i pavarrosur zinte vend tek pasardhësi më i parë në përfillje 

adhurimi të një traditë shekullore. Vetëm pas këtij trnsplanti të çuditshëm, i 

vdekuri gjente prehje, nuk u dilte të gjallëve nëpër ëndrra të llahtarshme dhe 

nuk rikthehej mes tyre në trajtë fantazmash prej lënde të tejdukshme si ajri. 

Fëmija me emër të tillë trajtohej me përkujdesje të veçantë, ishte më i 

përkëdhelur prej të tjerëve. Kësisoj emërmbajtësi i ri konsiderohej vazhdim i 

të vjetrit, i visheshin cilësite e tij, thirrej baba ose gjysh. Emri barasvlerësohet 

283

me shpirtin pagan që shetiste gjatë nga njerëzit të kafshët apo bimët dhe 

anasjelltas. Metempsikoza përpiqet të hyjë në thellësitë e fshehtësirës 

përvëluese të shpirtit të padukshëm, trajtat e tij, udhëtimin enigmatik 

torturues përgjatë kohëve, zhbiron ekzistencën e misterit më të madh të 

njeriut. A nuk janë këngët, legjendat, pikturat apo forma të tjera të artit 

krijime të shpirtit që si të tilla jetojnë gjatë, përtej kohës së shkurtër mjerane 

të trupit? Të pavdekshme, krijimet e shpirtit kanë epërsi të torturuese ndaj 

kriuesve të përkohshëm, ndonëse kurora rrezëllitëse të emrave të tyre. Hegeli 

kishte absolutisht të drejtë kur shpallte supremacinë e shpirtit të tejjetshem 

mbi lëndën tokësore të pakkohëshme. Shekspiri jetoi vetëm pesëdhjetë e pak 

vjet, ndërsa vepra e tij vazhdon të kapërcejë shekujt njërin pas tjetrit. 

Por njeriu dhe emri pas njëfarë kohe bëhen një, japin dhe marrin nga njëri - 

tjetri gjithshka, unifikohen, nuk rrinë dot të ndarë. Në rastin e Nozit kjo 

përputhje arrinte shkallën më të lartë të përsosmërisë, kulmonte natyrshëm, 

përplotërisht. Emri i tij përfytyrohej në trajtën e gjatovinës së shëmtuar si 

punë shkopi i hollë e i drejtë. Nuk mund të imagjinohej një Nozi i shkurtër 

ose i pashëm. Jo kjo s’mund të ndodhte. 

Pamja dhe emri i Nozit bënin të vije buzën në gaz, po kur hyje në kuvend të 

jepte ujë me bishtin e lugës dhe ta vinte kufirin te thana. Nën dukjen e 

thjeshtë, brenda guackës naive të zgripshme fshihej një botë e pakuptuar, fort 

e çuditshme, me përmasa vigane. Dukej sikur brenda Nozit me pak mish dhe 

kocka, brenda volumit imcak fshihej materje me përmasa shumë më të mëdha 

me dëndësi të habitshme, lëndë inkadeshente e shndritshme që udhëtonte në 

të tashmen për nga e ardhmja, por edhe ndërronte kahe drejt së shkuarës. E 

qeshura e tij gurgullonte si burim i kristaltë, rridhte vetvetiu dhe prishte 

rrjedhjen e njëkahësme të kohës, e kthente mbrapsht, përmbystë me lehtësi 

ireversibilitetin e saj, pa faj dhe pa e ditur që shkelte një nga parimet 

themelore të gjithësisë. 

Brenda asaj mase qesharake ishin fosilizuar shakatë e botës dhe fermentohej 

përditë humor i hollë që nuk respektonte rregullat e eseistikës. Nozi nuk e 

njihte vramendjen, as mërzitej ndonjëherë. Edhe ngjarjet e hidhura pelin i 

përcillte lezetshëm me humor e shaka. Jo rrallë përjetimet e tij të thjeshta 

natyrale, pa zenë fill si të tilla, ktheheshin çuditërisht në hoka që mernin 

dhenë. 

E pati thirrur vjehrri për të zënë ca pika të çatisë se i kishin rrëshkitur 

tjegullat. Vajti, mbaroi punë dhe i thërret vjehrrës lart nga çatia: 

- Pa shiko a pikon? 

- Ç’të shoh, - i thotë gruaja e shtëpisë, - si do të pikojë kur nuk bie shi? 

- Shiko, shiko, - ia kthen dhëndërri përvujtërisht - bëra ujët e hollë unë aty ku 

ishin pikat. 

Në të vërtetë nuk ishte shaka e hollë menduar mirë, siç të jep përshtypjen e 

parë. Nozi pafajësisht, engjëll i vërtetë i Perëndisë, deshi të verifikojë punën 

që kishte bërë dhe gjeti praktikën më të zakontë që i shkon nëpër mend një 

284

urri në raste të tilla për mungesë uji. Kur vjehrra u tha grave në kroin e 

fshatit, ato, duke përfytyruar skenën e parapëlqyer për çdo femër të 

ujëderdhjes së burrave, qeshën me të madhe. Shakaja u shpërhap me shpejtësi 

dhe jehonë e përforcuar me zbukurime, zmadhuar tej përmasave të thjeshta të 

së vërtetës erdhi sërish të Nozi, që u habit dhe qeshi si gjithë të tjerët. 

Në se akti pafajësisht i thjeshtë, tejet i natyrshëm i urinimit do të ishte kryer 

nga një tjetër burrë i zakontë pa cilësitë hokatare të Nozit, kjo shaka do të 

ishte harruar me kohë si shumë rutina të thjeshta njerëzore. Ishte pikërisht 

personaliteti zgërdheshës, i përgojuar i Nozit që i dha këtij veprimi përmasat 

e shakasë. Ajo vazhdon të udhëtojë gjatë me freskinë e fillimit, pa u tkurrur e 

pa u tharë. Në të kundërt, në çdo përsëritje fiton nuanca të reja sipas mjedisit 

ku zhbirohet, e shtuar e zbukuruar, porsi nuse njomëzake. 

Legjendat përcjellin situata të koklavitura, torturësjellëse me mjete shprehëse 

të holla, të habitshme gjithësaherë, krijesa solide jetëgjatë të shpirtit, që 

shpërfillin shekujt. Ngjashmërisht shakatë tejçojnë grimca filozofie për 

zbërthimin e universit njerëzor. Humori kthehet në mësim të 

gjithëvëmendshëm, që nuk e jep asnjë arketip tjetër, vetëm kur përcjell 

mesazhe të holla veshur me zhguallin e sarkazmës. Në të kundërt fabulat e 

këtij zhanri harrohen aty për aty, mbarojnë misionin e çastit dhe rrokullisen 

në harresë. Ky thelb nuk përcillet në shakatë e stisura rastësore, të cilat rrallë 

qëllojnë në shenjë, pasi devijohen nga të shumtat që kanë jetë të çastit, fare të 

shkurtër. Të tjera, menduar mirë, jetësojnë humor të pavdekshëm, formësojnë 

personalitetin delikat të Nozit, si edhe grupimit të sivëllezërve të tij që 

pluskojnë nëpër kohë të përlargëta. 

Në këtë tragë më të shpeshtë, ze fill Nozi shakaxhi, po sidomos filozof me 

përmasa të tejjetëshme. Fjalët apo qëndrimet e të tjerëve zgjonin te Nozi 

hokatarin biologjik. Sjelljet e paarësyeshme dhe mospërfillëse e gërryenin 

përbrenda si një brengë e pakuptuar, po të mos u përgjigjej ashtu si e 

meritonin. Madje kur i shpëtonte ndojnë rast i tillë nuk e zinte gjumi netë të 

tëra. 

Në kohën e çuditshme të optimizmit masiv, një lloj opiumi ngazëllyes 

shpërhapur pa fund e pa anë në masën amorfe njerëzore, kohë e bollëkut të 

përfytyruar, kur fytyra e vrejtur rrezikohej të pësonte ndëshkime nga më të 

rëndat, Nozi përjetoi periudhën e artë të humorit të tij të natyrshëm, me lëndë 

të bollshme që jepte pa kursim duknaja e atyre viteve. Metaforë e dhimbshme 

e kohës së përvuajtur ishte vetë Nozi, i dobët pa hesap, po përherë i qeshur si 

të mbarte mbi vete të mirat e botës. Kurrë nuk ankohej nga vështirësitë, 

gjthnjë ndihej plotësisht i kënaqur me atë jetë të sëkëlldisur. Hallet e mëdha i 

përcillte me shaka të të kripura. Shkurt ndihej si veshka mes dhjamit. 

Kishte një vit përcjellë ushtar djalin e madh diku larg qytetit. Më të rrallë 

merrte letra prej tij, po të shoqen e këputi malli. Zemra e nënës, tejet e 

madhe, është gatuar nga lëndë hyjnore e pazakontë, e pakonceptueshme për 

çdo burrë. Në mitologji përmendet një gur misterioz me peshë pambarimisht 

285

të madhe të pakrahasueshme me asnjë element të njohur të natyrës. Për aq 

kohë sa guri mitologjik ishte i pastër ruante peshën e vet super të rëndë, po 

kur pluhurosej humbiste thuajse tërë vlerën e tij që përcaktohej nga rëndesa e 

pazakontë. Ndoshta metafora e këtij guri të çuditshëm është zemra e nënës e 

shqetësuar pafundësisht përsa kohë rreh dhe është e gjallë, por e pluhurosur e 

nxirë nën dhe të zi e humbet plotësisht ndjeshmërinë e saj. Ngutja dhe ëndrrat 

e shpeshta të gruas e nisën për udhë të largët Nozin, atje ku djali kryente me 

nder shërbimin ushtarak në mbrojtje të atdheut rrezikuar nga armiq të shumtë 

që mezi prisnin ta gllabëronin. 

Rruga e largët e kapiti sa s’bëhet. Në repart i thanë se i biri ishte me shërbim 

dhe kthehej pas nja dy orësh. Nxori kutinë e duhanit dhe drodhi cigare për 

komandantin dhe oficerët e tjerë që vajtën t’i bënin shoqëri mysafirit disi të 

çuditshëm. Për më tepër në jetën e vetmuar prej asketi të ushtarakëve, 

degdisur majë malit, ardhësi i largët përbënte ngjarje të rrallë. 

- Po hë more djem si ia shpini, ka shumë armiq në këto anë, - i pyeti me 

sinqeritet Nozi. 

- Që ka nuk diskutohet, po rrinë fshehur matanë kufirit se nuk ua mban të 

duken nga anët tona. Barutin e kemi të thatë dhe syrin pishë, - u përgjigj 

serioz, komandanti i menduar. 

- Ashtu më iu lumtë, - i përgëzoi Nozi djemtë me uniformë. 

Në zërin dhe sjelljen e tij ushtarakët nuk panë ndonjë gjurmë humori, po kur 

e shikonin ashtu të gjatë e të thatë, me tipare që të bënin vetiu të vije buzën 

në gaz, sidomos me fjalët që nuk u linin gjë mangut atyre të eprorëve kur u 

mbushnin mendjen çdo ditë për armiqtë e shumtë, që kërcënonin pa pushim 

vendin tonë të begatë e të pamposhtur, se si u vinte për të qeshur ashtu kot 

fare. 

Nozi zuri të tregonte histori të lezetshme për jetën e begatë në ato anët e tij, 

punën e gjallë të njerëzve, ngazëllimin e paanë të kolektivitetit. Djemtë e 

dëgjonin dhe mendoheshin në se rrëfimtari ishte leshko apo mendje e hollë që 

mezi kuptohej. 

- Tek ne s’mungon asgjë edhe qumësht dallëndyshe të kërkosh gjen, - 

vazhdonte të tregonte për punën e njerëzve. - Gratë janë forcë e madhe, 

punojnë më shumë se burrat, ua kanë bërë tetë me dy. Ku t’i kërkosh e nuk i 

gjen. Mirpo ka nga ata të vjetrit, që nuk e shohin për së mbari punën e tyre. 

Kemi një Kajan, që nuk i vjen mirë kur i sheh gratë të punojnë njëlloj e më 

shumë se burrat. Kishte thënë diku se gratë dhe rakia vetëm për një punë 

janë; gratë për të bërë fëmijë dhe rakia për të marrë mendjen. Si thoni ju a 

mund të qëndrojnë këto në kohën tonë të punës dhe solidaritetit? 

- Pa punën e grave nuk do të arriheshin këto rezultate, - ia ktheva në një 

muhabet. - Ki kujdes se këto që thua janë lakra në kokën tënde të plakur. Ja 

kështu! 

Ushtarë e oficerë, ( nuk merrej vesh e nuk i dalloje dot se qenë veshur të 

gjithë njëlloj ) qeshën me lot nga fjalët gazmore të plakut. 

286

Më në fund erdhi djali nga shërbimi. U përqafuan me dashuri të madhe babë 

e bir. I ati tregoi hollësisht për të ëmën që e kishte zënë malli sa s’thuhet, 

vëllezërit e motrat, pastaj në sy të të gjithëve i tha: 

- Na bëhet zemra mal që po kryen me nder detyrën e mbrojtjes së atdheut, 

kështu na shtohet dashuria për ty dhe mallit i thahet koka. 

Të gjithë e përcollën me nderime Nozin hokatar. Dukej sikur diçka nga qënia 

gazmore e plakut mbeti në repartin ushtarak. 

Zbriti në qytet. Kohë dreke. U drejtua nga restoranti që i zunë sytë në pjacë të 

vendit. Lokali plot, mezi gjeti tavolinë të lira në një cep. Porositi drekë të 

lehtë se aq ia mbante xhepi dhe filloi të hajë. Në atmosferën e zhurmëshme të 

restorantit askush nuk e kishte mendjen te të tjerët. Në derën hyrëse u shfaq 

një oficer i ri, elegant dhe i pashëm. Kërkoi me sy nëpër lokal, nuk pa asnjë 

tavolinë të lirë. U drejtua në cepin ku ishte ulur plaku. Pa thënë asnjë fjalë 

porositi drekë të pasur me mish dhe pije. Nozi e shikoi disa herë. Donte t’i 

jepte muhabet po tjetri bënte sikur nuk e vinte re plakun ngjitur me të në 

tavolinë. Nozit i hipi delli i shakasë që ngacmoi sjellja e trashë e djalit të ri. 

Kur tavolina u mbush me tërë të mirat e perëndisë dhe oficeri mori lugë e 

pirun, plaku foli: 

- Më njeh mua mor djalë? 

Tjetri, mospërfillës, pa e shikuar drejt, i tha: 

- Jo nuk të njoh. 

- Kam bërë njëzet vjet burg se në luftë isha komandant armik. Sot dola nga 

burgu. Këtu më njohin të gjithë. Kam hallin tënd mos dëmtohesh. Do të thonë 

qënka kushëri i armikut. 

Oficerit i mbeti luga në dorë. Po e shikonte me habi dhe vëmendje të madhe 

burrin përballë. Nuk përndjeu asnjë grimë shakaje. Burri serioz me pamje të 

munduar nga burgu i gjatë, vazhdonte të hante drekën varfërishte. E dinte 

mirë se ç’do të thoshte ta shikonte njeri më të burgosurin armik. U ngrit me 

nxitim, shikoi nëpër restorant mos e kishin parë me këtë plak të rrezikshëm 

dhe u drejtua nga banaku. Pagoi porosinë pastaj u largua me të shpejtë, pa 

pikë gjaku në fytyrë. 

Nozi i kënaqur hëngri drekën princërore porositur nga oficeri injorant dhe i 

kënaqur sa s’bëhet nga tavolina, po veçan shakaja e goditur, u largua. 

Zbukuruar shumë përtej së vërtetës, a thua qe ndonjë filozof nga ata të 

moçmit, e tregoi tërë lezet kudo dhe ajo mori dhenë si të gjitha bëmat 

hokatare të Nozit dinak. Njerëzit e përmendin shpesh kur vjen rast i ngjashëm 

me oficerin torollak. Morali i ndodhisë, kthyer në humor, godet mendjelehtët. 

Mëson gjithkënd të jëtë i vëmendshëm, të përfillë cilindo, sido të jetë pamja e 

jashtme, që nuk shpalos përplotësisht brendinë e njeriut. Arsyetimet e holla 

mposhtin pamjen elegante apo muskujt e zhvilluar. 

Në kohën e tij Platoni thoshte: - Në tërë botën nuk ka dy gjethe njëlloj. E 

vërteta e kësaj filozofie e patjetërsueshme, kapërcen kohët dhe vjen e paqme, 

e freskët si virgjëreshë ditët e sotme. Humori, përshfaqje e këndëshme e jetës, 

287

komponente rracionale tejet jetësore, trupëzon përplotërisht vërejtjen e hollë 

të Platonit. Shumësia e humorit, pjesë integrante e pafundësisë së botës. 

Ashtu si nuk mund të gjesh dy fytyra apo dy gjethe të njëllojta, nuk mund të 

gjesh kurrsesi dy mendje të holla apo nojma shakaje të njëjta. Nozi nuk ngjan 

me askënd nga hokatarët e shkuar apo të mëvonëshmit, sidoqë pa mëdyshje 

qe pleksje e humorit njerëzor shtresëzuar gjatë nëpër kohë. 

Nozi shquhet për sajesat gazmore, në vendin dhe kohën e duhur, që mbeten 

gjatë në kujtesën e njerëzve për mesazhin e përjetshëm përcjellë nëpër kohë. 

Sjelljet njerëzore disi të veçanta, përshtypjelënëse, udhëtojnë rehat përmbi 

anekdota gazmore, rracionale që me pak fjalë thonë shumë. Shpesh binte fjala 

për zilnë e njerëzve, smirën apo urrejtjen biologjike të skajshme për njëri - 

tjetrin. Më së shumti objekt i smirës janë sukseset e të tjerëve, pasuria e tyre 

që ngjallin kundërveprim të habitshëm deri kriminal. Raste të tilla ka pa fund 

në çdo kohë të ekzistencës dhe çdo vend ku jetojnë njerëz. Kjo ide përcillet 

në trajta të ndryshme nga njerëzit sipas karakterit dhe mendësisë. Tipat 

seriozë, studiuesit gjithfarësh rreken të përshkruajnë arsyet psikologjike, 

faktorët që përcaktojnë dukuri të tilla, thelbësisht të dëmshme. Tregojnë 

shembuj të bollshëm, argumente gjithfarësh, por ato nuk kapërcejnë kohën, 

mbetën rrëfenja të çastit, harrohen shpejt se nuk ngjallin interes. Përcjellje të 

tilla akademike janë domosdo afatshkurtëra, nuk rezistojnë në kohë ndaj 

bashkohen me harresat e infinitëshme si të mos kenë qenë kurrë. 

Hokatari ynë tejçon me humor të këndshëm një situatë të tillë, humor që nuk 

harrohet dhe nuk vdes kurrë. Veshur me guackë shakaje dukuri të tilla, sjellje 

të shëmtuara të dhimbshme ngjajnë me kalorësit e bronztë, ekspozuar 

muzeumeve antike, që ruajnë përjetësisht formën dhe pamjen e qenieve 

njerëzore brenda tyre, zhbërë tërësisht nga koha. 

Së fundi? 

Istref Haxhillari: Eshte impresionuese të shpreh idetë dhe disa krijime të 

miat në revistën tuaj prestigjioze me përmasa europiane, që e kini ngritur ju i 

dashur Kopi dhe Ardiani i mrekullueshëm, e mbani me vështirësi e sakrifica 

pa fund, po me dashuri tejet qiellore për vendin dhe gjuhën tonë. Ju ecni në 

gjurmët e të parëve tanë që më së shumti aty në Rumani hodhen themelet ku 

zunë fill konturet e Shqipërisë sonë. Uroj që sa më shumë mendje të dlira të 

bashkohen përreth jush e ta çojnë përpara nismën tuaj të mrekullueshme. 

288 

Istref Haxhillari 

Janar 2009, në Pogradec

AB HONORES 59 

VIRON ANDREA 

Panteoni i Kombit në vëllimin enciklopedik “Kontribute 

Shqiptare në visarin e përbashkët të popujve” 

Historiani Stilian Adhami, në vijim të veprave të tij, që në vitin 2003 ka 

prezantuar para botës së letrave shqipe fillimin e encikopedisë të figurave të 

shquara iliro-arbërore-shqiptare. Është një vepër që gjen dritë mbas një pune 

afatgjatë 50 vjeçare të autorit. Të gjithë e kemi ndjerë jo nevojën për të patur 

një encklopedi të figurave të shquara të kombit tonë, por një domosdoshmëri, 

ashtu siç e kanë dhe shumë kombe të tjerë me civilizim dhe kontribute të 

hershme dhe të tashme në kulturën dhe evolucionin në nivele kombëtare e më 

gjerë. Është një aspekt jo vetëm historik, por me rëndësi të madhe edukative 

shoqërore në përcaktimet e nivelit dhe thesarit intelektual që përbën atë 

plazmim të fuqishëm të krenarisë së një kombi, që përbën atë që përcaktohet 

si traditë dhe mbetet si një taban edhe për gjeneratat qe evulojne. 

Në vëllimin e parë dhe të dytë janë përfshirë 400 personalitete, ndërsa në të 

tretin, që është planifikuar të dalë së shpejti, parashikohen 300 figura të tjera. 

E veçanta është se në këtë seri autori komunikon me lexuesin në një formë të 

re, ku figurat nuk trajtohen sipas rendit alfabetik, por në mënyrë kronologjike 

dhe të ndara në 20 specialitete të ndryshme. Vlera e serisë është e 

shumanshme; lexuesi do të plotësojë dijet, ndërsa për një studiues përben një 

monitorim analatik në fushat përkatëse. 

Në këtë seri, midis figurave iliro-arbërore-shqiptare jepet vetë evolucioni dhe 

metamormofoza e zhvillimeve historike-shoqërore në këtë trevë ballkanike. 

Së pari, kemi të bëjmë me vazhdimësinë historike të një kombi, të ndryshme 

nga dramat që pësuan kombe të tjerë, siç ishin Trakët, Dakët, Maqedonasit, 

apo shtresëzimet e ndryshme midis tyre, që u asimiluan nga pushtimet 

romake apo sllave. 

Së dyti, Iliria kishte një organizmim perandorak edhe si popullsi dhe 

hapësirat gjeografike e ndihmonin të fitonte një potencial ekonomik dhe 

politik me peshë në zhvillimet e asaj kohe. Veprimtaria e saj shtrihet dhe 

ishte e ndërlidhur me veprimtaritë e organizimeve apo shteteve të ndryshme 

të asaj kohe. Durrësi, Shkodra, Lezha, Berati përfaqësonin dhe u bënë vatra të 

59 Për nderim. – lat. 

289

qytetërimit, duke mbetur disa nga qytet më të vjetër jo vetëm në Ballkan, por 

edhe më gjerë. Bijtë e këtyre trevave u bënë burra shteti me emër në 

Perandorinë e Bizantit. Anasatasi i Durrësit u bë perandor, Shën Eleuteri, 

Gjon Françesk Albani u zgjodhën Papë të Romës, Nifoni u zgjodh Patrik në 

Patrikanën e Stambollit; familja e Qypërlinjeve menaxhoi Perandorinë 

Osmane; Kapodistria u zgjodh i pari kryeministër në shtetin Helen; 

Françesko Krispi – nga të parët kryministra të Republikës Italiane, ndërsa 

Gjerjgj Kastrioti, në kohën kur pushtimet osmane kërcënonin pushtimin e 

Europës dhe Kristianizmin në veçanti, ndërtoi shtetin Arbëror dhe shkatërroi 

planet ambicioze të superfuqisë të botës të asaj kohe. 

Së treti, interaktiviteti dhe koherenca e zhvillimeve në trevën iliro-arbëroreshqiptare 

pati baticat dhe zbaticat e saj. Vala e luftrave dhe pushtimeve 

shumëshekullore mbizotëruan në zhvillimet ekonomiko-shoqerore. Në 

kushtet e pushtimit dhe nën një strukturë administrative të ndërtuar nga 

pushtuesi, u shfrytëzuan energjitë për luftën për çlirim dhe mbijetesë. E 

veçantë, në dallim nga shumë popuj të tjerë, lufta nuk shteroi energjitë, por 

indetifikoi atë si popull trim dhe të paepur ndaj çështjes së lirise, përcaktime 

të cilat hynë thellë në gjenetikën, traditën dhe përcollën virtutet më të mira të 

mundshme që mund të ketë një komb. Në të gjitha aleancat ushtarake, 

historia, qysh nga kohët e lashta e deri në ato moderne evidenton se prijësit 

shqiptarë u kanë qëndruar besnikë bashkëpuntorëve. Në fjalorin politik 

tashmë është e njohur shprehja “si fitorja e Pirros”, është e njohur strategjia e 

artit ushtarak e luftës me njësitë e vogla, e aplikuar nga Skënderbeu, janë të 

njohur njohur vetmohimi dhe herozimi i shqiptarëve jeniçerë në luftrat 

shekullore të Perandorisë Osmane, është e njohur trimëria e arbëreshëve në 

fushatën e Garibaldit në Itali, dhe ishte një besim për revolucionin fshatar të 

Teodor Vladimereskut në Oltenia të Rumanisë duke patur luftëtarë shqiptarë 

në krah të tij. Nuk është e rastit që, krahas burrave kanë luftuar edhe gratë, 

dhe Teuta është një personifikim jo vetëm i emancipimit shoqëror, por edhe i 

një niveli të lartë kulture dhe aftësish, krahasuar me botën përreth. Si sintezë, 

vlen të përmendet thënia e francezit Lamartin “Dihet që Homeri gjeti në 

Shqiperi Akillin, Greqia Aleksandrin e Madh, Turqia Skenderbeun, heronj 

nga e njëjta racë e nga i njëjti gjak” 

Por në rast se lufta imponoi në mënyrë kategorike ekzistencën dhe mbijetesën 

kombëtare dhe forcat mendore e materiale u përqëndruan në këtë drejtim, 

populli gjeti forma të tjera intelektuale për të marrë pjesë aktive në gjithë 

fushat ku përparimi përbënte një shqetësim po aq jetësor. Që në kohën 

prehistorike praktika Ilire e tumave, e cermonialeve të varrimit, sipas 

Hamodit, ka zanafillë lindjen e poezisë orale në Ballkan, ndërsa bashkëkohës 

dhe aktivistë në Rilindjen e kulturës europiane gjen edhe arbër si Gjon 

Gazulli poliedrik nga aftësitë si matematikan, astronom, diplomat dhe avokat 

290

i çështjes arbërore përkrah Skënderbeut, Leonik Tomeu, Marin Barleti, Marin 

Biçikemi e shumë të tjerë e vendosën kombin pa asnjë dallim me popujt më 

të përparuar të Europës në fillimet e Rilindjes Europiane. Dhe ky iluminizëm 

shkon deri ditët e fundit të shekullit 20 si një pishtar i ndezur dhe që përbën 

një ringjallje të re të shoqërisë shqiptare: Nënën Terezë, me Shenjtërimin e 

saj. Në kuadrin e akordimit të çmimit prestigjoz botëror Nobel zenë vend 

edhe dy bashkëkombas tanët: Nënë Tereza në vitin 1971 për iluminizimin 

dhe Dr. Ferid Murati në vitin 1998 në mjekësi. 

Ne fushen e ndertimit eshte i njohur kryemjeshti Mehmet Isaja bashke 

kryemjeter ne ndertimin e Mazoleumit te Taxh Mahallit ne Indi (qe hyn ne 

mrekullit e botes), Koxha Mimar Sinan ne ndertimi e Xhamise Blu te 

Stambollit, Albanezet e Vicenses, deri te artiketi Karlo Gega shpiksi i 

ndertimit te hekurudhave malore, Gjovalin Gjadri ne projektimin nga te paret 

ne Europe te urave te varura, Thoma Filipeu ne projektimin e veprave 

hidroteknike, 

Në fushën e letërsisë janë vendosur figurat e shquara të kombit, ata që i dhanë 

frymëzimin nëpërmjet artikulimit sa mirë të gjuhës në ide dhe në art, që nga 

ilirët Kuint Eni, Mark Pakuvi, paleokristiani Mark Pakuvi, vëllezërit Frashëri, 

Jon Luk Karaxhale, e deri tek i famshmi Ismail Kadare, Dritëro Agolli, 

Rexhep Qosja, Ali Hadri, etj. Në fushën e aktrimit fillohet nga Aleksandër 

Moisiu, korife në Europë në vitet 30 të shekullit të kaluar e deri tek legjendat 

e skenës shqiptare si Sandër Prosi, Pjetër Gjoka, Naim Frashëri, Bekim 

Fehmiu e deri tek John e James Belushi. 

Autori, në punim për këtë seri encklopedike, është mbështetur mbi faktet e 

shkruara dhe në logjikën e interpretimit të tyre dhe, siç pohon në një 

intervistë, në jetën e tij si historian është mbështetur në thënien e Tacitit: 

“historia nuk duhet të thotë asgjë të rreme, e të mos heshtë për asgjë të 

vërtetë” dhe është kundër thënies së Napolonit që “historinë e shkruajnë 

fitimtarët”. Duke qënë se historia përbën një rezyme të një kombi, ajo 

ndihmon për ta rikujtuar dhe analizuar atë në mënyrë që te shoqëria, si një 

element kolektiv, por dhe tek individi në tërësinë globale, të gjejë rrugët dhe 

mjetet për të zhvilluar veten në mënyrë të ndërthurur dhe në bashkëveprim 

me të. 

Duke u nisur nga ekzigjenca e parimeve në pasqyrimin e historisë, aty janë 

figura të tilla që kanë dhënë kontribute në vendet dhe kombet ku kanë jetuar, 

dhe përbëjnë pjesë të historisë së tyre, por janë pjesë e thesarit kulturor të tyre 

duke ndryshuar dhe duke luftuar për të përvetësuar kombësine e tyre, kjo 

ndodh me kombet dhe shtetet fqinj në historite dhe enciklopeditë përkatëse. 

Kjo ndodh me figurat shqiptare që drejtuan deri në fitore Revolucionin Grek 

të vitit 1821, si Miauli, Boçari, Bubulina, Kollokotroni me familjen Gjika, 

Lupu, Dora D’Istrian, Jon Luka Karaxhialen etj në Rumani, me familjen 

291

Albanezi në Itali, me Sami Frashërin në Turqi. Debati për origjinën e Nënë 

Terezës, origjina e së cilës kërkohej të përvetësohej nga India dhe 

Maqedonia. Ndryshe ndodh me shoqëritë e hapura, si në e Austri, me 

arkitektin e tunelit të Semeringut Karlo Gegën, aktorin Aleksandër Moisiu, 

në SHBA me nobelistin Ferid Murati, me astronautin Uilliam Gregori, 

çështje që zgjidhen nëpërmjet dialogut midis formave të institucionalizuara 

shkencore. 

Trashëgimia iliro-arbëro-shqiptare është e pasur dhe çdo shqiptar e bën 

krenar dhe e frymëzon të ecë në këtë traditë, jo vetëm si një komb i lashtë, 

por me një kontribut në trashëgiminë botërore në mënyrë modeste, pa kërkuar 

të jetë ksenofob ose kozmopolit ndaj kulturave të tjera. Sot, në kohët 

moderne dhe në përpjekjet për thellimin e kësaj njohjeje qoftë edhe me 

ndihmën e institucioneve ndërkombetare, veçanërisht të UNESCO-s, kjo 

trashëgimi do të thellojë akoma më shumë studimin në drejtim të vlerave si 

komb. 

Organizmat ndërkombetare kanë caktuar kritere për të gjitha aktivitetet e 

jetës, për treguesit e saktë, siç janë ata ekonomikë, financiarë, të drejtave dhe 

lirive të njeriut, të arsimimit, analfabetizmit, të disa aspekteve të tjera 

indirekte siç janë shkalla e kompromentimit, shkalla e sigurisë që përbëjnë 

anën racionale abstrakte të shoqërisë, por nuk kemi ende ndonjë klasifikim të 

trashëgimisë kulturore, apo të kontributeve në të. Kultura apo trashëgimia, 

pavarësisht se është e para që merret në konsideratë, praktikisht në mënyrë të 

gabuar mbetet një sfond i përcaktuar nga politika e vendit. Në rast se kemi 

mundësi të hulumtojmë në kohë, padrejtësitë vendit tonë në mënyrë 

intuticionale nga organizma ose forume ndërkombetare kanë filluar që në 

gjysmën e dytë të shekullit të 19/të dhe fillimet e shekullit të 20-të, por edhe 

sot në forma të sofistikuara kjo ndodh edhe ndaj vendesh të tjera me 

influencë politike dhe ekonomike të dobët. 

Trashëgimia e kulturës e kombit dhe e vendit përbën një kontradiktë 

thelbësore me zhvillimet politike të kohëve në histori, duke përfshirë edhe të 

sotmen; shtrirë kjo në hapësirën kohore historike ajo ka vepruar më të 

shumtit e kohës jashtë kufijve administrativë kombëtarë, kundër pushtuesit 

dhe regjimeve ndërsa sot vërehet pak a shum i njjti fenomen, por e veçantë 

është se kjo elitë intelektuale vepron brenda vendit, por pak ose aspak zëri i 

saj ka vend në vendimin që marrin organet ligjvënëse ose ekzekutive. Sot 

vihen re dy elita në kombin shqiptar, është një elite intelektuale që mendon 

dhe debaton, por pa mbështetjen në vendimmarrje dhe një elitë shtetare, e cila 

është e lidhur në luftën për pushtet dhe në interes të lobeve, kooperatizimit 

dhe familjeve personale të tyre. 

Nga seria e mësipërme, nuk është një vështirësi që figurat me kontribute 

botërore ose shumë prej atyre që kanë kontribuar për mbarëvajtjen e kombit 

292

kanë qënë pjesë e diasporës shqiptare, të larguar nga vendi për shkaqe 

kryesisht politike, pushtimi ose opozitare dhe kundërshtare të regjimeve 

intsitucionale të shekullit te kaluar. Eksodet ilirike, ato të kohës së 

Skënderbeut, duke arritur deri në vitet 90 nuk shteruan energjitë e traditës 

kombëtare, por nëpërmjet kësaj diaspore u inkaruajuan të gjitha lëvizjet për 

përparim shoqëror dhe politik në vendin amë. Po të bëjmë një paralele me 

eksodin dhe diasporën israelite, pothuajse është i njëjti fenomen. 

Aktualisht në Shqipëri vazhdon largimi intelektual dhe i intelektualëve në 

veçanti, por që për gati 20 vjet ky emigrim (washbrain) shqiptar, duke e 

krahasuar në raport me numrin e popullsisë, është fatal dhe ka pasoja në 

trashëgiminë, traditat dhe kulturën e një kombi. Arsyen mund ta gjejmë në 

krizën e pushtetit politik, ekonomik dhe institucional. Nuk mund të shlyhen 

nga kujtesa as cënimet e rënda të të drejtave dhe lireve të njeriut, si rrahja e 

gazetarëve, zhdukja e njerëzve, vetgjyqësia dhe fenomene të tjera. Në mënyrë 

të qëllimshme pushteti në këta 20 vjet thekson se e drejta e njeriut është e 

drejta e fjalës dhe reformat në çdo fushë, kur ky koncept dhe ky përcaktim 

jepen qëllimisht të cunguar, kur në botën e sotme për të futur në shtetet që 

respektojnë lirite dhe të drejtat e njeriut është të materializosh individin me 

strehim, punë dhe sherbime që të plotësojnë nevojat. 

Shoqëria shqiptare edhe sot prezantohet si element me kërkesë për të 

bashke/jetuar në mjedisin përparimtar për një shoqëri të hapur civile; 

misionarë dhe ambasadorë të këtij qëllimi janë individualisht gjithë shqiptarët 

që jetojnë në diasporë, misioni i të cilëve është integrimi në jetën ku jetojnë, 

por njëkohësisht ata prezantojnë edhe kulturën shqiptare. Shoqërite postkomuniste 

në veçanti po kalojnë, si në çdo fushë, edhe një tranzicion akoma 

më të rëndësishëm në atë të idesë, atë që përbën rezultanten e tërësisë morale 

dhe materiale dhe reaksionin dhe reflektimin ndaj saj; ekziston transformimi 

midis traditës dhe modernizimit. Ndërsa në shoqërinë tonë po ndodh 

evolucioni shoqëror për afirmimin e një shoqërie të hapur civile, por 

ndërkohë ky ndryshim është diametralisht i kundërt me shoqëritë tribale, ose 

tradicionale. Sipas pionierëve të antropologjisë Ruth Benedict, George Foster 

çdo kulturë ka dinamikën, logjikën dhe mendimin e saj. Në këtë kuadër çdo 

shoqëri i përgjigjet procesit të ndryshimit në mënyra të ndryshme, këtu 

influenca e faktorëve të jashtëm është e dukshme, por kjo nuk do të thotë se 

në këtë proces do të merret një formë ose model për zhvillim që duhet të 

ndërtohet brenda realitetit dhe tendecave të shoqerise shqiptare. Këto 

fenomene nuk janë të reja për shoqërinë njerëzore në tërësi dhe atë shqiptare 

në veçanti. Në çdo etapë historiko-shoqërore, që nga egjiptianët e lashtë, 

grekët nëpërmjet kolonizimit të tokave të Mesdheut, Romës në kohën e 

pushtimeve të saj, Osmanllinjve në pushtimet në Lindje dhe në Perëndim. Sot 

predominon kultura Amerikane dhe Europiano-Perëndimore, Japonezët duke 

293

patur si traditë të ndryshme mbasi e kanë studiuar këtë kulturë, e kanë 

adaptuar dhe në disa drejtime adaptimet janë më të përmisura se vetë kultura 

e adoptuar. 

Janë pikërisht Akademia e Shkencave dhe institucione të shkencave 

shoqërore ato që duhet të analizojnë tendencat dhe sjelljet e shoqërisë në këto 

etapa, duke dhënë edhe rrugët që duhet të kapërcejmë, që fatkeqësisht ose u 

dobësuan, ose shkatërruan. Pavarësisht nga motivet, politik, ekonomik, apo 

finaciar, është një dëm më i madh se ai që iu bë Shqipërisë në vitet e para të 

tranzicionit. Pa mendim të shkencave shoqërore nuk mund të ketë përparim 

dhe zhvillim të shoqërisë dhe ekomisë shqiptare. 

Puna voluminoze e Prof. Dr. Stilian Adhamit është një gur qosheje modest e 

për ndërtim me përmasat e dëshiruara në ndriçimim e një të kaluare që përbën 

bazë të shëndoshë për të ardhmen e kombit tonë. 

Boston, Tetor 2009 

294

DHIONIS QIRZIDHI 

Nga jeta e Bajronit... 

(Din viaţa lui Byron) 

Ky libër nuk ka si qëllim historinë e jetës së furishme të Bajronit: poet dhe 

personazh, as të bëjë analizën e veprës së tij. Me anë të këtij libri, pas leximit 

të dhjetëra biografive, monografive, studimeve, do të përpiqemi të tregojmë 

jo vetëm të thënat, por sidomos të pathënat, të njohurat, por dhe të 

panjohurat për lexuesin kureshtar; misteret që e shndërruan shtegtarin e 

dashurisë në simbol të shtegtarit të lirisë. 

Një kreshtë dallge e lirë e cila udhëtonte nëpër vite lufte, atje ku e drejtonin 

erërat poetike, përplasej shkëmbinjve buzë Jonit. Mes shkulmeve të dallgëve, 

ashtu si në mitet, përlind “Afërditën bajroniane”, Çajlld Haroldin. Ngjitet 

majë Alpeve, haplehtë buzë liqenit Leman dhe grykës së Ronit: “Vendlindja 

e dashurisë për natyrën”. Kalëron prej Po-së në Arno. Tek “Ura e 

Psherëtimave”, në Venedik, këndon me gondolierët kanconeta me vargje të 

Turquato Tassos. Mban iso në këngën korale me Të rreptët bijt’ e shqipes!: 

”Bo-bo-bo-bo-bo-bo-bo, Burra, Burra...”. Mediton tek shushurima e 

Aousës 60 së lashtë. Fle, ku e zë nata; pranë zjarrit, mbuluar me gunën e bariut. 

Herë mbi rrogoz o mbi hejbet, me kacekë me lëkurë dhie plot me verë. Nga 

dritaret e vogla të shtëpive të mikpritësve të tij: pamjet e korijeve plot 

koçimare. Fshatrat i sodit, ashtu siç i ka përshkruar Virgjili: “brofnin si dhitë 

e varura ndër shkëmbinj”. 61 Mëngjesi e gjen në pallat, mbrëmja në kasolle 

lopësh. Të nesërmen me një admiral. Muzgu i hirtë i dimrit, me kleftët. 

Ulet këmbëkryq. Pi raki, “shpirtin e zjarrtë që nxjerrin nga rrushi”. Nën 

flakëritjen e zjarrit: magjia e valleve shqiptare. Në majë-malet blu 

Akrokeraune, “me syrin e zemrës” 62 sheh dymbëdhjetë shqiponjat që 

fluturonin në Parnas. Fantazon Karontin tek pinte eliksirin. Harpën e Orfeut. 

Zërin e Najadës. Shijimin e ambrozës. Frymëmarrjen e dallgës lozonjare, që i 

qahet bregut të detit. Buçimën e oqeanit. Ulërimën e talljes. 

Në mendimet fisnike, në aktet kalorësiake, shpirti i tij shpërthen brigjeve të 

Mesdheut me vetëflijimin për lirinë. Nëpërmjet poezive zbuloi imazhin e 

Greqisë dhe Shqipërisë, me pasione dhe ngjyra më të gjalla, vënde, që 

banoheshin nga qytetarë, bashkëkohës, të cilëve u takonte një fat më i mirë. 

Poeti i çudirave të mëdha, në Olimpin poetik, do të adhurohej nga shqiptarët 

60 Emri i vjetër i lumit Vjosë. 

61 Xhon K. Hobhouse, “Letra nga Shqipëria”, f. 94. 

62 Varg nga “Prometheu” i Eskilit. 

295

si Promete i shekullit të vet. Nga italianët: miku më i bukur i lirisë. Nga 

grekët do të krahasohej me Adonisin, Apolonin dhe heroin më fisnik të 

Pavarësisë. 

Mendjet, më të ndritura të Evropës dhe të botës, e konsideruan njeriun e tyre, 

për artin e tij, pikëpamjet demokratike, antiabsotuliste. Sa për ta ilustruar këtë 

mendim, nga dhjetëra shembuj, përmendim: Gëtia deshi të plazmonte figurën 

e tij në pjesën e dytë të “Faustit”, Delakruain e frymëzoi për ciklin e 

kompozimeve në pikturë, Verdin, Paganin e shumë të tjerë në muzikë. 

Tenisoni, Skoti, Hygoi, Lamartini, Floberi, Pushkini, Lermontovi, 

Dostojevski, Miskeviçi, Edgar Allan Poe, George Richard Wilson Knight e 

shpirtëzuan Milordin me metaforën më të zjarrtë liridashëse. Bajroni, i cili u 

foli popujve me zemër dhe jo me fjalë, gati njëqind herë e botuan dhe 

ribotuan Çajlld Haroldin, në atdheun e Xhorxh Uashingtonit, që poeti e pati 

idhull, kësisoj se ai nuk shkeli mbi kombet e tjera që të çlironte popullin e 

vet. 

Libri, pra, fton për një udhëtim në anijen me vela, pa kapedan. Anije së cilës i 

japin flatra fjollat e erërave poetike, nëpër dete e stere të njohura e të 

panjohura, plot me lojëra fati, aventura dashurie, patos dhe dhimbje, në 

këndvështrimin e shumë njerëzve të përfshirë tek Bajroni: Poeti i të gjithë 

epokave. 

Tereza Guiccioli (Gamba) 

Tereza, në sallonin e konteshës Albrizzi, plotësonte kostelacionin e yllësisë 

së bukurisë femërore. Me “romantiken kryeneçe” aventura nisi me një copëz 

letër, që ia lë në dorë tek largohet. Shkruante se dëshironte ta takonte, duke i 

lënë orën e vendin e takimit. 

Më 29 qershor, i shkruante Murray-t: “...kalëroj ose prij çdo ditë nëpër pyll e 

në pishnajë... dhe shoh çdo ditë Damën time në orë të sakta (o të gabuara)... 

Duke e humbur atë, do të humbja një krijesë që ka rrezikuar shumë për mua, 

kështu kam arsye të shumta për ta dashur... Unë nuk e di se çfarë do të bëja 

nëse ajo do të vdiste... nëse nuk do të më ikë mendja e kokës...” 

Letrën të shoqëruar me poezi-parodi ia dërgon poetit Moore në Londër, që ta 

shkëpuste nga prozaizmi londinez dhe të harmonizohej për pak çaste me 

serenatat mbi gondolat e Kanalit të Madh. Thomas Moore, me të vërtetë la 

Londrën për të shijuar mrekullitë e Venecias dhe për të soditur hiret e koketës 

elegante, tetëmbëdhjetëvjeçare, konteshës Tereza 63 . 

63 Tereza Gamba Guccioli ishte e bija e Ruggero Gamba, nga familjet e vjetra 

aristokrate të Ravenës, me origjinë rumune. I ati ishte një pjesëtar energjik në lëvizjen 

për pavarësinë e Italisë. Tereza pasi mbaroi shkollën e mesme në Manastirin Santa 

Chiara në Faenza, martohet me kontin Alessandro Guiccoli, dyzet vjeç më i madh. 

Pas mosmarrëveshjes me të shoqin, i cili e pat zënë në flagrancë në Ravenë me 

296

Ajo ishte dhe s’ishte Molla e Ndaluar e Dhiatës së Vjetër! I shoqi i saj, konti 

Aleksandri Guiccioli, ishte mëse shtatëdhjetëvjeçar, i martuar disa herë, me 

lidhje të shumta jashtëmartesore, me katër a pesë kopile të zëna nëpër orgji 

me kamerieret. Takimet e fshehta, me plot trille, i japin ndjesinë fatlume 

l’ultima mia Passione, tek shijonte eliksirin e buzëve të saj. 

Vila Foscarini, La Mira, ku bujti, bëhet çerdhja e tyre. Bashkëjeton mes 

qetësisë së natyrës, nxitet të rishkruajë nga përkëdheljet karizmatike të një 

gruaje frymëzuese. Detaje këto që ajo i përshkruan në kujtimet e saj. Rrinin 

orë të tëra në kopshtin me portokalle duke lexuar poezitë dhe mandej Terreza 

merrte kitarën e këndonte. Bajroni, i dashuruar, shkruante këngët në çdo çast 

kur i shkrepte, në çdo letër që gjente përpara. Vinte mandej m’i lexonte, 

gjithë qejf, por që gjatë recitimit, bënte ndreqjen e poezive, qeshte, qeshte, 

qeshte, me gjithë patos, i përmbyste mandej poezitë, që të tingëllonin më të 

bukura... Megjithëse si temperament ishte flegmatik. Ndjente se dashuria që 

lindi, rronte dhe do të vdiste ndër sytë. 

Piktori amerikan William Edward West, me porosi të Mouri-t, në prill 1822 i 

bën portretin Bajronit dhe dëgjon nga dhoma përbri zërin e Terezës. ”Mbeta i 

mahnitur. Flokët e saj të verdha binin të shpleksura mbi supet dhe drita e 

diellit i bënte të dukeshin të florinjta. Buzëqeshja romantike, sytë e saj shumë 

të bukur, metamorfozoheshin në vegim qiellor” - shkruan Wets-i i cili i 

pikturon dhe Terezës portretin. 

Letër e Bajronit për Terezën 

George Gordon, Lord Byron to Teresa Guiccioli 

Bologna, 25 August, 1819 

My dearest Teresa, I have read this book in your garden, my love, you were 

absent, or else I could not have read it. It is a favorite book of mine. You will 

not understand these English words, and others will not understand them, 

which is the reason I have not scrawled them in Italian. But you will 

recognize the handwriting of him who passionately loved you, and you will 

divine that, over a book that was yours, he could only think of love. In that 

word, beautiful in all languages, but must so in yours - Amor mio - is 

comprised my existence here and thereafter. I feel I exist here, and I feel that 

I shall exist hereafter, to what purpose you will decide; my destiny rests with 

Bajronin, kërkon nga Papa i Romës ndarjen, e cila i jepet me ndërmjetësinë e të atit të 

Terezës. Pasi i ati me të vëllain, Pietron, largohen nga Italia për të mos u arrestuar, 

Tereza bashkëjeton me Bajronin, derisa ndahet në Pizë. 

297

you, and you are a woman, eighteen years of age, and two out of a convent, I 

wish you had stayed there, with all my heart, or at least, that I had never met 

you in your married state. But all this is too late. I love you, and you love me, 

at least, you say so, and act as if you did so, which last is a great consolation 

in all events. But I more than love you, and cannot cease to love you. Think of 

me, sometimes, when the Alps and ocean divide us, but they never will, unless 

you wish it. 

Byron 

Xhorxh Gordon, Lord Bajron për Tereza Guiçioli 64 

Bolonjë, 25 gusht 1819 

E shumëdashura Terezë, e lexova këtë libër në kopshtin tënd. E dashur, ti nuk 

ishe aty, se po të kishe qenë, unë s'do të mundesha ta lexoja. Është një nga 

librat e mi të preferuar. Ti nuk do t’i kuptosh këto fjalë anglisht edhe të tjerë 

nuk do t’i kuptojnë, prandaj unë nuk i shkarravita italisht. Po ti do të njohësh 

shkrimin tim, të atij që aq me pasion të dashuroi dhe do ta kuptosh që me 

këtë libër unë tregoj se sa të dua. Në këtë fjalë, të bukur në të gjitha gjuhët, 

por me shumë në tuajën - Amor mio – përfshihet gjithë ekzistenca ime këtej e 

tutje. Nëse do ndjej se ekzistoj këtu, apo do ndjej se do të ekzistoj që këtej e 

tutje, për këtë je ti që do të vendosësh. Fati im është në dorën tënde dhe ti je 

një grua 18 vjeçare, dy vjet ke që ke dalë nga manastiri dhe do të kisha 

dashur të ishe atje akoma me gjithë zemër, ose të paktën të mos të të kisha 

takuar siç je, e martuar. Por të gjitha këto janë tepër vonë. Unë të dashuroj 

dhe ti më dashuron ose vepron sikur të më dashuroje, e cila është një 

ngushëllim për çdo rast. Por unë të dua aq shumë, sa s'mund të pushoj së 

dashuruari ty. Mendo për mua ndonjëherë kur Alpet dhe oqeani të na ndajnë, 

por ata s'do të munden kurrë, po s'deshe ti. 

Bajron 

Tereza i përgjigjet: 

Mendo - dashuria ime, ato çaste të ëmbla, të rrezikshme, por, me gjithë 

kuptimin e fjalës, të lumtura, jo vetëm për kënaqësinë, më shumë se ekstaza 

që më jepje, por rreziqet që për fat të mirë shpëtuam. Holli! Salloni! Porta e 

hapur! Shërbyesit, kaq kureshtarë dhe kaq pranë- Ferdinandi, vizitorët! Sa 

pengesa! Por të gjitha u kapërcyen- një triumf i vërtetë i Dashurisë!...My 

love, come suona bene nella tua lingua! Le Alpi e l'Oceano non ci 

divideranno, non voglio neppure pensarci. Il mio cuore è già troppo ferito 

per i miei giovani anni, sto bruciando, bruciando al pensiero che presto 

bacerò le tue labbra carnose…" 

64 Përkthyer nga Lluka Qafoku 

298

Marrëdhëniet e tyre tërhoqën vëmendjen e Ravenës. I shoqi, nervoz, sy e 

veshë, endej si re e zezë për t’i kapur në flagrancë. 

Tereza i shkruan vëllait Pietro Gamba 

Përse nuk duhet ta dua një mik të tillë? Ndjenjat që kam për të janë më të 

forta se të gjitha arsyetimet dhe, duke dashur Lord Bajronin ashtu si e dua 

unë atë, mendoj se nuk fyej ligjet e shenjta. 

Më kërkon të heq dorë nga kjo miqësi, po pse? Për shkak të kontit? Por me 

dëshirë të tij Bajroni është këtu. Për shkak se çdo thotë bota? Por këtë botë, 

njohjen e së cilës mezi e kam bërë, mendoj se tashmë e kam vlerësuar, i kam 

kuptuar kotësinë e padrejtësinë e saj si dhe paaftësinë të mbushë një zemër 

dhe një shpirt që ka vetëm ndonjë nevojë të thjeshtë e të lehtë. Mos është frika 

se bota mund të gjejë rastin për të ushtruar keqdashësinë e vet? Por më 

duket, nga aq pak sa kam parë prej saj, se ajo s’ka nevojë të sillet kështu. 

Dhe çdo të më kthejë mua kjo botë për të më shpërblyer sakrificën që duhet të 

bëj, për dorën e këtij miku që më mbron, për inteligjencën e tij të mprehtë, 

për zemrën e tij të madhe që do të jetë ndriçimi i jetës sime për të më treguar 

udhën e drejtë? Po ma kërkon këtë në emër të qetësisë dhe të lumturisë sime? 

Por duhet ta gjej paskëtaj lumturinë pa të? Më duket se po nuk e pashë më 

kurrë sërish, për mua nuk do të ketë më diell në qiell... 

Sa për pallavrat e përhapura nga armiqtë e tij në Romë, të lutem t’i 

konsiderosh përralla. 

Detaje këto, të cilat Tereza, i përshkruan më vonë në librin e saj me kujtime. 

Rrinin orë tëra, në kopshtin me portokalle, duke i lexuar poezitë. Pasdite 

vinte pajtoni me Meri Shellin, që të merrte shëtitje Terezën. Bajroni kalëronte 

mbi kalin e racës dhe zhdukej pyjeve. 

Tereza në kujtimet e saj shkruan se shpesh Bajroni, i dashuruar, i shkruante 

këngët në çdo çast kur i shkrepte, i hidhte vargjet në çdo letër që gjente 

përpara. Parandjente se dashuria që lindi, rronte dhe do vdiste ndër sytë e 

tij 65 . 

Kontesha ishte femra që nuk ishte taksur për fatkeqësi. Fytyra i ngazëllehej 

nga dashuria, që për poetin ishte prehje, shfaqje e mrekullueshme e zgjimit të 

frymëzimit. Tereza gjithë jetën, freskinë e marrëdhënieve me Bajronin, i 

ruajti të gjalla në kujtesë, si një thesar kujtimesh. Bile dhe i shoqi, i fundit, 

kur e prezantonte në sallonet mondane në Paris, thoshte me krenari: Tereza - 

65 U. Shekspir. 

299

gruaja ime, ish-dashnore e Lord Bajronit 66 . Por, sa do të zgjatej kjo dashuri 

në krahët e entuziazmit? Dëshpërimi i Terezës ishte i pangushëllimtë kur 

mësoi se Bajroni përgatitej për të shkuar në Greqi. 

Kupidoni i verbër ishte e pashmangshme të mos bënte krahë e të ikte. Bajroni 

me parimin, se: Dashuria për burrin është një rast i veçantë i jetës së tij, 

kurse për gruan është gjithë jeta e saj, - parandjente se nektarin e dashurisë 

tek ajo “lule kontesha”, e kishin thithur dhe mbaruar. 

Letra e Teresa Guicciolit drejtuar z. Hobhouse 

Pas largimit te Hobhouse-it, Teresa Guiccioli i dërgoi atij një letër, në stil 

zyrtar, në të cilën, ndoshta, tregon se sa me finesë ajo kishte marrë me mend 

mosmiratimin e tij për të: 

Në anën e sipërme të zarfit: To The Honorable / J.C. Hobhouse/ Florence 

23, shtator, 1822 

Fort i nderuari Zotëri 

Do të gjeni këtu brenda një letër plot sqarime të babait tim drejtuar Markezë 

Sacrati-t, një kushërirë e jona, njohja me të cilën shpresoj të të shërbejë në 

Romë dhe shoqëria më të cilën të mos jetë e bezdisshme. Ndërkohë, me 

kënaqësi të madhe, përfitoj nga rasti për t’ju shprehur ndjenjat e konsideratës 

time dhe për t’ju siguruar për vlerësimin që më jep njohja me ju. Imzot, pasi 

vuajti shumë për dy ditë rresht nga dhimbjet e reumatizmës, tani ndjehet më 

mirë në sajë të një kure të menduar nga Vacca, i cili ka një butësi të 

çuditshme në raste të tilla, për të cilën nuk kam ç’të mendoj tjetër veçse 

ndikimit të këshillave tuaja të urta. Dhe kjo gjë është për mua një ngushëllim 

i madh - i cili do më bëjë të kujtoj praninë tuaj për ta mbajtur ashtu siç duhet 

- si ajo e një gjeniu bamirës - që edhe sikur ta dëshiroja nuk do më largonte 

cilësitë e rralla si dhe kënaqësinë për ta parë më të gëzuar Bajronin. Unë 

shpresoj se do të bëni, dhe keni për të bërë, një udhëtim të këndshëm për aq 

sa lejon stina me kohë të paqëndrueshme, e cila mund ta bëjë jo të sigurt 

nisjen tuaj, por që mund të bëhet të mërkurën e ardhshme. Mora guximin t’ju 

66 Tereza në vitin 1832 shkoi për pelegrinazh në Londër për të vënë një buqetë me lule 

mbi varrin e Bajronit. I bën vizitë Augustës, duke biseduar me të për orë të tëra me 

kujtimin e Bajronit. Kontesha martohet në moshën pesëdhjetëvjeçare përsëri me 

Markezin Buassi. Në sallonin e madh të shtëpisë në Paris kishte portretin e Bajronit. 

Kur vdiq markezi, shkroi kujtimet e saj për Bajronin. Lamartini shkon dhe e viziton 

shpesh për të shkruar dhe ai më vonë kujtimet, sipas mënyrës së tij. 

300

shkruaj në italisht, gjë për të cilën ju kërkoj falje, meqenëse ju e njihni kaq 

mirë gjuhën tonë. Imzot ju dërgon të fala të përzemërta si dhe me shumë 

respekt dy zonjave, motrave tuaja. Ju lutem pranoni të përsëris vlerësimin dhe 

mirënjohjen time, duke e quajtur veten, 

shërbëtorja juaj e përkushtuar. 

Teresa Guiccoli Gamba 

Krenohu, mbret i këngëve të pavdekshme! 

Kujtimet e Lamartinit 

Intermezzo 

“Bajroni qe një nga magët e mëdhenj të romantizmit evropian. Sindroma e 

romantizmit është e ndikuar nga lëvizjet kalodoiskopike të Evropës në këtë 

shekull. Revolucioni francez u bë heraldika shpirtërore e lirisë... Poetët u 

bënë apostolues të lirisë dhe të principeve të mëdha të romantizmit”- shkruan 

poeti Moikom Zeqo. 

Lamartini ishte dy vjet më i vogël se Bajroni. Në vitin 1819 lexoi Kursarin, 

Lara, Manfredin. I dehur me poezinë e Milodrit, në vitin 1820, botoi 

përmbledhjen poetike Premiers Meditations poetizues, duke i kushtuar disa 

poezi Bajronit Toi, dont le monde entiere ignore le vrai nom (Ty, që të gjithë 

të mohojnë emrin e vërtetë). Në vitin 1829 shkroi Çajlld Haroldin e vet, 

Denier Chant du peterinage d’Harold. Tereza i përgjante si tip me 

Sanseverinën, te Manastiri i Parmës i Stendalit, e cila pohonte se një dashuri 

e zjarrtë meriton sakrifica dhe duhet të zgjedhësh atë në vend të banalitetit të 

një dashurie bashkëshortore. Njihet me Terezën në Romë, në festimet e Vitit 

të Ri – 1827. E viziton në shtëpi, me kopshtin e madh gjithë lule, me aroma, 

që i bënte më shprehëse kujtimet e bukura të dashurisë së saja. Me 

lajtmotivin, që përsëriste: Oh sa i bukur që Bajroni ishte!, dukej se ftonte nga 

qiejtë “Këngën e Këngëve” të jetës së saj: Dieu! Qu’l etanit beau!... 

Duke lozur në kitarë dhe në piano, këndonte copëza kanconetash me tekst të 

Bajronit, para portretit të Poetit. Mbi piano libri me kujtimet e saj Storia 67 . 

Leximi i kujtimeve të Terezës e nxiti edhe më shumë Lamartinin për të 

shkruar librin e tij Vie de Byron 68 . 

Në vitin 1828 Lamartini shkoi në Florentinë që të bisedonte me ledin 

Blessing. Ledi shkruan, se, Lamartini ishte shumë i bukur, xhentëlmen, që 

nuk të bënte të dyshoje se ishte poet! Ajo i hapet me kujtime befasuese, duke 

67 Tereza Guiccoli shkroi në frëngjisht Lord Byron juge par les temoins de sa vie. Në 

frëngjisht la dorëshkrimin rreth 1700 faqesh në Bibliotekën Classense të Ravernës, me 

titull La Vie de Lord Bayron en Italie. ( P. Kanelopçulu f. 171) 

68 Për Lamartinin dhe Bajronin u shfrytëzuan informacionin që na jep shkrimtarja 

angleze Fiona MaCarthy, në librin Bajroni jeta dhe legjenda, f. 553- 554 

301

isjellë në kujtesë peripecitë e bajronizmit që mbeten përherë të proshkëta e 

këndjellëse. Kontesha Tereza Guiccioli vdiq mes të mirave, e lumtur nga jeta, 

në moshën shtatëdhjetë e tre vjeçare 69 . Ndërsa i vëllai i saj, Pietro Gamba 

(1800-1827), vdes në Greqi, pas Bajronit, në moshën 27 vjeçare 70 . Anekdota 

të shumta ka për bajronistin Gustav Flober që emocionohej sa herë dëgjonte 

emrin e Bajronit. Shkon pelegrinazh tek varri i Bajronit, rri orë të tëra, e 

shkruan emrin e tij në gur... 71 

Profecia e Dantes 

Qershor 1819 - Ravena 

Tek varri i Petrarkës, mbi pllakën e mermertë mbështeti bllokun e shënimeve 

dhe shkruan: Dashuria do ta gjejë udhën dhe aty ku ujqërit kanë frikë të 

gjuajnë... A mendoni ju se, po të kishte qenë Laura gruaja e Petrarkës, ai do 

t’i shkruante sonete gjithë jetën? 

Kërkon të përjetojë historinë e Paolos dhe Françeskës së famshme. Ecejaket 

në Kështjellën e Gradarës, midis Riminit dhe Pezaros, ku jetonin dikur 

familjet fisnike, e Polentëve dhe ajo e Malatestëve, në armiqësi të përhershme 

mes tyre. Edhe pse Dantja i vendosi dashnorët, Paolon e Françeskën, në Ferr 

në Komedinë Hyjnore, ai nuk e gjen fajin te ndjenja dashurore e dy engjëjve 

të dashurisë, por në kontekstin dhe në moralin e asaj kohe. Bajroni mendon e 

rimendon për Ferrin e kallkanosur vetjak. Mëkatet e shumta në jetë i peshon 

me ato të dy engjëjve të dashurisë danteske, që as do mund të 

krahasoheshin... 

Kontesha Tereza, nëntëmbëdhjetë vjeçe, e mori “për dore” si Frini 

Praksitelin, që të skaliste në vargje The prophecy of Dant” (Profecia e 

Dantes). Ka parasysh mesazhin e fjalëve, që i vë në gojën e Dantes: Të 

internuar më bënë /veç nuk arritën t’më bëjnë skllav. 

Bajroni qëndroi për pak në Ferrara për të vizituar spitalin e kishës Shën 

Anna. Ndenji në qeli, atje ku Torkuato Tasson e patën mbyllur kundërshtarët 

e tij, si të çmendur (nga viti 1579 deri më 1578). Në mesnatën e së njëjtës 

ditë, në Milano, hodhi në letër 250 vargje. I përpunoi, duke rënkuar dhe 

ofsharë për vuajtjet që hoqi Rilindasi për shprehjen e mendimit të lirë. Poema 

Kuja e Tassos (The Lament of Tasso) ishte gati, kushtuar heroit-poet, që 

frymëzoi dhe Gëten. 

Me të nisur arrestimet në masë nga policia austriake, i shkroi konsullit 

anglez, Richard Beigrave Hoppner në Venecia: “Ju nuk keni ide se në çfarë 

gjendje ndodhet vendi. Janë arrestuar në Rumani mbi njëmijë vetë, që nga 

69 Harold Nicolson, Byron, The last journey, f. 56 

70 Panajoti Kanelopulu, po aty, f. 171 

71 Andre Moropis, Jeta e Bajronit, f. 45 

302

shtresat e larta e të ulëta, disa i internuan, të tjerë i burgosën, pa të drejtë 

dhe pa gjyq...” 

To Countess Teresa Guiccioli (1819) 

Shelli - letër Tereza (Gamba) Guiccioli 

Lejomëni, madamë, të paraqes arsyet për të cilat mendoj se Gjeneva do të 

ishte një strehë e padëshirueshme. Rrethanat tuaja japin disa ngjasime me ato 

në të cilat u gjend familja ime dhe e Lord Bajronit verën e vitit 1816. Shtëpitë 

tona ishin ngjitur dhe, duke mos kërkuar tjetër shoqëri, mënyra jonë e jetës 

ishte e ngushtë dhe e qetë, askush nuk mund të përfytyrojë jetë më të thjeshtë 

se tonën ose ndonjë më pak të çmuar për të tërhequr gjithë ato shpifje që u 

vërvitën mbi ne. 

Këto shpifje ishin të përbindshme dhe vërtet tepër të turpshme për të na lënë 

neve, viktimave të tyre, qoftë edhe mbrojtjen e përbuzjes. Vendasit e 

Gjenevës dhe anglezët që jetonin atje, nuk nguronin të provonin se ne bënim 

një jetë të shfrenuar liberali. Ata thoshin se ne kishim formuar një pakt për të 

shkallmuar gjithë ato që vështroheshin si më të shenjtat në shoqërinë 

njerëzore. Lejomëni, madamë, të shpjegohem në hollësi. Do t’ju them vetëm 

se ateizmi, horrllëku dhe shumë gjëra të tjera - nganjëherë qesharake, 

nganjëherë të tmerrshme - u hodhën mbi ne. Gazetat angleze nuk vonuan të 

përhapnin skandalin dhe njerëzit ta besonin atë. 

Zor se i shpëtuam ndonjë dëmi. Banorët në anën tjetër të bregut të liqenit, 

përballë shtëpisë së Bajronit, përdornin tejqyra për të përgjuar lëvizjet tona. 

Një zonje angleze i ra të fikët (ose u shtir) nga tmerri sapo e pa atë të hynte 

në dhomë. Karikaturat më të shëmtuara për të dhe shokët e tij përditë 

shpërndaheshin kudo dhe të gjitha këto, brenda tre muajve. 

Efekti i të gjitha këtyre në shpirtin e Lord Bajronit ishte i papëlqyeshëm. 

Hareja e tij e natyrshme thuajse e la krejt. Një njeri duhet të jetë pak a shumë 

stoik të përballë fyerje të tilla me aq durim. 

Madamë, mos e gënjeni veten me mendime se anglezët, meqë e pranojnë 

Lord Bajronin si poetin më të madh të kohës sonë, do të shmangeshin së 

ngacmuari e munduari për aq sa ata të jenë në gjendje. Admirimi i tyre është 

pavullnetshëm dhe shpifin për të si pasojë e paragjykimeve të tyre të pamasa, 

sa më shumë që e lexojnë për qejf të tyre. 

Ju, madamë, nuk mund të merrni dot me mend rreptësinë e paanë me të cilën 

një farë klase e anglezëve e urren atë, sjellja dhe mendimet e të cilëve nuk 

janë prerë sipas tyre. Sistemi i këtyre ideve formon një supersticion, i cili 

vazhdimisht kërkon dhe gjen viktima të reja. Sado e fortë të jetë urrejtja 

teologjike, ajo gjithmonë i hap udhë urrejtjes shoqërore. Kjo gjendje mendore 

është e ditës në Gjenevë dhe u gjallërua me qëllim që të mundte Lord 

303

Bajronin dhe miqtë e tij. Kam frikë se arsye të njëjta nuk do të shkojnë kot 

për të dhënë të njëjta pasoja, në qoftë se udhëtimi që po planifikoni, do të 

bëhet. E mësuar me mënyrat e urta të Italisë si jeni ju, madamë, vështirë se 

mund të hamendësoni se ç‘vrull ka mbërritur kjo urrejtje shoqërore në një 

moment më pak të lumtur. Mua më takon t’ua them këtë. Unë kam parë të 

gjithë ata që ishin më të dashur për mua të ndërlikuar në mënyrë të 

pashmangshme në këtë shpifje. Gjendja ime ka disa ngjashmëri me të vëllait 

tuaj dhe tamam për këtë, jam i zellshëm t’ju shkruaj gjithë këto, t’ju shkoqis 

të gjitha prapësitë, të cilat për dreq i kam vuajtur vetë. 

Jemi tashmë motra në fatkeqësi! 72 

Meri Shelli - Teresa Guiccioli 

Shumë e dashur mikeshë, 

Si mund t’ju shkruaja? Si të shpreh dhimbjen e madhe që më sëmbon 

zemrën? E shkreta Terezë! Jemi tashmë motra në fatkeqësi! Ndruhem se mos 

letra ime ta dyfishon trishtimin tënd dhe, fatkeqësisht, ndiej se s’ka për të 

ngushëlluar ndopak. Nuk mund të përdor fjalë të përgjithshme për t’ju 

ngushëlluar, sepse e di që ato nuk shprehin shumë. Si mundem të them se 

paqja do jetë me ju atëherë kur koha të ketë shëruar plagët e dhimbjes, nëse e 

ndjej se, për këto plagë, koha nuk mund të bëjë asgjë? Për ditë e më shumë 

ndiej brenda meje se sa pak vlen bota kur ajo çka do, të mungon. A nuk e ka 

thënë vetë i shtrenjti Bajron (ai që njihte me themel zemrën e femrës) se 

gjithë ekzistenca e një femre varet nga dashuria dhe, atëherë kur ajo humbet 

të dashurin, nuk i mbetet tjetër veçse të gjejë strehë në To love again and be 

again union (anglisht ne tekst: Të dashurosh përsëri dhe të bashkohemi 

përsëri). 

Por ne, e shtrenjta Guccioli, nuk e kemi këtë strehëzë. Fati na dha të dyjave 

shpirtrat e parë që deshëm dhe, tani që i humbëm ata, nuk ka për ne një 

dashuri të dytë; dhe zemrat tona, më shumë se kurrë të vetmuara, nuk janë gjë 

tjetër veçse monumente që tregojnë lumturinë që është varrosur aty. 

Dhe e pashë për herë të fundit! Nuk kam për të parë më kurrë më të bukurin 

e të gjithë burrave, këtë krijesë të lumturuar që ishte mburrja e gjithë botës; 

kurrë s’kam për të dëgjuar zërin e tij duke lexuar një poezi të re, fryt i gjenisë 

së tij të paarritshme. E di që nuk duhet të shfrej në këtë mënyrë duke të 

shkaktuar lot tani që sytë e mi janë të mjegulluar nga lot të dhimbshëm. Kur 

unë humba gjysmën e dashur të vetes time, asgjë nuk më ngushëlloi më 

shumë se sa fjalët tij, më qetësonin aq shumë ato, dhe marr me mend tani se 

edhe ju do të doni të ndjeni në vuajtjet e një mikeshe të Bajronit, jehonën e 

lotëve të tu. 

72 Përkthyer nga origjinali, Petraq Truja. 

304

Do të doja të isha pranë teje, e shtrenjta konteshë; do të flisnim së bashku për 

Bajronin e dashur, do të kujtonim kohën që kemi kaluar së bashku - për 

shëtitjet tona, kur ai na dilte përpara me atë madhështinë e bukurisë së tij dhe 

bisedat nuk do të kishin të mbaruar. Sigurisht që nuk të mungon simpatia e 

miqve të tu; më ngushëllon mendimi që ndodhesh ndërmjet miqve dhe që 

shijon kënaqësinë që miqësia e vërtetë mund të falë. 

Sa frikë për këtë udhëtim! Çdo ditë bindem se Zoti na ka dhënë një forcë për 

të parashikuar të këqijat. Por jemi të gjitha Kasandra; e kështu të verbra si 

jemi, nuk bëjmë kujdes ndaj zërave të heshtur që dëgjohen në shpirt. Dhe kur 

profecitë plotësohen, atëherë njihet e vërteta… 

Zonja Williams ju lutet të pranoni shprehjet e simpatisë së saj. E shkreta ajo! 

Është shumë keq: dobësuar sa të tmerron, me shëndetin të shkatërruar 

plotësisht. Për ne jugorët nuk ka pranverë që shëron trupat e vuajtur; të 

ftohtët, shiu dhe ndryshimet e motit dobësojnë dhe shkatërrojnë edhe trupat 

më të fortë; dielli për ta është gjithmonë i zënë. Por le të mos flasim për këto 

vogëlsira. Kjo fatkeqësi do të errësonte edhe qiellin e bukur të Italisë, ndërsa 

lulet për ju nuk do të ishin gjë tjetër veçse zbukurime për varrin e dashurisë 

suaj. Megjithatë, ki kurajo, siç duket kemi një ligj të ri të natyrës: do të 

vdesim të gjithë të rinj! Pra, kurajë! Kështu që për ne rruga e panjohur e 

vdekjes është e shënuar nga të dashurit tanë dhe kur të bëjmë po atë rrugëtim, 

do të mbërrijmë në një vend të panjohur, ndërsa ata që duam do të jenë 

ndërkaq atje dhe do të shpejtojnë të na urojnë mirseardhjen. Të vdesësh, për 

ne, nuk do të jetë një ndarje nga të mirat e jetës, por një bashkim me të 

shtrenjtët tanë që na i ka rrëmbyer Vdekja. 

Eh! E shtrenjta ime, më shkruaj sa më shpejt (…) 

305

KOMBET NË EVROPË 

NEAMURILE ÎN EUROPA 

DHURATA HAMZAI 

Gëzim Alpion, në ngërçin e civilizimeve 

“Sikur të vdekurit të dëgjonin” (“If Only the Dead Could Listen”) ka qenë 

drama për të cilën Qendra Ndërkombëtare e Kulturës “Arbnori” organizoi dje 

paradite një prezantin në Sallën “Abreti” tek Tirana International Hotel. 

Premiera Britanike nga Teatri Dreamscape, mbështetur në dramën e Gëzim 

Alpion u shfaq nëpërmjet DVD-së për një mumër të madh shikuesish, ndër të 

cilët ishin edhe regjizorët, aktorët, studiuesit, gazetarët dhe intelektualët e 

ardhur nga mërgimi. Ajo që kishte mbledhur një audiencë kaq të gjerë ishte 

tema “Identiteti Kombëtar Shqiptar: Kohezion në Individualizëm dhe 

Fragmentim” dhe biseda e hapur Dr. Alpion për shumë çështje të shqiptarëve 

brenda e jashtë Shqipërisë, e cila do të trajtohej pas shfaqjes së premierës. 

Kohezioni dhe individualizmi kanë qenë raporte të diktuara në veprën 

teatrore, e cila e ka vënë autorin para shumë pyetjeve të audiencës për 

identitetin shqiptar dhe imazhin shqiptar. Janë këto dy temat më të debatuara 

në nivelet e ndryshme të opinionit mbarëkombëtar. Të para në kuadrin e 

integrimeve tona perëndimore e globale interesimet e Alpion janë 

përqëndruar në trekëndëshin Perëndim-Bota Arabe-Indi. Rreth këtyre 

interesimeve Alpion i përgjigjet audiencës se ashtu si edhe tani, shqiptarët për 

afro 2000 vjet kanë jetuar në skajet e civilizimeve dominuese pa u integruar 

plotësisht me ta si komb në tërësi. “Pavarësisht nga kjo ekzistencë periferike, 

kombi ynë vazhdimisht ka nxjerrë figura të një rëndësie ndërkombëtare të 

cilët me vizionin e tyre kanë treguar se shqiptarët janë të predispozuar të jenë 

pishtarë të emancipimit njerëzor. Këtë në kohët moderne e tregoi në gjysmën 

e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë Muhamet Aliu, i cili me forcën e 

vullnetit dhe largpamësinë e tij themeloi Egjiptin modern duke e orientuar atë 

drejt civilizimit perëndimor”, thotë Alpion. Ai u shpreh se më së fundi, se 

sinteza e shpirtit praktik dhe e botës së pasur shpirtërore të kombit tonë u bë 

Nënë Tereza, e cila gjatë gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë mishëroi në 

praktikë bamirësinë kristiane dhe respektin për dinjitetin njerëzor në një vend 

si India ku Kristianizmi, me gjithe traditën dymijëvjeçare, ka mbetur një fe e 

huaj. 

306

“Unë kam pasur fatin të studioj në Shqipëri, Egjipt dhe Angli si dhe 

privilegjin të njihem nga afër dhe të shkruaj për tema që kanë të bëjnë me 

civilizimin perëndimor, egjiptian, dhe Indinë”, shprehet Alpion. Dihet që 

identiteti shqiptar dhe imazhi shqiptar janë dy temat më të debatuara në 

nivelet e ndryshme të opinionit shqiptar, në kuadrin e integrimeve tona 

perëndimore e globale. Ndërkohë interesimet shkencore e krijuese të Alpion 

janë përqëndruar në trekëndëshin Perëndim-Bota Arabe-Indi, në të cilin 

mendon se edhe këtu mund ta gjejë veten shqiptari. “Ashtu si edhe tani, 

shqiptarët për afro 2000 vjet kanë jetuar në skajet e civilizimeve dominuese 

pa u integruar plotësisht me ta si komb në tërësi. Pavarësisht nga kjo 

ekzistencë periferike, kombi ynë vazhdimisht ka nxjerrë figura të një rëndësie 

ndërkombëtare të cilët me vizionin e tyre kanë treguar se shqiptarët janë të 

predispozuar të jenë pishtarë të emancipimit njerëzor. Këtë në kohët moderne 

e tregoi në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë Muhamet Aliu, i cili 

me forcën e vullnetit dhe largpamësinë e tij themeloi Egjiptin modern duke e 

orientuar atë drejt civilizimit perëndimor. Më së fundi, sinteza e shpirtit 

praktik dhe e botës së pasur shpirtërore të kombit tonë u bë Nënë Tereza që 

gjatë gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë mishëroi në praktikë bamirësinë 

kristiane dhe respektin për dinjitetin njerëzore në një vend si India ku 

Kristianizmi, me gjithe traditën dymijëvjeçare, ka mbetur një fe e huaj”, tha 

Alpion. 

Problemet e shqiptarëve në mërgim 

Një shtysë e madhe që Alpion ndërmerr kaq shumë studime me vlera të 

mëdha historike dhe kulturore është se autori ka pasur fatin të studioj në 

Shqipëri, Egjipt dhe Angli dhe ka pasur privilegjin të njihet nga afër dhe të 

shkruaj për tema që kanë të bëjnë me civilizimin perëndimor, egjiptian dhe 

Indinë. Alpion gjatë veprimtarisë së tij intelektuale shquan problemet e 

shqiptarëve në mërgim duke theksuar se “Në kohën tonë, elita shqiptare në 

mërgim është aktive por jo e organizuar. Ajo që e bënte imperative 

organizimin e diasporës në kohën e vëllezërve Frashëri, Konicës, Nolit dhe 

Qemalit, ishte mungesa e një shteti shqiptar. Në kohën tonë elita intelektuale 

që ka mërguar do të jetë në gjendje të organizohet shumë më mirë dhe për 

pasojë t’i shërbej më me efikasitet kombit, po qe se në Shqipëri dhe Kosovë 

ekzistojnë institucione qeveritare që merren direkt me emigracionin dhe me 

propagandimin e kulturës shqiptarë ne botë”. Ndërkohë ai e quan absurd 

faktin që një komb si i yni edhe pse është i shpërndarë në të gjithë botën, 

akoma nuk ka ministri emigracioni as në Tiranë as në Prishtinë. “Po ashtu, 

shteti shqiptar dhe ai kosovar duhet të investojnë në krijimin e një ministrie 

apo instituti që të merret kryesisht me propagandimin e kulturës kombëtare 

307

në botë. Një institucion i tillë duhet të ketë një fond të veçantë për t’u 

përdorur në formë bursash, etj, për studiues të huaj të interesuar në kulturën, 

gjuhën dhe traditat tona”, tha Alpion, duke theksuar se po qe se duam të na 

njohë bota, duhet te investojmë edhe më shumë. 

Orienti dhe Oksidenti 

Në bisedën e zhvilluar dje janë shprehur interesimet e autorit të dramës në 

rrafshe më të gjera si filozof, sociolog, shkrimtar e publicist, ku ai krijon edhe 

imazhin e tij në këto hapësira. Bashkë me të është i pandashëm edhe imazhi i 

shqiptarit, gjë e ka nxitur të ketë një interesim më të madh për temën 

shqiptare, “si është shqiptari në raport me të huajt e të tjerët”. Në bisedën e 

tij, dje Gëzim Alpion ka rrëfyer se “Qëllimi im si studiues dhe krijues kur 

trajtoj tematikën shqiptare për lexuesin dhe audiencën perëndimore është të 

jem sa më i informuar dhe objektiv dhe të trajtoj jo tema ekzotike, që në 

Perëndim vazhdojnë të jenë të preferuara, por tema te cilat dëshmojnë për 

vlerat e vërteta dhe sfidat e kombit tonë. Në Perëndim diskursi për Shqipërinë 

dhe vende të tjera të vogla vazhdon të jetë tendencioz, jo gjithmonë i 

mirinformuar, dhe në disa raste edhe keqdashës. Gëzim Alpion është larguar 

nga Shqipëria për të studiuar në Kajro në vitin 1985 dhe që nga ajo kohë 

komunikon, shkruan dhe boton në gjuhën angleze, por kjo hapësirë atij nuk i 

mjafton, sepse nuk harron kurrë që është një shqiptar. Interesimet e tij për 

kombin dhe shtetin shqiptar priren nga një vizion i caktuar, që ka ngjallur jo 

pak polemika, vizion të cilën ai e shpreh me këto fjalë: “Kombi dhe shteti 

shqiptar rilindi në kohët moderne nga vizioni, idealizmi, përkushtimi dhe 

sakrificat e elitës intelektuale në diasporë, si në Orient dhe në Oksident”. 

A do të jetë kultura e denjë për të na përfaqësuar 

A do të ishte kultura shqiptare e denjë për të na përfaqësuar. Kjo është 

çështja. Admirimi që ka Gëzim Alpion për vlerat e kësaj kulture, do ta çonte 

në gjurmët e studimit të një tjetër admiruesi të vlerave tona. Ka më se një vit 

që Alpion merret me studimin e veprës së plotë të Konicës dhe së shpejti do 

të filloj një studim modest ku, ndër të tjera, do të argumentoj se Konica ishte 

jo vetëm intelektuali më i shquar shqiptar i brezit të tij, siç është argumentuar 

deri tani nga disa ekspertë shqiptar të Konicës, por, për mendimin e tij edhe 

një nga intelektualët më të shquar perëndimorë të gjysmës së parë të shekullit 

të njëzetë. Për mendimin tim, analiza që Konica i bën prodhimit masiv në 

kapitalizëm dhe standartizimit të shijeve si një nga pasojat e tij, e bëjnë atë 

një pararendës të Shkollës së Frankfurtit. Alpion njihet edhe si autor i librit të 

viteve të fundit “Nënë Tereza: Shenjtore apo e Famshme?”. Për këtë figurë 

308

janë shkruar vepra të pafundme, por vepra e Alpion ka zgjuar interesim më të 

madh. Dalja e këtij libri përkon me një periudhë kur në opinionin shqiptar po 

rishikohen të gjitha figurat tona, deri edhe vetë Skënderbeu, me tendencë që 

të mbizotëroj rishikimi negativ, ndoshta i vlerave pozitive. Këtë dukuri në 

kuadrin e imazhit të shqiptarit në botë dhe të identitetit shqiptar në vetvete, 

Alpion e ka interpretuar në një kontekst të caktuar për të cilat shprehet se që 

figurat tona kombëtare po rishikohen është gjë e mirë. “Një figurë që nuk 

ngjall interes në momente kyçe në historinë kombëtare, ndoshta nuk e 

meriton të cilësohet si një personalitet i kombit. Figurat kombëtare janë deri 

diku si perënditë; brezat u drejtohen atyre për frymëzim, për të gjetur 

përgjigje për problemet që hasin përbalten apo injorohen disa nga figurat 

kombëtare në ditët tona, veprime që janë ose të paprincipta ose të dyshimta”, 

thotë Alpion. Duke u shprehur se përsa i përket regjistrimit dhe analizës së 

historisë dhe të figurave tona historike, ne kemi mbetur aty ku kemi qenë: 

“autodidaktë subjektivë”, Alpion shprehet se “shkrimi i historisë është 

gjithmonë i vështirë, por në rastin tonë duket akoma si i pamundur. Kjo është 

arsyeja që një ndër kombet më të vjetër në botë si kombi ynë ka mbetur me 

një defiçit të thellë përsa i përket kujtesës historike dhe analizave objektive 

të momenteve kyçe në historinë tonë, veçanërisht në kohët moderne. Në qoftë 

se për periudhën para 1912-tës nuk ngurojmë t’ua lëmë fajin të huajve, për 

mangësitë që kemi në historinë e dokumentuar dhe për interpretimin 

tendencioz të historisë sonë, në 100 vjetët e ekzistencës së shtetit shqiptar 

mëkatet janë kryesisht tonat”. Problemi më i madh që ai shton është se 

historia si disiplinë është nga më të dëmtuarat në shkencat sociale shqiptare. 

Politizimi i historisë mbetet problem serioz tani në pluralizmin politik po aq 

sa në kohën e mbretërisë dhe të regjimit komunist. “Këshilla e Konicës në 

vitin 1902, kur i referohej Ali Pashë Tepelenës, se figurat historike duhen 

analizuar dhe gjykuar jo në kontekstin e së sotmes por të kohës kur ata jetuan 

dhe vepruan, akoma nuk është marrë parasysh si duhet nga historianët 

shqiptarë. Si Zogu dhe Hoxha, edhe disa drejtues të shtetit shqiptarë të dy 

dekadave të fundit me sa duket mendojnë se ata e pollën Shqipërinë. Kjo 

është arsyeja kryesore se përse historia shqiptare e shekullit të fundit është 

dhe ka të ngjarë të vazhdojë të mbetet edhe për disa kohë një histori e 

fragmentuar”, thotë Alpion. 

Drama që kalon kufijtë 

Në qendër të dramës, ngjarjet e të cilës zhvillohen në Londër në vitin 2001, 

janë Leka, një azilant politik nga Kosova, dhe Alma, një studiuese nga 

Tirana. Drama shtjellon disa tema delikate. “Unë do t’ia lë kritikës shqiptare 

të zbërthej simbolikën e fundit tragjik të personazheve. Unë nuk shkruaj për 

309

ta argëtuar publikun por për ta shqetësuar atë. Për mua arti është terapi. 

Drama trajton kryesisht tragjedinë e kombit tonë, por tragjedia jonë është 

pjesë e pandarë e tragjedisë njerëzore që kalon kufijtë tokësor, etnik, fetar 

dhe kohor. Në këtë kuptim, qëllimi im nuk ka qenë thjesht të shkruaj një 

dramë shqiptare por të përdor karakteristika shqiptare për të trajtuar një 

dramë me temë mbarë njerëzore”, thotë Alpion. Në shtypin shqiptar është 

komentuar se Leka është “harbut”. Alpion pohon se në të vërtetë Leka është 

një personazh i komplikuar. “Ai është një “kloun”, një personazh tragjikokomik, 

një njohës i mirë i mentalitetit shqiptar dhe anglez, një zotërues i mirë 

i gjuhës angleze, por fatkeqësisht edhe një forcë vetë shkatërruese, një 

viktimë po edhe një shkelës ligji. Leka është “çdo-njeri”. Atij mund t’i vihen 

shumë epitete, por ai nuk është kurrë “harbut”. Alma gjithashtu është një 

personazh kompleks. Ajo është ambicioze por edhe inferiore ndaj anglezëve. 

Leka dhe Alma plotësojnë njëri tjetrin”. 

Drama e cila është duartrokitur dje nga të pranishmit dhe që mban titullin 

“Sikur të vdekurit të dëgjonin”, është një ripunim i dramës “Tollonat” 

(“Vouchers”), që u botua në Angli në vitin 2001. Për herë të parë “Tollonat” 

u vu në skenë me regji të dramaturges serbe Dr Duška Radosavljevic në 

Festivalin e Teatrit Bashkëkohor Evropian në Huddersfield të Anglisë në 

Mars 2002. Në rolet kryesore ishin dy aktorë Anglez dhe Jordanez. 

Sponsorizuar nga Këshilli i Arteve të Anglisë (Arts Council England), dhe 

me regji të Marcus Fernando, “Sikur të vdekurit të dëgjonin” pati premierën 

në Angli në Shkurt 2006 nga trupa teatrale Dreamscape në Teatrin MAC në 

Birmingham. Suksesi i shfaqjeve u pasqyrua gjerë në mediat Britanike dhe 

Ballkanike (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe Serbi). Kritikët dhe spektatorët 

vlerësuan veçanërisht interpretimin e aktorit të njohur Anglez Richard Attlee 

(nipi i ish kryeministri britanik Clement Attlee) në rolin e azilantit politik nga 

Kosova, Leka Trimi. Pas suksesit të shfaqjeve në Angli, Alpion dhe regjisori 

Fernando morën ftesa nga Teatri Kombëtar në Tiranë dhe Teatri Kombëtar i 

Kosovës. Regjisorë dhe dashamirës të artit dramatik në Maqedoni, Serbi dhe 

Kroaci po ashtu u interesuan që Dreamscape të bëj një turne në këto tre 

vende. Në Mars 2008, po me sponsorizimin e Këshillit të Arteve të Anglisë, 

Kompania e Teatrit Dreamscape shfaqi me sukses dramën në dy qytete 

angleze: në Birmingham (në Teatrin MAC) dhe në Ëolverhampton (në 

Teatrin Arena). Në rolin e Lekës këtë radhë ishte aktori i talentuar anglez 

Andreë Cullum, i cili ka marrë pjesë në dramën seriale televizive angleze 

EastEnders. “Sikur të vdekurit të dëgjonin” u botua nga “Globic Press” në 

SHBA në vitin 2008. Në fillim të prezantimit me 14 Gusht do të shfaqet e 

filmuar premiera angleze e dramës “Sikur të vdekurit të dëgjonin”. Pas 

shfaqjes së premierës, Dr Alpion do të zhvillojë bisedën me temë “Identiteti 

Kombëtar Shqiptar: Kohezion në Individualizëm dhe Fragmentim”, në të 

310

cilën do të shtjelloj se përse në “Tollonat” dhe “Sikur të vdekurit të dëgjonin” 

ai përqendrohet në trajtimin e refugjatëve dhe azilantëve shqiptarë në 

Perëndim, si dhe në raportet që bashkatdhetarët vendosin me njëri tjetrin në 

mërgim. Alpion do të përqendrohet kryesisht në kompleksin e inferioritetit që 

vihet re tek disa shqiptarë në Perëndim, dhe do të argumentoj se drama është 

një art i fuqishëm dhe mjet efikas për të trajtuar aspekte të rëndësishme dhe 

tabu që kanë të bëjnë me identitetin tonë kombëtar. Sipas Alpion, arti dhe 

artistët mund dhe duhet të kontribuojnë më shumë për të sjellë më pranë njëri 

tjetrit popujt e Ballkanit, dhe kjo bëhet më mirë kur gjejmë dhe vlerësojmë 

vlera të përbashkëta. Kjo dramë ka marrë vlerësiem të shumta por vlen të 

theksojmë në këtë vlerësimin që i ka dhënë regjizori i dramës, “Sikur të 

vdekurit të dëgjonin” Marcos Fernando në Angli në vitet 2006 dhe 2008. 

“Fatmirësisht “Sikur të vdekurit të dëgjonin” është e çliruar nga vargonjtë e 

komercializmit; asaj i japin jetë idetë, personazhet dhe tensioni dramatik. Kjo 

dramë përbën një sfidë si për aktorët ashtu edhe për regjisorët”. Sa shfaqje e 

mrekullueshme! Të vjen mirë kur shikon që një akademik dhe shkrimtar nga 

Ballkani ka shkruar një vepër kaq të rëndësishme sa që nuk mund të 

përshkruhet me fjalë, ka thwnw Danica Ilic (Seksioni i Gjuhës Serbe, BBC, 

Londër). 

Kush është Gëzim Alpion 

Gëzim Alpion lindi në Peshkopi më 10 tetor 1962. Ai ka studiuar në 

Universitetin e Tiranës (1982-85), Kajros (1985-93) dhe Durhamit (Angli) 

(1993-1997). Që nga akordimi i titullit Doktor në Filozofi (për studimin e 

imazhit të artistit në veprat e D. H. Laërence) në Universitetin e Durhamit në 

vitin 1997, Alpion ka punuar në Mbretërinë e Bashkuar si lektor i letërsisë 

anglo-amerikane, modernizmin, dhe filmit në Universitetin e Huddersfield, 

Sheffield Hallam University dhe Neëman University College. Në vitin 2002 

Dr Alpion u emërua lektor në Departamentin e Sociologjisë në Universitetin 

e Birminghamit ku është edhe Drejtor i Studimeve Pasuniversitare, dhe 

Anëtar Nderi i Institutit të Studimeve të Avancuara në Arte dhe Shkencat 

Shoqërore që nga viti 2000. Dr Alpion ka zhvilluar biseda dhe leksione në 

disa universitete britanike (Oxford, London School of Economics, University 

College London, Kingston), si dhe në SHBA, Kanada, Kinë, Indi, Rusi, 

Afrikën e Jugut, Gjermani, Itali, Maqedoni, Kosovë dhe Shqipëri. Dr Alpion 

intervistohet rregullisht nga mediat botërore, veçanërisht ato britanike, 

amerikane, franceze, italiane dhe indiane, si ekspert për Nënë Terezën, si dhe 

i sociologjisë së medias, fesë, famës, nacionalitetit dhe filmit. 

Aktualisht Profesor i Sociologjisë dhe Studimeve të Medias në Universitetin 

e Birmingamit në Angli, Gëzim Alpion është autor i librit të mirënjohur 

311

“Mother Teresa: Saint or Celebrity?” (“Nënë Tereza: Shenjtore apo e 

Famshme?”), që u botua në anglisht në Britaninë e Madhe, Amerikë dhe 

Kanada në vitin 2007. Në vitin 2008 kjo vepër u botua po në anglisht në 

Delhi, dhe në italisht në Romë. 

Botimet e tjera të Dr Alpion në gjuhën angleze përfshijnë dy vepra dramatike 

– tragjedinë “Vouchers” (“Tollonat”) (2001), dhe dramën “If Only the Dead 

Could Listen” (“Sikur të vdekurit të dëgjonin”) (2008) – si dhe dy vëllime me 

ese dhe tregime – “Foreigner Compex: Essays and Fiction about Egypt” 

(“Kompleksi ndaj të huajve: Ese dhe prozë për Egjiptin”) (2002), dhe 

“Encounters ëith Civilizations: From Alexander the Great to Mother Teresa” 

(“Takime të civilizimeve: Nga Aleksandri i Madh tek Nënë Tereza”) (2008). 

Në librin e fundit, botuar nga Meteor Books në Indi në vitin 2008 dhe nga 

Globic Press në SHBA në fillim të vitit 2009, janë përfshirë ese të shkruara 

nga 1993 deri më 2007. Recenca dhe artikuj për librat e Dr Alpionit janë 

botuar në 15 gjuhë të botës. 

Studimet dhe recencat e Dr Alpion janë botuar në disa revista shkencore në 

Australi, Britani dhe Amerikë si: ‘Continuum: Journal of Media and Cultural 

Studies’; ‘The Journal of the Royal Anthropological Institute’; ‘Journal of 

Southern Europe and the Balkans’; ‘Islam and Christian-Muslim Relations 

Journal’; ‘Revieë of Communication Journal’; ‘Film & History: An 

Interdisciplinary Journal of Film and Television Studies’; ‘Scope: Online 

Journal Film & Television Studies’; ‘Albanian Journal of Politics’. 

312

ŞEILA AZIS 73 

Turcia între Orient şi Occident 

(Turqia mes Lindjes dhe Perëndimit) 

TURCIA ŞI MINORITATEA KURDĂ 

Populaţia kurdă reprezintă cea mai numeroasă minoritate naţională din 

Turcia. Alături de arabi, persani şi armeni, kurzii sunt unul din popoarele cele 

mai vechi care au populat regiunea ce cuprinde Taurusul Central Armean şi 

Zagros, cunoscută sub denumirea de Kurdistan. Situaţi în inima Orientului 

Apropiat, ei reprezintă un popor în jur de 25 – 30 milioane de locuitori, 

împrăştiaţi în Turcia, Iran, Irak şi Siria, ca şi în Armenia şi Georgia. 

Limba acestora face parte din grupa iraniană a limbilor indo-europene, 

cunoscând mai multe dialecte. În cadrul Kurdistanului turc, dialectele cele 

mai răspândite sunt cele ale triburilor kurmandji şi zaza. 

Kurzii pot fi împărţiţi în două grupe: guran (kurzii sedentari, care sunt cei 

mai numeroşi, locuind atât în mediul rural, cât şi la oraşe) şi aşiret (triburile 

nomade şi semi-nomade, care se ocupă, în principal, cu creşterea animalelor, 

cu precădere a oilor). În timp ce problema kurdă „se pierde” în Turcia, peste 

13 milioane de „turci munteni” (kurzii) speră încă la recunoaşterea deplină 

a drepturilor lor. Guvernul turc a recunoscut public „realitatea turcă” (şi nu 

„populaţia kurdă”) şi a promis eventuale concesii. La 27 ianuarie 1991, 

guvernul propune abrogarea Legii din 1983 care interzicea folosirea limbii 

kurde în public, dar fără consecinţe practice, legea rămânând în vigoare. Întro 

declaraţie din 19 februarie 1999 publicată în cotidianul „Milliyet” 

(„Naţiunea”), Preşedintele turc Suleyman Demirel refuză orice deschidere 

către kurzi şi afirmă că nu se pune problema acordării kurzilor a dreptului de 

a avea propriile şcoli sau publicaţii în limba maternă, deoarece acestea ar 

conduce la „împărţirea ţării”. În opinia primului său ministru, Bulent Ecevit, 

un ultranaţionalist de stânga, printre altele responsabil şi de invazia Ciprului 

din 1974, prinderea lui Ocalan, liderul mişcării separatiste kurde, va regla 

definitiv „pretinsa chestiune kurdă creată de centre străine”. Statul - major 

turc crede că PKK (Partidul Muncitorilor din Kurdistan), care numără 

73 Născută în 25 septembrie 1976 la Constanţa. Licenţiată în drept la Universitatea din 

Bucureşti şi absolventă a masteratului de drept comunitar şi internaţional a 

Universităţii Nicolae Titulescu din capitală. În prezent ocupă funcţia de consilier 

parlamentar la Grupul Minorităţilor naţionale din Camera Deputaţilor. Fire jovială şi 

deschisă, apreciază modernitatea şi spiritul european, neuitând însă să pună în lumină 

valorile tradiţionale autentice, în spiritul unităţii în diversitate. 

313

aproape 15.000 de militanţi şi mai mult de 100.000 de miliţieni (conform 

datelor furnizate de ministrul de interne turc), este principalul responsabil 

pentru situaţia creată. 

În prezent, Turcia continuă să lase cel mai mic spaţiu politic kurzilor şi 

celorlalte minorităţi naţionale. Evident, lichidarea liderului kurd nu va 

rezolva „problema kurdă”. Capturat (în 1999) şi judecat de autorităţile turce, 

Abdullah Ocalan se află acum în închisoare. 

Curtea Europeană a Drepturilor Omului a decis că liderul rebelilor kurzi, 

Abdullah Ocalan, condamnat la închisoare pe viaţă, nu a avut parte de un 

proces echitabil. Decizia este definitivă şi mai trebuie doar confirmată oficial 

de Consiliul Europei. Dacă autorităţile turce o vor respecta, procesul lui 

Ocalan ar putea fi rejudecat. Preşedintele CEDO, judecătorul Luzius 

Wildhaber, a anunţat rezultatul deliberărilor în dosarul lui Ocalan. Curtea de 

la Strasbourg a ajuns la concluzia că tribunalul din Turcia care l-a condamnat 

nu a fost independent şi în plus, nu i-a asigurat un acces corespunzător la 

apărare. Abdulah Ocalan fusese capturat de agenţii turci în Kenya, pe când 

era încă preşedintele PKK, organizaţie care timp de peste 15 ani a luptat 

pentru formarea unui stat independent al kurzilor. Ocalan este judecat pentru 

rebeliunea pe care a condus-o şi condamnat la moarte. Trei ani mai târziu, 

pedeapsa cu moartea este abolită în cadrul demersurilor de apropiere de 

Europa şi sentinţa liderului kurd, comutată în închisoare pe viaţă. Fostul lider 

al PKK a petrecut ultimii 7 ani după gratii, singur într-o închisoare de 

maximă securitate, pe o insulă din Marea Marmara. 

Turcia a semnalat deja că "va lua măsurile care se impun". Purtătorul de 

cuvânt al guvernului, Cemil Cicek a declarat la televiziunea naţională că 

poporul nu trebuie să se teamă că Ocalan va fi eliberat. El a cerut oamenilor 

să aibă încredere că statul şi sistemul judiciar pot rezolva această problemă. 

Kurzii din Turcia cred că, spre deosebire de fraţii lor din Iran şi Irak, dispun 

de un atuu important în lupta pentru drepturile cuvenite. Întra-adevăr, 

guvernul turc doreşte cu ardoare să se alăture UE. Tocmai în acest scop, 

Turcia semnează în ianuarie 2000 “Convenţia – cadru pentru protecţia 

minorităţilor naţionale”. Cu toate acestea, obiectivul aderării la UE nu 

poate fi atins dacă Turcia se dovedeşte incapabilă de a respecta şi proteja 

drepturile fundamentale ale omului şi ale minorităţilor naţionale, de a rezolva 

problema kurdă, nu doar la nivel de adoptare a legislaţiei în materie, 

declarativ, ci mai ales, la nivel concret, faptic. 

Confruntările dintre armata turcă şi separatiştii kurzi s-au soldat, începând cu 

1984, cu în jur de 30.000 morţi, milioane de persoane refugiate şi peste 3000 

de sate distruse sau evacuate. Este trist ceea ce s-a întâmplat în Turcia, din 

acest punct de vedere, în condiţiile în care statele civilizate de pe mapamond 

pledează pentru “pacea şi bunăstarea” naţiunilor. Dreptul umanitar 

314

internaţional şi convenţiile internaţionale în materia protecţiei drepturilor 

fundamentale ale omului interzic la modul absolut discriminarea pe criterii de 

rasă, naţionalitate, religie, origine socială şi apartenenţă politică, limbă, sex. 

Dar procesul de aderare a Turciei la UE a cunoscut (după cum am văzut în 

capitolul anterior) progrese semnificative, chiar şi în această problemă 

serioasă a ţării, minorităţile naţionale şi drepturile lor. Rezultatele concrete se 

resimt mai greu după ani de “represiune”. 

Deşi trecutul istoric al minorităţilor din Turcia este unul sumbru (“genocidul” 

celor aproximativ 500.000 de armeni din perioada 1915-1916, represaliile 

împotriva revoltelor kurzilor chiar din epoca de reformare instituită de 

Ataturk, asimilarea lor sistematică, precum şi a grecilor şi bulgarilor), viitorul 

acestora pare unul plin de speranţe. Aceasta, deoarece Turcia luptă pentru a 

deveni stat membru al CE, cu drepturi depline, iar comunitatea internaţională, 

în prezent şi în perspectiva adoptării şi intrării în vigoare a Proiectului de 

articole al Comisiei de Drept Internaţional - 2001, condamnă vehement şi 

sancţionează prompt orice nerespectare, încălcare flagrantă şi sistematică a 

principiilor fundamentale de drept internaţional public. 

Conform principiului recunoaşterii popoarelor a dreptului lor la 

autodeterminare, lupta popoarelor în acest scop nu este recunoscută ca un 

drept la autodeterminare dacă are consecinţe de natură a modifica frontierele 

legale, stabilite şi recunocute prin tratatele internaţionale. 

Prin urmare, problema minorităţii kurde este una deosebit de sensibilă, atât 

din punct de vedere juridic, cât şi politic. Autorităţile turce şi reprezentanţii 

kurzilor ar trebuie să se aşeze la masa negocierilor, pentru a rezolva pe cale 

paşnică şi diplomatică diferendul care “mistuie” statul turc, să sperăm, nu la 

nesfârşit. Compromisul trebuie să răspundă atât principiului constituţional al 

statului turc, naţional, unitar şi indivizibil, cât şi celui internaţional, al 

promovării şi protecţiei drepturilor fundamentale ale omului şi ale 

minorităţilor naţionale. 

Personal, aparţin unei minorităţi naţionale din România, iar dacă statul român 

mi-ar fi încălcat, sistematic şi intenţionat, drepturile individuale şi colective, 

aş fi luptat pentru recunoaşterea şi protecţia minorităţii mele; însă, sub nicio 

formă, nu aş fi de acord cu mişcările separatiste sau cu tendinţele de 

autonomizare teritorială, care să pună în pericol caracterul unitar şi indivizibil 

al statului român. Din fericire, România constituie un exemplu demn de 

urmat în tratamentul legislativ, juridic şi faptic al minorităţilor naţionale. 

Credibilitatea Turciei în relaţiile cu UE 

UE a celor 27 de state membre este un proiect politic bazat pe valori comune 

şi pe obiective urmărite în comun. Tratatul instituind o Constituţie pentru 

315

Europa consacră scopul principal, cel al „Unităţii în diversitate”, 

promovând idealurile şi principiile unei Europe unite, dar şi particularităţile 

şi identităţile naţionale ale statelor membre. 

Evoluând spre o uniune politică de democraţii, angajată ea însăşi în 

respectarea standardelor democratice şi dezvoltarea unei culturi democratice 

vii, UE este „garanţia şi speranţa de mai bine” pentru toţi cetăţenii europeni şi 

vecinii Europei. Avantajele pe care perspectiva unei aderări la UE le lasă să 

se întrevadă contribuie negreşit la promovarea reformelor, la consolidarea 

democraţiei şi a respectării drepturilor omului, precum şi la creşterea 

stabilităţii în ţările vecine. A fost cazul tuturor ţărilor candidate din trecut şi 

din prezent, printre acestea din urmă, numărându-se şi Turcia. Reformele 

adoptate şi aplicate de guvernul de la Ankara, în procesul de aderare la UE 

(despre care am vorbit în capitolul III), au un singur ţel: economia Turciei să 

poată fi calificată drept economie de piaţă funcţională, statul turc să fie un 

stat de drept, în care respectarea Constituţiei şi a legilor, adaptate acquisului 

comunitar, să fie o obligaţie supremă a oricărui cetăţean turc, o ţară 

democratică şi socială, cu recunoaşterea şi protecţia drepturilor omului şi ale 

minorităţilor naţionale. Societatea civilă din Turcia trebuie să-şi exercite mai 

puternic influenţa asupra armatei (care dispune de puteri foarte mari 

dintotdeauna). 

Parlamentul European, împreună cu parlamentele naţionale şi cu sprijinul 

autorităţilor regionale şi locale şi al organismelor societăţii civile, acţionează 

în direcţia îmbunătăţirii transparenţei şi a creşterii responsabilităţii implicate 

de procesul de aderare a unor noi state. Aceasta presupune o analiză exactă a 

capacităţii de integrare, de absorbţie a UE, atunci când se monitorizează 

aderarea unor state noi şi când se examinează viitorul economic, social şi 

politic al Uniunii, dar şi un consens public mai larg privind această chestiune, 

a extinderii UE. 

După cum se ştie, aderarea Turciei la UE a generat şi generează în 

continuare, opinii divergente. Pe de o parte, sunt statele europene 

conservatoare, în special, Franţa, Germania, Austria, Polonia şi Slovenia, care 

sunt reticente vis-a-vis de capacitatea Turciei de reformare în acord cu 

criteriile economice, sociale şi politice de la Copenhaga şi pe cale de 

consecinţă, de aderare la UE. Argumentele acestor ţări sunt: numărul mare al 

populaţiei turce (peste 22 milioane locuitori) şi religia musulmană a acesteia. 

Este oare pregătită Europa, financiar, dar mai ales, sub aspectul 

mentalităţilor, să primească în rândurile ei o ţară cu o populaţie foarte 

numeroasă şi majoritar islamică? Poate fi elementul religios un criteriu 

decisiv în acest proces lent şi controversat al aderării Turciei la Comunitatea 

Europeană? Oare este atât de greu ca musulmanii şi creştinii să conlucreze 

pentru un trai mai bun si pentru dezvoltarea civilizaţiei noastre umane? 

316

Pentru ca să combatem împreună elementele teroriste ce ne ameninţă viaţa, 

securitatea materială şi socială, civilizaţia, terorişti care pot fi atât creştini, cât 

şi musulmani? Depinde numai de noi, cetăţenii Europei şi ai lumii întregi, 

răspunsul afirmativ sau negativ la aceste întrebări oarecum retorice. 

Există însă şi un curent favorabil Turciei printre statele membre europene, 

cum ar fi Italia şi Marea Britanie. Să fie pentru că Turcia este un partener de 

bază al S.U.A. în cadrul NATO şi, după cum bine ştim, Marea Britanie duce 

o politică de convergenţă cu S.U.A.? 

În orice caz, o nouă aderare la UE trebuie să determine o cooperare mai 

puternică pentru pace, securitate, democraţie şi prosperitate în Europa. Este 

adevărat că cea mai mare parte a teritoriului Turciei se situează pe 

continentul Asia, perspectiva aderării acestei ţări devenind o provocare cu 

atât mai mare pentru Europa. 

Tocmai de aceea (aderarea Turciei poate fi doar unul din exemple), 

capacitatea de integrare a UE este un concept care evoluează şi care trebuie 

evaluat periodic în timp, în funcţie de circumstanţele noi. Ea trebuie să se 

bazeze pe criterii obiective şi să abordeze probleme concrete; prin urmare nu 

trebuie confundată cu percepţia publică a repercusiunilor unor viitoare 

extinderi. Experienţa construcţiei comunitare contribuie la îmbunătăţirea 

calităţii şi transparenţei procesului de extindere: “Este necesar ca fiecare ţară 

candidată să fie judecată în funcţie de propriile merite, ca negocierea aderării 

sale să se facă în funcţie de un calendar bazat pe respectarea efectivă a 

criteriilor de la Copenhaga, precum şi necesitatea de a fixa prea devreme a 

unei date pentru aderarea definitivă” 74 . 

Principiile fundamentale ale Strategiei de aderare a UE sunt consolidarea, 

condiţionalitatea şi comunicarea, ceea ce înseamnă că perspectiva aderării 

la UE constituie o puternică motivaţie pentru ţările candidate în a-şi continua 

reformele, iar pentru UE, să-şi respecte angajamentele asumate în raport cu 

acestea. 

Turcia a fost şi este criticată în mediile politice şi în mass-media pentru 

tratamentul aplicat minorităţilor naţionale şi, în general, persoanelor. Am 

văzut însă că obiectivul de integrare europeană stimulează autorităţile turce şi 

cetăţenii turci în reformarea sistemului juridic şi administrativ; lupta 

împotriva corupţiei, a spălării de capitaluri, a traficului de droguri, a finanţării 

terorismului este mai concertată; turcii îşi doresc să dezvolte o economie de 

piaţă funcţională, în care libertăţile fundamentale de circulaţie (a mărfurilor, 

persoanelor şi serviciilor, capitalurilor şi plăţilor) şi regulile concurenţiale 

echitabile sunt esenţiale. 

74 Propunerea de Rezoluţie a PE, referitor la comunicrea Comisiei privind strategia de 

extindere şi principalele provocări 2006 - 2007 

317

Deşi Tratatul de la Nisa nu furnizează o bază adecvată pentru viitoare 

extinderi (după aderarea României şi Bulgariei), o Europă activă şi 

funcţională, ai cărei cetăţeni vor manifesta o atitudine favorabilă extinderii şi 

o Turcie reformată pe criteriile afirmate de societatea europeană modernă, 

mult evoluată din perspectiva drepturilor omului, vor asigura aderarea şi 

integrarea statului turc în UE. 

PE afirmă că o condiţie prealabilă absolut necesară pentru viitoarele extinderi 

este încheierea procesului constituţional până la sfârşitul anului 2008. 

Probabil că, în baza Constituţiei Europene, UE îşi va desfăşura activitatea 

mai eficient, mai transparent şi mai democratic. 

Eu am speranţa şi credinţa că Turcia va reuşi să răspundă în cele din urmă, în 

totalitate, criteriilor economice şi politice de la Copenhaga, să-şi reformeze 

societatea pe baze democratice, constituţionale şi legale, în acord cu 

dispoziţiile internaţionale, specifice unui stat de drept modern. Cred cu tărie 

în destinul acestei naţiuni, care la începutul secolului al XX- lea, deşi se afla 

într-o situaţie cu mult mai gravă decât cea actuală, a reuşit, sub auspiciile 

unui lider politic (şi militar), curajos şi iubitor de patrie, de neegalat în toată 

istoria modernă a Turciei, să schimbe societatea turcă în mod radical, pe 

calea adaptării la civilizaţiile occidentale moderne. 

Probabil că nu se va mai găsi un Ataturk, dar poporul turc, aşa cum am văzut 

şi zilele trecute, este hotărât să păstreze fundamentele statului laic, 

democrat şi social, moştenite de la 1923 încoace şi să reformeze societatea 

pe principiile occidentale moderne, în acord cu interesele şi identitatea sa 

naţională. Turcii de astăzi sunt urmaşii lui Mustafa Kemal Ataturk, prin forţa 

morală şi voinţa de propăşire a neamului. 

Acceptarea amendamentului constituţional (5 mai 2007) propus de o comisie 

parlamentară de către majoritatea Parlamentului turc, conform căruia 

Preşedintele Turciei va fi ales prin sufragiu universal direct, de către 

populaţia cu drept de vot (şi nu de către Parlament, cum prevede regimul 

electoral în vigoare, Turcia fiind o Republică parlamentară tradiţională), 

reprezintă un pas îndrăzneţ şi foarte important pentru statul turc. O Republică 

prezidenţială sau semi-prezidenţială poate să revigoreze procesul reformator 

în care este angajată Turcia. Cel puţin aşa prevăd autorităţile statale şi 

poporul turc. 

Oare turcii simt că a sosit ceasul pentru un „nou Ataturk”, care să aibă 

legitimitatea directă a poporului? 

În orice caz, Turcia este o ţară cu bogate resurse naturale, economice şi, mai 

ales, umane, cu o poziţie strategică ce atrage interesul marilor puteri. Toate 

acestea „îşi vor spune cuvântul” la momentul oportun. Unica „ancoră 

salvatoare” a Turciei este poporul turc, conştient şi conştientizat de valoarea 

318

sa spirituală, ceea ce va face ca aderarea la UE să fie un act normal, firesc de 

preluare a locului său binemeritat alături de CE. 

BIBLIOGRAFIE: 

L. Braşoveanu, N. Grigorescu, „Turcia”, Editura Ştiinţifică, Bucureşti, 1965; 

Louis Bazin, „La reforme des langues”, Hamburg, 1985, p. 156; 

Petre Ghiaţă, „Lupul cenuşiu”, Editura „Ideia”, Bucureşti, 1939; 

Pierre Lyautey, „Turquie moderne”, Editura Julliard, Paris, 1970. 

Adrese web: 

www.infoeuropa.ro 

www.europarl.europa.eu, Parlamentul European 

www.ue.eu.int / www.consilium.europa.eu, Consiliul UE 

www.coe.int, Consiliul Europei 

www.europa.eu, Comisia Europeană 

www.bbc.com 

319

KRITIKË / CRITICĂ 

BUJAR LESKAJ 

Absurdi i kohës absurde 

- Shënime mbi romanin “Absurdi” i autorit KOÇO KOSTA - 

Dikush, duke dëgjuar një referimin tim në Kuvend të romanit ABSURDI të 

K.Kostës mund ta ketë menduar thjesht si mani të referuesit për të cituar një 

vepër a diçka tjetër në funksion të asaj që do të argumentojë, pavarësisht sa 

lidhet argumenti në fjalë me veprën e cituar. Por nuk është kështu. Qëllimi im 

ishte i plotë dhe në përputhje me mbresat që më la Absurdi. Sa e vërtetë është 

kjo, unë edhe njëherë, siç e bëra në sallën e Kuvendit do ta këshilloja të 

lexohej ky roman, se do të ishte absurde nga ana ime që të kuptohej Absurdi i 

Koços në këtë shkrim modest. Megjithatë nuk është ky qëllimi im në këto dy 

rreshta që po marr përsipër të shkruaj. As të nxisë të tjerët të lexojnë atë që 

dua unë, për të kuptuar atë që kam dashur të them. Jo, sinqerisht, jo. Unë do 

të dëshiroja të shprehja mbresat e mia, thjesht si një lexues që vepra në fjalë, 

e tundoi të shpreh lirshëm dy-tre mendime, pa pretenduar për një shkrim 

profesional të karakterit të kritikës letrare. 

Duke qënë një lexues i shumë veprave të K.Kostës, do të nënvizoja që në 

fillim se duke shkruar këto mendime nuk kam ndërmend të bëj avokatin e 

vlerave të prozës së tij, (ky autor i madh i prozës shqiptare nuk ka fare nevojë 

për të), pasi ato e kanë kaluar provimin e guximit artistik që në atë kohë kur 

ky guxim fshihej nën jorgan, duke qëndruar si vepër monumentale në kohë, 

dhe jo më tani kur liria e të shkruarit në disa raste është kthyer në bumerang 

të vlerave artistike e që ka nxjerrë, zbuluar shumë autorë të tjerë. Në këtë 

këndvështrim, në kuadër të analizës që dua të bëj, mund të qëndronte çdo 

roman i tij, por unë zgjodha pikërisht Absurdin dhe për një arsye të thjeshtë. 

Përpos vlerave, për të cilat do mundohem të them diçka, është pikërisht titulli 

nga e cila më bën të filloj përshtypjet e mia. Përveç idesë që autori hedh 

nëpërmjet absurdit të tij, jo vetëm duke argumentuar këtë nëpërmjet titullit, 

por përmes përshkrimit të një absurditeti të përshkruar me kaq mjeshtëri në 

këtë roman, që do t'ju bënte mirë ta lexonin, si atyre të rinjëve që nuk e kanë 

njohur këtë kohë absurde, dhe ju duket akoma më absurde si mund të ketë 

jetuar një absurditet i tillë, si atyre të tjerëve që e kanë jetuar dhe e kujtojnë 

me neveri si një pjesë të neveritëshme të jetës së tyre...por, më shumë me atë 

kategori njerzish, që ndonëse e kanë jetuar, kështu dhe më keq, mohojnë 

ekzistencën e këtij absurdi kaq të egër dhe mizor, që shkatërroi mijra jetë, që 

vrau Gavrilët me shokë, që bëri që nënat e tyre të enden të marrosura në 

kërkim të sandalleve të varura të bijve të tyre, që me mijra Shosho e të tjerë të 

320

degjenerohen deri në atë shkallë, sa të spiunojë vëllai vëllanë, gruaja të 

shoqin, miku mikun e tij dhe mbi të gjitha këto të ngrenë në piedestal atë që 

autori e thotë me forcë: Krijimin e njeriut të ri, fabrikimin e Peposhëve, të 

cilët për shumë vjet mbretëruan mbi fatet e shokëve të tyre dhe pse jo enden 

dhe sot krenar në Peposhezimin e tyre. 

Dhe pikërisht për sa thashë më sipër, do të filloja të rendisja disa nga 

përshtypjet e mija personale për këtë roman duke filluar pikërisht me figurën 

e Peposh Buzatit. Natyrisht një lexues i romanit do të më tërheq vëmendjen, 

duke më kujtuar se heroi kryesor është vetë autori me jetën e tij po kaq 

absurde sa gjithë absurditeti i shkruar në 289 faqet e tij. E pranoj këtë, por 

nuk e di pse, më pëlqen ta filloj pikërisht nga Peposh Buzati. Jo aq për vendin 

që zë në roman, që natyrisht autori e ka vënë në qendër të të gjithë 

absurditetit që ai merr përsipër të paraqes, por më shumë për vendin që 

Peposhët dhe shokët e tij, zënë në jetën e sejcilit prej nesh, jo vetëm atëherë 

kur kishin rrufetë e Zeusit në dorë, por dhe tani kur ndoshta enden rrugëve të 

Tiranës (pse jo dhe të pushtetit dhe të politikës) duke kronikuar të shkuarën e 

tyre, jo vetëm pa një ndjenjë turpi dhe përgjegjësie apo të një kërkimi falje 

publike, por në ndonjë rast dhe duke mbrojtur me një krenari të nënujëshme 

të shkuarën e tyre kur të bënin gjëmën. Sepse është pikërisht Peposhi me 

shokët e tij një nga mbresat më të forta që më la ky roman që më detyroi dhe 

për atë thirrje (provokim miqësor) për lexim që ju bëra kolegëve të mi në 

Kuvend apo në Grupin parlamentar. 

Peposh Buzati është një figurë mëse reale, e qëmtuar me mjeshtërinë e autorit 

deri në hollësi, është pikërisht pjella e asaj shoqërie perverse që krijoi figurën 

më perverse, që kurrë ndonjëherë shoqëria shqiptare nuk e kish jetuar, njeriun 

e ri, qënien e re, hidrën e nënujrave. Që kur kërkonte të drejtën e studimit, që 

kur ishte student, që kur mohoi të shpëtonte shokët e tyre që po mbyteshin, që 

me vështrimet epshore që i hidhte shoqes së klasës e deri sa u bë i madh dhe i 

plotfuqishëm, kur përdhunonte me moralin e tij të përdhunuar këdo që i dilte 

përpara ai u fabrikua si një qënie pa moral, pa fytyrë, pa trup, pa gjymtyrë, 

por thjesht si një Peposh, që si e thotë autori: u fry, u bë i madh, sa dhuna dhe 

paturpësia. Idea që të rrënqeth është se kjo ushtri e fabrikuar njerzish të rinj, 

po rritej, po zmadhohej, po zaptonte gjithçka njerëzore e të bukur në jetën e 

rinisë, po shumohej si kubikët e shpikur të asaj kohe të shpikur. Disa i bënin 

Peposh dhe të tjerët ushtarë peposhash, të cilët mbanin nën thundër me mijra 

të tjerë me teorin e Abelit e të Kainit, si Shoshoja me shokë, apo stomatologia 

e bukur, apo Beta e përfunduar nën shfryrjet e ushtarëve të Peposhit... 

Ajo që autori nëpermjet Absurdit të tij e jep të qartë dhe pa ekuivoke është se 

kjo shoqëri e re, që në pamje të parë të duket e shthurrur, perverse, që 

përdhunon, që vret, që internon (dukuri këto që i sheh sot nën këndveshtrimin 

e absurditetit të asaj kohe) e parë në syrin e kohës që është jetuar, është dhënë 

plot vërtetësi dhe e shkruajtur bukur dhe drejtpërdrejt të jepet si një gjë 

normale, e ndërtuar me mjeshtëri, me cinzëm njëkohësisht, me atë që lufta e 

321

klasave të bëhej moto e jetës, që peposhët ti mbajë në qafë, që leja që duhej të 

merrje nga kryetari i këshillit të të dukej normale: Pra gjithçka e 

studiuar,ëgjithçka e ndërtuar, gjithçka e fabrikuar që njeriu i ri i peposhëve të 

të sundonte deri në ndjenjat e tua, qofshin dhe këto sekuale. Në synim të 

kësaj zhveshje morale dhe njerëzore është pikërisht dhe zhveshja ekonomike 

që ju bë fshatarit tonë me tufëzimin. Një nga pikat që autori e përshkruan me 

forcë, me dhimbje që e kthyen një vend me ulçer. Pra ajo kohë që sot duket 

absurde po ndërtonte njeriun e ri, të shkishëruar nga shokët e vet, pa pronë e 

brekë në byth, po me moral të lartë, me frikën e spiunimit nga shoku që kishe 

pranë, me të fejuarën që nuk të lënë ta takosh deri sa ta përdhunojnë, duke të 

shkruar dhe letra me gabime ortografike, me sandallet e Gavril Beshos të 

varuara nën një pemë, që duke u dridhur nga era të dukej se të pëshpërisnin: 

kështu do e pësojnë të gjithë ata që dalin kundra këtij pushteti, apo me vet 

personazhin kryesor, që të gjitha ndjenjat e tija i kishte të fshehura, qoftë 

dashuritë (Gavrilin, Beten, Suzin) apo urrejtjet (Peposhtë dhe shokët e tij) 

dhe gjithë mllefin e tij e shfryn me disa poezi të pa botuara dhe me Katrinën 

që i erdhi në derë. Tek të gjithë këta Soshot, stomatologen, Betën, Katrinën 

apo të shoqin e të tjerë e të tjerë ndjen dhimbshëm atë që një nga personazhet 

e thotë plot dhembje... Popullit po i mësojnë poshtërimin... E gjitha kjo jepet 

dhe njëherë në figurën episodike të profesorit gjatë mbledhjes për arrtisjen e 

Gavrilit... Ajo fytytyrë do të ishte gravurë e një epoke. E një Regjimi 

Komunist të papërfytyruar.. .Dhe jo pa qëllim herë pas here dhe në mënyrë të 

përsëritur (gjë që autori e përdor shpesh dhe synim të përcaktuar) jepet dhe 

ajo fabrikuesja e njeriut të ri, mësuesja e këtij populli të poshtëruar, 

projektusja dhe ndërtusja e këtij ABSURDI të madh, e pakrahasueshme dhe e 

vetmja në llojin e saj. Në këtë pikë do të nënvizoja diçka. Është meritë e 

K.Kostës, një term të ri: Partia e komunistëve thotë ai që trumpeton “se do të 

triumfoi i plotë Socializmi i Komunizmit tonë”. Pikërisht ky ndryshim 

gramatikor jo i paqëllimte i Koços shpreh në thelb atë fallsifitet të 

propagandës së asaj kohe, të Partisë së gjithë popullit, duke reduktuar atë dhe 

duke e përsëritur herë pas here, si një parti të disa peposhëve, si një parti e 

asaj pakice që me dhunë, terror fizik e psiqik, me fabrikime spiunësh dhe 

njerzish të rinj, me fishekzjarret e gënjeshtra të shkëmbit të granitit mbi 

Adriatik, me Burrele e Spaçe, çadra plazhezh të ngritura mes bunkeresh, me 

këngë e valle që hidhnim në gojë të ujkut, me vila të bukura buzë detit që 

ishin vetëm për ata, me dy pula por pa gjel që të mos i jepej fshatarit as 

kokrra e vezës...me të gjitha këto dhe absurditete të tjera të këtij lloji, të 

mbanin për shumë dekada këtë popull nën thundër dhe kërbaç... Dhe siç e 

thotë dhe vet autori, jo pa dhimbje: Megjithëse “Një komb i tërë jetëmot bark 

bosh. Ne të tërë heshtnim diçka si aploplektike: si të dambllosur; krejt të 

paralizuar... 

Kjo shoqëri e tillë ngriti në art spiunët dhe fabrikimin e tyre. Në këtë 

këndvështrim vepra në fjalë bën një “Autopsi’ të spiunit, e spiunimit përmes 

322

vlerësimit dramatik, se “Spiunimi është bërë dobësi kombëtare tek ne” Ajo 

jep të qartë, si në një peisazh ku përshkruhet gjithçka me hollësi, se deri ku 

shkonte ky lloj absurditeti, deri në çfarë shkalle tentakulat e “nënës” që polli 

njeriun e ri shkonin në popull, duke prekur të gjitha shtresat, që tek ata të 

zellshmit, shokët e peposhëve, apo të atyre që merrnin rrogën për këtë punë e 

deri tek ata...turma...stomatologia etj, duke shkuar deri tek Shoshoja, një nga 

figurat më të realizuara artistikisht. Shoshoja i penduar, i vrarë shpirtërisht 

për gjithçka që ka bërë në jetë, i vetvrarë fizikisht, por i vrarë në psikologjinë 

e tij vite më parë është mishërim i ati cënimi të rëndë moral, njerëzor, fizik që 

ju bë deri në bërthamë, popullit të thjeshtë, atij që e duartrokiste në 

marshimet e një majit, pjellën e fatkqesisë së tij, një Shosho i detyruar të 

spiunojë vëllain e tij, i urtë në mendimet e veta, vëzhgues i imët jetës që e 

rrethon, kritik i shpikjes më të madhe të vetvrasjes së një populli: tufëzimit, 

një Shosho që në fund të fundit mbeti siç kishte qënë gjatë gjithë jetës së tij, i 

pafuqishëm të shkojë kundër dhunimit të vetvehtes duke e mbyllur këtë jetë 

të sunduar nga të tjerët me vetvrasjen, që përsëri ishte akti i tij i fundit i 

nënshtrimit të tij, nënshtrimi ndaj fatit, nënshtrimi ndaj një pamundësie tjetër 

jetese veç asaj që e shtyn peposhët dhe shokët e tij. 

Një dyshe që do ti shikoja të pandarë, pavarësisht që njëri tregon në kohë 

reale historinë e tij, ndërsa tjetri vjen nëpërmjet revokimit të jetës së tij, 

tashmë të shuar, është dyshja e personazhit kryesor që tregon dhe Gavrilit. 

Personazhi kryesor ose autori i tregimit, nëqoftëse do ta quajmë të tillë, 

nëpërmjet gjuhës që ka zgjedhur autori, të rrëfimit në vetën e parë, vjen i 

afërt dhe i plotë në autorrëfimin e asaj cope jete që e lidh me Gavrilin, por 

dhe me Peposhin. I sinqertë në pastërtinë e tij, nuk arrin të besoj tek e keqja e 

Peposhit, deri sa ai ja pohon cinikisht hapur dhe aty ai shpërthen, thyhen 

kufijtë e dyshimit brenda vetvehtes, urren, mohon, vëzhgon... por si shumë të 

tjerë, i pafuqishëm të kundërshtojë, hesht, pret lejen e kryetarit të këshillit për 

të takuar të fejuarën, shkruan ndonjë poezi, thyhen pa dashur portretin e 

udhëheqësit dhe i tromaksur fsheh copat e thyera deri sa i japin fshehurazi një 

tjetër. Ne figurën e tij shohim fatin e shumë të tjerëve, që vërtet nuk u bënë 

spiunë, as provokatorë, por të trembur shtynë jetën e tyre nën peposhët. Nuk i 

duartrokitën, por as i kundërshtuan. Dëgjonin me respekt mendimet rebele të 

Gavrilit, por nuk i thanë hapur ato, shkruanin poezi fshehurazi dhe nuk i 

botonin. Në fund ai vetë pohon: Mjerë populli i nënshtruar, thashë me vehte. 

(përsëri me vehte)... I përulur, mendova me dhimbje. Në vazhdim të kësaj 

ideje, ndaj nënshtrimit të një pjese të popullsisë vjen dhe thirrja që bën nëna e 

Gavrilit para pemës ku vareshin sandalet e birit të saj të zhdukur nga 

peposhët. Ajo brenda marrosjes së saj akuzon: Ju të goditur dhe unë e marrë! 

Dhe me urtësinë e të marrit thërret përsëri: Jo sot e marrosur, jooo! Që 

atëherë që s'dija të shihja. Që s'ditëm. 

Në anën tjetër Gavrili me sandalet e tij të varura në një pemë. Një simbolik 

tepër e bukur dhe e dhënë me zgjuarësi nga autori. Sandale që lëkunden nga 

323

era, sandale që flasin, sandale që duan ti tregojnë të gjithëve për të zotin e 

tyre, sandale njerëzore që nëna i shkul nga pema per ti puthur djersën e të 

birit, sandale që peposhët i varin nëpër pemë për të mbjellë frikën e të tjerëve 

ndaj fatit të atij që ngre krye, sandale që binin në fshat dhe thashethemet e 

rastit, për Gavrilin e vrarë te Mali me Guva, apo Gavrilin e pavrarë që do e 

binin në fshat të fliste. Një makinë e rëndë propagande që thyente eshtra të 

vdekurish, zemra nënash, shpirtra fshatarësh të rënuar nga tufëzimi, tru të 

qullosur nga idea krijimit të njeriut të ri, trupa të përdhunuar mësuese fshati 

të frikësuar nga thirrjet e kukuvajkave... Një vlerë e rëndësishme e këtij 

romani, për mua, qëndron dhe në faktin se autori është shumë i drejtpërdrejtë 

në ato që shkruan, pa ekuivoke dhe dyshime, i qartë në idetë dhe i thjeshtë në 

mënyrën se si ti servir ato. E shkruajtur në formën e një autotregimi, ai bie 

shumë mjeshtërisht në rëfimin e tij gjithçka të ndodhur në kohë dhe vende të 

ndryshme, apo me personazhe të ndryshme (gjë që në pamje të parë të duken 

të palidhur). Me filozofinë e përgjithesimit të së mirës apo të keqes, Gavril 

Beshua vjen nga personazhe të ndryshëm, por që i lidh e përbashkëta e 

Gavrilit. Ashtu si Peposh Buzatin, që jo pa qëllim e sjell Shoshoja, Katerina, 

apo shoku i tij i fëmijërisë, tani montator. Kjo lidhje vendngjarje, kohë, 

ngjarje e personazhe të ndryshëm për mua është në funksion të konsolidimit 

të gjithë idesë së romanit, që jo më kot lidhet dhe me titullin, të paraqitjes të 

një absurdi të madh, të ngritur e të konsoliduar në një kohë absurde, por me 

sa gjykoj unë, do të ishte akoma më absurde, që e parë nga këndvështrimi i 

sotshëm, ajo kohë të quhej thjesht një absurditet tashmë i kaluar. Mbështetur 

në vetë stilin e autorit që me qëllim i përserit ato që shkruan disa herë dhe 

unë, edhe njëherë do të përsërisja atë që thashë në fillim të këtyre rreshtave, 

urimin që të lexohet ky roman si për mesazhet e sipërshkruara por dhe për 

faktin e thjeshte: Është një roman që të tërheq që në faqet e para dhe patjetër 

të bën të shkosh me shpejtësi deri në fund duke bërë, për ata që nuk i kanë 

lexuar, të vihen në kërkim dhe të romaneve të tjera të K.Kostes, (paraardhës i 

Asurdit është “Nata e Sofie Kondilit”), të cilat, unë edhe njëherë nënvizoj, 

përbëjnë një vlerë të madhe, të veçantë, të lartë artistike për letërsin tonë 

kombëtare. Nga ana tjetër kritika letrare dhe politika postdiktatoriale i ka një 

borxh të madh kësaj vepre dhe këtij autori, për të cilat personalisht do të 

shprehem në promovimin e romanit “Nata e Sofie Kondilit”, (80 kopje të të 

cilit i kam dhuruar në dashamirësit e librit në Vlorë), që së bashku me një 

grup shkrimtarësh e lexuesish vlonjatë do të zhvillojmë së shpejti. 

www.bujarleskaj.com 

Tirane 26 Mars 2009 

324

ILIR SHYTA 

Ne, nga jashtë, lexohemi brenda... 

(Qasje në romanin “I huaji” të Alber Kamy) 

Filozofia e romanit 

Zhan Pol Sartri ka thënë për romanin “I huaji”se zoti Kamy na e bën 

komentin e plotë të veprës së tij në librin “Miti i Sizifit”. Kjo është në të 

vërtetë shprehje e raportit të njeriut filozof me artistin e fjalës, marrëdhëniet 

mes të cilëve janë së tepërmi të ngushta. Çdo artist në marrëdhëniet kumtuese 

me lexuesin është nga pak filozof, por Kamy përpiqet të jetë filozof që e 

kumton të vërtetën dhe mesazhin përveçse me gjuhën e kategorive të qenies e 

të mosqenies edhe me anë të modeleve jetësore, gjë që është në natyrën e 

krijuesit. Në këtë pikë shëmbëlltyra e tij janë profesorët e filozofisë Zhan Pol 

Sartër, Frederik Niçe e po të shtyheshim në histori do të gjenim shembujt e 

profetëve, që oratorë e filozofë njëherazi me predikimet e tyre kanë 

ndryshuar rrjedhën e fatit të shumë kombeve. Në këtë pikë Kamy nuk duket 

të jetë tamam i tillë. Ai është pikëllues tek “I huaji”, i ashpër tek “Rënia” dhe 

në filozofi ka bërë të vetat pikëpamjet e Sartrit.Ajo çka ai shpreh në esetë e 

“Arsyetimit absurd” janë përsiatje mbi një botkuptim të veçantë (në një 

këndvështrim të vetin) , që ai ka mbi shoqërinë e fatin njerëzor dhe që e 

përcakton në modelet e koncepteve si filozofët e lartpërmendur. Megjithatë 

Kamy është pikëllues dhe mjaft origjinal në të vërtetat që thotë. 

“I huaji” që në titull duket sikur merr përsipër të trajtojë raportin e individit 

me shoqërinë në disfavor të të parit dhe është nga ana tjetër një roman i madh 

për njeriun absurd. Romani pati sukses të bujshëm më 1957, kohë që e çoi 

drejt çmimit “Nobel” pasi më parë kishte “dështuar pothuajse krejt dhe ishte 

kritikuar si çoroditës”. Arsyeja e suksesit do parë në marrëdhënien e 

filozofisë së autorit me mendësinë e përgjithshme të anës tjetër të veprës 

letrare, pra të lexuesit. Me sa duket njeriu i perëndimit i preokupuar në të 

kuptuarit e ekzistencës së vet absurde gjeti tek Mersoi vetveten. Arsyeja e 

vetëdijes së ekzistencës absurde në këtë fundshekull do kërkuar mbase në 

vetë absurdin e qenies që në periudha paqeje (shih Sartrin) shfaq pamjen e tij 

të vërtetë. Kjo nuk është risi për historinë e shoqërisë njerëzore pasi 

ekzistenca njerëzore ka qenë absurde në të gjitha stadet pavarësisht se në disa 

prej tyre njerëzit nuk kanë patur kohë të merreshin me të. Në këtë moment 

gjendja krahasohet me spleenin perëndimor të shekullit të XIX, kohë kur u 

shkruajt “Eugjen Onegini” një ndër personazhet absurdë të epokës. 

Megjithatë mes “njeriut absurd të spleen-it dhe njeriut absurd të 

ekzistencializimit” ka ndryshime. Të parët merren me kotësinë e jetës pasi 

325

kanë “shteruar fushën e së mundshmes” siç thotë Pindari, pra thënë vulgarisht 

s’kanë ç’ta bëjë pasurinë e trashëguar. 

Të dytët ndryshojnë nga të parët se arrijnë në vetëdijen e absurdit të 

ekzistencës pasi u duhet të përpiqen fort çdo ditë, që t’i shpëtojnë ankthit të 

konkurrencës pa të cilin s’mund të kuptohet shoqëria e sotme. Ndërkohë 

shoqëria njerëzore nuk ishte e vetëdijshme për absurdin e ekzistencës së saj 

në të gjitha stadet, ndaj dhe në këto raste ajo nuk i pranon këto teza. Kjo 

shpjegon edhe dështimin e romanit në fillim dhe suksesin e bujshëm më pas. 

Më 1942 preokupimi kryesor i njerëzimit qe lufta e përbotëshme dhe 

shoqëria nuk kishte kohë për meditime. Martin Iden për t’i dhënë fund jetës 

së tij u hodh në ujë, por aty për disa çaste e mbërtheu instinkti i shpëtimit, i 

cili ish aq i fortë sa e bëri të harrojë arsyet që e detyruan të vepronte në atë 

mënyrë. E njëjta gjë ndodh edhe me shoqërinë njerëzore e cila në pragje 

katastrofash ka si preokupim kryesor shpëtimin. Në këtë rast zëri i njeriut të 

mençur, meditimi i të cilit ka rrokur absurdin e gjithçkaje është i 

papranueshëm ndërsa mendjet e mëdha profetike përsërisin vazhdimisht atë 

që mendojnë se kanë zbuluar. 

Në vitet ’50 njeriu i perëndimit “po shteronte fushën e së mundshmes” 

standarti i jetës qe ngritur mjaft dhe preokupimi i secilit ishte t’ia kalonte 

shokut ndërsa mungonte preokupimi i përgjithshëm. Dihet që shoqëria në 

tërësi ka nevojë të ketë preokupimin e saj, e kur ky mungon ajo i drejtohet 

mendjes, e mendja të çon tek absurdi. 

Njeriu i perëndimit po bëhej i vetëdijshëm për absurdin e vetes. Në këtë kohë 

bërtasin Sartër e Kamy dhe shoqëria gjen tek ata profetët e absurdit. 

Personazhi absurd 

Personazhi kryesor te “I huaji” është Merso, një njeri absurd. Ai është 

personazh kryesor në kuptimin se fati i tij na ndjek nga fillimi romanit e deri 

ditën e gjyqit, por nëse kemi parasysh filozofinë e autorit dhe gjithë 

strukturën e veprës në tërësi, atëherë bëhet e qartë se personazhi kryesor i 

romanit mund të ish quajtur fare mirë edhe Emanuel, Raimond, Marie..., por 

mund të ishin edhe gjykatësi, hetuesi, avokati... 

Merso nuk është gjë tjetër veçse një fragment absurd i një realiteti po aq 

absurd. Kjo s’do të thotë që të gjithë personazhet e veprës janë të njëjtë apo të 

ngjashëm, përkundrazi të gjithë personazhet e romanit mund të ndahen në dy 

grupe, ku në të parin kemi vetë Mersoin e në të dytin gjithë të tjerët që janë 

po aq absurdë sa ai, por që ndryshojnë nga përveçësia se sa janë të 

vetëdijshëm ata për këtë gjë... Personazhet e grupit të dytë përbëjnë botën 

absurde ndaj të cilit Mersoi është i huaj. Për ndërtimin e personazhit të tij 

Kamy nuk duhet të jetë mbështetur edhe aq në metodat klasike të tipizimit. 

Ai nuk ka marrë një figurë të caktuar dhe nëse ka patur një të tillë, ai nuk na 

jep për të asnjë veçori konkretizuese individuale. Merso është pothuaj i 

326

zhveshur nga karakteristika të tilla si origjina, profesioni, pasionet, hobbi... 

edhe nëse jepet diçka nga këto është e parëndësishme. Padyshim që për 

realizimin e kësaj figure Kamy nuk ka përdorur metodën e skemave të Zolait 

(aq e përhapur në letërsinë bashkohore). 

Ndërkaq për të ardhur deri në portretin e brendshëm të Mersoit, Kamy 

proçedon me anë të arsyetimit filozofik sipas të cilit brenda çdo njeriu është 

absurdi (secili nga ne ka brenda vetes njeriun absurd). 

Ndërkaq në sistemin filozofik ekzistencialist të Kamysë absurdi është qenia, 

gjithçka tjetër që jepet, fatet njerëzore, mendimet, historia janë jo qenie... 

Njerëzit absurdë nuk kanë të njëjtën fytyrë e nuk ecin mes ngjarjesh 

absolutisht të njëjta (të ngjashme). 

Secili nga shkrimtarët ekzistencialistë merr mbi vete misionin e parashtrimit 

të një fytyre të caktuar të njeriut absurd. Kështu vetë Kamy jep në çdo vepër 

nga një fytyrë të re njerëzore. Tek “Rënia” avokati parisian Klamans 

(personazh absurd ky) është në të njëjtën kohë njeriu absurd dhe filozofi i 

absurdit. Ai është njeriu absurd në jetën e tij private, në mënyrën ku e gjen 

kënaqësinë e tij, në hobbin e tij, në bisedën e tij, në shoqërinë e tij... 

Ai është i ndryshëm nga Merso përsa i përket vetëdijes filozofike të absurdit, 

të vetë ekzistencës.Vetrrëfimi i tij, paraqitja e shkallëzuar e shembujve dhe 

ngjarjeve që marrin përsipër të përgjithësojnë thelbin e ekzistencës, të 

universit dhe sidomos fabula që përmblidhet me qëndrimin në bar, vajtjen në 

shtëpi, kalimin nga gjallëria në gjumë, nga jeta në hiç, pra të gjitha këto e 

bëjnë Klamansin një konvencion, domethënia e të cilit është në besimin e 

Kamysë se bota e absurdit shkon drejt “rënies”. Në fakt këto përgjithësime 

s’gjenden tek Mersoi, i cili s’është gjë tjetër veçse një pamje e realitetit 

absurd. Merso ndryshon nga personazhet e tjerë të Kafkës e Sartrit por nisur 

nga këta të dy siç edhe e thamë më lart më së shumti afron me këtë të fundit 

(krahasuar me Gregor Zamzën apo babain e pamëshirshëm te 

“Metamorfoza”) Merso mbart një kuptim tjetër. Kjo për idenë se ajo që i 

intereson Kafkës në përgjithësi është raporti i individit me shtetin mes të 

cilëve është absurdi i një kontradite të papajtueshme. Me fjalë të tjera nëse 

Kafkës i intereson tragjizmi i fatit absurd, Kamysë i intereson absurdi i fatit 

të rëndomtë. Sartri nga ana tjetër është më afër Kamysë. Të dyve u intereson 

ajo që është më e rëndësishme, më e qenësishme te çdo njeri, absurdi. 

Megjithatë ata janë të ndryshëm në atë që Sartrit i intereson.Tek ata jepet 

absurditeti i lirisë e në raste të tjera absurditeti i rrjedhës së fatit përshembëll 

tek “Muri” i Sartrit, ndërsa Kamysë i intereson absurdi i ekzistencës 

njerëzore në përgjithësi. Lizi tek “Lavirja e denjë për respekt” e Pol Hilber 

tek “Herostrati” në sajë të gjykimit vendosin të bëjnë diçka të bindur për 

drejtësinë e veprimit dhe në momentin e fundit ekzistojnë të ngatërruar në 

mendime e arsyetime të pafund që lexuesi i merr me mend. Brenda tyre pra 

është absurdi, ai i cili mpin dhe u shton vendosmërinë. 

327

Në përplasje me personazhet e Sartrit, Merso është më i papërcaktuar e më 

përgjithësues. Kështu nëse personazhet e Sartrit janë momente blic të fateve 

njerëzore, ato të Kamysë janë faqe të tëra të shoqërisë absurde. Do dalluar në 

këtë mes raporti i autorit me personazhet. Ndonëse mendohet të jenë sa më të 

paanshëm, as Sartri e Kamy nuk e fshehin dot veten e tyre. Si njëri dhe tjetri 

në trajtimin që u bëjnë figurave janë mjaft humanë, por nëse te “I huaji” 

Kamy e shfrytëzon Mersoin për t’u rebeluar ndaj absurdit, me Sartrin ndodh 

ndryshe. Kamy duket më objektiv ndaj heronjve në vepër. Ata flasin vetë për 

gjithçka e megjithatë në faqet e fundit të romanit “I huaji” që mbaron me 

monologun e Mersoit duket se autori e ka braktisur protagonistin, pa u 

interesuar tashmë për fatin e tij dhe e ka marrë vetë fjalën për të shprehur 

revoltën e brendshme me anë të humanizmit. 

Qëndrimi i Sartrit në dukje objektiv është tjetër gjë. Ndryshe nga Kamy ai 

nuk është indiferent për personazhin, përkundrazi ai dëshpërohet ose ndjen 

simpati a neveri. Eshtë e qartë se Pol Helber edhe pse ka logjikën e vet është 

për të njeri i neveritshëm, ndërsa për Lizin shkruan “lavire” e denjë për 

respekt. 

Kamy sikur lëkundet e bie në dëshpërim tek “Rënia” por tek “Liria absurde” 

ai pohon me forcë: “Duhet të jetojmë”. Ai jo vetëm i përjeton përpjekjet, por 

edhe i miraton përpjekjet e pasosura të njeriut te “Miti i Sizifit”, si përpjekje 

që i japin kuptim jetës njerëzore. Shprehje e këtij qëndrimi human është toni i 

revoltës që duket në faqet e fundit tek “I huaji”. Personazhet e Kamysë në 

dallim nga Sartri që i shpreh ato në rrethana të caktuara të jetës nuk kanë 

nevojë për të tilla situata. Merso është si gjithë përsonazhet e tjerë. Nuk ka 

parahistori dhe kjo është një veçori e tij. Ajo çka nuk tregon autori për jetën 

e tij para vdekjes së të ëmës është e njëjtë me atë pas saj, absurde. Dhe nuk 

mund të ishte ndryshe. 

Tek “Liria absurde” Kamy thotë: “para se të takojë absurdin njeriu i 

përditshëm jeton me qëllime me një shqetësim për të ardhmen”. Ai vlerëson 

mundësitë e veta, llogarit pleqërinë, pensionin e tij. Ai ende beson se diçka në 

jetën e tij mund të drejtohet për mirë. Në të vërtetë ai vepron sikur të ishte i 

lirë e sikur të gjitha faktet ta shtynin për të kundërshtuar këtë liri. 

Pas absurdit gjithçka tronditet.Nëse jeta e Mersoit do të kishte njohur dikur 

një kalim nga joabsurdi tek absurdi rrjedha e ngjarjeve do të qe ndryshe, 

ndoshta do të kishim një vetvrasje. Por Mersoi e jeton jetën gjer në fund. “Të 

jetosh, do të thotë të jetojë absurdi”. Ta bësh të jetojë atë do të thotë para së 

gjithash, ta vërtetosh. Merso jetoi deri diku me vetëdijen e absurdit duke e 

vështruar atë, e për rrjedhojë duke qenë indiferent ndaj tij. Pikërisht ky 

indiferentizëm ndaj botës absurde përbën thelbin e figurës së Mersoit. 

Bota absurde në roman 

328

Figura e Mersoit gjithpoaq bëhet e qartë në raport me realitetin ku gjendet. 

Kjo botë me të cilën ka të bëjë ky Merso absurd është kaq absurde sa dhe ai. 

Këtu duhet kërkuar shkaku përse Merso ish aq i huaj në këtë botë. Ndërkaq 

mendoj se këtë të vërtetë e përforcon edhe ideja e pamundësisë së shoqërisë 

për t’i kuptuar këta individë, “mallkim” që mandej i çon ata drejt fundit të 

tyre. Ky njeri absurd është pjesë organike e këtij universi absurd e megjithatë 

këto dy botë absurde në kundërvënie të papajtueshme e përjashtojnë njëra 

tjetrën. 

Për çdo njeri, tjetri është i huaj. Pra jo vetëm Merso, por edhe bota që e 

rrethon atë është absurde. Absurdë janë morali, normat ajo çka ne presim nga 

sjellja e tjetrit... Gjithçka. Kur i vdes e ëma, të cilën e ka dashur shumë 

padyshim është i lodhur dhe i kapitur, nuk ka forca të dëshpërohet, gjë për të 

cilën do ta akuzojnë më vonë si njeri me shpirt të keq. Njerëzit që e bëjnë 

këtë janë gjyqtarë për të cilët kjo është një nga çështjet e shumta. Në mënyrë 

po aq absurde ata e lidhin mosdëshpërimin për vdekjen e nënës me vrasjen e 

një arabi. Shpërfillja e Mersoit ndaj realitetit shpesh të bën të qeshësh. 

Kur Maria i kërkon martesë ai përgjigjet se kjo s’ka kurrfarë rëndësie. Eshtë 

shoku i tij Rajmondi që e akuzon atë si njeri pa ambicje kur ai nuk e kupton 

se përse duhet të ketë ambicje. Merso, të njëjtën ndjenjë absurdi ka edhe para 

gjyqtarëve, avokatit dhe priftit që janë në roman po aq absurdë, por ata nuk e 

dinë se janë të tillë dhe ky është ndryshimi mes tij e atyre. 

Merso jeton me vetëdijen e absurdit gjë që i jep lumturinë. Të tjerët nuk e 

kanë këtë vetëdije megjithëse janë po aq absurdë. Pikërisht këtu fillon edhe 

konflikti si pasojë e të cilit Merso bëhet i huaj për botën. Megjithëse nuk e 

dinë, këta njerëz janë absurdë. Absurde është jetesa e nënës në azil, absurde 

janë marrëdhëniet e Rajmond Sintes me gratë, grindja me arabët, ambicjet për 

biznes..., absurdë janë avokati, hetuesi, gjykatësi, prifti ... me veprimet, 

arsyetimet e tyre. Njëherazi më absurdi dhe më interesanti në këtë botë është 

plaku Salamano. Fati i tij është prekës. I vetmi mik i plakut është qeni i tij që 

mbetet gjëja më e çmuar edhe pse nxehet dhe e rreh atë çdo ditë. Ndërsa kur 

qeni humb plakun e vajton atë si fëmijë. Me një fjalë raporti mes kësaj bote 

absurde të pavetëdijëshme dhe individit absurd të vetëdijshëm përbën bazën e 

strukturës së romanit. 

Struktura e romanit 

Nuk mund të themi se Merso është tërësisht i vetëdijshëm për absurdin e 

ekzistencës së vet. Ai është i vetëdijshëm deri në atë masë sa ta kuptojë 

kotësinë e të vepruarit dhe nuk shkon më tej se kënaqësia e mosveprimit. 

Mirëpo bota e pavetëdijshme është aktive. Këtu lind edhe kontradikta 

(konflikti) dhe individi i pavetëdijshëm bëhet i huaj. Këto janë dy anë të 

ndryshme që përbëjnë strukturën kuptimore, pra janë dy shtresat e ingranimit 

mbi të cilat ngrihet një shtresë e tretë, ajo e optimizmit, e besimit që ka vetë 

329

Kamy te jeta. Gjithçka shprehet në faqen e fundit të librit kur Merso para 

ekzekutimit braktis me forcë ndjenjën e absurdit me një dëshirë të fuqishme 

për të jetuar, që në të vërtetë nuk përbën aspak një absurd tjetër në vazhdën e 

absurdeve të jetës së Mersoit. Ky është optimizëm. Formalisht kjo shprehet 

thjeshtazi pa shumë fjalë me ngjyrim emocional. Në përgjithësi Kamy është 

thjesht në stilin e tij gjuhësor. Ftohtësia e të folurit i shkon më së miri 

mesazhit që ai kumton ndërsa ndërtimi formal i romanit nuk është aq i 

thjeshtë. Eshtë konceptuar i tillë që na jep për bukuri një atmosferë absurde, 

personazhe absurdë në madhësi absurde. 

Libri që në kuptimin e thjeshtëzuar merret me fatin e individit ndahet në dy 

pjesë. Në të parën jepen ngjarjet nga vdekja e nënës së Mersoit deri në ditën e 

dielltë kur ai vret arabin. Në të dytën jepen ngjarjet deri në çastin e dhënies së 

dënimit me vdekje. Pjesa e parë ndryshon nga e dyta. Nga sa ndodh rëndom 

autori nuk merr përsipër të bëjë ekspozicion. Përkundrazi shpalosja e 

personazhit, tragjizmi i tij vijojnë deri në fund të librit. Ndarja në pjesë është 

më tepër një ekuilibër formal mes dendësisë së ngjarjeve (para dhe pas 

vdekjes së arabit). 

Nëse duhej të gjenim një pikëlidhje të subjektit në analogji me subjektin 

klasik kjo pikëlidhje s’do qe vrasja e arabit, por dhënia e dënimit me vdekje, 

gjë që sjell ndryshimin e Mersoit. Vrasja e arabit solli ndryshimin e jetës 

normale (pra pas gjykimit kishte një ekzekutim). Ndërsa dhënia e dënimit me 

vdekje (të qenit aq pranë vdekjes) solli atë që Mersoi tashmë të çlirohej nga 

ndjenja e absurdit. 

Nëse vihet re ndarja në dy pjesë, ajo ka të bëjë me cikle të ndryshme 

veprimtarie që bëhen në secilën prej tyre, veprimtari të cilën e kuptojmë me 

anë të përsëritjeve të disa veprimeve dhe episodeve të caktuara. Përsëritja në 

formë rrëfimi e ngjarjeve si sharjet e plakut Salamano, bisedat me 

Rajmondin, bisedat me Marien, ardhjet dhe ikjet e arabëve ndihmojnë nga 

ana formale për krijimin e atmosferës së absurdit gjithëherë në këtë roman. 

330

IGOR URSENCO 

O prezenţă absentă, Po(i)etul 

- Introducere în lirica pneumatică a lui Traianus - 

(Një prani mungesore - Po(j)eti) 

MEMENTO: 

„Ce-i invizibil e măreţ, 

Să nu uiţi, doamnă Poezie, 

Cin’te citeşte nu te ştie, 

Cine te uită – n-are preţ” 

Traianus, „Cîntec de padişah” 

S-a întâmplat în activitatea mea de critică literară de întîmpinare, ca la un 

moment dat – solicitat de circumstanţe pînă atunci străine mie – să apelez la 

dimensiunile circumscrise “dimensiunii psalmotice”, prea puţin explorate în 

literatura română: spaţiu pe care îl fundamentam sumar (în “Entuziasmul şi 

conştiinţa post-senzorială” din volumul “Teo-e-retikon, Eseuri transculturale 

& glose meta-semantice”) ca demers pentru o lirică pneumatică 

perenă. Ceea ce la acea oră îmi părea a fi un interes complementar literaturii 

“laice” (atunci cînd nu era o deturnare a atenţiei de la divergenţele iscate între 

optzecişti şi nouăzecişti privind presupusa „agresivitate juvenilă” şi absenţa 

unor „programe estetice şi a teoreticienilor iviţi chiar din rîndurile” ultimilor, 

vezi “Ziua literară”, nr. 42, 24 februarie 2003), mai tîrziu s-a constituit într-o 

preocupare permanentă pentru mutaţiile ontologice serioase în mentalitatea 

modernă care, cu impresia clară pe care mi-o oferă convingerea, vor trebui 

luate în calcul de orice Istorie complexă a literaturii române de acum încolo. 

Un exemplu dinafara cadrului naţional îl poate servi o anumită funcţionalitate 

derivată din poetica antimodernă, tratată în modul cel mai coerent de către 

Antoine Compagnon drept o “estetică a reacţiunii” la ceea ce se impune în 

conştiinţa literară ca fiind dogmă a mentalităţii oficiale. 

Noţiunea de “refiinţare” pe care poetul chişinăuean Traianus o dezbate în 

textul omonim – cu vădite resorturi polemice la paradigma oficială a 

literarităţii – e chiar anticipaţia intuitivă a Pleromei (plenitudinea spirituală a 

lumii divine) ca alternativă la poetica şaizecistă şi complementară canonului 

generaţiei 2000. Dezbaterea interesantă din revista “Cuvîntul” (nr. 7, iulie 

2005) relevează în cazul primilor un corp („respins sau refulat”, „monstuos 

sau amputat”), în timp ce ultima generaţie literară trece „de la conotarea 

metafizică a corpului la inventarea unei utopii senzitive”, ambele avînd în 

vedere adesea o formă severă de „alienare”. 

331

Contrapunerea epidermică a celor două direcţii în literatura română, le 

identifică totodată şi nebănuitul filon comun, pierdut în interminabilele 

discuţii, dar care nu se poate sustrage ontologiei constante a Gestaltului 

psihologic la care ambele (încă) apelează. Partea bună e că deja există un 

„Manualul al autorului” (Cartea Românească, 2004), pornind de la ideea 

salvatoare a lui Bogan Ghiu de a „umple spaţiul cu lucruri // faţă de care să 

pot fi orb”: „Ce bine // că poemele apar şi există // în afara trupului. // (chiar 

dacă) ele // continuă să aibă // forma organelor noastre. // Ce bine // că ele nu 

dau naştere // la oameni” („Poem”). 

Acestei “lumii” secundare – configurate ca “dogmă de argint” populată de 

imagini mincinoase în materialitatea lumii senzoriale reprezentate prin 

Kenoma – poetul liricii pneumatice trebui să îi opună o altă “realitate”, 

intangibilă: şansa plauzibilă de a face „din sufletu-mi rebotezat: Psaltire” 

(“Rugă la Cer”). De unde şi îndemnul adresat Semnificatului ce coincide 

ideal (în „Psalmul sfinţiei”, de exemplu) cu Semnificantul: „gîndeşte-te pe 

tine, Poezie, // şi-nvinge-te mereu prin rugăciune”. 

Chiar dacă “credinţa niciodată nu este identică cu pietatea” (Karl Barth), 

poetul Traianus îşi trasează metodic, într-o memorabilă “Rugă la Cer”, o 

abordare religioasă diferită oarecum de “evangheliştii Noului Testament liric 

teologic” (Tutor Arghezi şi Vasile Voiculescu, de exemplu), răspunzînd, mai 

curînd, la apelul de “evanghelist al Vechiului Testament liric teologic”: 

alături de Radu Gyr şi de poezia religioasă pe care am teoretizat-o în creaţia 

poeţilor Dorin Ploscaru sau Marina Angela Glodici. 

Odată stabilită perspectiva pneumatikă (a corpului spiritual, duhovnicesc), ea 

converge şi spre una programatică: 

„Azimi stelare dă-mi şi dor nemult, 

Schivnic, adăposteşte-mă-n cuvinte...”. 

De notat că lipsa hranei (a energiei degajată prin descompunerea materiei) şi 

a stimulilor senzoriali nu face din corpul poetului religios, localizat în 

pustiile pneumatice („e-un Ierusalim în cer”, „Surpările Fiinţei”), un oştean 

cu mai puţină combativitate operaţională sau discernămînt existenţial: “Sînt 

împlinit: la iad n-am vreo restanţă, // Dar am un vis etern: rîvnesc mereu // 

Nemoartea să-mi petrec în Dumnezeu” (“Alai poetic”). Pus la adăpostul 

securizant al lui pneumatikos ce depăşeşte nivelul fizic-gravitaţional în care e 

antrenat phihikos, poetul îşi stabileşte alte priorităţi („Cu adevărat să mori // 

ca să zbori din muritori”) începînd prin a aboli “negativitatea în interiorul 

divinităţii ca modalitate de eliberare de istoricitate, vorbire şi dorinţe 

obscure”, la care se referea Jacques Derrida în devenita deja canonică pentru 

scriitorii centrifugi şi logolatri “Scriitură şi diferanţă”. 

332

“Părinţii mei au cultivat tăceri // Și eu, la rîndul meu, cultiv cuvîntul”: e chiar 

adevărul “Ce nu-l spune îngerul” poetului Traianus şi se referă la „părinţii” 

lui spirituali, pe care orice cititor, care nu e certat cu portarul de la bibliotecă, 

îi poate recunoaşte după înfăţişarea formei şi stilului ori îi identifică după 

cromozomii geneticii poetice. 

Perpetuată între conţinutul demiurgicului de sorginte eminesciană 

(simfopoemul de dimensiuni “Ultimul recviem”; “În orice zi mă nasc şi mor 

într-una // Și iar mă nasc să mor şi să-mplinesc // Condiţia neantului continuu 

...”, ”Psalmul zilei a şaptea” sau “Nesfîrşită clipa mă conţine. // Prin uitarealerg 

s-ajung la mine”, “Fuga de sine”) şi haina post-expresionistă blagiană 

inconfundabilă (“Lumina-i sunet şi-i lumină // Tot sunetul nins cu mister”, 

„Surpările Fiinţei” sau „Că prin veşnicul meu Mîine // Doar în ea mă voi 

rămîne // Candelă şi leac”, „Cîntec popular omniprezent”), lirica pneumatică 

îmbrăţişată de Traianus e avidă după repere transpirate de imponderabilitate, 

considerate a fi trecut proba spiritualităţii în timp. Astfel, tematica biblică e 

preluată uneori cu tot cu tonalitatea enunţării de la Arghezi („Cîntă Lucifer în 

mine // Că am bezne, n-am lumine”, „Cîntec popular omniprezent” sau „Simt 

c-ajunge-oi un psalm fără seamăn // În cîmpia iubirii de Tine-nflorit”, „Psalm 

înflorit”), accidentate sporadic de stilistica lui Topîrceanu („Poemele mi-au 

intentat proces // Că prea le-am veşmîntat în catifele, // Vulgare-au vrut să fie 

şi rebele // Și cu parfum eretic şi pervers”, „Psalmul înlăcrimării”). Uneori 

conştiinţa poetică cade în nostalgia canonizării timpurii, precum Grigore 

Vieru o făcea în „Legămîntul” său către Eminescu: „Ce-o să-mi închidă 

pleoapele deşarte // Ca pe coperte reci de-nvinsă carte, // ş-aplaudînd disparevor 

în vînt. // Dar tu atunci, poem uitat pe-o filă, // Cu buze cîntătoare de 

sibilă // Mă vei tot naşte, suflet de pămînt” (“Ce nu mi-a spus îngerul”). 

Atunci cînd reuşeşte „să piardă urma” poeţilor-înaintaşi de care e obsedat („în 

orice scrib - hăitaş ce stă la pîndă”, iată un „Testament liric” lăsat ca „refulare 

psihanalitică” perfectă în linia lui Harold Bloom), Traianus se umple de 

sevele unei divinităţi deloc indiferente: „monument visat în mine” („Zbor 

spre Elohim”), „în ocna spiritului meu” („Bezna ce-i lumina”), „au dat în pîrg 

icoanele din mine” (“Alai poetic”) etc. 

Ierarhia Trinicităţii Supreme capătă astfel o reproducere familiară, chiar dacă 

infidelă în ordinea primară a logicii, sub forma clasicizată a tripticului 

„Spirit-Trup-Suflet”: „Biblie aruncată la gunoi, // Icoană aruncată la gunoi, // 

Vecie aruncată la gunoi...” (“Poem Real”). De altfel, preocuparea pentru 

ecologie spirituală poate fi urmărită indirect în mai toate textele lui Traianus. 

Consumul excesiv al energiei conduce la o anumită extenuare (a se vedea şi 

„variantele” de text iponime) care derivă de la o metastaza bacoviană a 

fiinţei: „Nu fă risipă de divin în toamne, // Contaminat de Tine să rămîn // Și 

de nectarul cerului Tău Doamne, // C-o heruvimă-n braţe şi păgîn” (“Rugă la 

333

Cer”). Această diseminare infecţioasă este echivalentă unei perpetue reveniri 

la starea dihotomică post-adamică, reconstituită într-un „Poem” de Bogdan 

Ghiu şi propus ca text al duplicităţii alienatoare: „cu creionul pe albituri // 

haşurînd desenez murdăria // pe care trebuie să o las cu trupul”. 

Atunci cînd planurile semiotice nu coincid cu cele ontologice, fie în sens de 

insuficienţă („Prea mare Dumnezeul // Să-l vadă alter-eul”, „Alter-eul”), fie 

în cel de debordare („În tine e atîta Dumnezeu // Cît nu încape în sufletul 

meu”, „Mortuară”), humorile existenţiale bacoviene revin în forţă în textele 

lui Traianus: „sunet nins cu mister, surpăte-n rai” („Surpările Fiinţei”), 

„păcatu-n mine se răscoală // sunt cotropit de-nsingurări” (“Refiinţare”), „va 

trebui să mor cît mai curînd, // rosteşti în hohote ...”(„Cîntul Siminei”), „de-o 

vecie viscoleşte // cu luceferi, nu cu nea”, „şi-o să veşnic viscolească // pacea 

lui, inima mea // de-o să crească, să tot crească ! // Veşnicii în urma Sa” 

(„Dumnezeu la o cafea”). Într-un studiu dedicat poeticii lui Bacovia, 

Solomon Marcus remarca modernitatea viziunii artistice a acestuia prin 

„deplasarea atenţiei de la stare la proces” în care „entităţile de bază devin 

mai degrabă sintactice decît referenţiale”. 

Spre deosebire de obsesia acaparatoare în cazul lui Bacovia, poetul Traianus 

întreprinde acţiuni epifenomenale în generarea cîmpurilor prosodice şi 

lexicale: “O carte e-un sicriu în care dorm // Vestale, logofeţi şi clavecine” 

(“Rugă la Cer”). Sentimentul acut al “insecurităţii” – înţeles ca ultimă barieră 

depăşită a lui phihikos – poate fi depăşit cu respectarea dreptului solicitat de 

către poet: „să pot trăi, exclus din poezie // Dincolo de cuvinte – în Cuvînt” 

(„Psalm continuu”). Rima „frumos”-„Cristos” (din “Poemul Real”) încă mai 

speră – dacă să nu împace – măcar să găsească un echilibru între „esteticul” 

şi „eticul” vieţii naturale, chiar dacă deocamdată plasată sub semnul alienării 

conştiinţei. Forma sa paroxică fiind golirea urgentă a conştiinţei umane („o 

candelă de boltă atîrnînd, // Înveşniceşti de mine, Pustiire”), replasată imediat 

de o legitate greu aceptabilă logicii profane, şi anume cum e posibil ca aceste 

„cuvinte se-ntrec să mă gîndească” („Sfatul cuvintelor”). 

În cazul liricii pneumatice dezvoltate în spaţiul transprutean de către poetul 

Traianus, emergenţa spirituală ca securitate semantică infailibilă (diferită de 

cea estetică, ideologic sau chiar etică) ar trebui să se constituie definitiv în 

cadrul studiilor literar-culturale: acum separate ca gen şi instrumentare 

specifică, aşa cum au fost configurată de către ultimii contestatari ai 

logocentrismului (Roland Barthes, Julia kristeva, Michell Foucault, Gilles 

Deleuze & Felix Guattari). „A fi poet, menţiona acelaşi Jacques Derrida în 

“Scriitură şi diferanţă”, înseamnă a şti cum să părăseşti vorbirea. Să o laşi să 

vorbească ea singură: lucru pe care îl poate face numai în forma ei scrisă”. 

Bogdan Ghiu, care a şi tradus mult din părintele deconstrucţiei filosofice, 

propune în calitatea sa de poet o abordare masoretică a fenomenului: „A 

334

scrie înseamnă a nu vorbi, a tăcea. // A te constrînge singur // să taci. // Scriu 

ca să tac” („Cînd nu apari”), ”Acum, acum, să pot trăi - // în locul meu să las 

// un poem // să scrie poeme”(„Testament”). La George Canache, în schimb, 

peste poezie transpare o realitate păgînă justiţiară: “M-a înfiat // un poem” 

(“Nume”), „Tăcerea – cuvînt izbăvit” (Frig), “Prin fiecare poem // un ac // cu 

gămălie” (“Colecţie”), “La ţărmul versului // aşteptînd imaginea” (“Far”), 

“Judecat // pentru fiecare // punct // pe hîrtie” (“Piaţă publică”). Poetul 

Traianus le dă o replică intertextuală la ambele capete, cu ecoul desprins 

printr-o metamorfoză acută, excedentă unui plan religios dogmatic: „Aşa şi 

tu, copil din verbe, // Fii anonim de vrei să fii // Aplaudat de ciocîrlii // Și nu 

de feţele imberbe” („Invizibilul măreţ”), ,„Sînt scris de tine, Pururi poezie 

(...) // Și Poezia cînd mă va uita // Ele-mi vor şterge cerul de suspine” 

(„Cîntec de padişah”). De acum încolo, conştiinţa simptomatică a poeziei 

religioase îşi transferă integral asupra sa apanajul de bibliotecă akâshică, cu 

structură borgesiană inconfundabilă: “sub raiuri pline, // tremură cărţile din 

mine” (“Refiinţare”), „Pîn-la nemurire // Face-te-ai psaltire” („Blestem”). De 

altfel, cele mai reuşite poeme ale lui Traianus sunt cele care răspund cu 

fidelitate binecunoscutei „Legi a lui Ockham” (lex parsimoniae): “Dus în cer, 

la Preaînalt, // Sînt chiar eu – cel celălalt” (“Epitaf”), „Mi-ai spus că o să vii 

fără de tine // Și-n mine-au tresărit mirişti divine” („Psalmul înlăcrimării”), 

„Scrie-mă cu neuitare // În uitarea ce mă are” („Cîntec pentru Despina”), 

„Trăieşte-n mine-un cîntec fără nume, // Pe care, să nu-l pierd, mi-i teamă-al 

spune” (Psalmul sfinţiei”). 

Afirmată iniţial de nomadismul specific unei mentalităţi spirituale ecologice 

structural vorbind, lirica pneumatică îşi croieşte propriul drum transgeneraţionist 

şi post-naţional, rămînînd alternativă viabilă la oedipizarea în 

masă a umanităţii despre care vorbeau Gilles Deleuze & Felix Guattari încă 

pe la 1976. Putem vorbi nu despre o întîrziere, ci despre o reactualizare 

resimţită acut în contemporanietatea literară română a fenomenului declanşat 

de către Bogdan Ghiu într-un „Poem”, spectral prin excelenţă: „pe cele şapte 

cărări ale poemului // se întoarce la tine punctul final, vagabondul // 

(fantoma)”. 

Într-adevăr, doar “la pieptul visului de peregrin”, se confesează Traianus (în 

“Rugă la Cer”), poţi deveni poet născut iar nu făcut din Cuvînt: 

„Să fii în adevăr, nu-n moarte, 

Să sorbi din Tu, cum sorb din Eu 

Și limba doldora de verbe 

Să te proclame Dumnezeu” 

(“Refiinţare”) 

Cluj, 12 august 2009 

335

BASHKËSI / COMUNITATE 

The Eastern European Messenger 

THE EASTERN EUROPEAN MESSENGER 

E. E. M. 

An antological and encyclopedic 

Magazine of all Emigrants, 

Founded in London in 2009 

by Mr. KOPI KYÇYKU & Mr. KASTRIOT BERBERI 

Edited by Publication and Education Services 

Chief Editor: Mr. Kopi Kyçyku 

The materials of The Eastern European Messenger Magazine are 

prepared for printing 

by Mr. Kopi Kyçyku & Mr. Ardian Kyçyku 

ISSN 2066 - 0332 

336

Office in the United Kingdom: 

Address: Mr. Kopi Kyçyku, Director-Founder, 

“Publication and Education Services”, founded in London in 2008, 8A 

Upper Green East, Mitcham, Surrey, London CR4 2PA 

Tel: 0044 7788525371 

Tel: 0044 7930997243 

Fax: 0040 314.286.679 

E-mail: kopikycyku@yahoo.it; mr.berberi@yahoo.co.uk 

emesseng@gmail.com 

Office in Romania: 

Address: Aleea Avrig 10, Bl. P5, Sc. 2, Et. 4, Ap. 62, Bucharest, 

Romania; 

C.P. 57-28, Bucharest, Romania 

Tel/Fax: 0040 314286679 

Mob.: 0040 764.688.543 

EDITORIAL STAFF 

Marsela Berberi, Gëzim Alpion, Valentin Boboc, Iuliana Cristea, 

Anton Çefa, Iva Denaj, Luciana Friedmann, Istref Haxhillari, Akil 

Koci, Ardian Kyçyku, Hiqmet Meçaj, Besnik Sahatçiu, Mehmed 

Stublla, Besim Sylaj, Artur Szelwach, Jozef Tokar, Steven Wooley, 

Arsinela Xhara. 

REVISTA THE EASTERN EUROPEAN MESSENGER Ju fton të 

bashkëpunoni me artikuj shkencorë, me ese, krijime letrare apo 

përkthime në gjuhën angleze, që do të pasurojnë e përmirësojnë 

më tej marrëdhëniet tona me hapësirat e tjera të kontinentit. 

REVISTA THE EASTERN EUROPEAN MESSENGER care a ajuns la 

numărul 10, Vă invită să colaboraţi cu articole ştiinţifice, cu 

eseuri, creaţii literare sau traduceri în limba engleză, care vor 

îmbogăţi şi îmbunătăţi mai departe relaţiile noastre cu celelalte 

spaţii ale continentului. 

337

CORNEL DUMITRESCU 

Psihosociolog 

Coordonator Programe culturale, pedagogie muzeala 

Muzeul National al Satului „Dimitrie Gusti” Bucuresti 

Oferta culturală a Muzeului Naţional al Satului 

”Dimitrie Gusti” 

Consideratii teoretice si practice 

Metodele si tehnicile de analiza privind oferta culturala muzeala sunt 

observatia, ancheta, experimentul. Ancheta cuprinde tehnici precum fisa, 

chestionarul, interviul. Fisa este un instrument de cercetare folosit pentru a 

stabili structura de vizitatori ai muzeului, este un formular in care se cer 

cateva date ce definesc personalitatea socio-culturala a vizitatorilor. 

Chestionarul poate fi aplicat unui public real sau celui virtual (al posibililor 

vizitatori) si el urmareste sa cunoasca motivatia vizitarii muzeului. 

Interviul, ce poate fi liber sau dirijat, individual sau de grup, are acelasi scop 

ca si chestionarul, dar el se utilizeaza atunci cand persoana intervievata, fie 

nu doreste sa se exprime in scris, dintr-un motiv anume, fie se doreste a se 

obtine informatii mai ample, ce pot fi redate pe banda audio-video si 

cercetatorul doreste a le studia intr-un context anume. Observatia se poate 

face si ea direct sau indirect, spontan sau dirijat, fiind prima sursa de 

cunoastere a cercetatorului asupra fenomenului ce se doreste a fi investigat. 

Ofertele culturale ale muzeului se adreseaza publicului neinitiat, dar si celui 

initiat, publicului familiarizat si publicului de elita. Metodele de analiza a 

acestor categorii de vizitatori trebuie adaptate astfel incat sa poata fi urmarita 

evolutia publicului de la o treapta la alta, aceasta evolutie insemnand faptul 

ca programele si ofertele culturale au dat roade, ca atrag publicul, ca il 

formeaza si il educa. In efortul de captare a publicului, tehnicile de 

investigare a vizitatorului trebuie sa cuprinda si intrebari privind afisajul, 

posterele, diferitele anunturi, intr-un cuvant signalectica, si aceasta pentru a 

afla daca mijloacele prin care muzeul isi face cunoscuta activitatea la sediu 

sunt de ajuns ca numar, suficient de atractive si au un impact asupra 

vizitatorilor muzeului. 

O alta modalitate de cercetare a publicului din muzeu este cea care evalueaza 

structura publicului din alt punct de vedere, si anume daca traseul de vizitare 

este intai muzeul si apoi serviciile de agrement sau invers ; si aceasta, pentru 

ca pot fi vizitatori ce aleg intai serviciile adiacente (de alimentatie publica, de 

joaca, etc.) si apoi muzeul ca atare. Finalitatea acestui tip de cercetare va 

trebui sa arate in ce grad cei interesati de muzeu, desi initial venisera doar 

338

pentru divertisment sau pentru magazinul de suveniruri, vin apoi in mod 

special pentru muzeu. 

Utilizand alt criteriu, cercetarea psihosociologica a publicului poate fi 

cercetarea statistica a structurilor de public si a optiunilor lui, ce se realizeaza 

prin chestionar si interviu, precum si cercetarea de comportament, ce se 

realizeaza prin observatie libera in muzeu. Toate aceste modalitati, si fiecare 

in parte, isi propun sa cerceteze publicul, sa-l defineasca, iar in final, sa duca 

la formarea unui public propriu pentru muzeu ; altfel, exista riscul ca acele 

muzee care nu au stiut sa-si atraga publicul, sa nu isi mai poata justifica 

existenta din punct de vedere economic. 

Oferta culturala a Muzeului Satului din Bucuresti, precum si strategia de 

atragere a unui public ce este tentat in zilele noastre de discoteca, internet, 

etc., impun initiativa, tenacitate, imaginatie, ce se cer orientate in special spre 

publicul tanar, ce reprezinta viitorul oricarui muzeu. Aceasta pentru ca 

cercetarea sociologica a publicului se adreseaza atat prezentului, cat si 

viitorului, in ideea realizarii de programe culturale de inalta tinuta artistica, ce 

vor duce la cresterea numarului de vizitatori, si deci de platitori. 

O metoda moderna de analiza privind oferta culturala din muzeul nostru, o 

constituie ancheta sociologica ; ea este o modalitate stiintifica de investigare 

a universului subiectiv al vietii sociale, precum opiniile, atitudinile, 

aspiratiile, convingerile, cunostintele, interesele de ordin individual sau de 

grup. In ancheta sociologica, se combina modalitatile interogative, cu alte 

metode precum observatia, analiza documentara si de continut. In acest fel, se 

pot corela rezultatele obtinute, comparandu-se ceea ce spun oamenii cu ceea 

ce intreprind, ceea ce se vede cu ceea ce se aude. 

Dar ancheta sociologica are si un inconvenient, si anume acela ca se poate 

aplica doar asupra acelor aspecte asupra carora oamenii detin informatii, si de 

asemenea, presupune un numar destul de mare de operatori de teren, pentru a 

se putea face fata unui numar mare de informatii obtinute de la subiecti. O 

astfel de ancheta am desfasurat in anul 2007, cu ocazia principalelor 

manifestari ce au avut loc la sediul muzeului (targurile, tabara de vara pentru 

elevi), pentru a putea observa impactul acestor evenimente asupra 

vizitatorilor, precum si ce anume propuneri exista sau ce anume ar dori sa 

vada in mod special cei ce trec pragul muzeului nostru. 

O alta metoda moderna de analiza privind oferta culturala, este observatia 

participativa, prin care observatorul adopta in grupul cercetat atat rolul de 

participant, cat si pe cel de cercetator, putand fi astfel utilizate si alte tehnici 

de investigare, precum inteviuri informale, analiza documentelor, 

chestionare. O astfel de metoda, ce reda cat mai fidel realitatea sociala in 

desfasurarea ei naturala, am aplicat-o in cadrul taberelor scolare de vara ce sau 

desfasurat in ultimii ani la sediul muzeului. Concluziile obtinute au fost 

339

prezentate conducerii institutiei noastre, si din ele s-a desprins, printre altele, 

o idee prin care pot creste veniturile obtinute de muzeu , si care s-a 

materializat incepand cu anul 2008 : astfel, tabara de vara s-a desfasuarat pe 

parcursul a 4 saptamani, structurata pe 2 module distincte, a 2 saptamani 

fiecare, cu tarif diferit. 

Astfel, in primul modul au participat doar cei ce s-au inscris pana la o 

anumita data, cu 2-3 zile inainte, iar in acel de-al doilea modul au participat 

atat cei ce doresc sa se perfectioneze, dintre participantii primului modul, 

precum si alti elevi, ce din diverse motive (nu au fost in Bucuresti la data 

inscrierii, au aflat numai dupa inceperea taberei de existenta ei, etc.) nu au 

putut sa participe in primele 2 saptamani de tabara. In acest mod, s-a evitat 

aglomeratia de elevi - cursanti ce s-a observat la multe ateliere in anii 

precedenti, cu inerentele nemultumiri din partea parintilor si din partea 

mesterilor, nemultumiri cauzate de numarul mare de elevi ce trebuie instruiti 

si supravegheati, pe de o parte, iar pe de alta parte, a crescut numarul celor 

inscrisi, si deci, sumele incasate de catre muzeu. 

Din practica ultimilor ani, am observat faptul ca oferta culturala a muzeului 

nostru se poate sustine, cu tenacitate si perseverenta, si prin sponsorizari. 

Voi propune unor institutii care si pana acum au sponsorizat activitatile 

culturale ale Muzeului Satului, o alta modalitate de sustinere financiara, si 

anume parteneriatul public-privat, care va face si mai cunoscut, in special in 

mediile financiar-bancare, institutia noastra. Pentru acest scop, am elaborat 

un chestionar-sondaj pentru salariatii acestor institutii, pentru a vedea ce 

anume intereseaza aceasta categorie de public virtual, ce anume programe 

culturale ar dori sa vada in muzeul nostru, stiut fiind ca cei ce lucreaza in 

acest domeniu au timp liber foarte putin. 

Printre modalitatile de atragere a publicului in Muzeul National al Satului 

« D.Gusti », sunt si cele ce presupun utilizarea facilitatilor oferite de 

tehnologia multimedia si informatia computerizata, precum sunt audioghidul, 

accesarea internetului, care au fost mentionate de vizitatori si intalnite de 

mine in chestionarele pe care le-am aplicat ; cu siguranta ca extinderea 

folosirii acestor facilitati ar duce la cresterea numarului de vizitatori si a 

incasarilor obtinute. S-a mai observat, din chestionarele aplicate pana acum, 

faptul ca sunt cerute si sunt cautate la magazinul muzeului si obiecte precum 

filme foto, pliante cu muzeul in limbile italiana, araba, chineza, japoneza, 

aceasta datorita numarului tot mai mare de turisti din aceste tari care ne 

viziteaza muzeul. 

In acest context, este de subliniat initiativa conducerii muzeului de a renova 

standul propriu, ceea ce a permis accesul mai usor al publicului la publicatiile 

si articolele oferite spre comercializare, pe de o parte, si a dus si la cresterea 

numarului de vizitatori si deci de potentiali cumparatori, pe de alta parte. 

340

Si tot in intampinarea cererilor celor chestionati de mine anterior, sunt mult 

cautate de vizitatori produsele de placintarie-patiserie traditionale, care s-ar 

putea vinde, impreuna cu altele precum turta dulce, braga, siropuri naturale 

de fructe cu apa minerala, mai tot timpul anului, la hanul existent in incinta 

muzeului sau in alta locatie desemnata. Iata alte modalitati de atragere a unui 

numar mai mare de turisti si de eficientizare a activitatii de marketing in 

Muzeul National al Satului „Dimitrie Gusti”. 

S-au realizat si in anul 2008, ca si in anii anteriori, protocoale – parteneriat, 

prin colaborarea cu camine culturale, gradinite, scoli, facultati de profil, 

personalitati de prestigiu din cultura, aceasta insemnand ca muzeul nostru a 

abordat multidisciplinar fenomenul cultural, in asa fel incat muzeul a ajuns 

sa-si „vanda” oferta culturala in mod programat, dupa strategii de marketing. 

Cultura are un rol important de jucat in asigurarea calitatii vietii, prin faptul 

ca este un factor al dezvoltarii umane, influenteaza factorul economic si pe 

cel social, formeaza constiinte si valori autentice. In aceasta idee, efortul 

muzeului in a informa publicul despre continutul si colectiile muzeului, 

despre manifestarile ce au loc la sediul sau, daca are un stand comercial, daca 

ofera facilitati pentru copii sau pentru persoane cu dizabilitati, si multe 

asemenea, nu va fi niciodata prea mare. Muzeul nostru, ca de altfel si altele 

care se doresc a fi viabile, trebuie sa raspunda publicului la intrebarile: ce, 

cum si cat ofera. Iar acest lucru se poate face numai printr-o politica de 

marketing coerenta. 

341

TË FTUAR / INVITAŢI 

ISTREF HAXHILLARI 

Dekreti perandorak 

(tregim) 

Stërmadh pa fund e pa cak, i zhurmshëm e i pluhurt, Stambolli ngjante me 

një kafshë të shformuar parahistorike që merrte frymë me tërë qenien, 

përshfaqur habitshëm kohëve të vona. Tutje përmbi Bosfor avujt e detit 

formonin shtëllunga të bardha, tymnajë që të merrte sytë e turbullonte 

shikimin. 

Në dy anët e detit shtrihej Qoshk Jëlldëzi, qytet i turqve, një përzierje pafund 

ngrehinash të shumëllojta prej druri përreth xhamive madhështore. Rrugët e 

spërdredhura në faqe kodrash të gjelbëruara lagur nga oqeani i pamatë të 

çonin në Portën e Lartë, brenda së cilës qendronte stema kuranike e Kalifatit 

dhe manteli i Profetit. Zërat e fuqishëm të ylemave çanin qiellin e murrmë të 

qytetit madhështor dhe thërrisnin njerëzit për në Der Seadet. 

Përkundruall zhurmonte Gallata, lagja e të krishterëve dhe selia e 

ambasadave të huaja, me ndërtesa të larta mermeri sipas arkitekturës së 

Perëndimit. Në ngushticën e Harkut të Artë, përmes Urës së Gallatës takohej 

Lindja me Perëndimin, dy botë krejtësisht të ndryshme shumë larg njëra - 

tjetrës në ekonomi, kulturë, mënyrën e të menduarit e jetesës. Nga çdo cep i 

Gallatës vështrimi ndehej përmbi Dardanele, bukuroshen e hijeshme të 

Lindjes, portën shekullore të perandorive. Në pragun e përbaltur të saj 

përgjatë honeve të shekujve ishte fosilizuar historia. Gjaku i të gjithë popujve 

të botës kishte skuqur kohën e thinjur të Dardaneleve. 

Nëpër rrugët e zhveshura tërë pluhur dhe të tjerat me kalldrëm, barisnin lloj - 

lloj njerëzish nga çdo rracë e ngjyrë, turq, arabë, çifutë, grekë, shqiptarë, 

sirianë, armenë me të gjitha veshjet që njeriu mund të mbulojë trupin, ngjizur 

moteve të përlargët. Nga tirqet me xhufka dhe peshtemallët e mëdhenj me 

lule gjithfarësh, te kostumet europiane me papion, nga jelekët e shkurtër dhe 

pëlhurat e trasha aziatike që i mbulonin femrat kokë e këmbë, në fustanet 

gjoksehapura të gufuara, prej festeve të rënda turke në kapelet e hijshme, nga 

këmbët e zbathura dhe opingat me lëkurë kau te këpucët llustrafina ardhur 

nga Parisi dhe Vjena. 

Turma pafund nuk mbaronte kurrë tërë ditën e perëndisë gjer afër mesnatës 

kur firohej ca dhe mbeteshin të pastrehët, lypsarët e shumtë pa një vend ku të 

futnin kokën dhe pijanecët me pamje të përçudnuar që nuk mbanin mend 

shtëpinë dhe në përgjumje mërmërisnin: 

- Padishah çok jasha! 

342

Nuk kishte njeri mbi faqe të dheut të mos ëndërronte ardhjen në Stamboll, 

shtëpinë e Padishahut Sulltan dhe Kalif, mëkëmbës i Allahut mbi tokë. Aty 

gjallonin pranëvendosur kundërshi të skajshme, e vjetra me të renë dhe 

absurdi me të vërtetën. Pranë sarajeve shekullore të mëdha e të vjetra buisnin 

shtëpi europiane me ndërtimet e përthyera sipas stilit barok të Rilindjes. Afër 

haneve të shëmtuar me dritare e dyer ngrënë nga koha kishin mbirë hotelet e 

hijshme me ballkone të gjera e dritare zbukuruar nga perde damasku. Pranë e 

pranë udhëtonin qerret tërhequr nga buaj të zinj me brirët e mëdhenj të 

spërdredhur dhe llandonët e kohës ku qenë mbrehur kuaj këmbëshpejtë 

stolisur me zbukurime shumëngjyrëshe. 

Në këtë cep të pazakontë të dheut takohej mesjeta e vjetër me kohët moderne. 

Të zinte syri kudo dyqane të vegjël çikërrimash, artizanë që shtynin me 

këmbë rrotat e poçerisë, kovaçë që prodhonin enë kuzhine, ndërsa pak më 

tutje në skelën e Harkut të Artë hidhnin spirancat vaporët e rinj me avull. 

Llandonët e hijshëm kalonin rrugës kryesore përpara trekëmbëshit, ku çdo 

ditë qëndronin varur kufomat e të dënuarve me vdekje mbuluar nga këmishat 

e gjata prej pëlhure lini. 

Qendër e myslimanizmit botëror dhe kulturës së lashtë islame, Stambolli qe 

zefillja e krishtërimit ortodoks të globit. Në krah të Xhamisë Blu, ndërtesë e 

rrallë me bukuri mahnitëse, vepër e mendjes së një arkitekti gjenial, ngrihej 

madhështore Patriarkana e Stambollit që drejtonte grigjën e ortodoksëve mbi 

faqe të dheut. 

Ngritur në një vend mahnitës me bukuri të pashoqe, udhëkryqin e dy 

kontinenteve më të populluara, kryeqendër e perandorisë më të madhe e më 

jetëgjatë të botës, Stambolli ishte qyteti më i çuditshëm që kishte ndërtuar 

ndonjëherë dora e njeriut në shekujt e shkuar. Mendje të ndritura nga e gjithë 

bota kishin derdhur energji e djersë pa kursim për t’i dhënë emrin tundues e 

marramendës që zotëronte. Arti i lindjes, letërsia, ndërtimet, teknologjia 

lulëzonin me tërë forcën ndjesore dhe përshfaqje mbresëlënëse. Harbie, 

shkolla e luftës, ishte me emër jo vetëm përqark perandorisë turke, po gjer 

tutje në perëndimin e zhvilluar. 

Dukej sikur Stambolli qëndronte jashtë fushatave të luftës së pashallarëve 

turq anekënd perandorisë së pamatë, po era e betajave përsillej pa pushuar në 

qiellin e tij. Gjeneralët më të famshëm të Sulltanit ishin me origjinë të përzier 

nga Europa, Azia e Arabia. Në tërë hapësirat turke të pamata e përtej saj emër 

dhe famë rrezëllitëse bëje vetëm në Stamboll. 

Një ditë të kthjellët maji të motit 1886, në portin “ Harku i Artë ” i njohur 

prej udhëtarëve të Stambollit, u ankorua anija luksoze egjiptiane “ Faraon ”, 

nisur para dy javësh nga Aleksandria. Në kuvertë një grup zotërinjsh nga 

përtej oqeanit vinin të vizitonin qytetin e madh apo të lidhnin marrveshje 

tregtare. Stambolli përngjiste me një lubi të madhe gojëhapur natë e ditë. 

Midis tyre binte në sy një burrë i gjatë e i pashëm, që tërhiqte më së shumti 

vështrimet e kureshtarve. Me ballë të lartë, sy kafe zhbirues, mustaqe të 

343

shkurtëra dhe flokë krehur sipas modës së fundit, kostum kamoshi të zi dhe 

papion ngjyrë vishnje, mysafiri i huaj plot hijeshi ngjallte nderim veçan të 

tjerëve. Dukej sheshit se ishte ben ollaxhëm ( njeri me rëndësi ). Këmisha e 

bardhë borë dhe jeleku kadife, që bënin kontrast me qostekun e rëndë prej ari 

safi, i jepnin të kuptonte cilitdo se zotëria ishte pasanik i madh. Fliste turqisht 

dhe rumanisht sipas rastit, po me hyzmeqarin kuvendonte në një gjuhë tjetër 

të pakuptuar për të tjerët me të cilët e kishte bashkuar udhëtimi i gjatë në 

vapor. 

Jetonte prej shumë vitesh në Egjipt. Dy fabrika pambuku në Aleksandri e 

Kajro, prodhonin ditë e natë coha gjithfarësh që transportoheshin në disa 

vende të botës dhe jepnin fitime të mëdha. Në Bukuresht pati ngritur një 

sipërmarrje tjetër të leverdisshme, e njohur në qarqet e bizneseve të disa 

kryeqyteteve. Partnerët e tij ishin sëra e lartë e tregtarëve të njohur në Europë 

e përtej saj. Këto e të tjera i dinin fare pak njerëz në Stambollin e zhurmshëm, 

po askush nuk e dinte misionin e tij, e fshehtë përvëluese futur thellë shpirtit 

fisnik. 

Zbriti shkallët e vaporit, ndjekur nga hyzmeqari me dy valixhe të rënda në 

duar. Një tufë hamej e lypsarë e ndoqën pas efendiun e pasur që shpërndante 

me bujari aspra argjendi. Turma rreth tij shtohej rrëmujshëm, pengonte 

lëvizjen e njerëzve e karrocave, prandaj policia vendase zuri t’i shpërndante, 

ndërkohë që i kërkonin ndjesë dhe përshëndesnin me përulje pasanikun e 

largët. 

Ngriti dorën dhe ndaloi një llandon të bukur me karroceri jeshile, tërhequr 

nga dy kuaj të bardhë. Zotëria i foli në turqishte të kulluar: 

- Në hotel “ Sheriat ”! 

- Si urdhëron efendi, - u përgjigj karrocieri dhe u përkul tri herë në drejtim të 

burrit hijerëndë, sipas sjelljes turke. Pastaj iu afrua shërbëtorit t’i merrte 

valiçet. 

- Gjergji jepja, - i tha me zë të ngrohtë hyzmeqarit dhe shokut të udhës, që 

nuk i lëshonte nga frika se mos i grabisnin. 

Gjergji, djalë i ri rrotull të tridhjetave, nga ata që u thonë “ i thatë po i thantë 

”, muskuloz me një palë duar të mëdha prej muratori tërë kallo, kishte ardhur 

para tre vjetësh në Bukuresht. Zotëria me qostek floriri e kishte punësuar, si 

shumë të tjerë në sipërmarrjen e tij të zgjeruar. E donte se ishte i gjendur e i 

vinte ndoresh për çdo lloj pune, besnik dhe i çiltër. Mbi të gjitha murator dhe 

skalitës i gurit, mjeshtëri trashëguar brez pas brezi në vendin e tij. Efendiu e 

kishte marrë pas në këtë sipërmarrje të re krejt të veçantë për këto cilësi të 

çmuara. 

Hoteli, ndërtuar sipas stilit europian nga arkitektë francezë me emër, ndodhej 

në krah të godinës qeveritare të Vezirit të madh, qendra e shtetit turk sundues 

i një përzjerjeje të pafund vendesh që shtriheshin në Azi, Europë dhe Afrikë. 

Hoteli i hijshëm bënte kontrast me godinat e vjetra përreth dhe hanet ku 

rehatoheshin më së shumti të huajt. 

344

Sapo u shfaq në ars ammandi, një tufë punonjësish erdhën t’i urojnë 

mirëseardhjen dhe t’i bëjnë mysafirit të nderuar shërbimet e hotelit elegant. E 

lutën të ulej në divanin veshur me lëkurë krokodili të mblidhte veten nga 

udha e gjatë nëpër detin e trazuar. 

Pas një copë here u duk pronari i hotelit, një turk i shkurtër me mustaqe të 

hijshme. Veshja e tij ishte një përzierje e modës turke me atë europiane. Jelek 

dhe xhaketë me papion që në mes e lart, zotëria e tij mbante shallvare tipike 

turke, zbukuruar me xhufka të kuqe dhe dukej një biçimsëz që s’kuptohej 

lehtë në ishte i mençur shumë apo një birbo që trashëgonte kushedi nga kush 

pasuri të madhe me të cilën kishte ndërtuar apo blerë atë hotel të bukur si 

dritë. Ajo që dihej me siguri ishte vendqendrimi shumë i zgjedhur ku 

drejtoheshin për të pushuar ajka e pasanikëve më të mëdhenj të botës që u 

binte puna të vinin në Stamboll. Prej disa vitesh aty bujtnin mbretër, 

kryeministra dhe të tjerë burra shteti pas ose para takimeve me personalitetet 

më të larta të perandorisë. 

- Bujrum efendi, jemi të lumtur që zgjodhët hotelin “ Sheriat ”, më i miri i 

tërë Stambollit. 

- Faleminderit! - u përgjigj ftohtë i huaji. - Dua dy dhoma, njëra nga ana e 

detit në katin e tretë, ndërsa tjetrën për hyzmeqarin tim. 

- Po jap urdhër t’i bëjnë gati, - foli turku i shkathët, - ju bëj rixha të pini nga 

një sapllak sherbet ose po të doni uiski apo birrë. 

- Nga një kupë sherbet, - ia ktheu tjetri me shprehje të papërcaktuar. 

Pronari nuk e mori vesh në i kishte pëlqyer apo jo hoteli këtij efendiu 

hijerëndë. Nuk i tha asnjë fjalë të mirë siç bënin pothuaj gjithë të tjerët që e 

kishin sajdisur. 

Pas largimit të pronarit, u afrua kryesekretari me defter në dorë. 

- Efendi ma bëj kabull një sëkëlldi të vogël, emrin tuaj e të hyzmeqarit. 

Zotëria nxori nga xhepi i xhaketës allafrënga pasaportën. Tjetri e mori në 

duar dhe lexoi me zë: 

- Nikolla Naço, kombësi shqiptare, shtetësi egjiptiane, banues në Bukuresht, 

Rumani. 

Shërbyesi i lartë i hotelit nuk po kuptonte asgjë. S’kishte parë ndonjëherë 

pasaportë të tillë, ndaj mbeti në mëdyshje. 

- Më fal efendi, si ta shkruaj në kartë adresën tënde. 

- Shkruaj se jam shqiptar, arnaut, - buzëqeshi me qesëndi Nikolla. 

Sekretari bëri si i tha, u largua mbrapsht me përkulje dhe njoftoi të tjerët për 

këtë zotëri fort të çuditshëm e të pakuptuar. Në turmën e madhe të shërbyesve 

zunë fill hamendje që nuk kishin të mbaruar në trajta të çuditshme, përthyer 

sipas mendësisë të gjithsecilit. 

- Princ arrnaut, mik i Vezirit me pasuri të madhe në Egjipt e Rumani. Shikoni 

si e ka të shkruar pasaporta e tij. 

- Porositi dhomën më të mirë, atë përballë sarajeve të Vezirit, - e mbështeti 

idenë e folësit një kamarier. 

345

- Shumë i pasur duket, - u shpreh mbikqyrsi i rojeve, - vetëm qosteku i bën 

një grusht me para. 

- Karrocieri më tha se shpërndante pa kursim aspra ndër lypsarët gjersa hyri 

policia e i largoi, - foli një tjetër. 

Thashethemet i ndërpreu pronari, Fatih beu. 

- Mjaft humbët kohë, po shikoni punët tuaja. Zotëria kushdoqoftë është ben 

ollaxhëm. 

Vetë Fatih beu e drejtoi mysafirin e lartë te dhomat e hotelit, që sa hap e 

mbyll sytë ishin ndrequr e rregulluar posaçërisht. 

Cili ishte ky zotëri i pasur, që vuri në lëvizje hotelin “ Sheriat ” dhe përmes 

tij në ditët më pas, përngriti tërë ajkën e Stambollit? Dihet se në gjithë botën 

hamendjet e hoteleve të mëdha zbulojnë më së pari të fshehtat me të cilën 

merren pastaj ata që janë të interesuar. 

Shërbimi historik me përmasa të mëdha, në kufijtë e së pamundurës, ishte 

iradeja e Sulltanit, dekreti perandorak për hapjen e shkollës në gjuhën amtare, 

me çdo mjet, me çdo çmim, në të kundërt vendi i tij rrezikonte të zhbëhej. 

Sytë e tërë bashkëatdhetarëve të mësuar, brenda e jashtë vendit, në të gjithë 

mërgatën ishin drejtuar te ky burrë i jashtëzakonshëm, që i vetëm “ mori 

detin në këmbë ”. 

Si u çlodh dhe rehatua një copë herë të mirë, zotëria zbriti shkallët e hoteli 

ngadalë, veshur me kostum mbrëmje ngjyrë bezhë. U drejtua nga restoranti 

ndjekur prej hyzmeqarit. Porositi gjellët më të shtrenjta të listës që nxitoi t’i 

vinte përpara kryekamarieri. Klientët e rrallë, të gjithë pasanikë të nderuar, 

vështruan për një çast mysafirin e panjohur të hijshëm me sjellje europiane. 

Hëngri sipas mënyrës së perëndimit duke përdorur me kujdes e radhë takëmet 

e shumta, 

modë e vështirë për t’u ndjekur në Stamboll, ku vendasit hanin me dorë edhe 

pilafin. Shumicën e pjatave vetëm sa i provoi pa marrë asnjë lugë, teksa 

Gjergji hante me oreks të madh levrekët dhe havjarin e shijshëm që nuk i 

kishte provuar kurrë më parë. 

Nxori nga kutia e sermit, që xixëlloi në dritën e qirinjve një puro Havane të 

shtrenjtë dhe tymosi për një farë kohe me vështrim të menduar, përhumbur 

nëpër hapësirën e hotelit luksoz. 

Hodhi në tabakanë që i zgjati kamarieri një monedhë floriri me vlerë dy herë 

më shumë nga darka dhe u nis qetësisht për të dalë. Kamarieri nxitoi të 

kthente kusurin po ai bëri shenjë me dorë ta mbante, duke lënë me gojë hapur 

turkun që lëvizte buzët si peshku pa ujë. Bakshishi i zotërisë e kalonte pagën 

javore, siç nuk i kishte ndodhur kurrë më parë. Çudia e tij nuk kishte të sosur 

ndaj mbeti në mëdyshje me tabaka në dorë. 

Me të njejtën mënyrë shpërbleu punonjësit e tjerë të hotelit sipas sërës e 

radhës së hyzmetit. Shërbyesit të dhomës i fali njëzet mexhite argjendi kurse 

Fatih beut një napolon flori për nderet e veçanta që i rezervoi. Me të njëjtën 

sjellje fisniku të kamur plot sqimë dhe madhështi, të nesërmen dhe ditët e 

346

mëpastajme, zotëria i panjohur habiti jo vetëm nëpunësit e hotelit po edhe 

klientët e tij, të gjithë me emër pari e Stambollit. Shumë syresh u munduan të 

lidhnin miqësi me mysafirin e çuditshëm, po ai qëndronte ftohtë ndonëse i 

sajdiste me fjalë të zgjedhura dhe sjellje të holla. 

Shumë shpejt arnauti hijerëndë u bë i njohur në rrethet më të larta të 

Stambollit. Nuk ishte parë ndonjëherë zotëri i kamur të shpërndante para pa 

hesap e pa kursim për cilindo që i shërbente pavarsisht nga përmasat e 

shërbimit. 

Hamendjet nuk shternin dhe si qenie të gjalla depërtonin në shtëpitë e para të 

qytetit të madh nga klientët e sërës së lartë, pastaj në trajtë hallkash zinxhiri 

stërgjatë mbërthyen vëmendjen e një numri pafund njerëzish. Si gjithnjë në të 

tilla raste, çudia merrte pamje legjende, të dyshimtë e të pabesueshme, aq më 

tepër në një qytet si Stambolli që ishte vetë çudi e pakuptuar. 

Thuhej se kishte mundur të nxirte me mjete të holla, të panjohura deri 

atëhere, thesarin e madh të Bermundës, një det ari dhe xhevahire groposur 

për qindra vjet nga anijet që binin në grackën e trekëndëshit ujor të oqeanit 

më të madh të botës. Pasurinë e kishte grumbulluar në një vend të fshehtë të 

Arnautistanit me roje besnike. Në Stamboll kishte ardhur të prishte një pjesëz 

të vogël të pasurisë së pafundme. Ca të tjerë, nga rrethet e dijetarve të 

Stambollit, thoshin se ishte alkimisti i parë në botë që kishte arritur të kthente 

metalet në ar e gurë të shtrenjtë. Ndërveprimin kimik e dinte vetëm ai, e 

mbante të fshehtë po kishte lënë me shkrim që pas vdekjes të nxirej nga 

besnikët zbulimi shkencor më i madh i të gjitha kohëve. 

Vëmendja e njerëzve të qytetit në të gjitha hallkat sipas radhës e sërës u 

mbërthye si me magji përdrejt këtij njeriu të veçantë që nuk ishte as mbret, as 

kryeministër as princ e as kont po përmbi të gjithë këta së toku. Gazetat në 

fillim me kujdes e frikë shkruanin lajmin në kollonat e fundit, ata paragrafët e 

vegjël për bëmat e shumta të përditshme të Stambollit, po dalngadalë filloi të 

zinte vende më të dukshme derisa hyri në faqet e para fill pas lajmeve 

qeveritare. Titujt sa vinte e më shumë i bënin jehonë këtij vizitori të pa parë e 

dëgjuar ndonjëherë kohët e shkuara. Askush nuk besonte të ishte arrnaut siç u 

paraqit në hotel “ Sheriat ”. Këtë e quanin dredhi të mençur për të mos rënë 

në sy e bezdisje nga të tjerët. 

Vezirit të madh ia dha lajmin ndihmësi i tij për shërbimet e fshehta të shtetit, 

Damad beu. Rreth të gjashtëdhjetave, Damadi i rrafinuar e dinak kishte zënë 

postin e lartë me mundime të mëdha pas një lufte të gjatë brrylash, falë 

aftësive personale dhe dredhive thurur me kujdes. Në luftën për pushtet 

kishte vënë poshtë lakmitarë në zë, ca me të mirë, po të tjerët përmes 

mënyrash të holla. Parardhësi i tij përfundoi në litar për tradhti të lartë, me 

dëshmitarë e dokumenta të pakundërshtueshme, përgatitur mjeshtërisht nga 

Damad beu. Të gjithë ia kishin frikën këtij nëpunësi të lartë, me sy zhbirues 

dhe autoritet të madh. Fatih beu, agjent i përzgjedhur ndër të parët prej 

347

këshilltarit, e vuri në dijeni të nesërmen e arritjes së mysafirit të pasur po 

shumë të mbyllur e të fshehtë. 

- Dokumentat i ka të sakta, po s’më duket të jetë ashtu siç shtiret me tërë atë 

pasuri që e prish si pa gjë të keqe vend e pa vend, - i raportoi përgjegjësit të 

tij. 

- Ndiq me kujdes çdo lëvizje, veri pas një hafije dhe më njofto dy herë në 

ditë, në vakt të iqindisë dhe në mëngjes përpara faljes së sabahut, - urdhëroi 

Damad beu. 

Kështu që ditën e tretë, Nikolla u vu nën vëzhgim të rreptë në çdo hap që 

hidhte e kudo shkonte. Me bisht të syrit dalloi spiunin që e ndiqte nga larg. U 

gëzua për këtë lloj përndjekje me rëndësi që e priste, po nuk mendoi se do të 

fillonte kaq shpejt. Sa herë binte rasti nxirte portofolin, mbushur me florinj 

dhe i falte ndjekësit nga një monedhë për shërbime fare të parëndësishme, kur 

ai çelte derën ose i hapte udhë të kalonte përpara tij. Ishte fare i sigurt se të 

gjitha këto do të vinin atje ku duhej. 

Habitur nga raportimet e Fatih beut, këshilltari vendosi së fundi të njihej me 

këtë zotëri që nuk bënte asgjë të dyshimtë përveç harxhimit të parave. Rrahur 

me vaj e uthull në punë të këtij lloji, vendosi të vinte në restorant ta shihte 

nga afër dhe të hynte në bisedë. Ku dihet se nuk ishte spiun i paguar nga 

zëvendësi i tij, Turgut efendiu që e përndiente me hundë se kërkonte t’i zinte 

vendin? Përse ka zënë dhomën karshi zyrës sime? Damad beu nuk u vinte 

veshin gazetave, që pothuaj nuk i lexonte. 

- Kalemxhinjtë atë punë kanë, - thoshte, - me këtë zanat nxjerrin bukën e 

gojës. 

Kaluan pesë ditë nga ardhja e Nikollës, kur në restorant u vu re lëvizje e 

pazakontë e shërbyesve që rregullonin tavolinat, drejtonin mbulesat e 

rrudhosura dhe qëndronin tërë merak nëpër vendet e punës si rrallë herë ditët 

e qëndrimit të tij në hotel “ Sheriat ”. 

Pas pak hyri një burrë i shkurtër tullac me krahë shumë të gjatë për trupin e 

tij xhuxh, ndaj shpërpjestimi binte fort në sy. Prapa e ndiqnin një tufë 

burrash, mes të cilëve pronari i hotelit, i shqetësuar e përngritur nga vizita e 

nëpunësit të lartë të shtetit. Shumica e klientëve u ngritën në këmbë derisa 

burri i shkurtër zuri vend në tavolinën përgatitur enkas në krye të restorantit. 

Si u rehatua, Damad beu mjeshtër i zanatit të tij të gjatë, hodhi shikimin 

nëpër sallë dhe pikasi menjëherë të panjohurin që e solli aty. 

Nikolla ndiqte ritin e vet të përnatshëm. Thithte qetësisht puron dhe nuk 

ktheu kokën të shihte këshilltarin e lartë siç bënë shumë të tjerë. Pamja 

krenare, shija në veshje e sjellje dhe qëndrimi hijerëndë i bënë menjëherë 

përshtypje të veçantë beut. Autoritar e indiferent nuk përfillte të tjerët që i 

bënin lajka dhe përpiqeshin të tërhiqnin vëmendjen e tij. 

Dy burrat e mençur e dinakë ndjenin praninë e njëri - tjetrit ashtu si luani 

nuhat afrimin e kundërshtarit që ka hyrë në sinorin e tij edhe kur është disa 

qindra metra larg. Rrinin tërë sy e veshë në përgjim dhe pritje. Nikolla e dinte 

348

shumë mirë se burri i shkurtër e vëzhgonte plot kujdes, përpiqej të kuptonte 

nga larg peshën, karakterin apo çdo lëvizje që do të tradhëtonte qëndrimin e 

tij prej zotërie të pasur europian. Turku kishte përparësi se e shikonte 

drejtpërdrejt pa larguar vështrimin asnjë çast, kurse ai duhet ta ndiqte vetëm 

me sytë e mendjes pa kthyer kokën, pa bërë lëvizje të tepërta, që mund të 

zhvlerësonin qëndrimin prej zotërie hijerëndë. 

Zuri fill një luftë e pazakontë me armë të holla të padukshme për të tjerët, 

mprehtësi, nerva, mençuri, arsyetime pa zë, që së toku mbanin nën përngritje 

të skajshme dy burrat. Secili përpiqej të lexonte mendimet e përshfaqur 

tërthorazi të tjetrit, përshtypjen që kishte lënë dhe mundësinë për t’u marrë 

vesh mes tyre. Ndonse në rrethana dhe gjendje të pabarabartë, druheshin dhe 

kishin frikë mos gabonin në përplasjen e afërme që e nuhasnin njëlloj. 

Damad beu s’e kishte të vështirë ta thërriste ku të donte e si të donte siç e 

kërkonte detyra dhe posti i lartë qeveritar, po i zgjuar e me përvojë shikonte 

përtej këtij caku. Sikur të ishte agjent rus? Fërkimet e dy shteteve ishin 

përkeqësuar dhe pritej luftë e përmasave të mëdha. Duhej ta zbërthente me 

mjeshtëri pa u nxituar, që do të thoshte ngritje tjetër në detyrë, ndoshta 

ministër i jashtëm. Po edhe nëse hafie prap duhet ta peshonte mirë punën, që 

të mos binte në grackë. Sido që u përpoq nuk mundi t’u jepte rrugë 

mendimeve të ngatërruara. Vendosi të sillej me kujdes derisa të nuhaste 

misionin e vërtetë të këtij mysafiri të errët e sqimatar të hotelit elegant. 

Nikolla përndjente se shkurtabiqi në krah të tij me pushtetin e madh që 

zotëronte, zgjuarsinë e dukshme dhe qëndrimin e kujdesshëm mund t’i 

shërbente më shumë se cilido misionit të tij në Stamboll. Sjellja përkundrejt 

atij njeriu, përshtypja që do t’i linte kishin rëndësi vendimtare. Tendosur tej 

mase me nofulla shtrënguar e dukje të qetë, priti për më shumë se një orë 

përballë kundërshtarit dredharak dersa e mundi dhe arriti fitoren e parë. Beu 

nuk duroi dot më gjatë, dërgoi Fatihun. 

- Efendi, Damad beu dëshiron të takohet me ju nesër, nëse nuk kini ndonjë 

kundërshtim. 

- I thuaj beut se jam i nderuar të piqem me një njeri të mençur si zotëria e tij 

kurdo që ai të dëshirojë, - u përgjigj me dashamirësi po ftohtë Nikolla. 

Pronari i hotelit u kthye dhe i shtiri në vesh përgjigjen këshilltarit të Vezirit. 

Pas një copë here beu u ngrit për të dalë. Në ikje e sipër përshëndeti me dorë 

në zemër Nikollën që u ngrit në këmbë dhe e ktheu përfilljen me lëvizje të 

lehtë të kokës. 

Tërë atë natë nuk fjeti, por u përpëlit në krevatin e rehatshëm gjer ndaj të 

gdhirë. Peshoi me imtësi bisedën e ardhme, çdo detaj të mundshëm përballë 

grackave që do t’i ngrinte kundërshtari. Fundi i takimit duhet të ishte me 

patjetër marrveshja me argumenta e mençuri, po sidomos me para, shumë 

para që të blinte turkun e pushtetshëm e të zgjuar dhe ta vinte në shërbim të 

çështjes së madhe. Suksesi apo dështimi tani qëndronin tek ky shkurtabiq, te 

aftësitë e tij për ta bindur dhe joshur së toku. 

349

Damad beu i doli përpara ashtu si e kishte menduar gjatë prej shumë kohësh, 

pa e ditur se cili funksionar do të interesohej për të. Sidoqë parashikonte 

interesimin e shërbimit të fshehtë të shtetit ai nuk e njihte natyrën e beut, 

interesat dhe synimet e tij në dredhat e pushtetit. Biseda e pritshme do të 

zbulonte hollësira për të ndërtuar sjelljen e vështirë. E dinte se në postin e 

lartë të këshilltarit të shtetit për shërbimet sekrete nuk mund të qëndronte 

kushdo. Me shumë kujdes, fshehur pas dukjes indiferente prej ben ollaxhemi, 

mësoi nga kryesekretari i hotelit se Damad beu qe dhelpër e vjetër që kishte 

vënë përpara kandidatë të fuqishëm për të siguruar besimin e Vezirit. 

Kuptohej qartë se ishte një kundërshtar i egër, që do të ngrinte kurth pas 

kurthi për të zhbiruar Naçon dhe misionin e tij të brishtë. Përpunoi në mendje 

disa variante për ndeshjen e pritshme. Do të nxirte në tavolinën e lojës atë që 

i përshtatej më mirë natyrës së shkurtabiqit të fuqishëm. 

Pas faljes së mëngjesit nga të gjithë punonjësit e kryeministrisë, sipas 

rregullit të pa ndryshuar në shekuj, tek dera e pallatit të Vezirit u çfaq zotëria 

misterioz, që kishte çuditur edhe administratën qeveritare me sjelljen prej 

pasaniku të hijshëm. Fatih beu i pëshpëriti në vesh rojes se i priste Damad 

beu, dora vetë. Ai u priu me përkulje te oda e madhe e këshilltarit, pas një 

kontrolli të imtë nga të tjerë roje me feste të rënda në kokë. 

Nikolla hoqi kapelen dhe u paraqit sipas mënyrës së moderuar europiane: 

- Jam i lumtur zotëri të takohem me ju. 

- Bujrum efendi, mirëse erdhe, - u përgjigj Damad beu, - urdhëro ulu. 

Pas përshëndoshjeve të para, shërbyesi i beut solli kafe dhe ëmbëlsirë. 

- Ma bëj hallall sëkëlldinë efendi, po detyra ime kërkon të merrja vesh kush 

je dhe për ç’punë ke ardhur në Stamboll, - e nisi fjalën nëpunësi i lartë i 

shtetit. 

- Jam shqiptar, më quajnë Nikolla Naço. Kam ardhur për një punë me rëndësi 

që dëshiroj tua them vetëm ju në audiencë private nëse është e mundur. 

- Ah, qënke arrnaut, - qeshi beu në mëdyshje përzjerë me ironi, - mua më 

pëlqeni shumë ju se jeni trima dhe të besës. 

- Dashamirësia juaj ma lehtëson së tepërmi punën Damad bej. Ne kemi 

dëgjuar për mençurinë dhe shpirtin tuaj të madh, po fjalët që më thatë e 

tejkalojnë së tepërmi nderimin tonë. 

Beu dha urdhër të dilnin të tjerët dhe ta linin vetëm me zotin Naço të 

këmbenin ca fjalë kokë më kokë mes tyre. 

Pas një çasti në zyrën e madhe mbetën vetëm ata të dy. Nikollës i rrihte 

zemra si e zogut rënë në kurth, po nuk lëvizi nga qëndrimi prej zotërie 

hijerëndë, që kërkonte të bënte një marrveshje me interesa të ndërsjella, asgjë 

më tepër. Kishte ardhur më në fund shansi i madh, o sot o kurrë. Do të ishte i 

zoti ta bënte për vete këtë turk të djallëzur e dinak që e zhbironte me sytë e 

shpëlarë dhe nuk kuptohej se çfarë bluante në atë kokë pa asnjë fije floku? 

Nxori nga çanta prej meshini të zi një statujë kalorësi mbi kalë prej floriri 

njëzetekatër karat, që peshonte çerek oke dhe ia dhuroi beut, i cili po e 

350

shikonte i mahnitur atë bukuri me vlerë sa një pasuri e tërë. E mori në duar, e 

përkëdheli dhe pa thënë asnjë fjalë e vendosi në dollap nën këmbët e tij 

poshtë një tavoline të ulët. Pastaj iu drejtua Nikollës, me sy të zbutur po 

dukje njëlloj të rëndë: 

- Urdhëro e folë, efendi. 

Nikolla, me fjalë të zgjedhura, i shpjegoi se bashkëkombasit e tij kanë qënë e 

do të jenë përjetësisht besnikë të Padishahut, nuk kërkojnë pavarësi si të tjerët 

përqark. Vendi i tij nuk mund të qëndronte jashtë perandorisë se do ta 

coptonin dhe gllabëronin fqinjët që mezi prisnin rastin. 

- Ne kërkojmë vetëm lejë të hapim shkollë në gjuhën tonë si gjithë të tjerët, - 

përfundoi Naçua ligjëratën e tij plot kujdes me qëndrim të ftohtë zotërinjsh, 

pa lënë asnjë shteg për prapamendim. 

- Iradenë e lëshon Sulltani, - u përgjigj këshilltari, - kjo punë nuk është në 

dorën time. 

- Në dorën tuaj është Damad bej se keni dy armë të fuqishme, mençurinë tuaj 

dhe paratë tona. Ne paguajmë mirë megjithë zemër. 

Beu u përkëdhel në sedër për lëvdatën po më shumë i bëri përshtypje çiltërsia 

e përshfaqur e arrnautit dhe florinjtë që premtonte. Vështroi me kujdes për 

një kohë të gjatë burrin sqimatar që nuk i lëvizte qerpiku i syrit dhe s’e 

tradhëtonte asnjë lëvizje sado e vogël. Tani që u bind se kush ishte ndihej i 

plotë, pa frikën e ndonjë rreziku të mundshëm. Uli sytë dhe u mendua. 

“ Demek dashkan shkollë në gjuhën e tyre, vetëm kaq thotë. Po kush e ha 

këtë? Kur të mësojnë e bëhen të ditur nuk do t’u vejë mendja të kërkojnë 

pavarsi? Jo mor efendi nuk është kaq e thjeshtë kjo punë. Po të qe kështu 

përse do të paguani? ” 

Ama shihte një mundësi të leverdisshme për t’u pasuruar. Ishte gjashtëdhjetë 

vjet, gjersa të hapnin shkollë këta e të mendonin për më tej duheshin edhe 

gjashtëdhjetë të tjera. Ku dihet ç’bën Allahu pas kaq kohe? 

Pastaj foli me zë: 

- Kërkesa juaj është me zarar të madh. Kush më siguron mua se pas kësaj nuk 

do t’u vejë mendja për të tjera ndërmarrje të rrezikshme, siç kemi dëgjuar të 

përflitet lart e poshtë? 

- Zoti Damad, ne jemi popull i vogël, kemi treguar me vepra besnikërinë tonë 

për një kohë të gjatë. Kështu do të jetë edhe më tej se nuk kemi asnjë të 

ardhme jashtë perandorisë. Nuk duhet t’u vini veshin thashethemeve që i 

përhapin armiqtë tanë. 

- Kur është kështu pse doni të paguani? 

- Për të lehtësuar punë që të mos zgjaten pa fund proçedurat. Ato para janë 

mbledhur nga një grup njerëzish të pasuruar falë hapësirave që kanë krijuar 

ligjet e përparuara të Padishahut. Në se nuk i merrni ju sigurisht do t’i marrë 

një tjetër. Kjo punë do të përmbyllet se nuk i sjell asnjë të keqe askujt, aq më 

tepër shtetit tuaj që është edhe yni, - hodhi fishekun e fundit me ton të ftohtë, 

pa ndonjë përfillje apo ngutje të posaçme. 

351

Fjalët e Naços e çarmatosën përfundimisht turkun. Pse t’i shpëtonte nga duart 

një pasuri e tërë për hiçmosgjë? Çdo ta gjente shtetin për një shkollë idiote në 

atë cep të humbur të perandorisë? Veziri i madh e dëgjonte fjalën e tij si asnjë 

tjetër, i besonte logjikës së shëndoshë që e kishte nxjerrë shpesh herë 

faqebardhë nëpër dava të ngatërruara. Pastaj Sulltani nuk ishte në ditët më të 

mira. Pushteti i tij kish marrë tatëpjetën. Klanet brenda Portës, 

mosmarrveshjet për reforma dhe mundësinë e shmangies ose jo të luftës me 

Rusinë zinin kohën më të madhe të përkushtimit të tij. Nuk ishtë punë e 

vështirë të bindej për të firmosur një irade të tillë pa ndonjë rëndësi në 

rrëmujën e problemeve të mëdha me të cilat po ndeshej Turqia me fuqitë në 

rritje të Europës e sidomos Carin rus. 

Po Damad beu me përvojë të gjatë në vorbulllën e ngatërruar të goditjeve, 

përplasjeve dhe dështimeve në misione të tilla, u përkiste atyre që shohin 

edhe qimen në tra. Ata që nuk e donin, po e përfillnin nga halli, mund ta 

fusnin përçapjen e tij në të tjera hulli të luftës së vazhduar për pushtet, do ta 

shikonin çështjen në kënde të errëta, ta zmadhonin rrezikun dhe të shpifnin 

për qëllimet e kësaj ndërmarrjeje të dyshimtë. Në qarqet e larta të shtetit dhe 

ushtrisë kishte jo pak arnautë, të cilët nuk kishin kërkuar ndonjëherë mësimin 

e gjuhës amtare në trojet e tyre. Përse ngrihet një pasanik i panjohur dhe vjen 

në Stamboll për një punë të tillë? Çfarë marrdhënie kishte ky zotëri i 

panjohur me ofiqarët arnautë të perandorisë? 

Nikolla përpiqej të kuptonte përsiatjet e fshehta të tjetrit, po ishte e pamundur 

të lexonte shprehjen e pandryshuar të beut me karakter të fortë. Nuk ishte nga 

ata që shfaqnin ndjenjat. Maska e fytyrës nuk lejonte askënd të hynte në të 

fshehtat e mendjes së tij. Me të njëjtën pamje të jashtme, pa u shfaqur 

asnjëherë të vetme ç’mendonte dhe ç’ishte në të vërtetë, kishte çuar në litar 

njerëz të pafajshëm kur ia donte puna apo kishte shtruar udhën për gradime 

në raste të tjera. Jo, nuk qe e mundur ta kuptoje këtë njeri - maskë. 

Naçua, mjeshtër i marrveshjeve, e pa se duhej sulmuar me guxim, të mos e 

linte turkun të merrte frymë e të tirte pa fund pengesa pas pengesash, ndaj 

theu heshtjen e rëndë: 

- Damad bej, e shoh se u zure ngushtë. Bëj më të mirën që mendon, por në 

lojë janë njëzetepesë mijë napolina flori. Ju ose dikush tjetër do t’i marrë në 

dorë në çastin kur të dorëzohet iradeja që nuk i bën dëm kurrkujt. Fshehtësia 

e kësaj pune është e siguruar se do të bëhet një shkëmbim i thjeshtë vetëm 

mes dy burrave. Dëshiroj të jemi unë dhe ti. Përfundimi i marrveshjes mua 

më rrit peshën në sytë e miqve të mi, asgjë më shumë. Ndoshta këtë fat do ta 

ketë një tjetër në se nuk arrijmë të kuptohemi të dy. 

Goditja e drejtpërdrejtë ngjante me kërcënim për tërheqje, që në mënyrën e 

shpalosur dukej se arrnauti nuk e kishte vështirë ta bënte. Damad beu u thye 

dhe Nikolla kurajoz i mençur, po edhe me atë damarin e sertë të vendit të tij 

arriti fitoren e dytë pas asaj të restorantit. 

352

- Do të shoh ç’mund të bëj efendi. Tri ditë si sot do të marrësh xhevapin, po 

nëse del fjala nuk do ta shohësh më as vendin dhe as ata miqtë e tu. 

Nikolla qeshi me trembjen e dukshme të beut më shumë se kërcënimi i tij. 

- Unë jam tregtar, Damad bej dhe tregtia ka një rregull të fortë e të 

përjetshëm në gjithë botën: “ Ai që bën kërkesën kurrë nuk tradhëton, tjetri 

nuk dihet ”. 

Qeshi edhe beu. U ngrit zgjati dorën dhe përgëzoi si rrallë herë: 

- Qënke i zgjuar efendi dhe mua më pëlqen të merrem vesh me burra të tillë. 

Nikolla u ngrit nderoi me një përkulje të lehtë pa ndërruar atë shprehjen e 

papërcaktuar si përherë, pastaj i tha beut gërmuqur në zyrën e tij të madhe 

vetëm dy fjalë: 

- Faleminderit zotëri. 

Doli shoqëruar nga Gjergj dhe hyzmeqarët e zyrës së këshilltarit. 

Ditën e caktuar Nikolla korri fitoren e tretë përfundimtare mbi Damad beun, 

mori në dorë dekretin perandorak të Sulltanit, që u jepte lejë të hapnin shkollë 

në gjuhën e tyre. Jashtë zakonit dhe natyrës së tij e puthi tri herë me gjithë 

zemër iradenë e lidhur me fjongo mëndafshi ngjyrë manushaqe, e vendosi në 

çantën e lëkurës dhe u nis me sy të përlotur e shpirtin mbushur plot. 

Në Bukuresht gjeti të mbledhur miqtë e tij, ardhur nga të gjitha anët e botës 

që e pritën me nderime mbretërore. 

Një vit më vonë, në pranverën e motit 1887, nisi udhë e para shkollë shqipe. 

Netët pa ty 

*** 

EDUART SULOLLARI 

Fëshfërin era e lamtumirës 

(Foşneşte vântul lui Rămas-bun) 

Trokon kali i dhimbjes së muzgut 

Ndërsa gëzimi im i praget prehrit të kësaj nate 

Me zemrën prej guri. 

Shoh të thyhet vazoja e ëndrrave 

Plasaritur nga malli i portave kyçur me pritje. 

Ujëvarës së kujtimeve fluturojnë nositët 

Me sytë mbushur gjithë trishtim. 

353

Dhe mbrëmjet i zuri gjumi me krahët mbështetur 

Shkëmbinjve hënorë. 

15 qershor 2006 

Vetmi mbrëmjeje 

Në pyllin e ditës fëshfërin era e lamtumirës 

Drurët i kanë krahët të lodhur 

Nga peisazhet me mall të mekur 

Dhe ekspozojnë këngën e qyqes tërë gjëmë. 

Iku dashuria 

Nëpër muzg pikon pranvera. 

Në rrugën e fshatit 

Fle ikja jote në një shtrat ujor. 

Më pas ndjej natën të më shkasë nëpër gishta 

E të thyet si qelq. 

29 maj 2006 

Pikëllim yjesh 

Fshehur shikimin pranvera ka... 

Kodrave me pemë ajri 

Digjen kujtimet në zjarre shirash. 

Ç’trishtim kur dita thyhet 

Me engjëj të vdekur nëpër muzgje. 

Nata ngre dolli vetëtimash qiejve gri. 

Në dritën tënde të përhumbur 

Më pikëllon shikimi i yjeve 

Derdhur mbi netët e gjata të pritjes. 

354

Strugë, 07 korrik 2006 

Kur bie dëbora e ndarjes 

Pranvera u largua me qerret e aromave 

Shpërndarë parcelave të muzgut 

Re e bardhë endet kopshteve të pritjes 

Atje ku drurëve rrinë zgjuar luginave shirat e mallit. 

Kuajt e hënës zbresin luginave 

Dhe përtypin tërfilin e çelur të mbrëmjes. 

Ti s’je më. 

Vera shkel përroit të fjalëve ngelur peng. 

Ndanë mureve të vjeshtës 

Ecin mushkat ngarkuar me dëborën e re të ndarjes. 

17 korrik 2006 

Muzg ekstravagant 

Ekstravagant ky muzg... 

Në pyllin e virgjër në breg të liqenit 

Statujat e ajrit kryqëzojnë duart 

Mbi ikjen tënde. 

O mbrëmje me telat e këputur nga malli 

Ditët e verës ikën me hënën e pritjes. 

Koha ka ngelur te sytë e lamtumirës... 

31 korrik 2006 

E larguar 

Vera ka ftohtë, gushti dridhet nëpër gjethe 

355

Qielli i grisur, arnuar me re gri 

Supave të ditës varen shirat e beftë. 

Dielli kafshon mëngjeset 

Me mungesën tënde në shpinë. 

Trasta e ëndrrave të mia, 

Varur në kërrabën e harrimit 

Mbushet me jehonën e largimit tënd. 

08 gusht 2006 

Ditët mbas ikjes tënde 

Në përroin e verës gushti llokoçitet... 

Hëna dremit në pellgjet e ujërave dritëmekur 

Dhe vë kurora prej ajri statujave të ikjes. 

Plaku i madh i qiellit me shkop u bie reve. 

Ndërsa fati im krahëthyer ulet mbi çatitë e botës 

Vezatuar egër nga shirat e fjalëve. 

12 gusht 2006 

356

BISEDAT HAEMUS / 

CONVORBIRILE HAEMUS 

SEAN THOMAS DOUGHERTY: ... poema, për mua, vë në dyshim 

ideologjitë abstrakte, sepse ideologjia e vërtetë e poezisë është 

ajo që rrëfen për ndjenjat e të gjithë njerëzve. 

(Një bisedë e gazetares Dhurata Hamzai me poetin amerikan Sean 

Thomas Dougherty / O convorbire a jurnalistei Dhurata Hamzai cu 

poetul american Sean Thomas Dougherty) 

Sean Thomas Dougherty njihet për energjinë që investon në performancat e 

tij. Ato janë plot gëzim, dashuri dhe muzikë. Vetë poezia e tij e pasqyron 

këtë. Ai banon në Erie, Pennsylvania, SHBA. Ka qenë gjatë muajit maj i 

ftuar në Shqiëpri dhe ka bërë shumë takime, biseda e aktivitete në kujdesjen e 

veçantë të Ambasadoritë të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Tiranë, 

John Ëithers, dhe në bashkëpunim me Arian Lekën, drejtorin e Festivalit 

Ndërkombëtar të Poezisë “Poeteka”. Kritika dëshmon se poezia e Sean 

Thomas Dougherty shkrin rigorozitetin e akademisë me ritmet e rrugës. 

Gjithashtu Dougherty është bërë i famshëm si autor i nëntë librave, ku ndër to 

shquhen “Nightshift belonging to Lorca”, finalist për çmimin Paterson 

Poetry, dhe “Except by Falling”. Sean Thomas Dougherty është gjithashtu 

fitues i çmimit “Pinyon Press Poetry 2000”. Libri i tij i fundit, “Broken 

Hallelujahs (BH)”, është një eksplorim i rrënjëve dhe ndikimeve të tij, duke 

ndërthurur format e bazuara në polka me odét e poetëve dhe muzikantëve 

afrikano-amerikanë e duke gjetur elementë të përbashkët në ritmet që i 

bashkojnë ato. Ai shprehet në intervistat e tij se “Poezia është e kundërta e 

një teli me gjemba”. Dougherty rrëmbushet siç rëfen për gazetën “TemA”, 

me zëra dhe ritme poetike nga Shqipëria. Rrëfimi i tij është tejet i ngrohtë dhe 

i sinqertë. Në këtë mënyrë e njohim edhe më afër poetin e famshëm amerikan 

duke zbuluar prezencën e talentit poetik dhe misterin krijues më në brendësi. 

Thjeshtësia, dashuria dhe ndjeshëria e hollë janë tipraret që vihen re që në 

takimin e parë me të. 

DHURATA HAMZAI 

Dhurata Hamzai: Zoti Sean Dougherty, pse shkruani poezi? 

357

Sean Thomas Dougherty: Roli kryesor i poezisë është që të na ndihmojë për 

të jetuar të përditshmen tonë. Atëhere gjithmonë kujtojmë Pablo Nerudën, i 

cili asnjëherë nuk harronte që poezia fluturon, del nga goja e njerëzve. Ai 

vetë duke ardhur nga një familje punëtore si të thuash nga Shtetet e 

Bashkuara të Amerikës, nga një familje e thjeshtë. Gjithashtu, edhe unë kam 

një begraund multietnik dhe unë e ndjej si detyrim të shkruaj për njerëzit, për 

fqinjët e mi, ose për ata që jetojnë në lagjen time, që jetojnë nëpër ato vende 

periferike, ose ato fabrika që më kanë rritur, më kanë ushqyer, si shpirëtërisht 

ashtu edhe fizikisht. Nisa të shkruaja, sepse më tërhiqte ritmi i asaj që ndjeja 

dhe përjetoja me mendjen time dhe kështu e ndjeva të domosdoshme ta 

shprehja atë që më ndodhte. Sapo nisa të shkruaj, nisa të pëlqeja poetë që 

kishin shumë ritëm si Quincy Troupe, Joy Harjo dhe Patricia Smith. I kuptoja 

ata dhe për mua nisën të jenë të rëndësishëm. Ajo që unë ndjej del vetevetiu 

dhe shkruhet me vullnetin tim mbi fletën e bardhë. Nuk di të jap tjetër 

shpjegim pse unë shkruaj. 

- Do të shkruanit përjetësisht, këtë do ta bënit edhe nëse nuk shpërbleheshit, 

nëse nuk do t’u mjaftonin aspak të ardhurat për të jetuar? 

Sean Thomas Dougherty: Unë e kuptoj se çfarë do të thoni ju, që të bësh 

poezi ose art mundet të mbetesh i varfër. Por unë e mendoj jetën diçka përtej 

mundësive dhe vlerave materiale. Nuk është s’e e mendoj në mënyrë 

koshiente, por ajo mënyrë të menduari vjen, vjen ndonjëherë me zërat e të 

parëve të mi, me zërin e gjyshes sime të vdekur, të gjyshit tim, vjen me atë që 

syri, mendja e zemra ime kanë prekur përgjatë rrugës së jetës. Ato që e bëjnë 

materien e poezisë sime janë të ardhura nga s’di se prej nga vijnë, por mua 

më duhet veç t’i ndjej dhe t’i shpreh, sic është ritmi i përplasjes së krahëve të 

një zogu, hapat e një gruaje, zhurmat e fëmijëve, të natyrës përreth. Kjo është 

një mënyrë se si unë jetoj, dhe jetoj me poezinë e cila vjen pa e kërkuar, por 

edhe nga ana tjetër më mjafton për të jetuar. Unë jetoj duke e bërë këtë. Jetoj 

duke bërë poezinë. Kur bëj poezi jetoj, është kjo një mënyrë e preferuar e të 

jetuarit, që tek e fundit të shijon dhe s’të lë dilema për të ngarkuar më tepër 

mendimin ose emocionet. Kur unë shkruaj, në njëfarë mënyre e gjithë kjo 

përzihet në zemrën time 

- Interesante kjo përgjigje, e bukur. Le të qëndrojmë pak tek begraundi 

multietnik. Është e vërtetë që sa më shumë kultura të njihni dhe të trashëgoni, 

aq më shumë zgjohen vlerat humane. A është e bukur të kontaktosh dhe të 

ndikohesh nga një kulturë e vjetër, ose një qytetërim i vjetër? 

358

Sean Thomas Dougherty: Përsa i përket çështjes së kulturës së vjetër, që 

mund ta kesh trashëguar ose ditur, është një gjë krejt ndryshe, është një gjë që 

ti e ndjen, e këndon, pra këtë kulturën e vjetër, por jo në dëm të të tjerëve. Me 

këtë dua të them që ti si njeri reflekton, e njeh atë, ndërkohë ajo të shërben si 

ushqim për mendimin tënd, ose për të menduar më tepër dhe shikon që 

njerëzit kanë shkruar, kanë bërë bashkëbisedime, kanë komunikuar me njëritjetrin 

në një mënyrë më të përmbledhur, por pikërisht për të krijuar një 

marrëdhënie paqeje midis tyre. Të jesh poet, duhet të vlerësosh kulturat e 

tjera. Dhe arti i vërtetë i kalon kufijtë midis kombësive apo nacionaliteteve. 

Sepse arti pikërisht i heq kufijtë duke krijuar një komb të asnjë kombi. Kjo 

sot është edhe cilësia e post-modernit që vlerëson alternativat e 

multikulturave duke e kthyer këtë në një aspekt më të mirë të të jetuarit. 

- Postmodernizimi, ky është thelbi... ?! 

Sean Thomas Dougherty: Post-modernizmi ka shumë zëra dhe jep si të 

thuash përshkrime alternative. Por, post-modernizëm për mua, nuk do të 

thotë më shumë se krijim. Me këtë dua të them të krijosh me siguri atë që të 

vjen prej një shtyse të fuqishme, pa menduar të ngjash me dikë, ose të 

përpiqesh të përshtatesh me rrethanat, ose kulturën e përgjithshme. Krijimi 

duhet të jetë brenda teje, pak më përpara ekzistencës tënde. Është si të thuash 

diçka që vjen, jo që e kërkon. Vjen dhe ti e bën. Kaq mjafton, por duhet 

sidomos të vijë. Nëse nuk vjen, mos shkruaj. 

- A mund të themi se si post-modern, vetë ju tek tradita ju gjeni rrënjët, ose 

misterin e krijimtarisë? 

Sean Thomas Dougherty: Nuk është se poezia që shkruaj, ose modermja ime 

përfshihet në atë që quhet tradicionale, por tradicionalja ka disa zëra, jehona 

që vinë pa më pyetur shumë mua, pa i menduar gjatë dhe këto jehona, këto 

zëra muzikorë që më vinë kështu, këto sidomos i bëj poezi. Nuk bëj diçka 

ndryshe. E bëj poezinë ashtu siç ndodh. Në fakt për mua të bërit poezi është 

më parë një dukuri që ndodh. 

- Keni frikë, shqetësoheni sot nga ajo masë e madhe njerëzisht që janë 

pothuajse pa ndjenja, thelbësisht materialist dhe nënvleftësojnë emocionet, 

pra shtypin ato “që ndodhin”? 

Sean Thomas Dougherty: Frikë nga kjo gjë... ?! Ah, në fakt unë nuk mendoj 

se unë kam frikë nga ata njerëz, por kam frikë se këta njerëz nuk lëndojnë 

vetëm veten e tyre duke vrapuar pas materiales, por lëndojnë edhe të tjerët. 

359

Ndërsa nga ana tjetër kam mësuar se duhet ta jetosh jetën, por ta jetosh jetën 

me të tjerët, jo vetëm. Ndërkohë që ata njerëz që jetojnë vetëm për atë që 

është materiale, është simbolizimi më i keq i kapitalizmit, sepse për ta njeriu, 

ose personi kthehet në një produkt, jo në qëllim njerëzor. 

- Ju besoni tek Krijuesi. Më ka bërë përshtypje poezia juaj, Darvini erdhi i 

paftuar në dasëm. Aty kam zbuluar shumë nga konceptet që përbëjnë edhe 

diskursin tuaj poetik, ndërkohë që zbulohen edhe disa nga konceptet tuaja 

mbi filozofinë e jetës humane. Do të ishim kurioz që ju vetë të na i rrëfenit. 

Sean Thomas Dougherty: Për mua poezitë në shumicën e rasteve janë 

momentet e ditës. Dhe poema për mua vë në dyshim ideologjitë abstrakte, 

sepse ideologjia e vërtetë e poezisë është ajo që rrëfen për ndjenjat e të gjithë 

njerëzve. Vetë jeta humane ka nevojë për materialen por nuk është materiale, 

ajo ndërtohet më së shumti mbi ndjesitë. Dhe brenda kësaj hapësire 

jomateriale, frymore, për të zbuluar energjinë që ajo ka, ka dhe teknika të 

ndryshme letrare që i lejojnë poetët të flasin, apo të shprehen rreth kësaj. Dhe 

asnjëra prej tyre nuk mund të thuash që është më e lartë se tjetra, sepse 

njerëzit janë të ndryshëm dhe të shumëllojtë dhe të komplikuar. Kështu që 

shkolla të ndryshme poetike si realizmi, ose simbolizmi, mund të përdoren 

dhe të shprehim mendimet e tyre në kohë të ndryshme. Njerëzit, që si të 

thuash i referohen veëm një mënyre të shkruari, humbasin aftësinë e tyre për 

t’u shprehur, sepse gjatë ditës ne jemi njerëz të shumfishtë: Jemi dashnorë, 

ose të dashuruar, jemi mësues, jemi prindër, jemi gazetarë, etj, etj. Në raste të 

caktuara jeta është sa surrealiste dhe magjike, apo absurde, p.sh si Darvini që 

vjen dhe hyn në një mbrëmje, në një diskutim mbi misterin e krijimit të 

njeriut, por nga ana tjetër jeta ka nevojë edhe për këtë realizëm dhe ndaj çdo 

ditë është e ndryshme dhe kjo është poezia, është ajo që jeton midis, si ndjesi 

që nuk humbet. Poezia më duket sikur përkon më shumë me të vertetën tonë. 

- Dolët pikërisht në pragun e një pyetjeje që unë e kisha përgatitur me mend 

pak më parë për ju. Lumturia është një mister për të gjithë njerëzit, për ju si 

poet çfarë është lumturia? 

Sean Thomas Dougherty: Lumturia për mua është e thjeshtë. Janë njerëzit që 

dua. Është e dashura ime LIZA, emrin e të cilës të lutem shkruaje më 

shkronja kapitale dhe fëmijët e mi që janë Gabrieli dhe vajza Amara Rumi. 

Kam një vajzë shtatëmuajshe që e kam sjellë me vete. Ndjej një lumturi 

shumë të madhe kur mbaj në krahë vajzën time dhe djali qesh dhe ne jemi të 

gjithë bashkë. Në këto momente të bukura asgjë tjetër s’ka rëndësi për mua 

pastaj. Unë jam njeri shumë i thjeshtë, ndoshta është kjo që të çon tek më 

360

shumë çaste të lumtura në jetë. Unë besoj tek vlerat që fshihen pas 

thjeshtësisë dhe brishtëissë njerëzore. Kujtoj gjyshin tim, i cili ishte një poet 

dhe shkrimtar i heshtur. Ai nuk bërtiste e lëvdohej kur e bënte këtë, ai 

lëvdonte bukurinë që zbulonte tek jeta, tek natyra, tek njerëzit. Kurrë nuk 

lëvdohej vetë edhe pse shkruante poezi dhe lexonte shkrimtarët modernë. 

Gjyshi im, si unë e ka dashur poezinë, të shkruarit. Ai më ka mbështetur 

shumë kur fillova të shkruaja në kohën e adoleshencës sime. Ne nuk ishim të 

pasur, por kujtoj se kishim shumë libra. Gjyshi im, prindërit e mi me atë 

thjeshtësinë e tyre më mësuan të doja botën, të luftoja për jetën. Ata më 

mësuan artin e dashurisë dhe të dhembshurisë, apo mënyrën se si ta kaloja 

dhembjen pa u lënduar shumë. Kjo është mister, por kur e zbulon ka një 

funksion të mahnitshëm në jetën e një individi. Unë jam mahnitur dhe kështu 

vazhdova që vetë artin e dashurisë për jetën, vetë ritmin e saj ta bëja poezi. 

- Gjatë udhëtimit tuaj për në Shqipëri, çfarë kishit menduar, çfarë patë dhe 

çfarë mendonit se do të gjenit? 

Sean Thomas Dougherty: Në fakt kam sjellë vetëm vajzën time 6 muajshe me 

vete, jo të gjithë familjen. Panorama e Shqipërisë ishte e mrekullueshme. Unë 

nuk kam parë asnjëherë një peisazh kaq të mrekullueshëm. Malet, ato fshatrat 

e vegjël, dhe vetë qyteti, që lë atë ndjesinë e të vjetrës dhe të resë përzier, më 

pëlqen shumë. Më pëlqeu dhe kaosi që kam parë këtu. Hoteli ku qëndruam 

ishte pranë tregut të madh të fruta perimeve. Kam vajtur atje, kam parë dhe 

kështu e gjithë ajo lloj rrëmujë që kam parë atje më ka pëlqyer. Gjithashtu 

nisën të më pëlqejnë edhe burrat e moshuar që bënin debate në kafene dhe e 

kuptoja qartë edhe nga fytyrat e tyre si ato tendoseshin se kur diskutonin dhe 

debatonin për politikë. Është një vend i dukshëm dhe ti dallon llojet e 

ndryshëm të njerëzve sipas poziocioneve apo rëndësisë që kanë në kafene. 

Ndoshta kjo që po ju them do t’ju çudisë, por mua më sjell afër mendjes edhe 

qytetin ku unë jetoj. Pavarësisht se qyteti ku unë jetoj në Amerikë është më i 

madh se Tirana, por ngjashmëria është e theksuar se atje njerëzit përpiqen për 

të jetuar e për të bërë diçka, e këtu po ashtu rendin. Kjo më bën mua që të 

ndjehem afër me qytetin. Dhe me duket sikur jam më i afërt, më i 

familjarizuar me të, sesa një i huaj në këtë qytet. Më lindi dëshira për të jetuar 

këtu. 

- Cili është mesazhi që dëshironi t’u lini shqiptarëve, nëse ju duket bukur të 

jetoni me ta? 

Sean Thomas Dougherty: Mesazhi im është që gjithkush që do të lexojë këtë 

intervistë le të shkruajë një poezi dhe t’ia japi dikujt. 

361

IMAGO MUNDI 

BASHKIM SHEHU 75 

Angelus Novus 

Roman 

Tradus în limba română de KOPI KYÇYKU 

(fragment) 

Dedicat lui Mustafa Bajraktari, sinucis la închisoare la vârsta de 29 de ani. În afara 

întâmplărilor trăite sau auzite, am avut în vedere şi scrierile lui Walter Benjamin, 

cuprinse în biografia redactată pentru el de către Berndt Witte, precum şi Documente 

noi privind moartea lui Walter Benjamin, ale lui Scheurmann. 

Probabil este una dintre acele nenumărate fiinţe care, după Talmud, se creează între 

timp şi tac, dispar în neant după ce au grăit în faţa lui Dumnezeu. 

Walter Benjamin 

Port Bou 

Port Bou este un orăşel sau un sat mare aflat la graniţa franco-spaniolă, pe 

partea spaniolă al extremei mediteraneene a graniţei. Este ultima localitate 

spaniolă, dacă omul se duce dinspre Spania în Franţa, şi cel dintâi aşezământ 

spaniol, dacă intră din Franţa în Spania, cum s-a întâmplat cu Walter 

Benjamin într-o zi de septembrie 1940. Dacă mergi cu trenul, aşa cum n-a 

mers Walter Benjamin, trecând graniţa pe jos peste Pirenei, eşti nevoit să 

aştepţi o vreme, s-ar putea chiar o oră, chiar şi acum când este în vigoare 

Acordul Schengen: aşteptarea se datorează modificării distanţei dintre şine şi 

adaptării axelor de tren. Această schimbare se explică prin motive de ordin 

militar, moştenite din vremuri mai vechi decât cele ale războiului, ivită odată 

75 Bashkim Shehu (Başkím Şéhu), prozator, eseist şi scenarist albanez născut la 

Tirana în anul 1955, licenţiat în filologie, este unul dintre fiii lui Mehmet Shehu, prim 

ministru timp de trei decenii în Albania comunistă, găsit mort în condiții neelucidate 

în anul 1981. După damnarea lui Shehu ca poliagent, familia sa a fost distrusă 

nemilos, Bashkim fiind condamnat la 7 ani de închisoare pentru agitaţiune şi 

propagandă, suferind în cele mai rău famate lagăre ale dictaturii albaneze. Este 

autorul volumelor Toamna fricii, Cercul, Blestemul sau nefiinţa autorului, 

Spovedanie împreună cu un mormânt gol, Orfeu în Noul Zululand, Răscrucea şi 

hăurile, Moara ce înghiţea suflete, Şarpele şi alţi eroi, Ultima călătorie a lui Aga 

Ymer etc., unele premiate și traduse în mai multe limbi. Trăieşte la Barcelona. 

362

cu venirea lui Walter Benjamin. De la gara feroviară, nu numai în ultimele 

ceasuri ale zilei sau ale nopţii, ci în orice moment, Port Bou, acest sat mare 

sau oraş mic aflat lângă malul mării, pare pustiu, ca şi cum n-ar fi călcat de 

mulţi ani de vreun picior de om. Parcă ar fi sfârşitul lumii. Şi marea, oricât 

de aproape s-ar afla, nu sare în ochi. Am fost obligat să ies la extrema 

cealaltă, la cimitir, acolo unde sunt păstrate rămăşiţele pământeşti ale lui 

Walter Benjamin. Cimitirul se află peste o întorsătură ce mi-a creat impresia 

că înlesneşte căderea cerului în mare. Am văzut marea şi, mai târziu, şi de la 

casa memorială a lui Walter Benjamin – un fel de tunel, pe care îl văd acum 

aproape vertical, săpat în stâncă, aidoma unui pasaj subteran cu mari plăci 

metalice, ruginit, gol, ca un spaţiu de pătruns de corpul unui om care se 

aruncă vijelios în marea neţărmurită şi în infinitul cel veşnic. 

Puţină tăcere 

Tăcere, in memoriam. 

Un fragment citat conform memoriei 

Într-adevăr, istoria pe care vreau să vi-o spun începe cu mult mai devreme 

decât vizita pe care am făcut-o la memorialul lui Walter Benjamin. Şi începe 

altundeva, la circa două mii de kilometri mai spre est, pe partea cealaltă a 

mării, care se vede, dar şi nu se vede, de la Port Bou. Iar acest început ne 

duce la un loc de unde marea nu se vede deloc, la Burrel, spaţiu aflat la zeci 

de kilometri în adâncul hinterlandului muntos din Albania, ba chiar ne duce 

la închisoarea din Burrel, acolo unde şi vederea cerului se frânge incredibil. 

Dhe qiellin dritarja e hekurt cop’ton (Şi cerul fereastra de fier îl sparge), 

după cum spunea prima strofă a cântecului celor închişi, un fel de imn 

ascuns, transmis generaţiilor de nefericiţi de la redeschiderea temniţei, 

imediat după cel de-Al Doilea Război Mondial. După câte ţin minte, versul 

premergător suna cam aşa: şi zidurile oarbe soarele ni-l ascund. Această 

îngustare a cerului era legată nu numai de interiorul clădirii închisorii şi nici 

de dimensiunea ferestrelor, respectiv a barelor de fier încrucişate. Afară, în 

cursul celor două ore de “aerisire” zilnică, repetată preţ de mii de zile, printre 

zidurile înalte din curte şi peste capetele celor închişi, scufundaţi în 

convorbiri interminabile, cu ceilalţi deţinuţi sau cu sine însuşi, cerul era şi nu 

era cer, era mereu aceeaşi bucată de cer, în ciuda faptului că se schimba 

potrivit anotimpurilor, zilelor, orelor. Era aceeaşi şi te obişnuiai cu el. Ba 

chiar te convingeai până la urmă că acea frântură de cer era însuşi universul. 

Sigur că aceasta se întipărea în gând cu timpul. Tot cu timpul reuşeai să-ţi 

dai seama cât de falsă fusese prima impresie despre acea temniţă. O clădire 

deloc impunătoare, un parter foarte lung, aidoma unui depozit de CAP. Sau 

un staul, pe care italienii îl folosiseră ca adăpost pentru catârii armatei lor, în 

363

timp ce agăţătoarele de care îşi legau catârii continuau să fie acolo, pe pereţii 

celulelor, pentru a înlănţui deţinuţii, în poziţie de semi-aşezat şi de semiatârnat, 

câteodată timp de treizeci de zile. Probabil că prima impresie falsă 

era creată de acea fâşie de pământ, cu iarbă, lângă curte şi lângă clădirea 

închisorii, sau de culoarea maron, ici-colo de sepie, cu care se vopseau 

zidurile curţii şi ale clădirii închisorii, până la brâul unui om, sub culoarea 

albă uniformă de var, care se întindea până sus de tot, devenind orbitoare în 

zilele însorite. S-ar putea ca şi varul să întărească falsa impresie şi mai ales 

simţul pământului, creat de acel maron amestecat cu sepia. Umbra acestui 

mediu devenea mai puţin apăsătoare din cauza sloganelor scrise de 

conducerea închisorii, în roşu, înăuntrul unor pătrate regulate, pe zidurile 

curţii, tocmai acolo unde deţinuţii se aeriseau. Glorie marxism-leninismului. 

Trăiască Republica Populară Socialistă Albania. Trăiască dictatura 

proletariatului. Citez după memorie. Nu sunau ca o glumă. Ajutau pur şi 

simplu asocierea lor ciudată, în mintea celui abia-venit, cu depozitul unui 

CAP. 

În orice caz, după cum se poate înţelege şi de la sloganele sus menţionate, 

întâmplarea pe care vreau să v-o povestesc, începe cu mult mai târziu decât 

moartea lui Walter Benjamin la Port Bou. Suntem în anul 1987, mai precis în 

septembrie 1987, aproape tot atâţia ani scurşi de la moartea lui Walter 

Benjamín, cât şi vârsta pe care o avea în momentul trecerii sale în nefiinţă. Şi 

toate acestea nu pot fi despărţite de semnele de întrebare pe care le atrage 

însuşi cuvântul istorie. Legate şi de enigma multitudinii de sensuri ale 

acestui cuvânt. Ea începe cu citarea fragmentului dintr-o scriere a lui Walter 

Benjamin, după memorie. Tocmai mă pregăteam să mă plimb prin curtea de 

aerisire, prin una dintre cele două curţi, ce erau identice şi se separau de un 

zid la fel de înalt ca zidurile incintei, dotate cu o uşă mică de fier, pe care nam 

văzut-o niciodată deschisă. Niciodată nu am înţeles la ce folosea acea uşă 

mică. De la o curte la cealaltă puteai să ajungi doar trecând mai întâi printr-o 

zonă interzisă deţinuţilor, dinspre partea de intrare a închisorii, întotdeauna 

însoţit de un gardian. Am spus intrare, deoarece niciodată nu am conceput-o 

ca pe o ieşire. Puteai să treci de la o curte la cealaltă şi prin clădirea 

închisorii, aşa cum eu însumi trecusem cu câteva zile în urmă, printr-un 

coridor lung şi îngust, plin de uşi de fier, însoţit neapărat de un gardian. 

Asemenea treceri erau efectuate numai dacă îţi schimbau camera de detenţie, 

deci: dacă conducerea închisorii te scotea de la una dintre numeroasele 

încăperi ale temniţei, pentru a te duce într-o altă încăpere şi dacă încăperea în 

cauză se afla la acea jumătate a clădirii închisorii căreia îi aparţinea cealaltă 

curte, adică nu curtea încăperii de la care abia te scoseseră. Această 

schimbare de încăperi – după ce te băgaseră, uneori timp de treizeci de zile, 

într-o celulă “disciplinară”, sau şi fără să se întâmple aşa ceva – nu avea vreo 

explicaţie. Nu avea vreo explicaţie nici aruncarea în celula “disciplinară”, la 

care m-au băgat de două ori, ţinându-mă de fiecare dată timp de douăzeci de 

364

zile, la sfârşitul iernii, respectiv la venirea verii, şi, după cum mi-au 

mărturisit co-suferinzii mei, de acolo ieşisem cu chipul “vopsit” în culoare 

pământie, sau maron, aidoma celei din partea de jos a zidurilor curţii. Acum 

însă, mi-au schimbat camera fără să fiu mai înainte în celula “disciplinară”. 

Iată că acum făceam dus-întors-uri prin cealaltă curte de aerisire, la o oră 

diferită, dar totuşi cu o diferenţă foarte mică. Şi ceilalţi deţinuţi erau diferiţi, 

aproape pe niciunul nu-l mai întâlnisem înainte de a veni la această încăpere. 

În orice caz, acolo, la închisoarea din Burrel, deşi fiecare încăpere era o mică 

lume închisă şi nu mai puţin sfârşită în sine decât monadele lui Leibniz, sau 

probabil tocmai deoarece era astfel, după cum se exprima protagonistul 

acestei istorii, care va apărea puţin mai târziu, oamenii într-un fel se 

cunoşteau reciproc în ciuda faptului că nu se întâlniseră vreodată, datorită 

cuvintelor sau poveştilor celor pe care îi văzuseră mai devreme, la alte 

încăperi, şi astfel, după aceea cuvântul devenea om când te întâlneai cu 

cineva despre care auziseşi mai înainte, într-o altă încăpere, astfel omul 

devenea din nou cuvânt şi aşa la nesfârşit. Căci, într-adevăr, convorbirile nu 

se sfârşeau. Aşa cum, în acelaşi timp, ceva straniu, era nemăsurată şi tăcerea 

celor închişi. Şi, lucru la fel de ciudat: timpul reuşea să îmbine acest dublu 

nesfârşit al convorbirilor şi al tăcerii. 

Eram, aşadar, într-una din curţile de aerisire ale închisorii, într-o zi de 

septembrie 1987. Aici începe întâmplarea pe care vreau să v-o povestesc, cu 

un fragment citat după memorie, dintr-o scriere a lui Walter Benjamin. 

Umblând, stăteam de vorbă cu un deţinut, Mark Gjoka 76 , sau Mark 

Shpendi 77 , de fapt era continuarea unei convorbiri începute cu câteva zile în 

urmă, de când mă aduseseră la această nouă încăpere. Simţeam că acel dialog 

urma să se prelungească la nesfârşit. Pe Mark abia îl cunoscusem, despre el 

însă, auzisem destul de multe din gura unui co-suferind rămas la încăperea 

din care eu abia fusesem mutat. În opinia fostului coleg de celulă, Mark 

Gjoka sau Mark Shpendi, era dotat cu un intelect ieşit din comun. Aceeaşi 

impresie am avut-o şi eu, cel puţin datorită curiozităţii atât de ascuţite a 

interlocutorului meu în privinţa cărţilor pe care nu le citise, nu reuşise să le 

răsfoiască, cărţi dintre cele mai diverse domenii, dar care cărţi, după părerea 

mea, judecând după modul cum el punea întrebările, până la urmă aveau de a 

face cu acel domeniu numit filozofie. Deosebit de uimitoare era capacitatea 

sa de a cita, extrem de des, totdeauna corect şi la locul potrivit, din acele 

puţine lucruri pe care le răsfoise. Am verificat că era vorba de reproduceri 

aproape exacte, cu vreo lipsă minusculă, care nu le deforma conţinutul, ceea 

ce părea întâmplător fără vreo explicaţie anume. La un moment dat, mi-am 

exprimat uimirea, pomenindu-i de visul lui Walter Benjamin de a scrie un 

text compus numai din citate. Atunci el a vrut să afle cine era Walter 

76 Se citeşte Marc Ghióka. 

77 Se citeşte Şpéndi. În limba albaneză, are şi sensul Pasărea. 

365

Benjamin, care la vremea aceea nu se publicase deloc în Albania, ba chiar nu 

ştiu dacă se găsea vreo operă a lui în Biblioteca Naţională, inclusiv la fondul 

R, literă care stigmatiza cărţile încuiate în fondul rezervat, aceeaşi stigmă a 

deţinuţilor recidivişti. În orice caz, înainte de a fi închis, eu avusesem 

posibilitatea să citesc scrieri ale lui Walter Benjamin, publicate în Occident, 

profitând de privilegiile oferite de faptul că eram fiul premierului de atunci al 

Albaniei. Răspunzând la întrebarea interlocutorului meu, am încercat să 

conturez portretul lui Walter Benjamin, afinitatea acestuia cu Şcoala de la 

Frankfurt, pe care interlocutorul meu, de asemenea, nu o cunoştea. Din acest 

motiv, mi-am asumat misiunea să-i dau nişte explicaţii în privinţa ei, inclusiv 

nişte consideraţii generale despre caracterul scrierilor lui Walter Benjamin. 

Mi-aş fi dorit să-i vorbesc mai mult şi mai amănunţit, fără a mă teme să am 

să par plin de mine, deoarece riscul respectiv era înlăturat numaidecât de 

curiozitatea lui, însă nu ştiam mai multe. Pe de altă parte, îmi era şi mai greu 

din cauza naturii scrierilor lui Walter Benjamin, ceva fragmentar, aflat la 

graniţa dintre filozofie şi literatură, cu o deasă îmbinare metaforică. Întretimp, 

influenţat, probabil, de interlocutorul meu, am citat din Walter 

Benjamin, ceva foarte poetic, de altfel printre cele mai renumite, de aceea şi 

întâlnită peste tot, ceea ce sărea câtuşi de puţin în ajutorul memoriei sale. 

Totuşi, asocierea rămânea foarte vagă. Este vorba despre un comentariu 

privind tabloul Angelus Novus al lui Paul Klee. Atât de profund a fost mişcat 

Walter Benjamin de la acest tablou, încât, imediat după ce l-a văzut, nu 

numai că l-a cumpărat, în 1920 sau în1921, la casa pictorului respectiv, ci a 

şi înfiinţat o revistă omonimă. În opinia lui Walter Benjamin, figura 

prezentată la acest tablou este îngerul istoriei, împins mereu în sus şi în faţă 

de către o putere invizibilă, aidoma vânturilor, dar cu faţa întotdeauna 

întoarsă în spate, spre trecut, cu privirea în jos, spre grămezile ruinelor 

aparţinând vremurilor vechi şi noi. Aceasta a fost cu aproximaţie citarea mea 

după memorie, ba chiar un palimpsest dublu, deoarece reproduc cuvintele 

aşa cum îmi vin acum în minte, cuvintele de pe vremea aceea, după ani de-a 

rândul şi după răsturnări propriu-zise. Mark Gjoka sau Mark Shpendi, asculta 

în tăcere. De la continuarea convorbirilor noastre pe teme similare, care 

urmau să se prelungească de-a lungul unui an şi ceva, am constatat tulburat 

că în acea citare din Walter Benjamin interlocutorul şi ascultătorul meu erau 

alternativi. În orice caz, vrând-nevrând, atinsesem unele fire mintale şi 

nervoase foarte subţiri ale lui, act ce urma să aibă în adâncul său un răsunet 

de Sauri, sau, probabil, invers: aceste fire subţiri tremurau necontenit, aţâţate 

de viscolele istoriei, iar cuvintele mele nu erau altceva decât un ecou cu totul 

întâmplător. Sau, cine ştie, toată această este o prefacere a unui viitor vis şi a 

unei reverii tot mai târzii, mai ciudată decât visarea, care, până la urmă, m-a 

îndemnat să povestesc toate acestea. Sau, din nou invers, viitorul vis urma să 

devină oglinda deformată a celor abia povestite şi prevestitoare a destinului 

protagonistului acestei poveşti, partea din spate a oglinzii memoriei. 

366

Sinuciderea rămasă în suspans 

Mark Gjoka sau Mark Shpendi, din genunea Nikaj-Mërturi, cu studii liceale 

întrerupte, după spusele unui co-suferind, era dotat cu un intelect de temut. 

Acel co-suferind avea obiceiul să exagereze şi să umfle lucrurile, ceea ce era 

în conformitate cu condiţiile de izolare extremă, dar în cazul de faţă era cu 

total altfel. Cu timpul m-am convins că avea dreptate. De asemenea, îmi 

povestise că Mark, acolo, la închisoarea din Burrel, încercase să se sinucidă. 

ACEST fapt însă, nu avea legătură, profundă sau superficială, cu calificarea 

minţii sale ca fiind una de temut. Nu, acel co-suferind îmi vorbise despre o 

disperare neagră, despre o criză depresivă şi nevroză carcerală, adică 

despre o stare deloc străină omului închis. Aşa cum nu este neobişnuită nici 

încercarea sau cel puţin ispita sinuciderii. Eu pot afirma că nimeni nu 

cunoştea motivul, în sensul pe care acesta îl are în astfel de întâmplări. Voi 

reveni la acest subiect, dar după ce vă voi povesti ce l-a precedat. 

Despre fugă şi sinucidere 

La închisoarea din Burrel nu îţi permiteau să stai singur în cameră. Dacă erai 

bolnav şi aveai voie de la medic să stai în cameră de-a lungul timpului de 

aerisire, gardianul, de regulă, cerea ca vreun alt întemniţat să rămână alături 

de cel bolnav. Nu ştiu de ce la închisoarea din Burrel se insista aşa de mult 

împotriva singurătăţii omului. Alternativele în acest caz ar fi fost două. Unu: 

înlăturarea fugii potenţiale. Pentru a înlătura fuga, nu ţi se permitea să ai 

vreun pix metalic, rezerve de pix din metal, precum şi articole alimentare cu 

aciditate: lămâie, praf de lămâie sau oţet. Zidurile erau din ciment, nu din 

chirpici, aşa cum îţi vine să crezi pornind de la impresia iniţială că te-au adus 

la un depozit de CAP. Chiar dacă pereţii ar fi fost într-adevăr din chirpici, 

nu-mi pot da seama de ce rezerva din metal să fie mai periculoasă decât 

lingura, fie şi ruptă, după o regulă neîncălcată. Atunci, acolo, la închisoarea 

din Burrel nu mă gândeam la aşa ceva. De aceea nu am cerut de la vreun 

întemniţat să mă lămurească dacă aluminiul lingurii rupte era sau nu mai 

periculos în a roade pereţii din chirpici sau din beton, decât bronzul sau un 

aliaj similar aflat în compoziţia rezervei metalice a pixului. Răspunsul la 

această întrebare am încercat să-l dau cu ani mai târziu, când treceam printr-o 

străduţă îngustă din Quartier Latin, la Paris, într-o dimineaţă străvezie de 

iarnă. Era o uliţă golită, necunoscută, tăcută, cu total diferită de cea din faţa 

închisorii. Tocmai atunci m-am întrebat de ce, din ce cauză, în temniţa de la 

Burrel ţi-era interzis să stai singur, deşi aceasta era o întrebare la care 

dădusem de mult răspunsul cuvenit. Acelaşi lucru făcusem şi cu un prieten la 

Bisbal de Priorat, la singura cafenea al acestui sat din Catalonia de Sud. 

Posibilele explicaţii, aşadar, erau două. În afară de înlăturarea fugii, la limita 

367

influenţei exercitate de prezenţa unui alt om în a scoate din mintea celuilalt 

acel gând nebunatic, aidoma altor ideii de acest gen, create de singurătate, 

similare cu îndoiala tot atât de nebunatică a conducerii închisorii, în ciuda 

măsurilor preventive respective, sau chiar din cauza acestora, în opinia mea 

mai exista o a doua explicaţie, oricât de incredibilă şi absurdă ar părea. Cea 

de-a doua explicaţie ar fi înlăturarea sinuciderii. Ea devine credibilă numai 

dacă acceptăm că aceştia, după cum se chema puterea de atunci în jargonul 

celor închişi, pretindeau că erau egali cu Dumnezeu în privinţa puterii de a 

cauza sau de a opri moartea, sau, mai exact, se autocalificau locţiitorii lui 

Dumnezeu, ceva între voinţa care face dreptate şi fatalitate, respectiv 

indispensabilitatea naturală, în funcţie de modul cum este închipuit 

Dumnezeul, pe care aceştia îl considerau inexistent. În consecinţă, dacă nu 

te-au condamnat la moarte, sau ai reuşit să scapi de ea, nu ai dreptul să te 

sinucizi, deoarece trebuie să-ţi suporţi cealaltă pedeapsă, cea cu închisoarea. 

Poţi să mori în temniţă din cauza bătrâneţii sau din cauza condiţiilor grele de 

închisoare, sau din ambele motive, dar aceasta, nu ca sinuciderea, este o 

moarte pe care n-o ai în mână, n-o posezi, nu tu decizi. Deci, nu pur şi 

simplu datorită faptului că sinuciderea nu este o moarte înceată. Ca atare, 

încetinită, ar fi şi cea cauzată de greva foamei. Nimeni nu te opreşte să faci 

greva foamei, aceştia te lasă să suferi până în ultima clipă, să te pişi, dacă 

nu eşti în stare să te duci la toaletă şi dacă nu ai ajuns până la greva setei, 

îmi spunea un co-suferind cu mai multă experienţă, aceştia sunt capabili să 

te lase, după cum au procedat cu deţinutul cutare, până când, după şaizeci şi 

cinci de zile, i s-a umflat capul, şi: numai viaţa îţi este în pericol, te prind ca 

pe o cârpă şi te duc la spital, unde-ţi bagă hrană cu sondă, prin nas. Iar, 

dacă eşti în pragul morţii din cauza condiţiilor grele din închisoare, nimeni 

nu te duce la spital. Aşadar, un duşman mai puţin, după expresia obişnuită a 

gardienilor, rostită la toate decesele de acest gen, deşi, pe de altă parte, se 

străduiesc să oprească şi să preîntâmpine orice sinucidere. Aici nu intră 

asemănarea cu Dumnezeu, urma să-mi spună un coleg ucrainean, la Bled din 

Slovenia, în pauza dintre două mese rotunde, în cadrul unei întâlniri 

internaţionale de scriitori, ca şi cum ar căuta ceva cât mai apropiată cu 

raţiunea sănătoasă. Conform moralei socialiste, nu-ţi aparţineai ţie, ci 

societăţii, de aceea sinuciderea era condamnabilă din punct de vedere moral, 

aici însă nu are loc, nu se cuprinde înlocuirea lui Dumnezeu, insista el, într-o 

engleză curgătoare, care însă suna oarecum forţată din cauza accentuării 

peste măsură a lui h. Conversaţia fusese deschisă cu o noapte în urmă, la 

taverna hotelului, colegul ucrainean arătându-se interesat de închisorile 

regimului lui Enver Hodja, imediat după ce aflase că nu împlinisem încă un 

an de când ieşisem din ele. El, în schimb, în loc de închisoare, suferise întrun 

spital psihiatric. I-am dat răspunsul la o altă întâlnire internaţională de 

scriitori, după trei ani, tot la Bled, la sfârşitul dezbaterilor în jurul meselor 

rotunde, uitându-mă din când în când, pierdut, peste geam, la negura 

368

crepusculară a lacului de munte, la micuţa insulă aflată în mijlocul lacului, 

precum şi la clopotul unei biserici de monahi, construită tot acolo. I-am 

vorbit despre casca de motociclist, pironită zi şi noapte pe capul celui 

condamnat la moarte, potrivit unui regulament sovietic, pe care celălalt îl 

cunoştea, la fel ca lanţurile care îl legau pe cel condamnat cu pedeapsa 

capitală la picioare şi la mâini, inclusiv sfoara cu care îl legau, aidoma unui 

animal pregătit pentru abator, chiar şi când se spăla sau se ducea la toaletă. 

Cel puţin, am crezut că acestea nu-i erau necunoscute. Aşadar, măsuri 

preventive împotriva sinuciderii erau luate din momentul sentinţei 

condamnării la moarte, nu mai devreme. Colegul ucrainean îşi scutura părul 

tufos şi barba gălbenie, uitându-se, şi el, din când în când, înspre lac. Întretimp, 

mă străduiam să-l lămuresc că tocmai aceştia îţi dădeau pedeapsa 

capitală, te condamnau la moarte, sinuciderea devenea şi mai nepermisă 

decât de dragul normelor moralei socialiste. În acele împrejurări, aşa ceva 

avea de a face cu puterea de a cauza, respectiv de a opri moartea, 

substituindu-se Providenţei. Colegul ucrainean mă asculta cu ochii larg 

deschişi şi, la un moment dat, am avut impresia că albastrul ochilor săi a 

început să treacă spre alb tocmai când făceam eforturi să-i demonstrez cum 

aceştia consideră permisă sinuciderea, da, aşa i-am spus, folosind timpul 

prezent, consideră sinuciderea ca pe ceva permis, cu condiţia însă ca ea să 

fie cauzată de aceştia înşişi. Deoarece, altfel decât fuga, care la închisoarea 

din Burrel avusese loc doar o singură dată şi într-un mod cu totul diferit de 

perforarea zidurilor cu mijloace interzise din metal sau acide, dar, şi de data 

aceasta, fugarii au fost prinşi foarte repede, unul dintre ei fiind ucis în timp 

ce fugea. Cu acea ocazie, măsurile preventive au devenit şi mai dure, 

presupunând preîntâmpinarea altor incidente de acest gen, altele decât fuga. 

În ceea ce priveşte sinuciderile, acestea, la închisoarea din Burrel erau dese, 

mai ales printre persoane lăsate singure dinadins, izolate în celule 

“disciplinare”. Aproape în fiecare celulă avuseseră loc sinucideri la barele de 

fier de la ferestre, iar pe scândurile celulei, cu câteva momente înaintea 

sinuciderii, condamnatul îşi scrisese numele şi data înfăptuirii actului sus 

menţionat. Această ultimă urmă am văzut-o la ambele celule în care am fost 

închis, iar din gura celorlalţi întemniţaţi am aflat că acelaşi lucru se 

întâmplase aproape în orice altă celulă. Această densitate de sinucideri în 

celule, care se considerau locurile cele mai supravegheate, nu putea fi 

explicată altfel, dacă avem în vedere absenţa acestui act la celelalte medii ale 

închisorii, respectiv eşuarea tentativelor de sinucidere datorită intervenţiei 

personalului închisorii, cum s-a întâmplat în cazul la care mă voi referi puţin 

mai târziu. Şi nici nu puteam să explic altfel interzicerea rămânerii singur în 

cameră, decât pentru a înlătura o eventuală fugă, deşi fuga care avusese loc 

doar o singură dată nu se petrecuse în condiţii de singurătate. S-ar putea însă 

ca fuga şi sinuciderea să constituie acelaşi lucru, dacă sinuciderea ar fi 

singurul mod posibil de a fugi. Mark Gjoka, sau Mark Shpendi, după cum 

369

vom vedea, din moment ce nu a reuşit să-şi pună capăt zilelor, s-a pus în 

căutarea fugii, apelând la meditări singuratice legate de necunoscutele fiinţei 

şi sensurile lor, ceea ce nu poate avea un sfârşit, sau, potrivit expresiei sale, 

este un sfârşit curgător, un drum care se deplasează, prefăcut în râu, aidoma 

fluviilor invizibile în mijlocul mării. Şi am impresia că prea lungile discuţii 

peripatetice din curtea de aerisire sunt imagini inevitabil palide ale 

meditărilor sale în singurătate. Şi, probabil, singurătatea era combătută în 

temniţa de la Burrel tocmai ca atare, ca o singurătate, aşa îmi spune 

interlocutorul meu, într-o zi cu soare şi cu zăpadă îngheţată, care scârţâia sub 

paşii noştri, la finele ultimei ierni din anul 1987. Abia ceruse ca întreg timpul 

pedepsei să şi-l petreacă în celulă, aşa cum erau ţinuţi, în condiţii ceva mai 

bune decât acele ale pedepsei disciplinare, câţiva închişi cu probleme 

psihice, sau alţii extrem de periculoşi, ale căror cuvinte nu trebuiau să fie 

auzite nici de către puşcăriaşii incorigibili. Lui Mark însă, nu i-a fost 

acceptată cererea. Probabil dat fiindcă încercase să se sinucidă. Dacă i-ar fi 

fost aprobată, urmam să meditez, fiindu-mi teamă de mine însumi, păşind în 

grabă printr-o străduţă întunecoasă din Cartierul Gotic, la Barcelona, poate 

urmărindu-i umbra, dacă i-ar fi fost luată în seamă cererea, aceasta ar fi fost 

confirmarea teribilă a explicaţiilor mele neconvingătoare, legate de 

substituirea lui Dumnezeu. Sau nu, putea fi chiar contrariul, adică refuzul 

acelei cereri, a unui om care a încercat să-şi ia viaţa, constituie dovada 

acestei substituiri. Aşa cum o dovedeşte şi lupta atât de insistentă dusă 

împotriva singurătăţii, pentru a te simţi tot timpul supravegheat. În orice caz, 

Mark Gjoka, sau Mark Shpendi, de data aceasta nu era în căutarea 

sinuciderii, aşa ceva nu urma să-o facă nici mai târziu, mai ales că în 

singurătate supravegherea era şi mai aspră. Aşadar, nu poţi afla de ce aceştia 

nu i-au îndeplinit dorinţa acestui om închis. Sau, probabil, şi lipsa unui motiv 

acceptabil constituie o substituire a lui Dumnezeu. 

Sinuciderea rămasă în suspans, continuare 

Iată şi încercarea lui Mark de a se sinucide. De câteva zile nu ieşise deloc 

pentru aerisire, pretinzând că este bolnav. Aceasta a durat până când 

gardianul, din neglijenţă, într-o după amiază, l-a lăsat să rămână singur în 

cameră, fără însoţitor. Medicul deţinut îi recomandase lui Mark să stea în 

pat. Şi nu întâmplător: Mark vomitase foarte des. Această lămurire mi-a 

oferit-o medicul Blerim Krasniqi, neîncercând să risipească vreo urmă de 

răspundere legată de tentativa de sinucidere. Blerim Krasniqi, medicul 

condamnat ca agent iugoslav la câţiva ani după ce fugise din Kosova pentru 

a cere azil politic în ţara unde albanezii trăiau liberi, iar Mark Gjoka, sau 

Mark Shpendi, aproape în aceeaşi zonă de graniţă, dar cu câţiva ani mai 

târziu, reuşise să fugă într-o direcţie opusă. De acolo, după o lună, 

oficialităţile iugoslave l-au trimis înapoi, conform unei înţelegeri secrete 

370

inter-guvernamentale, sau li s-a părut un element dubios. Deci, Blerim 

Krasniqi nu m-a minţit când mi-a mărturisit că Mark într-adevăr fusese 

bolnav. Şi nu aveam niciun motiv să nu-i dau crezare, dat fiindcă îl 

cunoscusem foarte bine şi l-am descris în amănunt într-o altă carte. Nu era în 

stare însă, să-mi explice dacă Mark îşi provocase singur vomatele, ca să stea 

în cameră, aşa cum a şi reuşit. Zile de-a rândul. Până când, într-o după 

amiază, a rămas singur. Gardianul, la un moment dat, avusese o îndoială, un 

fel de îngrijorare neclară şi de rău augur. Cel puţin aşa urma să-i 

mărturisească unui deţinut, făcând o autoconfesiune, aproape oftând, 

tremurat, imediat după ceea întâmplare. Ca în vis, începuse să păşească încet 

prin culoarul îngust, între deşert şi tăcere, înspre încăperea unde îl lăsase pe 

deţinutul bolnav, permiţându-i să rămână singur, fără nimeni alături. Probabil 

pe gardian îl chinuise sentimentul conştient sau inconştient al datoriei, sau, 

poate un soldat, din afară, de la turnul de pază de la incintă a închisorii, l-a 

anunţat pe gardian la telefon că undeva, la una dintre ferestruicile închisorii 

se zăreau nişte mişcări ciudate. În orice caz, gardianul se referă la o şübe, la 

o stare de chin, în timp ce avea o premoniţie rea, şi, iată, a ajuns la poartă. 

La încăperea din spatele ei, 6/3, se afla un deţinut; gardianul a lăsat deschisă 

ferestruica porţii, fără să-şi dea seama de ce, probabil ca la celulele de 

pedeapsă, unde deţinuţii stau închişi singuri şi în care ferestruicile porţilor, 

mai ales în cursul nopţii, de regulă, sunt lăsate deschise, deşi acum este zi, o 

zi tâmpită, posomorâtă, şi s-ar putea să fi avut un presentiment şi a lăsat 

deschisă ferestruica, acelaşi presentiment care l-a adus orbeşte la pragul 

acestei porţi. Şi, prin ferestruică, la fel ca în picturile flamande, în care 

fondul îndepărtat, peste un dreptunghi deschis constituie lucrul cel mai 

important, încă înainte de a-şi apropia ochiul la ferestruică, îl vede pe deţinut 

spânzurat de fiarele ferestruicii. Se grăbeşte să găsească, prin mulţimea 

cheilor, cheia potrivită pentru deschiderea porţii, a descuiat-o până la urmă, 

acum însă nu ştie ce să facă. Cel spânzurat încă n-a murit, iniţial gardianul nu 

izbuteşte să-i scoată sfoara din gât, fiindcă sinucigaşul a ocupat o poziţie 

prea dificilă, suindu-se deasupra scândurii puse peste şirul de saltele, la 

colţul cel mai apropiat al ferestruicii. Între-timp, gardianul se apleacă din 

răsputeri, ajungând până la omul spânzurat, de la ferestruică îl cheamă cu 

voce înaltă pe soldatul aflat la centura externă a turnului de pază. După 

aceea, coboară din pat, pune mâna pe picioarele spânzuratului şi îl ridică, îl 

lasă din nou în jos, urcând încă o dată până la pat, din nou cere ajutor, în gol, 

cel spânzurat încă nu a murit, se pare că a scăpat cu viaţa; au venit până la 

urmă alţi poliţişti, anunţaţi de soldatul de afară, gardianul şi-a pierdut 

noţiunea timpului şi echilibrul mintal, fără să-şi dea seama cât a durat acest 

coşmar. Este cutremurat, simte durere faţă acest deţinut, care a fost la un pas 

de capătul zilelor, în mod violent, dar, totodată ar fi vrut să-l bată, era cât pe 

aci să mă trimită să lucrez cu lopata la CAP, urma să-i mărturisească unuia. 

În orice caz, nu a trecut nicio săptămână şi gardianul n-a mai fost văzut prin 

371

ambianţele închisorii. Acest gardian nu ştia atunci că smulsese din ghearele 

morţii un om dotat cu o minte neobişnuită, n-avea de unde să ştie aşa ceva, 

dar nici nu a schimbat nimic în legătură cu viitorul destin al acestei minţi 

neobişnuite, care a continuat să fie la fel de necunoscută şi pierdută, ca şi 

cum să-şi fi dus sinuciderea la bun sfârşit. 

Tăcere din nou 

Puţină tăcere, cât o respiraţie în suspensie. 

Echinocţiu şi R 

În echinocţiul de primăvară, ziua se egalează cu noaptea, lumina – cu 

întunericul. Acelaşi lucru, sau inversul, se întâmplă cu echinocţiul de 

toamnă, noaptea se egalează cu ziua, întunericul – cu lumina. Efortul lui 

Mark Gjoka de a se sinucide coincide cu echinocţiul de primăvară, parcă 

pentru el viaţa s-a egalat cu moartea. Şi o atare coincidenţă îmi injectează 

teama cum că probabil acest efort s-ar repeta la echinocţiul de toamnă, care 

era peste câteva zile. Această frică prejudiciată îmi venea desigur de la 

teroarea ideii de sinucidere a omului cu care începusem să dialoghez, şi, cu 

atât mai mult, dat fiindcă celălalt co-suferind, cel care îmi vorbise la început, 

când mă aflam la cealaltă încăpere, despre Mark Gjoka sau Mark Shpendi, 

făcând legătura între tentativa acestuia de a-şi lua viaţa, şi o nevroză 

carcerală, o criză depresivă sau o depresiune neagră, îmi vorbise şi despre o 

fixaţie de fatalitate, care avea de a face cu echinocţiul, iar acesta din urmă 

era legată cu un calcul mistic al lui Mark, făcut imediat după ce a fost arestat. 

Potrivit acestui calcul, echinocţiul de primăvară din anul 1987, era 

reprezentat de ziua sau de noaptea ieşirii lui Mark din închisoare înainte de 

termen, iar această ieşire din închisoare nu a avut loc, cu atât mai mult că, 

între-timp, cu opt ani în urmă, el fusese condamnat din nou. Într-adevăr, 

celălalt deţinut nu înţelesese ce a vrut să spună Mark Gjoka de câte ori s-a 

referit la echinocţiile istoriei şi ale vieţii, lungi precum zilele şi nopţile 

neschimbate în cursul anotimpurilor, la poluri, toate acestea aveau în orice 

caz un sens alegoric, un fel de alegorie ce punea semnul întrebării asupra 

dialecticii, parodizând-o şi care nu avea legătură cu vreun calcul mistic. De 

altfel, nuanţa mistică putea fi prezentă, câtuşi de puţin, în vorbele sale, când 

intra, fără ezitare, în sferele astrofizicii, neavând nici cea mai mică legătură 

cu eliberarea lui din închisoare, exceptând faptul că aceste meditaţii cu voce 

reprezentau cumva câte o fugă, o scăpare. Şi, deoarece temniţa este locul 

schimbului de vise şi de aiureli, unde visul şi aiureala unuia pe neaşteptate 

devin ale altuia, celălalt deţinut, pe al cărui nume nu vreau să-l pomenesc, 

căci deja este o persoană publică foarte cunoscută în Albania, vrând-nevrând 

îi înhiba lui Mark propriile aiureli privind timpul eliberării din închisoare în 

372

urma vreunui eveniment politic important, înainte de termen, şi de două ori 

se apropiase el de ziua “precoce”, dar, în ambele cazuri, această zi fusese 

amânată, între-timp neavând loc nimic altceva, în afară de o a doua 

recondamnare a lui Mark, adică a treia condamnare. După două luni, în 

noiembrie 1987, au venit în vizită delegaţii de înalte oficialităţi vest-germane 

şi, puţin mai târziu, elene, iar mai apoi iarăşi personalităţi vest-germane, 

inclusiv vice-primministrul Genscher, respectiv premierul bavarez Franz 

Josef Straus, aproape jumătatea guvernului elen, din nou Genscher, toate 

fiind nişte vizite ciudate, toate într-o perioadă foarte scurtă. Mi-a fost teamă 

ca nu cumva pe celălalt deţinut urmau să-l condamne pentru a patra oară. 

Dar, iată că au trecut câteva luni şi nimic de acest gen nu s-a întâmplat, ba, 

dimpotrivă, din gura lui Blerim Krasniqi, care, în calitate de medic, avea 

dreptul să se întâlnească cu deţinuţi aflaţi la toate sectoarele închisorii, am 

auzit că întemniţatul sus menţionat făcuse de data asta doar nişte glume, 

spunând ici-colo, în prezenţa gardienilor, tovarăşul Genscher, fără să facă 

vreo asociere între delegaţiile străine pe de o parte şi eliberarea sa înainte de 

termen. Acestea însă, nu ar avea nici o legătură cauzală cu motivul unei a 

treia condamnări eventuale. 

În ceea ce mă priveşte, încă nu intrasem la deţinuţii R, considerând aceasta ca 

pe ceva întru totul posibil, întâmplare pe care mi-o închipuiam într-un viitor 

atemporal, care, pare-se, este la fel ca pentru prima dată: dacă nu ţi se 

întâmplă, într-adevăr nu-ţi vine să crezi că şi tu vei avea parte de aşa ceva, 

aidoma multora, şi aşa cum ţi-ai imaginat-o pentru tine însuţi. După ce ai 

avut parte de ea, ţi se pare şi mai incredibil să se mai repete. Aşa s-ar putea 

să fi fost şi cu Mark, fără îndoială şi cu celălalt deţinut, care mereu îşi 

atribuia o zi de eliberare înainte de termen. La fel procedase şi cu Mark, 

explicând într-un fel şi tentativa lui Mark de a se sinucide. În orice caz, îmi 

era teamă că acesta urma să repete tentativa de sinucidere la echinocţiul de 

toamnă, la câteva zile după convorbirea sus citată, în cursul căreia i-am 

vorbit despre Walter Benjamin, nu însă şi despre sinuciderea lui Walter 

Benjamin. Nu-mi aduceam aminte unde auzisem că cel care a eşuat o dată la 

tentativa de a-şi lua viaţa, sau, mai precis, cel care a efectuat o sinucidere 

eşuată, nu mai repetă încercarea. Mai târziu, după ce am ieşit din închisoare, 

am citit diverse cărţi de psihologie, care spun că acest lucru este un fals. La 

vremea aceea, nu ştiam că Walter Benjamin fusese deja pregătit o dată să-şi 

ia viaţa, la un hotel din Nisa, în iulie 1932, după ce îşi scrisese testamentul, 

ba chiar anunţase într-un fel sau altul, prin scrisori, pe unele dintre cele mai 

apropiate persoane. Iar Mark Gjoka sau Mark Shpendi, la începutul 

primăverii anului 1987, a mers chiar mai departe, reuşind să retrăiască clipa 

interminabilă între viaţă şi moarte, prin trecerea bruscă de la lumină la 

neantul gol, iar apoi invers, fără intermediar, sau probabil prin intermediul 

imaginilor unei lumi îndepărtate compusă din vis, dar pe care imagini le uitai 

între-timp, imediat ce-ţi reveneai complet în fire, fie şi vag, pierdut. Lumina 

373

şi întunericul, viaţa şi moartea, se ciocnesc dur faţă în faţă – oglindiri bruşte 

şi reciproc opuse, tot rămânând împărţite şi egale în privinţa voinţei omului 

care comite o sinucidere eşuată. Poate că vreo mişcare intenţionat 

nepăsătoare la fereastră, în timpul legării sforii de fiarele, a atras atenţia 

soldatului din turnul de pază, care l-a anunţat prin telefon pe gardian. Sau, 

după alte supoziţii, trei fire de pânză, devenite codiţă, care pot ţine greutatea 

unui corp atârnat: lucrat cu răbdare, noaptea, chiar preţ de câteva nopţi în şir, 

a atras atenţia vreunuia dintre deţinuţi. Acesta fiind adormit pe jumătate, nu 

i-a dat importanţă. Iar celălalt continua, cu aceeaşi răbdare şi grijă, ca făşiile 

de pânză să fie cât mai bine unite, ca nodul să alunece şi să îi strângă cât mai 

puternic gâtul. Dar, deşi l-a uns bine cu săpun, ceva nu merge, împiedicând 

nodul să alunece până la capăt. El se opreşte undeva, la graniţa dintre viaţă şi 

moarte – o linie extrem de îngustă, sau o prăpastie interminabilă. Sau, după 

alte presupuneri, eforturile de sinucidere eşuată ascund nişte amănunte pe 

care nu ni le putem închipui şi care au determinat între-timp sfârşitul 

întâmplării, în aşa fel încât să ni se pară ca un sfârşit cu totul întâmplător. 

Probabil că este vorba de un pas înspre moarte, dar şi de întoarcere din lumea 

celor morţi, până când se realizează definitiv lipsa de întoarcere. Până la 

urmă însă, oricât de falsă ar fi supoziţia potrivit căreia sinuciderea nu se 

repetă, Mark Gjoka, sau Mark Shpendi, după eşuarea actului de sinucidere, 

efectuat şi totodată rămas în suspensie, n-avea să mai facă tentative de acest 

gen, nici la echinocţiul din toamna anului 1987, nici mai târziu. 

Fantoma sau cauza 

Chiar dacă nu m-aş fi temut că Mark ar potea repeta tentativa de a-şi lua 

viaţa peste câteva zile, tocmai de echinocţiul de toamnă, nu i-aş fi vorbit 

despre sinuciderea lui Walter Benjamin la Port Bou. Poate că aici intervine 

vreo altă frică de a mea, şi mai neagră, potrivit căreia înfăţişarea îndepărtată 

şi înceţoşată a lui Walter Benjamin crea un fel de mimetism firesc şi 

inevitabil aidoma asemănării destinelor a doi gemeni dintr-un basm vechi, 

sau ca o proorocire întunecată şi totodată captivantă prin soarta celuilalt. 

Ceea ce, într-adevăr, o presimţisem, în măsura în care premoniţiile rezultă a 

fi adevărate, în tăcerea interlocutorului meu, după ce-i vorbisem de alegoria 

lui Walter Benjamin legată de tabloul lui Paul Klee, sau aşa mi se pare acum, 

după ce, cu aproape un an mai târziu, îl visasem pe Walter Benjamin, când 

răsfoiam cărţi şi reviste noi sau vechi, găsind urme periodice ale vieţii şi ale 

morţii sale, precum şi de-a lungul continuităţii unei sinucideri rămase în 

suspensie. În orice caz, chiar şi fără aceste temeri, nu i-aş fi vorbit despre 

sinuciderea lui Walter Benjamin, nici în acea zi, şi nici în zilele, săptămânile 

şi lunile următoare, pur şi simplu pentru că el niciodată nu a pomenit de 

tentativa de a se sinucide, ba chiar şi la sinucidere în general nu s-a referit 

niciodată. Despre moarte, da, am vorbit. Şi s-ar putea ca, pornind de aici, 

374

prin această piesă a Weltanschauung-ului său, absolut eclectic, un soi de 

caleidoscop care cu greu poate fi numit Weltanschauung, la fel ca la 

frânturile unei oglinzi, pe care le vedem pieziş, transversal, şi care comunică 

între ele, plămădind un labirint de reflecţii, poate fi prinsă într-un fel vag 

partea invizibilă a sinuciderii care a fost descrisă mai sus. Astfel, departe de 

întrebările fără răspuns privind moartea, care aveau ca sistem de referinţă 

faimoasa zicală a lui Lucreţiu, din acea carte pe care interlocutorul meu o 

citise de câteva ori, fiind printre puţinele publicate, sau, mai precis, singura 

care trata probleme filozofice de această natură, deci zicala lui Lucreţiu, 

potrivit căreia când sunt eu, nu este moartea şi când este moartea, nu sunt 

eu, zicală ce duce din nou şi iarăşi spre cercetarea întrebărilor cine sunt eu 

sau ce sunt eu şi la întrebări legate de misterul fiinţei, departe de aceste 

întrebări fără răspuns şi departe de cele două experienţe ale lui în faţa a două 

procese judiciare şi în faţa eventualităţii de a fi condamnat la moarte, care, a 

posteriori, îl duceau spre închipuirea imposibilă a neantului, departe de toate 

acestea, deci, avea două vise. Şi trebuie să spun că gândirea figurată, aşa cum 

se întâmplă din când în când în vise, sau în descrierea lucrurilor, inclusiv în 

povestirea unui eveniment, era modul preferat de gândire a interlocutorului 

meu. Probabil şi acesta trezea acel sentiment firesc de afinitate sau de 

asemănare cu Walter Benjamin, lucru pe care l-am constatat din clipa în care 

i-am vorbit despre tabloul lui Paul Klee şi care avea să mă împiedice să 

vorbesc mai târziu despre Walter Benjamin. Dar, în ambele aceste vise, 

gândirea rămâne suspendată, la fel ca sinuciderea nerealizată a lui Mark 

Shpendi, sau Mark Gjoka, deci între bezna cuvintelor pronunţate şi 

strălucirea orbitoare a celor nerostite. Şi numai prin intuiţie, ca în ceaţă sau 

ca orbul în căutarea mâinilor, am fi putut atinge contururile şi formele morţii 

şi astfel, urmărindu-le, am putea ajunge pe partea invizibilă a sinuciderii sale. 

La cauză, dacă se poate vorbi de aşa ceva. Sau la vagi semne polisemantice 

care exprimă lipsa cauzei sau prezenţa ei imposibil de a fi exprimată. 

(va urma) 

375

DY FJALË ÇAJNË DHENË 

O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ 

RUSZARD KAPUSCINSKI 

(1932-2009) 

Zoti sheh dhe hesht 

Zoti sheh dhe hesht 

na lejon të mendojmë në vend të tij 

të flasim në emër të tij 

ja ç’është pasiviteti 

një trajtë e mundshme e përfytyrimit tonë 

mund Ta vendosësh në një re 

mjekrën mund T’ia vizatosh 

tëmthat e thinjur 

ballin e trishtuar 

vështrimin e errëtuar 

Por mund të jetë edhe një burrë i fuqishëm 

nga ata që mbeten përjetë të rinj 

i palodhur, s’e ze vendi 

plot ide 

gati të shtjellojë gjer në skaj 

të imponojë motërzime të ndryshme të ekzistencës 

të luajë më të përgjakshmet loja 

dhe të na fusë në të gjitha këto 

Derisa të lodhur 

të shterur nga udhëtimi 

bërë mbi lëkurën e rrudhur të tokës shterpë 

me zërin përhumbur në korridoret e krisur 

të fytit 

më në fund 

klithim. 

376

KOPI KYÇYKU 

Dëshmi të qëndresës intelektuale 

Në çdo diktaturë, veçanërisht në atë komuniste, intelektuali është i detyruar të 

zgjedhë, - publikisht ose në intimitetin e vet shpëtimtar, - një nga alternativat 

e mëposhtme: 

a. të jetë aminollar i pushtetit, gjë që nënkupton jo vetëm heqjen dorë nga 

profesionalizmi, por edhe pranimin pa një pa dy të kompromisit; 

b. “tërheqjen” në sferat ezoterike të kulturës, gjë që, në mungesë të çdo 

perspektive tjetër, mund të cilësohet si mënyra ideale e qëndresës pasive ndaj 

të këqijave të regjimit; 

c. qëndresën me dinjitet, të hapur dhe energjike, ndaj ideologjizimit të 

kulturës dhe dëmtimit të skajshëm të marrëdhënieve ndërmjet pushtetit 

politik dhe shoqërisë civile. 

Megjithse tek ne, - për arsye të njohura, që kulmojnë me pamundësinë e plotë 

për të shprehur apo shpallur në shtyp bindjet e kundërta me të regjimit, - nuk 

ka pasur një letërsi të dukshme disidente si në ish-Bashkimin Sovjetik, 

Poloni, Çeki, Sllovaki, Hungari dhe deridiku Rumani e Bullgari, - vende ku 

liria e shtypit dhe e shprehjes nuk ishte aq e kufizuar, - mund të qëmtojmë 

dhe të rindërtojmë disa momente, individuale, por edhe në grup, të qëndresës 

shqiptare. Në historinë e disidencës sonë intelektuale janë të mirënjohur emra 

si Trifon Xhagjika, Bilal Xhaferri, Agim Musta, Bedri Myftari, Visar Zhiti, 

Vilson Blloshmi, Genc Leka, Uran Kostreci, Ylber Merdani, Petraq Kolevica, 

Piro Kuqi, Zhaneta Ogranaja, Mihallaq Luarasi, Kujtim Spahivogli, Ali 

Oseku, Anton Çefa, Ferik Ferra, Maks Velo e shumë të tjerë, të cilët hodhën 

në letër, në telajo e në pentagram, ngjitën në skenë e në ekran vepra me 

përmbajtje e nivel të lartë (lexo: nivel të lirë estetikisht) ideor e artistik. Pra, 

edhe në kushtet e rënda të ndrydhjes së artit autentik prej vargonjve të 

ideologjisë zyrtare, mjaft vlera shpirtërore të vërteta mbijetuan. Në këtë 

drejtim ndikoi jo pak solidariteti mes krijuesve që, në rreth të ngushtë e kokë 

më kokë, (gjithnjë duke rrezikuar kokën) shkëmbenin mendime rreth të 

ardhmes së artit në një Shqipëri demokratike. Vetë qëndresa antitotalitariste e 

kërkonte dhe e nënkuptonte një solidaritet të tillë. Argumenti i fuqishëm i 

disidentëve ishte eliminimi i kompromiseve të çdo lloji, përfshi edhe 

kompromisin moral. Njëkohësisht, ata vinin me avantazhin e një kulture të 

tipit evropian. Në fillim, aparatçikët, kulturçikët, nuk i ranë dot hiles, por, me 

kalimin e kohës, kur gjithçka zuri të shpërthente hapur, konflikti ndërmjet të 

rinjve dhe atyre që kishin lidhur qysh herët pakt me djallin, u acarua. 

Fillimisht cenzura e pa veten të papërgatitur dhe u befasua ngaqë krijimet e 

demokratëve, përveç erudicionit e finesës, aluzionet e alegoritë therrëse 

377

antitotalitariste i përçonin me një gjuhë të stërholluar e me nëntekste të 

mençur, të pakuptueshëm lehtë nga koka të mykura prej dogmash. Ndërkaq 

numuri i “rojeve” vigjilente u shtua me shpejtësi. Këta kalemxhinj servilë 

mezi prisnin të përgatisnin me “përkushtim parimor” raporte që i dërgonin në 

dy adresa: në Komitetin Qëndror të PPSh dhe në Sigurimin e Shtetit. “Gjah” i 

parapëlqyer për këto “ameba” pa shtyllë kurrizore, u bënë në radhë të parë 

dorëshkrimet që krijuesit përparimtarë çonin në gazeta, revista dhe në 

Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. Në çdo fjalë dhe mes rreshtave, 

inkuizitorët zorrëkuq përpiqeshin të gjenin qimen në vezë dhe ta paraqitnin të 

bardhën të zezë. 

Kulmin e nivelit intelektual-ideor e të burrërisë disidenca shqiptare e shënoi 

me dërgimin e Letrave të hapura në udhëheqjen më të lartë të partisë-shtet, 

përfshi personin numur 1 të saj. Me këtë akt të pashëmbullt në atë periudhë të 

errët, intelektualë të shquar, që ndodheshin ende jashtë burgut, si shkrimtari e 

dramaturgu Kasëm Trebeshina, apo pedagogu i letërsisë Qani Çollaku, vëlla 

heroi, sidhe të tjerë, që ishin në pranga tashmë, si Fadil Kokomani e Vangjel 

Lezho, krahas denoncimit të diktaturës, guxonin t’i thoshin “ndal” edhe 

heshtjes ndaj krimeve të llahtarshme të regjimit. Në një kohë kur shumëkush, 

i mposhtur nga trysnitë e egra, kish arritur në përfundimin se nuk mund t’i 

bihej murit me kokë, Letrat e disidentëve të lartpërmendur, që ishin tekste 

thelbësore të filozofisë morale, rrëzonin murin e “sigurimzuar”, duke “ftuar” 

për dialog vetë kryeshkaktarin e të gjitha të këqijave që përjetonte prej vitesh 

një popull i tërë. Nuk ishte fjala, pra, për dialogje që zhvilloheshin kokë më 

kokë, në fshehtësi të plotë, midis miqsh, sa më larg veshit e syrit të “armës 

më të dashur të partisë”, por me zë të lartë, frymëzuar nga nevoja sokratike 

për të vërtetën, pas pamundësisë për të zgjidhur problemet me institucionet e 

tejpolitizuara të të gjitha shkallëve. Letrat e disidentëve përmbanin qëndrime 

kritike për gjendjen e mjeruar ekonomiko-sociale dhe sidomos për mungesën 

e të drejtave më elementare të njeriut. Kjo, në një kohë kur intelektualët e 

vendeve të tjera eurolindore dërgonin pa pengesë në Perëndim materiale me 

përmbajtje antikomuniste, të cilat botoheshin, ose transmetoheshin të plota 

nga radiot “Zëri i Amerikës”, “BBC” dhe “Evropa e Lirë”. Duke marrë 

rrezikun në sy dhe duke shpërfillur pasojat edhe më të rënda që do të 

shoqëronin këtë mënyrë komunikimi katarsiste, disidentët shqiptarë 

dëshmonin një etikë të re qytetare dhe një shpirt të pavarur, të paindoktrinuar 

e të panjollosur nga ideologjia komuniste. Në Letrat e disidentëve jepeshin 

gjykime të pjekura rreth përmbysjes së shkallës së vlerave nga regjimi 

totalitarist dhe, përmes një ironie të hollë, fshikulloheshin mjaft dukuri 

negative, që e kishin zanafillën në politikën miope dhe vetizoluese të partisështet. 

Të konceptuara si një formë incipiente e një dialogu a debati publik të 

mundshëm, Letrat në fjalë përfaqësojnë analiza të mprehta, të sakta, të gjalla 

378

e të dokumentuara të kalbësisë së regjimit diktatorial, duke formuluar edhe 

ide të qarta dhe bindëse për rrugëdaljen nga kriza gjithëpërfshirëse dhe 

frymëzënëse. Letrat programatike të disidentëve shqiptarë, të këtyre njerëzve 

normalë që fati i zi i bëri të jetonin nën një regjim ano(r)mal, përbëjnë një 

aktakuzë pa të dytë ndaj komunizmit, i cili konsiderohet “marrëzia më e 

madhe e sajuar nga njerëzit kundër njerëzve”. 

Nga frika se idetë e thella të Letrave mund të përhapeshin me shpejtësi në 

mbarë vendin duke pasur pasoja fatale për regjimin, ato nuk u kthyen kurrë 

në dialog. Në vend të përgjigjeve që duhej të jepte, diktatura i cilësoi akte 

vetëdënimi dhe i fundosi edhe më thellë në terr autorët e tyre. 

Por, nga ajo që ke frikë, nuk shpëton dot. Regjimi totalitar u përmbys, ndërsa 

fryma e Letrave ndjehet ngado sot në botën shqiptare, bashkë me mirënjohjen 

ndaj autorëve të tyre që ishin zgjedhur, si duket, ta mposhtnin totalitarizmin 

dy herë me radhë, para dhe pas daljes së kombit nga skëterra. 

379

ESSEN NON VIDARE 

IBRAHIM KADRIU 

I lindur më 8 janar 1945 në Zhegër të Gjilanit (Kosovë). Shkollën fillore e 

kreu në vendlindje, më 1959, ndërkaq shkollën e mesme (Normalen) në 

Gjilan në vitin 1964. Studimet universitare i mbaroi në Prishtinë. Pas dy 

viteve të punës si pedagog, më 1968 ka filluar punën e rregullt të gazetarit në 

të përditshmen "Rilindja", gazetar e redaktor i kulturës dhe reporter i lirë. Në 

"Rilindje" i ka vazhduar puna gjer në dhjetor të vitit 1999 kur (në detyrën e 

redaktorit) kalon në të përditshmen "Zëri" ku edhe sot punon. Që nga fillimi i 

viteve të gjashtëdhjeta aktivisht merret me letërsi. Deri tash ka botuar këto 

vepra:"Netët e Karadakut", poezi (1969); "Qyteti i luleve", tregime (1970), 

"Pranvera shikon nga bregu", vjersha (1972), "Diçka po ndodh", poezi (1972) 

"E lumi rridhte", novelë dhe tregime (1973), "Armendi", poemë (1974), "Pas 

kthimit", roman (1975), ribotoi "Naim Frashëri",(1985), "Hapësirë", poezi 

(91977), "Shpëtimtarët", novelë dhe tregime (1978), "Kohë e të korrave", 

roman (1979), "Troku" , poezi, (1980), Tregime (1980), "Kroi i ilaçit", roman 

(1982), botimi serbokroatisht "Lekovit izvor" (1987), "Ethet e një dimri", 

roman (1983), "Koprena vremena" , serbokroatisht, poezi (Veli i kohës) - 

(1984), "Zogjtë fluturojnë vetë", roman (1986), "Fjalori i mbrapsht", poezi, 

(1986), "Epoka në figura", roman (1987), "Nëna", novela, (1988), Tregime, 

përzgjedhje lekture (1988), “Qyteti buzë liqenit”, roman, 1988; "Pastaj 

harrohet", poezi (1989), "Më shumë se lojë", roman (1990), "Qerrja e 

dritës"(biografi letrare e Nënë Terezes), roman (1990), "Loja e fundit", roman 

(1993), "Përrallorja", novelë dhe tregime (1996), "Vite me plagë", roman 

(1998), "Spirale muzgu", roman (2002), "Shqiptarja e gjithë botës", roman, 

ribotim i UEGEN-it, Tiranë, 2003, ribotim i romanit "Qerrja e dritës"; 

"Shtëpia e fantazmave", roman, 2004; "Qeni me tenxhere", poemë, 2005, 

"Dreni dhe Drenusha" novelë, ilustracion shqip-norvegjisht, 2005, “Çuni i 

kohës së Lekës”, roman (2006); “Kalorësi i Karadakut”, roman (2007), 

“Frymëmarrje në shtjellë”, poezi (2007), “Në Vajhall”, roman në dy libra, 

(2008), “Dy plus Dy”, dy drama dhe dy novela për të rinj, 2008” "Na ramas 

timp pentru sarbatori" (S'mbet kohë për kremte), vëllim poetik në gjuhën 

rumune, Bukuresht, 2005. Botime të tjera: Dhurata letrare, libër leximi për kl. 

VII (1987), shumë herë i ribotuar, "555 arsye për të qeshur", libër me mahi, 

me pseudonim I. Karadaku (1995), "444 arsye për të qeshur", libër me mahi, 

me pseudonim I. Karadaku (1997). 

Pjesë nga veprimtaria e Ibrahim Kadriut (poezi e fragmente prozash) janë 

botuar edhe në frëngjisht, gjermanisht, arabisht, rumanisht, turqisht, italisht, 

anglisht. 

380

Për veprimtari letrare ka marrë mirënjohje të ndryshme, si Çmimin "Shtjefën 

Gjeçovi," për poezi, Çmimin e Nëntorit (të Prishtinës) për skenarin e serisë 

televizive "Fidani", realizuar sipas romanit "Pas kthimit", Çmimin e 

vendlindjes, çmimin "Agim Ramadani" , Çmimi vjetor “Hivzi Sylejmani” i 

Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, për romanin :Kalorësi i Karadakut”, 

Çmimi vjetor “Ymer Elshani” për romanin “ “Çuni i kohës së Lekës”. e tj. 

Romanin "Pas kthimit" Radio Tirana e ka realizuar edhe si radiodramatizim 

të cilin (në disa vazhdime) e ka emituar gjatë viteve të tetëdhjeta. 

Tringa 78 

Përkohësisht qe vendosur në periferi të qytetit, në një banesë të ngushtë, në 

katin e tretë të pallatit, prej kah kishte një pamje në rrugën njëanësore, në 

trotuaret e të cilës kishte të mbjellë mështekna që i kishin të lëshuara degët, 

dhe përngjanin në të ashtuquajturat shelgje pikëllimi. Këta drunë, që 

përngjanin në shelgje pikëllimi, i përngjanin në veten e tij të lodhur... 

Një ditë, gjatë atyre muajve të qëndrimit në vetmi, por i shoqëruar vetëm me 

libra, shënime dhe me tingujt e një transistori, përmes të cilit, sidomos në orët 

e vona të natës, dëgjonte lajmet e fundit të ditës dhe njihej me rrjedhën e 

ngjarjeve, takoi një kalimtare tek ecte trotuarit në lagjen e tij dhe me atë ecje 

ndrojtje ia mori mendja se ajo kishte frikë, se nuk kishte dëshirë të vërehej. 

Tek ajo hetoi të humburën e cila, në ecje e sipër, kthente kokën prapa, 

shikonte frikshëm. Bali Tuzi e përcolli atë, pa i dhënë shkas të mendonte ajo 

se përcillej nga ai dhe për këtë shkak ai, me të arritur te pallati ku banonte, 

kishte ulur kokën, kishte hyrë në korridor dhe ishte ngjitur shkallëve, ishte 

futur në banesën e tij. Menjëherë kishte zënë vend te dritarja. Kishte shikuar 

tutje në rrugë dhe, përmes atyre degëve të mështeknave, e kishte parë femrën 

që tani nuk ecte; qëndronte e mbështetur për trungun e njërës nga mështeknat. 

Ajo sikur priste ndokënd, meqë shikonte habitshëm për të mos thënë 

frikshëm: përcillte njerëzit tek i kalonin për skaj, i shikonte vjedhurazi, sikur 

të mos dëshironte t’u binte në sy, apo sikur të dëshironte ta ndalonte 

ndonjërin prej tyre, por ja se nuk kishte guxim, ia merrte mendja Bali Tuzit, 

tek vazhdonte ta shikonte përmes xhamit të dritares. 

Ajo tashmë paraqiste objektin kryesor për kureshtjen e tij. Ishte mesatare me 

trup, me flokë të lëshuara shpinës. Kishte një pamje të mrekullueshme, që i 

dallohej sa herë që kthente kokën drejtë, por edhe kur e kthente anësh, profili 

i saj bënte të kuptohej se kishte një sharmë të pëlqyeshëm. Qëndronte me 

duar të thyera bërryl dhe të mbështetura njëra mbi tjetrën, në pjesën e 

përparme të trupit, sikur të donte, asisoj, t’i mbante gjinjtë në pozitë më të 

fryrë. 

78 Falenderojmë autorin, z. Ibrahim Kadriu, që e ka dërguar prozën e mësipërme 

posaçërisht për revistën tonë – Redaksia e Haemus-it. 

381

Bali Tuzi e kishte vendosur të qëndronte në atë pozitë, skaj dritares, duke 

mbajtur cepin e perdes të tërhequr dhe shikimin përtej, mbase për ta kuptuar 

realitetin mbi atë person dhe ishte i bindur se, pa ndonjë vonesë të tepruar, do 

t’i afrohej ndokush që e njeh dhe do ta shoqërojë atë tutje. Porse, për dy orë 

rresht, asgjë nuk ndodhi. As erdhi ndokush që t’i bënte shoqëri, as luajti nga 

ajo pozitë ajo femër me flokë gështenje, që thashë: të lëshuara shpinës, dhe 

me një si pardesy të hedhur krahëve. 

Gjatë atyre dy orëve Bali Tuzit iu shfaq dhembja e këmbëve, andaj u 

mbështetë dhe shikoi orën: ishte gjashtëmbëdhjetë pa pesë minuta. “Au!” bëri 

zëshëm. U shkëput nga dritarja dhe iu afrua tavolinës së punës mbi të cilën 

ishte kompjuteri. E vuri në veprim. Zakonisht në mesditë e fuste në veprim 

lidhjen elektronike, çelte dritaren e mesazheve; kontaktonte me njerëz të 

caktuar, me adresa të përhershme, me individë me të cilët mbante lidhje, 

informohej për shumë çka dhe këmbenin mendime rreth artit, dhe jo vetëm 

rreth artit. Kjo mënyrë komunikimi i pëlqente së tepërmi, sepse kjo formë 

afrie ndihmonte që, ajo vetmi e tij, të mos ishte me kuptim të plotë. Përmes 

kësaj forme komunikimi, merrte mesazhe nga më të ndryshmet, njihej me 

pikëpamje interesante filozofike. Si zakonisht, edhe kësaj radhe, e kishte 

ndërmend që, me të hyrë në banesë, të aktivizonte lidhjet, por i harruar te 

dritarja, e kishte harruar kompjuterin të cilin pak më parë e kishte vënë në 

veprim. Iu afrua. E shikoi ekranin, pastaj iu qas simbolit për internet. E 

aktivizoi që të përfitonte lidhjen dhe, prapë, vajti te dritarja të shikonte në 

rrugë, por ajo nuk ishte më në atë vendin e mëparshëm, nuk ishte e 

mbështetur për trungun e asaj mështekne. Sikur ta kishte lëshuar toka. 

Largimi nga i vend ia shtoi misterin dhe e nxiti Bali Tuzin të bëhej edhe më 

kureshtar për të. U pendua pse nuk i foli sa ishte në rrugë, mandej, në vend të 

qëndrimit para xhamit të dritares mendoi se do të ishte shumë më mirë të 

zbriste shkallët, të dilte në trotuar, t’i afrohej dhe të fliste me të, sado që nuk 

kishte ndonjë ide se çfarë do të fliste, apo vetëm do ta pyeste se kush ishte 

dhe prej nga vinte në atë lagje të tij, dhe a mos i duhej farë ndihme. Por e 

kundërshtoi mendimin, duke menduar se do të përballej me përgjigjen në 

formën e pyetjeve: “çka po të intereson ty?”, ose “a nuk ke tjetër punë?”, apo 

“mbërtheu!” ose “ik, lumja dada... shiko mos po të derdhet fasulja...” Këtë 

shprehje të fundit ia kishte pas thënë, në një rast të moshës së hershme të tij, 

një biondine e cila qëndronte e mbështetur për muri afër hyrjes në korridorin 

e një ndërtese. Ndryshe, Bali Tuzi ishte krejtësisht i një natyre tjetër. 

Pavarësisht çka i sillej në kokë, në realitet ishte njeri i vetvetes dhe për 

vetveten. Nuk i interesonte askush, madje as femra si gjini, si krijesë 

biologjike. Krejt çka kishte menduar se si do të ofrohej, e çfarë do t’i fliste 

asaj, s’ishte veç një ëndërrim në vetvete. E largët ishte ajo kohë kur, duke u 

bërë viktimë e simpatisë, kalonte me ditë e net të tëra duke planifikuar një 

përshëndetje të vetme që do t’ia bënte ndonjërës. 

382

Aso kohe Bali Tuzi ishte student, ishte në kohën më të hareshme dhe bënte 

jetë të shfrenuar, duke rend pas dëfrimeve. I kishin pas thënë se në atë hyrje, 

ku banonte edhe ai, ishte një banesë të cilën banonin katër femra, të ardhura 

kush e di prej nga, por që pranonin meshkujt brenda dhe bënin tregti përmes 

kënaqësive të tyre... Njëra prej tyre, derisa Baliu me afshin rinor kishte 

kërkuar ta pranonte në përqafim, ia kishte pas falur atë shprehjen “ik, lumja 

dada... shiko mos po të derdhet fasulja...” Ishte ai momenti kur Baliu, jo 

vetëm që ia kishte bërë me kokë drejt hyrjes në korridor, por edhe e kishte 

zgjatur dorën ta tërhiqte andej, sepse i kishin thënë se ndaj femrave të tilla 

duhej të kishte sjellje arrogante shkaku i lekëve që do t’ia jepte. Mirëpo ajo, 

lëre që nuk e kishte lënë ta prekte me dorë, por edhe e kishte shty duke i 

thënë “Ik, lumja dada... shiko mos po të derdhet fasulja...!” Kjo shprehje e saj 

i ishte bërë pikë në zemër, sepse nuk e kuptonte; fare nuk arrinte t’ia mësonte 

domethënien, ndërkaq shokët atë shprehje të saj e përdornin të bënin shaka, 

duke i thënë se “me fasule ajo kudër ta ka identifikuar atë sendin...” 

“Mirë bëra që nuk fola me të”, mendoi, mandej u ul pranë kompjuterit. 

Postën e kishte të zbrazur, asnjë mesazh nuk kishte arritur. Pa arritur ende të 

shënjonte adresën e një miku, me qëndrim në Amsterdam, nga i cili shumë 

shpesh i vinin të shkruarat në formën e letrave dhe të mendimeve me të cilat 

ai preokupohej, e që e kishte ndërmend t’i shkruante mbi idenë e vetmisë të 

cilën e kishte pranuar për shumë arsye, iu mbush ekrani me referenca 

spontane, nga ato më banalet të shfaqura përmes figurave lakuriqe, deri te 

reklamat për makinat luks. Nga këto të hedhura në ekran sikur i lëndohej 

vetmia të cilën e kishte zgjedhur dhe për shkak të saj ishte larguar nga shtëpia 

ku e kishte gruan dhe fëmijët. Me marrëveshje paraprake kishte arritur të bind 

gruan se i duhej ajo jetë e vetmuar, se në bashkësi nuk kishte mundësi të 

koncentrohej, të qëndronte me orë të tëra pa lëvizur nga karrigia duke u 

marrë me ndonjë ide. Në bashkësi ndodhte që, në momentet që ai i quante më 

interesante, në momente frymëzimi, t’i prishej rendi i meditimit dhe punës. 

Largimin nga shtëpia dhe vendosjen në atë banesë, e çmonte si shpëtim dhe e 

mbante shpresa se në aso kushte vetmie do të arrinte të krijonte vepra, duke i 

shfrytëzuar edhe mendimet e të tjerëve që do t’i vinin nga këmbimet e 

mesazheve përmes internetit. 

Iu qas shenjës në ekran, të emëruar me “hapi i parë”, në të cilin, sikur 

gjuajtjet e patateve në thes, i hidhte mendimet të strukur në ndonjë fjali ose 

në ndonjë periudhë, ashtu të pa sistemuara, por që i hynin në punë, qoftë 

përmes pasurimit të monologut të ndonjë protagonisti, apo për shtruarjen e 

ndonjë teme me gjerësi. Krahasimin e mendimeve me patatet Bali Tuzi e 

kishte bërë me qëllim, duke pasur për bazë se patatet e hidhura në thes janë të 

pa vlerë po qe se nuk do të qëroheshin, të griheshin dhe të ziheshin. Prandaj 

edhe mendimet në formën e fjalive ose të periudhave, mbase si patatet, 

njëherë duhet të grumbullohen, pastaj të qërohen e grihen, domethënë të 

analizohen e sistemohen në tekste tërësore. 

383

Te “hapi i parë” gjeti shenjën tjetër që identifikohej vetëm me “Ah”. Edhe 

pse vetë e kishte shënua, domethënë atë tekst të fshehur brenda shenjës “Ah” 

vetë e kishte shkruar, nuk mund t’ia qëllonte se ai “ah” ishte për kënaqësi, 

apo për shqetësim. Që të dyja i ka në pronësi, që të dyja zotërojnë me të, 

kënaqësia dhe shqetësimi përbëjnë ekstremet që puqen në ndjesi, në zemër 

dhe, kur arrijnë në lartësi, njësoj trokasin në zemër dhe nxisin ofshamën apo 

klithmën “ah”. 

Kur çeli këtë shenj, në ekran i doli teksti me temën rreth shpirtit të njeriut; 

rreth organizmit të orientuar nga zemra, që në të vërtetë ishte fragment nga 

një ligjëratë e një profesorit të mjekësisë i cili merrej me qelizat e organizmit, 

duke i çmuar ato në rolin e baraspeshës, duke i ndarë ato në pozitive dhe 

negative; duke i parë ato në fushë mejdani, në kundërshti mes veti, apo në 

luftë të vazhdueshme. Varësisht nga forca, nga ndikimi i jashtëm që mund të 

manifestohet përmes rrethanave në të cilën gjendet njeriu, në organizëm 

krijohet fronti i pozitives ndaj negatives ose i negatives ndaj pozitives. Asaj 

lufte i ndihmojmë, shpesh pa vetëdije. Ky raport kundërshtie në mes të 

pozitives dhe negatives, mund të shpjegohet edhe përmes vullnetit të mirë 

dhe vullnetit të keq. I pari, po qe se ka përkrahjen e organizmit, e arrin fuqinë 

e mposhtjes të vullnetit të keq dhe, në këso raste, qelizat e këqija humbin 

betejën dhe kësisoj fiton organizmi, domethënë shëndeti i mirë. 

Të shënuarat e fshehura në shenjën “ah” do të jenë bazë e mirë për t’i dhënë 

jetë një rrëfimi interesant i cili do të shërbente edhe si përvojë për ruajtjen e 

shëndetit, por për këtë do të jetë e nevojshme të kontaktohet edhe njëherë me 

profesorin dhe, në formë interviste, duke i bërë pyetje konkrete, do të 

përgjigjej më drejtpërdrejtë, më thjeshtë e kuptueshëm për të gjithë ata që do 

ta lexonin rrëfimin. Pikërisht për këtë shkak Bali Tuzi e shihte të nevojshme 

që, një ditë, ta thërriste profesorin në atë banesë të tij, apo t’i shkruante një 

mesazh me pyetjet përmes internetit. Kjo formë iu duk më e mirë, por 

shkrimin e mesazhit e la për më vonë, apo për ndonjë ditë tjetër, sepse për 

habinë e tij, trokitja në derë sikur e nxori nga kllapia. 

Shpejt e shpejt u ngrit. Dëgjoi me vëmendje duke u munduar të kuptonte se 

kush mund të ishte në derë, ngase në atë banesë, prejse ishte vendosur pasi që 

e kishte zgjedhur mënyrën e jetës në vetmi, nuk kishte lidhje me askënd. 

Prapë e njëjta trokitje me ndërprerje të shkurtra. 

E çeli derën. 

Ishte pikërisht ajo femër që pak më parë qëndronte e mbështetur për trungun 

e mështeknës e që më vonë sikur treti dika. 

E mati me sy prej majave të gishtave gjer në tepe të kokës, pa bë zë, duke 

pritur që ajo vetë të prezantohej dhe t’i jepte rast ta kuptonte se kush ishte, 

prej nga vinte dhe kush e kishte udhëzuar në atë adresë të tij të cilën ama 

askujt nuk ia kishte treguar. Ia nguli sytë duke shtrembëruar kokën, në shenjë 

habie, kurse ajo – çelu gurë, as flet as lëviz. Shikimin e mbante si të 

ngurosur, me një shprehje të përvuajtur të fytyrës, sikur duke dashur të 

384

kërkonte mëshirë, ndërkaq duart i mbante të mbështetura njërën mbi tjetrën 

dhe të lëshuara kah pjesa e fundme e barkut, njësoj sikur i mbante edhe kur 

gjendej në trotuar, e mbështetur në trungun e mështeknës. Përballja me 

shikime, në heshtje, do të zgjaste edhe më sikur, rastësisht, të mos kalonte 

korridorit një nga banuesit i cili i përshëndetë pa e marrë vesh se kush ishin, 

meqë për të parën herë i shihte para derës së hapur, të asaj banese ku, siç 

kishte dëgjuar, kishte ardhur të banonte një i pagojë. Kështu e quanin Bali 

Tuzin, sepse prej se ishte vendosur aty, as kishte trokitur ndonjëherë në 

ndonjë derë të fqinjëve, as ishte përshëndetur me ndonjë të rastit të takuar në 

korridor. Paraqitja e tij si banues i ri i atij pallati ishte më shumë se enigmë 

dhe nxitje për të tjerët që të formonin rrëfime shtesë mbi të. 

Kalimi i rastësishëm i fqinjit nëpër korridor, përshëndetja e tij veç sa për të 

përshëndetur, bëri që te dy, si në korr t’ia kthejnë përshëndetjen me 

“mirëdita” dhe s’dihej, tani, a e përshëndetën kalimtarin e rastit, apo ajo 

përshëndetje i ishte drejtuar njëri-tjetrit. Nga shprehja në fytyrat e të dyve 

ngjante se, këtë përshëndetje, e kishin pranuar për vete dhe, në vazhdim, Bali 

Tuzi ia zgjati dorën ta përshëndeste. Ajo prishi rehatinë e duarve që ishin të 

vëna njëra mbi tjetrën, të mbështetura kah fundi i barkut, dhe ia rrëmbeu 

shuplakën e shtrirë të Bali Tuzit i cili ia përthekoi me shtrëngim ata gishta të 

ftohur. 

-Deri në këtë kat askush nuk ma çeli derën, - tha. – Më falni që po ju bezdis, 

por kam uri... 

Edhe më ia shtrëngoi gishtat. 

-Hyn! – i tha, duke e tërhequr me dorën e përshëndetjes, kurse me dorën 

tjetër të shtrirë ia tregoi derën e dhomës ku do të hynte. 

Brenda ishte rrëmujë. Pjesë të ndryshme rrobash të shpërndara, libra mbi 

kanape e mbi tavolinë, gjithashtu të shpërndarë në mënyrë të çrregullt. 

Kompjuteri i hapur që lëshonte një zhurmë monotone të cilën zhurmë, për 

çudi, Bali Tuzi sikur e hetonte për të parën herë. I tha: 

-Ai dreq ftohësi si duket i është prishë. 

Ajo nuk merrte vesh nga këto fjalë, njësoj që s’merrte vesh se si mund të 

ishte gjithë ajo rrëmujë sendesh të shpërndara në atë dhomë e sidomos ai 

grumbull enësh të palara që zënin koritën e kuzhinës. Grumbulli i enëve i ra 

në sy kur Bali Tuzi rrotullonte ato të gjente ndonjë të larë ku do të vente një 

copë buke, të cilën e mbante të mbështjellë me një qese najloni. Pasi e siguroi 

një të tillë ene, që ia merrte mendja se ishte e larë, iu drejtua frigoriferit. E 

çeli derën dhe nga një enë plastike nxori një copë djathi, e vuri mbi pjatë dhe, 

atë pjatë, ia afroi asaj. 

-Hë, nuk ia ke gjetur vetit një vend për ulje? – i tha. – Ulu në kanape. 

Ajo hoqi pardesynë, mori pjatën, u ulë. Atë pjatë e lëshoi mbi gjunjë që i 

dukeshin të skuqur. Derisa ishte ashtu e ulur, me këmbë të mbledhura e të 

kthyera pak si me një anë, fundi i shkurtë nuk arrinte t’ia mbulonte. Përball 

saj, në karrigen që e tërhoqi nga ana e tavolinës, u ul Bali Tuzi duke mbajtur 

385

këmbën përmbi këmbë. Shikimi i mbet si i ngrirë në portretin e asaj femre e 

cila, me nguti, merrte kafshatat e bukës dhe i gëlltiste thua se pa i përtypur. 

Për pak qaste e fshini krejt çka kishte në pjatë dhe dukej se mbet e uritur, 

meqë shikimin e gjuajti andej kah frigoriferi. 

-Nuk ka më! – i tha Bali Tuzi, duke marrë me mend se do të kërkonte ende 

bukë. – Aq pat, aq të dhashë. 

Ajo buzëqeshi në mënyrë artificiale, apo më mirë të thuhet sikur në mënyrë të 

pavetëdijshme. Një qeshje e thatë. Shpejt e shpejt tërhoqi buzët e 

buzëqeshjes, me dëshirë që të dukej më serioze, e gatshme të thoshte edhe ajo 

ndonjë fjalë. 

-Ani që nuk ka... – tha dhe uli shikimin drejt dyshemesë. 

E pa një letër të bërë duq. Zgjati dorën, e mori dhe nisi ta shtrijë dhe ta palos 

me pedanteri. 

-U ngina! – i tha triumfalisht, derisa këndet e letrës i bashkonte të formonte 

një si hajmali. 

-Prapë blejë. Furra nuk është larg... – ia ktheu Bali Tuzi. 

-Ani! – u pajtua ajo. 

-Nuk më the cila ishe ti? 

Ajo vetëm e shikoi, pa i treguar se kush ishte. Kapi cepin e fundit me 

përpjekje që t’i mbulonte gjunjët, dhe këtë gjest e bëri kur hetoi shikimin e 

ngultë të Bali Tuzit drejt atyre gjunjëve. 

-Ke të ftohtë? 

-Kisha të ftohtë! 

-Tash do të ngrohesh, - i tha duke u ngritur nga ajo karrige. Mbështeti pjesën 

e mbrapsë të kanapesë dhe nga andej nxori një plaf. Iu afrua . Ia hodhi mbi 

gjunjë. 

-Mbuloji gjunjët, do nxehesh tash! 

Prapë heshtje. 

-Ho mo, nuk më the se cila ishe? – vazhdoi interesimin dhe, pa insistuar fort 

të mësonte se cila ishte, ia afrua t’ia ndreqte plafin. – Mbështillu mirë, se 

ende ke të ftohtë. Mbështetu në kanape, ose shtriu mirë e pusho, mandej kur 

të pushosh flasim. A mos dëshiron një gotë ujë? 

Ajo pohoi vetëm me shikim dhe me lëvizje koke. 

-A dëshiron të frigoriferit, apo të kroit? – tha dhe menjëherë u përgjigj vetë: - 

Jo moj, çfarë frigoriferi, ti edhe pa ujë ke të ftohtë! 

Lëshoi rubinetin dhe mbushi një gotë. Ia ofroi, kurse ajo, njësoj si edhe kur e 

mori bukën, me nguti e rrëmbeu gotën dhe me dy harpa e piu. 

-E mora me mend se ke etje, mbështetu tashti. Pusho! 

Bali Tuzi u mbështet te dritarja duke shikuar përtej xhamave në rrugë e 

trotuare. Shikonte njerëzit tek kalonin andej, veturat që sa kapërcenin me 

shpejtësi, po aq edhe me ngadalë. Shikonte një mashkull, paksa në moshë, i 

cili shëtiste trotuarit, dhe sa shkonte në fund të trotuarit, kthehej prapë. Kishte 

të veshur një xhup shushuritësi, me kapulanë, por që s’e kishte të kthyer mbi 

386

kokë. I rrinte pas shpine, si pjesë anxhiku, të mbushur me gjësende. Duart i 

mbante të futur në xhepa, ndërkaq kërrusja e tij bënte me dije se kishte të 

ftohtë. Ai tip njeriu Bali Tuzit i dukej interesant, madje edhe i dyshimtë dhe 

atë dyshim ai e shprehte duke kthyer kokën herë me një anë, herë në anën 

tjetër; duke shikuar herë në një hyrje, herë në tjetrën. Sikur kërkonte 

ndokënd, o ndonjë adresë. 

Bali Tuzi tërhoqi shikimin nga përtej xhami, nga trotuari, dhe u kthye nga 

kanapeja. 

E pa trupin e saj skrupull, me këmbë të mbledhura, me gjunjë të mbështetur 

barkut dhe, ashtu e mbështjellë, dukej si thes i mbushur me kashtë. “E 

gjora!”, mendoi dhe zuri vend ndanë tavolinës, përpara kompjuterit. 

Hapi faqen 56 të librit që ishte duke e lexuar, të librit “Shi në një legjendë” të 

cilën ia kishte dhënë një shkrimtar amator. Përnjëherë iu kujtua se atij libri 

më mirë do t’i shkonte titulli “Borë në një legjendë”, shkaku i tematikës që 

shtjellonte dhe borës që zinte hapësirë në shumicën e pjesës së rrëfimit. 

Fillimisht ai titull që e kishte libri i kishte pëlqyer, andaj kishte vendosur ta 

lexonte, ta thoshte mendimin me shkrim për të dhe të kontaktonte me 

shkrimtarin... 

Në faqen 56 kishte arritur para, gati, një muaji dhe kurrsesi nuk mundej të 

shkonte më tutje, sepse pikërisht kur provonte të vazhdonte leximin, i 

ndodhte ndonjë ngjarje dhe detyrohej të ndërpriste. Edhe kësaj radhe, ani pse 

seriozisht mendonte të vazhdonte leximin, si pa vetëdije i shkoi shikimi kah 

kanapeja dhe, kur e pa atë femër ashtu skrupull, ndjeu dhembje për të, ani pse 

asgjë prej gjëje s’dinte nga biografia e saj. Ai gjumë i menjëhershëm që i 

erdhi dhe e mori në botën e ëndrrave, i dha shkas të mendonte se ajo femër 

ishte shumë e lodhur, e rraskapitur tej mase. Kush e di se prej nga vinte, çfarë 

hallesh kishte. Tani që e shihte të fjetur dhe i nxitur nga mendimet mbi fatin e 

saj, Bali Tuzi mezi priste të zgjohej ajo dhe t’i rrëfente gjerë e gjatë. E 

çlodhur, mendonte ai, do të ketë vullnet të flasë e të tregojë prej nga vinte, 

kush ishte dhe në cilën rrugë do të vazhdonte... Rrugën e saj të vazhdimit 

Bali Tuzi e mendonte seriozisht. Ishte i bindur se ajo vetë do të dalë nga 

banesa e tij dhe do ta vazhdojë atë rrugë në drejtimin e dëshiruar, dhe nuk do 

të kishte nevojë t’i tregonte asaj se kush ishte, çfarë pune bënte, pse ishte 

larguar nga shtëpia, nga gruaja e fëmijët dhe pse e dëshironte vetminë. Në 

rast se ajo nuk do të largohej, Bali Tuzi do të detyrohej t’i thoshte se e 

pengonte prania e saj, por ajo vazhdonte gjumin me një frymëmarrje të 

zorshme, mbase për shkak se qafën e kishte zënë keqas, të mbështetur në 

krahun e bërë bërryl, në mungesë të një jastëku të mirë. Bali Tuzi, derisa e 

shikonte, duke harruar krejtësisht faqet e librit që i kishte të hapur, u bind se 

do të bënte mirë sikur t’ia vente një jastëk nën kokë. U ngrit, eci në drejtim të 

dollapit ku i kishte rrobat, duke i tërhequr këmbët si në maja të gishtërinjve 

që të mos e zgjonte. Nga ai dollap tërhoqi një jastëk dhe ia afroi, por u shtang 

kur, nga jashtë, dëgjoi fishkëllimë të rrotave të automobilit mbi asfalt e që ajo 

387

fishkëllim përfundoi me krisma përplasjesh, nga zhurma e të cilave femra e 

shtrirë në kanape u ngrit trembshëm, duke flakur plafin që e kishte sipër. 

-Ku-ku, çka u bë? – tha ajo derisa shikimin e çonte herë nga dritarja, herë nga 

jastëku që Bali Tuzi e mbante në dorë. 

Bali Tuzi e përplasi jastëkun dhe u gjend te dritarja, të shikonte se çfarë 

kishte ndodhur dhe ndodhte atje. Edhe femra ofroi fytyrën te xhamat e 

dritares dhe klithi me gjysmë zëri: 

-Medet! – tha dhe vuri shuplakën e dorës mbi gojë, hapi sytë e trembur nga 

ngjarja. 

-E kam ditë, - tha Bali Tuzi, - kur bëjnë vozitje aq të shpejta kësaj rrugice të 

vendbanimit pa tjetër ndodhin edhe ndeshjet... – Shih, shih... – tha habitshëm. 

– I paskan mëshuar atij të gjori që pak më parë shëtiste andej-këndej... 

Në asfalt kishte mbetur i shtrirë mashkulli që ishte i veshur me xhup. Drejt tij 

vraponin qytetarë të gjendur rastësisht në trotuare, por edhe të tjerë që dilnin 

nga korridoret hyrëse të pallatit. Ajo vazhdonte të mbante gojën me shuplakë. 

Nuk bëzante, derisa shikimin nuk e hiqte nga trupi i mashkullit të shtrirë në 

asfalt. 

Ndokush kishte lajmëruar ndihmën e shpejtë. Autoambulanca me atë sirenën 

e zakonshme iu afrua të shtririt, ndërkaq nga ajo dolën katër veta me veshje të 

bardha, nxorën lesën nga pjesa e pasme e autoambulancës, tërhoqën 

mashkullin për të cilin fare nuk dihej se a ishte lënduar, apo kishte vdekur 

fare. E futën brenda autoambulancës dhe, duke lëshuar të njëjtën sirenë, 

makina shumë shpejtë treti, humbi te kthesa e parë e rrugicës që shkonte 

mbrapa pallatit, por sirena ende dëgjohej. 

-E tmerrshme! – tha Bali Tuzi dhe e shikoi femrën e cila kishte qëndrim të 

ndrojtur, nga pak të përvuajtur, sikur të fshehte shumë çka në vetvete. 

-I gjori... – vazhdoi ai. – Po ti, cila ishe, moj, se më çmende? – reagoi në 

mënyrë të pakontrolluar Bali Tuzi dhe me atë reagim sikur e trembi edhe më 

shumë femrën e cila, me hapa të shpejtë, mori drejtimin kah dera e daljes. 

-Prit pak, - e kapi për krahu Bali Tuzi dhe derisa e tërhoqi kah vetja, asaj 

sikur iu lakua këmba dhe, në vend se të rrëzohej, u mbështet në kraharorin e 

tij me pjesën e përparme të gjoksit të fryrë. – Kah ia ke mësy? 

-Ju lutem, - më në fund femra foli, - më lejoni të dalë. 

-Ku? 

-E shihni se çfarë ndodhi atje në rrugë? 

-Nuk është hera e parë, as do të jetë e fundit. A mos po të dhemb ty? 

-Ndoshta... 

Ajo u tërhoq nga dora e Bali Tuzit pa e përfunduar mendimin, kurse për Bali 

Tuzin ajo “ndoshta” iu bë enigmë. 

-Ulu, - i tha. – Pusho njëherë e mandej, kur ta ndjesh veten të pushuar, mund 

të shkosh kah të duash dhe kur të duash. Kuptove? 

Ajo nuk foli, veç u ul në të njëjtin vend të kanapesë, prapë me ato përpjekjet 

për t’i mbuluar gjunjët. 

388

Bali Tuzi duke i ndenjur pranë dhe duke e shikuar sikur macja prenë, nga 

pozita e të qëndruarit në këmbë, ia lëshoi dorën mbi flokët e shprishura. 

-Rri e qetë, pa frikë. Mund të rrish këtu sa të duash, do të kesh bukë e fjetje. 

Tashti dal dhe blej bukë. Mos ke merak. Ama, moj, më thuaj si e pate emrin? 

-Tringa. 

-Tringa? 

-Po. Nëse nuk ju pëlqen, mundeni të mos më thërrisni me këtë emër... 

-Unë i pranoj emrat ashtu sikur m’i thonë... 

Ajo ia nguli sytë të kuptonte se a fliste për shaka, apo të vërtetën. 

Me muaj të tëra nuk kishte hasur në ndonjë të tillë. Deri me atë ditë kishte 

përjetuar të zinjtë e ullirit. Tashti që hasi, siç mendonte, në vullnetin e një 

njeriu të mirë, do të mund t’i tregonte se cila ishte, prej nga vinte, çfarë 

mendonte të bënte, si e çmonte jetën në ikje, se ajo vërtetë në ikje ishte, por e 

kishte vështirë t’u rrëfehej të tjerëve se ia kishte druajtjen biografisë së vet të 

cilën as e kishte ndërmend t’ia rrëfente ndokujt gjer në fund. Kishte hall nga 

ajo biografi përmbajtja e së cilës ishte sajuar si nëpër thera, ose si me arna të 

qepura në mënyrë të çrregullt, me arna të huazuara nëpër ditë të lënduara nga 

të tjerët. Portreti i vet i ngjante në një statuje të lënë në mëshirën e shiut, 

borës, breshrit dhe erërave; statuje që i përballet pluhurit, baltës dhe shurrës 

së qenve. Derisa e kishte mendjen te statuja, e mendonte veten të ngrirë në 

natyrë, tek pret qenin që ngrit njërën këmbë dhe... 

Po ky njeri që i qëndronte para sysh, që ia përkëdhelte flokët? Nuk kishte 

haber për të. I kishte trokitur në derë nga zori, derisa i ikte shikimit të 

mashkullit ndaj të cilit vazhdon të ketë mllef, andaj i ikën si era. Sapo ia 

ndjenë hukamën, sikur shndërrohet në leckë rruge që bartet nga era, duke 

mos ditur adresë të saktë se ku do të strehohej. Prandaj edhe trokitja në atë 

derë të asaj dhome ku gjendej e strukur mbi kanape duke mbuluar gjunjët 

cullake, s’ishte veç një kërkesë mëshire, për strehim të përkohshëm. Ishte 

tronditja ajo që e kishte nxitur të trokiste në dyer, në adresa të pa njohura, pa i 

vajtur mendja se do të ndodhte kjo që i ndodhi: në derë t’i dilte mashkulli, 

fytyrën e të cilit kurrë më parë nuk e kishte parë. 

Kishte shpresuar të haste në ndonjë familje, ku do të ishte zonja e shtëpisë me 

fëmijët e bashkëshortin, se do t’i dilte përpara një tip i tillë burri, me jetë 

vetmitari, këtë nuk e kishte menduar... Nuk i kishte ndodhur të gjendej me 

ndonjë mashkull vetëm në dhomë dhe të flinte e qetë. 

Durimi i Bali Tuzit i jepte shpresë për kapërcim të gjitha atyre të këqijave që 

i kishin ndodhur, për ikjet e vazhdueshme që i kishte pasur pikërisht nga ai 

mashkull që tani kush e di se në çfarë gjendje ishte në spital, për të cilin burri 

vetmitar as dinte gjë, as kishte kënd ta pyeste, kurse i dëshirohej të dilte deri 

në fund të shkallëve të pallatit, t’u bashkohej të tjerëve në trotuar dhe të 

mësonte se çfarë kishte ndodhur dhe kujt i kishte ndodhur ajo e keqe. Dhe 

kur i tha asaj se do të dilte të blinte bukë, në të vërtetë mendjen e kishte te ai i 

389

gjorë që bashkë me sirenën e autoambulancës, treti rrugës prapa pallatit, drejt 

klinikës emergjente. 

-Rri e qetë, - e përsëriti urdhrin. 

-Do të rri, - ia ktheu ajo atij dhe ia rrëmbeu dorën duke e mbështetur atë dorë 

në faqen e vet. 

Ai ndjeu ngrohtësinë e faqeve të saja dhe i pëlqente t’i mbante gishtat të 

mbështetur në faqe. Mandej të numërojë vetë me vete, derisa e ngrohtësia e 

hasur në faqet e saj depërtonte lehtas në trupin e tij përmes gishtërinjve që, 

me ngadalë, nisen të lëvizin në formë përkëdhelëse. Numri i zgjati deri 

njëmbëdhjetë dhe këtë kohë të kaluar për aq sa numëroi njëmbëdhjetë e 

konsideroi si fitore, si hyrje në kopshtin e vullnetit të mirë... 

Tërhoqi gishtërinjtë nga faqet në drejtim të flokëve. Ia shprishi një çik dhe 

me atë rast i erdhi mirë se ajo as kundërshtoi, as lëvizi andej-këndej, por e 

gjitha u shndërrua në një tkurrje që vjen nga lumturia, që zakonisht shprehet 

me buzëqeshje të sinqertë. 

Lëvizja e gishtave nëpër faqe dhe flokë i dha shkas të përjetonte ardhjen e saj 

si të dëshirueshme, duke e lutur zotin, vetë me veti, që të mos trembej, 

domethënë që të qëndronte ajo edhe më gjatë, që të mos i bie në mend të 

largohej... 

Njësoj mendonte edhe ajo, që ky farë burri i vetmuar të mos pendohej pse ia 

kishte hapur derë, që të mos shqetësohej me qëndrimin e saj të mëtutjeshëm 

në atë banesë, sepse tani ajo pos frikës së ndjekjes, e kishte edhe dhembjen që 

ia shfaq ndaj atij njeriu që vajti me autoambulancën. Në biografinë e saj ai 

njeri e kishte vendin e tij, por për mashkullin vetmitar çdo gjë rreth saj e ishte 

e panjohur, e errët... 

-Do të rri e qetë! – vazhdoi ajo. Në të vërtetë këtë e tha si pa qëllim, sa për të 

thënë diçka, e në esencë mendonte të kërkonte leje nga ai që, për një kohë, 

atë banesë të tij ta shfrytëzonte si strehim, por për ta fituar besimin e tij, 

mendonte, do të duhej t’i rrëfehej gjerë e gjatë, t’ia rrëfente biografinë me të 

gjitha të ndodhurat rreth saj, bile t’i tregonte edhe aktin më tragjik që i kishte 

ndodhur e që, krejtësisht, ia kishte ndryshuar kahen e lëvizjeve në jetën e 

mbetur për ta jetuar në ikje...Por ajo ende nuk e kishte të qartë se kujt i ishte 

futur në shtëpi dhe kënd e kishte gënjyer se e kishte emrin Tringa. Bali Tuzi, 

pasi e kishte dëgjuar atë t’ia thoshte emrin Tringa, as e kishte pyetur tjetër. 

Me gjasë, as e kishte ndërmend ta pyeste, duke shpresuar se ajo fisnike do të 

largohej shumë shpejtë nga banesa e tij. 

Ajo fisnike me gjithë shpresën e tjetrit, nuk u largua as atë ditë, as të 

nesërmen, të pasnesërmen, as atë javë, madje as gjatë tërë muajit. Ndenji në 

atë banesë, duke u kujdesur të mos pengonte me asgjë. Krejtësisht ia ndërroi 

pamjen asaj banese, duke i vënë gjërat në vendin e tyre, duke pastruar për çdo 

ditë, sidomos kur Bali Tuzi dilte nga banesa për të bërë tregti, për të blerë 

gjërat ushqimore. Ajo pastaj në vetmeve ngjalli një shprehi, atë të lexueses. 

Duke mos pasur ç’të bënte dhe duke mbetur e heshtur në kohën kur Bali Tuzi 

390

i falej leximit ose shkrimit në kompjuter, Tringa kërkoi nga Bali zi t’ia gjente 

ndonjë libër për lexim, kurse Baliu jo vetëm që ia gjeti një libër të 

përshtatshëm dhe ajo nisi ta lexojë me kureshtje duke iu shtuar ajo kureshtje 

gjithnjë e më shumë, por në ndërkohë u pajtua edhe me këshillën e Bali Tuzit 

që të mësonte të punonte me kompjuter dhe me futjen në internet. Brenda 

asaj kohe të qëndrimit në atë banesë, Tringa përfitoi përvojë tjetër fare nga 

ajo përvojë e hidhur ditëve, muajve e viteve të mëparshme të jetës. Edhe për 

Bali Tuzin prania e saj aq e heshtur në atë banesë kishte një domethënie e 

kuptim të pa përjetuar gjer me atë kohë. 

Siç ishte krejt e pa pritur ardhja e saj dhe ajo kohë e kaluar me të pa njohurën, 

njësoj e pa pritur ishte edhe largimi i saj gjatë një nate të errët, me një shi të 

imtë. Ndodhi largimi pasi që, në ambientin e vetëshërbimit të asaj lagje, ishte 

folur për një njeri që e kërkonte një femër dhe ai njeri ishte pikërisht ai i 

aksidentit të ndodhur një muaj më parë i cili, për një kohë, ishte kuruar në 

klinikë dhe, pas kurimit, ishte kthyer në atë lagje të periferisë së qytetit të 

kërkonte femrën e humbur, në të vërtetë gruan e vet. Siç thoshin ata të 

vetëshërbimit ai qenka bindur se gruaja e tij ndodhka në atë lagje... 

Për Bali Tuzin krejt kjo e dëgjuar në ambientet e vetëshërbimit të lagjes ishte 

më shumë se shqetësim. 

-Fisnike, - i kishte thënë, - nuk di për kë është fjala, por ai që pati atë 

aksidentin, qenka shëruar dhe po e kërkuaka gruan vet. 

*** 

ADHURIM LAKO 

Koha 

391 

Kur rashë të fle 

M’u bë vajzë, e dashurova 

Si djalë e desha për vëlla 

M’u bë plak, Përralla i kërkova 

…Dhe kur rashë të fle 

Fytyra e vajzës qe tretur 

Djali s’ishte më 

Plaku, shtrirë përdhe i vdekur 

Gëzim Fifo 

Atë ditë mbushja 22 vjeç dhe u ngrita nga gjumi më shpejt se zakonisht me 

ndjesinë se ishte dita ime dhe diçka e panjohur që më përkiste vetëm mua 

fshihej në të. Megjithatë, thellë në vetevete isha i përgatitur për ngjashmërinë

e saj me shumë shoqe të tjera të shkuara e me shumë të tjera që do të vinin. 

Kisha kaq kohë që kisha bërë një lutje në Drejtorinë e Turizmit për të 

shoqëruar grupe të huaja si përkthyes meqë kuptoja dhe flisja italisht. Duhej 

të paraqitesha pikërisht atë ditë në orën 7, përpara hotelit kryesor të qytetit. 

Ishte një nga ato ditë pranvere kur nganjëherë të ndodh të nuhasësh një aromë 

e cila të shpije me shpejtësi diku në largësitë e të shkuarës. Ti përpiqesh të 

kuptosh a kujtosh një çast të qartë, por më kot sepse e gjitha të shpëton e 

vishet me një vello keqardhjeje të ëmbël. 

Një funksionar më priti tek dera e hotelit dhe më shpjegoi se duhej të 

shoqëroja për një javë një grup turistësh italianë nëpër qytetet kryesore të 

vendit tim. Zemra filloi të më rrahë fortë dhe sa më shumë shqetësohesha aq 

më tepër përpiqesha të dukesha i qetë, i ftohtë, i matur. 

Pas pak u mblodhën të gjithë italianët (rreth 30 vetë) dhe hipën në një 

autobus të madh e të bukur (nga ata që kur i shikoje nëpër rrugë të mbetej 

koka pas një copë herë e në të njëjtën kohë sepse të dukej vetja si i kotë dhe 

pa vlerë). Pas tyre hipa edhe unë, mora një mikrofon në dorë dhe fola: 

- Mirëmëngjes të gjithëve. Jam ca i emocionuar sepse është hera e parë që 

shoqëroj një grup të huajsh dhe që flas në këtë gjuhë. Më quajnë Adhurim 

Lako dhe unë do jem shoqëruesi juaj për sa ditë do të qendroni këtu. Nisu – i 

thashë shoferit dhe u ula në vendin tim. “Ja dhe kjo punë u bë” thashë me 

vete dhe ndjeva një rrënqethje elektrike të ma përshkonte tërë trupin. Prej sa 

kohësh e kisha ëndërruar atë çast! 

- Mirëdita – tha një zë i ëmbël pas meje. Kthehem dhe shoh një vajzë me 

quka, me sy të mëdhenj jeshilë me flokë të kuq që binin nga katër anët si 

ujëvarë dhe unë që po mbytesha me shpejtësi në ca thellësi marramendëse - 

më quajnë Andre. 

- Nga cili qytet jeni – e pyes. 

- Nga Milano. 

Doja të përmbahesha, të tregohesha i mençur e i ditur, por më kot se 

ndjehesha fare i pafuqishëm përballë asaj dallge përmbytëse. 

- Me se merresh, – vazhdova unë duke u përpjekur të fitoja kohë. 

- Studioj për arkitekturë. 

Eshtë e kotë të them këtu tani se ç’shkulm më kishte përfshirë e më tërhiqte 

zvarrë tutje, në lumin e ndjenjave. Koka më buçiste, zemra më rrihte me 

tërbim. Deri në atë çast të jetës sime mund të konsiderohesha i virgjër edhe 

pse kisha puthur me zor nja dy vajza. Ndërsa në shoqëri më mbanin si për më 

të zotin në fushën e femrave. 

E rregullova të ulem në krah të saj dhe fillova të flas e flas papushim sikur të 

merrja pjesë në një konkurs të rëndësishëm botëror llafazanësh. Çfarë nuk i 

thashë, të qëna e të paqëna. Sikur isha artist dhe të tjerët më kot shpresonin se 

do të bëhesha një ditë yll i këtij vendi. Sikur më pëlqente filozofia dhe një 

392

ditë do të nxirrja një teori timen për gjithçka që ndodhte në këtë botë. Se si 

kisha kaluar një fëmijëri të qetë, ku besoja në të katër anët, se si fillova të 

mësoj pak nga pak pabesinë, gënjeshtrën, dredhinë, tradhëtinë. Ajo dëgjonte 

dhe qeshte. Kurrë nuk kam parë një njeri të qeshte aq shumë. Pastaj i erdhi 

radha asaj. Shoqëruar me të qeshura kuqëronjëse më tha se atë ditë ajo 

mbushte 22 vjeç, se i pëlqente të pinte, se prindërit i qenë ndarë shumë vite 

më parë dhe për pasojë fëmijëria nuk pati qenë dhe aq e lehtë, se i pëlqente të 

këndonte, se ishte besnike, po njerëzit në përgjithësi nuk e meritonin. Unë e 

dëgjoja dhe e qeshura e saj e pandërprerë nuk e di pse më shtynte drejt ca 

vendeve të ëmbla, të panjohura (po të kisha këto mend që kam sot me siguri 

do kisha thënë me vete; ç’më gjeti me këtë torollake!) e kështu pak nga pak 

kaloi gjithë dita e Perëndisë, duke folur vetëm me të, sikur të mos ekzistonte 

asnjeri tjetër në botë. Të tjerët më shihnin pak të habitur e të pakënaqur nga 

qendrimi im, po mua aq më bënte. Unë nuk shihja veçse përplasje dritash e 

ngjyrash të rrufeshme, nuk dëgjoja veçse tingujt e qeshjes saj. Me sa duket 

kjo duhej të qe dashuria! Shkuam në një restorant për të ngrënë drekë. Ajo 

piu dhe qeshi, qeshi dhe piu gota pa fund me verë. Bëmë shëtitje me një anije 

të vogël. Ajo, me të qeshura u xhvesh dhe u krodh në ujrat blu. Dhe unë pas 

saj me gjithë rroba. E ç’më duhej mua se ç’mendonin të tjerët! Morëm pjesë 

në një dasmë shqiptare, ngritëm dolli, kërcyem si të harbuar dhe kështu erdhi 

darka. U kthyem në qytet. Të gjithë po shkonin nëpër dhomat e tyre, në hotel. 

Po unë si t’ja bëja, nga t’ia mbaja? Vallë më erdhi vdekja?! 

- Unë po shkoj përpara – më pëshpëriti ajo – ti eja më vonë. 

Pas pak u ngjita, si vjedhës i rregjur, në katin e saj, hapa derën e dhomës saj, 

dridhshëm, pa trokitur dhe pastaj, oh pastaj… 

Unë gjithë jetën i kam patur qejf barcaletat dhe kam ditur shumë nga to. Ajo 

vdiste për barcaleta. Nuk pushova për orë të tëra së treguari dhe ajo nuk 

pushoi për orë të tëra së qeshuri. Loznim si të vegjël mbi qilim, mbi shtrat. U 

kapërthyem dhe u ndërfutëm tek njëri tjetri, si të mëdhenjtë, mbi qilim, mbi 

shtrat. Kishte çaste kur gati më merrej fryma nga lumturia si p.sh. kur e 

shihja nga banja, të shtrirë mbi çarçafët e bardhë, mbuluar me flokët e kuq. 

Në ato çaste ajo qe gjithçka për mua; nëna, babai, motra, vëllai, miqtë, qyteti, 

universi. 

Tek bënim dashuri për të disatën herë vura re një kokërr të madhe, të zezë, 

aty ku mbaron kofsha. 

- Po kjo ç’është? 

- Hiç, hiç, nishan është, po unë kam frikë ta operoj – dhe ia këputi një të 

qeshure nga ato që fillojnë e nuk mbarojnë kurrë. 

U largova pa zbardhur mirë, me frikën se mos më shihte njeri. Pas disa orësh 

më thirrën në një zyrë ku më bënë me mijëra pyetje. Desh përfundova në 

393

urg (sepse në atë kohë në vendin tim, të shkoje me një të huaj quhej 

agjenturë) po falë disa të njohurve shpëtova mirë. 

Që nga ajo ditë ka rrjedhur shumë kohë dhe unë kam njohur e bërë dashuri 

me plot femra të tjera; të bukura e të shëmtuara, të reja e të vjetra, të mençura 

e budallaqe, të pasura e të varfëra, të ndershme e të pandershme (kështu më 

duket se bëjnë të gjithë). Një ditë, andej nga fundi i mesit të burrërrisë, u 

largova nga vendi im dhe shkova për të jetuar në Itali. Pas shumë peripecish, 

fillova punë si magazinier në një ndërmarrje që prodhonte kremra. 

Çuditërisht vura re se njerëzit qenë njëlloj; po aq të vegjël, po aq të kotë. 

Punonin nga mëngjesi deri në darkë (pa më të voglën kënaqësi), me të vetmin 

ndryshim nga skllevërit e dikurshëm që hanin më mirë e banonin në banesa 

më të mira. 

- Si e kalove fundjavën? – pyeta një ditë shefin e magazinës. 

- Hiç – më tha – pordha nja dy-tri herë në korridorin e shtëpisë dhe kaq! 

- Po ti ? – pyeta një tjetër. 

- Ah, unë ia kalova shumë mirë, dola nga klubi i fshatit, mora për qejfin tim 

një kafe të gjatë dhe lexova gazetat e ditës. Një tjetër më tha se kishte shëtitur 

me gruan nëpër dyqanet e qytetit aty pranë. Mendova për një çast jetën e 

këtyre djemve tashmë të plakur, që prej vitesh bënin të njëjtën gjë dhe që po e 

njëjta gjë i priste për shumë vite të tjera me radhë derisa të përfundonin të 

hedhur në ndonjë shtëpi pushimi për pleq dhe të them të drejtën trupin ma 

përshkuan drithma tmerri dhe neverije. Pastaj u qetësova kur e kuptova se 

unë isha ndryshe, pastaj u shqetësova kur e kuptova se isha njëlloj me ta dhe 

më priste e njëjta histori dhe i njëjti fat, pastaj u qetësova kur e kuptova se 

pak a shumë kështu kishte qenë e po kështu do të vazhdonte të ishte në jetë të 

jetëve. 

Një ditë po haja drekë, në një lokal aty pranë punës. Pranë banakut rrinte në 

këmbë e pinte verë një grua e madhe në moshë, por e mbajtur mirë. Pas pak 

erdhi e u ul në tavolinën time me dy gota verë në dorë. 

- Unë jam Mara. Të kam vënë re që vjen për ditë dhe ha drekë këtu. E sheh 

atë vilën e verdhë? Atje banoj unë, vetëm. Tek ajo fabrika ku punon ti kam 

punuar edhe unë, po ka katërmbëdhjetë vjet që kam dalë në pension. Hajt 

gëzuar, sot kam ditëlindjen. Nuk e di pse më pëlqen ti si tip. Ku banon? 

I thashë se ku banoja, i thashë se isha i huaj, i thashë se jeta nganjëherë duket 

e vështirë dhe e zymtë, por varet se nga ç’kënd e sheh. Ia thashë të gjitha këto 

e ca të tjera si këto se pse,… nuk e di…, nganjëherë ke dëshirë t’i thuash fjalë 

ngushëlluese një të ngjashmi tënd të braktisur e sidomos të lojtur nga mendtë. 

- E di ç’ke ti? Përse nuk kthehesh ndonjëherë nga unë kur del puna, të pimë 

ndonjë gotë verë e të luajmë një dorë me letra? Hë, si thua? A vjen sot? 

“E po kjo pikë e zezë” thashë me vete “s’m’u ndanë këto të shkalluarat mua!” 

394

Kur dola nga puna më priste tek dera e shtëpisë së saj (një derë hekuri 

gjigante, si derë kështjelle). Se nga dolën nja gjashtë a shtatë qenër të 

mëdhenj si gomerë, të zinj e mu vërsulën të më shqyenin copa-copa. Ajo se 

ç’u tha e ata erdhën e u bënë si qingja të butë, më lëpinin nga të katër anët. 

Përshkuam barin e bukur, të jeshiltë të oborrit të pafund e u futëm në shtëpi. 

Në një dhomë sa për pesë a gjashtë dhoma ishte shtruar e bërë gati një tryezë 

gjigande me një mori pjatash, tasash, gotash, lugësh e pirunjsh. 

“Më qiu nënën”, thashë me vete, “më duket se s’do dal më nga kjo shtëpi!” 

Pastaj mbushi pjatat me mishra, sallaturina e ku di unë, pastaj gotat me verë. 

Ndezi qirinjtë mbi disa mbajtëse argjendi shekullore, vuri një muzikë në 

sfond dhe u ul përballë meje. Hëngrëm, pimë, kërcyem dhe pasi rrëzoi të tëra 

ç’qenë mbi tavolinë përtokë, u ngjit mbi të e filloi të bënte ca lëvizje të 

pakuputueshme si ato që bëjnë toreadorët për të ndjellur demin e për ta vrarë 

më pas. Epo edhe unë prej mishi e gjaku isha! Nuk prita po kërceva mbi 

tavolinë e fillova të bëj lëvizje të ngjashme me të. Pasi u zhvesh e më 

zhveshi, ashtu ritualisht, filloi të më puthë e përkëdhelë skaj më skaj. Kur 

durimi im prej mashkulli (i sakatuar tashmë) sosi dhe po përpiqesha gjoja ta 

bindja se s’kishim nga t’ia mbanin, duhej ta bënim atë punë, ajo klithi “prit!”. 

Se nga nxori dy peshqirë të mëdhenj të lagur. Njërin ma lidhi në kokë e 

tjetrin në bel. “Që të mos prishesh shpejt” shushëriu mbi ofshamat e mia 

gulçuese. 

Papritur, pas disa minutash, për tmerrin tim shoh atë tek piçka dhe veten tek 

bolet lyer në gjak. 

- Ç’është këtu? Çfarë ndodhi, – brita unë lemerisht i zbehur, (pa kuptuar në 

më kishin plasur koqet apo në i kisha marrë virgjërinë kësaj plake të 

paplakur) duke pritur një përgjigjeje të pazakontë. 

- Hiç mo, hiç, kam një nishan këtu (dhe tregoi fundin e kofshës), po unë kam 

frikë ta operoj – dhe ia këputi një të qeshure nga ato që fillojnë e nuk 

mbarojnë kurrë. 

Dhe unë si guak që rri mbi gjunjë, lakuriq, lidhur me peshqirë, pa ditur ç’të 

bëj me këtë të njohur e të panjohur, e pa shpresën për të kuptuar se ç’do të 

thotë fjala “kohë”. 

395

PAX 

VIRGIL MAZILESCU 

(1942-1987) 

hanin në një tryezë të gjatë e të bollshme 

hanin në një tryezë të gjatë e të pasur 

ashtu siç është 

zakoni ndër anën tona lindore dhe 

mund të them se më pritën me një përshëndetje të turbullt 

si të mos më prisnin me një përshëndetje të turbullt 

hanin 

ç'të bënin 

por më vonë më mbështollën me një gazetë 

dhe të pavëmendshëm më humbën në det 

ç'të bënin 

patën ëndërruar katër ditë e katër netë 

ishuj me gra të bukura 

e gratë dihet janë si shpirti 

por më vonë më gjetën në barkun e peshkut 

çanin barqet e peshqve me radhë duke më kërkuar 

ç'të bënin ata 

miqtë 

396

BIBLIOTHAECA HAEMUS 

Poezia e Ferik Ferrës në Bukuresht 

Më 21 maj 2009, Shoqëria Kulturore Shqiptare Haemus, në bashkëpunim me 

Lidhjen e Shkrimtarëve të Rumanisë, organizuan në selinë e kësaj të fundit 

promovimin e vëllimit poetik “Diell i vështirë”, në prani të autorit Ferik Ferra 

e të bashkëshortes së tij. Qysh më parë, mediat rumune njoftuan se poeti 

Ferik Ferra ka shkruar mbi dhjetë libra, që janë përkthyer edhe në gjuhët 

anglisht e italisht. 

Në ceremoninë e promovimit të vëllimit të Ferik Ferrës “Diell i vështirë”, 

përkthyer në rumanisht nga Kopi Kyçyku, morën pjesë poetë, prozatorë, 

gazetarë, artistë, përfaqësues të disa pakicave kombëtare, kryetari i Ligës 

Kulturore të Rumunëve të Kudondodhur, profesor doktor Viktor Kraçun, 

kryetari i Bashkësisë së Rumunëeve në SHBA, ing. Nicolae Popa, sidhe 

personalitete të tjera të jetës kulturore e shoqërore të Rumanisë. Ndodhej 

edhe ambasadori i jashtëzakonshëm e fuqiplotë i Republikës së Shqipërisë në 

Bukuresht, Dashnor Dervishi. 

Duke folur në emër të kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë dhe 

të Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus, drejtori i Shtëpisë Botuese 

“Librarium Haemus”, shkrimtari Ardian-Christian Kyçyku, autor i 

parathënies së vëllimit “Diell i vështirë”, vuri në dukje vlerat e shumta e të 

mëdha të verbit potik të Ferik Ferrës, duke theksuar se “rrallëherë ndeshet 

sot një motërzim kaq i dhimbsur e kalorsiak i dy të folmeve të shqipes. Ato 

gjejnë në poezinë e Ferik Ferrës dy djepa të nyjëtuar si enët bashkërrënjore, 

si dy binjake që kanë të njëjtën përgjigjje ndaj çdo ngacmimi poetik, por 

flasin në vend të njëra-tjetrës, ose të dyja njëherazi, pa dëmtuar as kohën, as 

frymëmarrjen e as jetëgjatësinë e shoshoqes”. Në vazhdim, Ardian-Christian 

Kyçyku shtoi se “vargjet e Ferik Ferrës sjellin ndërmend një përqëndrim 

drite, diturie e paqeje që gjendet vetëm në venat e Eposit të Kreshnikëve dhe 

në poezinë e Alpeve, gërshetuar me lirizmin e përhershëm tiranas”. 

Poetët e prozatorët e njohur Vasile Andru, Paul Vinicius, Vasile Taracaeanu, 

Xheo Kalugaru, kritiku dhe eseisti Viktor Kraçun, studiuesi i shquar Julian 

Sorin e të tjerë, duke recituar poezi të plota të Ferik Ferrës ose fragmente të 

tyre, ilustruan idenë se kemi të bëjmë me një autor të nivelit evropian, i cili, 

përmes figurash të zgjedhura e të përdorura me talent të vetvetishëm, kumton 

mesazhe të rëndësishme e të përhershme me karakter human, mbarënjerëzor. 

Ata e krahasuan veprën e Ferrës me atë të Kavafisit e të poetëve të tjerë të 

mëdhenj të kontinentit tonë e më gjerë. Njëkohësisht vunë në dukje se vepra 

e Ferik Ferrës, duke qënë në vazhdën e traditës së paraardhësve të vet që kanë 

397

jetuar e krijuar në trevat rumune, si: Lasgush Poradeci, Asdreni e Viktor 

Eftimiu, përbën një ndihmesë të rëndësishme në forcimin e lidhjeve 

shpirtërore ndërmjet popujve shqiptar e rumun. Si e tillë, vepra e Ferik Ferrës 

do të zerë vendin që meriton në bibliotekat rumune, krahas autorëve të tjerë 

të shquar, theksuan ata. 

Në fjalën e vet, poeti Ferik Ferra theksoi se e quan për nder që një libër i tij u 

përkthye në gjuhën e poetit kombëtar rumun, Mihai Emineskut dhe vlerësoi 

lart nivelin e krijimtarisë letrare të poetëve rumunë të të gjitha kohërave. 

Të pranishmit i përshëndeti edhe ambasadori Dashnor Dervishi, i cili, ndër të 

tjera, nxori në pah vlerat shpirtërore dhe atdhetare të fisit Ferra në përgjithësi 

dhe të poetit Ferik Ferra në veçanti. 

Në fund, poeti Ferik Ferra ua dhuroi të pranishmëve me autograf vëllimin e 

vet “Diell i vështirë”. 

Në stendat e Sallës së Pasqyrave, ku u zhvillua veprimtaria e lartpërmendur, 

ishin vendosur ekzemplarë të librave të shumtë që Shtëpia Botuese 

“Librarium Haemus” e Shoqërisë Kulturore Shqiptare “Haemus” ka nxjerrë 

në dritë në rumanisht e në shqip gjatë viteve të fundit. 

HaemusPress 

Shqipëria kujton. 1944-1991 – një antologji proze 

(Albania îşi aduce aminte. 1944-1991) – o antologie a prozei albaneze 

pregătită de Dr. Ardian Klosi şi Elsa Demo 

Parathënie 

Të hartosh një antologji të autorëve shqiptarë pas lufte është një punë e 

vështirë. Të tregosh Shqipërinë e viteve 1944-1991 nëpërmjet letërsisë është 

një punë edhe më e vështirë. Ndërsa të tregosh me forcën e fjalës atë që 

ndodhi në Shqipëri nga mbarimi i Luftës së dytë botërore e deri në 

përmbysjen e vitit 1991 është, sado e vështirë, punë e mundshme dhe e 

domosdoshme. 

Këndej del edhe kuptimi i kësaj antologjie që botohet në 20-vjetorin e rënies 

së Murit të Berlinit. Ajo nuk synon të japë ndonjë kanun autorësh; nga ana 

tjetër as nuk mëton të rrëfejë në mënyrë dokumentare atë që ndodhi në 

Shqipëri nën diktaturë në fundvitet ’40 e pastaj përgjatë viteve ’50-’80 e deri 

në ’91. Jo, kjo është një grackë ku bien zakonisht botimet e nxituara letrare, 

në mënyrë të ngjashme si tekstet për historinë e kohëve të fundit, ku autorët 

shqiptarë po tregohen të pazot për të treguar historinë më të re të Shqipërisë. 

Libri që keni në duar është një reflektim për Shqipërinë nën diktaturë përmes 

fjalës së mençur e të vërtetë. Ky është ndoshta përcaktimi më i mirë që, 

398

shpresojmë, do t’ia ruajë vlerat ndër vite. Pjesa më e madhe e teksteve janë 

shkruar pas vitit 1990, pra kur pushoi së ekzistuari censura: kështu ndodh te 

22 autorë nga 28 që ka gjithsej kjo antologji. 

Sikur të ishte marrë kriter vetëm përfaqësimi i shkrimtarëve që treguan gjatë 

dhjetëvjeçarëve të fundit zotësi të veçantë në prozën e shkurtër, atëherë do të 

kishim një antologji tregimi dhe jo më një rrëfim për atë që ndodhi në 

Shqipëri gjatë periudhës në fjalë, pra një kanun letrarësh të ngritur mbi 

kriterin estetik. Në të kundërt, pasqyrimi dokumentar i Gulagut komunist 

shqiptar do të mblidhte së bashku një mori autorësh - sepse të shumtë ishin 

ata që vuajtën në burgjet dhe fshatrat e internimit të diktaturës dhe një pjesë e 

mirë dinë të rrëfejnë, - dhe atëherë libri del praktikisht pa kufij, siç dhe ka 

ndodhur. Pa mohuar vlerën e botimeve të tilla, theksojmë dhe një herë që 

kriter kryesor në hartimin e këtij libri kemi patur reflektimin për erën 

komuniste në Shqipëri, nga autorë që nuk kanë shkruar në mënyra të 

ndryshme në kohë të ndryshme, pra sot të kundërtën e asaj që thanë dje. 

Kriter tjetër i rëndësishëm – forca e fjalës. Veç kësaj një pjesë e mirë e 

rrëfimeve ndodhin jo në mjedise që ishin të Gulagut komunist. Prandaj do të 

gjeni në libër edhe tregime për dashurinë e për vdekjen, për fëmininë e rininë 

e parë, në përgjithësi situata ekzistenciale të individit që reflekton. 

Nëse ka një tematikë të përbashkët për gjithë tekstet e paraqitura këtu, ajo 

është: liria e munguar: qoftë kur dëgjon për torturat e tmerrshme nga kaluan 

Zef Pllumi, Petro Marko, Arshi Pipa, Simon Jubani, Maks Velo dhe gjithë 

bashkëvuajtësit e tyre, qoftë kur lexon meditimet e grave të mbërthyera mes 

sëmundjes dhe fakteqësisë së familjarëve të tyre, si te Bedi Pipa e Drita 

Çomo, qoftë kur futesh në metaforat filozofike të Kasëm Trebeshinës apo 

Astrit Delvinës, qoftë te të rinjtë bjerraditas të Teodor Kekos dhe figurat 

groteske të Ylljet Aliçkës a Ardian Vehbiut, etja për lirinë dhe për dinjitetin e 

mohuar është e pranishme kudo. 

Kjo mund të sjellë në diskutime të llojit: po pse vetëm të shtypur ishim nën 

diktaturë, pse nuk patëm bukë, nuk krijuam familje, nuk shkuam në shkolla, 

nuk ndërtuam hidrocentrale, nuk patëm fundja edhe disa libra të mirë që na 

ushqyen shpirtin? etj. etj. Të gjitha janë të vërteta ndaj dhe një pjesë e 

njerëzve shqiptarë, sidomos breza më të moshuar, jetojnë, në mes anarkisë së 

sotme të vlerave, korrupsionit ekonomik dhe moral, shkatërrimit të mjedisit 

etj., edhe sot e kësaj dite nostalgjinë e asaj kohe. 

Por Muri i Berlinit u rrëzua në nëntor 1989; edhe muri izolues i shqiptarëve 

ra në vitet 1990-1991. Ne kemi për detyrë të tregojmë se si e pse u rrëzua ky 

mur, nga optika e shkrimtarit. Dhe shkaku kryesor që e rrëzoi, edhe tek ne, 

ishte liria e ndrydhur dhe dinjiteti i nëpërkëmbur njerëzor. Në qoftë se 

mungesën e bukës, të hidrocentraleve, të shumë librave mund ta durosh e 

399

ndoshta edhe të vdesësh i lumtur, mungesën e lirisë dhe poshtërimin nuk e 

duron dot. Kjo është në thelb dhe historia kryesore që tregon ky libër. 

Veç kësaj historie, kjo antologji tregon edhe një histori letrare, edhe pse 

letërsia fiksionale dhe kanuni i prozatorëve ishte në plan të dytë. Në të vërtetë 

pjesa më e madhe e teksteve janë prozë dokumentare, më pak se gjysma e 

autorëve përfaqësohen me një histori „të shpikur“ (Trebeshina, Camaj, 

Delvina, Gina, Aliçka etj.). Por ndeshim një larmi autorësh dhe stilesh që na 

ka befasuar edhe ne vetë si përzgjedhës të teksteve. Do të gjeni në këtë libër 

prozën që heq kufijtë kohorë, si te Trebeshina, rrëfimin e drejtëpërdrejtë, 

objektivizues e rrëqethës të një Fatos Lubonje, kronikat po aq tronditëse të 

Arshi Pipës e Petro Markos, përroin e ndërgjegjes dhe tensionin e brendshëm 

psikologjik te Delvina e Gina, lirizmin e Camajt, Brahushës, Laperit, ironinë 

e hidhur të Maks Velos dhe Lekë Tasit etj. etj. Edhe nga një botim i tillë në 

themel tematik, kupton se letërsia shqiptare e pasluftës rishkruhet e ka për t’u 

rishkruar sërish. 

Shumë herë është hapur debati i disidencës te ne: ka patur apo s’ka patur 

disidentë Shqipëria. Sikur të marrësh si etalon të disidentit shkrimtarin që 

merrte çmimin Nobel ose Pulitzer në Perëndim, në kohën që rrinte në vendin 

e vet të kampit lindor duke kritikuar qeverinë e duke dhënë intervista për Le 

Monde, ky etalon në Shqipëri vërtet nuk ka ekzistuar. Shkrimtari disident te 

ne ose është vrarë a burgosur qysh në të ri, ose është detyruar ta lërë 

përgjithmonë atë profesion të rrezikshëm. Kur lexon në këtë libër shumicën e 

autorëve të viteve ’40, ’50, ’60, kupton se sa i kotë dhe hipokrit është debati 

ynë për disidencën. Natyrisht që qe e pamundur në Shqipërinë e rrethuar me 

tela me gjemba dhe të ruajtur në çdo pëllëmbë nga sigurimsat, që të 

shpërndaje samizdat, të thërrisje gazetarë perëndimorë e t’i nxirrje në 

Perëndim dorëshkrimet kundra. Ajo që duhet diskutuar vërtet është: Kush foli 

e kush nuk foli dot me publikun e vet? Cilët ishin ata djem e vajza të 

talentuara që do ta kishin lulëzuar letërsinë shqipe të pasluftës sikur të kishin 

botuar të lirë? Përgjigjen do ta gjeni në këtë libër. Aty do të habiteni që nuk e 

njihnit as Bedi Pipën e as Astrit Delvinën, as Drita Çomon e as Shpëtim 

Ginën. Shpëtim Gina e humbi jetën, ndoshta i vrarë pre Sigurimit, 23-vjeçar. 

Tregimi i botuar këtu për herë të parë është një nga prozat e shumta që i la 

dorëshkrim, për mos folur për dramat e tij filozofike, shpesh të 

pazbërthyeshme. Po të kujtojmë që qysh prej vitit 1945 më rëndë nga të 

gjithë u godit elita intelektuale dhe fetare e vendit, e kupton se gjithë pasqyra 

e mëvonshme e hierarkive letrare është një deformim i vlerave të mirëfillta 

shpirtërore që prodhoheshin në këtë vend, edhe pse në kushte ekstreme, më 

së shumti pa folur dot me lexuesin. 

Pak fjalë për brezin më të ri të shkrimtarëve që përfaqësohen në këtë libër. 

Zgjedhja ishte e vështirë dhe e pranojmë që patjetër do na kenë shpëtuar nga 

400

vëmendja tekste të mira për vitet 80, në përgjithësi zhbirime të asaj që ndodhi 

me Shqipërinë në epokën komuniste. Megjithatë mendojmë se tekstet e 

pjesës së fundit pasqyrojnë mirë përmbylljen e pashmangshme të asaj që 

mësojmë nga tekstet e para të kësaj antologjie: në krye ishte tragjedia, siç e 

gjejmë në tekstet e Petro Markos apo Arshi Pipës, në fund do të vinte doemos 

karikatura tragjikomike. 

Ndonjë emër shumë i njohur i letrave shqipe nuk është përfaqësuar në këtë 

libër, pasi thjesht s’na u dha mundësia t’i botonim tekstet që kishim zgjedhur 

prej tyre. 

Në pikëpamje gjuhësore kemi ruajtur kriterin filologjik, domethënë nuk kemi 

ndërhyrë për korrigjime drejtshkrimore as tek autorët që shkruajnë në 

gegnisht, as tek autorët më të vjetër ose që e kanë lënë veprën e tyre në 

dorëshkrim. Janë ndrequr vetëm gabime evidente. 

Pa punën e koleges Elsa Demo, me njohjen e saj të gjithanshme të letërsisë 

shqipe, për mua do të kishte qenë e pamundur përgatitja e kësaj antologjie, 

ndaj i detyrohem këtu një falënderim të veçantë. 

Së fundi falënderojmë për mbështetjen e këtij botimi Institutin Goethe që në 

vitet e fundit, edhe nëpërmjet Shoqatës kulturore „Robert Schwartz“, e ka 

sjellë më pranë kulturën gjermane në Shqipëri, por edhe anasjelltas kulturën 

shqiptare në Gjermani. Kjo merr sot, në 20-vjetorin e rënies së Murit të 

Berlinit, një kuptim të veçantë. 

ARDIAN KLOSI 

Tiranë, tetor 2009 

„Rumania-studentët shqiptarë në vite / formimi intelektual dhe 

veprimtaria” - vepër me vlera të ngritura 

Një libër kujtimesh mes shumë të tjerësh. Hap njëra pas tjetrës fletët e 

mbuluara nga vesa e kohërave. Me emocionin që të ngjallin kujtimet e 

dashura, rizbuloj njerëz. Njerëz në kuptimin e lartë të fjalës. Të gjithë vijnë 

drejt meje me vibrimin burrëror, me fuqinë e shpirtit të ngrohtë, të 

dikurshëm. Por edhe të tanishëm. Mbaruan shkollën e lartë në Rumani dhe 

dolën në jetë. Në piskun e vapës së verës, nën rrebeshin e shirave të vjeshtës 

e të dëborës së dimrit, ata ndërtuan në Shqipëri kombinate, hidrocentrale, 

rrugë, ura; u kujdesën për shëndetin e njerëzve, përgatitën specialistë të rinj 

në të gjitha fushat… Fjalët e hedhura në letër më sjellin në kujtesë para së 

gjithash netët e bardha gjithëstinore të atyre që kanë zënë vend në librin për 

të cilin dua të them disa mendime. Po përsiat rreth fatit të tyre, që është 

vulosur nga dashuria dhe ndjenja e përgjegjësisë ndaj detyrës dhe atdheut. Fat 

i përcaktuar nga udha e arritjeve, e kënaqësisë dhe e së drejtës për t’u qarkuar 

401

nga respekti i të gjithëve, përderisa është ngjizur hap pas hapi nga përpjekjet, 

zelli e mundi. Kjo është arsyeja që mosha dhe vështirësitë e llojllojshme 

gjurmëlënëse nuk i bëjnë të ndjehen të lodhur. Entusiazmi i arritjeve 

shndërrohet në ujin tonik ripërtëritës të legjendave tona. Por edhe të baladave 

dhe legjendave rumune, meqë në libër bëhet fjalë për Rumaninë. Njëra 

syresh, për Mjeshtrin Manole, që ndërtonte kështjella e manastire, na vjen në 

kujtesë nga dëshira për të hequr një paralele midis këtij mjeshtri dhe 

studentëve shqiptarë që u përgatitën në atdheun e tij. Në njëfarë mënyre puna 

e lavdërueshme e mjaft prej tyre na frymëzon për balada kohësh moderne. 

Madje vetëdijësimi i ish-studentëve shqiptarë për faktin që janë bashkëkohës 

me epokën e demokracisë - për ardhjen e së cilës shumë prej tyre luftuan me 

guxim duke përballuar përndjekje, burgime dhe privacione të tjera - i 

gjallëron e i fisnikëron. 

Ngjarje, fakte, njerëz… Fjala, pra, është për vëllimin prej pesëqind faqesh 

„Rumania-studentët shqiptarë në vite / formimi intelektual dhe veprimtaria” 

(ASD-Studio, Tiranë 2009), shkruar me pasion, vërtetësi, lirizëm, elegancë e 

seriozitet nga dy intelektualë të dalluar - Bahri Beci, bashkëpuntor i vjetër 

shkencor, një nga inxhinierët më të aftë të industrisë sonë të naftës, 

intelektual i përmasave evropiane, emri i të cilit, prej afro gjysmë shekulli ka 

zënë vend në listën e nderit të Institutit të Naftës, Gazeve dhe Gjeologjisë në 

Bukuresht, dhe arkitekti Zhani Canco, i mirënjohur jo vetëm në fushën e vet, 

por edhe si kineast e publicist tepër aktiv. 

Këmbëngul të theksoj qysh në fillim se kemi të bëjmë me një vepër me 

karakter enciklopedik të mirëfilltë, e përbërë, ndër të tjera, nga një morì 

mikromonografish, e strukturuar në mënyrë të harmonishme, si në formë, 

ashtu edhe në përmbajtje, rreth tre kapitujve: Vështrim i shkurtër historik, 

ekonomik e social-kulturor mbi Rumaninë; Lidhjet e shqiptarëve me 

Rumaninë gjatë shekujve; Studentët shqiptarë në Rumani në gjysmën e dytë 

të shekullit XX. 

Qysh në parathënie, autorët bëjnë një periodizim të pranisë së qindra 

studentëve shqiptarë në shkollat e larta rumune, duke filluar nga shekulli XIX 

deri në ditët tona. Më tej jepen hollësi rreth vështirësive që lidhen me gjetjen 

dhe sistemimin e dokumentacionit të nevojshëm: nga përpilimi i listave të 

studentëve për çdo fakultet e në tërësi, deri te gjetja e “gjurmëve” të secilit, 

ngaqë, sikurse dihet, nuk janë të paktë ata që e kanë ndërruar vendndodhjen, 

brenda Shqipërisë, apo jashtë kufijve të saj. Duke i zgjidhur siç duhet këto 

probleme e shumë të tjera të ngjashme, autorët ia kanë dalë mbanë të çojnë 

deri në fund pikësynimet që i patën vënë vetes kur iu përveshën shkrimit të 

librit: të pasqyrojnë veprimtarinë dhe ndihmesën e specialistëve shqiptarë që 

kanë studjuar në Rumani mes viteve 1948-1989, në zhvillimin e arsimit, 

shkencës, kulturës e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë dhe të zhvillimit të 

402

vendit tonë në përgjithësi; ta njohin shkurtimisht lexuesin me Rumaninë dhe 

të sjellin në vëmendje të tij disa nga momentet e lidhjeve të shqiptarëve me 

atë vend. 

Autorët shpresojnë se libri i tyre do të ndikojë edhe në zhvillimin e forcimin e 

mëtejshëm të miqësisë ndërmjet popujve shqiptar e rumun. Dhe kanë 

plotësisht të drejtë, përderisa, krahas pasqyrimit me vërtetësi dhe ngrohtësi në 

faqet e librit të tyre të historisë së lashtë, kulturës së pasur dhe arritjeve të 

gjithanshme të Rumanisë, përmes të dhënave të shumta dokumentare 

theksojnë të vërtetën sipas së cilës marrëdhëniet shqiptaro-rumune qysh herët 

janë ndërtuar mbi themele të shëndosha e, si të tilla, do të pasurohen 

parreshtur me përmasa të reja, në kushtet e krijuara nga regjimet demokratike 

në të dy vendet tona.. Janë të panumurta dëshmitë e çiltërsisë dhe 

dashamirësisë shumëshekullore shqiptaro-rumune. Ja vetëm tre fakte 

kuptimplotë: Platformën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Ismail 

Qemali e shpalosi në Bukuresht dhe po aty lindi Himni ynë Kombëtar, me 

muzikë të Çiprian Porumbeskut e tekst të Asdrenit. Qysh më 1902, 

ambasadori i Rumanisë në Stamboll u thirr në Ministrinë e Jashtme të 

Perandorisë dhe iu paraqit një protestë për strehimin e mbështetjen që shteti 

rumun u jepte “terroristëve arnautë”. Fjala ishte për rilindësit tanë. Në një 

osmanishte të kulluar, diplomati rumun dha këtë përgjigje: “Populli turk ka 

një thënie të mençur: Herkes evinde efendidir (Secili është zot në shtëpinë e 

vet)”. Audienca mori fund, ndërsa “terroristët arnautë” e vazhduan 

veprimtarinë atdhetare si më parë në trevat rumune. 

Nga ana tjetër, dijetari i shquar rumun Nikolae Jorga, i cili në vitin 1915 

zbuloi në Bibliotekën Laurentiana të Romës dhe e botoi menjëherë Formulën 

e Pagëzimit në gjuhën shqipe, të përpiluar, më saktë: të përkthyer nga 

latinishtja prej Pal Ëngjëllit, mik i afërt e këshilltar i Gjergj Kastriotit- 

Skenderbeut, me siguri pat dëgjuar thënien profetike të princeshës rumune 

me prejardhje shqiptare Elena Gjika, alias Dora d’Istria: “Historia e 

Shqipërisë do të rilindet nga arkivat e Evropës”. Është pikërisht pò Jorga ai 

që ka theksuar: “Rumunët e shqiptarët janë kushërinj të një gjaku... ndërmjet 

popullit rumun dhe shteteve të krijuar nga pasardhësit e grekëve dhe të 

sllavëve, ekzistojnë dallime të mëdha”. 

Nënkapitujt e shumtë të librit „Rumania-studentët shqiptarë në vite / formimi 

intelektual dhe veprimtaria” mbartin njohuri të gjera e të thella historike, 

gjeografike, kulturore, diplomatike etj, duke zgjeruar jo pak horizontin e 

lexuesve, të cilët, jam i bindur, do të jenë të panumurt e me përkatësi në të 

gjitha nivelet e shtresat sociale. Njohuritë janë kumtuar me sens mase, pa 

teprime të panevojshme, duke ruajtur përpjestimet e dhënies përparësi 

elementeve më të rëndësishëm. Me këtë kam parasysh sidomos theksimin e 

momenteve thelbësorë, me të cilët lidhen e shpjegohen bindshëm mjaft 

403

dukuri të historisë dhe të jetës politike dhe të zhvillimit ekonomik-shoqëror të 

Shqipërisë e të Rumanisë. Një meritë e posaçme e librit është paraqitja 

koherente, me gjuhë të pastër e stil të rrjedhshëm i veprimtarisë së çdo ishstudenti, 

që nga bangat e shkollës së lartë e në vazhdimësi. Ndjehet përpjekja 

e suksesshme për të nxjerrë në pah në portretin e gjithsecilit ato tipare e 

veçori që e individualizojnë sa më saktë. Të krijohet përshtypja se je duke 

kuvenduar, pas një periudhe të gjatë ndarjeje, jo thjesht me miq e shokë, por 

me vëllezër e motra, të cilët rasti fatlum iu dha mundësinë të studiojnë në të 

njëjtin vend. 

Përdorimi i figurave stilistike të qëlluara dhe i frazeologjisë së pasur 

popullore ndikon jo pak që libri „Rumania-studentët shqiptarë në vite / 

formimi intelektual dhe veprimtaria” i autorëve Eqrem Beci dhe Zhani Canco 

të lexohet njëherazi si vepër dokumentare dhe si krijim artistik i mirëfilltë. 

Nuk na duket e tepërt të nënvizojmë që Sektori i Enciklopedisë i Akademisë 

së Shkencave të Shqipërisë lipset ta studiojë këtë vepër me kujdesin e duhur, 

plotësisht të merituar, dhe ta shohë si një mundësi pa të dytë deri më sot, për 

ta pasuruar Fjalorin Enciklopedik me figura të shquara të fushave të 

ndryshme - të paraqitura në faqet e këtij libri në pajtim me të gjitha kriteret e 

njohura shkencore dhe gjuhësore - duke filluar me njërin nga autorët e tij, 

inxhinierin dhe intelektualin e shquar, Eqrem Becin. 

Në mbyllje, mendoj se libri „Rumania-studentët shqiptarë në vite / formimi 

intelektual dhe veprimtaria” mund të shërbejë si material i pazëvendësueshëm 

për diplomacinë shqiptare dhe rumune. 

KOPI KYÇYKU 

Ajete Zogaj: Dija si art / arti si dije… 

Ajete Zogaj, “Dija si art dhe arti si dije” (intervista), botoi SHB “Rozafa”, 

Prishtinë, 2009. (Ky shkrim është një variant i ripunuar i tekstit të botuar në 

vend të parathënies në librin e Ajete Zogajt, “Dija si art dhe arti si dije”) 

E njohur me shkrimet e saj nga fusha e gazetarisë, Ajete Zogaj para lexuesit 

doli me vëllimin e saj të intervistave me titull “Dija si art dhe arti si dije”. Me 

qëllim që lexuesit t’i krijohen lehtësi në orientimin apo në përzgjedhjen e 

lëndës në bazë të interesimit të tij, qoftë profesional, qoftë për t’u informuar 

për akëcilën çështje, autorja librin e saj e ka sistemuar në këta kapituj: I. Me 

albanologë, II. Me historianë dhe arkeologë, III. Me shkrimtarë dhe studiues 

të letërsisë, IV. Me krijuesit e arteve pamore, V. Me regjisorë dhe aktorë. 

404

Shpërfaqja e mjeshtërisë që buron nga talenti, dija dhe përgatitja 

profesionale 

Titulli i librit paksa përgjithësues, por edhe intrigues, “Dija si art dhe arti si 

dije”, është vënë me qëllim që të karakterizohet materia që e ofrojnë 

bashkëbiseduesit e Ajete Zogajt, por edhe tipin e dijeve që e transponojnë ata 

në këto intervista. Kjo sintagmë lë mundësi të leximit e të interpretimit edhe 

për këndvështrimin dhe rolin e dijes për artin por edhe për këndvështrimin 

tjetër, d.m.th. për dijen që është art në vete, por edhe vlerësimin tjetër faktik 

për artin që është njëkohësisht edhe dije dhe për artin e dijeve në përgjithësi e 

të atyre humaniste, në veçanti. Prandaj, dija është parë si art, ndoshta edhe 

për shkak të së dhënës kryesore a argumentit se pothuajse të gjithë 

bashkëbiseduesit i përkasin proviniencës së kulturës, gjë që në një farë dore i 

lidh edhe artistikja. Por edhe ata krijues e artistë, që në këtë libër 

përfaqësojnë ekskluzivisht fusha të arteve, krijimtaria e tyre nuk është parë si 

e rastësishme, por si mjeshtëri që buron nga talenti dhe nga dija a përgatitja 

profesionale për akëcilin art. 

Në këtë kontekst, lexuesit i mundësohet që të komunikojë me njerëzit e 

dijeve e të arteve të ndryshme (albanologë, historianë dhe arkeologë, 

shkrimtarë dhe studiues të letërsisë, krijues të arteve pamore, regjisorë dhe 

aktorë). Nga ata, ai (lexuesi) mund të mësojë për më të rejat nga fushat 

përkatëse, për stilet e metodat krijuese, për disa nga të fshehtat e krijimtarisë 

letrare e artistike, por edhe për një varg tjetër çështjesh që kanë të bëjnë me 

fushat e përmendura por edhe me jetën institucionale në fushën e kulturës, të 

shkencës e të artit posaçërisht në Kosovë. Interesimet e autores si edhe të 

bashkëbiseduesve të saj shkojnë shumë më larg, por epiqendër të interesimit 

e të referimit gjithmonë e kanë Kosovën dhe botën shqiptare në përgjithësi. 

Intervistat në këtë libër vijnë me ndryshime minimale. Më tepër në to janë 

bërë intervenime të vogla të natyrës gjuhësore e të saktësimit të fjalisë në 

ndonjë rast. Mestitujt e këtyre teksteve janë hequr nga intervistat e botuara në 

shtypin e kohës pak për shkak të hapësirës, pak për shkak se thelbi i tyre 

është brenda tekstit. Po ashtu është vepruar edhe me shënimet biografike. 

Përfund secilës intervistë është evidentuar emri i gazetës a revistës, vendi dhe 

koha, përkatësisht viti i botimit. 

Intervistat si dëshmi e zhvillimeve tona shkencore e kulturore 

Synim parësor për autoren si dhe për bashkëbiseduesit e saj ka qenë që 

lexuesit t’i ofrohet koncepti për punën krijuese a shkencore, për artin etj., por 

edhe disa nga të fshehtat e laboratorit krijues për aq sa ka qenë e mundur. Kjo 

s’do mend se është e rëndësishme veçmas për krijuesit e rinj, por edhe 

405

mundësi e mirë për t’u njoftuar edhe të tjerët me këndvështrime të kësaj 

natyre. 

Thelbësorja e çështjeve të shqyrtuara në këto intervista, siç mund të vërehet 

nga lexuesi i kujdesshëm, është nxjerrë që në titujt e tyre. Si të këtilla, 

prandaj, këto intervista mbeten dëshmi e zhvillimeve tona shkencore e 

kulturore në një periudhë kohore, dëshmi e nivelit të këtyre fushave, 

problemet a çështjet e të cilave janë shtjelluar në to etj. 

Bashkëbiseduesit e gazetares Ajete Zogaj, duke qenë studiues, shkrimtarë, 

artistë (piktorë, skulptorë, aktorë, regjisorë etj.), drejtues të institucioneve 

shkencore e kulturore të nivelit të lakmueshëm profesional, sjellin mendime 

të kristalizuara për akëcilën çështje. Mendimet e tyre janë artikuluar me 

qartësi e, në të shumtën e herëve, edhe me mjaft elegancë. Ndër protagonistët 

e intervistave të këtij libri janë emrat e njohur, disa prej të cilëve madje edhe 

në qarqet ndërkombëtare: Istvan Schütz, Rexhep Ismajli, Noel Malcolm, 

Muhamet Tërnava, Edi Shukriu, Muhamet Mufaku, Anton Nikë Berisha, 

Ardian-Christian Kyçyku, Kim Mehmeti, Sali Bashota, Elvira Dones, Destan 

Gashi, Refki Gallapeni etj. 

Më në fund, kjo dhuratë që po i bëhet lexuesit të nderuar, është edhe një 

mundësi, që varësisht nga interesimet e tij këto intervista dhe, siç u tha që në 

krye të herës, këto dëshmi krijuese e publicistike, duke qenë kronikë e një 

periudhe kohore të mbeten të grumbulluara, të sistemuara e të lidhura në një 

vend, d.m.th. në një libër. Prandaj, libri “Dija si art dhe arti si dije” po 

shtrohet para lexuesit si një sofër ku ofrohen informacione të shumta për ata 

që duan të jenë në rrjedhë të kohës, ndoshta edhe si një medium 

ndërmjetësues për të vënë komunikim më intensiv e dashamirës me librin, 

artet pamore dhe fushat e tjera të kulturës. 

RAGIP SYLAJ 

406

PROSA 

ANTON PASHKU 

Prozator, dramaturg şi eseist albanez din Kosova (1937-1995), personalitate 

unică în proza albaneză, autor al volumelor: "Povestiri”, "Sincopa", "Oh", 

"Kiasina", "Gof", "Rugăciunile serii", "Tragedii moderne", "Povestiri 

fantastice" etc. 

Ceasul 

Alături de el, acum erau doi inşi: ceasul şi scheletul. Într-adevăr, ceasul îl 

avea în buzunar, iar scheletul, acum, neapărat ar trebui să fie în semiîntunericul 

camerei muzeului, acolo, la acel colţ, alături de marele păun, 

descreiarat de nu se ştie când. În acel loc întotdeauna stăpâneşte o tăcere 

plăcută, care este deranjată de şuşoteala numeroşilor vizitatori, care nu se 

opresc nicăieri, uitându-se la schelet doar în treacăt. Acesta nu a rămas 

niciodată surprins de ce niciodată vizitatorii nu stau mai mult lângă el. Ei nu 

sunt ca el; nu sunt interesaţi de oasele sale goale, seci şi lipsite de viaţă. Pe 

individul acesta însă şi, acum îl pătrundea un simţ inexplicabil faţă de acel 

schelet, care, mai ales în ultima vreme, îi trezea atâtea gânduri, împreună cu 

dorinţa de a sta mai mult în faţa lui. La prima vedere, nu era nimic deosebit în 

acel schelet ciudat, în acel craniu, în acel pumn de oase. Era ca orice alt 

schelet de om, dar nu unul mare. Era mic. Fiecare component al lui era scurt: 

şi oasele picioarelor, şi oasele pieptului, şi cele ale mâinilor. Tot ceea ce 

vedea ochiul, era mic. Aceste oase, fără îndoială, i-au aparţinut unui om 

mărunt. A propos, cât de mic ar fi fost acel om, al cărui schelet stătea acum în 

acel colţ al muzeului? Probabil n-a fost mai mic decât al tatălui său. Nu. 

Nicidecum. Îşi aducea aminte de propriul tată. El, de asemenea, fusese 

mărunt. Îşi aducea aminte şi de chipul său palid, de mustaţa neagră, de nasul 

drept, dar mic, de ridurile frunţii, de ochii săi, în care se afla ceva parcă stins 

prin forţă, ceva strâns şi strivit de mult, părăsit la margine ca valul împins de 

membrele navei, ca valul, care apoi se topeşte încet şi, la un moment dat, se 

contopeşte cu suprafaţa mării. Acum i s-a recreat complet în minte înfăţişarea 

acelui pitic, ce părea şi mai mic lângă mama sa înaltă. Şi l-a închipuit cu 

ţigara pe buze, aşezat la locul său obişnuit, acolo, lângă fereastră, uitându-se 

ori la iazul, care şerpuieşte prin grădină, ori la proprii genunchi, totdeauna 

scufundat în tot felul de gânduri. Rareori vorbea. Îi plăcea tăcerea şi, în 

tăcere, câteodată îşi îndrepta pe neaşteptate ochii spre ceasul vechi de perete, 

407

îl privea îndelung şi atent, iar apoi, din nou se uita pe genunchi, ofta profund, 

trăgea din ţigară şi, prin fumul ei, se uita din nou îngândurat la iazul din 

grădină. 

Despre acel iaz aproape nu vorbise niciodată cu el. Nici acum nu-şi dă seama 

cu ce anume îl atrăsese şi, probabil, îl chinuise, acea linie îngustă (o privea cu 

o tristeţe inexplicabilă), prin care apa curgea atât de repede, răspândind în 

grădină murmurul său lent, dar foarte plăcut, mai ales în cursul nopţii. 

Cândva acel iaz era murdar, deoarece pe spinarea sa înnotau mereu diverse 

mizerii. Dar, după ce canalizarea oraşului a fost pusă la punct, iazul a devenit 

curat. Acum, sora cea mică îşi lansa „corăbiile” pe apă, fiindcă mama nu îi 

mai interzicea să se joace pe marginea iazului, cum făcuse cândva. Ele 

navigau repede acum; iazul le transporta cu avânt şi sora se bucura foarte tare 

văzând cum se legănau peste valurile abia vizibile. Şi tata îşi urmărea 

navigarea lor, lăsând însă impresia că nu prea lua parte la bucuria fiicei sale, 

cum că nu luase totul în serios. Altfel, de ce se uita întruna la ceas? Întradevăr, 

în afara tic-tac-ului ceasului bătrân, părea că nimic altceva nu-l 

interesa atât de mult. Mai ales după căderea ceasului pe podea. 

Or ceasul căzuse din cauza lui, adică a fiului. O dată, acesta urcase pe scaun 

ca să-şi ia o carte din dulapul aflat lângă ceas. Dar, într-o clipă, îşi pierduse 

echilibrul, se înclinase ici-acolo şi, până la urmă, atinsese ceasul cu cotul 

braţului şi, împreună cu ceasul, căzuse pe duşumea. Nu-i scăpase nicio 

picătură de lacrimă de frica tatălui terorizat, pentru care ceasul era lucrul cel 

mai costisitor al casei, deoarece îi rămăsese ca amintire din partea bunicului. 

După ce luase ceasul în braţe, ca pe un bebeluş, constatând că nu mai 

funcţiona, tatăl îl pusese încet pe masă, trăgându-l pe fiu tare de urechi. Apoi 

dusese ceasul la ceasornicar, dar ceasul nu mai lucra ca înainte. Ceasul vechi 

de perete, scumpul ceas al tatălui, acum rămânea în urmă, devenind motivul 

certurilor periodice dintre tată şi fiu. 

Foarte rar mergea normal. Acest lucru nu-i plăcea fiului, deoarece, din cauza 

ceasului, i-se puneau în cârcă absenţe nemotivate la şcoală. 

Ah, pentru el devenise un ceas blestemat, care, deşi îl turnau în fiecare seară, 

continua să rămână în urmă cu câteva minute. Din cauza ceasului, avea 

probleme mari, mai ales cu pârcălabul clasei, care considera majoritatea 

întârzierilor drept absenţe. De multe ori spusese că ar trebui să-şi cumpere un 

ceas nou, un ceas bun, care nu te păcăleşte, demn de încrederea omului. Tatăl 

însă, nici nu vroia să audă de aşa ceva. 

De fapt, era vorba de un lucru neînsemnat, dar din cauza lui se certa mereu cu 

tata, care era foarte dur, ba era chiar gata să-l pălmuiască pe fiu, convins fiind 

că dreptatea era de partea sa, adică a tatălui. În aceste cazuri, fiul nu era în 

stare să-l înţeleagă deloc pe tată. Dar nici el nu era capabil să înţeleagă 

motivul. Fiecare dintre ei se simţea mulţumit când îl învingea pe celălalt cu 

408

vorbele. Fiul însă, niciodată nu era convins că fusese învins de el. Tatăl, de 

asemenea, părea că niciodată nu era convins că fusese învins vreodată de 

către fi-su. 

Eh, acum acele certuri îi păreau mărunţişuri copilăreşti, iar cândva nu 

fuseseră deloc aşa. Uneori, certurile mergeau atât de departe, încât, dacă nu 

intervenea mama, nu se ştie ce consecinţe ar fi avut. Şi aceste certuri nu se 

învârteau doar în jurul ceasului vechi, deşi acesta era mereu un motiv. Se mai 

pomeneau încă o mie de alte lucruri: se certau despre noile modele de haine, 

care nu erau nici pe departe pe placul şi pe gusturile tatălui; despre cântecele 

noi, despre ritmurile noi, şi, mai ales, despre melodiile moderne, care îi 

plăceau atât de mult fiului, în timp ce tatălui parcă îi perforau urechile, 

obişnuite cu alte cântece, care acum se intonau mai degrabă în casele 

sătenilor. Tatăl lua foc şi atunci când fiul începea să se refere la nişte chestii, 

teribile pentru tatăl, dar despre care băiatului îi vorbeau în fiecare zi 

profesorii de istorie, de geografie, de biologie… Iar, când avea de gând să-l 

aţâţe şi mai mult, îi spunea ironic: „Tată, ştii să-mi povesteşti câte ceva 

despre barca lui Noe?… Spune-mi cine au fost Adam şi Eva… Ah, Doamne 

fereşte, ce fel de creatură este Luciferul acela, care arde şi se coace în 

flăcările iadului… Cine ştie ce soi de piele are, că nici nu arde şi nici nu se 

prăjeşte niciodată!…” . Tata se supăra brusc, foarte tare şi ţipa, îi spunea 

fiului să se ducă naibii, acesta însă nu-şi pierdea liniştea, ridicându-se în 

picioare numai când se ridica şi tata. Atunci alerga în jurul mesei, urmat de 

tata. Când tata se apropia de el ca să-l prindă, fiul se ducea să se ascundă în 

sânul mamei, care spunea: „Dumnezeul fie între voi… Bărbate!.. Fiule!… 

Dumnezeule!” Apoi se instala o tăcere profundă. În mijlocul acelei tăceri tata 

părea foarte tragic, îl durea sufletul şi se hotâra să nu-l mai atace pe acel om, 

care i se împotrivea atât de aspru tuturor gândurilor sale. Îl lăsa în pace, îl 

lăsa să se scufunde în acea tăcere şi să stea de vorbă cu el însuşi, fără să se 

uite la nimeni aflat în jurul său, îl lăsa să privească în linişte, cu admiraţie, 

ceasul vechi de perete, pe care fiul îl ura atât de mult din cauza întârzierilor la 

şcoală; să se uite, cu tristeţe inexplicabilă, la iazul care şerpuieşte prin 

grădină, la acel iaz care lua cu sine „corăbiile” frumoase ale surorii mici, 

care, la rândul ei, se bucura enorm, văzându-le răpite şi legănate de valurile 

abia vizibile. Cine ştie ce fel de gânduri îl invadau pa tată în acele momente. 

Doar rareori îi scăpa vreun zâmbet, care exprima un soi de disperare 

incomprehensibilă, un fel de durere inexplicabilă. Era un zâmbet enigmatic 

chiar şi atunci când îi era clar sensul său. Îi părea o enigmă uriaşă şi foarte 

dificilă de rezolvat. Aşa i se părea. Dar nu numai ea. Atunci i s-a părut 

enigmatic şi acel vis, pe care tata le-a povestit cu vreo două zile înainte de a 

muri. Acel vis ciudat, pe care îl povestise tatăl său încet, tot uitându-se la 

genunchi. Îl povestise, străduindu-se să-şi ascundă cât mai mult posibil 

409

propria îngrijorare, acea îngrijorare trădată ritmic de propria voce, care din 

când în când tremura, se rupea. 

Le povestise cum visase o mocirlă întinsă. Noroi. Apele sale - stătute. O 

mocirlă care mirosea urât. În jurul ei palatele erau înalte şi noi. Zgomot de 

maşini. Tineri pe marginea mocirlei. Tineri purtând câte un ceas mare de 

mână. Ceasul său ofta, rămânând şase ore în urma altora. Zâmbetul tinerilor. 

Chipul posomorât al fiului său. Şi cuvintele sale: „Tată, vino!” Unde? Se afla 

în mijlocul mocirlei. Să pornească spre propriul fiu, în direcţia băieţilor 

zâmbitori, cu ceasul său rămas şase ore în urmă? Iarăşi cuvintele fiului: 

”Tată, vino, ieşi de acolo, ieşi afară!” Cum? Să-i urmeze, pe el şi pe ceilalţi? 

„Tată, aruncă-ţi ceasul, că nu-ţi este de folos!” Zău? Ce să fac? Se afla în 

mocirlă. Ţinea ceasul în mână şi n-avea de gând să-l arunce. Tinerii 

continuau să râdă. Ceasurile lor ciripeau. Ele erau cu şase ore înaintea 

ceasului tatălui. Cum să procedeze? Făcuse vreo doi paşi. Piciorul călcase pe 

nişte oase ciudate. Era să cadă pe pământ. Îşi băgase mâna în apă, scoţând de 

acolo un schelet. Şi pe mâna acelui schelet văzuse un ceas ruginit. Sigur că el 

nu funcţiona, fiind umplut cu apă şi noroi de mocirlă. L-a aruncat. Apoi 

făcuse încă vreo doi-trei paşi. Picioarele acum călcaseră pe schelete şi cranii. 

A avut sentimentul că tăia ceva cu fierestrăul. Da, tăia noroiul mocirlei. Iar 

ceasurile ciripeau, arătând ora exactă. Tinerii râdeau de ceasul lui, care 

rămăsese cu şase ore în urmă. „Tată, aruncă-ţi ceasul!” Îl durea sufletul. Cum 

să-şi arunce ceasul? Ah, ceasul. Bunicul. Iar palatele cresc, se înalţă din ce în 

ce mai mult spre cer. Şi tinerii creşteau, devenind mai înalţi. Ceasurile lor nu 

rămâneau cu niciun minut în urmă. Zgomotul maşinilor. Noroiul până la gât. 

Ceasul şi-l purta în mâna pe care o pusese pe cap. Miros urât. O mână 

deasupra mocirlei. Ceasul cade. O mână piere în noroi. Un ceas piere. Taie cu 

ferăstrăul. 

Nici mama, nici fiul nu-i spuseseră nimic la sfârşitul acelei poveşti visate. 

Toţi trei tăcuseră timp îndelungat. La un moment dat, mama a făcut un efort 

să-l liniştească, spunându-i că nu ar trebui să-l preocupe acel vis. Tatăl se 

uitase dureros la mamă. 

Fiul, şi mai târziu, se gândise mult la acel vis al tatălui. El şi mai ales ceasul 

şi scheletul, l-au interesat mereu. O dată a vrut să-i dea ceasul vechi ţiganului 

care adună diverse lucruri pe care apoi le vinde pe nimic. Mama însă, îşi 

exprimase dorinţa ca ceasul vechi de perete să rămână în continuare acolo. Îi 

spusese că din momentul decesului tatălui, ceasul îi aparţinea numai şi numai 

ei. Acesta înţelesese mesajul. Apoi ea îi dăduse nişte bani ca să-şi cumpere un 

ceas nou de mână, pe care fiul acum îl ducea la ceasornicar, ca să-i pună o 

noauă curea şi să-l poarte pentru prima dată. Mergea frecându-şi ceasul nounouţ 

în buzunar, gândindu-se în acelaşi timp la ceasul vechi de perete şi la 

scheletul aflat în semi-întunericul muzeului. 

1959 

410

VALETNIN BOBOC 

Pasionat de literatură şi fotografie artistică, născut la 7 februarie 1987 la 

Bucureşti, licenţiat în comunicare şi relaţii publice, Valentin Boboc 

debutează în paginile Revistei Haemus cu o proză matură, imprevizibilă, ce 

reprezintă nu doar o reuşită, ci şi câteva repere estetice asumate, se pare, 

tinerii care nu preiau ştafeta cotidianului poate pentru că nu (pre)dau visul şi 

încrederea în bunul simţ pe nimic iluzoriu. 

Din Iad în Infern 

Era o noapte de iulie, şi străzile erau pustii, aerul era înmiresmat de liliac şi 

iasomie, vântul adia uşor, aproape nesimţit, iar căldura era plăcută. Marian 

se-ndrepta împiedicat spre scara blocului, liniştea micului oraş îl speria şi îl 

alina în acelaşi timp: “Cum Dumnezeului poate fi atât de linişte noaptea şi 

atât de galagios pe timp de zi?”, gândea el mirat de lipsa apăsătoare a oricărui 

sunet. 

Ajuns la colţul blocului, vopsit intr-un albastru deschis, ce noaptea se vedea 

mai degrabă ca o nuanţă bizară de mov spălăcit, si cu tencuiala căzută pe ‘ici 

pe colo, lăsând la vedere vechea amprentă gri a comunismului, e izbit de 

mirosul ghenei de gunoi şi al urinei, care taie parfumul plăcut al nopţii de 

vară: 

„PFFFFF, păi se putea? Dacă n-aş fi fost beat m-aş fi simţit de-a dreptul 

revoltat. Oraşul ăsta de rahat o să mă-nghită cu carne, oase, minte şi suflet”. 

O pisică neagra, ai cărei ochi luceau în fărâmele de lumină, miaună şi-l face 

să tresară: 

„Bă, băga-mi-aş picioarele; câini, şobolani, traficanţi, curve, peşti, 

toxicomani... Toate scursurile lumii trăiesc în cartierul ăsta şi eu mă sperii deo 

pisică”. 

Ajuns în faţa scării de la bloc şi chinuindu-se să-şi găsească cheia de la uşă, 

lucru absolut inutil, pentru că geamul uşii era spart, aude un ţipăt, care părea 

să fie de femeie, crăpând liniştea apăsătoare a nopţii. A simţit cum inima ii 

stătu o bataie. Țipătul i-a trimis fiori reci pe şira spinării şi l-a făcut să-şi 

scape cheile printre gratiile ştergătorului din faţa uşii de la scară. 

„Ba, ce dracu’ a fost asta? C-a fost aproape!”. Nici nu a apucat să-şi termine 

bine ideea că îl auzii din nou, de data asta cristalin şi limpede. 

„Frate, nu e-n regula, ce naiba fac ăştia la trei jumate dimineaţa p-aici? 

Căcam-aş în el de cartier, cine dracu’ m-a pus pe mine să mă mut aici? Mai 

bine rămâneam în cămin!”. 

411

Gândurile îi fugeau la fel de fel de scenarii văzute pe la televizor: femei 

bătute, violate, torturate sau mai rău. Îl apucă tremuratul, începând să simtă 

briza răcoroasă a serii pe pielea, care acum era acoperită de mici brobonele 

de sudori reci. Începe disperat să-şi caute cheile, le auzise lovind grătarul de 

sub picioare dar nu putea sa vadă, becul de pe palierul scării era ars iar cel 

mai apropiat stâlp de iluminat de pe stradă, fără lampă spartă, era cu două 

scări mai în faţă. Se apleacă atât de rapid, încât îl ia ameţeala, şi-şi înfige 

degetele printre gratiile grătarului de fier umed. 

„Hai bă!... unde dracu aţi căzut? Fi-v-ar grătaru’ de râs, de grătar aveaţi voi 

nevoie aici! De parcă s-ar şterge cineva pe picioare.” Căuta cu atâta frenezie 

încât işi tocea vârfurile unghiilor pe asfalt şi câteva pietricele mici îşi 

făcuseră loc sub ele, despicându-i carnea. „Unde naiba sunt bă nene? Că doar 

nu e Marele Canion aici!” işi spune cu voce tare. 

Liniştea care până acum era atât încântătoare cât şi înfricoşătoare, devenise 

terifiantă şi groaznică. Bezna de pe stradă îi intra în suflet, iar ameţeala beţiei 

fusese înlocuită de o luciditate mai vie ca teroarea, simtea că viaţa îi depinde 

de acele chei. 

„Ma jur! mă jur pe ce-am mai sfânt că-mi iau un rahat d-ăla de lanţ, să văd eu 

cum ’or mai cădea ele atunci printre gratiile curului!”. 

Începu să simtă cum îi amorţeşte tot corpul, toată situaţia părea ireală. Se 

simţea de parcă s-ar privi de undeva de sus, ca la un film horror de proastă 

calitate, dar frica era încă foarte prezentă şi reală, iar singurătatea făcea din 

acele chei singurul prieten de pe lume. Lipsit de orice fel de siguranţă şi plin 

de iluzie, începu să vorbească cu ele: 

„Hai fetele mele, unde sunteţi? Hai vă rog eu! Vă implor, unde sunteţi? 

Haideţi la tata, vă promit că o să am grijă de voi, nu o să vă mai arunc peste 

tot, o să vă ţin pe după gât ca să-mi fiţi aproape de inimă! Hai vă rog, unde 

sunteţi? Hai că aici aţi căzut, ştiu c-am fost rău cu voi, dar vă rog eu salvaţimă. 

Vă promit, vă promit că mâine vă lustruiesc, haideţi la tăticul vostru!”. 

Degetele sale de la mâna dreaptă începuseră să-i sângereze de atât căutat şi 

metalul barelor de la grătar incepuse să-i taie carnea dintre ele. A început să 

aibă puteri pe care în alte momente şi le-ar fi dorit: auzea vântul în fiecare 

frunză din copaci, greierii din iarbă, lătratul unui câine din alt cartier, sirene 

şi masini de pompieri care pareau să fie în celălalt capăt al oraşului. Putea 

deosebi mirosuri: iasomia mirosea a iasomie, liliacul a liliac, urina a urina, 

dar nu putea vedea! Găsirea acelor chei depăşise pragul obsesiv şi începuse 

să traga de gratiile grătarului, prins în lacăt, şi să vorbească singur înnebunit 

de frică: 

„Ahhh! Căca-m-aş pe el de grătar! Cine dracu’ a pus grataru’ ăsta aici? La ce 

naiba e bun? Numai un dobitoc putea să inventeze un lucru atât de inutil, cine 

dracu’ se şterge pe picioare în faţa scării, nu d-asta avem preşuri? Prostia 

412

umană...prostia umană domne’ , limitele nesfârşite ale prostiei umane. Uite 

cum moare cineva că nu poate să-şi recupereze cheile dintr-un grătar infect, 

uite cum moare omu’ !”. 

Îl dureau umerii şi spatele de cât de tare trăgea de grătar, degetele nici nu şi le 

mai simţea de atâta durere. Aerul plăcut şi înmiresmat era acum rece şi prea 

puţin, suflul îi era scăpat de sub control, simţea că tricoul îl strânge de gât şi-l 

sfâşie de la guler în jos, cu mâinile însângerate. 

„Căca-ma-ş pe el de grătar, incredibil, nu-mi vine să cred că o să mor de la un 

grătar, am treij’ de ani ş-o să mor că nu pot să-mi scot cheile din cauza unui 

grătar de rahat! Incredibil, incredibil!”. 

Ajuns în pragul sminteniei, începe să lovească cu piciorul în uşa scării şi să 

ţipe din rărunchi „Băăă! Da-ţi-mi drumu’ înăuntru bă, că mă omoară aştia! 

Băăă! Ajutor băăă!”. 

Vlăguit de puteri şi determinare, se aşează în fund sprijinit de uşă, şi îşi dă 

drumul capului să-i cadă în palme. În cădere o sclipire de lumină dinspre 

grătar, îi înţeapă ochiul. Descreierat, începe să ţipe turbat şi să tragă de barele 

grătarului! 

„Băăă!!! Fi-v-ar grătaru’ de râs bă! Muri-v-ar nevestele şi mamele, toate 

blestemele Egiptului să cadă pe voi!”. 

În acele momente de labilitate mintală pură, începe să tragă atât de tare de 

barele grătarului încât îşi dislocă umărul drept, cade, se loveşte cu capul de 

mânerul uşii de la scară şi leşină. 

Era o zi de decembrie şi străzile erau pline de forfotă şi lume, aerul era 

îmbâcsit de fumul maşinilor şi de mirosul de umezeală stătută, nu era pic de 

vânt iar frigul era insuportabil. Marian se ducea împiedicat spre toaletă, 

gălăgia oraşului îl enerva şi îl înviora în acelaşi timp: „Cum Dumnezeului 

poate fi atâta gălăgie ziua şi atât de linişte noaptea?”, se gândea el mirat de 

prezenţa enervantă a oricărui sunet. 

Ajuns la colţul palierului, vopsit într-un portocaliu spălăcit şi deschis, dar 

care ziua se vedea mai degrabă ca o nuanţă bizară de galben bolnăvicos, şi cu 

tencuiala zgâriată pe ‘ici pe colo, lăsând la vedere vechile amprente albe ale 

precedenţilor, e izbit de mirosul urinei, care taie înnecăciosul fum al zilei de 

iarnă: 

„PFFFF, păi se putea? Dacă n-aş fi fost atât de adormit, m-aş fi simţit de-a 

dreptul revoltat. Oraşul ăsta de rahat m-a înghiţit cu carne, oase, minte şi 

suflet”. 

Un câine negru, ai cărui ochi negri ca tăciunele, răzbat printre fărâmele de 

intuneric, latră şi-l face să tresară: 

„Bă, băga-mi-aş picioarele; pisici, şobolani, curve, peşti, toxicomani... Toate 

scursurile lumii trăiesc în clădirea asta de rahat şi eu mă sperii d-un câine”. 

413

Ajuns în faţa toaletei şi chinuindu-se să ridice capacul, lucru absolut inutil, 

pentru că vasul de toaletă era spart, aude un ţipăt, ce părea să fie de bărbat, 

risipind gălăgia zilei. A simtit cum inima ii stătu o bătaie. Țipătul i-a trimis 

fiori reci pe şira spinării şi l-a făcut să-şi scape periuţa de dinţi în toaleta din 

spatele uşii: 

„Ba, iar m-a speriat ăsta!”. Nici nu a apucat să-şi termine bine ideea că îl 

auzii din nou, de data asta cristalin şi limpede: 

„Alinieeerea!”. 

„Frate, nu e-n regula, ce naiba fac ăştia la opt jumate dimineaţa p-aici? 

Căcam-aş în el de cartier, cine dracu’ m-a pus pe mine sa mă mut acolo? Mai 

bine rămâneam în cămin!”. 

Gândurile îi fugeau la fel de fel de scenarii văzute pe la televizor: femei 

mângâiate, iubite, alintate sau mai bine. Îl apucă tremuratul şi începu să simtă 

frigul pătrunzător prin pielea acum uscată şi chircită, din pricina păturilor 

pline de găurele mici. Începe disperat să alerge către capătul coridorului, 

renunţând la periuţă, deşi văzuse clar unde căzuse datorită becului aprins din 

toaletă, şi se îndreptă către cel mai apropiat stâlp de iluminat, fără lampă 

spartă, care era cu două clădiri mai în spate. Ajuns în rând îşi îndreptă spatele 

atât de rapid, încat îl luă ameţeala, şi-şi alinie degetele pe lângă picioarele 

reci şi umede. 

„Prezent”, strigă el lipsit de orice vlagă; „De parcă ar putea pleca cineva daici”, 

gândi apoi cu frenezie. 

- „Mai cu viaţă băi Pintilie! Și mai spală-te şi tu pe mâini şi curăţă-te pe sub 

unghii, ca doar d-asta ai ajuns aici!”. 

Liniştea, care până acum era atât încântătoare cât şi înfricoşătoare, devenise 

calmantă şi tămăduitoare. Lumina de pe palier îi intra în suflet, iar ameţeala 

fusese înlocuită de o luciditate mai vie ca bucuria, simtea că viaţa îi depinde 

de acea liniste. 

„Mă jur! mă jur pe ce-am mai sfânt c-o sa scap din aceste lanţuri, să văd eu 

cum m-or mai ţine ele atunci printre gratiile astea!”. 

Începu să simtă cum îi amorţeşte tot corpul, toată situatia părea ireală, se 

simţea de parcă s-ar fi privit de undeva de sus, ca la un film dramatic de 

proastă calitate, dar frica era încă foarte prezentă şi reală, iar multitudinea de 

oameni făcea din singurătate unicul său prieten de pe lume. Plin de siguranţă 

şi lipsit de orice deziluzie începu să vorbească cu ea: 

„Hai fata mea, ca ştiu unde eşti! Hai te rog eu! Te implor, că ştiu unde eşti! 

Haide la tata, îţi promit că o sa am grijă de tine, nu o să te mai las pierdută 

peste tot, o să te ţin în piept, ca să-mi fi alături de inimă! Hai te rog! Că ştiu 

unde eşti. Ştii că n-am fost rău cu nimeni, te rog salvează-mă! Îţi promit, îţi 

promit că dacă ies de aici te ascult. Haide la tata”. 

414

Degetele sale de la piciorul drept începuseră să-i sângereze de la atâta 

îngenuncheat, şi metalul barelor de la pat începuse să-i taie carnea dintre ele. 

A început să aiba puteri pe care în alte momente nu şi le-ar fi dorit: nu auzea 

vântul în nici o frunză din copaci, nici greierii din iarbă, nici mieunatul pisicii 

de pe celălalt palier şi nici sirene sau maşini de pompieri, care erau în celălalt 

capăt al oraşului. Nu putea deosebi mirosuri: iasomia mirosea a urină, liliacul 

a urină, urina a urină, dar putea vedea! 

Găsirea acelei linişti depăşise pragul obsesiv, începu să mângâie gratiile 

patului, prins în lacăt, şi să vorbească singur resemnat în calm: 

„Ahhh! Pupa-l-aş pe el de pat! Cine a pus patu’ ăsta aici? Ce bun e! Numai 

un geniu putea să inventeze un lucru atât de util, cine dracu’ ar dormi pe jos, 

nu d-asta avem paturi? Geniul uman...geniul uman domne’ , limitele 

nesfârşite ale geniului uman. Uite cum trăieşte cineva pentru că poate dormi 

pe un pat curat, uite cum trăieşte omu’ !”. 

Nu-l dureau nici umerii nici spatele, de cât de moale erau barele patului, 

degetele nici nu şi le mai simţea de atâta relaxare. Aerul rece şi îmbâcsit era 

acum cald şi îndestulat, suflul îi era sub control, simtea că helanca îi era largă 

la gât şi o mai strânse de la piept in sus, cu mâinile, acum curate. 

„Pupa-l-aş pe el de pat, incredibil, nu-mi vine să cred că pot trăi pentru 

liniştea pe care mi-o oferă un pat, am treij-doi de ani ş-o să trăiesc atât timp 

cât pot găsesc liniştea într-un pat frumos! Incredibil, Incedibil!”. 

Ajuns in pragul lucidităţii, începe să îmbrăţişeze barele uşii şi să le şoptească: 

„Băăă, ţineţi-mă-năuntru, că mă omoară ăia! Bă! Ajutor bă!”. 

Plin de vlagă şi determinare, se aşează în fund sprijinit de uşă şi îşi dă 

drumul capului să-i cadă în palme. În cădere, o sclipire de lumină dinspre 

gratiile geamului, îi înteapă ochiul. Lucid, începe să şoptească calm şi să 

tragă de barele patului: 

„Bă!!! Pupa-v-aş patul vostru! Trăi-v-ar nevestele şi mamele, toate 

binecuvântările lumii să cadă pe voi!”. 

În acele momente de limpezime mintală pură, trage atât de tare de barele 

patului, incât una se rupe, apoi sare şi se prinde de una din cele trei ale 

ferestrei, care era la doi metri înălţime, se trage în sus, şi aşează cu grijă tija 

de fier a patului pe pervazul din spatele barelor, îşi dă drumul, cade, şi îşi 

pregăteşte şireturile de la pantofi. 

415

FLURANS ILIA 

Lojë e çuditshme 

416 

So come, my friends, be not afraid 

We are so lightly here 

It is in love that we are made 

In love we disappear 

Leonard Cohen 

Nata i mbathi rrobat e aktrimit. Dita e falënderoi që erdhi, sepse ja behu ora e 

ndërrimit të roleve. Ora e shtegtimit të ëndrrës së ditës nëpër natë. Ora 

zvarranike e kapërcimit të rrugëve dhe semaforëve të përskuqur të Unazës së 

qytetit, së fundmi ishte qarkuar si gjarpër rreth një oazi ku, Nata i buzëqesh 

simotrës së saj në ikje duke i thënë: “Ç’mund të bëj tjetër për ata që e bëjnë 

natën ditë? Ç’mund të bëj për disa të tjerë që realisht kalojnë një jetë të tërë 

duke e bërë ditën natë?”. Dhe Nata i hodhi një vështrim rrugëve të mbushura 

me mbishkrime në copa letrash prej atdheut të pamundur. Aty, në rrugë, vuri 

re djaloshin me këmbët e mbledhura nën vete. Ç’mendonte? Kishte qerpikë si 

hala pishash nën dëborë. Qerpikë që, brenda tyre fshehin sy, si zogj shtegtar. 

Parajsën e parasë e ëndërronte natyrshëm nga një vend në tjetrin ku e zinte 

nata. Por paratë natyrisht nuk i mjaftonin as për një pjatë në mëngjesin e ditës 

tjetër. Priste që me rënien e natës të boshatisej rruga dhe të strehohej në 

ngrehinën e rrënuar përbri. Porta e së cilës do të shndërrohej në krevatin e tij. 

Copat e letrave do të bëheshin çarçafë të bardhë, mbishkrimet jastëku, ku 

njolla zhuli do të linte floku i ditës së pluhurosur. Gjunjët përherë të 

mbledhura, për t’i shpëtuar të papriturave të errësirës. E kishte ndjekur më 

kotë ëndrrën përgjatë ditës; kish’ kapërcyer të gjitha urat e qytetit të minuara 

nga poshtë me mut; ish’ bërë burrë duke u hedhur në rrjedhën e lumit të 

mbushur me shurrë, për të mbërritur gjer këtu; për t’i shpëtuar shpërthimit të 

kujtesës; për të mos u mbërthyer prej thonjve të harresës; Nata mori 

fizionominë e fytyrës së djaloshit. Zbriti pranë tij e njëtrajtësuar me sytë e një 

muri. Mur i cili, përngjan si ekran i braktisur kinemaje. Nata u shndërrua në 

Mis.Albania e pjekur në vështrimin e saj. Djali dalloi në ato tipare të 

ravijëzuara mbi mur, fytyrën e një zonje të vërtetë, fytyrën e klientes në 

kafenenë e fundit të ditës, përpara se errësira të binte njëtrajtësisht. 

“Zonjë, zonjë, doni lule? Blini një trëndafil të kuq, zonjë!” 

“Po. Do ta ble një lule. Por me një kusht. Do të paguaj sipas mënyrën 

time.” 

“Zonjë, lulet i shes vetëm me para. Keni para të më paguani? Të tjerat 

nuk më hynë në punë.”

“Çfarë i do paratë? Çfarë do bësh me ‘to?” 

“Do paguaj një pjatë me paça dhe pilaf në mëngjes zonjë. Një pjatë ku i 

gatuar të jetë plëndësi i lopës. Një pjatë që të më mbajë për gjithë 

vijimësinë e ditës.” 

“Hajde. Mos e vrit mendjen. Sot do të jap unë për të ngrënë. Do ta 

paguaj unë pjatën që të takon. Por më parë të nevojiten rroba të reja 

shumë herë më të ndryshme nga këto që ke veshur.” 

Këto tha dhe e tërhoqi djalin prej dore jashtë ngrehinës së rrënuar. E shpuri 

mu në zemër të qytetit. Në dyqanin ku e prisnin dy vajza të bukura si flutura 

që, e mbathën me pahun e krahëve të tyre. Me rroba të bardha si puhizë bore. 

Më tej. Një tjetër mikeshë e pambërishme, flokët ja lau nga zgjyra e ditës, ku 

shkruhej historia e jetës, duke ia futur gishtat thellë-thellë, tej-e-tej, tek 

rrënjët e flokëve që zgjatoheshin gjer mbi sy, më tej. 

“Hej, hej, hej! Besoj se jemi gati?!” foli zonja. Djali nuk fliste. Jashtë 

një makinë i priste. 

Shoferi i mbathur me doreza të bardha i hapi me mirësjellje dyert duke i ftuar 

të rehatoheshin në ndenjëset e veshura me lëkurë të lustruar. Diçka e 

çuditshme filloi të përhapej brenda xhamave të mbyllura, ndërsa filluan të 

lëviznin në rrugët e qytetit. I ndodhur në një botë të panjohur, i trembur 

njëkohësisht dhe kureshtar, djali me qerpikë si hala pishash nën dëborë, pyeti 

me sy, si zogj shtegtar: 

“Çfarë është kjo zonjë?” 

“Muzikë biri im, nuk ke dëgjuar ndonjëherë?” 

“Të vetmen gjë që kam dëgjuar është zhurma e motorit të makinave dhe 

buritë nëpër rrugë; të sharat “me rob shpie” dhe pështymat që më vinë 

drejt e mbi fytyrë nga fytyrat që shfaqen pas xhamave të makinave në 

semaforë; goditjen e tamtamit kur ndezim zjarre pranë plehrave të 

periferisë; të shtëna armësh në mesnatën e batërdisë; si dhe tringitringet 

e celularëve kur lule shes nëpër kafene; a nuk mjaftojnë të gjitha këto 

zonjë? Përse nevojitet muzika për ne?” 

“Sepse, siç thotë Leonard Cohen: « Ne jemi të shëmtuar, por me vete 

kemi muzikën». Muzika ekziston për të na shpënë aty ku trupi ynë nuk 

mund të mbërrijë. Muzika është dashuri që papritur troket tek porta kur, 

prej shumë kohësh të gjithë të kanë harruar. Muzika na bën më të bukur, 

biri im.” 

“Ata që vranë prindërit e mi në mesnatë, zonjë, nuk kishin dëgjuar 

asnjëherë muzikë?” 

“Më duket se mbërritëm...” foli zonja pa e vështruar djalin në fytyrë, me 

kryet e kthyera tek hyrja e një restoranti. 

Shoferi hapi dyert e makinës dhe i shoqëroi gjer tek porta e lokalit brenda të 

cilit, i priste një tavolinë e shtruar me të gjitha të mirat e botës; vezulluar nën 

417

drita qirinjsh të kuq; peceta të kuqe; një tufë me trëndafila të kuq; kamarjerët 

me papion kuq-e-zi u shërbenin verë të kuqe. 

“Merr çfarë të duash” foli zonja. 

Djali zgjati gishtat e holla dhe mori një copë bukë të thekur vetëm nga njëra 

anë. E ngjeu në gotën e verës. E përtypi, dhe në pjesën tjetër të asaj copë 

buke iu shfaq atdheu. E si mund të përtypej më tej? «Atdheu është dhimbje» 

thotë një poete. 

“Përse nuk ha? Ha, këtu i ke gjithë të mirat që ke ëndërruar gjatë ditës.” 

“Hëngra zonjë. U ngopa, të falënderoj për të mirat që më ke shtruar. 

Por, ç’të shtyn t’i bësh të gjitha këto mirësi për mua?” 

“Nuk kam bërë asgjë, thjesht, doja të të zbavitja paksa. Jeta është lojë. 

Jeta është e shkurtër për t’i shijuar dhe parë me sy të gjitha mirësitë e 

botës. Kështu është? Apo jo? Të pëlqen? Do ta ndjekësh? Do të 

vazhdojmë më tej?” 

“Përafërsisht në të gjitha lojnat ka fitues dhe të humbur. Dhe ti zonjë i di 

shumë mirë rregullat e lojës. Kështu është? Apo jo? Veçse ti, ndryshe 

nga të tjerët, ke sy, dhe i sheh të gjitha. Ju pëlqen kjo lojë vërtetë?” 

“Në këtë lojën tonë nuk ka humbës biri im. Do e shohësh në fund. Çfarë 

dëshiron të bëjmë më tej?” 

“Do doja të shkonim në cirk. Dua të shoh klounët.” 

Poshtë tendës së cirkut të qeshurat e fëmijëve përngjanin me një këngë 

gazmore. Djali i nguli sytë tek klounët që e zbavitnin aq shumë. Ishin të 

shtirura buzëqeshjet e tyre vesh-më-vesh, sikurse të gënjeshtërta ishin lotët e 

tyre të bojatisura ndër faqe, këtë e dinte shumë mirë, por seç kishte diçka të 

vërtetë të fshehur pas buzëqeshjes së tyre të çuditshme? Diçka që e 

magjepste? Diçka që e zbaviste aq shumë me sytë e ngulur drejt e mbi lojën e 

tyre, po aq të çuditshme? Papritur, iu shfaq ati i tij në rolin e klounit. 

“Baba!” klithi i trembur. 

“Çfarë biri im? Mos u tremb. Jam unë. Kam marrë rolin e këtij tipit 

gazmor për pak, sa për t’u zbavitur së bashku. Jam gjithmonë pranë teje. 

I gatshëm për të të udhëhequr në jetë.” 

“Përse nuk mundem të të shoh vazhdimisht kaq pranë?” 

“Çfarë shohim nuk është gjithmonë e vërtetë biri im. E vërteta ndodhet 

në tjetër vend. Ajo banon tek uji që pi. Tek oksigjeni që thith. Tek 

buzëqeshja e petaleve të hapura të një luleje. Tek yjet që duken me 

vështrim të lirë. Tek metamorfoza e një fluture.” 

“Baba, ku është mami?” 

“Bir, më e rëndësishme është të jesh i lidhur fortë me tokën ku jeton, 

paçka se mundet të jesh një larvë. Kur njerëzit fluturojnë larg, humbin në 

hapësirë, është e vështirë t’i shohësh dhe takosh si më parë. Nuk mund 

t’i kesh përjetësisht pranë. Nuk mundet t’i shohësh vazhdimisht. Por ti 

418

mos u mërzit, ajo mesiguri vazhdimisht të vështron prej diku, dhe 

natyrshëm do të shfaqet një ditë nën krahët e një fluture.” 

“Baba, cila është kjo zonja që më ka prurë këtu tek ti?” 

“Është Nata biri im, grua e hekurt dhe e ashpër, poshtë petkut të saj të 

errët fsheh mirësi të padukshme. Mund të shkosh me ‘të, kudo që ajo të të 

shpjerë. Mos nguro, por, mos i beso kurrë plotësisht asaj.” 

Babai u zhduk. Klouni rimori fytyrën e vet të vërtetë duke zgjatur në rreshtin 

e parë të spektatorëve, grushtin e nderur drejt djaloshit. Mes gishtave të 

mbledhur diçka shtrëngonte. I bënte shenjë djalit që ta hapte pëllëmbën e 

dorës dhe ta pranonte dhuratën që kishte taksur për ‘të. Djali ja hapi gishtat. 

Aty gjeti një çelës të vogël të shndritshëm, si një yll i largët që feks në gji të 

natës, në errësirë, duke e bërë dritë vështrimin. Atëherë zonja Natë iu afrua 

pas koke dhe i pëshpëriti ëmbëlsisht në vesh: 

“Mbaje me kujdes këtë çelës biri im, ndoshta do të nevojitet. Tashti që u 

argëtove me klounët dhe e ke me vete dhuratën e çmuar, si thua?, do të 

vazhdojmë më tej?, apo je i lodhur?” 

“Jo. Jo. Dua të vazhdojmë më tej. Dua të shkojmë në stadium e të shoh 

një ndeshje futbolli.” 

“E si mundet të të them jo këtë natë?!” i tha Nata. 

Për herë të parë djaloshi vuri re buzën e qeshur, po aq sa të çuditshme, të 

Natës. Dhe këmbët e saj të lehta si sorkadhe që ngjiteshin shkallëve të 

stadiumit ku ndeshja pritej të fillonte. Me sytë e ngulur në fushën e gjelbër 

ku, topi rrotullohej nën këmbët e lojtarëve, djaloshi filloi të përplaste 

shuplakat dhe të këndonte i lumtur së bashku me tifozët kuq-e-zi. 

“Të gjithë lojtarët rendin pas topit,” i pëshpëriti ëmbëlsisht me një gjuhë 

sherbetlije Nata. “Topi përngjan me jetën. Nëse duhet ta shpiesh përpara 

drejt rezultatit pozitiv, nuk duhet vetëm të rendësh pas tij kuturu. Duhet 

të mësosh ta ndalësh. Duhet ta perfeksionosh teknikën e ledhatimit. Ta 

zotërosh dhe ta drejtosh aty ku duhet. Po qe se nuk je i zoti për të gjitha 

këto, topi të ikën nga këmbët. Ta vjedhin lojtarë e tjerë.” 

Djali nuk kuptoi asgjë nga të gjitha këto, por u kënaq së tepërmi me lojën. U 

ndje si në shtëpinë e tij me familjaritetin dhe shpirtin e tifozerisë kuq-e-zi. 

“Po tashti? Çfarë do të doje tashti i vogli im?” 

“Po më flihet zonjë. U bë vonë. Nesër një ditë e gjatë më pret sërish. Të 

falënderoj nga zemra. Më duhet të kthehem në shtrat që, në të vërtetë 

është një portë e rrëzuar, mbi dyshemenë e shkallmuar, te ngrehina e 

rrënuar, ku edhe më gjetët në orët e para të kësaj nate. Aty më presin 

çarçafët e mi - copa letrash të mbushura me mbishkrime prej atdheut të 

pamundur. Por, ju falënderoj nga zemra zonjë, sepse jastëku ku do e 

mbështes kokën sonte, nuk do të ketë njolla zhuli.” 

419

“Jo, biri im, djali im, qysh sonte do të flesh tjetërkund. Do të vishë me 

mua në ngrehinën time.” 

Duke menduar se ç’e priste atje ku kishte fjetur për kaq net, djali nuk 

kundërshtoi. Tek e fundit nuk kishte se çfarë të humbiste po të shkonte në 

shtëpinë e saj. Ishte një shtëpi e hatashme e veshur me të gjitha orenditë e 

nevojshme. E ndriçuar gjithandej me shandanë që mbartnin qirinj të kuq. E 

veshur me perde të kuqe. Nata i hapi derën e dhomës së tij duke i thënë: 

“Të gjitha këto që kam unë janë edhe të tuat tash e tutje. Çfarë më përket 

mua është edhe e jotja. Me një ndryshim të vogël. Që nga ky çast nuk do 

të shihemi më të dy. Unë fle në mëngjes dhe zgjohem në mbrëmje. Por 

mos u mërzit, do të komunikojmë sërish me mënyrën time.” 

Këto i tha, i uroi «natën e mirë!», dhe u largua Nata. Shtrati ishte i veshur me 

një mbulesë ngjyrë trëndafilash. Mbi mbulesë qëndronte një kuti e vogël. 

Djaloshi bëri ta hapte kureshtar, por, kutia ishte e mbyllur me dryn. 

Menjëherë i erdhi ndër mend çelësi i vogël që mbante në xhep. E hapi me një 

frymë kutinë. Brenda saj gjeti një copë pusullë të zhubrosur, si ato copat e 

letrës me mbishkrime nga atdheu i pamundur. E hapi. I shtrirë mbi shtratin e 

trëndafilave filloi të lexonte ngadalë, pa ngut: 

“Çfarë shohim rreth-e-qark na përket të gjithëve. Çfarë mbartim në këtë 

çast Ne, nesër do ta trashëgojnë edhe të tjerët. Njerëzit marrin duke lënë 

jetë. Përthithin duke çliruar dashuri. Mos nguro të marrësh pjesë në 

lojën e saj.” 

Montréal, Mars 2009 

*** 

EDUART SULOLLARI 

Dashuri ajrore 

- tregim - 

Sa e trishtuar u ndje këtë të djelë. Nga e çara e mëngëve të kohës, në pajtonin 

e lumturisë, si në një slitë dimërore, shkisnin gëzimet e pakta. Filloi t’i 

numëronte. Një… dy… tre… por e mbytën ngashërimat, mbështetur 

parmakëve të ballkonit, bri krizantemave. Zëri i këmbanës e krodhi në një 

botë mistike. Derdhi shikimin mbi liqen, duke zbritur shkallët e plasaritura të 

kujtimeve. Pulëbardhat u ulën plot zhurmë, cipas së qetë të liqenit. Shikoi 

orën. Akrepat dremisnin fushës gri, duke ecur me një qetësi që i futën të 

dridhura në trup. Kishin kaluar vetëm dy minuta nga ora 14 00 . 

Shikimi i saj përkëdhelte fundbaçen. Era mememce e heshtur lekundte 

papushim çarçafët e bardhë të mungesës së tij. Ajri i ftohtë i vjeshtës i 

420

fshikulloi trupin e djersitur. U mbush me frymë, ndërsa ndjeu lotët t’i 

zbrisnin fytyrës, tamam si ato pikat e vesës që shkrihen diellit të parë. Vetmia 

trokiti jo papandehur. Në amfiteatrin e dhimbjes, gladiatori i vetëm ishte 

pritja. Priste. Priste të hanin drekën bashkë, priste mbrëmjes të bisedonin kur 

fëmijët t’i zinte gjumi, por ai gjithnjë vonohej. Duke zhbiruar këtë trishtim, 

diku në baçet përfund liqenit, një e qeshur e pastër kumbuese, si gurgullima e 

përrenjve nëpër shtratin e qetë ditëve verore, e bëri për vete. E pati zili atë të 

qeshur edhe pse ishte prej burri. Ai në lumturinë e tij, atje tutje pa e ditur as 

vetë kishte ngazëllyer një zemër të lodhur. Tërë mbasditen nuk e harroi atë të 

qeshur. Mbrëmjes, burri i erdhi përsëri vonë. Ditët kalonin me këtë pikë 

gëzimi. Vjeshta po trokiste fort parqeve. Nga ajo pasdite e largët s’kishte 

ngelur asgjë, vetëm se në zemrën e brengosur jetonte ende ajo e qeshur. 

Pothuaj e kishte harruar këtë episod fluid, kur po ndente rrobat e saponxjerra 

nga lavatriçja, pa sërish “atë” të gjuante peshk. Ngriu nga befasia, aq sa 

këputi edhe telin e rrobave prej pakujdesisë. U kujtua për ditën. E djelë 

përsëri. I dëgjoi zërin, madje edhe të qeshurën, sepse ai u ngazëllye kur nxori 

grepin me peshk nga liqeni. Eh? Shpirtrat janë si retë. Mbledhin dhe derdhin. 

U bënë 15 vjete që kishte mbledhur e mbledhur shpirti i saj. Një ‘”oh” i forte 

si shkulmë dallge i doli prej kraharorit Vllasovës me vështrimin tretur 

xhamave të mjegulluar. Nga gjithë dashuria e parë vetëm një kujtim nuk e 

harronte - atë të njohjes dhe për këtë trokitën vargjet e poetit turk Nazim 

Ikmet. 

“Kur mosha ikën tutje, kur jeta nis e brehet 

Kujtimet më të bukura të vinë gjithnjë ndër mend” duke e shtënë në 

ëndërrime. “Eh ku kini mbetur ju ditë të atëherëshme” dhe nje tjetër “oh” si ai 

i pak çasteve më parë u shkëput përsëri kraharorit të saj. Vitet kishin 

fluturuar. Mosha, si ajo re e bardhë dhe e vetme qiellit blu të pamatë, që tretej 

tutje horizontit kishte shkuar. 

Ja ku është ajo mësuesja 22 vjeçare në një shkollë të vogël fshtrave të 

Mokrës. Jep mësim me nxënësit e klasës së katër këtë orë. Këndojnë. Atë dhe 

vetë nxënësit i ka rrëmbyer kënga që përhapet nëpër klasa, pastaj tingujt 

enden në koridorin e vogël, dëgjohen edhe në klasën ngjitur… Kur befas ka 

ardhr pushimi. E gëzuar, duke dihatur, mbushet me vështirësi me frymë. 

Bëhen shënimet e fundit në regjistër, s’ka dëgjuar pothuajse fare të trokiturat 

në derë. Të trokiturat ndihen përsëri, disi më fort kësaj here. Nxiton. Hap 

derën. Kolegu i klasës përbri qëndron para saj. ( A ka mundësi ta këndoni 

edhe orën tjetër këngën e fundit. Duket sikur lutet ). Ajo qesh. Vetëm kaq 

bën. Nuk i përgjigjet. Uli kokën. Diçka më vonë mbyll derën, madje s’i pritej 

të fillojë ora. Këndon. Ndjen zërin t’i dridhet. Ndjen veten të fluturojë. 

Ndodhet mes yjeve kur mbrëmjes është shtrirë në shtratin e dhomës së 

421

mesueseve. A s’kishte të drejtë të ngazëllehej. A s’kishte të drejtë të 

këndonte. Kjo ishte kënga e dashurisë së saj… 

U përlot. U përlot sepse u ndje dyfish e vetmuar. Kishte vite që zemrës së saj 

s’bleronte asgjë nga kjo dashuri, por, kur shikoi tek liqeni nuk e pa “atë” të 

gjuante peshk. Kishte humbur përnjëherësh ndoshta gëzimet e vonuara, që i 

trokitën befas. Kjo pasdite kishte vënë duart tek dritarja dhe prekte pikëllimin 

e saj, xhamit të krisur nga kujtimet e vajzërisë. Fshati i vogël G… shtrirë në 

ato kodra të mbuluara nga gjelbërimi i lehtë i dukej parajsë. Çdo përshëndetje 

e njerëzve, cicërima e zogjve, koriet pa fund, përbënin epiqendrën e jetës së 

saj. Sa i vogël i dukej qyteti tani. 

Bota ekzistonte vetëm për ata të dy. Të kapur dorë për dore grisnin tisin e 

buzëmbrëmbjes me puthjet e zjarrta. Këndonin proaskave, adhuronin gjithçka 

përreth. Në një mbrëmje të tillë mësoi se do bëhej nënë. Dhomës së vogël të 

fjetjes, aty ku kishin bërë dashuri për herë të parë ia dha lajmin pa e ditur se 

ëndrra e ëmbël kishte zgjatur fare pak vetëm gjashtë muaj. Te dera e jetës 

trokit zgjimi i ashpër. Gëzimi më i ligjshëm se do të bëhej nënë i kaloi 

përmes lotëve që s’spushonin. Për ditë me radhë ua tregonte bardhësisë së 

mureve. Ai s’arrinte ta kuptonte. Kishte ardhur më pas dasma fundqershori. 

Mbyllja e jetës së saj, lindja e djalit vjeshtës ia gjallëroi përsëri jetën, ia 

trembi disi qetësinë vrastare edhe pse pa të tretej dhe e vetmja ëndërr e flaktë 

ndezur në shpirtin e dlirë, banimin në qytet. U bë përsëri nënë. Lindi vajzë. 

Tani në fletoren ditar shënonte gëzimet e pakta. Iu dha edukimit të fëmijve 

dhe punës. Vitet shkonin mes një monotonie gërryese. S’i gëzohej dëborës si 

dikur. Ardhjet në qytet pranë prindërve e lodhnin. Zemrën e saj që e prekte 

edhe një çelje sythi me vonesë, s’i bënte përshtypje më asgjë. As mëngjeset e 

praruara apo këmbimi i stinëve. Vllasova kishte humbur qyshkur në tunelin e 

errët të vetmisë. Me flokët ngjyer me të verdhën e pjekur tetorit vjeshta po 

ngarkonte lamtumirën. Fundjava e fundit të tetorit erdhi me lagështi. Nga 

barku i orëve, zemërimi qiellit ra mbi tempujt e ëndrrave të Vllasovës si krah 

pulëbardhe këputur nga e shtëna e parë e gjuetareit. Shirat ishin varur qysh 

mbrëmjes. Mëngjesi kishte hedhur supave pelerinën e dimrit. Trokiti edhe 

mbasditja tejet e ngarkuar me vetëtima. Vllasova ngrohej dhomës bashkë me 

fëmijët. 

Kur ora trokiti 14 oo në trupin e saj nuk qarkullonte më gjak po llavë. E 

tunduar nën pushtetin e këtij momenti që i kishte grisur vetminë u turbullua. 

Ndjeu trazim në shpirt. Mos kishte rënë në dashur me këtë të panjohur. Me 

hapa të vegjël tamam si fëmija motak që kërkon dhe u beson këmbëve të 

veta, doli në verandë. Eci përgjatë dritares së dhomës së miqve Do ishte 

rrëzuar dhe kushedi si do t’i shkonte fati i saj nëse s’do të mbahej parmakëve 

kur pa “atë” në këtë rrebesh, atje tej, bregut të liqenit me vështrimin derdhur 

shtëpisë së saj. Zbrit shkallët e verandës me zemrën që po i çante kraharorin. 

422

Fuqiprerë u mbështet drurit të mollës duke iu përgjigjur përshëndetjes së tij. 

Kaq ishte dashur të kuptoheshin. Kurrë s’ia kishte parë sytë, por ndjente 

shikimin e tij të depërtonte mureve të plasura të zemrës. Tani çdo fundjave 

ndodhej aty. Sa ndryshonte kjo dashuri me dashurine e parë. Trazimet ishin 

krejt tjetër nga ato të rinisë edhe pse nuk kishte pranë këtë që dashuronte. 

Dashuri ajrore. U ndje e lumtur me këtë emërtim. Oh në këto takime dilte pa 

u krehur, me llërë përveshura pa e bezdisur pasqyrën. Ditët, javët, muajt 

kalonin pa humbur asnjë të djelë. 

Takoheshin për së largu. Harroi që ishte në pragun e 38 - vjetëve. Degët e 

kalbura të vetmisë ishin groposur tashmë. Ishin shuar vërtet kufijtë brejtës të 

trishtimit. Njeriu gjatë gjithë jetës së tij do dhe dëshiron shumë, por askush 

s’mund të ketë më shumë se një dashuri të madhe, të vërtetë dhe askush nuk 

ka mundësi të zgjedhë moshën për këtë dashuri. Mbi të gjitha dashuria është 

përkujdesje dhe dhembshuri që nganjëherë s’i dihet vërtet se nga të vjen. 

423

IN MEMORIAM 

Ai që kish njëlloj të ndritshme edhe praninë, edhe mungesën... 

(�Dhimitër Xhuvani) 

U nda sot nga jeta një nga ata shumë të rrallët shkrimtarë, bij e mishërime të 

mirësisë, saqë nuk do të përdhosja asgjë po të thoja “u nda sot nga vdekja”. 

Sepse vdekje është kaherë zia e mllefet që rrijnë mbi, nëpër e nën të 

ashtuquajturën jetë letrare. Lindur në Pogradec në vitin 1934, vit kur thuhet 

se mori flakë arkivi i qytetit, Dhimtër Xhuvani u bë një nga ata njerëz që e 

kanë njëlloj të ndritshme edhe praninë, edhe mungesën, dhe të cilët, për fat të 

keq, detyrojnë t’ua kujtosh të mirat që kanë bërë vetëm pasi ikin së këtejmi. 

Në vitin e largët 1987, erdhi në shtëpinë tonë dhe lexoi disa tregime që i pata 

lënë i drithëruar në tryezën e punës. Nuk arrita ta takoja, por shënimi i tij në 

një copëz letre, “prozë e poezi, Lasgush e Pasko bashkë” e më pas paraqitja 

që më bëri në faqet e gazetës “Drita”, më ndihmuan tejmase që të mposht 

heshtjen zyrtare, pamundësitë për të botuar dhe këshillat vrastare të të 

paftuarve. 

Eshte bërë gati ves që, tek përshkruan vdekjen e dikujt me emër, autori të 

lavdojë tërthorazi anë të vetat që pandeh se nuk çmohen sa duhet. Mirpo rasti 

Dhimitër Xhuvani i dëbon vetiu të gjitha hamendjet, me atë vetmi të 

jashtëzakonshme të mirësisë, ku u ngujua e vigjëloi për gjysmëshekulli me 

radhë, si te kryet e një shoqërie që as rron, as vdes, por humb gjithsesi 

mëshirën e mirëkuptimin ndaj shpitrave të zgjedhur. 

Dhimitër Xhuvani e ndoqi krijimtarinë time në heshtje, nga larg, duke më 

thënë disa fjalë falenderimi (kulmi!), në të vetmen kafe që pimë në shtëpinë e 

tij diku pranë Pastiçeri Florës, në vjeshtën e 1988-ës, dhe u rishfaq në vitin 

2000, kur “Onufri” i bëri një përurim romanit tim “Lumenjtë e Saharasë”. 

Para se të hynim në sallë, më tha diçka lidhur me letërsinë që shpesh bëhet 

më mirë jashtë, se sa brenda, dhe ai kumt m‘u duk dyfish më i hidhur ngaqë 

më vinte prej një shkrimtari që s’mund të kishte hasmër, ziliqarë, shpifarakë e 

dështakë të çartur nga logoreja. Përndryshe, “vishemi me rrobat e të vdekurve 

të huaj, mbathim këpucët e tyre…” Farefis i afërt nga ana e nënës, mik i 

hershëm me tim atë, Xhuvani mbeti njëfarë miti i vuajtjes së pamerituar në 

bisedat e fëminisë sime. Nuk pati rast kur ngulmova të bëhem shkrimtar e kur 

fati i rëndë i Taqos, të cilin një libër i vetëm, “Tuneli”, desh e pat degdisur në 

skëterrë, m’u soll si arsye bindëse për të hequr dorë. 

E takova sërish vjet, në të tjera hapësira, përmes filmit “I dashur armik”, 

shkruar bashkë me të birin, regjisorin e shquar Gjergj Xhuvani, një kryevepër 

424

e padiskutueshme dhe vegimtare për shpirtin e thellë, atë të pashitshmin, e 

shqiptarisë. Vështirë t’i ketë njohur tjetërkush më mirë ato thellësi shpirti ku 

historia nuk është veçse një lojë teatri, që rëndom, për shkak të 

mendjengushtësisë e ateizmit, mbyllet me gjak e gjëma, teksa duhet të 

kulmojë vetëm me atë humor ku secili prej nesh, pavarësisht nga bindjet, 

kahjet, synimet etj, gjen tek tjetri, tek vëllai a sivëllai copëza nga fatkeqesia a 

pafuqitë e veta fatnore. 

Më duket një pleonazmë t’i mbyll këta rreshta me shprehjen “Të qoftë dheu i 

lehtë”, sepse i ndritshmi Dhimitër Xhuvani, me paqen që shpërndante, me 

talentin e lindur, me librat dhe mençurinë, me njerzillëkun dhe shpirtin e tij 

qehlibar, ua bëri më të pranueshëm ajrin të gjallëve, më të këndshme letrën e 

bardhë gërmave, dhe më të lehtë dheun atyre që kanë ndërruar tashmë jetë, 

ose vdekje. Pa përmendur ata që kanë ndërruar vend prej kohësh dhe të cilët 

një ikje si e Dhimitër Xhuvanit i afron më dhimbsurisht me të ritë e viteve të 

shqipes. 

Bukuresht, 19 tetor 2009 

Ngadalë, çapitu, ngadalë, 

Mos shkelësh, pa dashur, nënoke 

Mbi farat që krahin si valë 

Mes qiellit e kësaj toke! 

E ndrojtur më je në vështrim, 

E lumtur në shpirt, gjithsesi - 

Veç bari ta njeh çdo mendim, 

Dhe ylli si quhesh e di. 

- Emri dhe mbiemri? 

- Unë. 

- Vitlindja? 

- Viti më i ri: 

Kur dashuroheshin 

prindët e mi. 

- Prejardhja? 

GRIGORE VIERU (1935-2009) 

Nëna 

Formular 

425

- Lëroj e mbjell 

Atë shpatin atje pranë pyjeve. 

Njoh të gjitha dojnat. 

- Profesioni? 

- Dashuroj fushën. 

- Prindët? 

- Kam vetëm nënë. 

- Emri i në nënës? 

- Nënë. 

- Ç'punë bën ajo? 

- Pret. 

- Ke pasur 

ndonjë proces gjyqësor ndonjëherë? 

- Kam ndenjur disa vjet i mbyllur 

në vetvete. 

- Të afërm jashtë shtetit, ke? 

- Po. Tim atë. Të varrosur 

në dhe të huaj. Në vitin 1945. 

E di, dikur në mes të natës, 

A, mbase dielli kur të lindë, 

Do fiken sytë e mi të lodhur 

Mbi të Tijn’ libër, që di të bindë. 

Ndofta ahere do kem arritur 

Në mes të librit, që është i rrallë, 

Por mos e mbyllni ashtu, papritur, 

Sikur të qënkej ndonjë qepallë. 

E lini hapur, si një dritare - 

Që djali, a vajza të bëjnë punë, 

Të mos e heqin nga dora fare, 

Të shkojn’ më tej nga ç’bëra unë. 

Betim 

426 

Mihail Emineskut

Në mos dëgjofshin edhe ata, 

Fjalë stërgjyshësh me oshëtimë, 

Ma vini librin si një nënkrejse 

Me tërë pyjet e tij - buçimë. 

KRENAR ZEJNO: Shenja e paparë e “bohemit” të madh 

Shqiptar (Artur Tashko) 

Është shenja, ende pothuaj e panjohur ndër ne, e një artisti të madh prej sërës 

shqiptare të artit, Artur Tashko. 

Duke ia kqyrur kronologjinë e jetës, nga njëra anë si bohemiane dhe nga 

tjetra e parë si dinamikë të projektuar prej lëvizjeje gjeometrike, vëren se 

maestro Tashko është ndodhur, çuditërisht apo pikërisht, në qytetet më të 

rëndësishëm të botës së artit. Madje gjatë periudhave më të spikatura për 

secilin prej këtyre qyteteve, kur gjatë shekullit të kaluar kanë marrë si me 

rradhë rolin e krye-polisit artistik të historisë së artit: Vjenë, Boston, Paris, 

Marsejë, Firence, Madrid, Londër. E mandej përfundimisht në Kolumbi, si 

për t’u kthyer në zanafillë të artit, në vendin ku prehet antikiteti prekolumbian 

që, siç dihet, konsiderohet shtrati parak prej nga u ngjiz kubizmi. 

E prej kësaj gjeografie përvojash jetësore prej artisti, duke kundruar e 

shqyrtuar veprën e tij (ndonëse më tepër në albume e riprodhime, gjë që 

duhet thënë se është mjaft larg ndritimit prej veprave origjinale) nuk vonon të 

rrokim së paku sensacionin e asaj çka shekulli i kubizmit pat pëlqyer ta 

quante l’esprit de geometrie. Lëvizjen dhe ritmin mbi format gjeometrike 

elementare. 

Zëfilli të duket vetja si në një oborr plot tablo të një fryme dhe afërie nga 

Maleviç te Paul Klee teksa piqesh edhe me frymën e Ibrahim Kodrës (në fakt, 

eksperienca kubiste e Tashkos është kronologjikisht përpara këtij). 

Prej kompozimeve kromatike me inspirim muzikal te transfigurimi i realitetit, 

duke e hedhur atë ndër përmasa rrëfimi, në kërkim të një shpirti dhe 

reflekseve shpirtlartësonjëse të gjërave, e gjer tek degëzimi inteligjent i 

rrymës së konstruktivizmit: suprematizmi, si pika më e lartë e semplifikimit 

të imazhit. 

E shenjuar fort duket se çelet në vepër edhe poetika dhe sjella lirike që na 

ofrojnë arkanët e muzës muzikë, me harpat dhe lirat e mandolinat, të cilat i 

kanë për zemër dhe i shfaqin që të dy piktorët tanë kubistë. Si dhe peisazhet e 

detit, disa edhe prej Brindizit nga ku Tashko ndiqte fundin e luftës në rrekje 

të shquante brigjet shkëmborë të atdheut të tij. Nën atë notë humaniste të një 

427

pikture me shpërhedhje lirike, të llojit që Apolineri e kishte pagëzuar 

“kubizmi prej Orfeu”. 

A thua, ky realitet i rikompozuar copëz pas copëze, i cili na shpallet si nëpër 

mozaikët bizantinë, edhe pse përmes riprodhimeve, të mos jetë thjeshtë 

iluzion optik e aq më keq patetik?! Apo siç na shfaqen dhe plot simbole 

evokative si një urdhër primitiv i ikonografisë! Ikonografisë sonë pasuri, ndër 

më të mëdhatë që kemi. Ndaj na duhen ekspozitat e do të na interesonte kjo 

ekspoze, edhe për thellimin në të. 

Edhe një gjë: Është polifonia, pra dhe e jona, që mund të na e zgjerojë 

diapazonin e kuptueshmërisë edhe për të tilla vepra. 

Meqë jemi këtu, pikërisht ku na lypset shumë të jemi, thuhet se polifonia 

është futur si term duke iu referuar metodave kompozitive te Schönberg. Një 

ditë, kur këtë ide ndërlidhjeje po e përmendnim me profesorin Eno Koço, ai 

brofi dhe ia behu: Bah! Pas një vonese çasti kuptova se sigurisht nuk ishte 

pasthirrmë kundërshtie, por veçse emri i parevokueshëm ndër dashuritë e tij i 

vetë gjeniut të muzikës. Kahnweiler, galerist dhe blerësi i parë amerikan i 

Pikasos, në studimin mbi Juan Gris (një nga referimet bazë mbi kubizmin), 

tentoi të stabilizonte një paralele mes kubizmit dhe muzikës dodekafonike. 

Ndërsa më i madhi i kritikës amerikane të artit Clement Greenberg, kur nisi 

të shquante më gjerësisht pikturën “integrale”, ku çdo zonë dhe element në 

tablo zë vend e rëndësi, nëmos të njëjtë, të barabartë në theksimin empatik, e 

sqaroi më tej kështu: “Ashtu si polifonia edhe piktura integrale është një 

grupim që përbashkon, ku secila nyje kur i vjen rradha përfaqëson edhe 

skemën e njëjtësuar të kompozimit. Vetë nocioni i uniformitetit është 

kundërestetik. Por ja që mjaft prej pikturave integrale mbeten të arrira 

pikërisht falë këtij uniformiteti të tyre, monotonisë së tyre puro. Shtrirja, 

shpërhapja e pikturës në një pëlhurë tezgjahu drejt pahjes së një sensacioni të 

thjeshtë nën një barrë përsëritjesh, duket dëshmia dhe përgjigjja e diç 

thellësisht të rrënjosur në sensibilitetin bashkëkohor. Literatura ofron 

paralelet e saj përmes Joyce e Gertrude Stein.” 

Dolëm këtu, pse mbase do të na duhet që “leximi” i veprës së Artur Tashkos 

të kalojë edhe përmes theksimit mbi ekuivalentin grafik shkrimor në tablonë 

kubiste, ashtu si dhe ai piktorik i “gjuhëzimit kubist” në letërsinë që prodhoi 

me anë të shkrimit automatik Gertrude Stein (shkrimtare, galeriste e Pikasos 

dhe një nga ideologet e kubizmit). 

Është, ndoshta, edhe në lëmë të shkrimit automatik inspiruar nga dadaizmi 

dhe surrealizmi, si dhe ndërsjellën me pikturën avangardiste të kohës, fusha 

ku mund të qartësohet diçka nga përvoja e pikturës së Tashkos ashtu si dhe 

piktorit Ibrahim Kodra. Edhe ky i fundit sipas kritikës ( Paul Rafael, 1962) 

prej neoklasicizmit, kubizmit e pastaj pikturës abstrakte, mbërrin si përvojë 

fundore tek automatizmi. Kuptohet, çdo trajtesë mbi veprën e kubizmit 

428

pikasian na fton edhe në pikasje më të holla për të ravijëzuar paralele 

analogjie mbi të cilat mund të mprehen veglat për studimin më të thelluar dhe 

afinitetin e çuditshëm mes veprës së Kodrës dhe Tashkos, por edhe për vetë 

të ashtuquajturin kubizmi i vonë. Si dhe për të ndjekur të përbashktën e 

pikturës së dy kolosëve tanë dhe konvergimin drejt arritjeve më të mira të 

kohës. Dhe jo vetëm për të shenjuar e shtrirë më tej sinorët e artit me vulë 

shqipërie, por tashmë si një kontribut botëror në rrymat e spikatura të artit të 

madh të shekullit të XX-të. 

Ashtu si Kubizmi prej vizioni hispanik i Pikasos - që megjithëse lindi prej një 

fare hibride nga arti prekolumbian e arti negër te grafika japoneze -, u rrit në 

djepin e kulturës mesdhetare, ashtu, pra, edhe kubizmi i vonë nuk mund të 

përplotësohet pa atë ballkaniken e përfaqësuesve më të lartë të penelit 

maestral si Tashko e Kodra. Mbetet interesante në vijim analiza e elementëve 

dhe prirjeve të cilat sjellin atë që konsiderohet shpërngulja dhe ndryshimi i 

pikturës së Tashkos nga arketipi i korpusit kubist. Çka përbën e do të 

pasuronte gjithë tablonë e thekshme të Kubizmit. 

Në honor të maestros Tashko, muzikën e veprës madhore të tij dhe 

pasardhësve, do ta përshëndesnim me një tingull soprano jehone nga Tefta 

Tashko Koço dhe me një fishkëllimë qiellore prej krijuesit të kubizmit, Pablo 

Pikaso: 

“Ka piktorë që e bëjnë diellin një pikë të verdhë, ka nga ata që me artin e 

inteligjencës një pikë të verdhë e kthejnë në diell”. 

Mirë pra, dakord, - vijuan ta cysnin gjeniun edhe më vonë - po ama çka ishte 

ajo që e bënte të pëlqehet pikturën e tij?! 

Dhe e dini çfarë tha, apo jo! “Nuk e di. Është diçka si kënga e zogjve”. 

429

DR. ARDIAN KLOSI 

Te jetëvdekja me të 

In memoriam ADHURIM LAKO 

Hapa sytë por mezi po mësohesha me errësirën e dhomës. Nga jashtë vinte 

një dritë e dobët, nga i vetmi fener që ishte në gjithë rrugicën tonë. Mbeta në 

fillim pa kuptuar asgjë por pastaj dalëngadalë njoha dhomën time te shtëpia e 

vjetër, përballë dollapin me pasqyrë ku binte ai pak ndriçim që hynte mes 

grilave të ulura, perdet e rënda, në mur portretin e motrës nga piktori Sali 

Shijaku, te kryet e shtratit komodinën me radion e vjetër gjermane Emud dhe 

syrin e saj magjik që gjithmonë i binte brenda. Radioja kishte mbetur te një 

stacion me valë të shkurtra që nxirrte fishkëllima të largëta. Radio Caroline. 

Mbi dysheme anë krevatit tim dhe krevatit tjetër dy legena. Me një sforcim të 

jashtëzakonshëm të kokës që e kisha plumb duket nga pija, mezi arrita të 

realizoj që ata legenë duhej të na i kishte vënë mua dhe Adhurimit im vëlla 

pasi u shtrimë, i sigurt që shpejt a vonë ne do të nxirrnim zorrët. Kishim pirë 

konjak si budallenj gjithë paraditen: atë ditë shkurti të vitit 1976 unë nuk 

kisha vajtur të hapja kanal me shokët në kooperativë, edhe Adhurimi me tim 

vëlla ishin kthyer në Tiranë, si gjithë ish-maturantët e Petro Ninit, nga gurorja 

ku i kishin dërguar për vitin e punës prodhuese, pasi ishte vrarë gjatë një 

shpërthimi njëri nga gjimnazistët. Kishim pirë në disa lokale, por nuk ishte aq 

konjaku Skënderbeu sesa humori i zi i Adhurimit dhe dëshpërimi që i buronte 

nga çdo fjalë, sytë e mëdhenj të përshkënditur dhe mënyra si e thithte cigaren 

me buzët e holla, ato që më kishin dhënë goditjen përfundimtare: mbaja mend 

si lokal të fundit Bar Pezën, Adhurimin që më recitonte nga „Mëhallat e 

Botës“ dhe asgjë më, as nëse kisha ardhur në shtëpi me këmbët e mia ose jo. 

U ngrita me mundim të madh përgjysmë dhe vështrova nga krevati tjetër ku 

ishte shtrirë me fytyrë nga muri miku im. Nuk dija të thosha fare nëse ishte 

mëngjes herët ose mbasdite vonë, mund të ishte ora 5 ose ora 17, çka nuk 

përbënte ndonjë ndryshim në atë ditë të lagësht shkurti. Më në fund, pas dytri 

përpjekjesh arrita të ngrihesha në këmbë pa shkelur mbi legen. Eca drejt 

krevatit tjetër dhe, ngaqë u tremba prej mënyrës si rrinte shtrirë ai, pa lëvizur 

asgjë, pa gërhitur siç e kishte zakon, madje me sa dukej pa marrë frymë fare, 

e preka me gisht në ije. E kur prapë nuk lëvizi asgjë, ia ngula gishtin me forcë 

në tul. Atëherë ai u kthye nga unë, jo si një njeri që zgjohet, por si dikush që 

deri aty s’ka dashur ta bezdisin në vetminë e tij. 

O tmerr çfarë pashë! Fytyra e Adhurimit e shtypur dhe e larë në gjak, njëri sy 

i dalë tjetri i mbyllur, balli i hapur si një gojë tjetër. O Zot! nuk munda të 

shihja më dhe ia ngula sytë legenit të tij që ishte bosh. Për një sekondë 

kuptova gjithçka: në të vërtetë nuk ishim në vitin 1976 por në gusht të vitit 

430

2006 dhe atë e kishin sjellë pas aksidentit automobilistik, nuk e di për 

ç’arsye, në dhomën time. Prisja rënkim e ulurima tani dhe po rrija si i ngrirë 

me sytë për tokë, kur ai befas qeshi, me të qeshurën e tij melodioze, që kur 

prapësohej mekej. „Ardian, po ç’pate, mo xhan, u tmerrove? – më tha pas dy 

prapësimesh – bjer e shtrihu atëherë bir, nëse nuk më shikon dot, dhe bëjmë 

pak muhabet se na mori malli.“ 

Iu binda se s’bëja dot ndryshe, ajo fytyrë vërtet nuk mund të shihej. Mbaja 

mend që veç shoqes së tij Ilvës që u ndodh pak minuta më mbas te vendi i 

aksidentit, asnjë njeri tjetër të afërt nuk e kishin lënë ta shikonte, aq keq ishte 

shpërfytyruar. Si rashë në krevat, ndjeva që ai u kthye ashtu siç kishte qenë 

më parë, me fytyrë nga muri. „Pse qeshe“, i thashë, „ti më trembe më 

shumë“. 

„Kot“, tha, „më fal, nuk desha të trembja, përkundrazi desha të të tregoj që 

tek unë nuk ka ndryshuar asgjë.“ 

„Si asgjë?! Po ti a je i vdekur?“ 

„I vdekur jam në trup, po dua të them shpirti nuk më ka ndryshuar.“ 

„Domethënë tani je mirë?“ 

„Jam siç kam qenë, pse thua që tani jam mirë?“ 

Ula zërin e Radio Caroline, stacionit që transmetonte dikur nga një anije 

gjithë këngët tona më të dashura, por që na vinin për fat të keq gjithmonë me 

gjysma mes fishkëllimave të oqeanit. 

„Po ti gjithmonë na ke folur për vdekjen, si të thuash me njëfarë dëshrimi. Ja 

edhe te kjo dhomë, të kujtohet? vite më parë në kohë të gjimnazit, kur pinim 

mëndtë dhe pastaj s’kujtoheshim si e ku kishim rënë. Po edhe kur lexon ato 

që ke shkruar, vdekjen e sheh si mirësi, si shpëtim: ‹O Perëndi e ujrave, 

ç’gabim të madh kam bërë që me vete nuk më more?› shkruan diku, pastaj 

vazhdon: ‹O Perëndi e dritës, afromë pak sido që të jetë ndëshkimi yt› E tani, 

e gjete vërtetë Perëndinë e ujërave, po dritën që kërkoje gjithë jetën e gjete?“ 

„Unë u preha edhe në ujërat që qetësojnë, edhe dritën që kërkoja gjithë jetën 

e pashë“ m’u përgjigj Adhurimi me një zë që s’kishte më asgjë nga e qeshura 

e mëparshme, „vetëm se nuk është që e kaloj gjithë kohën me to. Dua të 

them, mos kujto se kam rënë në ndonjëfarë parajse.“ 

„Po si është atëherë“ e pyeta, „si është vdekja?“ 

„Si jeta pak a shumë. Ka çaste të mira, ka pastaj periudha të gjata kur të vjen 

shpirti në majë të hundës, dua të them në majë të shpirtit, e dëshiron të 

kthehesh në jetë.“ 

„Si, nuk e kuptoj, kur gëzohesh e kur mërzitesh në... vdekje?“ 

„Njësoj si në jetë“ m’u përgjigj, „gëzohesh kur të duan dhe të kujtojnë, 

mërzitesh e bëhesh helm kur nuk kujtohet asnjeri për ty.“ 

„Kush të do e të kujton, të vdekurit?“ 

„Jo mor jo, të gjallët, ju, pa nga të vdekurit nuk pres gjë. Ata merhumët, 

domethënë ne, ç’kishim për të thënë e për të bërë, i bëmë e i thamë.“ 

„E si na kuptoni ju?“ 

431

„Ne i dëgjojmë e i shohim të gjitha që bëni ju për ne. Nganjëherë marrim 

vesh edhe nëse na kujtoni me mend ose na shihni nëpër ëndrra, por kjo nuk 

është e sigurt, sepse është një aftësi që më të paktit e kanë. Të sigurta janë 

veprat dhe fjalët tuaja për ne. Ato rrimë e përgjojmë ne gjithë kohën. Ja, për 

shembull, ti ke nxjerrë një libër me shkrimet e mia, të falemnderit e m’u bë 

qejfi shumë. Po pse nuk është në librari, pse nuk e marrin njerëzit? E di, e di, 

s’ka folur televizori, prandaj, te ju njerëzit sot shohin vetëm televizor, por 

fjala që bije unë vuaj shumë që librin e kanë marrë pak veta. 

Megjithatë, më i tmerrshëm është fillimi: ditën e parë ose të dytë e të tretë të 

vdekjes na mbulojnë me fjalë të mira, nuk lënë virtute e merita pa na i veshur, 

edhe nga ato që s’i kemi patur ndonjëherë; mirëpo pastaj dalëngadalë na 

harrojnë, përmendja jonë vjen e kufizohet në pak njerëz të rrethit më të 

ngushtë shoqëror, veç atyre të familjes. Edhe familja, ngaqë na ka gjithmonë 

me vete dhe vuan mungesën tonë, pak na përmend. Duhet të jesh shumë i 

fortë dhe i përgatitur që mos të të gjejë një vdekje e dytë nga dëshpërimi i 

kohës së parë.“ 

„Si është vdekja e dytë?“ e pyeta. Nuk di pse zemra filloi të më rrihte shpejt. 

„Vdekja e dytë është vdekja për fare. Ndodh jo rrallë. Njeriu e humbet deri 

dhe aftësinë për të diktuar përmendjen e emrit të tij nëpër botë, humbet çdo 

gëzim e shpresë, dhe bëhet dalëngadalë si një copë dru, më saktë si thëngjill i 

shkrumbuar i një cope druri.“ 

„Shoqërohesh ti me të vdekur të tjerë?“ 

„Jo jo. Leqë s’kemi ç’t’i tregojmë më njëri-tjetrit, sepse siç të thashë, ato që 

kishim për të thënë i thamë në jetë. Pastaj, pjesa më e madhe janë të 

padurueshëm, spekullojnë me aftësinë që kemi disa nga ne për diktuar kur 

dikush na mendon ose na sheh në ëndërr, gënjejnë. Ec e dëgjoji pastaj! Ja, 

shiko, ajo nuk më heq nga mendja, thonë, ose: ai po vuan shumë për mua, 

deri dhe: ka veshur sot fustan të zi, se nuk e heq dot mendjen nga unë. Më 

lodhën, shumica janë gjytyrymë, të papërgjegjshëm! jo jo, më pëlqen shumë 

më mirë të rri vetëm, vetëm me njerëzit e mi atje te ju.“ 

„E ku është atëherë sipas teje ndryshimi i vdekjes nga jeta?“ 

„Një ndryshim të rëndësishëm, ti e di mirë, mungesën e kënaqësive trupore; 

ne nuk e shijojmë më ujin e ftohtë që të rrëshket fytit kur ky është i tharë, 

kafshatën e bukës me djathë e pak verë kur e ke barkun zbrazët, trupin e 

ngrohtë të tjetrës a të tjetrit pasi të është vërtitur trupi natë e ditë i vetëm 

nëpër botë. Kur je i vdekur kuptohet që s’ke më uri për bukë, etje për ujë e 

etje për tjetrin. Quaje të keqe të madhe, po deshe, po dhe aq sa e bëjnë nuk 

është. Se, kënaqësitë në jetë shpesh të kthehen në mallkim, ha e pi pa qenë 

nevoja dhe shëmton trupin tënd, ose rri e mendon gjithë kohën për ndonjë 

trup që s’ke për ta patur kurrë dhe vuan si qen. Por për mua ndryshimi 

kryesor midis jetës dhe vdekjes është që në jetë njeriu mendon se mund ta 

ndryshojë jetën, kurse në vdekje as nuk i shkon nëpër mend që mund ta 

ndryshojë vdekjen. Unë, që në jetë nuk kam patur kurrë ndonjë iluzion se 

432

njeriu mund ta ndryshojë jetën, ose botën, tani jam edhe më i qetë, dua të 

them: u mësova më shpejt me vdekjen.“ 

„Lake, po mirë, të lutem, më thuaj një gjë: ishte e vërtetë që dëshiroheshe për 

vdekjen kur ishe në jetë? ‹sikur të kisha vdekur tridhjetë vjet më parë, me 

siguri do të qe më mirë› shkruan diku në ditar, ose ditën që varrosëm tim 

vëlla, ke shkruar: ‹si t’i them se kam nevojë për dashurinë e tij... si t’i them se 

edhe unë nuk mundem më, se e kam zili për vendin e tij atje poshtë›. Unë 

dëshpërimin tënd, me thënë të drejtën, e mbaj mend si një akord të butë që 

vërtet na shoqëronte nganjëherë gjithë mbrëmjen si la minori yt te kitara e 

Kujtimit... kur kapje Don Bakin (këtu Adhurimi qeshi me të madhe), po 

pastaj mbi të vinin e uleshin anekdotat më të bujshme që s’i tregonte askush 

më bukur se ty, historitë më të çartura të Tiranës, tipat më absurdë që mban 

kryeqyteti ynë. Adhurim, mik, më shumë kemi qeshur se kemi qarë në jetë, 

më thuaj!“ 

„E drejtë, Ardian, vetëm se jeta e vërtetë përmbledh të gjitha shëmtitë e kësaj 

bote...“ 

„‹dhe pak, shumë pak çaste për t’u ndjerë i lumtur›“ vazhdova unë, „e di, se e 

ke thënë edhe te tregimi yt më i bukur ‹Dy ditë›, por prapë unë nuk mund të 

jem me Ylljet Aliçkën që shkruan se në çastet para vdekjes patjetër ti do të 

kesh belbëzuar ‹Më në fund! Kisha kohë që të prisja› dhe pastaj shton: 

‹Ndofta që prej ditës kur kish ardhur në këtë jetë›“ 

„E di, e di, e kam lexuar librin, por mos ia merr shumë për bazë Ylljetit, se 

ambasadorët kështu e kanë, kur nuk u duhet të përdorin gjuhën diplomatike ia 

shkelin gojës e s’dinë ç’thonë. Jeta ishte e ëmbël mik, unë mërzitesha shpesh, 

sepse vinte nganjëherë aq e bukur! pastaj ikte e zhdukej dhe ti rendje gjithë 

kohën për të kapur atë që ishte aq e bukur po ajo të rrëshiqste nga duart dhe ti 

s’e kapje dot më...“ 

„Prandaj zije e tallje botën, zotrote, për të qeshur pak ngaqë s’qaje dot?“ 

„Pse jo? edhe kështu mund ta shprehësh. Atje te ju ka kaq shumë marrëzi të 

bukura – shumë më tepër se bukuri të marra – sa qoftë dhe vetëm për to ia 

vlente të jetoje. Ja ku gabonte miku im Ylljet.“ 

Pikërisht me këtë gjë na ngatërronte Adhurimi. Pesimizmin dhe dëshpërimin 

tij, që për mua kishte vetëm një shpjegim: ai njeri që dinte të jepte aq shumë 

dashuri, për arsye të ngatërruara që tani nuk dija t’i shpjegoja, vetë gjente 

pak, shumë shumë më pak nga sa mund të thithte shpirti i tij, ne e merrnim si 

dëshirë për të mos jetuar më. Ndaj dhe i kishte miqtë të një palete të madhe: 

me mua, Ylljetin, Gëzimin e të tjerë, që na kishte marrë erë koka në punë 

letërsie, vdekjeje e pavdekësie fliste vetëm për bukurinë e dashurisë dhe 

kotësinë e gjithçkaje, me Petron dhe mistikët e tjerë të Tiranës gërmonte 

errësirave ku me ne nuk hynte dot, me aktorët e shumtë që kishte miq 

aktronte gjithë ditën, me tim vëlla, „ministron“ dhe gjithë qëniet e tjera 

ekstravagante që përmbante qyteti ynë nga Shën Prokopi te stacioni i trenit 

shkëmbente andekdotat më të fundit dhe rindërtonte më mirë se askush 

433

ufonadën e përditshme që dikush mund ta quante jetë shoqërore (në 

socializëm ose demokraci, s’kish ndonjë ndryshim). Edhe letrat e tij po t’i 

shihje, herë i nënshkruante me „dështaku Adhurim, krimbi i përjetshëm e i 

pavlerë, ose Adhurimi i varfër“ e herë: „kllouni i mbretit Lir, gaztori 

Adhurim“ etj. etj. Nuk kishte skenë më të bukur në xhiron e bulevardit sesa 

kur ata bënin lulen: i ziu Piro, një gjysmë i lajthitur i qytetit tonë, kur qeshte 

(dhe ai qeshte me hiçgjë) përthyhej fort nga pas si ndonjë petale. Këta të tre, 

dua të them Adhurimi, Petriti e Kujtimi dilnin enkas ta gjenin, i tregonin 

pastaj anekdotën më bajate të ditës dhe kur Piro ia plaste gazit dhe thyhej në 

mes nga pas, të tre e shoqëronin me të njëjtin veprim, duke krijuar kësisoj 

lulen e famshme me katër petale. 

„Çfarë po mendon“, pyeti befas Adhurimi, „për petalet e Piros?“ U tremba, 

nga zëri e kuptova që ishte kthyer nga unë. „Si thua, dalim i bëjmë? ti eja në 

vend të Titit, i themi dhe Kujtes, se të paktën katër petale i do lulja.“ Qeshi 

me gjysmë zë gjysmë mekje. 

„Po ti, si?...“ 

„Më shiko pak... Më shiko, pra, mos u tremb.“ 

I ngrita drejt tij sytë e mësuar tani me gjysmerrësirën dhe pashë... Adhurimin 

që kisha njohur gjithmonë: koka e ngritur pak nga jastëku linte t’i dallohej 

mirë hunda e mprehtë që shkonte aq bukur me sytë që tërhiqeshin pas me 

bisht kur bëheshin ironikë ose uleshin pastaj nën vijën e vetullave, më gjatë, 

në mirësinë e tij të përhershme. 

‹Lërmë ti vij me ty, Ardian 

Sa e bukur hëna sonte 

Hëna është e mirë – nuk do duket 

se m’u thinj floku... › 

Oh, filloi ky prapë me Ricosin, thashë me vete. Sa herë ma recitonte në 

gjimnaz, por edhe më vonë, „Sonatën e dritës së hënës“ e unë gjithmonë 

thosha: sa bukur, sa bukur, namin e ka i vëllai po ky... E lashë veten të 

humbja nën muzikën e zërit të tij dhe trishtimin e poetit që dukej sikur ishte 

bërë për Adhurimin. Kishte mbërritur patjetër në ato çaste kur vdekja i bëhej 

e padurueshme dhe donte të kthehej prapë në jetë. 

‹Këtu janë njerëz që kanë ëndërruar ëndrra të mëdha, si edhe ti, si edhe unë, 

e tani ndodhen ndënë dhè pa qënë të shqetësuar nga shiu ose hëna 

Lermë të vij me ty djalosh› 

Në sfond nuk ishte pianoja e pluhurosur e vejushës ku luhej sonata e 

Beethovenit, por prapë fishkëllimat e oqeanit nga radioja ime e vjetër. Nën 

nanurisjen e zërit të tij humba përsëri te bota nga kisha ardhur. 

Si sot 3 vjet më parë vdiq në një aksident automobilistik shkrimtari dhe 

përkthyesi Adhurim Lako. Një fëmijë i pambrojtur shpirtërisht, siç e quante 

veten diku. 

434

La viaţă-moartea cu el 

Mi-am deschis ochii, dar abia reuşeam să mă obişnuiesc cu bezna încăperii. 

De afară venea o lumină slabă, de la singurul felinar al străduţei noastre. Am 

rămas iniţial fără a pricepe nimic, dar apoi am recunoscut treptat camera mea 

din casa noastră veche, dulapul cu oglinda peste care cădea acea puţină 

lumină ce intrase prin jaluzele, perdelele grele, portretul surorii mele, opera 

pictorului Sali Shijaku, pe perete, vechiul radiou nemţesc marca Emud pe 

comodă şi ochiul magic ce cădea mereu înăuntrul radioului. Radioul 

încremenise la un program de unde scurte care scotea fluierături îndepărtate. 

Radio Caroline. Pe marginea celor două paturi, pe duşumea: două lighiane. 

Cu un chin extraordinar, din cauza capului ce mi-era grei ca plumbul, de la 

băutură se pare, am izbutit să realizez că lighianele fuseseră puse pentru mine 

şi pentru Adhurim, le adusese fratele meu după ce noi căzusem, sigur că mai 

devreme sau mai târziu aveam să ne scoatem maţele. Băuserăm coniac 

prosteşte toată ziua: în acea zi de februarie a anului 1976, eu nu mă dusesem 

să sap la canal împreună cu colegii la CAP, iar Adhurim şi cu fratele meu se 

întorseseră la Tirana, ca toţi liceenii ultimului an ai Liceului „Petro Nini 

Luarasi”, din cariera unde fuseseră trimişi să-şi facă practica, după ce în urma 

unei explozii murise un tânăr. Băusem la câteva localuri, dar nu fusese 

coniacul „Scanderbeg”, ci mai degrabă umorul negru al lui Adhurim şi 

disperarea ce-i izvora din fiecare cuvânt, ochii mari şi lucitori şi modul cum 

îşi trăgea din ţigară cu buzele subţiri, cele ce-mi aplicaseră ultima lovitură: 

reţinusem că ultimul local fusese Bar Peza, că Adhurim îmi recita din 

„Mahalalele lumii” şi nimic mai mult, nici măcar dacă ajunsesem acasă pe 

propriile picioare. 

M-am ridicatpe jumătate cu mari dificultăţi şi am privit spre celălalt pat, unde 

zăcea amicul meu, cu faţa spre perete. Nu puteam spune dacă e dimineaţa 

devreme sau după-amiaza târziu, putea fi ora 5 sau 17, ceea ce nu reprezenta 

vreo mare diferenţă în acea zi de februarie. Până la urmă, după două-trei 

încercări, am reuşit să mă ridic în picioare fără a călca pe lighian. Am păşit 

spre celălalt pat şi, fiindcă m-am speriat de modul cum stătea Adhiurim 

acolo, fără a se mişca, fără a sforăi cum îi era obiceiul, chiar fără a respra, mi 

se pare, l-am atins de o coastă cu degetul. El n-a reacţionat, şi eu i-am înfipt 

degetul, iar el atunci s-a întors, dar nu ca un om ce se trezeşte, ci ca unul care 

n-a vrut să fie deranjat în singurătatea sa. 

O, ce groază mi-au văzut ochii! Chipul lui Adhurim deformat, strivit, plin de 

sânge, unul ochi scos, celălalt închis, fruntea desfăcută ca o altă gură. 

Doamne! Nu m-am mai putut uita şi am privit ligheanul său care era gol. 

După o singură secundă am înţeles totul: de fapt, nu eram în anul 1976, ci în 

august al anului 2006 şi pe el îl aduseseră după accidentul automobilistic, nu 

ştiu din ce motiv, în camera mea. Mă aşteptam la vaiete şi urlete acum şi 

stăteam înlemnit cu ochii în jos, când el a zâmbit pe neaşteptate, cu zâmbetul 

435

acela melodios, care dispărea la fiecare inspiraţie. „Ardian, dar ce ai, dragă, 

te-ai speriat, ai? – mi-a zis – întinde-te oleacă, dacă nu te poţi uita la mine, 

şi stăm de vorbă, că ni s-a făcut dor”. 

L-a ascultat, nu puteam acţiona altfel, chipul lui nu putea fi privit. Ţineam 

minte că, în afara soţiei lui, Ilva, care stătuse preţ de câteva minute la locul 

accidentului, pe niciunul dintre ceilalţi apropiaţi nu-l lăsaseră să-l vadă, întratât 

de grav se deformase. Stând în pat, observai cum el rămăsese toto cu faţa 

spre perete. 

„De ce ai râs? – i-am zis. M-ai îngrozit şi mai mult. 

„degeaba”, zise, „iartă-mă, nu vroiam să te sperii, dimpotrivă, vroiam să-ţi 

dovedesc că în mine nu s-a schimbat nimic”. 

„Cum nimic?! Eşti mort sau nu?” 

„Sunt mort în trup, dar vreau să spun că sufletul nu mi s-a schimbat” 

„Adică acum eşti bine?” 

„Sunt cum am fost, de ce zici că acum sunt bine?” 

Am daj mai jos vocea radioului care transmitea odinioară, dintr-o navă, toate 

melodiile noastre dragi, dar care ajungeau la noi întotdeauna, din nefericire, 

înjumătăţite de zgomotele oceanului. 

„Dar tu mereu ne-ai vorbit despre moarte cu un soi de voluptate, să zicem. Şi 

în această cameră, îţi mai aduci aminte, cu ani în urmă, pe vremea liceului, 

când ne beam minţile şi pe urmă nu mai ştiam cum şi unde ne cădeau oasele. 

Dar şi dacă citeşti pe cele scrise de tine, vezi moartea ca pe ceva bun, ca o 

salvare: „O, Divinitate a apelor, ce mare greşeală am făcut de nu m-ai luat?, 

scrii undeva. O, Divinitate a luminii, aproprie-mă un pic de Tine, oricare ar 

fi pedeapsa”. Iar acum ai găsit Divinitatea apelor, dar lumina pe care o căutai 

de o viaţă ai mai găsit-o? 

„M-am odihnit şi în apele ce liniştesc, am văzut şi lumina pe care o căutam 

de o viaţă”, mi-a răspuns Adhurim cu o voce care nu mai avea nimic din 

zâmbetul de mai înainte, „doar că nu-mi petrec tot timpul cu ele. Vreau să 

zic: nu crede că am căzut în vreun fel de paradis”. 

„Dar cum e, atunci”, l-am întrebat, „cum e moartea?” 

„Ca viaţa, oarecum. Are clipe bune, are apoi perioade lungi când îţi vine 

sufletul la gură, adică ai vrea să te-ntorci în viaţă”. 

„Cum, nu înţeleg, când te bucuri şi când de plictiseşti în… moarte?” 

„La fel ca-nm viaţă. Te bucuri când eşti iubit şi pomenit, te plictiseşti şi te 

amărăşti când nimeni nu-şi mai aminteşte de tine”. 

„Cine te iubeşte şi te pomeneşte, morţii?” 

„Nu, măi, cei vii, voi, căci de la morţi nu mă aştept nimic. Ei sărmanii, adică 

noi, ce am avut de zis şi de făcut, am zis şi făcut”. 

„Şi cum ne înţelegeţi voi?” 

„Noi auzim şi vedem tot ce faceţi voi pentru noi. Uneori aflăm şi când ne 

amintiţi doar în gând sau ne visaţi, dar asta nu-i mereu sigură, căci e o 

capacitate specială pe care o au foarte puţini. Sigure sunt actele şi cuvintele 

436

voastre despre noi. Asta stăm şi pândim noi tot timpul. Iată, de pildă, tu ai 

scos o carte cu scrierile mele, îţi mulţumesc, m-am bucurat mult. Dar de ce 

nu se găseşte prin librării, de ce n-o au oamenii? Ştiu, ştiu, nu s-a spus nimic 

despre ea la televizor, de aceea, la voi oamenii se uită azi doar la televizor, şi 

eu sufăr că n-a ajuns cartea la multă lume… Totuşi, cumplit este începutul: în 

prima sau a doua sau a treia zi după moarte ne acoperă cu vorbe frumoase, nu 

scapă virtuţi şi merite cu care ne învelesc, inclusiv pe unele pe care nu le-am 

avut niciodată, dar apoi, încetul cu încetul ne uită, pomenirea noastră se 

reduce la puţin oameni, la cei mai apropiaţi prieteni, în afara familiei. Chiar şi 

familia, deoarece ne poartă mereu în ea şi suferă absenţa noastră, puţin ne 

pomeneşte. Trebuie să fii foarte puternic şi pregătit, ca să nu păţeşti o a doua 

moarte după deprimarea timpului de început”. 

„Cum e a doua moarte”, l-am întrebat. Nu ştiu de ce inima începu să-mi bată 

puternic. 

„A doua moartea este moartea pe bune. Nu se întâmplă rar. Omul îşi pierde 

chiar putinţa de a-şi dicta propriul nume prin lume, îşi pierde orice bucurie şi 

speranţă, devenind treptat o bucată de lemn, mai exact: un tăciune făcut 

scrum”. 

„Te mai însoţeşti cu alţi morţi?” 

„Nu, nu. Nu prea avem ce să ne povestim, căci, cum ţi-am zis, ce am avut de 

spus le-am spus în timpul vieţii. Apoi, cei mai mulţi sunt insuportabili, 

speculează cu capacitatea unora dintre noi de a găsi când cineva se gândeşte 

la noi sau ne visează, şi mint. Stai şi ascultă-le pe urmă! Uite, zic, ea nu mă 

scoate din minte, sau: el suferă enorm după mine, până şi: s-a îmbrăcat azi în 

rochie neagră, fiindcă nu mă poate scoate din minte. M-au obosit, cei mai 

mulţi sunt netoţi, iresponsabili! Nu, nu, îmi place mai mult să stau singur, 

singur cu oamenii mei de acolo, de la voi”. 

„Şi unde diferă atunci, după tine, moartea de viaţă?” 

„O diferenţă importantă, tu o ştii bine: lipsa plăcerilor trupeşti; noi nu mai 

gustăm apa rece care alunecă prin gâtul uscat, îmbucătura de pâine cu brânză 

şi puţin vin, când ai burta goală, trupul cald al alteia sau al altuia după ce 

trupul tău a umblat zi şi noapte singuratic prin lume. Când eşti mort, se 

înţelege că nu-ţi mai e foame, nu-ţi mai e sete, nici de apă, nici de om. Poţi 

considera că-i un mare rău, dar nu-i chiar aşa de mare. Căci plăcerile deseori 

se transformă-n blesteme în viaţă, mănânci şi bei fără a fi nevoie şi-ţi urâţeşti 

trupul, sau stai şi suferi după vreun alt trup pe care nu-l vei avea vreodată şi 

suferi ca un câine. Dar pentru mine, diferenţa dintre moarte şi viaţă este că în 

viaţă omul crede că(-şi) poate schimba viaţa, iar în moarte nici nu-i trece prin 

gând că(-şi) poate schimba moartea. Eu, care în viaţă n-am avut niciodată 

vreo iluzie că(-mi) pot schimba viaţa, acum sunt şi mai liniştit, vreu să zic: 

m-am obişnuit mai repede cu moartea”. 

„Bine, dar spune-mi, te rog, un lucru: este adevărat că-ţi doreai moartea când 

erai în viaţă? De-aş fi murit acum treizeci de ani, ar fi fost mai bine, scrii 

437

undeva în jurnal, sau când l-am înmormântat pe fratele meu ai scris: cum să-ţi 

spun că am nevoie de dragostea lui… cum să-ţi spun că eu nu mai pot, că-l 

invidiez pentru locul lui acolo jos. De fapt, eu ţin minte disperarea ta ca pe un 

acord blând ce într-adevăr ne însoţea uneori toată seara precum la minor al 

tău pe chitara lui Kujtim… dar apoi peste el veneau să se aşeze cele mai 

faimoase bancuri pe care nimeni nu le putea povesti ca tine, cele mai 

zvăpâiate poveşti ale Tiranei, cei mai stranii tipi ai spaţiului capitalei. 

Adhurim, prietene, mai mult am râs decât am plâns în viaţă, spune-mi!” 

„Adevărat, Ardian, doar că viaţa adevărată adună toate urâţeniile acestei 

lumi…” 

„… şi puţine, foarte puţine clipe pentru a te simţi fericit, am continuat eu, 

ştiu, ai spus-o şi la cea mai frumoasă povestire a ta, „Două Zile”, dar eu tot 

nu pot fi de acord cu Ylljet Aliçkaj 79 , potrivit căruia tu, în primele clipe ale 

morţii ai fi rostit: „În sfârşit! De mult timp te aşteptam”, şi adaugă: „Poate 

din ziua în care venise pe lume”. 

„Ştiu, ştiu, am citit cartea, dar nu te bizui prea mult la ceea ce scrie Ylljet, că 

aşa sunt ambasadorii de câte ori nu trebuie să folosească limbajul diplomatic, 

îşi dau frâu liber gurii şi nu mai ştiu ce spun. Viaţa a fost dulce, prietene, eu 

mă plictiseam des, deoarece uneori venea atât de frumoasă! apoi se ducea şi 

dispărea şi tu alergai tot timpul s-o prinzi, dar ea-ţi aluneca printre palme şi tu 

n-o puteai prinde…” 

„De-aia începeai să-ţi baţi joc de lume, dumneata, ca să râz ne(mai)putând 

plânge?” 

„De ce nu? Poţi spune şi aşa. Acolo la voi sunt atât de multe nebunii 

frumoase – cu mult mai multe decât frumuseţi nebune – încât fie şi doar 

pentru ele ar merita să trăieşti. Iată unde greşea prietenul tău Ylljet”. 

Exact cu asta ne tulbura Adhurim. Cu pesimismul şi disperarea lui care 

pentru mine aveau doar o explicaţie: acest om ştia să dăruiască atâta dragoste 

şi, din motive mereu încâlcite pe care nu mi le puteam descifra acum, găsea 

puţină dragoste, cu mult mai puţin decât era în stare să absoarbă sufletul lui, 

ceea ce noi o luam drept dorinţă de a nu mai trăi. De aceea avea prieteni din 

toate categoriile: cu mine, cu Ylljet, cu Gëzim şi alţii care o luasem pe 

arătătura literaturii, a morţii, a veşniciei vorbea doar despre frumuseţea iubirii 

şi deşertăciunea totului; cu Petro şi ceilalţi mistici ai Tiranei săpa în beznele 

unde nu putea intra cu noi; cu numeroşii actori pe care-i cunoştea juca toată 

ziua; cu fratele meu, „ministrul” şi cu toate celălalte fiinţe extravagante 

găzduite de oraşul nostru, de la Biserica Sfântul Procopie până la Gară, făcea 

schimb de anecdote de ultimă oră şi reconstruia mai bine decât oricine 

bufonada zilnică pe care cineva o putea numi viaţă (sub socialism sau 

democraţie, nu era vreo diferenţă). Şi scrisorile lui, dacă le vedeai, erau 

semnate de „ratatul Adhurim, eternul vierme nefolositor, sărmanul Adhurim, 

79 Scriitor şi diplomat albanez, prieten cu Adhurim Lako şi Ardian Klosi. 

438

iar alteori „clounul regelui Lear, veselul Adhurim” etc., etc. Nu exista o scenă 

mai frumoasă în timpul promenadei, seara, când Adhurim, Petrit şi Kujtim îi 

făceau „floarea” săracului Piro, unul dintre netoţii oraşului nostru care, de 

câte ori râdea (şi el râdea la orice) se apleca, iar băieţii îl găseau, îi spuneau 

un banc, şi cânt Piro se îndoia de râs ca o petală, îl imitau, creând în mijlocul 

bulevardului faimoasa Floare cu Patru Petale. 

„La ce te gândeşti”, întrebă Adhurim pe neaşteptate, „la petalele lui Piro?”. 

M-am speriat, după voce am înţeles că se întorsese spre mine. „Ce zici: ieşim 

să facem floarea? Tu vii în locul lui Petrit, îl chemăm şi pe Kujtim, că cel 

puţin patru petale ceree floarea…” Râse cu jumătate de voce. 

„Dar tu cum?…” 

„Ia uite-te un pic la mine… Nu te speria, uite-te la mine”. 

Mi-am ridicat privirea deja obişnuită cu semiîntunericul şi-am văzut… L-am 

văzut pe Adhurim aşa cum îl cunoscusem întotdeauna: capul puţin ridicat din 

pernă lăsa să i se vadă clar nasul ascuţit ce se asorta atât de frumos cu ochii 

ce se alungeau când deveneau ironici şi se lăsau sub sprâncene în veşnica sa 

bunătate. 

„Lasă-mă să vin cu tine, Ardian 

Ce frumoasă-i luna astă-seară 

Luna-i bună, nu se va vedea 

Că părul mi-a albit…” 

Vai, a început iar acesta cu Ricos, mi-am zis. De câte ori recita la liceu, dar şi 

mai târziu, „Sonata luminii lunii”, şi eu spuneam mereu: ce frumos, ce 

frumos, faimă are fratele său 80 , dar acesta… M-am lăsat pierdut în muzica 

vocii sale şi-n tristeţea poetului care fusese făcut parcă special pentru 

Adhurim. Sosise în clipele în care moartea îi devenea inspuportabilă şi vroia 

să se-ntoarcă iar în viaţă. 

„Aici sunt oameni care au visat vise mari, ca tine şi ca mine 

şi acum sunt sub pământ nederanjaţi de ploaie sau de lună 

lasă-mă să vin cu tine băiatule” 

În surdină nu era vechiul pian prăfuit al văduvei, unde se juca sonata lui 

Beethoven, ci iarăşi fluierăturile oceanului din bătrânul meu radiou. Sub 

susurul vocii lui, m-am pierdut din nou în lumea din care venisem. 

Ca azi, acum 3 ani, a murit într-un accident automobilistic scriitorul şi 

traducătorul Adhurim Lako. 

Un copil neapărat sufleteşte, precum se considera undeva. 

În română de A.-Ch. Kuciuk 

80 Este vorba de celebrul actor albanez Bujar Lako, fratele lui Adhurim Lako. 

439

URA LIDHËSE 

PUNŢI DE LEGĂTURĂ 

Buzët 

në majë të gishtave 

kurmet ngjeshin njëri zjetrin 

duke ia zënë frymën dashurisë. 

Gudulis erosi mjollën dyshe 

kopshtin vjollcë të qiellit përthyen, 

që nata po pret ta fshehë 

mbas horizonteve të perëndimit. 

Lëshuar krahët zhurma 

deri në thellësi të shekujve 

trokamën e Jutbinës bjen, 

cifluar në trokun 

e Mijit e të Tridhet Agëve 

shtirë si gumenë, 

për të rrëmbyer Evreninë e bukur 

miken e Halilit, 

deri këtu në kufijtë e Tartarisë, 

ku vajzat si drita 

mbushin sheshet e trotuaret 

me yjet e qiellit të Dakisë. 

Buzele 

la vârful degetelor 

trupurile se înghesuie 

sufocând iubirea. 

Erosul măguleşte dansul dublu 

îndoaie grădina viorea a cerului, 

pe care noaptea aşteaptă s-o ascundă 

FERIK FERRA 

Yjet e qiellit të Dakisë 

Stelele cerului Daciei 

440

după orizonturile apusului. 

Cu aripile întinse 

până în adâncul veacurilor 

aduce a Jutbinei călărie, 

sfârâmată în tropotul 

lui Muji* şi al celor Treizeci de Aga 

travestiţi în igumeni, 

ca să răpeasă frumoasa Evrenie, 

prietena lui Halil, 

venit au până aci, în fruntarele Tartariei, 

unde fetele ca lumina 

umplu pieţele şi trotuarele 

cu stelele cerului Daciei. 

* Muji şi Halili - eroi ai eposului albanez 

SHPENDI SOLLAKU NOÉ 

Është ora të ikim, Sokrat 

(E timpul să plecăm, Socrates) 

- Poezi/i - 

1 

Është ora të ikim Sokrat, 

ne të kthejmë patkonjtë, 

të tjerë të bëjnë sikur jetojnë, 

por askujt s’i është e qartë 

kush shkon drejt më së mirës. 

Mbërriti shpejt perëndimi i Quazimodos 

e shpejt do t’u hiqemi sysh kandrrave, 

por në kërcimin e fundit në terr - 

loti i penduar 

që s’mundëm ta perceptojmë 

muzgun e Dahaut, 

e të shumë gjërave të tjera kurrë të përjetuara, 

e plot të tjerash kurrë të përfunduara, 

të pendimeve kurrë të ardhura 

e të krimeve kurrë të rrëfyera, 

dhe dënesën e shurdhër 

të një grushti të shtrenjtësh 

441 

Bucureşti, 20 mai 2009

të mbijetuar nëpër tokë. 

E timpul să plecăm, Socrates 

să ne-ntoarcem potcoavele 

să se prefacă alţii cum că trăiesc 

dar nimănui nu-i e clar 

cine se duce spre cel mai bine. 

Ajuns-a repede apusul lui Quasimodo 

rapid vom dispărea din privirea păduchilor 

dar la ultimul dans în beznă – 

lacrima pocăită 

ce nu l-am putut percepe 

amurgul din Dachau 

şi multe altele niciodată trăite 

şi multe altele niciodată încheiate, 

a regretelor niciodată venite 

a crimelor niciodată spovedite 

şi vaietul surd 

a unui pumn de oameni scumpi 

supravieţuiti prin pământ 

2 

Gjendet gjithmonë 

dikush që derdh lot 

nën trekëmbëshin 

e tiranit, 

gjendet gjithmonë 

kush epshohet. 

Midis orgjisë 

- xhelati 

që ndjen 

njëlloj 

prej lotit dhe orgazmës. 

Dhe unë 

që më në fund 

shkoj të prehem 

në strofullën e mëkatit. 

Se găseşte mereu 

cineva care plânge 

sub triunghiul 

442

tiranului 

se găseşte mereu 

cine să se aprindă de pofte 

În toiul orgiei 

- călăul 

care simte 

la fel 

şi de la lacrima 

şi de la orgasm 

Şi eu 

Care în sfârşit 

mă duc să(-mi) adun oasele 

în vizuina păcatului. 

3 

Shpëtomë, o Zot, nga obsesioni i vështrimit 

të mbërthyer mbi kutizën postare, 

banesë e ngashërimit të mesazheve 

të mbështjella me qefin. 

Shpëtomë, o Zot, nga dihatja e hapit të telegramit 

të postuar nga varreza e largët. 

Salvează-mă, Doamne, de obsesia privirii 

pironită pe cutia poştală 

căsuţă a plânsetului veştilor 

învelite în qefin. 

Salvează-mă, Doamne, de gâfâitul pasului telegramei 

trimisă de îndepărtatul cimitir. 

4 

Jam duke ju çuar në litar, por ju mbeteni inertë; 

jam duke ju vetëtuar, por ju jeni të verbër; 

unë ulërij, ulërij, ulërij, por juve ju mungojnë veshët, 

jam duke ju përvëluar dhe zjarri po ju arrin tek sytë 

por ju, copa mermeri, vazhdoni të mbikëqyrni meteorët, 

të kërkoni armikun në planete të tjerë 

e derisa flaka s’u ka plasur retinën 

si të luajtur vazhdoni t’i këndoni kiametit tuaj. 

Vă duc la spânzurătoare, dar voi rămâneţi inerţi 

lovesc cu fulgere, dar voi sunteţi orbi 

443

eu urlu, urlu, urlu, dar vă lipsesc urechile 

ard şi focul vă ajunge aproape de ochi 

dar voi, bucăţi de marmură, continuaţi să observaţi meteoriţii 

să vă căutaţi duşmanul pe alte planete 

şi până ce flacăra nu v-a plesnit retina 

ca nebunii îi tot cântaţi propriei distrugeri. 

6 

Nëna ime ndjehej frikshmërisht keq 

dhe e mësova prej një udhëtari 6 muaj më pas; 

daja qe transferuar në qiell 

dhe munda ta di një vit më vonë prej një shoferi; 

porta e shtëpisë sime qe thyer, 

kush më spiunonte tash është president 

dhe munda ta marr vesh dy vjet më pas 

prej një gazete të ricikluar. 

Atdheu im po shpërbëhej 

dhe m’u njoftua prej TV- së të tjerëve, 

haluçinacionet e mia ishin ç’helmuar, 

të mbeturat të akulluara, 

por pasqyra ishte e thyer 

dhe shpirtkënaqur s’mund t’i numëroja rrudhat. 

Mama mea se simţea înfricoşător de rău 

am aflat-o de la un călător, cu 6 luni mai târziu 

unchiul se mutase la cer 

am putut afla după un an de la un şofer 

poarta casei mele se spărsese 

cine mă spiona acum e preşedinte 

le-am aflat după doi ani 

de la un ziar reciclat. 

Patria mea se dizolva 

m-au anunţat televiziunile altora 

halucinaţiile mele-şi pierduseră otrava 

cele rămase îngheţaseră. 

dar oglinda era spartă 

şi cu sufletul satisfăcut nu-mi puteam număra ridurile. 

444

KOPI KYÇYKU 

Sintagma „Shoqëri e Hapur” 

“Të restaurojmë fjalët” porosiste Konfucius. Mund të vetëpyetemi në mënyrë 

ezopike, por edhe në frymën e Dhiatës së Re, nëse ekziston në këtë botë 

ndonjë gjë që shkakton dëme më shumë se fjala (“Gjuha kocka s’ka, e kocka 

thyen”). Fjala është mbartësja e informacionit midis subjekteve njerëzorë dhe 

ndërmjet gjendjeve të ndryshme të të njëjtit subjekt; është shënja e qartë e 

konceptit. Roli i fjalës nuk kufizohet vetëm në zbulimin e domethënieve të 

koncepteve. Fjala është një “operator” që sjell larmi në sferën e koncepteve, 

që modulon domethëniet duke i bërë të njohëshme ose të panjohëshme. Nuk 

duhet harruar për asnjë çast se shoqëritë dhe shtetet, fatet njerëzore, 

emocionet, bota jonë shpirtërore, fetë dhe strukturat e mëdha intelektuale, të 

gjitha mund të ndërtohen, ose të rrënohen nga fjalët. 

Në periudhën e tranzicionit politik, kur krejt sistemi i domethënieve, i 

kuptimësive, që përbëjnë historinë, gjendet në shndërrim të vazhdueshëm, 

asgjë tjetër nuk mund të cilësohet më e rrezikshme se sa mungesa e 

vëmendjes ndaj perceptimit sa më të hollë të synimeve të fjalëve e të 

termave, të cilat qarkullojnë mes nesh, rreth nesh e brenda nesh. Janë 

pikërisht këto që do të mbrujnë të ardhmen shumë më fort se sa dëshirat dhe 

madje më fort se sa aftësitë tona. Ndër grupfjalët që orvaten sot të ndryshojnë 

kuptimin e historisë sa më ndjeshëm, është "shoqëria e hapur". Kjo e fundit, 

prej dy dhjetëvjetshash vazhdon të mbetet fjala-kyç e shtjellimit të ngjarjeve 

në shkallë globale, duke synuar njëlloj si Perëndimin, ashtu edhe Lindjen, të 

djathtën e të majtën politike, të rinjtë dhe tradicionalistët, intelektualët, 

puntorët, madje edhe përfaqësuesit e shumicës së feve më të 

rëndësishme. 

Tre libra përcaktojnë drejtpërdrejt apo tërthorazi ecurinë teorike të shoqërisë 

së hapur. Dy prej tyre kanë dalë në dritë shtatëdhjetë vjet më parë, ndërsa i 

treti para dy dekadash: “The Open and Its Enemies” (Karl Popper), “The 

Road to Serfdom” (Friedrich von Hayek) dhe “Reflections on the Revolution 

in Europe” (Ralf Dahrendorf). Nuk është aspak e vështirë të pohojmë se 

shkaku i shpërthimit të revolucioneve evropiane ishte domosdoshmëria e 

rrëzimit të komunizmit, diktaturës, totalitarizmit, bashkë me pasojat e rënda 

ekonomike të tyre, me bllokimin e çdo lëvizjeje shoqërore pozitive, me 

varfërimin ekonomik dhe shpirtëror të kombeve. 

445

Çështja nuk shtrohet nëse duhet të jemi të hapur apo jo, sepse nga kjo 

pikëpamje gjërat janë të qarta: mbyllja është frymëmbytëse. Problemi 

shtrohet: kush dhe çfarë duhet hapur. Sepse një hapje “me të katër kanatat”, 

pa kurrfarë plani e kufizimesh që mbrojnë sistemin e shënjave, e zhbën 

entitetin, njësinë, organizmin që hapet. Një shoqërie të hapur i duhet të 

përballë një sërë mbrapshtish, të shmangë rreziqet që quhen: dogmatizëm, 

tjetërsim, utopi. Veprimet e saj, në të gjitha aspektet, janë veprime politike 

dhe kushtetuese. Nga tre rreziqet e sapopërmendur, që duhen mënjanuar, më i 

dëmshmi është dogmatizmi. Nënshtrimi ndaj dogmës prish rrënjësisht të 

drejtën e një shoqërie për t’u quajtur e hapur. Komunizmi, ashtu si çdo 

totalitarizëm, është e kundërta absolute e shoqërisë për të cilën po flasim. 

Nuk mund të bëhet fjalë për shoqëri të hapur nën sistem njëpartiak, me 

ekonomi të mbikontrolluar e të tejqëndërzuar, me një aparat administrativ të 

egër, që censuron skajshëm kulturën, dhe me një regjim që mbahet më këmbë 

nga puna e detyrueshme e përgjithësuar. Shoqëri e hapur do të thotë 

demokraci, liri njerëzore, antidogmatizëm, antiideologjizim. Shoqëria e hapur 

është kundërshtare e utopive, të cilat përfaqësojnë braktisjen e së sotmes dhe 

paaftësinë e përfshirjes në të tashmen. Utopitë janë mjete të tjetërsimit dhe 

njëherazi simptoma të tij. Ato i kanë sjellë shumë dëme njerëzimit. Hedhja 

poshtë e tjetërsimit, gjithashtu, është mëse e detyrueshme për një shoqëri 

joshtypëse si shoqëria e hapur. 

Ka politologë që e venë në dyshim faktin nëse shoqëria e hapur mbart një 

koncept të përvijuar qartë, apo është thjesht një sintagmë. Një fjalë a 

grupfjalësh, që nuk mbulon një koncept të saktë, mund të çojë në rrugë të 

mbarë, por gjithaq edhe në rrugë të gabuara. 

Nga sa thamë më sipër, mendoj se shoqëria e hapur është emër i më së mirës 

në histori, është emër shprese, që ia kundërvemë kërcënimit totalitarist, 

imoralitetit dhe agresivitetit politik. 

Por cilat janë perspektivat e përdorimit të togfjalëshit "shoqëri e hapur"? 

Shoqëria e hapur i le një portë të lirë cilësdo tendence. Shoqëria amerikane 

dhe ajo frënge, për shëmbull,janë të dyja të hapura. Kushtetuta amerikane 

është e famshme ngaqë nuk kufizon me asgjë sistemin shoqëror të vendit. 

Por, gjithnjë në rrafsh kushtetues, në SHBA është i pamundur krijimi i 

jashtëligjshëm, jodemokratik, me grusht shteti etj, i disa strukturash të tjera 

pushtetare. Kushtetuta franceze u ka vënë kufi të pakalueshëm prirjeve të një 

qeverisjeje ku do të mbizotëronte shtetëzimi i një pjese të mirë të ekonomisë. 

Nëse në lëmin e politikës kushtetuese dallojat ndërmjet varianteve të 

shoqërisë së hapur mund të jenë të mëdha, gjithaq të ndryshme mund të jenë 

edhe politikat e përditshme në shoqëri të kësaj natyre. Gjithsesi, ekziston një 

pikë në të cilën puqen opinionet dhe kjo nuk është në favor të shoqërisë së 

hapur: çkulturimi i shkallëzuar në suazën e një shoqërie të tillë. Francisc 

446

Fukuyama dhe Ralf Dahrendorf, mendimtarë me vizione politike të kundërta, 

e paraqitin shoqërinë e së ardhmes si antikulturore, të dyndur nga kitsch-i, 

nga një mosangazhim i theksuar kulturor dhe, për rrjedhojë, nga mungesë 

krijimtarie autentike. 

Gjithçka, përfshi shoqërinë njerëzore, veçorizohet nga mbyllje dhe hapje të 

njëkohshme ose të përkëmbyera. Për shekuj me radhë, traditat kulturore dhe 

folklorike, zakonet e doket, kanë përfaqësuar edhe hapje, edhe mbyllje. 

Besimi fetar ka vepruar në periudha të caktuara si mbyllje, ndërsa në të tjera 

si hapje. Tregtia, qarkullimi i vlerave, i përkasin në thelb hapjes. Shteti, ashtu 

si besimi fetar, ka qënë herë mbyllje dhe herë hapje sociale, nganjëherë në 

përkim kohor me kishën, herë të tjera në përkëmbim. Morali është mbyllje, e 

cila më pas kalon në hapje të mirëfilltë. Krijimtaria është, mbase, hapja e cila 

grish për mbyllje të përligjura dhe të kufizuara. Një shoqëri që nuk ka 

mbylljet e veta, i ngjan një bote në agoni. Ajo që kërkohet nga shoqëria e 

hapur nuk është një shoqëri “han me dy porta”, sepse askush nuk e dëshiron 

humbjen e qytetërimit e të traditave kombëtare, madje as të zakoneve me të 

cilat është mësuar dhe nuk i ka ndryshuar gjatë shekujve, pavarësisht nga 

forma e regjimit apo e sistemit. Kështu, bie fjala, shqiptari në asnjë mënyrë 

nuk i kthen shpinën, qoftë erës, qoftë armikut, - ky i fundit, siç dihet tanimë, 

mund të jetë edhe pervers, - që të mos gjendet në befasi nga goditjet e tyre. 

Shqiptari nuk i trajton njerëzit si kafshë ngarkese dhe as nuk lejon që të tjerët 

ta shndërrojnë në të tillë. Përfitimet e çdo natyre qofshin dhe ngado që të 

vijnë, në rast se sigurohen përmes shpërfilljes së traditave dhe zakoneve 

stërgjyshore, në fund të fundit rëndojnë në kurriz të dinjitetit tonë kombëtar, i 

cili nuk ka të paguar. 

Kërkohet një shoqëri për të cilën shteti të jetë hapje, jo mbyllje. Nga ky 

këndvështrim, bëhet fjalë më fort jo për një shoqëri, po për një shtet të hapur. 

Duke mos iu nënshtruar kufizimeve politike, shoqëria jonë ka për të gjetur 

edhe caqet e kufizimet e veta të domosdoshme, pra të natyrshme, me mbyllje 

dhe hapje të tjera. Sepse duke dëgjuar vazhdimisht për hapje dhe shoqëri të 

hapura, njerëzit, në radhë të parë të rinjtë, harrojnë që ekzistojnë edhe mbyllje 

shpëtimtare, pa të cilat jeta nuk ka kuptim: mbyllja në rrethin e ngrohtë të 

intimitetit, të nderit e të premtimit të dhënë, të besës, etj. 

Edhe krijimtaria kulturore, përmes etikës dhe estetikës që sjell në jetë, tregon 

se bota nuk është vetëm hapje e patrajtëshme. Po qe se shoqëria e hapur nuk 

do të njihte ca kufizime dhe do të shpërfillte baraspeshimin dhe inteligjencën 

kulturore, do të shndërrohej në portë të hapur për cilëndo diktaturë që do të 

tregohej "inventive" në manovrimin e shpirtrave të papërgatitur e që nuk 

njohin kufij. 

447

Nuk ishe ti Elenë Troje, 

As greke, as romake, 

Ishe ëngjëll, vezulloje, 

E tokës së lashtë dake. 

Nuk ndeze luftë e mëri, 

Nuk pate famë e emër, 

Por ndeze zjarr e dashuri 

Te një djalosh në zemër. 

Të desh Ai dhe Ti e deshe, 

Një dashuri e dlirë, 

T’i shkoje pas vetëm kërkoje, 

Por... ishte e vështirë. 

Mes lotësh dhe aq përgjërimesh, 

U ndatë të pandarë, 

Dhe shkuan muaj, shkuan vite, 

Pa folur dhe pa parë. 

Ky djalë i fisëm Shqipërie, 

Tani i burrëruar, 

Një rreze dielli Rumanie 

Të pati kurrë harruar. 

Troket pas vitesh tek një portë, 

(Njëzet e nëntë vjet pa shkuar), 

I mbytur ngashërim e lotë, 

Akademiku i shquar. 

Dhe mori vesh të madhen gjëmë, 

O Zot! - ç’kishte dëgjuar! 

Elena nuk jetonte më, 

Dy muaj pas tij kishte shkuar. 

IRINI NANUSHI 

Elena 

448 

M’u lute shpirt dhe dot s’të mora, 

O ëngjëllore e bukur! 

Të mori vdekja gjarpërore 

Dhe pse s’e kishe lutur! 

Ish koha kur mbylleshin kufijtë 

Dhe masakroheshin dashuritë... 

1 tetor 2009 

Elena 

Elena Troiei nu erai, 

Nici greacă, nici romană, 

Erai un înger, străluceai, 

Al Daciei Traiană. 

Război n-ai dat şi nici mâhnire, 

Nici faimă n-ai avut, 

Dar ai aprins foc şi iubire, 

În inima ce a durut. 

Te-a iubit şi l-ai iubit, 

O dragoste curată, 

Să pleci cu el cât ai dorit! 

Putut n-ai niciodată. 

Cu lacrimi rugile le-aţi umplut, 

V-aţi despărţit uniţi, 

Lunile, anii au trecut, 

N-a fost să vă regăsiţi. 

Bărbat acum şi curajos, 

Al tău din depărtare, 

Te-a păstrat cald şi frumos,

În inimă - rază de soare. 

La uşă bate după ani, 

Curs au trei decenii, 

În lacrimi academician, 

Oftaturi şi vedenii. 

Aflat a marea tragedie, 

Nu i-a venit să creadă, 

Elena nu mai era vie, 

449 

A morţii dulce pradă. 

M-ai implorat, iubita mea 

Nu te-am luat, n-am reuşit, 

Te-a răpit şerpoaica rea, 

Deşi tu moarte n-ai dorit. 

Era când graniţele închise erau, 

Şi dragostile se masacrau. 

1 octombrie 2009 

Născută în oraşul albanez Pogradec, poeta a absolvit în anul 1975 Facultatea 

de Istorie-Filologie a Universităţii din Tirana. Poeziile sale au concurat cu 

succes la diferite festivaluri de copii şi de tineri, obţinând mai multe premii. 

Este autoarea volumelor poetice "Cercuri în lac" şi "Mare de dragoste". După 

o şedere îndelungată în exil, a revenit definitiv în ţară.

ZËRA TË SË ARDHMES 

VOCI ALE VIITORULUI 

Ikja për të gjetur gjuhën – 

kthimi për të mos humbur heshtjen 

450 

DR. ARDIAN KYÇYKU 

Sërish Pogradeci i përhershëm u fal letrave një poet, për të cilin ende shumë 

pak vetë kanë dëgjuar. Aq pak, sa çdo paraqitje fiton të njëjtën rrezikshmëri 

për lexuesit dhe për vetë poetin, sidomos ngaqë rreh të skicojë të ardhmen e 

mundshme poetike të një të tashmeje ende të panjohur. Duke gjykuar nga 

poezitë e botuara në Revistën Haemus (Nr. 36-40 / 2009), krijimtaria e 

VANGJUSH V(Ë)LLAHUT më duket tashmë një premtim i përmbushur, me një 

pjekuri të padiskutueshme, të paktën në sytë e vet (shpesh çmitizues) dhe të 

ne pak lexuesve – dhe është një befasi për njerëzit që nuk e shohin shtimin e 

numurit të poetëve si pakësim të ditëve të Poezisë. Lindur në vitin 1987, 

rritur në një Pogradec të nëpërkëmbur e të çmagjepsur nga çuditë (për të mos 

thënë marrinat) e fillimeve të tranzicionit, V(ë)llahu ndoqi për një vit në 

Tiranë Fakultetin e Arteve të Bukura, pastaj fitoi një bursë studimesh në 

Bukuresht, (në Universitetin Kombëtar të Arteve), ku mbase nuk gjeti ato që 

humbi njëheresh me rrënjëshkuljen, por ku duket se ka gjetur vetveten, atë që 

shumica e poetëve bëjnë sikur, ose pandehin se e kërkojnë. 

Çasti kur ai shfaqet në poezi nuk është aspak poetik. Mirpo një fat i veçantë e 

përkthen mungesën e poezisë së këtij çasti në liri të shkruari siç ëndërron 

fryma brenda autorit dhe në pavarësi ndaj aq përpjekjeve, gjakimeve e 

shartimeve të pavetëdijshme me copëza nga hijet e poetëve paraardhës. Kjo 

nënkupton edhe një përgjegjësi t-e madhe, e cila, kur është shmangur, apo 

është flakur mënjanë për hir të një grushti emër e bujë, jo rrallë ka qënë 

dërrmuese për mjaft shkrimtarë. Brenda saj përfytet vetëdija e të qënit dikush 

dhe etja për të mos u tjetërsuar me tundimin për t’u bërë i njohur, për t’u 

nakatosur në të ashtuquajturat çështje madhore të shoqërisë jo me armët e 

letërsisë, por me ato të politikës. E kjo në një epokë kur: 

Hingëllimën e fundit të rrugëve qielli gëlltiti, 

Mbi gjakun e heshtur të ngrirë, të kuq, 

Mbi fushat e nëmura të brengës, mendime të lagështa mbolli. 

Qielli i vrenjtur plot me dritë të purpurt mendimit i hoqi skeletin,

Dhe me mishin e tyre dhe beton prej uji paqe të ngopur krijoi. 

Fshehtësia u shfaq ndër fshehtësitë dhe feja fenë zbuloi, 

Kulla e Babelit mbi eshtra u ngrit, dhe themele 

Prej hekuri të kuq ndërtoi. 

Ika tutje, të gjej gjuhën time, armiqtë i lashë në rrugën me lule prej plumbi 

Në ujrat e freskët kërkova të shoh fytyrën time që 

Me retë ngatërrohej dhe si pluhur shformohej. Kështu 

V(ë)llahu nuk ka një program të qartë poetik, por as duket të ravgojë drejt një 

të tilli. Ndoshta fanitja e një programi do t’ia cënonte lirinë e të shkruarit, 

lirinë e të mbijetuarit në heshtje, ose hyn në atë grup poetësh, programi i të 

cilëve nis të bëhet i dukshëm e madje të mishërohet menjëherë pas vargut të 

mbramë. Veç dendësisë jo të zakontë, - që përgjithësisht lind nga ngujimi i 

poetit, me vullnet a padashje, në lug të një vetmie ku ka vend për shumë 

qënie e gjëra, por jo për poezinë e botuar e të zbërthyer me mjete kritike, - 

poezia e V(ë)llahut ngrihet mbi një vranësi shpirti, nuk ka të bëjë fare me 

asnjë lloj vajtimi, flatrimi, galdimi a mallkimi. Autori ka moshën e një 

çunaku dhe zymtinë (si përmasë mençurie) e një plaku dhe nuk gjen të denjë 

asgjë, askënd, heraherës as vetë Dashurinë, as Mërgimin apo Kthimet, që t’ia 

veshë vargjet me morrnica lumturie, klishesh, makthesh, mirëbesimi a 

dalldish kalimtare. Syri i bojës së tij ka gjithmonë ngjyrën e bojës. 

Mundimet e shpirtit 

Turren mbi trup 

E ndjej tek paqja godet fort zemrën 

Dhe si plumb rrjedh ndër vena 

Vendlindja e rrumbullakosur dhe e ngjyrosur përgjumshëm, aq e pranishme 

ndër fillestarë, por edhe në shkrimtarë të fikur që synojnë të ngjallen së 

shkruari, nuk gjendet në vargjet e V(ë)llahut përveçse në trajtën e një nyjeje 

ku fëminia (jo fort e lumtur, sipas të gjitha gjasave) fshihet natyrshëm, duke 

mënjanur dasitë kohore e hapsinore, çka e bëjnë shqipen të vetëmjaftueshme, 

kurse metaforën – hap drejt një të ardhmeje paqtore, pa utopi, pa pendesa të 

tepërta. 

Historia ka një fytyrë si më poshtë vijon: 

Dhe duart i nxorëm nga trupi, këmbët i shkelëm dhe brinjët i hodhëm në tokë 

të mbijnë 

Dhëmbët i shkulëm, gjerdanë për zonjushat prej bakri i bëmë 

Dhe qamë të gjymtuar nëpër rrugët e botës të gjenim gjymtyrët 

Por përpjekjet tona ishin nën erë. 

451

Gjymtyrët ishin njëlloj, të mijat dhe të tuat me të tyret. 

Viganë të uritur u sollën këndejmi dhe shtypën çdo hije në ecje. 

Mund të thuhet se V(ë)llahu mbarështon një lloj të veçantë të ëndrrës poetike, 

atë pa zë, dhe dëbon pikërisht me heshtje shumë nga cijatjet dhe zhgarravinat 

që rreken ta prangosin poezinë me një rol të paqënë. Çiltërsia e poetit është, 

sikurse vargu e mendimi, tejet e barazpeshuar: 

Të besoj në fjalët e mija shpesh e kam vështirë 

Ndaj si bojë shpirtin le të rrahë në bardhësinë e patrajtë 

Me gjurmë gjaku të zeza të njoma shoh tek mpikset e trashet, 

Dhe në virgjërinë e fushës së bardhë të damkoset. 

Njëheresh me urimin për një fat të hijshëm letrar e bojë të pandryshueshme, 

mendoj se Vangjush V(ë)llahu, nëse nuk do të dalë nga poezia e vet, do të 

zerë një vend të pangatërrueshëm ndoshta pikërisht ngaqë i jep poezisë atë që 

rëndom ia japim jetës – dhe anasjelltas. 

Bukuresht, dimër 2009 

VANGJUSH V(Ë)LLAHU 

Shkëputje nga dheu 

1 

Shkëputje nga dheu 

Mundimet e shpirtit 

Turren mbi trup 

E ndjej tek paqja godet fort zemrën 

Dhe si plumb rjedh ndër vena 

Qarkullim i heshtur 

Ka rrahje të forta 

Kur shpirti shfaqet 

Dhe hekur të shkrirë hedh mbi trup 

Të kujton se ky mish 

Është i dheshëm 

Dhe yjet fshihen, dhe era nuk të rreh. 

Kur tufani i madh të ka marrë 

Dhe mikja ime në krah më flet 

Tek gjendem në botën e nxehtë 

Ku hijet janë të pa shoqëruara 

Dhe dielli, hëna s'frymojnë jetë 

U enda për pak çaste 

Në botën e Hadesit 

452

Shpirti im ish bërë një 

Me tokën e nxehtë 

Me hijet e vetmuara 

Me zjarrin përvëlues 

Me ty 

Me mua 

Dhe të ftohtin ndjeva të më prekë 

Dhe një shtytje më ktheu mbrapa 

Në mundimin e shpirtit 

Në endjen e trupit në pluhur. 

2 

Brenda strukturës, 

ku ngrohej ëndrra jonë 

Hapet porta, 

Hyn zbehtësisht e ftohtë 

Struktura, brënda palltos sate 

Rrëmoj thellë në të shkuarën 

Në vegimet e mia të pakta fëmijnore 

Plot vesë e pafajsi 

Vështirë se ngatërrohen 

Me terrin brënda meje, tani. 

E kujtoj atë vijë të drejtë, 

Të përcaktuar, 

Që humbi. 

3 

Mungesë e peshës, 

Tym i rënë përtokë i rëndë, 

I shpërndarë rreth fytyrës së varur prej hiri. 

I afrohem dhe largohem, por largësia gjithmonë më rri pranë, 

Është e vdekur kjo ndjenjë e pastër prej drite. 

I shmangem këtij dielli sundues që brënda enëve të gjakut rri, 

Doja ta takoja atë fytyrë prej hiri që hije largët le pas. 

I afrohem në rrugët e errëta, po vetëm hijen arrij t’i shoh. 

Koha ka krijuar një horizont prej mishi, 

Dhe brënda kësaj kornize zhvillohen ngjarjet e historisë. 

Ështe e ndaluar ta kalosh atë kufi të menduar, 

Të prekësh boshtin bosh prej ajri. 

453 

Bucureşti 2009 

Tiranë 2009 

Tiranë 2009

4 

I 

egërsi e trishtuar 

verbuar bri cepit të hënës së thyer 

shtrohet rrugëve me hijen lidhur në thembrat e sandaleve. 

kërcitje dhëmbësh 

parashtrohen si ushtri me nota muzikore të mbytura në erën e gojës 

endja është përgjumur thellë në provincat e diellit 

i cili në mesnatë ka shtrirë krahët e vetë tjetërkund 

damarët e gjakut janë varur në lavaman dhe kthjellët pikojnë vesën e agimit 

duke vështruar me habi 

dhe kontrolli nis nga nervat qëndrorë të trurit drejt nje marshi funeber. 

II 

në dyqanin e antikuarëve në qëndër të qytetit dëshiroj të blej 

një zemër me pluhur preardhjeje 

lënë prej kohësh nga një poet i vjetër simbolist 

kushton shtrenjtë për mua 

për ty ndofta jo 

por ty s'ka ç'të duhet. 

III 

kaloj përtej bulevardin e mendimit dhe hyj në shtëpinë tënde prej gome 

sdi pse ndjenjën ndjej të pranishme aty. 

Tiranë 2009 

5 

Mjaltë i ëmbël është nektari që marr nga goja jote, 

Gjinjtë e tu si dy kodra, gjelbëruar dhe plot vesë, 

Lëkura e njomë dhe e ftohtë si çaj kamomili kurmon. 

I kthjellët trupi yt, i brishtë plot dritë 

Trajta të pacënueshme 

Struktura të thjeshta si kub, trekëndesh, reth... Je ti, 

E bukur dhe e qetë, plot mirësi zgjuarësie, 

Si afsh i ngrohtë parfumi yt, 

Një ëndërr profetike shoh, 

Përtej skajshmërisë sate 

Si valë deti më ledhaton. 

Mundohem te zgjohem, 

Mundohem. 

6 

Jo gjithmonë nata është e errët. 

454 

Tiranë 2008

Dy trupa shtyhen fort, mundohen në mënyrë abstrakte 

Mishi trupit epshin fal në errësirën pa hënë 

Ta varim hekurin e rënë mbi zemrat dhe yjet t'i fikim 

Qelqet s'e kanë më shkëlqimin e butë të verdhë 

Tregëti trupash, aromë dheu i vjetër, 

Kënaqësi skeletesh të verdhë 

Alfabeti i dashurisë Tënd mungon o Zot i brishtë 

Harrove të na falësh ëmbëlsinë dhe aromrat e Tua 

Dritën e vërtetë prej dritës Tënde 

E humbe durimin me ne 

Dhe në humbje na le si trashëgim pavetëdijen 

Më kot dy trupa shtyhen pa reshtur, 

Mbetesh një UN i rëndomtë Krijues i Abrahamit dhe Moisiut 

I Noes dhe i Lotit, i mëkatit dhe mëkatarëve 

Dhe ja, lidhe dy trupa tokësorë, në bazë të virtytit dhe shëmbëllimit Tënd 

I le dy trupa të humben në hapesirën e epshme bërë prej teje 

Pushtetin, lavdinë dhe dritën i mban mbi tryezat e tua të bollëkut si 

zbukurime 

Dhe me frutin tënd të vjetër mbarse botën dhe të vdekshëm na bëre 

Po ku je, ku strukesh në orët e vona dhe shpëtim s'më jep 

Të kërkoj në qiell ndër banesat e tua madhështore 

Dhe ja, të gjej në tokë midis të vdekure duke i dhënë shëmbëllesat e tua të 

fundit. 

E përdhosa tempullin tënd dhe e lashë në ikje 

Asnjëherë këshillat e tua si mora të kaltra 

Të lashë të harrohesh, të harrosh përjetë harresës tënde për ne. 

Tiranë 2009 

7 

Ti nuk e di se unë netëve zgjuar rri dhe me vështrimin tim të përshkoj çdo 

damar 

Dhe reagimet dhe shqetësimet e tua kur ti në tjetër botë të errët a të bardhë je 

Ti nuk e di se kjo natë gjumin ma ka vjedhur dhe ty të ka lënë si frymëzim. 

Ti nuk e di se vegimet e mia më shfaqen ende pa i mbyllur sytë nga hëna e 

kurmit tënd 

Dhe ti në botën e ëndrave male dhe fusha me dëborë plot ndjen dhe ke ftohtë 

Ti nuk e di se yjet një nga një filluan të shuhen dhe dielli herët krahët do 

shtrijë mbi qepallat e mia të plumbta. 

Ti nuk e di në je a s'je me mua tek lehtaz ledhatoj me shpirtin tim lëkurën 

tënde të pastër 

Dhe shoh se si ata sy çregullisht lëvrinë tek shohin të tjera gjëra tej vetmisë 

sime 

455

Ti nuk e di se heshtur gjumin buzë shkëlqimit të xhamit ma ke varur dhe 

diellin pres të të ngrohë. 

Unë e di, se dëshirë kam, zgjimin tënd të pres, plot aromë shpirtin të më 

mbushë. 

Tiranë 2009 

8 

Shkëmbin e rrahu fort dallga e detit 

E thau dhe e roniti dielli për vite me rradhë 

Era copëza të vogëla i merr dhe si pluhur mbi hënën e detit i hedh 

Në kohë të nxehta a kohë të ftohta i zhveshur dhe prapë i zhveshur qëndron 

me hirin e tij 

Kaluan dhe u shkëmbyen, e panë nga larg e nga afër, e prekën dhe e shanë 

Breza të tërë peshkatarësh i ndejtën pranë, rrjetat i ndenë dhe rrobat vunë të 

thahen 

I dhanë dhe i morën kush një gur e kush një shkëlqim të kaltër, 

E megjithatë, ai diellin e agimit pret i patrembur ta shohë dhe lëmyshqet 

ngjitur si hije pas këmbëve t'ia ngrohë. 

Tiranë 2008 

9 

Hingëllimën e fundit të rrugëve qielli gëlltiti, 

Mbi gjakun e heshtur të ngrirë, të kuq, 

Mbi fushat e nëmura të brengës, mendime të lagështa mbolli. 

Qielli i vrenjtur plot me dritë të purpurt mendimit i hoqi skeletin, 

Dhe me mishin e tyre dhe beton prej uji paqe të ngopur krijoi. 

Fshehtësia u shfaq ndër fshetësitë dhe feja fenë zbuloi, 

Kulla e Babelit mbi eshtra u ngrit, dhe themele 

Prej hekuri të kuq ndërtoi. 

Ika tutje, të gjej gjuhën time, armiqtë i lashë në rrugën me lule prej plumbi 

Në ujrat e freskët kërkova të shoh fytyrën time që 

Me retë ngatërrohej dhe si pluhur shformohej. Kështu 

U përkula para altarit tim, 

Altar i besimit të vetëm, 

Dhe mbi jetën e zgjatur dhe të humbur krijova një zë të kthjellët si vesa. 

U ula mbi qepallat e zjarrit të vonë, dhe qiellin e purpurt përlyer me gjak 

E mora mbi altarin tim ta ngroh dhe këngë i këndova me ndjenjat e mia 

Të gjata, në pyllin me pllaka dhe mure prej ëndrre,. 

Një shirit i madh prej gome të zezë 

Ngjiz të përzhitur një formë pa trajtë si qënie njeriu. 

Tiranë 2009 

10 

456

Llampat ndricojnë mbi telat e rëndë që rëndesën e qiellit thyejnë 

Yjet e treturr rjedhin poshtë mbi çatitë e zymta llamarine 

Hijet e shumta lozin valle mbi njerzit kalimtarë 

Hipin mureve të mpiksur 

Në eshtrat e dritareve përthyhen dhe shkojnë në brendësi 

Në tavolinat e gëdhendura me vdekje dhe humbje, mbi gjellët e ngrohta 

Nata gjumin ka gëlltitur në fytin e saj të çjerë 

Dhe heshtur përtyp çdo kujtim 

Dhe në heshtjen e natës retë po shkelin. 

Arkitektura e shkëlqimit psherëtin në fluturim. 

U ndërtuan prej kohësh pallate prej guri e mishi, në formë kuboiti, pa shkallë 

Vunë mbi kufijtë e vet shtazarakët gjemba, shtazarakët për të ndaluar 

Dhe fanarët e gjatë dallimet na shfaqin mbi kokat tona 

U lind nga kjo natë pluhur i ndryshkur ndriçimi dhe tinëz 

U përdrodh ndër mushkritë tona prej plumbi. 

Dhe duart i nxorëm nga trupi, këmbët i shkelëm dhe brinjët i hodhëm në tokë 

të mbijnë 

Dhëmbët i shkulëm, gjerdanë për zonjushat prej bakri i bëmë 

Dhe qamë të gjymtuar nëpër rrugët e botës të gjenim gjymtyrët 

Por përpjekjet tona ishin nën erë. 

Gjymtyrët ishin njëlloj, të mijat dhe të tuat me të tyret. 

Viganë të uritur u sollën këndejmi dhe shtypën çdo hije në ecje 

Dhe telat e varur për shpresat tona si gurë të çmuar i vunë në trup 

Mbi çatitë e zymta u ulën, u çlodhën, ushqimin tretën 

U ngritën dhe gishtat i zgjatën, brenda grykës tonë i shtrinë 

Na nxorën prej andejmi çdo zorrë prej bakri, 

Me kockat e njoma ndërtuan ushta dhe ushtarët pajisën për luftë 

Lëkurat e dobta që era i përplasi ranë poshtë 

Dhe ngritën kështu rrugë, trotuare, një qytetërim. 

I heshtur mbi shkallët e mija po ri 

Vështrimin gjithkund e lëshoj të lire në nuancat e kohës 

Dhe viganët e lartë, përbindësha të djallëzuar me njëqind sy në stomak 

Njerëz përtypin, në heshtje e zi 

Edhe në këtë orë të vonë të natës. 

Tiranë 2009 

11 

Të besoj në fjalët e mija shpesh e kam vështirë 

Ndaj si bojë shpirtin le të rrahë në bardhësinë e patrajtë 

Me gjurmë gjaku të zeza të njoma shoh tek mpikset e trashet, 

Dhe në virgjërinë e fushës së bardhë të damkoset 

Nga dejet e damarëve rrjedhin e mbushin këtë tubet të zi 

Dhe varur mbi trup të ngrira rinë 

457

Dhe nata e thellë zgavrat e syve më mbush 

Me yjet shuar që përtej kafkës lodrojnë dhe në ajër peshë më mbajnë 

Ndaj dhe nga enët e gjakut kam frikë mos përsëritem përditë 

Dhe përditë i njëjti njeri lindet mbi tokën e bardhë, 

Prej bakri lëkura ime më pushton fort muskujt 

Dhe muskujt prej bronzi, eshtrat prej hekuri lidhin 

Si burg i sigurisë më të lartë i formuar ky trup mban 

Një frymë të heshtur ngjitur me luspa argjendi 

Shpesh fjalë të ftohta prej qelqi thyhen mbi mua 

Dhe frymëmarrja e ngurtë që thith më trazon 

Ndaj ty të vështroj tinëz me sy të mprehtë, e përpiqem 

Të hyjnizoj qënien tënde të lirë, të shkujdesur, 

Kur unë si mallkim erdha mbi këtë tokë 

Që netëve muret e rënda të përcjell me shkëndija zjarri që ngrihen në qiell 

Dhe shuhen, humbasin përtej hapësirës 

Si ky zjarr përvëlues në gjoks nuk doja të kisha 

Për mallkim a dhuratë. 

Tiranë 2009 

12 

Me padurim drita pret të dalë nga rezet e diellit dhe të përthyhet rrëzë maleve 

Të prekë qëndrueshmërinë e fushave të kthjellta dhe të gëlltitet deri tej poshtë 

humnerave 

Deti dallgët i përplas me forcë ujore dhe në gjoksin tim ngjan se hyjnë 

Dhe era i tund dhe i hedh mbi hijet njerëz, përpara se hijet e mëdha të reve të 

vijnë. 

Kërcitjet e degëve që drejt vdekjes shkojnë dëgjohen me përtesë dhe rënkime. 

Tokën që këmba shkel dhe gjurmën e shkeljes le të vdekur ecën drejt 

padrejtimit 

Nga flaka e diellit dhe hojet e avullit lind dhe rritet lehtaz gjelbërimi dhe bota 

E cila anasjelltas ngutet dhe vdes në verbim të shohë më tej 

Rrufetë presin të godasin dhe në shkëmb të bardhë të shndërrohen 

Dhe pastaj perëndimi hijen time përcjellin në terr 

Dhe me perëndimin vështroj se si perëndojnë portat e qytetit 

Dhe vështroj se si gjithcka në hapësirë humbet dhe i drojtur pres 

Agimin nga lindja të lindë sërisht. 

Tiranë 2008 

13 

Të tërbohet heshtja kur takat e tua të puthin dyshemenë e drunjtë 

T'u thyhet zemra të gjithë burrave kur në shtrat të biesh e zhveshur 

E marrosur hëna të zbresë dhe me smirë të vështrojë dritën e kurmit tënd 

Yjt vdiqën, nga shkëlqimi yt ranë një nga një duke u shuar 

458

Pranvera si një gjethe e vyshkur thinjet dhe me lot sytë tek ty hedh 

Dhe bota tundet sa herë ti shfaqesh në hapësirë 

Hebrenjtë besimin kanë ndëruar dhe adhurimet ty t'i këndojnë , 

Ti je perëndesha e tyre 

Lufta ka ndalur, të gjithë, çod gjë, të vështron parreshtur 

Dhe heshtja do tërbohet 

Dhe zemrat do thyhen 

Dhe hëna dhe yjt do vdesin 

Kur ti e dashur në shtrat të biesh e zhveshur 

Dhe lehtas të më puthësh. 

Tiranë 2009 

14 

Dhe kam një zjarr në gjoks 

Kam një zjarr në gjoks 

Një shpirt të përvëluar 

Dhe fshehur dot s'e mbaj 

Se ëndrat kanë mërguar. 

Se çdo natë për mua 

Yjet mban të shuar 

Dhe dita ime e plotë 

Diellin mban larguar. 

Me bëhet sikur 

Drejt universit shkoj 

Ëndrrat të rilind, 

Yjet të gjelberoj. 

Por tok me hijen time 

Po pijmë nganjë gotë 

Dhe zemra ime e gjorë 

Ma kthen në ujë të ftohtë 

Dhe rreshtur më kujton 

Se jam çmendur. 

15 

(Mos më gjykoni, nëse...) 

Mos më gjykoni, nëse 

Ju kam mashtruar 

Falmëni që gjymtyrët ju mora 

Dhe nga jeta ime ju dhashë. 

Dashuria ime është larguar 

Tejet ku ju s'mund të vini 

459 

Bucureşti 2009

Ndër yjet e flakëruar. 

Hedh hapat e mi në hapësirë 

Dhe pas ju lashë të gjithave 

Ndaj ju 

Mos më gjykoni, nëse 

U duka për ju gjithmonë i huaj 

Doja në pasqyrimet e mia 

T'ju falja kuptimet e munguara të fjalës 

Do doja që lulet t'i ndjenit 

Qoftë edhe pa u ditur emrat. 

Të flinit me mua mbi hënën e trëndafiltë 

Dhe botës vështrimin t'i hidhnit 

Doja të më kuptonit, si 

Dhe përse unë e bëra dhe 

Nuk e bëra atë apo këtë 

Por s'mundem, ndaj 

Falmëni dhe mos më gjykoni. 

16 

METAMORFOZA 

Duar të mbështetura mbi tavolina gri 

Dy duar 

Tavolina pis 

E njëjta ngjyrë me fytyrën e tij 

Përpara një fibër çeliku e kalbur 

Përdhe pikon lagështi 

Dy llampa të vakëta 

Verbim 

Duart mbi tavolina nuk lëvizin 

Vazhdojnë të jenë të ngrira 

Asgjë s'ekziston më, në çdo tavolinë gri 

Në çdo shtëpi kocka edhe njerëz 

Për çudi flasin dhe heshtin 

Nuk kuptojnë. 

17 

U përpoqa të qetësoja rrëkenë 

Pata vendosur t'i qëndroja larg 

Ishte aq e fortë, kaq e heshtur 

460 


Tiranë 2006

Nuk doja ta prishja. 

Ndoshta disa zogj pinin ujin e saj të kaltër 

Vendosa ta mbyll brënda, ta marr me vete dëshpërimin 

T'i shfaqem përpara i urtë e i ftohtë 

Noshta kjo rrëke po vrapon drejt plepit të lëkundur 

U ktheva në fije hekuri dhe ujë 

Me vaj nga altari i shenjtë u leva dhe 

Iu afrova udhëtarëve, ballin tu ledhatoja 

Rashë poshtë, ishin ujra të turbullt 

Dhe pëllumba të zinj kish në qiell. 

18 

Kolona hekurash 

Mundohen të prekin qiellin 

T'i shpjenë dritën e tyre të vdekur. 

Në rrënjët e tyre ndriçohen portrete 

Portrete fëmijësh, të gjallë a të vdekur? 

Zbehtakë 

Përkëdhelin vetveten 

Duke u ngrohur nën hijen e natës 

Pastaj ngrihen dhe ecin lehtaz 

Mbi kalldrëmet që hapin gojën për t'i kafshuar 

Dritat lart janë ndezur 

Poshtë, rrënjët e tyre 

Po kalben 

Jeta që gojë të fliste s'kish 

Lart, llampat fiken 

Poshtë, rriten eshtra. 

20 

Tretem përsëri i vetmuar në praninë tënde 

Je kaq pranë dhe kaq larg 

Peshën e ajrit të rëndë nuk e thyejmë dot 

S'kemi forcë 

Dëshirë s'kam t'i bashkohem natës 

Po s'kam dëshirë as agimin të pres 

Dhe të më kujtojë se yjet janë shuar 

Dhe orët e rënda m'i plagosën gjymtyrët një nga një 

Të tkurrem në shtratin tonë është e kotë 

Te dy kemi ikur 

Dhe fjalimet tona mbetën të varura në mur 

461 


Tiranë 2005

Kujtimet tona të jetuara padashur. 

Të flas me hënën? E di 

Nga pëshpërimat e mia do mendosh se 

Kohët e fundit jam çmendur dhe se 

Ngadalë po të harroj. Ah 

Po ti fle, fle në paqen e luftës time 

Dhe qepallat si perëndim t'u fikën në rregullat e jetës 

Shkëlqimi t'u vel me kohën, dhe koha e pamposhtur 

Me duart e saj plot muskuj i tret të gjithë 

Dhe ky mbetet mallkimi jonë i parë 

Kur frutin e ndaluar me duart e mendjes lakmues e prekëm. 

Dëshiroja fort ta lidhja diellin në qiell, pranverën ta shtroja fushave 

Dhe hëna Unë Jam-it ti shndriste si kurorë. 

Dhe trëndafilat të çelnin pareshturr. 

Dhe lumenjtë të rrjedhin pa u shterur 

Ndër male e në zemrën time të kishte vetëm dritë 

Dhe t'i shkelja me këmbë ata 

Që hije diturie hodhën mbi kafkat tona të zymta 

Dhe në kërkim të pafundësisë na lanë të endemi 

Se zanafillën askush s'e zbuloi 

Dhe mekanizimin tonë të ndërlikuar dhe hyjnor ta përtyp 

Vetëm frymën do doja ta lija të lirë... 

Por më kot. 

Qepallat e tua si plumb janë mbledhur 

Dhe fjalët e mia dëgjoj. 

21 

Më prit në 3 shtator do të vij 

Takimi ynë do të jetë i çuditshëm kur ti të më thuash se s'je në qytet 

Në profilet e dritareve do të shoh profile njerzish, vështrues të shkujdesur 

Dhe duke të pritur të vish në trotuarin e djathtë 

Do të shfaqet hija jote si postjer dhe do më thotë se ti s'mund të vish 

Do më thotë edhe se vallzimi me ciganët do të zhvillohet njërherë tjetër 

Dhe se ndalim makinash e kohe s'do të ketë 

Do të shtrihem i lodhur nga e gjata rrugë në shesh dhe do të fle 

Hija jote e gjatë dhe e shformuar gëzueshëm do të vijë deri te thembrat e tua 

Dhe do më vijnë në ëndërr femra prej opiumi, 

Barin e tokës si qeleshe sulltani në koke ta kem 

Do vallzoj me shthurrjen mbi varret e motorrave të nxehur 

Do them fjalë të mëdha që askush s'do ti kuptojë 

Dhe me lakuriqësinë do përleshem lakuriq 

Edhe kur nata yjet një nga një t'i varë mbi terrin e vet 

Do zgjohem 

462

Aty do jesh ti e pranishme pa postjer 

Hija jote tjetërkujt një mesazh po i shpje 

Se sot s'ke kohë, se vallëzimi me ciganët nuk do zhvillohet 

Dhe se ndalim makinash e kohe s'do të ketë. 

22 

Spacio, spacio 

Linja gri dhe të zeza bien poshtë 

Pa peshë, pa vëllim 

Trekëndësha të verdhë që puthen 

Disa njolla të kuqe 

Të gjitha në nje cep të spacios 

Një ushtar i lodhur kalon në spacion e patrajtë 

I prish të gjitha 

Ikën. Zbrazëti. 

Një zhurmë tingujsh nga e përtejmja e spacios 

Nuk dihet se nga 

Nuk dihet përse 

Një pikë e njëtrajtshme 

Peshon dhe bie në mes të bardhësisë 

Humbet, mbytet dhe përsëri 

Lindet. 

23 

Rrahja e zemrës një dhimbje të tmerrshme ndan 

Një dhimbje të padurueshme. 

Por dhimbja e saj prej vitesh na mban 

Ndaj prej vitesh dhe është bërë e pandjeshme. 

24 

Një yll i moshuar vendosi të vdesë, 

U end nëpër qiellin me kaltërsi, 

E ndjeva trishtimin e yllit në zemër, 

E ndjeva si flakë m'u kthye në gji. 

Lamtumirën e fundit ndër sytë e mi la, 

Dhe lotët m'i ndriti në hënën e verdhë, 

U shua ai yll dhe jetë më s'ka, 

Në natën e vonë më braktisi. 

463 

Tiranë 2009 

Tiranë 2009 

Pogradec 2004 

Bucureşti 2009

25 

Idhtar i ikonave më nuk jam, 

Ato u thyen gjatë lutjeve të mia, 

Ranë të rënda në tokën me dhjam, 

Floriri i tyre si ndryshk psherëtiu. 

464 


26 

Kush do t'u marrë aromë gonxheve të mia në dimër 

Kush flokët e mi do përkëdhelë kur lehtaz nga koka do ndahen 

Kush vallë do më përshëndesë 

Kur rrugëve i gjymtuar dhe i marrë të dal? 

Do shpërndaheni te gjithë në çdo anë 

Të gjithë ju që deri dje 

Ju kisha fare pranë. 


27 

Keni dëgjuar vallë për një djalosh të vogël 

Që ëndrra të mëdha kish? 

U end midis maleve të jetës 

Dhe papritur 

Në diellin përvëlues të dashurisë vdiq. 

Plecarea pentru a(-şi) găsi limba – 

întoarcerea pentru a nu(-şi) pierde tăcerea 


Din nou eternul spaţiu numit Pogradec îmbogăţeşte literele cu un poet despre 

care foarte puţini au auzit. Atât de puţini, încât orice prezentare capătă acelaşi 

risc (pentru cititor şi pentru poetul însuşi) mai ales fiindcă tinde să schiţeze 

viitorul poetic potenţial al unui prezent încă neconsacrat. Judecând după 

poemele publicate în Revista Haemus (Nr. 36-40 / 2009), creaţia lui 

VANGJUSH V(Ë)LLAHU 81 mi se pare deja o promisiune împlinită cu o 

maturitate indiscutabilă, cel puţin în ochii proprii (deseori demitizanţi) şi ai 

primilor cititori – şi este o surpriză pentru oamenii care nu văd în înmulţirea 

numărului poeţilor o împuţinare a zilelor Poeziei. Născut în 1987, crescut 

81 Pseudonimul literar al lui VANGJUSH VLLAHU (se citeşte Vanghiúş V-ă-láhu). 

Introducerea literei ë (ă) în numele care înseamnă valahul, dublează sensul cu frate 

(vëlla – alb.).

într-un Pogradec profanat de ciudăţeniile (ca să nu zic demenţa) începutului 

tranziţiei, V(ë)llahu a urmat pentru un an Facultatea Artelor Frumoase la 

Tirana, apoi a câştigat o bursă de studii la Bucureşti (la Universitatea 

Naţională de Arte) unde n-a regăsit poate cele pierdute odată cu 

dezrădăcinarea, dar unde se pare că s-a regăsit, şi-a conştientizat graniţele 

Sinelui, pe care cei mai mulţi poeţi doar se prefac sau doar bănuiesc să-l 

domine. 

Momentul în care V(ë)llahu apare în poezie nu este deloc poetic. Dar un 

noroc special pare să traducă poezia acestui moment în libertate de a scrie 

cum visează duhul autorului, independent de atâtea încercări, ambiţii şi altoiri 

instinctive cu frânturi din umbra precursorilor. Aceasta subînţelege şi o 

imensă responsabilitate, care, de câte ori a fost neglijată sau aruncată în 

schimbul unui pumn de nume şi vâlvă vremelnică, a fost nu rareori 

destructivă pentru numeroşi scriitori. În ea se luptă conştientizarea faptului că 

eşti cineva şi setea de a nu se altera cu ispita de a deveni celebru, de a te 

amesteca în aşa-numitele chestiuni măreţe ale Cetăţii nu cu armele literaturii, 

ci cu ale politicii, într-o epocă în care: 

Ultimul nechezat al drumurilor cerul înghiţi 

Peste sângele tăcut încremenit roşu 

Peste câmpiile blestemate ale junghiului, gânduri umede sădi. 

Cerul mohorât plin de lumină purpurie gândului îi scoase scheletul 

Şi cu carnea lor cu beton de apă o pace sătulă creă. 

Taina s-a ivit între taine, credinţa credinţă descoperi 

Turnul lui Babel pe oase se ridică, şi temelii 

Din fier roşu-şi clădi. 

Plecat-am departe să-mi găsesc limba, duşmanii lăsându-i pe strada cu flori 

de plumb 

Prin apele proaspete-am căutat să-mi găsesc chipul 

Cu norii se amesteca şi ca pulberea se deforma. Aşa 

V(ë)llahu nu are un program poetic bine definit, dar nici nu pare să alerge 

după unul. Poate apariţia unui program i-ar fi dăunat libertăţii sale de a scrie, 

libertăţii de a supravieţui în tăcere (mediatică), sau el poate fi inclus în acel 

grup de poeţi, al căror program începe să devină vizibil imediat după ultimul 

vers. În afara densităţii neobişnuite – care de obicei se naşte din izolarea 

poetului, voit sau fără-de-voie, în centrul unei singurătăţi unde este loc pentru 

multe fiinţe şi lucruri, dar nu şi pentru poezia făcută publică şi cercetată cu 

mijloacele criticii – poezia lui V(ë)llahu se statorniceşte pe o seriozitate gravă 

a sufletului, neavând deloc de a face cu niciun soi de vaiet, zbor, laudă sau 

blestem. Autorul are vârsta unui adolescent şi sobrietatea (ca o dimensiune a 

465

înţelepciunii) unui bătrân şi nu găseşte nimic, pe nimeni, uneori nici Iubirea, 

Exilul sau Întoarcerile, demne de a-i înveli versurile cu fiori de fericire, 

clişee, coşmaruri, bună credinţă sau ameţeli trecătoare. Ochiul cernelii sale 

are mereu culoarea cernelii. 

Chinurile sufletului 

Sar peste trup 

Şi simt cum pacea loveşte puternic inima 

Şi ca un plumb îmi curge prin vene 

Locul de baştină, rotunjit şi somnolent colorat, atât de prezent la începători, 

dar şi la autori stinşi ce speră să învie din scris, nu se găseşte în versurile lui 

V(ë)llahu decât în forma unui nod unde copilăria (nu chiar fericită, se pare) 

se ascunde în mod firesc, gonind zâzaniile temporale şi spaţiale, ceea ce face 

albaneza de-sine-suficientă, iar metafora – un pas către un viitor paşnic, fără 

regrete, fără regrete de prisos. 

Istoria are chipul mai jos menţionat: 

Şi mâinile ne-am scos din trup, picioarele ni le-am călcat, coastele le-am 

aruncat pe pământ să răsară 

Dinţii ni le-am smuls, coliere pentru domnişoarele de aramă le-am făcut 

Şi-am plâns mutilaţi prin drumurile lumii să ne găsim membrele 

Dar străduinţele noastre erau sub vânt. 

Membrele erau la fel, ale mele cu ale tale cu ale lor 

Uriaşi înfometaţi s-au perindat pe-aici şi-au strivit orice umbră mergând. 

Se poate spune că V(ë)llahu hrăneşte un fel special al visului poetic, pe cel 

fără voce, şi alungă întocmai cu tăcere multe dintre ţipetele şi mâzgălelile ce 

se zbat să încătuşeze poezia cu o misiune inexistent. Sinceritatea poetului 

este, precum versul şi gândul, cât se poate de echilibrată. 

Să (mă-n)cred în cuvintele mele deseori mi-e greu 

De aceea sufletul ca pe-o cerneală-l las să bată pe albul diform 

Cu urme de sânge negre şi umede văd cum îngheaţă şi se-ngroşează 

Şi-n virginitatea albei câmpii se damnează. 

Odată cu urarea pentru un destin literar frumos şi cerneală neschimbată, cred 

că Vangjush V(ë)llahu, dacă nu va ieşi din propria poezie, va ocupa un loc 

inconfundabil poate tocmai pentru că-i dă poeziei ceea ce de obicei îi dăm 

vieţii – şi invers. 

Bucureşti, iarnă 2009 

466

Mes Tatës dhe Uratës 

ALISA VELAJ 

Katharsisi (II) 

E madhe është gjëma e mëkatit 

Gjithmonë, o tepër i shtrenjtë, toka shkon e qielli mbetet. 

Hölderlin 

Përfytyrimi i botës qiellore shfaqet gati i njëjtë për të gjithë vdekatarët. 

Pavarësisht se cilit besim i përkasim, imagjinata jonë ka krijuar shëmbëllesën 

e një hapësire ku gjithçka shfaqet e ndryshme, e madje në antitezë të plotë me 

hapësirat ku gjeneron jeta jonë. Gjithsecili prej nesh ka projektuar në kujtesë 

një dimension të katërt të asaj se ç’na pret në fund të udhëtimit tonë tokësor. 

(E madje, edhe ata që nuk besojnë në ekzistencën e një fuqie të 

mbinatyrshme do të dëshironin në brendësi të tyre që ky të ishte thjesht një 

udhëtim). Dhe e gjithë ajo që kemi imagjinuar, apo projektuar përmban një të 

vërtetë që i afrohet së tepërmi vargut profetik të Holderlinit. 

“Toka” simbolizon përkohshmërinë e qenies njerëzore, ditët tona të 

numëruara mbi tokë, kalimtaren, ndërsa “qielli” bëhet simbol i atij 

dimensioni kohor e hapësinor ku gjithçka shfaqet e përsosur si vetë Hyjnia që 

e ka krijuar. 

Në letrën e pare Korintasve, Shën Pali shprehet se bota do të tejkalohet. Po 

ç’mbetet prej nesh pas këtij tejkalimi? A do të tejkalohemi edhe ne duke 

shkuar bashkë me tokën? 

Pikërisht për të mos shkuar nga pluhuri në pluhur, siç thuhet në Shkrimet e 

Shenjta, besimtarët kërkojnë të fitojnë “qytetarinë e tyre” në mbretërinë 

qiellore, përmes vyrtyteve dhe përsosjes së tyre morale e shpirtërore. 

Rrugët që zgjedhin për të fituar jetën e përjetshme janë nga më të ndryshmet. 

Disa bëhen besimtarë dhe kërkojnë të bëjnë një jetë sa më larg mëkatit, disa 

të tjerë ndjejnë një thirrje të veçantë dhe bëhen predikues të fjalës. 

I tillë është edhe protagonisti i këtij rrëfimi që i vendos ngjarjet në kohët e 

lashta ilirike, kur të vishje petkun e priftërisë nuk ishte sakrifica më e madhe 

që mund të bëje në emër të Zotit, pasi mund të merrje dhe rrugën e 

manastirëve si oshënar, ose të shpellave si ashkëti, për t’u lutur atje për 

mëkatet e rënda të të gjithë botës. 

Në Shkrimet e Shenjta njerëzit që ia blatonin jetën e tyre Zotit quheshin “të 

vajosur”, e për pasojë ata duhet të ishin pasqyrë e hyjnores në sytë e qenieve 

të tjera, pasi nuk ishin thjesht zbatues të fjalës por edhe predikues të saj. 

467

I shndërruar në një rrëfimtar që vrojton, mban shënime e komenton 82 atë që 

është tokësore të protagonisti i tij, dhe njëkohësisht duke na treguar ne 

lexuesve, se çfarë cilësish duhet të zotërojë qenia për t’u ngritur në të njëjtën 

lartësi me Zotin (sipas dogmës të fesë ortodokse), Kuteli nis të zbulojë hap 

pas hapi personazhin e Tat Tanushit. 

Kemi të bëjmë me një rrëfimtar që bëhet “zëdhënës” i të vërtetave tokësore 

dhe nga ana tjetër na shtrëngon të njohim të vërtetën hyjnore 83 . 

Ky rrëfimtar nis të projektojë në vetëdijen e lexuesit një personazh që i ruhet 

së tepërmi leqeve të mëkatit, që ças për ças- si shpresëtar i drejtë- lutej për 

faljen e mëkateve të kryera me dashje e padashje, e mbi të gjitha për fuqinë e 

tij më të madhe, besën ndaj Zotit. 

Në raportin mes Zotit dhe së shoqes, rrëfimtari shprehet se: “Gazi i dytë i 

Uratës- pas Tënëzotit ish Kalija-e shoqja”. Por komenti që po ky rrëfimtar 

bën në vijim për Tat Tanushin na projekton në gjykimin tonë si lexues, një 

largim të përshkallëzuar të Uratës-Tatë drejt Tatës-Uratë. 

“Po në dyzet ditët e ndarjes për t’u bashkuar me Zotin me anë të hirit, Tat 

Tanushi pat ndjerë thellë, në mish e në frymë mungesën e së shoqes. Sepse 

mishi e shpirti i tij kërkone Kalijen më fort nga çdo tjatër gjë”. 84 

Kjo është e vërteta tokësore e Tatës “e justifikuar” edhe nga rrëfimtari, dhe e 

cilësuar si “gjëmë” prej tij, në detajin ligjërimor “lëçitësit mundet të mos i 

pëlqejë një gjëmë e tillë.” 

Rrëfimtari merr kështu rolin e një komentuesi të maskuar, duke shpalosur dy 

kahje të ndryshme gjykimi: tokësor dhe hyjnor, por të parën e servir thjesht si 

një të vërtetë kah Tata tokësor, ndërsa të dytën nis ta përkrahë dukshëm për 

Uratën që nuk duhet të kthehet në Tatë. Por duket se shndërrimi sapo ka nisur 

dhe për këtë duhet të përqëndrohemi pikësëpari tek simbolika e numrit 

dyzetë. Në Shkrimet e Shenjta shkruhet se Zoti i udhëhoqi izraelitët për dyzet 

vjetë në shkretëtirë, me anë të të zgjedhurit të tij, Moisiut, dhe ata 

vazhdimisht patën prirjen, madje edhe mëkatuan shumë herë, duke shprehur 

mosbesim në momente të vështira, apo duke krijuar idhuj të rremë. 

Tashmë duket se Urata ka nisur procesin e shndërrimit në Tatë, duke ngritur 

në mendjen e tij kultin e dashurisë tokësore, dhe duke e dalluar atë dukshëm 

prej Tënëzotit. Rrëfimtari komenton “në mish e në frymë” dhe për më tepër 

“në të parën ndarje të tyren pas të njohurit”. 

Prirja kah tokësorja e Tatës nis të na shpaloset që në fillim dhe formësohet 

gradualisht në vazhdimësi të rrëfimit. 

82 

Aurel Plasari, Kuteli midis të gjallëve e të vdekurve, Shtëpia botuese”Apolonia”, 

Tiranë 1994, f.72 

83 

Po aty, f.83 

84 

Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkati, Shtëpia botuese”Grand Prind”, 

Tiranë, 2006, f.15 

468

Është krejt normale që Tata të ndjejë mungesën e Kalijes në mish, pasi ai 

është një qenie tokësore, i pajisur me dëshirat e tij fizike, por nuk është 

normale për një të vajosur, që ta ndjejë këtë mungesë edhe në frymë. 

Një qenie si Tat Tanushi ndodhet në të tjera raporte me Zotin krahasuar me 

një vdekatar të zakonshëm, dhe për pasojë ai duhet t’i kishte orientuar më 

mirë ndjenjat e veta për të mos e ndjerë këtë ndarje edhe në frymë. Por duket 

se Tatës e ka lënë veten të zotërohet nga ndjenja për Kalijen, derisa mishi dhe 

shpirti i tij kërkonte të dashurën më fort se çdo gjë tjetër. 

Sipas Jungut raporti ndjenjë-mendim ndjek një trajektore të tillë: 

“Nëse unë kam një orientim ndaj një mendimi, atëherë nuk mundem që në të 

njëjtën kohë ta orientoj veten nga ndjenja, sepse mendimi dhe ndjenja janë dy 

funksione krejt të ndryshme. Më duhet të bëj kujdes të përjashtoj ndjenjën në 

qofte se dua t’u mbetem besnik ligjeve logjike të mendimit, në mënyrë që më 

pas procesi i mendimit të mos ç’rregullohet nga ndjenja” 85 . 

Nëse vetëdija e Uratës do të ishte orientuar kah hyjnorja, atëherë ai nuk do të 

mundej që në të njëjtën kohë ta orientonte veten edhe nga ndjenjat, sepse 

mendimi për Zotin dhe ndjenjat për të shtrenjtën e zemrës janë dy aspekte 

diametralisht të kundërta. Urata nuk ka treguar një forcë të tillë vullneti për të 

përjashtuar ndjenjat, në atë shkallë sa të zotërohej nga frymorja, dhe kjo e 

fundit të triumfonte ndaj tokësores. 

Një gjë të tillë Urata nuk do të ketë vullnetin hyjnor ta bëjë asnjëherë, dhe kjo 

do të ketë si pasojë rrënjosjen e vullnetit tokësor në shpirtin dhe mendjen e 

tij. Në këtë kontekst një konotacion të veçantë merr detaji tjetër ligjërimor 

“dashuroheshin egërsisht”, ku dashuria merr trajtat e një pasioni të shfrenuar 

njerëzor, shumë larg konceptit hyjnor të dashurisë burrë-grua. 

Megjithatë qenia “më mëkatare” mes dy të dashuruarve vjen Tat Tanushi, 

pasi ai arrin të veçojë dukshëm të shtrenjtën e tij, duke i dhënë vendin e parë 

para Tënëzotit, gjë të cilën Kalija as që e koncepton dot, madje e qorton si 

prirje edhe te Tat Tanushi. 

“Kalija e vështronte duke buzëqeshur dhe priste 

- Dua të them, Noemi, se të dua kaq shumë, kaq shumë... 

- Dhe sa herë të tjera të ma thuash aq më shumë et do të kem ta dëgjoj. 

Ai vazhdoi sikur s’e pat dëgjuar fare. 

- ... dhe s’ka gjë tjetër as në dhe, as në qiell, as në ujëra që ta dua sa ty. 

- Tan!, i thirri Kalija. 

Ai nuk u përgjigj po e mori në krahë dhe e ngjiti gjer në degët e bajameve” 86 . 

85 K.G.Jung: Mbi psikikën njerëzore, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë 2002, f.49 

86 Mitrush Kuteli, E madhe është gjëma e mëkati, Shtëpia botuese”Grand Prind”, 

Tiranë, 2006, f.20 

469

Po të mundoheni “të dëgjojmë” zërin e Kalijes brenda kësaj copëze rrëfimi, 

do të kuptojmë farë mirë, se ai mbart më tepër se një qortim. 

Është frika nga Zoti ajo që e shtyn t’i tërheqë vëmendjen Tatës për fjalët e tij, 

dhe është mungesa e po kësaj frike që e bën Tatën të mos i kushtojë asfare 

rëndësi thirrjes së saj. Kalija ka et të dëgjojë shprehje të zjarrta dashurie, por 

jo të arrijë gjer në atë pikë sa të pranojë të shndërrohet vetë në një objekt 

adhurimi për bashkëshortin e saj. Ajo mbetet përherë në hapësirat qiellore, 

megjithë fuqinë e madhe me të cilën e do burrën e saj. Ndërsa Tata vetëm sa 

e viziton qiellin dhe kthimin në jetën tokësore mezi e pret 87 , gjë që shfaqet në 

konceptimin e tij mbi vdekjen. 

1. Aq shumë e desh Urata Kalijen sa trembej nga lumturia e tij dhe i lutej 

Tënezotit mos ia shkruaj si mëkat 

2. Dhe falej ditë e natë para ikonave të shenjta dhe digjte temja, vaj ulliri e 

dyllë blete për shëndetin e saj. 88 

Na rrëfehet një qenie ku ndeshet ndërgjegjja e tij dhe dëshira për t’ju 

shmangur thirrjes së zërit të brendshëm. Urata (dhe jo Tata) di ta ndaje mjaft 

mire atë që është mëkatare nga ajo që është e drejtë, por prirja e tij nuk shkon 

drejt kësaj të fundit, e për pasojë ai mëkaton. 

Vetë Urata duke e njohur këtë prirje të Tatës i lutet Zotit të mos ia shkruaj si 

mëkat. Në një farë mënyre, Tat Tanushi diç duket se kërkon të ndryshojë në 

gjykimin e Zotit, në lidhje me atë që cilësohet mëkatare. 

Ai jo vetëm që guxon të mos ndjekë vetëm rrugën e Tij, por me një ndjenjë 

këmbëngulje (ndonëse e maskuar në pamje të parë), kërkon që Zoti ta 

justifikojë për ato që ai përjeton, e madje kryen. 

Pra, ai jo thjesht justifikohet, por mendon se duhet të justifikohet. Eshtë ky 

aspekti më delikat që e mpak vazhdimisht Uratën. Një mëkatar lutet për 

faljen e mëkateve të tij, por nuk është ai që “duhet t’i caktojë” Zotit çfarë 

duhet t’i peshohet si mëkat, e çfarë s’duhet t’i peshohet si e tillë; përndryshe i 

bie që qenia njerëzore të ketë marrë përsipër rolin e Hyjnisë, duke ndërhyrë 

në mënyrë jonormale në planet e Zotit. 

Në Shkrimet e Shenjta, Zoti u drejtohet krijesave njerëzore me mesazhin se 

jeni ju që ecni, por jam unë Ai që drejtoj hapat tuaja 89 . 

Ajo që përpiqet të realizojë Tata-Uratë është t’i tregojë Zotit një mënyrë se si 

t’i drejtojë hapat e atij vetë, ose e thënë ndryshe “të bindë” Zotin, se ajo që 

është duke bërë të mos i shkruhet si mëkat. 

87 

Në këtë përfundim ka arritur studiuesi Aurel Plasari kur analizon personazhin e 

Pjetër Kulirës, dhe është huazuar prej meje për personazhin e Tat Tanushit. 

88 


Tiranë, 2006, f.19 

89 

Bibla; Fjalët e urta, 16.4 

470

Për një predikues të shkrimeve të shenjta kjo përbën një thyerje të ligjeve të 

Zotit, pasi qenia e projektuar si model përmbys vetë e para atë ligj që duhet 

t’jua predikojë qenieve të tjera, të cilat nuk janë në rrugën e Tij. 

Shkruar është gjithashtu se atij që ka brenda vetes besim dhe kërkon më 

tëpër, atij do t’i jepet, ndërsa atij që nuk mbart besim në fjalën e Zotit dhe 

nuk e kërkon atë do i merret edhe ajo që ka. Tat Tanushi nuk kërkon të ketë 

më tepër dhe është ky shkaku i tkurrjes së Uratës brenda tij. Në këtë 

pikëvështrim transformimi i tij në Tatë duket i pashmangshëm. Pasojat e këtij 

procesi shfaqen në perceptimin e tij mbi kohën. 

Po t’i referohemi Blez Paskalit, njerëzit nuk kënaqen asnjëherë me të 

tashmen. Ata përshpejtojnë të ardhmen pasi vonon të vijë dhe thërrasin të 

shkuarën për ta ndalur. Në këtë mënyrë, ata përhumben ndër kohëra që nuk u 

përkasin 90 . Kështu, shohim se Tat Tanushi nuk mjaftohet asnjëherë me atë që 

ka. Ai vazhdimisht trembet për Kalijen, prandaj lutet ditë e natë për të. Duke 

qenë se dashuron çmendurisht, ai ka frikë mos e braktis kjo lumturi që po 

përjeton në të tashmen, ndaj dhe përpiqet ta shmangë të ardhmen. 

Në fillim të rrëfimit, Kuteli vë në dukje se besa në Zotin është fuqia e madhe 

e Tat Tanushit. Po të ishte i vërtetë ky pohim, atëherë Tata nuk do të 

humbiste ndër kohëra, të cilat nuk i përkasin atij si qenie njerëzore (biblikisht 

e ardhmja i përket Zotit), por do të përjetonte të tashmen. 

Meraku i tij për Kalijen nuk është i pavend, pasi ajo vuan nga një sëmundje 

që i thonë lëngjyer, por ky merak është i tepërt për një prift që ka besë në 

Zotin dhe me veshjen e petkut të priftërisë ia ka blatuar atij jetën në mënyrë 

të veçantë nga qeniet e tjera. 

“T’i përballësh qeniet me realitetin e vdekjes, nuk do të thotë aspak ta kthesh 

vdekjen në një qëllim të kuptuar si asgjë e zbrazët, as te synosh t’i errësosh 

ditët e tyre me efektin e një vështrimi të fiksuar mbi vetë fundin” 91 . Ndërkohë 

që Tata arrin t’i përjetojë të dyja këto gjendje. Gjersa frikësohet aq shumë për 

vdekjen e Kalijes, ai e ka harruar konceptin themelor të Zotit mbi vdekjen, se 

ajo është fundi i jetës tokësore dhe fillimi i jetës së përjetshme. Nga ana tjetër 

ai nuk duhet kurrsesi ta errësojë lumturinë e së tashmes me frikën dhe 

parandjenjën e asaj që do të vijë, pasi shkruar është se çdo dite i mjafton 

pikëllimi i vet dhe e nesërmja kujdeset vetë për veten. 

Urata na paraqitet i verbër edhe në optikën e shikimit të tij karshi realitetit të 

vdekjes. Kur përshkruan pamjen që Kalija ka filluar të marrë pas sëmundjes, 

rrëfimtari nuk na ofron një portret të akullt dhe të pajetë, por thotë se ajo ishte 

e rrethuar nga një dritë e gjallë. 

“Fytyra e saj vishej me një pah drite si drita e hënës mbi ujëra. Po drita e 

hënës është pa jetë, kurse drita që mbulonte fytyrën e Kalijes ishte e gjallë. 

90 Blez Paskal, Mendimet, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë 2003, f.17-18 

91 Hajdeger, Leksione dhe konferenca Shtëpia botueselejad, Tiranë 2002, f.150 

471

Ajo kish po në atë kohë edhe bukurinë e të vdekurit edhe bukurinë e të 

gjallit 92 ”. 

Si mund të flitet për bukuri të vdekuri? Si mund të rrethohet nga një dritë e 

gjallë një qenie, e cila pak nga pak po i lë lamtumirën botës së të gjallëve? 

Kufiri që vdekatarët vendosin mes jetës dhe vdekjes zhduket këtu krejtësisht, 

ndërsa raporti mes koncepteve jetë-gjallëri dhe vdekje-ftohtësi na vjen krejt i 

përmbysur në këtë përshkrim. 

Rrëfimtar në kërkim të Hyjnisë 93 , Kuteli, përpiqet të na mbushë mendjen ne 

si lexues për atë çka duhet të ndryshojmë në perceptimet tona mbi 

përtejbotën, e mbi të gjitha përpiqet t’i kthejë mendjen për këtë personazhit të 

tij “plangprishës”. 

Drita e gjallë që rrezaton Kalija është rrezatim i dritës së Zotit dhe i asaj bote 

për të cilën ai e ka bjerrur kuptimin e saj të vërtetë, duke guxuar jo vetëm ta 

shmangë, por dhe të rebelohet fuqishëm kundër saj. 

Zbulesa si moskuptim 94 

Dy gjendjet në të cilat përkëmbehet “përjetësisht” përkohshmëria e qenies 

njerëzore, gjumi dhe jeta zgjuar, kanë qenë përherë objekt diskutimesh e 

studimesh që duket se s’do të kenë të reshtur, përsa i përket faktit se në 

ç’mënyrë ndikon njëra gjendje te tjetra, si ndikojnë vetëdija dhe pavetëdija në 

formësimin e një ëndrre, si na paraqitet vetja jonë në ëndrrat që shohim, nga 

vijnë këto ëndrra që popullojnë mbretërinë tonë të gjumit etj, etj. 

Sipas Fromit, teksa rishqyrton tezat e Fromit dhe të Jungut, pra qoftë kur 

besojmë se ëndrrat përbëjnë përvojat reale të shpirtrave tanë të çliruar nga 

trupi, qoftë kur mbështetemi në mendimin se ëndrrat frymëzohen nga Zoti 

ose nga shpirtrat të këqij, qoftë ato shihen si shprehje e pasioneve tona të 

paarsyeshme, ose në të kundërt, të aftësive tona më të larta dhe më morale, ka 

një ide që nuk kundërshtohet: të gjitha ëndrrat kanë një kuptim dhe një 

domethënie. Kanë një kuptim sepse ato përmbajnë një mesazh, i cili po të 

92 


Tiranë, 2006, f.18 

93 

Aurel Plasari, Kuteli midis gjallëve dhe të vdekurve, Shtëpia botuese”Apolonia”, 

Tiranë 1994, f.84 

94 

Interpretimin e ëndrrës si një Zbulesë që i jepet protagonisti, e bën edhe studiuesi 

Kujtim Shala, në analizën e tij mbi novelën E madhe është gjëma e mëkatit. Pasi bën 

një pranëvënie mes Zbulesës së Gjonit dhe Zbulesës së Tatës ai thekson: “Shfaqja 

tipike e Krishtit në novelën e Kutelit është ajo në ëndërr. Në vend të (Shtatë) Letrave 

të Apokalipsit, Krishti i Kutelit gjen rrugë tjetër postale: Endrrën. Endrra përmbushet 

pike për pike, duke sugjeruar letrarisht ( meqë nuk e di a mund të provojë shkrimi në 

këtë rast) vërtetësinë e profecisë” 

Kujtim Shala: Kujtesa e tekstit, Shtëpia botuese “Buzuku”, Prishtinë 2003, f.60-61 

472

analizohet mund të kuptohet, kanë një domethënie sepse ëndrrat nuk shihen 

kot, edhe pse ato mund të shprehen me një gjuhë që nën një fasadë pa 

domethënie, shpreh përmbajtjen e mesazhit të transmetuar 95 . 

Pikërisht në një këndvështrim të tillë do të dekodifikohet edhe ëndrra e 

protagonistit të kësaj rrëfenje, e cila përmban çelësin interpretativ të krejt 

kuptimit të saj. Duke qenë se na serviret një personazh i mëdyshur mes dy 

vetjesh të tij; vetjes frymërore dhe asaj tokësore, ndërsa nga ana tjetër, ai 

është ngjizur prej një rrëfimtari që mbart mbi vete hirin hyjnor, dhe që na 

paraqitet parreshtur si një progresion i mendjes drejt absolutit 96 , natyrshëm 

vijnë pyetjet: 

A mund të përmbajë kjo ëndërr të mbramet shkëndija të Shpirtit të Shenjtë që 

Urata ka dërguar drejt Tatës për t’i shpërndarë këtij të fundit, mjegullnajën që 

ka nisur të bjerë nxitimthi mbi vështrimin e tij? 

Apo të jetë një e ardhme profetike që rrëfimtari hyjnor ka projektuar në 

vetëdijen e krijesës së tij, si për t’i rrëfyer atë rrugë të drejtë që ai medoemos 

duhet të ndjekë për të mos u shembur greminave të mëkatit? 

Të dyja kahjet e depërtimit mund të gjejnë justifikimin e tyre në tekstin e 

Kutelit, por dyshimi i dytë duket se gjen aty më tepër terren për t’u vërtetuar. 

Tat Tanushi është ai personazh i Kutelit që i ngjan më shumë Jonës biblik, 

sepse ai e di mirë ç’rrugë duhet të ndjekë, e megjithatë i largohet me vetëdije 

të plotë kësaj rruge. Në këtë kontekst ëndrra e tij mund të interpretohet fare 

mirë si një intuitë introspektive që pushton papritur pavetëdijen e Uratës, në 

atë gjendje ku çdo qenieje njerëzore i zbulohet vetja e tij e vërtetë 97 . Por fakti 

që Urata vazhdon t’i lutet Zotit si Tatë edhe pas “zgjimit”, na orienton ne si 

lexues ta largojmë vëmendjen nga ky interpretim, pasi një shkëndijë e tillë, 

po të kishte gjetur forcën të lindte te Urata, do të kishte mundur ta zgjonte 

sadopak shpirtërisht Tatën. Në vend të një intuite introspektive na mbetet ta 

dekodifikojmë këtë ëndërr si një Zbulesë që i jepet protagonistit tonë. 

(Nga ana e teknikave narrative do ta etiketonim si një prolepsë, meqënëse 

diskursi hershon fakte të së ardhmes). 98 

Mesazhi i kësaj Zbulese i jepet Tat Tanushit nëpërmjet dy kahjeve të 

kundërta, por me pikëmbërritje një destinacion të vetëm: përjetësinë. 

Shndërrimi real që po i ndodh protagonistit në jetën zgjuar nis të projektohet 

edhe këtu, por tashmë i kushtohet më tepër rëndësi pasojave që do të sjellë ky 

transformim shpirtëror se sa shkaqeve që kanë çuar drejt tij. 

Figura e Krishtit jo vetëm e përforcon, por e bën absolutisht të 

padiskutueshme përkohshmërinë e qenies njerëzore. 

95 

Erik From, Gjuha e harruar, Shtëpia botuese”Dituria”, Tiranë 1998, f.143 

96 

Aurel Plasari: Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, Shtëpia botuese”Plejad”, 

Tiranë, 1994, f.84 

97 

K.G.Jung: Mbi psikikën njerëzore, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë 2002, f.123 

98 

Poozato, Semiotika e tekstit, ShBLU, Tiranë 2004, f.222 

473

“Si lule fishket e si ëndërr shkon e përndahet njeriu...” 99 

Ai mospranim i heshtur e rebelues që protagonisti ynë i bën largimit nga kjo 

botë fiton në të kënduarat e Krishtit një konotacion akoma më të thellë. 

Nëse në përjetimet e veta dashurore Tat Tanushi e koncepton vdekjen si 

tmerrin e humbjes së të shtrenjtës së tij, këtij nocioni i mvishet në Zbulesë një 

kuptim gjithëpërfshirës e tepër universal. Vdekja shndërrohet këtu në simbol 

të asaj këmbane, e cila nuk bie vetëm për Kalijen, por ka rënë e do të bjerë 

për të gjitha qeniet, në një kohë të caktuar si të tillë vetëm prej Zotit. Tingujt 

që Tata dëgjon për largimin e së shtrenjtës do të jenë po ata tinguj që herët a 

vonë do të improvizojnë edhe rekuiemin e tij. 

Prandaj reflektimi i Uratës nuk duhet të fokusohet te një vdekje e parë në 

veçanti, se sa te vdekja në vetvete si alfa dhe omega e mbarë species 

njerëzore. Rrëfimtari hyjnor kërkon medoemos të qartësojë atë kuptim që Tat 

Tanushit i është dhënë që në zanafillën e tij si Uratë mbi thelbin e 

përkohshmërisë, por ai duke qenë përherë i prirë kah tokësorja duket se e ka 

bjerrur pa e rrokur dot kurrë në tërësinë e vet. Ideja se vdekja të bashkon me 

Hyjninë i paralajmërohet protagonistit me anën e dy shëmbëlltyrave të 

përkundërta të tij, si Uratë dhe si Tatë, duke u shndërruar njëherazi në 

lejtmotivin e krejt rrëfimit. 

Shëmbëlltyra e parë është ajo e Uratës që e pranon vdekjen si një ligjësi 

hyjnore, e që ndjen dhimbje për të shtrenjtën e tij, aq sa duhet të ndjejë çdo 

vdekëtar, i cili e ka kuptuar kthjelltësisht thelbin hyjnor. 

Pasi siç shkruhet edhe në Librin e Predikuesit, ka gjithmonë një kohë për të 

qeshur e një kohë për të qarë, një kohë për të mbjellë e një kohë për të 

korrur 100 . 

“Tat Tanushi ndjente helm e gas bashkë, helm për e së shoqes, gaz se vetë 

Krishti i këndonte asaj”. 101 

Ndërsa shëmbëlltyra e dytë na jep një qenie në braktisje e sipër prej Frymës, 

e cila nuk mendon tjetër veç për ëmbëlsinë e jetës tokësore, dhe që për më 

tepër i trembet vetmisë të së ardhmes, të vetmes kohë që s’i është dhënë asnjë 

fuqi për ta ndryshuar, e s’i përket askurrë atij, por vetëm e vetëm Hyjnisë. 

Në suazën e përjetimeve të tilla thjesht si Tatë, ngjizet dhe ideja e përkundërt, 

se tokësorja është përkohshmëria që mundet të na dhurojë veç vdekjen dhe 

vuajtjen, dhe si e tillë nuk ka pse të jetë kaq e lakmuar prej qenies. 

99 


Tiranë, 2006, f.23 

100 

Bibla: Predikuesi, 3-4 

101 


Tiranë, 2006, f.24 

474

Këtë mesazh e përforcon më tepër përshkrimi i fytyrës së Kalijes, përgjatë dy 

qëndrimeve të Tat Tanushit. Kur e pranon vdekjen si plan hyjnor, Kalija 

buzëqesh me buzëqeshjen e të lumturit, ndërsa me konceptimin e saj si “një 

fund”, e shtrenjta e zemrës nuk ish në krahët e tij veçse një skelet. 

Po ashtu edhe “arkitektura” e kishës na jepet prej rrëfimtarit hyjnor në 

optikën e shndërrimeve të Uratës-Tatë në rastin e parë dhe Tatës–Uratë në të 

dytin. 

“Tata ngriti kryet lart ndaj kupa e kishës, dhe ja se ku ajo ish plot dritë dhe 

ngrihej e ngrihej gjer sa u bë qiell”. 102 

“Zëri i tij i egër u përpoq mur më mur dhe çau gjithë kandilet. Errësirë 

katrani. Befas kisha u ça në dysh, u hapnë të thëllat e tokës dhe Tat Tanushi u 

shemb përpjetë” 103 . 

Paralajmërimi i shembjes tokësore për shkak të rebelimit zbulohet në 

mospajtimin e Tatës me ligjësinë hyjnore. ( Fiton këtu peshë cilësimi zë i 

egër). Krahas të ardhmes profetike të protagonistit, zbulohet edhe shfaqja e 

natyrës hyjnore në lidhje me njërin apo tjetrin qëndrim që Tat Tanushi do të 

mbajë kundrejt saj në jetën zgjuar. 

Ndëshkimi hyjnor ndaj rebelimit dhe mëshira ndaj kujtdo që i bindet vullnetit 

të Zotit shndërrohen në dy domethëniet kryesore të vegimit të qenies, të cilat 

duke mos u kuptuar si duhet prej tij, e çojnë sërish protagonistin në 

formulimin e po të njëjtës lutje që ai ia drejtonte qiellit edhe para t’i jepej 

Zbulesa. Në këtë këndvështrim zgjimi i tij rezulton të jetë vetëm fizik dhe 

asfare një zgjim shpirtëror, sikundër pritej të ishte. 

Mbas gjumit ai tenton sërishmi “ndërhyrjen” në planet kohore të Zotit, duke 

ruajtur të njëjtin vizion mbi vdekjen, çka e lë atë krejtësisht jashtë konceptit 

biblik se i vetmi pushtet mbi të është vetëm ai hyjnor. Lutja e tij “Merr vite 

nga vitet që më ke dhënë dhe jepja shërbëtores tënde Kali- që të përlëvdohet 

emri yt përjetë”, na tingëllon si një kusht që qenia i vendos Hyjnisë, dhe 

konfirmon shkëputjen e tij të plotë prej frymës së saj. 

Simbolika e shembjes 

Tepër intresant tejçohet në vetëdijen e çdo lexuesi të kësaj rrëfenje, cilësimi i 

bijës së shkrimtarit “një vepër e shkruar me aq dashuri për dashurinë” 104 . 

Jo rrallë në rrëfimet e Kutelit kjo ndjenjë merr përmasa gati “apokaliptike”, 

duke përmbysur çdo kufi mes jetës dhe vdekjes, apo duke hyrë aq thellë në 

102 Po aty: f.24 

103 Po aty: f.24 

104 Quo vadis, Shqipëri? (përg.A.Klosi), Tiranë&Munchen, 1993, fq.283 

475

shpirtin dhe gjakun e një qenieje, sa të shndërrohet dëshpërimthi në një 

vuajtje pa fund, e cila i shemb krejt jetën e kësotokshme. 

Një personazh i Kutelit, Argjir Vlonjati, shprehet kështu për vashën që ka 

rrëmbyer përjetësisht zemrën e mendjen e tij: 

“E si hyri zbriti fellë e më fellë brenda në gjak e nuk doli më. 

E kam edhe sot ja këtu brenda në zembër, pas kaqë gjëmë vjetë e pas kaq 

lebete që më kanë parë sytë. E kam të gjallë e të bukur fort si qëmoti. E do ta 

kem gjer rë më rritet lëndina mbi gjoks” 105 . 

Në këtë pasazh flet një personazh që është “si shumë të tjerë” në galerinë e 

personazheve kuteliane, ligjërimin e të cilit ne si lexues “ thjesht e dëgjojmë”, 

ndërsa për një një qenie, e cila ia ka blatuar Zotit jetën e saj, duket se edhe 

gjykimi ynë si lexues do të marrë tjetër kahje. 

Humbja e së shtrenjtës së zemrës shoqëruar njëkohshëm me shembjen 

tokësore të protagonistit, shndërrohet në arsyen kryesore të shkëputjes së 

plotë të krijesës prej Krijuesit të saj. 

Sipas Kierkegaardit 106 , ndjesia thelbësore që përcakton marrëdhënien mes 

qenies dhe Hyjnisë është ankthi. Në këtë kontekst ai dallon ankthin e së keqes 

dhe ankthin e së mirës (ose demoniakun). 

Rasti i parë është ai kur qenia ndodhet në mëkat dhe ankthi i tij është drejtuar 

nga e keqja. Kjo sjellje e vështruar nga një këndvështrim më i lartë, i përket 

sferës të së mirës dhe prandaj qenia provon ankthin e së keqes. 

Sjellja tjetër është ajo e demoniakut, kur qenia ndodhet në të keqen dhe 

provon ankthin e së mirës. 

Janë këto dy polet ndërmjet të cilave duket se transformohet personazhi ynë 

prej Uratës-Tatë, në Tatën-Uratë, e mandej thjesht në Tatë. 

Ankthi i madh që i shtrëngonte zemrën Tat Tanushit në vegimin hyjnor nuk e 

pushton asfare qenien e tij pas rivendosjes së lidhjeve me botën reale. 

Demoniaku nuk arrin të gjejë strehë brenda tij, dhe do të jetë ky shkaku që 

pas vdekjes së Kalijes, atë do ta kaplojë parreshtur ankthi i së keqes, i cili do 

ta çojë shkallë-shkallë drejt shkatërimit. Kurse rënia e Tatës nis të projektohet 

kur mëkati hyn brenda tij si hop cilësor 107 . Urdheri hyjnor “lër dhimbjen 

tënde dhe ruaj kopenë time” mbart thelbin e ndërkalimit të tij, nga mbretëria 

qiellore (ku Urata nuk qe kurrë një qytetar i denjë), drejt rjetave të largneshit. 

Në Bibël thuhet se njerëzit mund të zemërohen, por dielli kurrsesi nuk duhet 

të perëndojë mbi inatin e tyre 108 , pasi kjo gjë përbën mëkat. Në këtë kontekst 

mëria e Tatës është e pajustifikueshme dhe nis ta transformojë vetëdijen e tij 

105 

Mitrush Kuteli: Rrëfimi i pare i Argjir Vlonjatit në Prozë dhe vargje të zgjedhura 

11, Shtëpia botuese”Mitrush Kuteli”, f. 

106 

Sorren Kierkegard: Koncepti i ankthit, Tiranë 2002, f.122 

107 

Po aty, f.65 

108 

Bibla: Efesianët, 4.26 

476

gati në profane, kur ai harron se varri është dera me anën e së cilës ne hymë 

në jetën e përjetshme. Kështu shurdhëria ndaj urdhërit të Zotit i jep fund një 

herë e mirë lëkundjes, apo thyerjes që kishte krisur që më parë, duke i dhënë 

drejtim teposhtës së tij tokësore. Prej këtu mëkatimi do të lëvizë për shkaqe 

sasiore 109 , në një rrjedhë të pandalshme e marramendëse. Pjesa më çoroditëse 

e kësaj rrjedhe vjen atëherë, kur pas braktisjes në frymë të Krijuesit të vet, ai 

krijon shëmbëllësën e një “perëndeshe tokësore” dhe mbasi bën kora me 

fytyrën e saj, ndez kandile e qirinj prane tyre dhe këndon të kënduara të 

shenjta, a thua si i përulet Hyjnisë se Shenjte. 

Rrëfimtari hyjnor komenton “U largua nga i Madhi i jetës për një dorë 

eshtra e për fytyra të gdhendura në dru”. Në Shkrimet e Shenjta rreth këtij 

adhurimi shkruhet; ”Nuk duhet t’i faleni askujt tjetër përveç meje sepse Unë 

Zoti jam një perëndi xheloz” 110 . 

Prandaj një vdekatar që ngre në rang hyjnor një vdekatar tjetër, jo vetëm që 

ka dalë prej udhës se Tij, por mbart rëndesën e një shpirti të sëmurë, në 

kundërshti me shëmbëlltyrën e Shpirtit të Shenjtë, sipas të cilit ai është 

krijuar. Simbolika kristiane na e paraqet trupin si një burg të shpirtit, duke 

nënkuptuar një shenjtëri “të prangosur” brenda tokësores. Ndërsa tek 

protagonisti ynë ky raport merr nuanca tepër tragjike, ngaqë shpirti është 

ende i pranishëm në trupin e tij, por ai është një shpirt i sëmurë. 

”Shpirti nuk kishte mposhtur ende trupin, sepse shpirti i i tj ishte i sëmurë e 

nuk e mposhte dot” 111 . 

Përveç paaftësisë që ka çdo trup njerëzor për të zotëruar instiktet, ky trup 

vuan mungesën e një fuqie më të lartë se ai vetë, sepse ai merr orientime, por 

ato janë në thelb të gabuara, përderisa burojnë prej një vullneti të sëmurë, 

duke e kthyer kështu qenien në një busull të çorientuar, mbërthyer 

trishtueshëm skllavërisë së mëkatit. 

”Si i këndonte këto ndjente një ankth të madh, sepse gruaja që kish dashur 

zemra e tij ish këthyer në tokë. Dhe ligji nuk i lejonte të dashurojë e të marrë 

grua të dytë” 112 . 

Leximi i librit të Solomonit duke i dhënë vargjeve kuptimin e mishit e jo të 

frymës, e çon Tat Tanushin në skajet e mbrame të një gjykimi të sëmurë, në 

lidhje me konceptin e mëkatit. Nëse më parë ai i trembej Zotit për shkak të 

dashurisë së madhe për të shoqen, dhe i lutej të mos ia shkruajë si mëkat, ai e 

ka bjerrur kuptimin e këtij të fundit tanimë. Pyetja që i drejton vetes “Të jenë 

109 

Sorren Kierkegaard: Koncepti i ankthit, Tiranë 2002, f.65 

110 

Bibla, Eksodi 20.5 

111 


Tiranë, 2006, f.28 

112 

Po aty: f.29 

477

mëkate këto?”, teksa u jep vargjeve biblike përmbajtje mishnore, tregon se 

dielli hyjnor është në perëndim e sipër horizonteve të tij dhe shembja e 

madhe që ndodh kur trupi i tij njeh trup gruaje, vjen si pasojë e natyrshme e 

fakteve që kemi analizuar deri më tash. Në këtë pikë ankthi është dobësuar aq 

shumë sa rrjedhoja e mëkatit ka hyrë në gjak të qenies, duke lëshuar rrënjë të 

thella edhe në individualitet 113 . Prandaj ankthi që i shtrëngonte zemrën 

protagonistit në vegimin hyjnor ishte tepër i madh, sepse atëhere ai lëkundej 

ende mes hyjnores dhe tokësores, ndërsa kur ndodh shembja e madhe këtij 

ankthi s’ia gjen gjurmët kurrkund, ngaqë mëkati ka triumfuar lehtësisht. 

Mirëpo, duke qenë një njeri i veçantë në sytë e Zotit, “dielli hyjnor” dhuron 

edhe disa shkëndija të tjera për ta zgjuar sadopak Tatën. Kjo gjë konstatohet 

në lutjen që ai i drejton Zotit për ta shpëtuar nga të ngarët e të ligut, dhe në 

krahasimin që i bën gruas së qytetit me gruan e Apokalipsit që mbante në 

duar qelqin e mëkateve. Shkëndijat duket se e zgjojnë disi protagonistin tonë, 

pasi rrëfimtari hyjnor shkruan se “ay e zotëroi mishin dhe mbeti për një çast 

si shtyllë guri”, por fakti që qenia vazhdon t’i japë gjithçkaje kuptimin e 

mishit e jo të frymës, bën që ajo të bjerë sërish në grackën e mëkatit me 

egërsinë e përrenjve që s’njohën ku zbresën. Një gjë e tillë ishte parathënë të 

ndodhte që në çastin kur imazhin e hyjneshës së tij tokësore, Tata e mishëron 

në figurat e femrave të tjera. Por ana më tragjike e tërë këtij procesi mëkatimi 

është se ai asnjëherë s’ka kohë për t’u penduar, duke bërë që shembjet të 

ndjekin njëra-tjetrën, madje edhe në çastet kur ai e ndjen veten të zhytur në 

lerë. 

Shërbesa e pakryer për shkak të mëkatit në të cilin është zhytur Tat Tanushit, 

të sjell ndërmend tragjedinë ”Hamleti” 114 dhe përpjekjen e dështuar e Klaudit 

për të kërkuar Zotin me anë të lutjes, mbasi ka kryer vrasjen e mbretit të 

Danimarkës. 

(Sigurisht që analogjia e veprimit është shumë larg personazhit tonë). 

Zbraz fjalë po mendimi s’fluturon 

Dhe fjala pa mendim në qiell s’shkon 

Të përshtatura për Tat Tanushin këto vargje mund të merrnin një konotacion 

të tillë: 

Zbraz fjalë, por mendimi s’fluturon 

Dhe besimi pa veprim në qiell s’shkon 

Ndërkohë dekodifimi i simboleve tekstore do të na ndihmonte për të 

depërtuar më thellë në kuptimin e tekstit. Vdekja e Kalijes ndodh në pranverë 

dhe na paraqitet e barabartë me shembjen tokësore të protagonistit. Kjo 

‘vyshkje e tij’ në një stinë lulëzimi bëhet akoma më e kobshme në ndjesitë e 

përjetimet e lexuesve. Përsa i përket shembjes hyjnore, ajo vjen në stinën e 

113 

Sorren Kierkegaard: Koncepti i ankthit, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë 2002, 

f.117 

114 

Hamleti, Skena 11, Akti 11 

478

vjeshtës, si për të treguar se ai është shumë larg shpëtimit të shpirtit, ngaqë 

mandej vjen “dimri i ndëshkimit”. Rrënimi i qenies e gjen shprehjen e vet në 

simbolin e lisit, por në ndryshim nga rrëfimi i Ago Jakupit, ku lisi bëhej 

simbol i jashtëkohësisë, këtu merr nuancat e një ngrehine shpirtërore, e cila 

shembet dalëngadalë prej krimbit të mëkatit. 

Koha për katharsis 

Koncepti qendror në kristianizëm është vrulli i kohëve, ku gjenerohet parreshtur çdo 

gjë. Ky vrull kohërash, i cili s’është gjë tjeter veçse çasti i marrë si përjetësi, e bën 

këtë të fundit të jetë njëkohshëm e ardhmja dhe e kaluara. E kaluara nuk shfaqet e 

mbyllur në vetvete, por mbetet brenda një vazhdimësie të natyrshme me të ardhmen. 

Sorren Kierrkegaar 

Kjo aksiomë i vjen mjaft për shtat atij procesi që i ndodh çdo vdekatari 

përgjatë jetës së tij tokësore; gjenerimit të vetvetes. Në shtegëtimin tonë të 

përditshëm, prej njërës gjendje në tjetrën, nga ëndrrat në zgjime me lloj-lloj 

shijesh, mbartet përherë diçka prej shprehjes latine carpe diem. Koha është 

vrull i papërmbajtshëm çastesh, me të cilat sinkronizohesh harmonishëm, ose 

çsinkronizohesh në kahje krejt të kundërta, për të mbetur një busull e 

çorientuar, nëse perspektiva e vështrimit të qenies nuk shkon prej tokës në 

qiell, por nëpërkëmbet prej asaj vetë, duke mos qenë në gjendje të përkapë 

çastin e duhur. 

Një çast i tillë i vjen protagonistit tonë nëpërmjet vegimit hyjnor, por ai duke 

qenë krejt i verbër kundrejt dritës së tij, del jashtë prej vorbullës kohore ku 

duhej të përfshihej dhe zgjohet vetëm kur para sysh i vetëtin çmimi i humbjes 

së tij. 

“Doli në kopsht ku argjendi i gruas së qytetit shkëlqente nër barishta, i vetmi 

send që shkëlqente në një botë të murrme” 115 . 

Errësimi i Tatës ka pllakosur anekënd botës së tij dhe ky zgjim i vonë s’ka 

kurrfarë vlere, pasi nuk ekziston më pikë fuqie brenda qenies që ajo të mund 

të gjenerojë vetveten. E kaluara mëkatare sapo ka nisur të rrjedhë drejt së 

ardhmes, e për pasojë duket se ajo e ka humbur përjetësinë. Në këtë kontekst, 

dënimi me pavdekësi mbetet i tillë vetëm denotativisht. 

Po t’i rikthehemi edhë njëherë asaj çka rrëfimtari hyjnor na ka servirur pak 

më parë, do të bindemi se ka ndodhur krejt e kundërta. 

Kur Zoti e sheh se mëria e Tatës është e pakthyeshme dhe ai nuk e përmbush 

dot detyrën e tij si Uratë, e lë të lirë të eci në rrjetat e largneshit. Ndërsa kur 

115 


Tiranë, 2006, f.37 

479

qenia e ka ndjerë veten të zhytur në lerë, dëgjohen fërfëllima krahësh- si 

krahë pëllumbash. 

(Në Testamentin e Ri shkruhet se Zoti zbriti mbi Mesian në trajtë pëllumbi, 

ndërkohë që ai po pagëzohej në lumin Jordan) 116 . 

Retrospektiva tekstore na çon natyrshëm drejt përfundimit se dënimi me 

pavdekësi (ashtu sikurse jashtëkohësia e Ago Jakupit), është në thelbin e vet 

një tjetër kohë që Hyjnia ia dhuron qenies për t’u përsosur shpirtërisht, dhe 

për të mos qenë një dele e humbur. 

Në këtë mënyrë ravijëzohet koncepti i Zotit si dashuri, koncept ky që i ishte 

parathënë protagonistit që në Zbulesë. 

“Qetësi, qetësi – Sepse të fshehta e të çuditshme fort janë punët e Zotit. 

Si lumë i rreptë zemërimi i tij, si det i thellë mëshira” 117 . 

Para se qenia të rilindet, arrin të kuptojë se është pavdekësia tokësore ajo që e 

bashkon me mëkatin, e pikërisht nga ky shkak, ajo e lakmon vdekjen përherë 

e më tepër. 

“Kjo ish dhimbje e madhe për Tatën, sepse ay mbante mbi supe barrën e 

mëkatit. Dhe kjo shtohej dita me ditën, mbasi syri i tij shëkonte dhe mishi kish 

dëshira” 118 . 

Arsyeja kryesore e shmangies prej mëkatimit është rrënjosja e frikës së Zotit 

në vetëdijen e Uratës, ndjenjë kjo që duke mos ekzistuar më parë në përmasat 

e duhura brenda tij, e lëkundte parreshtur mes vetjes së tij tokësore dhe asaj 

hyjnore, e që njëkohësisht e pati shpënë në mënyrë të përshkallëzuar drejt 

sëmundjes së shpirtit. 

Pasoja më thelbësore e kësaj ndjenje (përveç shumë të tjerash që i ndodhin 

qenies) është fitimi i vullnetit për ta orintuar veten kah mendimi, e jo më kah 

ndjenja. Këto ndjenja vazhdojnë të regëtijnë ende në zemrën e tij, për sa kohë 

është një qenie ende në mish, por ato nuk arrijnë dot kurrsesi, t’i shkaktojnë 

të njëjtat turbullime si më parë. Falë hirit të dhuruar, në të njëjtën masë me 

mëkatin ku ishte gremisur, ai arrin t’i zotërojë këto ndjenja si një 

shpirtmbartës. Gjithashtu falë frikës, si fillim i njohjes së vërtetë të thelbit 

hyjnor, Tatës i hapen sytë, për të dalluar atë çka peshohet si e drejtë prej një 

vdektari, dhe asaj që gjykohet si e drejtë prej Zotit. 

Gjer në këtë ”stacion rrëfimor”, jemi krejtësisht nën ndikimin e kristianizmit, 

ndërsa në pikëmbërritjen e mbramë të rrëfimit (kur Hyjnia i kërkon të falur 

qenies), dalim prej frymës së Shkrimeve të Shenjta dhe drejtohemi prej 

fiksionit kutelian. 

116 

Bibla: Luka, 3.22 

117 


Tiranë, 2006, f.25 

118 

Po aty.fq 39 

480

Optika e zotit dhe e skllavit 

Vjeshta e Xheladin Beut 

Kufinjtë brenda të cilëve hedh rrënjë ekzistenca e çdo qenieje njerëzore 

zotërojnë themele lehtësisht të tronditshme, prej shkaqesh që shpesh herë nuk 

jemi në gjendje t’jua gjejmë dot arsyet. Këto lëkundje të paqarta për nga 

zanafilla e tyre, prishin ekuilibra absolutisht të patrazuara, gjer përpara çastit 

të shembjes. Njeriu nuk është më zot i vetvetes, gjë që nuk do ta honepste 

dot, në rrethanat e të ndjerit “i gjithëpushtetshëm”. 

E kështu, duke mos gjeneruar dot pikë fuqie për të dëbuar “ndjesitë e 

paftuara”, ai është i detyruar të luajë rolin e spektatorit përballë vetvetes. 

Pikërisht këtë lloj kolapsi parandjen edhe lexuesi i këtij rrëfimi, teksa 

përplaset që në fillim të tij me figurën e përmbysur të Xheladin Beut. 

“As vetë Xheladin Beu nuk dinte përse ndjente një zbrazëtirë aq të madhe në 

zemër atij mëngjesi vjeshte të dytë. Një zbrazëtirë sa një zgërbonjë gështenje, 

një shembëtirë, një turbullirë, e një neveritje pa fund e pa anë...” 119 . 

Më pas, nëpërmjet detajit ligjërimor zot i patundur mbi çifligje e mbi njerëz, 

shoqëruar ky me episodin (disa herë të përsëritshëm përgjatë tekstit) ndjente 

një zbrazëtirë të madhe në zemër, rrëfimtari na përshkruan një gjendje të 

vazhdueshme çekuilibri që është duke ndodhur brenda protagonistit tonë. 

Simboli i zotit (servirur realisht prej vetë tekstit) dhe ai i skllavit 120 (krijuar në 

konfigurimin tonë si lexues prej ndjesive që na injekton po ky tekst), marrin 

në këtë rast dy konotacione diametralisht të kundërta, që kushtëzohen prej dy 

optikash të ndryshme vështrimi. 

Optika e parë ka të bëjë me “ndjesitë e paftuara” ndërsa e dyta lidhet me 

gjykimin që ne si lexues do t’i japim Xheladin Beut. 

(Theksojmë se ky gjykim merret në bazë të “situatave jetësore” të hetuara më 

parë nga vetë narratori). 

Të dyja llojet e optikave lidhen ngushtësisht mes tyre dhe na shfaqen 

vazhdimisht si plotësuese të njëra-tjetrës, në funksion të ndërtimit të figurës 

së personazhit kryesor. 

Sipas Todorovit, një qenie nuk mund të ekzistojë pa vështrimin e tjetrit. 

Novela “Vjeshta e Xheladin Beut” 121 na servir tri lloj vështrimesh: 

119 Mitrush Kuteli: Vjeshta e Xheladin Beut në Proza dhe vargje të zgjedhura 11, 

Shtëpia botuese”Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2001, f.99 

120 Këto dy terma janë përdorur prej Todorovit në analizën që i bën romanit Shënimet 

e një ilegali të F.Dostojevskit. Aty Todorovi flet për logjikë të zotit dhe të skllavit. 

121 Cvetan Todorov:Poetika e prozës, Shtëpia botuese”Panteon”, Prishtinë 1990, f.146 

481

1-Vështrimi i subjektit mbi qeniet e tjera. 2-Vështrimi i narratorit mbi 

protagonistin. 3-Vështrimi i qenieve të tjera mbi subjektin. 

Dy vështrimet e para “shkëmbehen” në të njëjtën pikë, për të projektuar dy 

vetje në transformim të së njëjtës qenie: një zot që s’e pranon dot shembjen 

dhe një njeri profan. 

Ndjesia e parë është ajo e çdo qenieje që sheh me sy të shqyer shembjen e 

vetvetes. Është pafuqia e saj përballë rrënimit të vetjes fizike; gojës së hidhur 

sikur të paskej ngrënë shafran, qiellzës së thatë, gjuhës së trashë, e herë-herë 

një të therure në tepelekun e kokës. Ky rrënim i vazhdueshëm fizik bëhet 

akoma më tragjik përballë cilësimit të protagonistit zot i patundur mbi njerëz. 

Ironist tepër i sofistikuar, Kuteli, vetëm sa i thekson faktet dhe lë lexuesin të 

shtojë tonin ironik 122 . Duke na sjellë një personazh, të cilit po i shket duarsh 

vetja, ironia e tij merr nuanca gati sarkastike kur bën “komente” të tipit të 

mësipërm. Pafuqia njerëzore për të ndryshuar ato gjëra, që nga njëra anë kanë 

të bëjnë thelbësisht me ekzistencën e qenieve, e nga ana tjetër s’mund të 

komandohen dot prej tyre, shërben për të shkatërruar atë iluzion të krijuar në 

vetëdijen e një vdekatari, për një sundim të përjetshëm mbi të tjerët. 

Ironia ndaj protagonistit formësohet njëkohshëm nga realizimi i plotë i 

përmbajtjes dhe nga qëndrimi i autorit 123 . Kështu, vërejmë se pse çdo 

retrospektive tekstore, në të cilën rrëfimtari na informon për të shkuarën e 

Xheladin Beut, i vihet menjëherë theksi zbrazëtirës që qenia ndjen. 

Le të ndalemi për pak në këtë lloj raporti: 

Me gjithë këto të mira që zumë në 

gojë dhe ato që nuk i zumë fare – 

kazanët e qypat dinga me 

mahmudie ... me gjithë ata trimat 

mustaqepresh e mustaqeqërruar që 

kish nën urdhër 

Dilte nganjëherë një i krisur ndër 

rajaje e ndër harbutë (nga një i 

veçuar), që vinte shpirtin në majë të 

dyfekut e ia shkrepte po vendi se 

mbante dot me bukë dhe shpejt 

mbulonte balta –baltën rritej bari 

mbi varre 

482 

Xheladin Beu ndjente një 

zbrazëtirë të madhe në zemër (po, 

brenda në zemër) atij mëngjesi të 

ëmbël vjeshte. 

Dhe ja sot, pas një ahengu të 

vogël Xheladin Beu ndjente një 

zbraztësirë të madhe në zemër. 

Shohim se në njërin kah ravijëzohet figura e një zoti të patundur mbi çifligje 

e mbi njerëz, ndërsa në kahun tjetër rrënimi i vazhdueshëm fizik i qenies, i 

cili merr teposhtën, sa më shumë që “madhërohet” në sytë e lexuesit figura e 

122 

Northa Fraj: Anatomia e kritikës, Shtëpia botuese”Rilindja”, Prishtinë, 1990, f. 223 

123 

Po aty, f.303

zotit. Retrospektivat tekstore paraqesin në mënyrë të përshkallëzuar, një 

qenie në prag të denatyrimit, duke ngjallur te lexuesi një ndjenjë të pafund 

neverie, shkaktuar kjo prej krahasimeve të vazhdueshme (të tilla si: gjithë 

derrat një turi kanë; kal i zhdëpur me elb; qen i lig; ngulçonte si buall 

kënete) me anën e të cilave ai përshkruan shtazërimin e qenies. 

Skllav i mëkateve për të cilat nuk është aspak i vetëdijshëm se mund të jenë 

mëkate, Xheladin Beu është zhytur kokë e këmbë në baltën e 

pashpirtshmërisë. 

Sipas Kierkegaardit, pashpirtshmëria është gjendje amullie e shpirtit dhe 

karikaturë e ankthit. Siguria e saj qëndron në faktin se ajo nuk kupton asgjë 

në mënyrë shpirtërore, që nuk ndjen asnjë lloj detyre, megjithëse i ka të gjitha 

aftësitë. Por, meqë ajo vetë, fatkeqësisht nuk është një shpirt (me gjithë dijet 

e saj) është një admiruese e vërtetë e hyjnizimit të verbër 124 . 

Xheladin Beu merr në përfytyrimin e lexuesit trajtat e antinjeriut, pasi shpirti 

i tij nuk gjeneron asnjë ndjenjë humane. Pa kurrfarë brejtje ndërgjegjje, ai 

është gati të shuajë edhe jetë njerëzish, boll që të ruajë të paprekura pozitat e 

tij si zoti i patundur. 

“Kokënderurit mbetshin pa kokë para se të ndiznin koka të tjera” 125 . 

Vdekja e qenieve të tjera nuk i prek asfare ndjenjat e tij, madje edhe atëherë 

kur vret vajzat e reja që presin të bëhen nëna. Ashtu siç mundet të mbysë jetët 

e krijesave të veta që në embrion, vetëm e vetëm sepse i druhet së shoqes që 

është bijë veziri, ashtu di të jetë skllav i njerëzve më të lartë, për të fuqizuar 

në këtë mënyrë pushtetin e vet. Nuk e njeh mëshirën për njerëzit që ka poshtë 

vetes, por ushqen një frikë të madhe ndaj vjehrrit, i cili ka në dorë edhe ta 

zhdukë, siç zhduk ai vetë jetët e qenieve të tjera. 

Për të nuk ekziston një fuqi hyjnore, prej së cilës të frikësohet për veprimet e 

kryera, pasi shpirti i tij është i zhytur në një gjendje të plotë amullie, dhe ai e 

ka të përmbysur çdo raport mes zotit dhe djallit, jo se nuk i njeh se kush është 

në thelb secili prej tyre, por sepse nuk do t’ja dijë për ta. 

Këtu zë fill degjenerimi i tij moral e shpirtëror. Këtu shtazëria e tij formëson 

fytyrën e saj më të shëmtuar. 

“Kësaj “pune” ay i thosh “puna e perëndisë” po bota i thosh “puna e 

djallit” 126 . 

124 

Sorren Kierkegaard, Koncepti i ankthit, Shtëpia botuese”Plejad”, Tiranë, 2002, f. 

99 

125 

Mitrush Kuteli: Vjeshta e Xheladin Beut në Proza dhe vargje të zgjedhura 11, 


126 

Po aty, f.60 

483

Antinjeriu ka triumfuar këtu përfundimisht dhe personazhi i Xheladin Beut 

shndërrohet në simbol të atyre sundimtarëve të përgjakshëm, që janë në 

gjendje të sakrifikojnë çdo gjë, për hir të të qenit “Zot”. 

Ndihmësa të tillë të figurës bosht si; Sheqerja apo Rizai, kthehen në simbole 

të “puthadorëve” që ndihmojnë në forcimin e despotizmit në një vend a 

shoqëri të caktuar. 

Kuteli arrin të krijojë në këtë mënyrë psikologjinë tipike të njeriut–zot, i cili 

me vetëdije të plotë ka helmatisur ndjenjat humane të shpirtit të tij, duke 

valëvitur triumfator “flamujt e Pashpirtshëmrisë”. 

Koncepti i së keqes 

Arsyeja thelbësore që i ndan në dy kampe të përkundërta besimtarët nga 

profanët është konceptimi që secili syresh shfaq për përtejbotën. Të parët 

besojnë se ekziston një tjetër jetë përtej vdekjes ndërsa të dytët e 

kundërshtojnë me forcë bindjen absolute të besimtarëve. 

Pavarësisht kësaj kundërshtie, tepër të rralla janë ato qenie humane që nuk 

ndjenë thellë vetes një pështjellim të vërtetë ndjenjash (përzierje kjo me një 

lloj frike e keqardhje), kur mendojnë largimin e tyre nga kjo botë. Por, 

meqenëse ndodhemi në suazën e universit kutelian, e aq më tepër kur bëhet 

fjalë për një rrëfim ku boshti qendror vërtitet rreth konceptit të së keqes, 

termat e mësipërm do t’i trajtojmë në një mënyrë “rigorozisht dogmatike”, 

duke pranëvënë konceptet e së mirës dhe të së keqes, përballë të qenit 

besimtar apo profan. 

Xheladin Beu bëhet kështu jo vetëm simboli i së keqes absolute, por ai na 

shfaqet edhe si admirues i vërtetë i një idolatrie të sipërfaqshme e tokësore. 

Mendimet e tij ndriçohen prej “diellit të dynjasë” (Baba Sulltanit) dhe mbi të 

gjitha, ai ndjek pikë për pikë këshillat e babait e gjyshit të tij. 

Le t’u kthehemi këtyre këshillave: 

“Çdo gjë e gjallë që pillet, rritet e kullotet në dheun tënd është e jotja. Merre 

e bëj ç’të duash” 

“Preja kokën atij që mundohet ta ngrejë lart. Mos e prish me të madhin, kij 

mendjen të shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli” 127 . 

Koncepti i së keqes, materializuar në të qenit zot mbi çifligje e mbi njerëz, 

merr kështu përmasa më gjithëpërfshirëse, pasi krahas gjenerimit të së keqes 

në brendi të qenies, ajo shndërrohet dhe në një “cilësi” të trashëguar. Në një 

të keqe që duke u mbartur në gene, transmetohet “natyrshëm” nga njëri brez 

në tjetrin. 

127 Po aty, f.60-61 

484

Ca e “injektuar” nga qeniet e tjera që janë më të pushtetshëm se protagonisti 

ynë, ca “e diagnostikuar” si gjenetike, nocioni i së keqes pushton “territoret 

me pozitën më të mirë gjeografike” në këtë novelë. 

Ajo është “hyjnia” që Xheladin Beu i falet, dhe në emër të së cilës, kryen çdo 

veprim mëkatar. Këto veprime e bëjnë të ndihet shumë i lumtur dhe i 

kënaqur, duke mos provuar kurrfarë ankthi. pasi ai është tepër i pashpirt për 

të ndjerë këtë ankth. 

Po t’i referohemi sërish Kierkegaardit: 

“Ankthi ekziston edhe në pashpirtshmëri, por ai është aty i fshehur dhe i 

maskuar, duke qëndruar veçse në pritje. Megjithatë, kur vdekja na shfaqet me 

pamjen e saj të vërtetë, si një skelet i trishtuar me kosë në duar, nuk e shohim 

pa frikë” 128 . 

Për Xheladin Beun vjen një çast kur ai e kupton fort mirë se është mplakur 

dhe e para ndjenjë që hedh rrënjë në mënyrë të menjëhershme brenda tij, 

është ankthi i vdekjes. Është pikërisht ky lloj ankthi që e shpie qenien drejt të 

parit reflektim mbi vdekjen e vet. 

Deri pak më parë (në kohën kur ende nuk e ndjente zbrazëtirën brenda në 

zemër), shkaku i të ndjerit i gjithëpushtetshëm, të ndjerit zot dhe i 

paprekshëm prej asgjëje e prej askujt, e shtynte vetëm në marrjen e jetëve të 

qenieve të tjera, për të forcuar sundimin e vet. Ndërsa kur pranon pafuqinë e 

tij përballë mplakjes, ai bëhet ziliqar ndaj shëndetit fizik të atyre qenieve, mbi 

të cilat pretendonte të ishte përjetësisht më i fuqishmi. 

“Hej, sa zët i kishte atë çast ata derra çifçinj që hanin bukë misri me dhallë, 

por leshrat i kishin si penda e korbit…” 129 . 

Optika prej zoti e të parit të gjërave mbetet përherë e pandryshuar. E 

rëndësishme për qenien është rinia e humbur e unit, kurse jeta e derrave 

çifçinj shfaqet në vetëdijen e tij e barazvlefshme me një hiç. Por, sado që 

subjekti përpiqet ta fshehë ankthin që ndjen, ndërgjegjja e tij tronditet 

seriozisht kur fillon të reflektojë rreth faktit të pamohueshëm, se edhe zotat si 

ai vdesin një ditë sikurse dhe njerëzit budallenj. 

“Kish parë shumë të vdekur, po ata, thosh ay, ishin budallenj. Budallenjtë 

vdesin. Po pas pak ktheu. Edhe babai vdiq, edhe gjyshi vdiq.. budallej ishin 

ata?” 130 . 

128 


Tiranë, 2006, f.99 

129 

Mitrush Kuteli: Vjeshta e Xheladin Beut në Proza dhe vargje të zgjedhura 11, 


130 

Po aty, f.67 

485

Reflektime të kësaj natyre bëjnë që ankthi i qenies, i maskuar forcërisht deri 

më tash, të dalë sheshit me gjithë lakuriqësinë e vet, ngaqë vështrimi i qenies 

është drejtuar më në fund kah vdekja e vet. Mirëpo, ky vështrim nuk gjeneron 

asnjë lloj ankthi për botën e përtejme. Rrezja e tij shkon deri tek fundi 

tokësor (Pas pleqërie, efnm? Ti e di varri…), dhe për këtë arsye, Xheladin 

Beu, jo vetëm që nuk ka absolutisht frikë prej ndëshkimit, por vetëdija e tij 

profane zhytet edhe më thellë në ankthin e pashpirtshmërise. 

Në vetvete, ai ndihet përherë zoti që nuk dëshiron të humbasë asnjë nga 

zotërimet e kësaj bote, sepse në varr s’do të ketë më mundësi të shijojë 

kënaqësi të tilla. Në këtë kontekst, keqardhja e tij për jetën tokësore bëhet 

tepër e neveritshme. 

“Ja nëpër qytet e nëpër fshatra zunë të rriten çupa të reja. Domosdo, duhet te 

jenë zbukuruar. Kujt do t’i mbeten ato?” 131 . 

Degjenerimi i tij bëhet i paskrupullt, në çastin kur ai harron gjithçka (madje 

edhe vdekjen) dhe i ngulet si nje gozhdë ne tru mendimi që nuk mundi të 

bëhej dot burrë në gjerdhekun e natës së shkuar. 

Ndërkohë, pengu i tij i madh për të lënë një trashëgimtar, duhet gjykuar 

sërish në optikën e të ndjerit zot. Në shpirtin e tij nuk regëtin asnjë ndjenjë 

dashurie humane, përderisa ai i vriste foshnjat e tij që pa lindur. Prandaj 

ndjenjat atërore, mbeten përherë jashtë tij. E vetmja arsye për të lënë një 

trashëgimtar është frika që ai ushqen, për shpërdorimin e pasurisë prej të 

tjerëve, dhe dëshirës që emri i tij si zot i patundur mbi çifligje e mbi njerëz, t’i 

përmendet edhe pas vdekjes. Shterpësia e së shoqes duket se vjen si një 

mallkim brezash (as gjyshit s’i lindi gruaja e parë). 

Kjo të kujton mallkimet e lashta të Dhjatës së Vjetër, të cilat binin deri në tri 

breza të një fisi. Moslënia e një trashëgimtari duket si një mallkim që fara e 

së keqes të mos mbartet gjenetikisht me tutje, por të marrë fund me Xheladin 

Beun. 

Gjatë gjithë këtij rrëfimi, autori nuk e shpreh vetëm në mënyrë të 

drejtpërdrejtë qëndrimin e tij ndaj protagonistit, por e projekton atë edhe tek 

personazhet dytësorë. 

Kështu Guria do të largohej një orë e më parë nga kjo shtëpi e urryer, nga ky 

njeri i urryer. Kurse efekti që shkakton subjekti tek qeniet e tjera, fiton një 

peshë specifike, në rastin e njërës prej vajzave haremit. 

“Fytyra e tërë trupi i përkulur i Xheladin Beut ishin tërë vija drite e hieje. 

Drita vinte nga rrezet e diellit, hieja nga hekurat e ballkonit. Për një çast 

asaj ju duk i tmerrshëm si qoftëlargu dhe prandaj u mek” 132 . 

131 Po aty, f.67 

132 Po aty, f.69 

486

Ky përshkrim të krijon pështypjen e një skenë vrasje në ndonjë roman 

policor, ku autori që i ka vënë vetes qëllimin për të krijuar një atmosferë sa 

më të besueshme të ngjarjes, mundohet të ngjallë efektin e tmerrit, duke 

pasqyruar karakterin e vrasësit në shpërfytyrimin e tipareve të viktimës. 

Kuteli e lë këtu mënjanë tonin realist që përshkon rrëfimin prej kreut në fund, 

dhe sikundër ndodh përherë ne krijimtarinë e tij, ai shkel sërish në kufinjtë e 

fantastikes. Duke iu referuar përfundimit të studiuesit Aurel Plasari, sipas të 

cilit; “Ashtu si filozofët që përdorin koncepte të rreme për të mbërritur tek e 

vërteta, ashtu edhe shkrimtarët e llojit të Kutelit e përdorin trillimin më të 

njëjtin synim” 133 , ky qoftëlarg i tmerrshëm, që shfaqet çuditërisht në rrezet e 

diellit të mesditës, bëhet simbol i dekompozimit të një qenieje, e cila nuk ka 

më vend në këtë botë, por duhet të largohet medoemos prej këtej, për të pritur 

“diku tjetër” ndëshkimin e saj. Shpjegimi i mësipërm na kthen sërishmi në 

një tjetër përfundim të studiuesit Plasari: 

“Duke ngjeshur shtypur e torturuar unin, trilli vegimtar ushtrohet njëherësh 

me një dell kritik mbi një shoqëri ose një kolektivitet të caktuar që guxon të 

mos ndjekë vetëm rrugën e Tij. Shenjat çojnë kah një proze sociale, e 

realizuar nëpërmjet qortimit të veseve, nëpërmjet përgatitjes së ndëshkimit të 

afërm” 134 . 

Vdekja si e ardhme profetike 

Atmosfera e vdekjes ndihet vazhdimisht përgjatë gjithë rrëfimit Vjeshta e 

Xheladin Beut, madje ajo është sfondi kryesor, në të cilin na shfaqet agonia e 

qenies. E konceptuar në zanafillën e saj si ”vdekje e tjetrit”, ndjesia e lënies 

së kësaj bote, injektohet dalëngadalë edhe tek vetë subjekti, por pa arritur të 

rrënjosë dot asnjëherë në vetëdijen e tij mendimin e ”frikës së vërtetë”. 

Ndonëse frika e vdekjes trondit herë pas here themelet e ekzistencës së 

qenies, ajo mbetet thjesht një frikë profane, pasi rrit përherë e më tepër 

përmasat e manisë, për të shijuar sa më shumë kënaqësi, brenda kohës që i ka 

mbetur për të jetuar. Po të bënim një ndarje fiktive të këtij rrëfimi në dy pjesë 

( ku si pjesë të parë të shenjonim atë para skenës së gjahut), do të vërenim se 

vdekja projektohet tek lexuesi nedy mënyra krejt të ndryshme. Për të 

analizuar këto mënyra, do të na vinte në ndihmë, dallimi që Todorovi vendos 

mes universit imagjinar të sjellë nga autori dhe atij imagjinar të ndërtuar nga 

lexuesi: ”Shkaku i këtij dualiteti është se teksti i përmend faktet në dy 

mënyra që kam propozuar të quhen: domethënie dhe simbolizim. Faktet e 

shenjuara kuptohen: për këtë mjafton të dish gjuhën e shkruar të tekstit. 

133 

Aurel Plasari: Kuteli midis të gjallëve dhe të vdekurve, Shtëpia botuese”Plejad”, 

Tiranë, 1994, f.69 

134 

Po aty: f.77-78. 

487

Faktet e simbolizuara interpretohen: dhe interpretimet ndryshojnë nga njëri 

subjekt në tjetrin 135 ”. Kështu, shohim se në pjesën e parë të rrëfimit, realiteti i 

vdekjes shenjohet nga vetë fjalët e tekstit, ndërsa në pjesën e dytë, ndodhjet e 

”befta” të protagonistit tonë karshi vdekjes, na shtyn t’i interpretojmë këtë të 

fundit si një paralajmërim për ndëshkimin e një qenieje, e cila është e 

destinuar të shkojë drejt një fundi jo vetëm fizik. 

Qëndrimet e hapura të autorit kundrejt degradimit të plotë moral të kësaj 

qenieje, vihen re në pjesën e parë, në detajet e shpeshta ligjërimore që 

”ngrenë krye” gjatë leximit. Më pas, këto detaje, duket se heshtin, për t’ja 

lënë vendin ”vendimit” që do t’i jepet Xheladin Beut, pas ”akuzave” të 

ngritura për të. Mirëpo, ky vendim nuk jepet në mënyrë të menjëhershme e të 

kapshme për çdo lloj lexuesi. Autori e përgatit ”terrenin tekstor” duke futur 

fillimisht në të, disa elementë në dukje të parëndësishëm, vlera e të cilave del 

vetëm më pas. Nëse në pjesën e parë, shembja fizike e qenies zbulohej 

përmes kundërshtisë zot-rrënimtar, e ardhmja e saj nis të trajtësohet në 

”horizontin tekstor” nëpërmjet karremit narratologjik të kërmës. 

”Papritur era solli një kundërrmim kërme. Beu e trimat trembën një tufë 

galash të shtruara në gosti. Këto u ngritën e u shqitën sipër kalorësve si ca 

hije të zeza, krokërinë me zemërim, ranë në një ugar, u ngritën përsëri e u 

kthyen në gostinë e tyre. Beu nxorri një cigare, e ndezi, që të shpëtonte nga 

kundërrmimi i kërmës.” 136 . 

Para sjelljes së këtij episodi, rrëfimtari na ka informuar se beu tani e kish 

marrë pak veten. Ashtu si në pjesën e parë, antiteza mes gjendjes shpirtërore 

të qenies dhe asaj çka ofron jashtësia, mbart gjithë dramacitetin e rrëfimit. 

Por ky dramacitet bëhet më marrafrymës, atëherë kur është jashtësia e zbrazët 

dhe e pajetë, se sa në rastin kur këto mungesa i gjejmë të mishëruara në vetë 

qenien. Vëmë re gjithashtu se vdekja ” i zë rrugën” Xheladin Beut, sa herë që 

mendimi i tij çakërdiset për qejfe e ahengje. Thënë ndryshe, sa herë që ai 

mëkaton me mendje, apo ”sulet” të mëkatojë edhe me vepra. 

Ndoshta ”jo rastësisht”, episodi i kërmës, përsëritet sërish, menjëherë pas 

skenës me Maron e Kovit. 

”Era e kërmës sillte një kundërrmim të rëndë; udha shkonte pranë vendit ku 

gjendej kërma e gomarit të ngordhur. Beut iu duk sikur e kish zënë dikush për 

gryke dhe e shtrëngonte. ” Kërmë, krymba. Kështu do të bëhem edhe unë 

nesër?”. 

135 Cvetan Todorov, Poetika e prozës, Tiranë, 2004, f.169-170 

136 Vjeshta e Xheladin Beut, f.82 

488

Pas ”takimit” për herë të dytë me kërmën, Xheladin Beu duket se s’do të 

shpëtojë dot më prej kundërrmimit të saj. Prej qenies së tij do të shkëputet 

pjesa më shtazarake dhe ai do të ndodhet krejt papritur ballë për ballë me 

poshtërsinë e vet. Tmerri i kësaj poshtërsie do të sjellë shembjen e tij 

përfundimtare, pasi krahas rrënimit fizik (për të cilin ai ishte ndërgjegjësuar 

në njëfarë mënyre), do t’i hapen sytë për të parë edhe rrënimin e tij shpirtëror. 

Degjenerimi moral gjer në kufinjtë e inçestit, do ta çojë drejt një çmendurie, e 

cila nuk rezulton të jetë pasojë e ndonjë reflektimi të lindur ”natyrshëm” në 

vetëdijen e tij, por një zgjidhje deux ex machine. Kjo për faktin se 

protagonisti ynë nuk shfaq ndonjë ndjenjë pendimi. Madje deri në çastet e 

fundit para çmendjes, ai mendon se e kanë gënjyer, për faktin se është baba i 

një vajze, të cilën e dëshiron me gjithë forcën e instikteve të tij shtazarake. 

Një qenie tjetër, sado e denatyruar të kishte qenë, do të ishte ndalur të 

reflektonte, qoftë edhe për një grimëkohe, nëse do i ishte kumtuar një ”lajm” 

si ai i Xheladin Beut, pasi mjafton vetëm përmendja e një fakti të tillë që çdo 

human të dridhet prej tmerrit. Ndërkohë që protagonisti ynë nuk e provon 

asfare një ndjesi të tillë. Madje, mospranimi i vajzës, e ndez më tepër 

fantazinë e tij seksuale, duke e shtyrë me një forcë gjithnjë në rritje drejt 

objektit të refuzuar. Në çastin kur kjo fantazi ka arritur ”pikën e vlimit”, 

ndodh edhe kthjellimi i qenies për të vështruar vetveten. 

Procesi i ”hapjes së syve” fiton kështu një peshë të madhe simbolike, si për 

t’i treguar Xheladin Beut atë mallkim që do të bjerë së afëmi mbi të. 

Ky mallkim bëhet akoma më i tmerrshëm, atëherë kur dhe vetë qenia e 

kupton arsyen përse i është dhënë, sesa në rastin kur ajo largohet pa e kuptuar 

transformimin e saj. Të bësh një qenie të kuptojë poshtërsinë e vet, duke e 

vënë ”me kas” përballë kësaj të fundit, e shndërron dënimin me vdekje, në 

një ironi tepër të hidhur, për të gjithë ata njerëz që i falen mëkatit, me të 

njëjtën devotshmëri që besimtarët i falen Hyjnisë së Shenjtë. 

Është gjithashtu një tallje për ata ”Zota”, që përveç vdekjes së tyre fizike (të 

cilën e ka borxh çdo vdekatar), do të dënohen edhe me vdekjen e shpirtit. 

Ironia shkon deri në kufinjtë e sarkazmës në fjalët që Xheladin Beut i duket 

se dëgjon nga varrezat: 

”Aty mbi udhë kish ca varre që i kishin mbytur ferrat. Iu duk sikur pa një 

dritë e sikur dëgjoi një zë : 

- Hajde, se të presim, o Xheladin Be! Të presim të na vish në tabut floriri, 

ashtu siç të kanë tundur në djep” 137 . 

Ndihen në ”timbrin” e këtij zëri, tonet therëse të ironisë, për një qenie, 

ndëshkimi i së cilës, ishte ”profetizuar” prej autorit, që në fillimin e këtij 

137 Po aty, f.94 

489

ëfimi, kur Xheladin Beu sapo kishte nisur të trajtësohej në vetëdijen e 

lexuesit, si një zot çuditërisht rrënimtar. 

Shfaqja për të dytën herë e galave në skenën e çmendjes, shërben për të na 

treguar, se edhe protagonisti ynë do të kthehet pas vdekjes veç në një kërmë, 

e cila do të serviret në gostinë e tyre, sikurse kokallat e gomarit të ngordhur, 

që ndodhen ”papritur” plot dy herë në rrugën e Beut. 

490

SCRIPTA MANENT 

ANDI MEÇAJ 

Shitem i gjithi 

- monodramë me një akt - 

Frymëzuar nga poezia “Shitem i Gjithi” 

e HIQMET MEÇAJT 

Skena në gjysmë errësirë, në qendër një tabelë e madhe, ku, me gërma të 

mëdha lyer në të kuqe, shkruhet “SHITEM I GJITHI”, aktori rri ngritur më 

këmbë, i mbështetur pas tabelës, bërë pjesë e saj. Në një cep ndodhet një 

karrige e vjetër. 

Ndizet një projektor që rreh me dritë Aktorin, i cili thotë me zë të ulët: 

- Po, është e vërtetë, shitem, shitem i gjithi, (ndërkohë, lëviz nga pozicioni 

fiks, me zë më të lartë), - e çfarë mund të shesë një njeri si unë, i veshur 

kështu, ja, zonjë, më thoni, (i drejtohet publikut në sallë), hë, pra, a jam i 

veshur thjeshtë, shik, apo si një vagabond? 

- Si,... thjesht, (ha, ha,) 

- Domethënë, s’kam asnjë shans të fitoj ndonjë euro, ja, kjo këmishë e vjetër, 

e bardhë, këto pantallona të rrjepura bluxhinsi dhe këto këpucë të shqyera 

meshini (ngre një këpucë e tregon, kështu bën dhe me rrobat e tjera) janë 

blerë te kazanët e llozhrave(?), ai është tregu më i mirë, atje nuk të thonë 

shitëset: ç’urdhëroni zotëri, duke të çarë kokën me mirësjelljen e tyre që të 

thotë bli, bli dhe, kur ti nuk ke dëshirë ta bësh këtë, të hedhin një vështrim 

vrasës, o, sa inat i kam, prandaj nuk hyj më në dyqane, kam frikë, se më 

hidhet ndonjë vështrim e më ndjek nga pas si ndonjë vrasës i paguar. Kjo 

puna e dyqanit më kujton atë të një të dehuri kronik nëpër rrugët e qytetit, i 

cili edhe kur nuk kishte pirë thuajse asgjë dukej i dehur, por prapseprapë 

mendjen e kishte brisk, kryente nevojën e tij personale duke u pshurrur kudo 

që të ndodhej, në rrugë, anës pemëve, pas pallateve, djelmoshat e rinj e 

ngacmonin duke i thënë (aktori imiton zërin e një të riu), “Hej, xhaxho e ke 

lënë dyqanin hapur” dhe ai u përgjigjej serbes-serbes këtyre rioshëve 

mustaqepadirsur (aktori imiton zërin e një të dehuri), “Kush del i fundit, të 

mbyllë dyqanin”. 

Për mua le të rrojnë llozhrat, aty vjen si zotëri, bile vë edhe një kollare të 

kuqe, vë edhe parfum, se kushedi mos kalon ndonjë nga ato zonjushet e 

491

ukura, që shëtisin qenin. Ec e mere vesh nëse shëtisin qenin, apo i shëtit 

qeni ato?! 

Një mbrëmje, (se unë natën i bëj pazaret në kazanët e llozhrave), kaloi një 

nga këto zonjushet e bukura me një qen të racës pekinua, ndërsa po hapja një 

qeskë me rroba anës kazanit, qenushi më lehu aq fort në vesh, saqë m’u 

shurdhua për një çast veshi dhe nga frika e turbullimi i lashë rrobat, u çova e 

ia dhashë vrapit në shtëpi. Dridhesha i tëri si purteka, nuk fjeta, kur më zuri 

pak gjumi, afër mëngjesit, mu duk sikur ai pekinuaja kishte marrë një litar të 

madh në dorë dhe kish dalë xhiro, kur mu qas, ç’të shikoj: në fund të tij e 

lidhur ishte ajo zonjusha e bukur. 

U ngrita i djersitur, ora s’kishte rënë fare, e si të binte kur nuk kisha ku të 

veja?! 

Në mendje s’më vinte asnjë emër rruge, se, po të më vinte, do të thoshte që 

diku duhej të më çonte, ndoshta në punë, çfarë pune, kam shumë vite pa 

punë, zanati më i afërt që mbaj mend është ky i qëmtuesit të llozhrave. 

- Po edhe ky zanat nuk është i lehtë, o, sa qëmtues llozhrash ka!, dhe ne 

bëjmë luftë dhëmbë për dhëmbë, jo me armë, me kohën, kush të arrijë i pari 

në ndonjë kazan llozhrash, merr “pasurinë”... 

Zotëri, (aktori i drejtohet një burri në sallë), ju pandehni se unë kam dalë 

këtu për të shitur këto rroba, që zonja pak më parë i quajti të thjeshta, e sa 

mund të bëjnë këto lecka zotëri, 5, 10-të euro, e ç’mund të bëj unë me këto 

para, e shumta mund të të jap një birrë, apo një kafe, dhe të fryj sytë e të të 

shikoj se sa bukur do ta pish. 

......................... 

- Jo, zotëri, unë kam dalë këtu që të shitem i gjithi, të shes sytë, veshkat, 

lëkurën, këmbët, një pjesë mëlçie, flokët e mi të zinj, dhëmbët, ndërsa zemrën 

nuk mund ta shes, e si mund të rroj dot pa zemër, (nga salla dëgjohet zëri i 

imagjinuar i një burri). A, ju thoni se: “mund ta ndërroj me kë të dëshiroj”, - 

po, falemnderit për idenë, por gjithçka varet nga oferta, po të kem të tilla, 

patjetër që do e ndërroj me këdo, se edhe kjo zemra ime më është mërzitur aq 

shumë, sa nuk e duroj dot më, e kam shumë të ndjeshme, kushdo që më 

afrohet, fillon e më qan hallet e tij, sikur gjithë hallet e botës do t’i zgjidhë 

kjo zemra ime, që bën-ç’bën e ngashërehet gjithmonë në këto raste dhe, kur 

më vjen Maria, gjitonia e katit të dytë, e më thotë: (aktori imiton zërin e hollë 

femëror të Maries), “jo nuk mundem dot, gjërat shtrenjtohen përditë, hyj në 

supermarket me një pesëdhjetëeuroshe dhe e harxhoj sa hap e mbyll sytë të 

gjithë dhe çfarë blej, dy gjëra aq sa nuk mbushet thuajse fare ai koshi i vogël, 

jo, s’është punë që bëhet kjo, më përpara një pesëdhjetëeuroshe ishte një 

pasuri e tërë, doje disa ditë ta harxhoje dhe blije një makinë me gjëra, tani, 

tani firon sikur ta kesh futur në ujë, si do na vejë halli” më thotë, - duke më 

cingrisur nervat me atë zërin e hollë të saj dhe duke ma bërë zemrën të më 

rrahë dy-tre fish më shpejt nga inati e çudia se pse vijnë e më ankohen 

pikërisht mua që jam në cakun e varfërisë e megjithatë nuk ankohem fare 

492

sikur të kisha pará me thasë e të bëja pushime diku në Honolulu, e kush, them 

me vete: Maria, që i ka katër vetë në punë të përhershme, ka tre shtëpi të 

trashëguara, një nga gjyshja e mamasë, një nga familja e burrit dhe një si 

prikë, kur u martua me Nikon, i cili punon nëpër anije 9 muaj viti dhe merr 

një qerre lekë, (ndërsa edhe ky i fundit, vjen e më takon në kafene ato tre 

muaj që i kalon në tokë dhe më qahet që “ia dredh me të tjerë Maria e tij e 

dashur dhe nuk është fare nikoqire, por vete e më mbush një makinë të tërë 

në javë me ushqime, me gjëra të shtrenjta, që ne nuk i hamë dot, e si mund të 

hamë aq shumë”, më pyet i çuditur), edhe të birin Andonin e ka drejtues në 

një ndërmarrje me emër, edhe të bijën Tasien e ka me një punë të mirë që tani 

s’më kujtohet, por edhe Rabija nuk është më e mirë se Maria, ajo më takon 

kur dal e blej në tregun fshatar, gjithnjë me atë karrocën e mbushur plot e 

përplot me fruta e perime, më ankohet për hallet erotike të anëtarëve të 

familjes së saj, më thotë: (aktori bën sërish një zë gruaje, pak më të trashë 

tani), ai dhëndëri im ka një dashnore të re sëfundi, (i cili më takon në atë 

llotarinë sportive me të cilën çeklendisem nganjëherë dhe më thotë “si nuk u 

bie asnjëherë në kokë rezultateve, se, po t’u bie, më thotë, do të bëj atë e do të 

bëj këtë, do të blej vilë me kaq dhoma, do të blej skaf kaq e aq metrosh, do të 

blej një koleksion makinash luksoze, do të bëj pushime aty e këtu”, mua njëra 

ngjyrë e surratit më ikte e tjetra më vinte, zemra më hidhej vrik dhe më 

ngriheshin nervat, por prapë se prapë rrija e dëgjoja, se zemra ime është 

shumë e ndjeshme dhe e butë si një manare), ndërsa vajza ime e ka ende atë 

dashnorin e vjetër, por i është mërzitur e do ta ndërrojë, vazhdonte Maria, 

kurse djali më është pleksur me një grua të martuar që ishte shoqja e ishgruas 

së tij dhe burri më është pleksur me pastruesen e pallatit, një ukrainase 

dymetroshe e sybojëqielli, kushërira ime e parë ka..., këtu zemra ime që është 

shumë e ndjeshme, gati sa s’më pëlciti nga të rrahurat, e kam shumë të 

ndjeshme dreqin dhe sikur e bëjnë kastile, vijnë e më qepen nga pas për të më 

thënë gjoja hallet e tyre, se veç halle s’mund t’i quash këto, them me vete i 

inatosur, por gjithnjë rri e i dëgjoj dhe, si njeri i kulturuar që jam, e 

ngushëlloj edhe Rabien, duke i thënë se këto janë gjëra kalimtare, rëndësi ka 

shëndeti të jetë i fortë, ajo më dëgjon pak dhe vazhdon sërish të më thotë se 

kushërira tjetër është gati ta braktisë burrin për një shoqen e një shoqeje të 

saj..., por unë iki nga sytë këmbët, se zemra s’më mban më asnjë sekondë, e 

kam shumë të ndjeshme zemrën, jua thashë, prandaj zotëri duhet t’ju 

falenderoj sërisht për idenë tuaj tepër të vlefshme të shkëmbimit, jam në 

pritje të ofertave tuaja, do të shes gjithçka që mund të blihet dhe me to do të 

blej nuse, do të blej fëmijë, do të blej vjehrrë, do të blej dhe nipër e mbesa 

zotëri. 

Aktori ulet në karrige në një cep të sallës, duke i ikur projektorit, nxjerr një 

letër të bardhë, ku shkruan me të kuqe “Ankand”. 

493

Ngrihet në këmbë dhe tregon letrën, pastaj kap flokët dhe, me zë të ulët, 

thotë: 

- Kush do flokë të zinj të shëndetshëm, pa pah, jo të yndyrshëm, i shes për X 

euro si paruke, hë, kush ngre dorën, ju, zotëri, po ju i keni flokët tuaj dhe i 

keni si pyll të dendura, ja, pas pak mund të dalë edhe ndonjë ujk dhe kam 

frikë se do hajë atë gruan përkarshi teje, mos më thoni që është 

bashkëshortja... Mirë, mirë, ja, radhës tjetër do të marr një thikë ta vrasim 

ujkun, po druaj se mos na gjobisin ata të shoqatës së mbrojtjes së kafshëve të 

egra. 

Po më thua se do m’i blesh flokët për dhuratë, si paruke, një shokut tënd 

tullac, që është pesëdhjetë vjeç, pa flokë, me grua dhe dashnore, me tre 

fëmijë e vjehrrë, me shtëpi të parë e shtëpi të dytë, me... 

- Po ju, zotëri, që keni një orë me dorë ngritur, sa jepni? XX euro, o sa mirë! 

(fërkon duart i gëzuar) I doni në formë qelizash flokët, nga të pasmët, për 

vete? Sigurisht, që këtej jua dalloj pistën tuaj të fluturimit, më falni, zotëri, 

por jam shumë i gëzuar, “Ankandi” qenka vërtet ide fantastike dhe e dini 

kush ma shiti, (aktori e ngre zërin shumë) Muhameti, Poeti, vërtet pak 

shtrenjtë e bleva, por si gjithnjë më mirë i blej shtrenjtë gjërat, se sa lirë, se 

jam i varfër. 

I drejtohet sallës, një zonje: 

- Pse qeshni, zonjë, ju kujtoni se s’kam lekë, jo, kam tru, si i thonë mendje, e 

dini se si ja bleva idenë e “Ankandit” Muhametit, duke u bërë publiku i 

vjershave të tij, i thashë: sot Muhamet nuk kam dëshirë, as qejf t’i dëgjoj 

vargjet e tua, kam hallet e mia, dhe u hoqa mënjanë, gjoja i mërzitur, ai la 

poezitë dhe më erdhi i vrenjtur e i shqetësuar, pasi dëgjoi problemet e mia, e 

qepi gojën dhe u ul mënjanë. (Aktori vë gishtin në tëmthin e tij dhe vazhdon) 

Atëherë i propozova poetit një marrëveshje, se do ta lija të më lexonte gjithë 

librat e tij poetikë, ka bërë nja dhjetë deri tani, dhe, në këmbim, do të më 

jepte një mendim se si të dilja nga hallet e mia të varfërisë. 

Ja, kështu ia bleva idenë Poet Muhametit, dhe çfarë ideje se... “Ankandin”. 

Ma tha duke mbaruar së lexuari poezinë e 50-të të tij: “vëlla, nëse do me të 

vërtetë të bëhesh pasanik, shiti të gjitha”, - të gjitha zgurdullova sytë unë?!, si 

të gjitha, ç’farë të gjitha?! “Po” më tha: “duke filluar që nga flokët e tu si 

shkopinj, i ke të zinj, pa mendime fare, në kohën tonë mosmendimi është bërë 

modë, kudo sheh reklama të tipit: Lexoni Best Sellerin X apo Y nga filan 

autor, ka këtë subjekt, Kelly dashuronte deri në vdekje Andrew, Sofia vdiste 

për Andrew, ndërsa Andrew, i dëshpëruar nga dashuria e të dy grave dhe 

nga torturimi i këtyre mendimeve shkon e mbyllet në manastirin më të afërt, 

pastaj lëkurën tënde të bardhë, e ke të cilësisë shumë të mirë, vende vende 

është pak e murrme, por kjo s’ka rëndësi, e rëndësishme është që është e 

494

lëmuar dhe e bardhë, se ajo e bardha vlen dyfish se e zeza apo e verdha dhe e 

kuqja, e bardha mbulon çdo gjë, mbulon turpin, mbulon hidhërimin, 

trishtimin, gëzimin, ligësinë, kanibalizmin”, këtu ndaloi paksa, duke më parë 

në po e ndiqja dhe vazhdoi: “Po, kanibalizmin, është ai që ha njeriu njeriun, 

e kuptoj që do më thuash se e di se ç’farë është, jo nuk është ajo, në këto kohë 

njeriu është gjella më e shijshme në treg. Mund të shesësh edhe njërin sy, po, 

njërin sy shite, s’ka ç’të duhet edhe tjetri, është luks i madh të shohësh me të 

dy sytë, pastaj në këtë kohë që jetojmë më mirë është t’i shohësh gjërat 

sëprapthi, ose gjysmake, se të pjell belaja pastaj, nëse papritur sheh ndonjë 

aksident, apo ndodhesh në mes të një sherri dhe ndonjë tipi si puna jote ia 

marrin frymën, ndërkohë ti s’arrin ta ngrish dot kohën të mos rrjedhë, e si 

mund ta mbash ujin në pëllëmbë të dorës?!, s’arrin të kuptosh se vetëm ti je 

dëshmimtari i vetëm në një vrasje, përfundon sa të hapësh e të mbyllësh sytë 

me ca hekura të bezdisshme nëpër kyçet e duarve dhe i shurdhuar nga të 

bërtiturat e të sharat e ndonjë hetuesi nevrastenik, që, para se ta kuptosh pse 

të ka aq inat, të ka nxirë me ndonjë pëllëmbë a grusht dhëmbëve. Mushkërinë 

e djathtë shite, nuk të duhen të dyja, tani edhe ajri është me gjobë, megjithëse 

na i shesin të tymosur, kështu do të frymëmarrësh përgjysmë, do të kursesh 

përgjysmë, frymëmarrja kushton një djall e gjysmë në kohët tona, më mirë 

është ta shesësh një mushkëri që kushton një djall e gjysmë. Pastaj veshka do 

zerë shumë lekë, se ka radhë të madhe për to, ç’të duhen dy”?!... këtu filloi të 

binte celulari i Poet Muhametit dhe më bëri shenjë se po ikte... duke u 

zhdukur brenda atij telefoni të zi që hapi gojën dhe e përpiu. 

Ide gjeniale, mendova, e Muhametit, pasi ky i fundit kishte ikur diku mes 

makinave me atë çantën e vjetër e të rëndë nga librat e tij, që, si gjithnjë, ishin 

plot dhjetë, me këtë ide do të blej nuse, shtëpi të mirë, makinë, fëmijë, 

vjehrrë, nipër e mbesa, po a do të më dojë nusja e re ashtu, pa flokë, me një 

sy, me një mushkëri, me lëkurë të rralluar, me një veshkë e me dhëmbë të 

hequr?! 

Me këto mendime dhe i ulur në një nga ato skutat e errëta të qendrës, më vjen 

e më takon Kristo bojaxhiu, apo “shenjtori”, i thërrasin kështu ngaqë, kur po 

lyente apartamentin e një zonje të pasur, gjeti ca libra fetarë dhe që atëherë kë 

të njohur gjen përpara i bën predikime se si të sillet për të vajtur në parajsë, 

unë, meqë kisha hallet e mia, nuk ia vara, i thashë sot Kristo mos më ngacmo, 

kam hallet e mia, dhe ika te një tavolinë tjetër, duke kapur kokën me të dyja 

duart, ai porositi nja dy dopio raki, nja dy meze të mira dhe m’u ngjit aq 

shumë që t’ia tregoja hallet saqë më s’durova dhe ia hapa barkun. Pasi 

mbarova më tha: “e di unë se ç’duhet të bësh që të shpëtosh nga hallet e tua, 

do të të jap një ide të shkëlqyer, por ti, në këmbim të saj, do të më dëgjosh 

deri nesër në të gdhirë, se kam lexuar një libër të ri ashtu e kështu...”, unë u 

zverdha, piva me fund dopion time të rakisë dhe fillova të dëgjoja Kriston që 

ia nisi me pasion të më tregonte e tregonte, gjersa s’durova dot më e pas ca 

orësh i bërë spec në fytyrë i thashë, - o Kristo, tani ma thuaj atë idenë, se po 

495

më zjen koka, ai, pasi bëri një pauzë gjoja i habitur nga kjo mungesë takti nga 

ana ime, më tha: “Ja, ideja ime është kjo: ti je një njeri i shëndetshëm e nuk e 

mendon vdekjen, jo, më fal, atë jetën tjetër, atje përtej do të jemi shumë herë 

më të pashëm, më të fuqishëm, më të pasur, nuk e kupton se sa mirë është të 

vdesësh, ç’lumturi e madhe do të jetë për ty kur t’ia dhurosh trupin tokës..., 

krimbave...” . 

- Po unë ç’përfitim do të kem nga të gjitha këto, si do të dal nga hallet e mia 

financiare?! - e pyes i çuditur?! 

Ai më sheh i habitur me sy të zgurdulluar dhe vazhdon: “Po aty dua të dal, o 

derëbardhë, po nuk më lë, ti për mua meqë je një njeri i shëndetshëm dhe 

Zoti t’i ka falë të gjitha, duhet t’ua dhurosh flokët e tu të zinj atyre që s’kanë 

flokë, ose që sëmundja ua ka grabitur, në parajsë do të kesh flokë të bukur 

bjondë, duhet të dhurosh njërin sy, s’kanë ç’të duhen të dy sytë, në parajsë do 

të kesh sy bojëqielli, fringo të rinj, do të dhurosh njërën mushkëri, edhe me 

një frymëmerr për bukuri, në parajsë mushkëritë e tua do të jenë si të një 

atleti, dhuroje edhe njërën veshkë, në parajsë veshkat janë me kile, pastaj 

lëkurën tënde të bardhë dhurojua atyre që u është djegur, në parajsë do të 

kesh një shumë herë më të lëmuar e më bardhë seç e ke, pastaj dhuro...”, deri 

aty e vazhdoi predikimin e tij “Shenjtor Kristua”, se e morën në celular për të 

lyer një shtëpi të vjetër diku mes detit e malit dhe e përpiu nata... Mua më 

ngeli ideja e dhurimit dhe turbullimi i kokës nga gjithë ajo raki që piva. 

Të nesërmen vendosa të bëhem shitës, se doja lekë, t’i shes të gjitha dhe të 

bëhem i pasur, të dal nga hallet e mia, të filloj idenë e Poet Muhametit, thashë 

dhe e fillova: 

- Dhe ja ku jam, moj zonjëzë e bukur, i gatshëm për të vënë në jetë idenë e 

Poetit, jam gati tani, ja, të kreh pak flokët, të vesh rrobat e mira (bën sikur 

krihet e vishet), të kruaj zërin (kollitet tri herë fort), të bëj ushtrime oratorie 

(bën sikur shihet para një pasqyre dhe fillon të flasë pa zë), të bëj gati 

stilolapsin dhe fletën e madhe në tabelë, po, tani jam tërësisht gati, ku e 

lamë?! (Pyet nga salla). 

Drita përqëndrohet tek ai / mbi të 

- A, po, faleminderit... (bën sikur merr përgjigje nga salla). Atëherë 

rifillojmë, flokët, sa jepni për flokët?! XX euro, prapë aq, e thamë njëherë 

këtë zonjë e bukur, po ju, zotëri që i keni të gjithë flokët të bardhë, a nuk do 

të jepnit xxx euro për këta flokë pis të zinj dhe të shëndetshëm? 

Jepni dyfishin?! (përsëri fërkon duart duke pëshpëritur një falenderim për 

Muhametin), T’i gëzoni flokët e mi. 

Kalojmë te syri, cilin preferoni, të djathtin apo të majtin, i djathti është më 

agresiv, sa sheh një femër të bukur me tesha të pakta, menjëherë hedh sinjale 

në drejtim të saj, i buzëqesh, (po, zonjë e rreshtit të tretë, ja, ashtu, tamam si 

ju shkrihet dhe ai), po, më besoni, u shkel syrin, se jo më kot u ka dalë nami 

496

syve si flirtuesit më të mëdhenj të organeve njerëzore, ai i bën të skuqen 

shumë nga ato zonjushet e hirshme që i bëjnë edhe rrugët të turpërohen nga 

zbulimi i kofshëve, i gjinjve, i shpatullave, i kurrizit, por ka edhe të këqijat e 

tij ky syri i djathtë, është ca ekstremist, çdo gjë të vjetër që është bërë para tij 

dhe që nuk ia mbush syrin do ta shkatërrojë me themel, jo, thotë, këto gjëra 

nuk na duhen, se janë të kohërave të mëparshme, unë nuk i dua, nuk na duhen 

vjetërsirat, na duhen gjëra të reja, nga zeroja do të lindin shumë zero, por 

fringo të reja ama..., këto janë ca nga idetë e tij, por, në përgjithësi, është sy 

shumë i mprehtë dhe dinak, sheh gjithçka dhe nuk sheh asgjë, ose e mbyll 

shikimin atëherë kur duhet, se, po t’i shikosh të gjitha që ndodhin në këto 

kohëra të rrezikshme, thotë, të zë belaja dhe e dini se ç’më tha Gonia, ai i 

persekutuari i rregjimit të mëparshëm, që tani shet hekura, më tha këtë: “më 

mirë është që njeriu të hiqet sikur është shurdh, të mos dëgjojë asgjë, të hiqet 

sikur është qorr, të mos shikojë asgjë, të hiqet sikur është memec, të mos flasë 

fare...”. 

- Po pse, mor Gone, gjithë kjo, i thashë. 

E ai m’u përgjigj: “Veshët, sytë, goja janë thashethemexhinjtë më të mëdhenj 

në këtë botë, e ç’u duhet atyre se ç’thonë të tjerët, se ç’bëjnë të tjerët, 

prandaj më mirë bli një kyç dhe mbërthejua të rrinë mbyllur, se pastaj 

përfundon drejt e në një dhomë të errët, shoqëri me morra e me minj, apo në 

ndonjë hendek, duke i bërë karshillëk vdekjes”. 

- Apo doni këtë të majtin, është i mprehtë edhe ky, ca më tepër dinak se i 

djathti, ky ta merr kalanë nga brenda, të ha si mola e nuk të shqitet po s’i 

shkoi e tija, është shumë hakmarrës, pastaj i pëlqejnë shumë rregullat, vendos 

aq shumë, sa i ndryshon çdo ditë, është shumë i organizuar, kudo që hedh 

vështrimin e memorizon, këdo që e vështron e shikon mirë e mirë, pastaj, që 

të mbaj mend nëse njëri e pa me inat apo tjetri me dashamirësi, i shënon në 

disa fletë, por meqë është vëzhgues i madh dhe ka ca damarë shkrimtari, nuk 

i mjaftojnë një, dy, pesë, apo dhjetë fletë, por merr një dëng të madh fletësh, 

e, meqë vuan nga rregulli i tepërt, merr ca dosje të mëdhaja dhe u shënon 

emrat, datat, vendin, orën, dhe pëshpësit apo syvëzhguesit e shumtë që thanë 

këtë apo atë gjë janë aty të shënuar”. 

Në sallë ngrihen shumë duar, aktori ngre gishtin dhe e drejton në sallë. 

- Hë, ti, zotëri, do të djathtin, o, po më çuditni, se ju jeni i ulur pikërisht në 

anën e majtë të sallës, aha, s’ju pëlqejnë as të majtët, as të djathtët, nuk ju 

pëlqejnë mashtruesit, më thoni, tamam siç më thoshte dikur Rakipi, piktori i 

talentuar dhe pijetar pó i talentuar, për politikanët, që: “unë nuk e kuptoj fare, 

mor vëlla, si ka mundësi, një që vjedh e mashtron nëpër rrugë e kapin tak-fak 

dhe, kur vete për gjyqësi, e zënë aq shumë nene, sa ja marrin frymën, dhe nuk 

del dot nga biruca pa disa dhjetë vjeçarë mbi supe, kurse këta politikanët 

vjedhin e mashtrojnë përditë, shesin edhe pasuritë e shtetit, shesin korrentin, 

497

shesin ujin që pijmë, lekët në xhepat e tyre përfundojnë, sigurisht, shesin 

portet, shesin doganat, shesin llozhrat, shesin edhe nënën e babanë, boll të 

ndjehen bosa, dhe e di ti se çfarë pësojnë ata nga të gjitha këto, asgjë, vetëm 

lavdi dhe monumente që i ngrenë vetes dhe kërkojnë të hyjnë në histori jo nga 

dera, si gjithë të tjerët, po nga dritarja, se e bëjnë vetë ata historinë, vetëm të 

hyjmë, thonë, se e dimë vetë ne se ç’i punojmë asaj”. 

E po kjo është t’ia heqësh vetes, më thoshte, duke pirë atë gjysmëkiloshen e 

tij të rakisë, që e kishte racion çdo mbrëmje piktor Rakipi. 

- Po, jepni trefishin, thatë, për syrin e djathtë, (aktori fërkon sërish duart me 

entuziazëm dhe thotë me vete: ku je o Muhamet, o gjeniu im”), atëherë edhe 

syri u shit te ai zotëria ulur në anën e majtë të ndenjësve, si thatë “kur do e 

merrni syrin?, po, pas nja një jave ejani dhe do e keni gati. 

(Aktori shkruan diçka në fletën e madhe dhe e ngre zërin) Kalojmë te lëkura, 

kush do lëkurë të bardhë, të lëmuar, pa asnjë nga ato nishanet e vogla, apo 

blanat e murrme, ja, shikoni edhe vetë (aktori ngre duart, pastaj përvesh 

mëngët, nxjerr krahët, heq këmishën, tregon shpatullat), shikoni ç’bardhësi, a 

nuk ju qorron gjithë kjo e bardhë?! Me këtë lëkurë të re e të shëndetshme 

mund të mbuloni lëkurën tuaj të fishkur e të rrudhosur, të fyer e të poshtëruar 

nga ai më lart jush, se, sado që të jeni me pozitë, gjithnjë do të gjendet dikush 

që të jetë një shkallë më sipër e t’jua ketë bërë lëkurën rrogoz me të shara, me 

të bërtitura, në me fyerje e poshtërime, bile ka raste edhe të skajshme kur ta 

bëjnë kokën xhunga-xhunga, apo fytyrën ta gjakosin me ndonjë karrige 

kokës, ja, mund të them se edhe presidenti a kryeministri kanë mbi kokë një 

që i urdhëron a i shan çdo ditë, si, qeshni me mua, (aktori bën sikur nxehet, 

fillon të bëj ecejake nëpër skenë, duke ngritur shumë zërin dhe duke bërë me 

njërën dorë lart e poshtë e tjetrën në xhep), po mirë, vazhdoni të më 

përqeshni, s’ka gjë, por unë po ju them se çdo karrige e ka dhe kamzhikun e 

vet, po, zonjushë e vogël, mos u habitni, në treg, kolltukët, poltronat, karriget 

shiten bashkë me nga një kamzhik dhe, kush denjon të ulet nëpër to, harron 

se diku, dikur do të kamzhikohen nga ai kamzhik që u rri aty, jo te koka, por 

te bythët, më falni: ndenjëset... Si thatë, ju zotëria buçko i rreshtit të katërt 

djathtas, kush mund ta kamzhikojë kryeministrin tonë që është një njeri dy 

metra i gjatë dhe me mustaqet e ngritura përpjetë?!, eh, mor i dashuri im s’ke 

faj ti jo, (aktori ndalon së bëri ecejake, nuk e lëkund më dorën lart e poshtë 

dhe vazhdon ta mbajë dorën tjetër në xhep), e mbani mend Monikën, (salla 

“e imagjinuar”, fillon të qeshë me të madhe), Puron sigurisht që e mbani 

mend, do të më thoni se ç’hyn këtu Presidenti i botës me Kryeministrin tonë, 

ja, do t’jua them, Presidenti atje është më i plotfuqishmi, po, do të më thoni, 

pra, s’ka kush e komandon sipas mendimit tuaj, jo, gaboheni rëndë, e 

komandon Monika, po dhe kamzhiku i saj ishte ajo..., Puroja (salla “e 

imagjinuar”, fillon të gumëzhijë, aktori ngre duart dhe kërkon t’i qetësojë), 

pushoni, ju lutem, ku e lamë, po, kamzhiku ishte Puroja, ndërsa kamzhiku 

tjetër sigurisht duhet të ketë qenë karrikja dhe këpucët kokës nga ana e gruas, 

498

mirë, do të më thoni, po Kryeministri ynë kë ka kamzhik dhe unë ju them atë 

që më tha Jorgo evgjiti, i cili është lypës profesionist për gjashtë ditë, “se të 

dielave e kam pushim” më thotë, “të dielave marr kostumin dhe kravatën 

time, Bencin, Lolën, atë femrën kukull e dymetroshe dhe bëjmë qejf ku të na 

mbushet mendja”. Po, mos u habisni, ai nuk është as sakat, as qorr, as i 

varfër, kur zgjedh vendin ku do të lypë, bredh gati të gjitha rrugët përreth 

qëndrës, këtë studim e bën disa ditë, sheh cila rrugë rrihet më shumë nga 

njerëzit e moshuar, “se ata e kanë zemrën flori”, më thotë, “jo se janë të 

ndjeshëm, por bëjnë garë kush e kush të më japë më shumë, pasi kështu 

mendojnë se do të venë më shpejtë në parajsë, pika që s’u bie”, - pasi zgjedh 

vendin, njërën dorë e lidh fort me fasho, gjysmën e njërës këmbë e përthyen 

në brendi të këmbës së pantallonave, duke bërë kështu të duket me një dorë e 

me një këmbë, vë një kartelë përpara ku shkruhen ca fjalë prekëse të tipit 

“jam me një dorë e me një këmbë, nuk kam të ha, nuk kam shtëpi të fle, nuk 

kam ushqim për katër fëmijët e mi të mitur, jam me këtë e atë sëmundje dhe 

në fund për ëmbëlsirë një: jam me SIDA, ndihmomëni të hedh edhe këtë 

dimër”... 

- Dhe ja ç’më tha Jorgo evgjiti, që i kishte shumë qejf shembujt me përralla, 

“Ishte një herë një mbret shumë i mirë me të gjithë, me familjarët e tij, me 

qytetarët e mbretërisë së tij, si dhe me vendet fqinje ishte në paqe e 

mirëbesim të plotë, por kjo zgjati vetëm për pak kohë, thonë, Mbreti filloi të 

mbyllej në vetvete, filloi të shihte kudo armiq, që, sipas tij, i dukeshin sikur 

donin ta rrëzonin, t’i zinin fronin, futi mijëra nëpër burgje, miliona, thonë 

disa, familjarët dhe fisin në fillim i internoi, pastaj i zhduku, bashkëpunëtorët 

më të ngushtë i vrau një e nga një, arriti deri aty sa edhe gruan dhe fëmijëve 

t’ua nxinte aq shumë jetën sa disa u vetëvranë e disa u futën me dëshirën e 

vet nëpër çmendina, të gjitha këto prapëseprapë nuk ia qetësuan shpirtin 

Mbretit, derisa edhe vdekjes nuk iu durua dot më dhe e mori. Më vonë, kur 

mbreti tjetër kishte disa vjet në fronin ku Mbreti i mëparshëm kishte 

urdhëruar gjithë ato bëma, hapi gabimisht një sënduk të vogël të artë, diku 

mes krevatit dhe pasqyrës së madhe mbretërore, në një vend të fshehur e të 

maskuar mjeshtërisht, pa se gjendej një bllok shënimesh i kuq, sa një libër i 

vogël, dhe ndërsa e shfletonte mësonte përse Mbreti paraardhës kishte bërë 

gjithë ato krime. Duke lexuar shumë e më shumë, mësoi se Mbreti para tij e 

kishte shumë të zhvilluar sëmundjen e mosfaljes, që kur ishte i vogël mbante 

mend, se cili fëmijë nuk i jepte filan lodër për të luajtur, kush e shante, kush e 

rrihte, kush nuk ia plotësonte tekat e tij egoiste dhe kështu u rrit, filloi të 

lexonte e të shkruante, i dhuruan një bllok të vogël të kuq, ai filloi të 

shkruante çdo gjë që i ndodhte, çdo gjë që e ngacmonte, filloi të mbante 

shënim këdo që s’ia plotësonte dëshirën atij, kushdo që sipas atij nuk e kishte 

qejf shënohej aty në atë bllokun e kuq, familjarët e shihnin çdo ditë të 

shkruante me penën e tij dhe çuditeshin për zellin e madh që tregonte, bile 

vinin edhe buzën në gaz e thoshin: shkrimtar i madh ka për t’u bërë, dhe u bë 

499

i madh vërtet, por jo shkrimtar, u bë shkatërrimtar, të gjithë ata që 

shënoheshin në blloqet e kuq, dikur të vegjël, eliminoheshin, të gjithë ata që e 

shihnin vëngër, burgoseshin, të gjithë ata që dikur kishin patur marrëdhënie 

edhe të thjeshta me të dhe ai nuk i kishte pëlqyer për njërën apo për tjetrën 

gjë, vriteshin, internoheshin, përndiqeshin dhe nga kjo nuk shpëtuan as fisi, 

as familjarët, as gruaja dhe fëmijët, bile edhe veten e tij ai e kishte shënuar te 

ai bllok i vogël i kuq”. 

Aktori ngre gishtin drejt sallës 

- Ju, zotëri i rreshtit të katërt, jepni katërfishin e asaj zonjës nga fundi, oh, 

Zot, faleminderit, po bëhem i pasur më në fund, po, zotëri, pas një jave do e 

merrni lëkurën time, si, si thoni, ç’pjesë mund të marrësh, po ku të doni, 

zotëri. 

(Aktori shkruan diçka tjetër përsëri, “Mushkëria”) Kush i do mushkëritë e 

mia, të dyja i kam për të shitur, doni këtë të majtën(?), është shumë krenare, 

ajo më thotë se ka luftuar dhe më ka çliruar nga sa e sa sëmundje infektuese, 

nga sa e sa mikrobe bezdisëse, më vonë, ka filluar të ndërtojë ato që u 

shkatërruan, apo edhe shumë gjëra të reja që nuk ishin më parë, mburret se e 

ka zhvilluar vendin përreth mushkërive, bile e shan periudhën para se ajo të 

fillonte ndërtimet, thotë se ata që ishin para saj s’bënin një lek, nuk punonin 

në të mirë të shëndetit tim, bile arrinte deri aty sa më thoshte se ata të tjerët 

para saj kishin bashkëpunuar me armiqtë më të tmerrshëm të shëndetit tim, 

siç ishin sëmundjet infektive e mikrobet e shumta që qarkullonin atëherë. 

Mushkëria e majtë më duhet ta pranoj, që megjithëse ka shumë mburrje, ka 

bërë shumë për shëndetin, arsimimin dhe mbrojtjen time, se është një nga 

organet e mia më jetike, pa atë përpjekjen e saj unë do të isha tani shumë i 

ngathët e përtac, nuk do ta hidhja hapin me shokët, por do të rrija mbyllur 

mes katër muresh. 

Apo doni mushkërinë e djathtë, kjo sigurisht është më kryeneçe dhe më 

llafazane, fjalët e saj hidhen në erë ashtu pamenduar dhe drejtohen të gjitha 

kundër atyre që ishin më përpara, çdo gjë u duket e shtrembër, ideologjia e 

tyre është më e drejta, të tjerat s’bëjnë hiç, ata tërë ditën e ditës thurrin plane 

se si do të bëjmë këtë apo atë ilaç që do të shërojë këtë apo atë sëmundje që e 

kemi të trashëguar nga regjimi, apo sëmundjet e së kaluarës, më detyron të rri 

tërë ditën në shtrat, më mban me premtime të kota, por nga ana tjetër mendoj 

se kjo mushkëri i ka ca ide në kokë, i ka pak të turbullta, pak të fryra, por më 

pëlqejnë dhe nuk më lë të mërzitem me gojëtarinë e saj aspak përtace. 

Aktori ngre gishtin drejt sallës. 

- Po, hë, ti, zonjë me pellush të bardhë në rreshtin e dytë, sa jep, pesëfishin e 

asaj gruas së rreshtit të gjashtë në mes të sallës, (Oh, Muhamet, ç’më bëre, 

500

ç’më bëre, më bëre të pasur, o derëbardhë! fërkon duart), ta gëzosh, zonjë, 

eja pas një jave, si thoni, ku do e merrni mushkërinë?, në klinikën private x. 

Merrni kë të doni, zonjë, për mua është njësoj. 

(Aktori shkruan diçka në Fletë: “Dhëmbët”) Shes dhëmbët, i kam të rinj 

ende, shih sa të bardhë duken, i kam larë qysh katër vjeç e lart, kushedi sa 

kuintalë pastë e qindra furça dhëmbësh kam ngrënë, i kam të gjitha 

dhëmballët në rregull, veç dy i kam mbushur, por edhe ato i kam me flori, jo 

se kam lekë të mbush dhëmballët me flori, por jam i varfër dhe nuk ma mban 

t’i mbush me ato materialet e dobëta që, sa fillon të hash ndonjë mollë, të 

ngelet mbushja e dhëmballës në të, ja se si i mbusha ato të dyja, i thashë 

gjyshes, o gjyshe, po ti sa unaza ke, se të shoh që mban nëpër gishta një 

dyzinë me unaza që farfurijnë, ajo m’u përgjigj duke më treguar për çdo 

unazë nga një histori, kjo kështu e ajo kështu, derisa erdhi te e dymbëdhjeta, 

filloi të bëhej natë, ku mbaroheshin “dashuritë” e gjyshes... “Këtë që e sheh të 

ketë humbur shkëlqimin është flori safi, por ka shumë kohë pa pastruar, këtë 

ma dhuroi filan burrë, atëherë ishte një djalosh riosh mustaqepadirsur, m’u 

qep ditë e natë, në fushë kur punoja, në mëngjes më zgjonte me këngë te 

dritarja, ndërsa në mbrëmje më përgjonte i ziu se mos shfaqesha në dritare, 

por unë shejtanka e mbaja larg, që t’i ndizej zjarri që kishte për mua e ti bëhej 

vullkan dhe një ditë thashë: boll, moj Vankë, se mos të digjet bandilli e shkon 

e vete e bëhet kujtim, dhe e lashë të më fliste dhe e lashë të më puthte, por 

deri aq, se ashtu ishte atëherë, pastaj dy ditë më vonë gjendeshim të shtrirë 

nën një pemë dhe u fejuam duke më dhuruar këtë unazë floriri”. 

- Gjyshe, ta marr e ta shkëlqej unë, i thashë, dhe ta jap ashtu siç ta dha ai, ajo 

nuk u bind në fillim, pastaj tha “po, merre dhe shkëlqema”, unë e mora, e 

shkriva dhe e bëra mbushje për dhëmballët, gjyshes i bleva një kallp te 

arixhinjtë që shkëlqente më shumë se dielli, ajo më falenderoi duke qarë me 

ngashërim, “rrofsh, nipçe, më uroi, se më çove përsëri në parajsë...”. Unë ula 

kokën dhe u bëra si spec i kuq në fytyrë, po më vriste e shkreta ndërgjegje... 

- Me dhëmbët e mi mund të bëheni më të bukur, janë origjinalë, zonja e 

zotërinj, ata që s’kanë do të blejnë buzëqeshje, do të rigjejnë bukurinë e 

humbur, do të përtypin sërish ushqimin, do të blejnë kërcënime me 

shtrëngime dhëmbësh, do të kenë sërish mundësinë e të luftuarit dhëmbë për 

dhëmbë, e të grushtuarit dhëmbë për dhëmbë, apo të thonë krenarisht e gjithë 

dëngla “Tani do të t’i tregojë unë dhëmbët”... 

(Aktori drejton gishtin në sallë) Po, ti, djalosh i ri atje në fund, pa ngrihu në 

këmbë, ashtu de, se nuk të shoh, je larg, po më habisni vërtet, ti kaq i ri dhe 

do dhëmbë, përse?! Më thua se do t’i bësh dhuratë, jo?, do t’i mbash rezervë 

për kur të plakesh, epo mirë, mua më duhen lekët e tua dhe jo qëllimet e tua, 

sa jep, thua, gjashtëfishin e zotërisë në krah teje?! (Fërkon duart shumë i 

gëzuar: i bleva gruan dhe vjehrrën, më duket, se shtëpinë dhe kalamajtë i bëra 

me organet e mëparshme). 

501

U shitën edhe dhëmbët, urime djalosh, po, pas një jave dhe ti do i marrësh, e 

përsëris: në klinikën x, anonime, po, besoj e kuptoni rëndësinë e anonimitetit 

në këto raste? 

(Aktori shkruan në fletë “VESHKA”) Po, e shes, (si thatë, ju, zonjëz e bukur e 

rreshtit të shtatë, cilën shes?!), shes cilën të doni ju, këtë të djathtën sigurisht 

që e shes më shtrenjtë, po pse, do të më thoni ju, pse vlen më tepër veshka e 

djathtë nga ajo e majta?! Do t’ju a them unë pse i kam vënë çmim më të lartë 

kësaj veshke të djathtë. Kjo e djathta është shumë më e fortë si organ, më pak 

e konsumuar, si në ide, ashtu edhe në veprime, ajo ka shumë më pak kohë se 

veshka e majtë në qeverisje të organit veshkor, po si ka mundësi, do të më 

thoni ju, epo ja që ka, se kur u linda doktorët njoftuan prindërit e mi se djali 

ka lindur me difekt në veshkën e djathtë, e cila tani nuk funksionon si duhet, 

por me rritjen e tij do të normalizohet dhe kjo zgjati për 18 e kusur vjet. Kjo e 

djathta, ngaqë nuk punonte me ritmin e së majtës, që iu desh të mbante në 

kurriz të gjitha punët veshkore, që nga organizimi deri tek detyrat më të 

rëndomta, kur i erdhi radha e funksionimit të saj të plotë si pjesë e barabartë e 

organit veshkor, u tregua fare e papërmbajtur për marrjen e pushtetit nga e 

majta, ajo filloi të nxirrte ca idera të papara më parë, se gjoja të gjitha çfarë 

ishin thënë e bërë përpara udhëheqjes së veshkës së majtë, jo vetëm që ishin 

të gabuara e të keqndërtuara, por ajo e akuzoi të majtën se kishte kryer edhe 

krime, bile nga ato fare të rëndat në dëm të organit suprem veshkor dhe nuk 

ndalej vetëm te kjo por e ngriti shkallën e akuzës në “Gjykatën e Lartë të 

Organeve”, ku e akuzoi këtë veshkën e majtë se ka kryer krimin më të 

shëmtuar atë të “Tradhtisë së Lartë kundër Shëndetit Organor”. Pastaj kjo e 

djathta iu fut punës të ndërtonte, ngrinte ditën e rrënonte natën ato që kishte 

bërë e majta, ndërtonte sipas ideve të saja, që thoshin, bëji gjërat gjysmake, 

më mirë gjysmake, se sa të plota, se mund të vij në pushtet të nesërmen një 

veshkë e llojit tjetër, që mund të mos i pëlqejë gjërat kështu siç i kam bërë 

unë dhe t’i prishë të gjitha, e pse të lodhen ata udhëheqësit e së ardhmes me 

prishjet e objekteve të plota, më mirë i prishin kështu si i ndërtojmë ne, 

gjysmake, më mirë prishen gjysmërrugët, gjysmështëpitë, gjysmëpallatet, 

gjysmëligjet, gjysmëpolicët, gjysmëgjykatësit, gjysmëinstitucionet 

gjysmëkulturore, gjysmënjerëzit që ne projektojmë, më mirë prishen të gjitha 

kur nuk janë të ngulura në themele të forta, por në ca fije të dobëta si ato të 

perit, që nuk duken fare e me një të shtyrë, fap rrëzohen përtokë si ca 

anemikë. Ja pse e shes më shtrenjtë këtë veshkën e djathtë, kjo ka idera 

origjinale që mendojnë për të mirën e shëndetit organor. Sigurisht që, po të 

doni këtë të majtën, edhe për këtë mund t’ju them fjalë të mira, që edhe pse i 

ka vitet e shërbimit të plota, prapë se prapë është e mbajtur si në shëndet 

ashtu edhe në mendime, pra në tru (mos qeshni, zotëri, se, po të iku mendja, 

s’je më për asgjë, nisesh për në banjë e shkon në kuzhinë dhe thua plot 

zemërim: kush është ai i mençur që u ka ndërruar vendet, kuzhinën e ka çuar 

në banjë e banjën në kuzhinë?!). Kjo veshkë ka punuar sa për dy, ka ndërtuar 

502

për dy, ka shkatërruar për dy, ka jetuar në bollëk për dy. Ajo mburret se e ka 

nxjerrë organin veshkor nga padija, nga moskultura, nga mjerimi i regjimit të 

mëparshëm, duke i hedhur poshtë të gjitha arritjet e atij të mëparshmit, i cili 

edhe ai ka patur të mirat e tij, sigurisht, por për këtë veshkën e majtë çdo gjë 

e mëparshme është e barabartë me zeron, kurse ato që ajo ka bërë janë të 

barabarta me lavdinë, madhështinë, përjetësinë, zhvillimin, domethënë Vendi 

Veshkor ia detyron kësaj veshke dhe vetëm kësaj tërë mirëqenien, tërë 

mbrojtjen e kufijve, tërë jetën e saj. 

Si thatë, (ju, zotëria i veshur me kostum të zi nga fundi), jepni shtatëfishin e 

asaj zonjëzës së bukur në mes (aktori fërkon duart me gëzim të madh dhe 

mërmërin: me këto lekë e bëra dhe shtëpinë e dytë, atë të pushimit në fshat). 

(Aktori niset të shkruajë sërish një organ të ri në fletën e madhe, por papritur 

e flak stilolapsin në tokë, i gris të gjitha fletët, i hedh dhe ato kudo, e rrëzon 

këmbalecin që mban fletët dhe vete në nje cep të errët të skenës, ku gjendet 

karrikja, ulet dhe mban kokën me duar. Drita përqëndrohet mbi të). 

- Më vjen keq, jo për veten, as për organet që shita, më vjen keq për fëmijën 

time të palindur, në ç’djall bote do ta lind, këtu ku njerëzit janë kanibalë, ku 

shkatërrojnë në vend që të ndërtojnë, ku pyetjet nuk marrin përgjigje, ku toka 

ka njëqind pronarë, ku dinjiteti njerëzor është i barabartë me sasinë e parave 

që ke në bankë, ku, më thoni, ku do ta lind unë këtë fëmijë?! Do të bëhet për 

shkollë dhe do t’i mësojnë historinë e sajuar prej tyre, të qepur dhe të 

shkurtuar sipas modës së tyre, (mos më pyesni se kush janë ata), i dini vetë se 

kush janë, boll të ngrini kokat e t’i shihni, se ata nuk janë në gjatësinë tuaj, 

oho, ata janë ca viganë tashmë, kanë miliona, jo, jo, miliarda, janë aq shumë, 

më të gjatë se ju, sa duhet të ulni kokat, jo t’i ngrini, tamam sikur jeni duke u 

munduar të shihni ndonjë qiellgërvishtëse në qendër të Nju Jork-ut. 

Më vjen keq për gruan që do të martohet me mua, me kë do martohet, më 

thoni, me një njeri të gjymtuar, me një burrë pa flokë, me një sy, me një 

mushkëri, me një veshkë, me mëlçi të zvogëluar, me lëkurë të rrjepur, 

sigurisht që do të jem i pasur nga lekët, do të kem dy shtëpi vila, disa makina, 

luks gjithandej sigurisht që do të kem, por... cila është ajo grua që do të më 

marrë me gjithë këto organe të përgjysmuara, më mirë martohesh me një të 

vdekur, ai nuk të bezdis në shikim, mund të shkosh me një tjetër kur të të 

dojë zemra, nuk jep llogari kurrë, kthehesh kur të duash në shtëpi, madje e 

merr edhe shtëpinë me vete po të duash, nuk bën fëmijë kurrë, paratë i ke të 

tuat, nuk të shqetësojnë në harxhove shumë apo pak, prandaj më mirë 

martohuni me një të vdekur..., është më pak i bezdisshëm se bashkëshorti apo 

bashkëshortja... 

Po vjehrra, ç’do më dojë kështu sakat, jo, ajo s’ka për të më pranuar kurrë, 

bile do të thotë atë shprehjen klasike: “Kjo martesë do kalojë më parë mbi 

kufomën time”, ajo do të luftojë gjer në grahmën e mbrame për të më ndarë 

503

nga vajza e saj dhe ka të drejtë, sepse unë, duke jua shitur juve këto organe 

sot, ngela ulok, nuk do të mundem as vjehrrës t’i pëlqej (mos qesh, ti, zonjë e 

hijshme e rreshtit të katërt), ka këtu plot rioshë që, kur martohen, lënë 

mënjanë gratë e tyre të reja, se edhe gjella më e shijshme të mërzitet kur e ha 

për vite të tëra me radhë, dhe pleksen me vjehrrat e tyre të bukura e seksi dhe, 

kur i pyesin se si u vete martesa, thonë tërë mburrje se nuse si ajo që kanë 

nuk ka në këtë botë. 

Po nipërit e mbesat ç’do më duan kështu qorr nga një sy, tullac e të rrjepur, 

do t’u ngjaj me Frankeshtajnin, apo me djallin, do të largohen me vrap të 

tmerruar nga unë, një përbindësh nuk mund ta duash, nuk mund ta puthësh 

dot, ai nuk mund të të blejë kurrë çokollatë, apo të të marrë nga kopshti e 

shkolla me ledhatime e përkëdhelje nga ato më të ëmblat. Një njeri të tillë si 

unë mund ta quash shumë më mirë kur vjen të takojë nipin apo mbesën: 

“Erdhi Gogoli”, se sa “Erdhi Gjyshi”. 

Aktori ngrihet në këmbë, edhe drita ngrihet. 

- Zonja e zotërinj, të rinj e të reja, fëmijë të dashur, “Ankandi” anulohet, nuk 

dua të ngelem pa lindur fëmijën tim, pa marrë grua, pa pasur kënaqësinë të 

kem vjehrrë, pa më puthur nipërit e mbesat, sigurisht nuk dua të ngelem. 

Kam nderin e kënaqësinë t’ju them se dëshiroj të ngelem i varfër dhe nipërit e 

mbesat të bërtasin duke ulërirë nga gëzimi: “Erdhi Gjyshi”. 

03.2008 

504

ANILA XHEKALIU 

Përftyra 

(fragment) 

Pa flokë. Fytyrë pa rruar për pak javë. Idhull i vajzave të dikurshme. Një çast 

mendoj nëse do t’u kish pëlqyer kështu. Zhbindem që nuk është ai. Nuk 

mund ta besoj shterrësinë e shprehësisë, të paktën te sytë e njerëzve të tillë jo. 

Skena u beson prapë. Më shumë se çdokujt tjetër, dhe pse mund të duken ca 

të harruar në arenë. Një skeptik me zor e kap këtë. Vetë ata e dinë. Përvijim 

episodi largohet nga një e çarë plastmasi. Ndoshta perdja e skenës. Pjesë e 

luajtur natyrshëm. Pa një të metë. Gjeniale! Gati harroj të qesh me këtë të 

fundit. Kamerieri mes tavolinave, tabaka në duar, në kostumin e bardhë e zi, 

fjongo të kuqe, flokë xhelatinë shkëlqyer: “Ma ndërro tavllën” - një zë. Ai i 

gatshëm. 

Përplasje minutash. Ajrftohtë kondensuar në plastmasët e lokalit. Tavolina, 

karrige, njerëz arti, tymra bisedash të kondensuara në koren e trurit. Diku 

zien një vullkan që nuk do të shpërthejë kurrë. Llavëbrenda: zonjushazonjëza. 

Kollitem. Gripi ende s’ka kaluar. Por s’ka të bëjë me të ftohtin, as me atë 

tjetrin. Duhet t’i ketë kaluar të paktën tre semaforë. Heshtja dhe mendimi më 

kanë futur në dhëmbët e tyre dhe po më mbllaçisin. Më dhembin kockat 

- Do të prishet më keq koha, flas. Shohin me habi. -Po më dhembin këmbët. I 

kam barometra të gjallë. 

“- Po prit të kalojë ky shi të paktën”, - një zë. 

“- Do të ketë prapë rebelime moti.” 

Nuk ma vënë veshin, vazhdojnë bisedën. Ngurroj: “Ç’dua këtu?” 

Largohem nga hyrja në formën e derës, jo nga dalja në formën e perdes së 

skenës. Nuk kthej kokë prapa. Përballë reklama e një drame që nuk ia lexoj 

titullin. Ndoshta po flisnin për atë. S’ua kisha vënë veshin fjalëve të tyre. Ky 

qe tolerim i madh. Aty rruga. Ecim në njëra-tjetrën, duke shkelur çdo qosh e 

skutë me kujdes. Si ilegalët, mendoj, rolet e dashura të dikurshme. “... brez i 

humbuuur...” Më ushton përmbrendësive. Kam ende fuqi për të hamendësuar 

skena, prapaskena të papërsëritshme, kolltuqe të radhitura me saktësi 

gjeometrike, për të risuar kohë, inskenuar mrekulli absurde, për të patur 

përballë të ftuar imagjinarë. “... huuumbur.” Më ndjek jehona. Jam një boshllëk. 

Nga çasti në çast pres të përmbysen mure, gjithçka të thërrmohet në 

grimca sysh. Ndërtesë e mbetur në vitin zero përmalluar e reja, e vjetra. Nuk i 

përkas asnjërës. Kjo ndërtesë nuk ka qenë kurrë e banuar prej meje. 

Afishet e pemëve të rrugës si njoftime vdekjesh lajmërojnë shfaqje të radhës. Një 

çift shumë i moshuar kapur për dore germëzojnë emrin e autorit: 

505

I.O.N.E.S.K.O, “MBRETI PO VDES”. Pema i tremb, ose ata e kishin harruar 

Ioneskon. Të afërmit e tij nuk u kanë dërguar telegram. Si t’i kishin harruar?! 

Në një të afërt emrat e tyre do të afishohen në po këtë pemë. Pak më të kërrusur 

se pesë minuta më parë zvarriten trotuarit. Për dy orë në këtë oborr do të 

ketë fytyra. Harrojeni çfarë ju tregova. Ishte trill. Po, po një trill interesant, 

që, dhe po u ngjau i vërtetë, harrojeni! U rebelova kot. Ndoshta vërtet i 

përkas absurdit dhe ky çast pragmatik nuk më lejon të bashkoj ndjesitë e mia 

me të tjerëve. Ndjesë! Shfaqjen tjetër do të më keni në radhën e parë. Nuk 

marr urbanin. Në çastin e fundit ia beh moskthimi. Sigurisht, shfaqja mbaroi. 

Filloj të mendoj për të gjitha herët që në llogarinë e kuletës time është 

shënuar shifra 13 duke m’i shkarë plotësisht kujtesës supersticioziteti, si dhe 

ca dilema të vështira që kanë të bëjnë me të, si për shembull, nëse është diçka 

gjenetike apo një lloj sajese kureshtie për ta zotëruar të ardhmen. Mbi të gjitha 

më shqetëson kjo mënyrë shtesë të menduari në të përditshmen time. E përsëritshme 

si refren i një kënge të njohur. Por as kjo nuk është formë shpëtimi. 

Sinqerisht që nuk e di se çfarë është. Mbase thjesht një ide parazite, që dua ta 

shprish në çastin e shfaqjes. Ndonjëherë zgjedh njërën nga kafenetë që nuk 

më pëlqen dhe kjo vetëm që të bëj një përshtatje, pa më shqetësuar fakti se si 

në disa vende që mund të shmangen lehtë shkon prapë aty. Je një roman që 

me vështirësi i afrohet faqeve të fundit, një farë pengmbajtësi, që të pengon të 

shkosh më tej. Këqyr herë pas here derën që sjell fytyra të njohurish, duke 

m’u krijuar përshtypja e të qenit e tepërt, pa më ngjallur gjë për mirë as për 

keq e zakonta. Ngrihem duke lënë pagesën, për t’u gjendur përpara një ndërtese 

me arkitekturë të vjetër. E në mendje, si në një mekanizëm të 

vetëkurdisur, gjëmon pareshtur: “Që gjithçka të vdesë me mua. Jo, që gjithçka 

të mbetet mbas meje. Jo, që gjithçka të vdesë. Jo, që gjithçka të mbesë. Jo, që 

gjithçka të vdesë, që gjithçka të mbesë, që gjithçka të vdesë...” Një pjesë e 

shkëputur nga drama para reklamës të së cilës ishin dy të moshuar a dy 

pikëpyetje të mjera. Nuk i mbaj mend. 

Nuk dua të jem më aty 

(poezi nga vëllimi “Medium”) 

Mbrëmje 

Supe shpinë 

flokë të pangjyrë, 

vija gjymtyrësh 

fillojnë te këmba ime 

Hap zvogëlim shumëfishtë 

diametër rruzulli. 

506

Ngrohtësi mishtë dora nis zgjatimin 

e një tjetre. 

Këmba-këmbës 

më ndjek humb përhumb përvjedh braktis 

fundqiell màrratis 

ku një zjarr shuhet 

Dëshirë 

Më rrethëzohesh 

filltrekëndësh. 

Dhëmbë 

të pahelmët 

copëzojnë mirazhin e lashtë 

bërë shpirti 

mijë herësh 

shpërfytyruar. 

Nuk dua të jem më aty 

Perde dëshpërimi, 

zhvendosje trupi 

çapëlitje zogjsh. 

Sqepë shtrëngojnë 

milingona vocrrake 

lëkurë fara lulesh. 

Përmes grilash 

dalloj zhurmë sendesh 

qeniesh të pafajshme. 

Si këto parëndësi 

thur pëlhurën lino ngjyrë ëmbël 

tejdukshmërinë e formave 

linjave të ditës 

tylin e shthurur të dëshirës 

rrjetën e një flatre të tharë fluture 

ngjyrat që mundet të ketë pasë 

në prill shkrumbi në dorë 

(fije bari e njomë). 

Kërcell tharë 

më shpie te soditje e parë. 

507

Brezni 

Funddhomë 

arka prej arre 

vjeshtat 

rrobat përherë të reja të udhës: 

mjegull të fshehtash. 

Paqtë, 

këshillë e dikurshme 

fneks ngrohtësitë 

gjumin në prehrin tuaj. 

Latuar në kujtesë 

rrëmim arke 

ëmbëlsi fjalësh 

(si nuk desha të tjera si ato!) 

engjujsh të bardhë. 

Gjeth rrugice të largët 

trok i një kali 

tërheq 

karroargjendë 

siluetë muzgu. 

Lëvrij në të zakontë. 

Dua muzikën e heshtjes, 

harrimin e shenjtë 

dashuri të vetme. 

Mungon mahnitja! 

Auditor ndjenje 

të pambërritura. 

Hajmali të vogla 

në trup të zemrës. 

Mëngjes vere 

kristal këputur rubini 

yçkël malli 

Brishtë 

508

ndjej mungesën prej ari. 

Boshi të pafre 

dal për të ngatërruar 

emrat e luleve. 

Argument kockor 

brendi shqisash. 

Femër 

Sutjenë e markës së fundit 

duar që deshën tì shqyejnë ndjesitë. 

Gërvitje mëndafshtë 

jeta lidhë mbas afshit. 

Mugët harrimi 

hesht pyetjen që është. 

Zhvendosja e humb, 

kllapia e thur. 

Kupëpërmbysë 

trishtmarrëzia 

kënaqësidehur u flet 

heshtjeve të drurëve 

ernave të marsit 

zgjimit të gjetheve: 

Delirium 

“Pendesa të vogla 

qielli qeshet në xhamat 

e ndërtesave të mëdha. 

Onomatope e përjetshme 

çirrja e kullës së Babelit. 

Errësirat janë tokat e premtuara. 

Kështjellat projektuan dhimbjen e gurëve” 

Mbi mendime 

flokët. 

Unë 

509

Rrënjësh 

lidhur të dyja. 

Mbi këto nyje 

çlodhem. 

Bëhu i vogël! 

Shumë i vogël. 

Sa të hysh 

në vrimë të gjilpërës. 

Fill i gjatë të pathënash 

mjafton ta qepë 

jetën tënde. 

Modës askush nuk i beson. 

E dashur për pak. 

Këshillë 

Bëhu i vogël! 

Të jesh aty 

ku gjërat e mëdha më nuk vlejnë. 

Të fshehtat e mia. 

Përthymje drite 

mbërthyer kanatesh 

gjysma qelqesh 

tyl i bardhë 

copëza resh 

natën shpon tejpërtej shkëlqim portokalltë. 

Gërvishtë xhamave të një ndërtese 

melankoli çastesh 

murgj përjetshëm moderniteti 

ungjillë cohësh të mugëta, 

të fshehtat e mia 

derdhun fashë drite prej pezulit 

të dritares 

në shpirtin e gjanave që kanë ikë. 

Sot isha më pak e bukur. 

510

Sy më kanë hedhë 

dritë në fytyrë. 

Rigëtimë ndjesie 

end profilin e një fytyre të re, 

rrumbullaksinë e gjinjve. 

Vendosë keq në kohë, 

çapitëse mbas kambëve të djeshme 

Përplasja me veten vjen për të kujtuar 

se akrepat shënjues të orës përputhen 

largohen prej njëri-tjetrit çdo rrotullim 

mos me u gjendë kurrë 

në këtë rregull shifrash. 

Mozaik të pathënash, 

gurçmuar 

përplasje e këtyre murgjëve 

kërcëllinjë 

shtrihen paqes hyjnore 

kurrherë zotëruar shpirtrash 

Mëngjes drithrues 

këlthi 

ardhje e një ylli të pambërritshëm, 

në fund i shkoj dhimbjes që dua. 

Flurëza imazhesh 

përplasin krahë. 

S`jam më 

shqetësim palosur fletës së një ditari 

një blloku adresash 

vargu poetik i një flete zhubrosë 

xhepit të pasmë xhinseve 

as e djeshmja harrakate 

shkujdesë çastesh 

poezi e mosqenies 

Psherëtima e një kafazi të artë. 

Fëshfësh ndjesi 

ngujuar eceikje. 

511

ABDULLAH ZENELI 

Dy fjalë në fund, ose Një filozofi e re poetike 

[...] Dorëshkrimi i ofruar me poezi, përkundër dellit dhe qasjes shumë 

serioze, si në formë ashtu edhe në përmbajtje, me erëzat figurative për të 

realizuar një gatim të gatshëm për një vakt solemn leximi, më krijuan 

dilemën e gjithëditshme se ‘konsumimi’ i poezisë po atakohet nga ‘klasikët’ 

e sotëm që s’prajnë së mohuari avangardën letrare poetike shqiptare. 

Shpëtimi më erdhi në dilemën e një shtyrjeje të mundshme të falshme 

(mos)botimi me leximin e disa tregimeve të saj në internet (seguraweb.nl) ku 

gjeta atë që e dëshiroja, meqenëse e konsideroj përjetësisht prozën si kulmin 

e pjekurisë artistike: talentin, brumin, realizimin! 

Dhe nuk ngurrova t’ia them Anilës, gjithnjë pa u njohur vërteti, përmes eletrave 

sa të shpeshta e sa të rralla, në mungesë kohe angazhimesh, herë-herë triviale 

që ka një botues. [...] 

Sa u tha më sipër, është pjesë e një fjale time me të cilën kisha shoqëruar 

romanin “Përftyra” të Anila Xhekaliu, një individualitet tashmë letrar shqiptar, 

botuar në nëntorin e 2007-tës. Romanit s’i kisha bërë aspak publicitet mediatik, 

duke qenë se nuk parapëlqej ta krahasoj një krijim letrar si çdo mall tjetër, 

sidomos kur duhet vajtur tek ndonjë medium (çkoincidencë me titullin e këtij 

libri!), i cili do shpalos tarifën si të qe ndonjë tullë, tjegull a horasan fasadash 

për të zhvatur lekët me sekondat që hanë kohën pak çaste para ‘top’ 

emisioneve, tv-lajme apo debate të çdoditshme spleenanalistësh... 

Jo! 

Romani në rrugëtimin e ngadaltë dorë më dorë, fjalë më fjalë, preferencë pas 

preference theu ‘monopolin’ e autorëve beniaminë mediatikë e shtetërorë, duke 

u lexuar, duke u vlerësuar, duke befasuar mendjen esull të konsumuesve të 

‘prodhimit’ letrar shqiptar. Këta konsumues, lexues pra (për të cilët gjithmonë 

flitet keq nga ata që s’i lexon kush), e përgëzuan sa autoren, aq edhe botuesin, 

sepse këtë përparësi ia mundëson interneti! Interneti, i cili është njëfarë 

kronofagu, kohëngrënësi, por do të ishim të padrejtë nëse nuk ia vlerësojmë 

ndihmesën për afirmimin e ‘më pak të njohurve’ në mungesë të një 

përkujdesjeje falë monopoleve që ka secila shoqëri. Kjo jona, madje, me tepri. 

Anila u ndje saora e sigurt për të qenë e kërkuar, e lexuar, e respektuar. 

Përgjegjësia për lexuesin e shtyri të funksionojë lidhja ndërletrare me 

përkthimet, fushë e saj pasionante, si frankofone që është: romane, tregime, ese, 

poezi...

Në librin Medium, të cilën tashmë e kemi në dorë, Anila na ofron një ‘vakt’ 

vërtet solemn leximi, siç do ta keni vërejtë përqaset edhe me vetë titullin e një 

poezie. 

Njohëse dhe virtuoze e vargëzimit spontan, të frymëzuar dhe frymëzues, 

eksponues dhe ekspozues, intelektualist dhe intensiv në motive, fjalë, figura, 

mesazh. 

Poezia, kjo dhunti e lirizmit dhe fisnikërisë njerëzore, i jep Anilës armën për të 

piketuar çfarë vetë do. Është herë introspeksion, herë retrospektivë. Herë 

tmerrësisht e sotme, herë tmerrësisht jashtëkohore. Kur kridhet në vetminë 

divine, në lirinë e pafund të reflektimit. 

E kursyer në ligjërimin poetik, jo pse ajo është ngulmuese në gjetjen e trajtave 

shkurt e shqip e saktë, por se kërkesa është imanente. 

Poeti (poetesha!) ka të drejtën të shohë si t’ia dojë kromatika e syrit, e mendjes, 

e talentit për të thur vargun. 

Thurima me vargun e bardhë ka një rrezik: keqkuptimin! 

Por Anila nuk lë vend për keqkuptim, keqinterpretim, keqlancim idesh e 

formash konceptuale drejt qëllimit të saj parësor. Poezia e saj lehtësisht 

perceptohet dhe receptohet. Tani nuk e kemi më atë lexuesin vanitoz (shiko 

poezinë Vanitum), por një lexues elitar, i cili poezinë nuk e ka për ‘edukim 

masiv’, por për libido. 

Dhe përderisa ekziston libidoja, ekziston edhe poezia! 

Anila, nga ç’shihet poezi më poezi, ka një substrat sa empirik, aq edhe 

koniuktural. Në kuptimin e absorbimit të një tradite letrare, sidomos franceze, e 

cila është fascinante në plotëninë e saj në çdo rrethanë. 

Medium, titull i pazakontë për një vëllim poezish, në fakt (ri)përcakton 

pikërisht rolin që ka ky lloj letrar në vetë jetën letrare. Një krijim midis autorit 

(autores) dhe atyre me të cilët ‘bashkëbisedon’, do të ‘bashkëbisedojë’, apo të 

cilëve u dedikohet ylberi tematik, lëndor apo figuraitv, madje në kuptimin më 

të skajshëm, asnjë syresh, sepse pandërgjegjshëm edhe mund të shpërfillen 

ai/ato, sepse qëllimisht vë poezinë në mes. 

Duke qenë poezia në epiqendër, apo e ekspozuar në sytë e receptuesve 

potencialë ajo ndjehet rehat. Sepse i ka thënë të tërat. Dhe nuk do që të 

ngatërrohet me gjithësecilin. Është poezia vetë ajo distanca që krijojmë në jetë, 

e cila po u shprish krijon morinë e keqkuptimeve, mërisë, luftës permanente 

midis deformiteteve të species inteligjente, më se inteligjente siç është krijesa 

njeri. 

Njeriu sa u shkakton dhimbje të tjerëve, piramidës ku bën pjesë edhe vetë, 

është prapë po njeriu, por tani një specie më ‘fine’: poeti, krijuesi, ai pra, që 

bashkëndien timbret e dorës së zgjatur në këtë kaos sa urban, aq edhe rustik. 

Dhe, në këtë suazë, a nuk është poeti (poetesha) dora vetë mediumi i 

kudondodhur në çdo kohë dhe në çdo rrethanë? 

513

Sigurisht, nga ç’njeh secila histori e letërsisë, secila teori e letërsisë, secili 

interpretim pretendues për të zbërthyer sadopak ‘të fshehtat’ (poetesha 

‘përballet’ edhe në veten e parë ‘të fshehtat e mia’!) e botës apo tërësisë 

konceptuale autoriale, del realizimi i mirëfilltë poetik. Ndjeshmëria për të 

përqafuar qoftë segmentet, qoftë tërësinë e strukturës poetike. 

Medium i Anilës është një poezi eliptike. E kursyer si një pasuese e filozofisë 

poetike pitagoriane: numri – fjala, harmonia – figura. Ajo ka veçantinë e të 

qenit magjistare e fenomeneve që bart në ligjërimin poetik. Semantika nis me 

titullin. Më kursyer sa s’bën. Një përsosuri e pahasur në poezinë shqipe! Sikur 

çikë lehtësisht, si për rrëshqit, tematikën sa eksplicite, po aq implicite. Mjafton 

disa përmendje titujsh: Fjala, Përgjërimt, Mbrëmje, Dimër, Simbiozë, Dëshirë, 

Formë, Shko, Pasqyrë, Zgjim, Dhimbë, Prcjellje, Ag, Meditim, Letër, 

Vendlindje, Shkodër, Brakje, Marramendje, Orakull, Emathia, Gjak, Qelq, 

Natë, Shi, Femër, Turmë, Unë, Zemër, Drojë, Vjeshtë... 

Anila është vetvetja, është vetë tjetri apo vetë tjetra në parafrazimet e përfshira 

si një dialogim me të (pa)thënën, shenjë kjo e zotërimit të zgjuar të vargëzimit. 

Një poezi antipoezi, një poetikë antipoetikë, tek imponon (auto)formën dhe 

(auto) përmbajtjen, pra diç krejt të sajën. Derisa jeton pafundësisht me 

thërrmijat transcedentale. 

Ka të ngjarë, jam fare i sigurt, se Anila jeton përgjatë krijimit me gradacionin 

poetik drejt përsosurisë, duke qenë e ndërgjegjshme për përgjegjësinë. Ajo që 

është e saj, e deklamon hapur si imanente, pavarësisht faktit se tashmë gjithçka 

i takon lexuesit. 

514

DUO 

VINTILĂ HORIA 

(Segarcea, Rumani 1915 - Madrid, 1992) 

Zoti është lindur në mërgim 

(Dumnezeu s-a născut în exil) 

I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1969, romani “Zoti është lindur në 

mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vinitlă Horia, hap serinë e veprave përmes 

të cilave autori ringjiz epoka krize nga historia e Evropës, “mbyllje ciklesh”, 

ku zbulon tipare të ngjashme që thelbësojnë epokën e tanishme. I joshur 

njëherazi ndaj historisë dhe çështjeve madhore të fatit dhe jetës, prozatori 

thyen murin e kohës dhe njësohet me personazhe që kanë njohur thellësitë e 

mërgimit. Në “Letra e shtatë” (1964), filozofi Platon përpiqet të ndërtojë 

Qytetin Ideal në Sirakuzën e tiranit Dionis; në “Përndiqeni Boetiusin!” 

(1983) mendimtari Boetius e përjeton mërgimin në burgun e Ravenës, qytet i 

dyndur nga ostrogotët; piktori El Greko braktis vendlindjen, Kretën e 

kërcënuar nga turqit, dhe vendoset në Toledo, ku linden kryeveprat e tij 

(romani “Një varr në qiell”, 1987). Bëhet fjalë për romane simbolikokulturorë 

(polihistorikë, siç i cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh 

ndërvendosja dhe gërshetimi i pyetjeve historike me ato ekzistenciale, në një 

përpjekje për të zbardhur të fshehta përjetësiht ajtuale të qënies njerëzore, 

për të tejshkuar atë që është tipike deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia 

nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e 

verbër i mësoi një frëngjishte të pazakontë qysh në fëmini. Smira dhe 

mendjengushtësia e disa prej bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit 

policor, e detyruan të mos e pranonte Çmimin Goncourt dhe të mos kthente 

dot më as eshtrat, pas vdekjes, në atdhe. Vendi i tij në letrat rumune është 

ende i paqartë nga ana zyrtare, ndonëse mbetet njëri nga prozatorët më të 

shquar të frëngjishtes, spanjishtes dhe rumanishtes. 

“Zoti është lindur në mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar roman 

Ovidiu tetë vitet e mbramë të jetës në Tomis, buzë Detit të Zi, ku perandori 

August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi jo vetëm 

që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të 

dakëve. 

515

Viti i parë 

Mbyll sytë, që të jetoj. Dhe që të vras! Jam kësisoj më i fuqishëm se ai, që i 

mbyll sytë vetëm në kërkim të gjumit, ndonëse gjumi nuk mund t’i sjellë 

asnjë ngushëllim. Se atëbote terri i gjumit të tij dyndet nga armiqtë, nga 

kanosjet që e ndjekin prore. E di, ti nuk e do pushimin, se asnjë i pushtetshëm 

nuk e do. Gjumi e shkëput nga bota, duke e lënë të vetëm në prani të 

ndërgjegjes, me kafshimet e saj, zgjuar nga vendime që i ka marrë gjithnjë 

nga lartësia e sundimtarit, domethënë ashtu siç bën një njeri i llahtarisur nga 

pushteti i vet. Njëherë, pesë vjet më parë, e takova në të gdhirë tek tempulli. 

Sapo qe zgjuar nga gjumi, i kish sytë të bymyer, të kuqëluar, të lodhur. Nuk 

guxonte të na shihte në sy nga frika se mos i lëçitnim në vështrime emrat apo 

tiparet e atyre që e patën munduar gjatë gjumit. E ngrejnë në qiell si të ishte 

perëndi, por askush nuk e do. Se është, padyshim, ati i Paqes së të gjithëve, 

krijuesi i më të madhes perandori që është parë ndonjëherë mbi dhé, mirpo, 

në të njëjtën kohë, është burim i Frikës që na nguc të gjithëve, përfshi atë 

vetë. 

Suferina drithëron çatinë. Deti rënkon në largësi dhe valët shndërrohen, 

natën, në ca si magjistriza gjatoshe prej akulli. Nesër njerëzit do të mund të 

enden mbi peshq dhe një fqinj më trupmadh se unë do të duhet të hapë udhë 

deri tek dera ime, që të mund të dal nga shtëpia. Nuk kam dëgjuar kurrë më 

parë një vajtim të tillë, shoqëruar nga rropama e dëborës së ngrirë që godet 

muret. Përtej kësaj kuje të mprehtë, që vjen mbi mua si një jehonë dallgësh, 

rënkimi i detin duket të jetë zëri i vetë natës, njëlloj sikur koha të kish pasur 

zë e ta bënte të dëgjueshëm në një pikë të vetme të botës: këtu. Shtëpia ime 

ndodhet ngjitue me muret rrethues të qytetit dhe, kur era humbet fuqinë, 

dëgjoj ulërimat e ujqve. Janë të uritur. E vranë njërin sot në drekë, në mes të 

rrugës. Egërsira qe sulur në qytet e marrosur nga uria, qe hedhur mbi të parën 

qënie që i pat dalë para, një plakë që kthehej nga tregu, dhe e kish shqyer sa 

hap e mbyll sytë. Renda edhe unë pas klithmave të njerëzve dhe pata kohë ta 

shoh ujkun e përshkuar nga një shigjetë, shtrirë mbi viktimën e vet, mes 

dëborës së përgjakur. Befas më shkoi mendja tek ajo. S’kam mundur të mos i 

uroj një vdekje të ngjashme, çka s’para është e mundur, për fat të keq, sepse 

ujqit nuk mbërrijnë kurrë gjer në Romë. Po kushedi, ndonjë luan mund të 

arratiset një natë nga kafazet e cirkut, të hyjë në kopështin e pallatit 

perandorak dhe të bëjë atë që asnjeri s’ka pasur kurajon ta bëjë deri më tash. 

Mbyll sytë dhe vras. Sa të gjalla janë këto përfytyrime, më të gjalla e më të 

qarta edhe se vetë kujtimi i kësaj pasditeje. Mbyll sytë dhe jetoj. Unë jam 

poeti, ai s’është veçse një perandor. 

516

PENA QË S’U THYEN 

CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT 

RADU GYR 

(1905-1975) 

Udhëtime 

Sumatra, Java, Mozambik, Haliç, 

sa endje e gjatë nëpër dete 

ëndërruar në kolltuk, me vete, 

me direkun e ngulur në hiç... 

Duke lundruar mbi një oqean dallgëngritur, 

sa herë nuk kam pushtuar 

mrekulli drejt të cilave kam shkuar 

dhe vise në të cilat nuk kam mbërritur. 

Mbi një trirremshe verore 

gjith jemi kthyer, gjith kemi shkuar, 

me yjet mbi direkë rreshtuar, 

me ballin në kupën qiellore ... 

S'kemi lundruar veçse në ëndrra të tjera, 

s'kemi ankoruar veçse në nostalgji, 

dhe, ja, ç'gërvishtje na dhembin tani, 

dhe velat, shih, sa janë të çjerra! 

Dhe po në kolltuk mburoja kemi vënë 

që vetëm në shpirt kanë vezulluar, 

dhe të ndezur me shpata ajri të kulluar, 

jemi nisur të zjarrur për aventura në hënë. 

Mes fantazmash dhe mendimesh pa fund, 

kam bërë nga kolltuku beteja të shkëlqyera, 

duke shpartalluar me supet e zbërthyera 

kala që s'kanë qënë kurkund... 

517

Të mundur, por s'kemi rënë aspak, 

të cfilitur, por s'kemi humbur beteja ndonjëherë, 

askund s'jemi përgjakur në baltra si të tjerë, 

dhe jemi vetëm plagë prusheflak... 

Me vela të ndukura jemi tërhequr ngapak 

në gjirin e plagëve të brendshme, 

megjithatë, ç'parfume të këndshme, 

ende na paskan mbetur në gjak! 

Madje dhe tani në mendje më gjumiten 

luftra të hershme apo udhëtime, 

më të ëmbla në hije dhe në shajnime 

se sa ato që kam përjetuar e më veniten. 

Në gjoks me spektrat e tyre të thatë, 

-Suez, Azore, Mozambik, Haliç- 

vdesim me këtë sublimin hiç 

bri sobës sonë të ftohtë, të ngratë... 

Atij që më sajoi trishtimin 

Atij që më sajoi këtë trishtim e maraz 

mos i jep, o Zot, litarin katil. 

Atij që ma nguli shtizën nga pas, 

bëji një shtrat të freskët, në tërfil. 

Ai që më dha me kova vrer, 

le të rrojë si një mbret. 

Kush më dha burg, cfilitje, qeder, 

qoftë, o Zot, i bekuar përjet'. 

Por atij që mbolli tek unë neveri 

dhe ndoht e për gjithçka përçmim, 

mos iu ndafshin krimbat mizëri 

e nepërka në fis i bëftë folé n'amëshim. 

518 

Shqipëroi Kopi Kyçyku

ANTON ÇEFA 

100-vjetori i gazetës “Dielli” 

Me mbylljen e gazetës “Kombi” (1909) të Sotir Pecit në Boston dhe të 

revistës “Albania” të Faik Konicës në Londër(1909), nuk kishte një gazetë 

shqipe që të luftonte për të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Nevoja për një 

organ shtypi u bë edhe më urgjente për një çështje të tillë, kur xhon-turqit 

burgosën Dervish Himën, sepse i gjetën Flamurin e Shqipërisë me vete, dhe 

asnjë gazetë e Shqipërisë nuk guxoi dot të dilte në mbrojtje të tij. Atëherë u 

morën vesh Noli me Konicën për botimin e gazetës “Dielli”, e cila filloi të 

botohet më 15 shkurt të vitit 1909, nga shoqëria shqiptare “Besa-besën”, 

shoqëri që qe formuar dy vite më parë me nismmën e Sotir Pecit dhe Fan 

Nolit. Shumë shpejt “Dielli” u bë një nga organet kryesore të shtypit shqiptar 

të asaj kohe. Editori i parë i saj ishte Fan Noli, që e redaktoi gazetën për 29 

numrat e parë deri me ardhjen e Konicës nga Londra, në nëntor të këtij viti. 

Me formimin e “Vatrës” dhe me shkrirjen në gjirin e saj të shoqërisë “Besabesën”, 

“Dielli” u bë organ i Federatës . Menaxher i parë i “Diellit”, i 

zgjedhur në mbledhjen themeltare të “Vatrës” qe Kristo Kirka. 

“Dielli” ka qenë i detyruar, kryesisht për arsye politike, të ndërrojë emrin. 

Kështu, ai është botuar më emrat “Dielli e Flamuri”, “Purteka”, “Kombi në 

rrezik” Në vite 1936-1939, për arsye të mosmarrëveshjeve politike në gjirin e 

“Vatrës”, me të njëjtin emër u botuan dy edicione: në Boston dhe në Detroit. 

Programi i shpallur që në krijim të saj ishte krejtësisht kombëtar. Po e japim 

programin të plotë sipas Refat Xh. Gurrazezit, historianit të parë të “Vatrës”: 

Njojtja e kombësisë shqipëtare prej qeverisë turke. Në kombësinë shqipëtare 

hyjn’ gjith’ ata që flasin shqip pa vënë re fe a besim. 

Të njohurit e gjuhës shqip si gjuhë zyrtarishte në Shqipëri. Në gjykatorët dhe 

sundimtarët e vendit të përdoret gjuha shqip vetëm. Asnjë gjykatës a 

sundimtar të mos qaset në Shqipëri pa ditur gjuhën e vendit. Gjithë ashtu 

edhe për kryetarët fetarë që nga ata të shkallës më të lartër për çfarëdo fe që 

praktikohet në Shqipëri. 

Arësimi kombëtar shqip. Shkollat e para të përbashkme për gjithë çunat të 

jenë vetëm në gjuhën kombëtare dhe të përmbahen prej qeverisë. Qeveria 

turke të mos ketë të drejtë të hapë shkolla të para gjëkunt në Shqipëri. 

Shkollat e çupave të para, të dyta, a të larta vetëm shqip. Mësonjësit të jenë 

shekullorë, d. m. th. të mos jenë priftërinj as hoxhallarë. Mësimet fetare të 

mos ketë për shkollat e para, sikundër ngjan në shkollat e Amerikës. 

519

Shpenshtjell’ ekonomike. Të shtrohen udhë tregëtare të njerëzishme prej 

qeverisë për të bashkuar tërë qytetet e mbëllenj të Shqipërisë me njëri-jatërin. 

Dhe me limanet e Shqipërisë. Të krijohen dhe të përmbahen prej qeverisë 

shkolla bujqësie, mjeshtërie dhe kafshë-ritjeje në qytetet e mbëdhenj të 

vendit. 

Sundim Çqendralësor. Të ipet prej qeverisë një statut i cili të çkoqitë kufit’ e 

vendit, i cili të mos përmbledhë brenda më pak se vilajetet e Shkodrës, 

Kosovës, Janinës, Manastirit. Ky vent të qeveriset prej një parlamenti 

Shqiptarësh me ministorë Shqipëtarë, nënë një përvendës të Sulltanit, i cili të 

quhet Guvernor i Shqipëris’ (Arnautllëk valise). Shqipëria të mos ketë të 

përbashkme me Turqinë veç ushtërinë, punet e luftës, dhe punët e jashtme. 

Natyrisht, programi ka pësuar ndryshime në përputhje e në funksion të 

kohërave. Ndryshimi më i parë qe kalimi nga kërkesa për autonomi në 

kërkesën për pavarësi. 

Gjatë gjithë jetës së saj, gazeta “Dielli” u shqua si një nga tribunat më të 

rëndësishme të çështjes shqiptare. Ajo ka përkrahur lëvizjet për çlirimin dhe 

pavarësinë e Shqipërisë, ka kundërshtuar politikën shoviniste të shteteve 

fqinje ndaj Shqipërisë dhe ka propaganduar në vazhdimësi idenë e bashkimit 

dhe të organizimit të popullit shqiptar në një shtet me një program të 

përcaktuar politik, ekonomik, kulturor e arsimor, sipas modeleve të 

demokracive perëndimore. Në gjirin e emigrantëve shqiptarë të Amerikës, 

“Dielli” ka propaganduar në çdo kohë unitetin dhe dashurinë për njëri-tjetrin 

dhe ruajtjen e traditave kombëtare. “Dielli” mbolli farën e qytetërimit midis 

shqiptarëve. Ai ishte dhe mbeti tërë kohën malli, dashuria dhe krenaria e 

shqiptarëve të Amerikës për atdheun, pjesë e jetës dhe e qenies së çdo 

mërgimtari shqiptar. “Dielli” përshëndeti fitoren e Luftës Antifashiste të 

popullit shqiptar përkrah Aleancës së madhe Antifashiste dhe përkrahu 

kërkesën e Shqipërisë për t’u pranuar në OKB, por kritikoi zhdukjen e lirive 

demokratike, politike, ekonomike e kulturore nga sistemi diktatorial Stalinist, 

që u instalua nga Partia Komuniste dhe diktatori Enver Hoxha. 

Pas rënies së diktaturës komuniste në Shqipëri, “Dielli” dha një ndihmesë të 

vyer, me shkrimet e veta, për ndërtimin e demokracisë në Shqipëri, për 

çlirimin e pavarësinë e Kosovës në drejtim të kërkesave për sigurimin e të 

drejtave politike kombëtare, shoqërore, kulturore, etj. të shqiptarëve në 

Maqedoni, Mal të Zi, Preshevë, Medvegje, Bujanovc, sipas ligjshmërisë 

ndërkombëtare. Gjithashtu, herë pas here është shkruar për padrejtësitë 

flagrante, që iu bënë e po i bëhen Çamerisë si dhe janë demaskuar 

pretendimet absurde të qarqeve shoviniste greke, .tje dhe këtu, për të 

ashtuquajturin Vorio-Epir. 

Gjatë kësaj periudhe janë bërë përpjekje për të ndjekur gjurmët 

jashtëzakonisht të pasura të traditës publicistike të “Diellit”, duke 

520

këmbëngulur për ruajtjen e profilit të tij, si gazetë e bashkësisë shqiptare të 

Ammerikës dhe e organizatës së saj në zë, “Vatrës”. 

Duke u botuar mesatarisht 4 herë në vjetë, gjatë kësaj periudhe, “Dielli” mori 

më tepër profilin e një reviste; më saktë të një reviste kulturore, ku veç 

analizave për çështjet bashkëkohore politike kombëtare, i është dhënë një 

hapësirë e gjerë artikujve studimorë në fushën e kulturës sonë albanologjike. 

të personaliteteve të shquara të kulturës dhe historisë sonë kombëtare 

Gjatë kësaj periudhe janë bërë përpjekje për të ndjekur gjurmët 

jashtëzakonisht të pasura të traditës publicistike të “Diellit”, duke 

këmbëngulur në ruajtjen e profilit të tij, si organ i bashkësisë shqiptare të 

Ammerikës dhe i organizatës së saj në zë, “Vatrës”. “Dielli” nuk e ka 

zgjidhur asnjëherë problemin e gjendjes financiare. Të gjitha veprimtaritë e 

“Vatrës”, duke përfshirë botimin e “Diellit” janë realizuar me ndihmat e një 

grushti vatranësh, kryesisht, anëtarë të këshillit të “Vatrës” dhe të ndonjë 

aktivisti. 

* * * 

Në drejtim të gazetës “Dielli” kanë vepruar personalitete të shquara në lëmin 

e atdhetarisë dhe të gazetarisë shqiptare. Editorë të “Diellit” sipas radhës 

kanë qenë: Fan Noli, Faik Konica, Kristo Floqi, Kristo Dako, Paskal Aleksi, 

Efthim Natsi, Dennis Kambury, Kostë Çekrezi, Bahri Omari, Loni P. Hristo, 

Andon S. Frashëri, Andrea D. Elia, Nelo Drizari, Peter Tiko, Qerim Panariti, 

Athanas Gegaj, Refat Gurrazezi, Xhevat Kallajxhi, Eduard Liço. 

Në vitet 1990-1994, gazeta ka kaluar në duar të ndryshme. Në vitin 1990: 

Din Derti; 1991: Arshi Pipa (korrik, gusht-shtator); Gjon Buçaj, A. 

Karagjozi, Agim Rexhaj, me asistencën e Tahir Deskut (tetor-nëntor); Arshi 

Pipa (dhjetor); 1992: Arshi Pipa (janar, shkurt, mars, prill, maj-qershor); 

Agim Karagjozi, Gjon Buçaj (korrik-nëntor); 1993: Agim Karagjozi (janarqershor, 

korrik-tetor, nëntor-dhjetor); 1994: Agim Karagjozi, Anton Çefa 

(janar-shtator); Anton Çefa (nga numri tetor-dhjetor 1994 deri në numrin e 

fundit korrik-dhjetor 2006). Gazeta pushoi botimin për arsye të mospajtimit 

të mendimeve të editorit me kryesinë e “Vatrës” lidhur me gjendjen e sotme 

dhe të ardhme të kësaj organizate. 

Nga më të shquarit në radhën e editorëve, po përmendim Nolin, Konicën, 

Çekrezin, i cili arriti të bëjë gazetën ditore. Detyrën e editorit për kohën më të 

gjatë e ka mbajtur Qerim Panariti (19 vjet). 

Gjatë jetës së “Diellit” kanë dalë një mori gazetash e revistash shqipe, në 

atdhe, në trojet shqiptare të pushtuara në Ballkan dhe në diasporë, në të gjithë 

botën, por asnjë nuk e pati fatin e jetëgjatësisë së tij. As nuk mund të flitet për 

jetëgjatësinë e gazetave dhe revistave që dolën në një kohë me “Diellin”. Në 

521

vitet 1908-1910 u botua në Selanik, gazeta “Liria; me 1909-1911, “Shqypja e 

Shqypnisë” e Josif Bagerit; me 1909 “Rrufeja” e Thanas Tashkos e Jani 

Vruhos, në Kajro, në vitin 1909; “Lidhja Orthodhokse”e Mihal Gramenos, në 

Korçë, me 1909; “Bashkimi i kombit” e Fehim Zavalanit, në Manastir, në 

vitet 1909-1910; “Liri e Shqipërisë” e Kristo Luarasit, në vitet 1911-1915, 

“Drita” e Muço Qullit, me 1911-1912, etj., etj. Te gjitha jëtëshkurtëra. 

Edhe gazeta e revista të tjera të cilat për shtypin shqiptar në atdhe dhe në 

diasporë, mund të përmenden për jetën e tyre të gjatë, as që mund të 

krahasohen me organin e “Vatrës”. Kështu “Arbëreshi i Italisë” (“L’albanese 

d’Italia”) e De Radës (1848-1912) jetoi 64 vjet; “Kombi Shqiptar” (“La 

Nazione Albanese”) e Anselmo Lorechios (1897-1924), jetoi 27 vjet; 

“Albania” e Konicës (1897-1909), vetëm 12 vjet. “Dielli” mund të 

krahasohet, në këtë rrafsh, vetëm me “Hyllin e Dritës” të Pader Gjergj 

Fishtës, i cili e nisi botimin në vitin 1913 dhe, me gjithë ndërprerjet e 

pësuara, vazhdon të botohet sot e kësaj dite. 

Kanë thënë për “Diellin” 

FAN NOLI: 

QË "DIELLI" TË VAZHDOJË TË NDRIÇOJË 

edhe pa rekllama … 

… E nismë Kombin dhe pastajza, pas tre vjetësh Sotir Peci shkoi. Këtu, tha 

s’bëhet punë, unë do shkoj në Shqipëri. Edhe shkoi për Kongresin e 

Manastirit ahere e pastaj mbeti në Shqipëri. Pastaj vajti në Shkollën 

Normale, siç e dini edhe me ne fund, u bë një nga pjesëtarët e Këshillës së 

Regjencës. Po sido qoftë, nga Kombi lindi Dielli. Kur shkoi Sotir Peci, na la 

këtu një shtypshkronjë. Ajo shtypshkronjë ish në 100, Hapson Street, në një 

katua. ( … ) Aty bënte shumë fohtë, kishim një sobë e cila nuk na ngrohte por 

vetëm na tymoste. Si e shtypnim Diellin ne? E rradhitnim vetë dhe më vjen 

keq që nuk ndodhet ketu, Thimaqi, që ishte kryeradhitësi e nga i cili mësova 

edhe unë zanatin e rradhitjes së shtypit. Me atë tok e rradhitnim e pastaj, në 

mashinën me të cilën e shtypnim vetë, me këmbë. Amerika s'kish përparuar 

aq shumë aheraj, sa të përdorej elektriku në mashinat. 

Shkurt, si shkoi Sotir Peci mashinat mbetën të gjitha atje siç ishin, të pa 

paguara. Edhe u mbluadhtin ca nga djemtë që kishin dhenë paratë, pagesën e 

parë kur i bleu dhe thanë: Ç'do t'i bejmë këto? Ca thanë që t'i shesim, ca 

thanë jo të mos i shesëm, po të vazhdojmë gazetën vetë. Të nxjerrim një tjatër 

gazetë. Se s'mund të nxirnim Kombin pa lejen e editorit. Por që të mundnim 

të nxirnim një tjatër gazetë, duhej të pagunaim një herë mashinat, të cilat 

ishin të papaguara. Kështu që u mbluadhnë nënë kryesinë e Kristo Qirkës, 

ndjestë pastë edhe të Misto Millonait i cili mblodhi disa nga dardharët, 

Kristo Qirka mblodhi ca prej korçarëve si edhe Dhima e Goni Pitërson dhe 

522

këta i paguan të gjitha këto e thanë: Ja ku i keni mashinat, hajdeni nxirrni 

gazetën! 

Dhe kështu nismë Diellin, pikërisht me atë methudhë me të cilën nxirnim 

edhe Kombin e Pecit. E rradhitnim unë tok me Thimaqin edhe pastaj e 

shtypnim në atë katuan e mbytur me tym, duke punuar me këmbët. Po ishim 

djem aherë, shumë trima, shumë të shëndoshë. Kjo gazetë e nisur me tërë ato 

varfërira e me tërë ato mundime, nisi më 15 të shkurtit 1909. Më 5 nëndor 

1915 u bë e përditëshme. Më përpara dilte një herë në javë, pastaj dy herë në 

javë, pastaj tri herë në javë e pastaj dolli e përditëshme kur ishte direktor, 

ndjestë pastë, Kostë Çekrezi, i cili midis vyrtutave të tjera kish vyrtutin që 

ishte një punëtor i rrallë. Ndoshta punëtori më i madh që ka nxjerrë 

Përlindja Shqipëtare. 

Tani duhet të kini përpara sysh një gjë: Dielli përparoi e arriu të bëhet e 

përditëshme e vazhdoi disa vjet kështu. Pastaj botimi i tij u rrallua sepse 

gjysma, më tepër se gjysma e shqipëtarëve më të mirë që kishim këtu u sulnë 

si bagëtia, si kope edhe u kthyen në Shqipëri, posa që u hap vendi. Dhe kjo e 

sakatosi lëvizjen kombëtare të këtushme. Vanë atje dhe kujtonin se kur të 

ktheheshin do t'a gjenin përsëri derën hapët. Kur u mejtuan që të ktheheshin 

këtu, dera ishte mbyllur e s'vinin dot. 

Por, sidoqoftë, me gjithë ato mundime, Dielli vazhdoi. Po si vazhdoi ?... Këtë 

duhet t'a kini gjithënjë përpara sysh. Dielli nuku mund të mbahej vetëm me 

pajtime. Po të pyeç mirë, asnjë gazetë në botë nuku përmbahet vetëm me 

pajtime. Përmbahet me rekllama. Edhe ne, rekllama nuk kemi natyrisht pse, 

ai publik që e këndon është shumë i limituar e askush nuk rekllamon pa pritur 

që të marrë fitime nga ajo rekllame. Kështu që s'duhet të dëshpërohemi, kur 

shikojmë se nga koha në kohë Dielli ngec e pret ndihmën tonë. Tashi, ç'mund 

t'u thom për vazhdimin e Diellit? E vetmja gjë që mund t'u thom është kjo. 

Kështu siç bëmë këtë mbledhje të bukur sot, që mblidhemi nga të gjitha anët e 

Amerikës e piqemi e çmallemi, do të ish mirë që të mblidhemi çdo tre vjet e 

kështu të ndihmojmë edhe Diellin. Se ka edhe një tjatër qëllim kjo mbledhje. 

Nuk jemi më djema dhe ngadalë e ngadalë hesapi ynë po shkurtohet e 

mbyllet. Kështu që është mirë të piqemi çdo dy a tre vjet. Se kush e di se kur 

piqemi prapë ! ( … ) 

1963 

REFAT XH. GURRAZEZI: 

Kur dolli Dielli për herë të parë, u duk si një yll i ndritur në mes të errësirës. 

Shkurtër, Dielli ka qenë një shkoll’ e veçantë jo vetëm për emigrantët 

shqipëtarë t’Amerikës që shumë prej tyre mësuan si të shkruajnë dhe të 

këndojnë shqip prej tij, por për gjithë këndonjësit shqipëtarë kudo në botë. Në 

fjalë të tjera, Dielli ka qenë një shkollë stërvitëse për këndonjësit e tij si 

nëshkencën politike, ashtu edhe në fushën kulturale. As ka patur dhe as që ka 

523

gazetë tjatër shqipëtare që munt të barabitet me Diellin e kohëve të Faik 

Konitzës dhe të Fan Nolit. 

1972 

HANS-JOACHIM LANKSCH: 

“Dielli” më hapi një dritare, një spektër deri më tash të panjohur të botës 

shqiptare. Megjithëse dij për traditën dinjitoze të “Diellit”, prapë më befasoi 

kandshëm niveli i naltë i shkrimeve në të. 

Nga një letër private, 6 shkurt 1998. 

PETER R. PRIFTI: 

Gazeta “Dielli” është e respektuar për moshën e saj të nderuar, politikën e saj 

demokratike dhe mbi të gjitha për rolin e shquar historik që luajti në vitet e 

pra të rinisë së saj. 

…………………. 

Kam marrë rishtas numrin e ri të gazetës Dielli. Ju falënderoj shumë. Vertet 

ajo nuk del aq shpesh sa do të dëshiroja unë. Por besoj se askush nuk mund të 

mohojë – as edhe kundërshtarët e saj më të rreptë, në qoftëse flasin me 

sinqeritet – se gazeta ka lëndë të pasur, trajton tema aktuale me peshë, dhe 

është tërheqëse nga ana teknike, sepse përputhet me kriteret e profesionit të 

gazetarisë. Prandaj, vlen të presësh për te edhe kur vonohet. 

Nga një letër private, dt. 8 mars 2003. 

Bibliografi 

Refat Xh. Gurrazezi, “Historia e Federatës’ Vatra”, shtëpia botuese Globus R. , 

Tiranë, 2006. 

Beqir Meta, “Federata Panshqiptare ‘Vatra”,, shtëpia botuese Globus R., Tiranë, 2002. 

Peter R. Prifti, “Land of Albanians: A Crossroads of Pain and Pride”, shtëpia botuese 

“Horizont”, Tiranë, 2002. 

Peter R. Prifti, “Shtypi shqiptar në Amerikë”, përkthyer nga Çezar Kurti, “Illyria”, 6-8 

tetor 1994 dhe 10-12 tetor, 1994. 

The Albanian Historical Society of Massachusetts, “The Albanian Struggle in the Old 

World and New, Boston, 1939. 

524

NICOLAE LABIŞ 

(1935 - 1956) 

Albatrosi i vrarë 

Kur midis pemësh, drejt detit u tkurr era, 

Dhe në kadifenë e hijes, krejt rëra sikur ngriu, 

Një valë me kujdes e nxori dhe e vuri te dera 

E një varreze guackash që i ndriçonte veriu. 

Në buzën e jetës llokoçitëse të atij deti, 

Qëndron i palëvizur, krenar, por i pajetë, 

Sikur vështron tallazet që dynden si rrëmeti, 

Me fytin aq të hijshëm, që rri vetëm përpjetë. 

Të ndotura, të kripura, i ka flatrat e ndera, 

Stuhia që ia rrahu, si shurdhër i këndon, 

Rreth tij shkëlqejnë guacka, të vrara e të prera, 

Që mishin flladi i nxehtë parreshtur u gllabëron. 

Nga valët e degdisura në bregun e gurzuar, 

U shuan pa luftuar, dhe tash përndajnë dritë, 

Bardhoshe e verbuese, që paska shqetësuar, 

Sëbashku me dy flatrat në llumin që s'u shqit. 

Nga lart këlthet, tek hidhet tamam si akrobat, 

Shpërfillës hapësirash, mbi guacka vrik vërvitur, 

Përballës i furtunës, sgalemi shemb me shtat 

Rinor, të albatrosit dy sy tashmë të fikur. 

Kur flladi disi zbutet, një flatër luan në erë, 

Rizgjohet albatrosi, një çast, si nga një zë, 

Të duket fluturimin do marrë edhe një herë, 

Të gjejë një varrezë të denjë, si për të. 

525 


BIS REPETITA PLACENT 138 

Toka e mbrame e mërgimit / Ultimul pământ din exil 

Nga poezia e gjuhës spanjolle – Din poezia de limbă spaniolă 

MIGUEL DE UNAMUNO 

(1864-1936) 

Atdheu im 

Atdheu im është Spanja e përbotshme e përjetshme, 

ajo që ka vendin e vet në të gjithë cepat e botës; 

nuk është anija që ka përballur uraganet, 

është pylli nga i cili anija ka bërë direkët. 

Është ishulli Barataria e fundosur në honin 

e detit të ëndërruar nga hidalgoja i tajos 

deti nga ku I Sipërmi me dorën e vet më dha 

pa bërë kurrgjë, kripën e hispanizmit, duke më pagëzuar. 

Është buza e truallit shpirtëror që hap 

e shkundullimta Evropë mes Afrikës e Amerikës; 

është fari i ndezur nga kombi im iberik 

në Kollonat e Herkulit me dritën e besimit. 

Është ëndrra mistike që lartoi Lojolën 

bask si unë, Kishot i universales; 

mbi atdheun tim I Sipërmi shqipton të vërtetën e vetme 

duke frymëtuar me diellin e Tij detin ku unë jam vala. 

JOSÉ ASUNCIÓN SILVA 

(1865-1896) 

Sëmundja e shekullit 

I SËMURI: 

Doktor, një dëshpërim ka bërë fole brenda meje, 

rritet përbrenda, rrënon gjithçka; 

është sëmundja e shekullit… ajo që duroi Verteri 

Rolla, Manfredi dhe Leopardi. 

Një kapitje nga gjithçka, një përbuzje e plotë 

138 Gjërat e përsëritura, e rikërkuara, pëlqehen. 

526

ndaj gjithçkaje njerëzore… një e pandërperë 

neveri ndaj poshtërsisë së jetës, 

një përçmim i denjë për mjeshtrin tim Shopenhauerin, 

një pakënaqësi e thellë që rritet 

sa më fort rrekem t’i kuptoj burimin. 

MJEKU: 

Është çështje regjimi: shëtisni mëngjeseve; 

flini më shumë se zakonisht, bëni banjë; 

pini shumë, hani gjer të ngopeni, kujdesuni për veten 

sëmundja nga e cila vuani quhet uri…! 

AMADO NERVO 

(1870-1919) 

Takimi 

- Dëgjove? 

Është dikush tek dera… 

- S’ështe askush. Ke ethe. 

dhe dëgjon edhe ato që s’janë. 

- Kam takim, megjithatë, 

me Të, e di mirë 

dhe tani më lajmon… 

Së shpejti do më marrë, mat ha, kurse unë 

nuk besoj, meqë mat ha, se është veç rrëfenjë… 

Tani është tek dera. Si, prapë nuk dëgjon? Është Ajo. 

- Ke ethe, ndaj dëgjon edhe ato që s’janë. 

Duke i drithëruar bezen, e di 

shkëlqimi i hënës se në cep 

merimaga është në pagjumësi. 

Shelg i brishtë në kopësht 

JOSÉ JUAN TABLADO 

(1871-1945) 

Shkëlqim hëne 

Shelg 

527 

Trokitën lehtë, fare lehtë 

në derën e shtëpisë sate 

Villaespesa

gati ar, gati ambër 

gati dritë… 

Duelistët 

Plumbat shpëtuar tytash 

rrotullojnë tokën në një çast 

dhe shemben të dy, vrarë pas shpine. 

MANUEL MACHADO 

(1874-1947) 

Autoportret i ri 

Fëmija është një shtazë. Dhe unë, fëmijë qoftë 

ka qënë kur më bënin fotografinë e parë. 

Një klasik, e dinte im atë, si zbuti Orfeu 

shtazët më këngë… U zbuta edhe unë, 

se, ndër të gjithë, kuptuan mjetin e zbutjes 

dhe ja ku jam – muzikë e pavetëdijshme e qënies – 

me ballin mbi kutinë me këngë përkulur 

si të ishte një nënkrejse katrore. 

Bjond dhe i fisëm, sy të gjallë fytyrë vezake 

shpirt i ndezur flokë hijshëm krehur 

i tillë dukem në fotografi, heshtur, në palëvizje 

mposhtur pranë kutisë këngëtare. 

E sot as bjond, as i fisëm, më fort 

ezmer dhe i ashpër, me mjekër të theksuar, 

sy të lodhur. Se fotografia, tek e shoh, nuk di 

ndër të gjithë mësuan mjetin e zbutjes 

nëse vdiq fëmija, a jam po unë dhe jam gjallë… 

Udhëtar, janë gjurmët e tua 

udha e asgjë më shumë; 

udhëtar, nuk ekziton udha, 

udha bëhet duke ecur. 

Duke ecur vetëm hap kalesë 

e në pafsh mbrapa 

ANTONIO MACHADO 

(1875-1939) 

Udhëtar 

528

sheh rruginën që kurrë 

s’ke për ta kalosh, duke ecur. 

Udhëtar, nuk ka udhë 

por veç gjurmë mbi det. 

FRANCISCO VILLAESPESA 

(1877-1936) 

Sahati 

Pasdite të qeta… Monotoni 

me shira tek qëndisin mbi qelq perde të lagura 

Si tym bjerret dita e hirtë 

Ku janë tani pranverat e mia? 

Shirat janë fantazi të mistershme 

grash që thurrin dantella kur është vonë 

Në cilin qelq ti, që thurrje të hijshme 

gëzime të perënduar, më pret të ringjallem? 

Lehtë shkasin mbi qilima 

teshat e hijeve turbulluese 

vejushë që vjen gjithnjë në takim… 

Si një gji i përgjumur në një kohë të ikur 

ora është veç një drithmë 

O, rini! Ku më vate? 

JUAN RAMÓN JIMÉNEZ 

(1881-1958) 

Shatërvani i braktisur 

Shatërvan i braktisur, pa ujë 

Veç gur i thatë ke mbetur. 

- O, zë i hershëm, o, i kthjellët zë! 

gënjen gjtehinën me gropën tënde t’errët 

dhe ajo të përqaf, motër e dhimbsuruar 

nga thatësia jote e gënjyer! 

Pallat i shkretë i një burimi të shenjtë, 

u thave si jeta ime, 

529

sa s’ta di më jetën askush; 

Veç dielli i pasdites, udhëtar 

ëndërron mbi ty dhe këndon, pa zë 

burimin e artë mbetur në sytë e mi. 

Unë s’jam unë 

Jam ky 

që ec pranë meje pa e parë; 

ai që ndonjëherë e shoh 

e herë tjetër e harroj. 

Ai që hesht, i qetë, kur flas 

ai që fal, gjithnjë, kur urrej 

ai që kalon ku nuk kaloj 

ai që do të ngelet më këmbë 

kur unë të bje. 

Lart këndojnë zogjtë 

poshtë këndon uji. 

- Lart e poshtë 

shpirti im thërrmohet. 

Zogu lëkund yjet 

uji lëkund lulet 

- Lart e poshtë 

shpirti im dridhet. 

Shkatërrojeni këtë varg. 

Shkuljani si ca dantella 

rimën, metrikën, tingëllimin 

e gjer edhe idenë. 

Hidhjani fjalët në erë. 

E nëse pas kësaj 

do të ketë mbetur diçka 

poezia do të jetë. 

Unë s’jam unë 

Plep i bardhë 

LEÓN FELIPE 

(1884-1968) 

Shkatërrojeni këtë varg 

530

Ç’rëndësi ka 

fakti 

që ylli është larg 

dhe pa gjethe 

trëndafili? 

Ne ende ruajmë 

Dritën dhe aromën. 

Të vijë poeti 

Të vijë poeti. 

E më keni sjellë këtu të numuroj yjet 

të lahem në lumë e të vizatoj mbi rërë. 

Kjo ishte marrëveshja. 

E tani më vutë të ndërtoj hekura e dryna, 

të mbush një karabinë e të jem kopjues gjyqi. 

Më sollët këtu të këndoj në një dasmë 

e më vutë të vajtoj mbi një varr. 

Sot t’i morën, portokall 

të gjitha portokallet e florinjta. 

I stivosën në arka 

dhe i dërguan në det 

drejt trevash pa portokaj. 

Shumë pandehin 

se s’të mbeti kurrgjë. 

Mashtrohen, portokall. 

Të mbetet fruti i dashur 

veç për mua, të mbetet 

fruti rrumbullak e i dendur 

i hijes sate mbi tokë. 

Edhe nëse askush s’e do 

unë vij, fshehtas, 

si një hajn, të shuaj 

nën dallgët e padukshme 

PEDRO SALINAS 

(1892-1951) 

Etje 

531

kaq të qarta, këtë etje 

që kurrë 

nuk ma paqtuan frutet e tua. 

Mure të lartë 

harxhojnë vertikale 

pagjumësi guri 

mbi fushën e shkretë 

(po armiqtë?) 

Nga kullat 

shihen udhët 

nga ku vijnë të ngadalta 

turmat e përunjura. 


Porta e paprekshme 

i shërben kalimit 

të karvaneve me karroca 

- verë, vaj, grurë - 


Qytet kështjellash 

roje 

mbi tokë e shekuj. 

Po armiqtë? 

Po armiqtë? 

VICENTE HUIDOBRO 

(1893-1948) 

Ars Poetica 

Të jetë vargu si një çelës 

që hap mijëra dyer. 

Një gjethe bie; diçka ndodh; 

gjithë ç’sheh syri, të ngjizet 

dhe shpirti i atij që mban vesh të drithërojë. 

Shpik botë të tjera e kujdesu për fjalët; 

mbiemri, kur nuk frymëton, vret. 

Jetojmë nën zodiakun e nervave të tendosur, 

532

muskuli var, 

si një kujtim në muze; 

por jo nga ky shkak jemi më të dobët: 

fuqia e vërtet 

rri në tru. 

Pse i këndoni trëndafilit? O, poetë, 

bëjeni të lulëzojë në poemë! 

Vetëm për ne 

jetojnë të gjitha nën Diell. 

Poeti është një Zot i vogël. 

Qysh tani mëgrimi mori fund. 

Kjo gropë që s’e ka haberin 

i kujt është emri mbi të 

nuk i përket askujt 

se ikanaku nuk i zuri vendin kujt. 

S’ka më tokë në thellinën 

e varrezës, aq larg, 

këtu ku vetëm ne jemi 

ca të huaj melankolikë. 

Ai që mungoi për kaq hidhërim kohe 

Prehet tani këtu 

në tokën e mbrame të mërgimit. 

JORGE GUILLEN 

(1893-1985) 

Toka e mbrame e mërgimit 

GERARDO DIEGO 

(1896-1986) 

Ngadhnjim 

Po 

Nga lindja ne perëndim 

ndehet një hark triumfi 

Elefantë të frikësuar 

kullosin në oazet e syve të mi 

533

Dhe era përndritet 

në thellësi të detit 

Gjoksi im nuk lodhet së ndehuri harkun 

Jeta 

qytet i nëmur 

nis të digjet 

Le të bëjmë nga thirrjet tona 

një femër të vetme 

VICENTE ALEIXANDRE 

(1898-1985) 

Poeti sjell ndërmend jetën 

Falmë: pata fjetur. 

Me fjetë s’domethënë të rrosh. Paqe njerëzve! 

Me jetue s’domethënë të rënkosh a të parandjesh fjalë 

që do të na jetojnë më tej. 

Të rrosh në to? Fjalët vdesin. 

Janë të bukura kur tingëllojnë, por nuk zgjasin. 

Kështu vjen qartësia e natës. Dje, kur mëngjesi 

a dita, tek përmbushej, hidhte 

rrezen e mbrame mbi fytyrën tënde. 

Mbylli sytë nën penelin e dritës. 

Fli. 

Nata është e gjatë, por edhe ka ikur. 

JORGE LUÍS BORGES 

(1899-1986) 

Things that might have been 

Mendoj përg jërat që mund të kishin qënë e s’qenë. 

Traktatin e mitologjisë saksone të Beda nuk e shkroi. 

Veprën e papërfytyrueshme që Dantja e paskësh veguar 

Tek ndreqte vargun e mbramë të Komedisë Hyjnore. 

Historinë pa mbrëmje të Kryqit të Jugut dhe mbrëmjen e kukutës*. 

Historinë pa fytyrën e Helenës. 

Njeriun pa sytë që na u dhanë nga hëna. 

Tri ditët e Getysburgut dhe Fitoren e Jugut. 

Dashurinë që nuk e ndava. 

Perandorinë e paskajshme që vikingët nuk deshën ta themelonin. 

534

Tokën pa rrotë a pa trëndafila. 

Mendimin e John Donne-it për Shekspirin. 

Bririn tjetër të Njëbrirëshit. 

Zogun fantastik nga Irlanda që ndodhet njëkohësisht 

në dy vende. 

Fëmijën që s’e pata. 

Lermëni vetëm sot 

të ruaj ura e kalesa 

të mund t’u them ujrave 

të rrjedhin më paqshëm. 

Se vijnë verbane, verbane, verbane 

duke goditur ballë e supe, 

mikeshë, nër brigje. 

Dhe vajza e pyeti të huajin: 

- Pse nuk hyn? Kam ndezur zjarrin 

në dhomën time. 

Dhe iu gjegj udhëtari: 

- Jam poet. Nuk dua 

veçse të njoh natën. 

RAFAEL ALBERTI 

(1902-1999) 

Burgos 

PABLO ANTONIO CUADRA 

(1912-2002) 

Nata është një femër e panjohur 

Atëhere vajza hodhi hi mbi zjarr 

dhe i pëshpëriti nga gjysmëhija të huajit: 

- Përqafomë. Dhe do të njohësh natën. 

535 


TEKAT E TRANZICIONIT 

TOANELE TRANZIŢIEI 

Normat evropiane të varrimit / Normele europene de 

înmormântare 

Të vdekurit do të varrosen në qivurë ekologjikë dhe do të vishen me tesha që 

treten në tokë dhe do të mbathen me këpucë që përdoren vetëm një herë. 

Ndërmarrësit e shërbesave mortnore janë të detyruar të shesin qivurë me 

trashësi të paktën tre centimetra. Ata duhen veshur me material të tretshëm në 

tokë dhe të paraparë me dalje (valvola me filtër nga ku të eleminohen gazet e 

qivurim prej druri, me qëllim që gjatë transportit, qivuri të mos thyhet apo 

kriset). Më i liri qivur “evropian” do të kushtojë rreth treqind euro. 

Më e lira mbështjellëse e tretshme në tokë për qivurin ekologjik kushton 28 

euro, kurse më e shtrenjta i kalon 160 eurot. 

Qivuri duhet të jetë parashikuar me një filtër, me qëllim që mbetjet njerëzore 

të mos kalojnë në mjedis. Pastruesi më i lirë kushton 25 euro, kurse një 

pastrues më i përsosur arrin deri në 75 euro. 

Mbajtja dhe vigjëlimi i të vdekurit për tri ditë në shtëpinë ku ka jetuar, në 

përputhje me traditën rumune, nuk lejohet më. Familjet e të ndjerëve janë të 

detyruara ta dorëzojnë trupin e të vdekurit vetëm në kapela të autorizuara, 

kurse vigjëlimi mund të zhvillohet vetëm në varreza. 

Morţii vor fi îngropaţi în sicrie ecologice şi vor fi îmbrăcaţi cu haine 

biodegradabile şi încălţaţi cu pantofi de unică folosinţă. 

Antreprenorii de pompe funebre sunt obligaţi să vândă sicrie cu grosimea de 

minimum trei centimetri. Acestea trebuie să aibă căptuşeală biodegradabilă şi 

să fie prevăzute cu epuratoare (supape cu filtru de carbon care elimină gazele 

din sicriul de lemn, astfel încât, în timpul transportului, acesta să nu crape). 

Cel mai ieftin sicriu „european” va costa 12 milioane de lei vechi. 

Cea mai ieftină dublură biodegradabilă pentru sicriul ecologic costă 28 de 

euro, iar cea mai scumpă depăşeşte 160 de euro. 

Sicriul trebuie prevăzut cu un filtru, astfel încât resturile umane să nu 

pătrundă în mediul ambiant. Cel mai ieftin epurator costă 25 de euro, iar unul 

mai performant poate ajunge la 75 de euro. 

Ţinerea şi privegherea mortului timp de trei zile în casa în care a locuit, 

potrivit tradiţiei româneşti, nu mai sunt permise. Familiile defuncţilor sunt 

obligate să depună corpul persoanei decedate numai în capele autorizate, iar 

priveghiul se va mai ţine numai în cimitire. 

536

ARTE 

NURI PLAKU 

Piktura etiane dhe filozofia e qënies 

Të joshesh nga ngjyrat dhe të befasohesh nga idetë. Kjo është ndjesia e 

kontaktit të parë me ekspozitën e një piktori të veçantë dhe një arti të veçantë, 

të porsa hapur në Galerinë e Arteve Figurative të qytetit të Fierit. Është 

Jetullah Haliti-ETI, artisti kosovar me një karierë vezulluese në sfondin e 

arritjeve të sotme të artit modernist europian. Duke qenë talent i një trualli të 

prekur nga “mëkati” i lirisë dhe mëkatarët e saj, artisti mori udhën e simbolit 

për të ngritur kultin e fjalës së lirë, midis anatemës dhe mëshirës së shpirtrave 

të vrarë nga ethet e egzistencës sociale. U lind në Gjilan në vitin 1945 dhe 

prej tij mori të tretur në lotët e gëlltitur të fëminisë ngjyrat e purpurta të 

gjakut të të parëve të vet, për të ngjyrosur tablotë e tij të ardhshme. Në 

Zvicër, ku emigroi mbas një moshe madhore, pa se e ndiqte nga pas, një 

flutur e bukur fati, spërkitur krahëve me pikëza të zjarrta malli. Ai arriti 

shumë shpejt të radhitej me stilin e tij pikturik në një nga figurat më të 

shquara europiane të këtij arti. Ka fituar 6 Medalje të Arta në Sallonet 

Ndërkombëtare të hapura nga Akademia e Europiane e Arteve në Belgjikë, 5 

Medalje të Argjenda në Belgjikë e Paris, diplomën “Kalorës Nderi” i 

Akademisë Evropiane të Arteve dhe Medaljen e Arit Internacional në 

sallonin e 37 të AEA-së po në Belgjikë. Në vitin 1997 laureohet me titullin e 

lartë artistik “Akademik Evropian” dhe së fundi është propozuar nga mediat 

publike dhe nga kritikë të ndryshëm të artit europian për “Çmimin Nobel për 

Paqen” duke përbërë kështu rastin e parë në botë që ky çmim t’i propozohet 

një piktori. 

Deri tani për të janë shkruar 500 artikuj të ndryshëm studimor dhe ende 

vazhdojnë të shkruhen e të organizohen takime dhe sesione shkencore, 

kushtuar artit dhe figurës së tij mbreslënëse. Duket sikur ajo flutura e 

dikurshme e fatit është kthyer tashmë në një shqiponjë të fuqishme që çan 

lartësitë e qiejve të suksesit të tij artistik. 

Ekspozita, e posa hapur në qytetin e Fierit, është pjesë e një vargu 

ekspozitash që autori ka planifikuar të hapi në bashkëpunim me Akademinë 

Europiane të Arteve dhe Komitetin Kombëtar Shqiptar, në disa nga qytetet e 

ndryshme të Shqipërisë. Kudo nëpërmjet tyre, publiku ynë njihet me stilin e 

tij të quajtur “Profondizëm”, i afirmuar dhe i analizuar shkencërisht nga 

kritikët. Me këtë stil, ai bëhet “themelues dhe përfaqësues i stilit të ri i cili 

shënon fillimin e artit figurative në post modernizëm” 

537

Nëpërmjet këtij stili, ai realizon një komunikim tepër interesant me vizitorët. 

Esenca e këtij komunikimi jepet nëpërmjet gërshetimit unik të vertikales së 

thellësisë së figurës dhe horizontales funksionale të saj, të cilat përbëjnë një 

gravitet ideor suspetiv të përhershëm. 

Kontakti i parë me këto punime është befasia e çastit, një lloj mahnitje e 

mugët që shpërthen si erupsion emotiv prej thellësisë tënde, e të pushton të 

tërin, pak nga pak, brënda një vëmendjeje të heshtur e shpërthyese. Kudo 

endet një dritë e “gjallë” që flet me gjuhën e sendeve dhe objekteve dhe 

“une”-ve figurativë. Shumica e elementëve përbërës të tyre është eshtrore. 

Eshtra të zhveshura që zbulojnë nga thellësia e palcës së vetë “filozofinë” e 

qenies. Herë herë gjuha e saj bëhet haluçinante, herë herë kthehet në një 

cicërimë zogjsh të parabotshëm e herë herë, kur përshkruan ngjarje të 

lemerishme, belbëzon si në jerm. Mbi “tekstet” e ngjyrave të tilla pikturike 

dhe grafikave, “legjitimohet” një liri e virgjër, dhuruar prej Zotit që mbruhet 

me gjakun e shpirtit dhe lexohen vetëm nga “pëllumbat e paqes” së tij. Gati të 

gjitha punimet kanë një shpalosje nga brenda jashtë tyre. Ka një ngjajshmëri 

me operacionet anatomike të Leonardo Da Vinçit. “Anatomia e vezës”, duket 

sikur është veza kozmike fshehur nga dragojtë flakëhedhës të legjendave. 

Aty, brenda saj, pasqyrohet “harta” e origjinës, embrioni i botës, nëpërmjet 

kontrastit kolorativ dhe formave të çuditshme të përvijimit që u jep ky penel 

piktori elitar. Me kozmosin atë e lidh edhe “Trekëndëshi i Bermudës”, apo 

simbole të tjerë kozmogonike. Gjarpri me dhëmbë të nxjerra jashtë në 

mënyrë ironike, varur në “supin” e djathtë të njërës nga tablotë e paraqitura 

në këtë ekspozitë, duket sikur kafshon me hakërrim, harrimin e tij të lashtë, 

që nga origjina kultike ngritur në botën ilire, si simbol i pjellorisë së tokës. 

Gjarpëri i pikturuar nga Eti, është aq i veçantë sa vishet me “plogështi” 

antigjarpër. Të jep përshtypjen se ushqimi i tij kryesor është ajri dhe besimi i 

njeriut, besim i cili e lidh atë me traditat e hershme të hyjnizimit pagan. Sipas 

këtij besimi, ç’do shtëpi, nga themeli në çati të saj, “ruhet” nga një gjarpër. 

Gjarpëri i shtëpisë as trëmbet as vritet. Ai është shenjti i saj, pjesë e fatit të 

përditshëm dhe burim mirësie për të ardhmen. Ndaj dhe vështrimi simbolik i 

kësaj krijese artistike në tabllonë e paraqitur jepet i ngulitur në thellësi të 

origjinës së vet, që në paganizëm. 

Ndërsa “gjurmët” e njeriut, të cilave piktori ju ka kushtuar disa punime në 

grafikë, pikojnë lodhjen e udhëve të pafundme të botës. Brenda kompozimit 

të tyre përzihen edhe gjurmët e këmbëve, edhe ato të duarëve. Herë të 

veçuara dhe herë të bashkuara, ato formojnë kësisoj, një konfigurim të pasur 

me kuptime dhe nëntekste kuptimore të shumëfishta. Të bije në sy sidomos e 

zeza e tyre “tingëlluese” si e zeza e mermerit, plotë rrema e “ujra” që e bën 

udhëtimin aq enigmatik sa e shndërron atë nga udhëtim të një njeriu të vetëm, 

në udhëtim të një kombi të tërë. Me të zezën e tyre ngjyroset padyshim, 

tragjedia kosovare. “Gjurmët” janë si gjethet e lisit ku orakujt mund të 

lexojnë fatin e udhëtarëve dhe udhëve të tyre të pafundme. Këto gjethe 

538

ngjasojnë aq shumë me fletët e biblës ku më shumë se gjithëshka tjetër 

shfaqen udhëtimet biblike të këtij populli në historinë e tij të dhimbshme. 

Një hukamë shpirtërore lirike dhe toleruese “derdhet” sidomos tek tablloja 

“kryqi”. Kjo është një pikturë që flet me gjuhën e thjeshtë të mbivendosjes. 

Mjafton një duhmë fryme, vesuar mbi simbolin e religjonit ortodoks dhe 

gjithshka bëhet konvencion. Besimi është aq i thjeshtë sa lidhet me frymën e 

shenjtë të Zotit. Dhe vetë fryma është një bekim. Bekim është edhe tabloja e 

autorit. Bekim publik i “zotit” të artit të vet. 

Veçanërisht përpara “Zanafillës” joshja artistike kthehet në meditim. Piktura 

përbën një minierë të pafund interpretimesh, mështetur mbi ngjyrat, simbolet, 

figurat dhe projeksionet e tyre të shumfishta, konvertuar në imazh dhe ide. 

Duket sikur piktori “ka shkuar” deri në bërthamën e tokës për të marr 

pigmentin e të kuqes së saj të zjarrtë e të ngjyrosi figurat e saj. Aty ku nuk 

mund të depërtojnë as tingujt e pajisjeve më të sofistikuara shkencore, 

pikërisht aty “depërton” peneli i tij, për të dhënë bërthamën ekzistenciale të 

jetës në zanafillën e saj. Figurat, profilet dhe digresionet e shumta, janë një 

harmoni gjeneze, një kult fillimi mbi fillesën. Aty ka lot. Të gjitha lindjet 

kanë lot. Ka gjak. Sikundër të gjitha lindjet. Kjo është dialektika që penelohet 

në pikturë. Por “gjaku” i “Zanafillës” duket sikur rrjedh përmes formës së saj 

sferike. Është forma e një globi, ku e kuqja e përngjason me një lëmsh 

rrufeje, nga ato që shqiponjat, në simbolet e hershme të religjonit, e mbajnë 

nën kthetra për të realizuar ndëshkimin e Zotave si hakmarrje mëkatarësh. 

Një zanafillë që e lëviz qendrën nga thellësia e tokës në lartësi të qiejve, 

midis dy ekstremeve, thellësisë pragmatiste dhe lartësisë hyjnore. Vet sfera 

ruan brenda saj figurat e deformuara nga klithmat e dhimbjes. Janë njerëzit të 

cilët na shfaqen të zhytur si në një akuarium mbushur me lëngun e dhimbjes 

zanafillore dhe të transformuar nga pesha e tij shtypëse. 

Figurat te ky autor janë polisemike dhe i japin stilit të tij një tipar dallues 

specifik. Ato kanë dinamikën e tyre të përhershme. Si një det në lëvizje të 

padukshme. Teksa një moment je duke vëzhguar njërën figurë të koreluar me 

figurat e tjera dhe shijon pamjen e tyre kompozicionale, ndërkohë, sapo të 

ndryshosh këtë fokus, të shfaqet një tjetër pamje, më ndryshe se e para. Ato 

projektohen të vëzhguara nga njëri kënd në tjetrin dhe shumohen mbi këtë 

vëzhgim, duke formuar shumëfishimin e figurës si “Anamorfoza” e Dalisë 

apo “imazhet e tij të shumfishta”. 

Gjithëçka tek ky piktor është mit. Mit dhe mitizim. Të bëhet sikur kompozimi 

i “Zanafillës” është gjendur i gatshëm në zemrën e gurit të shkrirë. Një tekst 

magmatik shkruar nga e nesërmja për të lexuar të sotmen. Një lloi shkrimi 

apokrif që e ruajnë enigmën si tek pllakat e Moisiut. Është thellësia e 

“Profondizmit”që të jep kaq shumë mundësi shprehish dhe kuptime të 

ndërsjellta brenda kompleksit të tij kompozicional. 

Piktura e Etit është alkimia e misterit. Krijimi i tij e rrit aq shumë dukjen e 

saj, sa vet ajo ushqehet me ngjyrën dhe figurat e krijimit. Pra kjo llojë pikture 

539

jo vetëm se krijon mister por edhe ushqehet prej tij. Ky mister, më tepër se 

gjithëçka, ka brenda vehtes poezinë e shpirtit të të ikurve. Një kumt i 

mbledhur si zaire stinësh shfaqet mbi një harmoni të përsosur ngjyrash si mbi 

një ankth të padurimtë . Një shtresim i tillë kuptimor zbulohet nga rrethimi i 

gurtë i “Zanafillës”. Është një fragment muri i ndërtuar mbi akuariumin e 

mbushur me dhimbje të ndrydhura që të kujton legjendën e murimit. Ky është 

një element simbolik që i jep krah fantazisë. Loja me misterin bëhet tepër e 

zhdërvjellët. Nëpërmjet saj krijohet kontakti i parë me elementin e formimit 

kulturor, referimit simbolik dhe përgjegjësive genore të artistit. Të gjitha 

figurat e kësaj pikture janë të ngujuara brenda së njëjtës legjendë. Peneli etian 

ka kryer “mëkatin” e autopsisë së saj. Rozafa tashmë është shumfishuar nën 

trysninë e shekujve në formën e projeksionit gjeometrik brenda, në thellësi të 

imagjinatës sonë. Ajo është kthyer në një përfaqësuese të nënave dhe nuseve 

të reja kosovare, të ngujuara në fatin e tyre të trishtë. 

Pastaj artisti ngjit shkallët e simbolikës duke dal nga misteri në qartësi dhe 

dritë. Gjithë kompozimit të “Zanafillës” ai i jep kuptimin e kombit të vet, 

duke e bërë atë më të prekshëm e më konkret. Pikërisht këtu vihet në 

shfrytëzim elementi etnografik, një nga simbolet më të moçëm e më 

përfaqësues të popullit të tij, plisi i burrave. Plisi luan rolin e kupës qiellore 

mbi tokë, rolin e kurorës hyjnore mbi dhera, vendin e origjinës së energjive 

krijuese, fekonduese dhe ndëshkuese. Është udha e shirave që mbarsin dherat 

me jetë. Jo më kot autori ka vendosur një element mashkullor mbi 

kompozimin e mistershëm të “Zanafillës”. Në vend të plisit nuk mund të 

ishte një përkrehëse apo përparje grash, po aq tradicionale dhe përfaqësuese 

në fushën e kostumografisë popullore sa edhe plisi. Ky element jo vetëm që 

përqas krijimin me dhimbjen e popullit kosovar, me lashtësinë e tij, 

autoktoninë e pakontestueshme të origjinës, por edhe e lidh atë me zanafillën. 

Bëhet shkak krijimi dhe gjeneze. Dhe plisi këtu është më tepër se një 

metaforë. Nëpërmjet saj piktori ka realizuar atë dëshirën e ethshme të Pikasos 

që përmendëte shpesh Sartri, i cili, “ëndërronte të bënte një kuti shkrepseje, 

që të ishte edhe një lakuriq nate, pa pushuar së qeni edhe kuti shkrepse”. Pra 

këtu bëhet gërshetimi i vertikales së thellësisë së figurës dhe horizontales 

funksionale të saj duke e mbushur atë me një frymëmarrje kuptimore të 

bollshme e të tejskajshme. 

Me të gjitha këto elementë, kjo pikturë vështrohet si një përrallë. “Përralla 

është gramatika e fantazisë” thoshte Xhani Rodari. Dhe aq e bukur ndërkohë. 

“Ah, të isha një përrallë!” thotë poeti ynë i madh Fatos Arapi. Kjo “përrallë”, 

sipas “gramatikës” së njërit dhe dëshirës poetike të tjetrit, shfaqet para nesh 

aq e vërtetë sa mund ta përcaktosh në kufijtë e kompozimit të një hymni. 

Hymn që buron nga thellësia e qenies. Qenie “tokë”, “ekzistencë”, “send” 

dhe “vetë”. “Vetë” dhe “unë”. Pikërisht prej këtu, piktura etiane “buron” një 

curril të hollë filozofik që gurgullon aq ëmbël nën “gurët” e ngjyrave të 

tabllosë, sa kthehet në një tis të hollë mjegulle të praruar, të tilla si ato që 

540

endeshin mbi Olimpin e perëndive antike. Është fryma e qenies, që buron nga 

thellësia e saj, përkitazi me thelbin teorik të Heidegger-it, për tu nisur nga 

“brenda” qenies e për të shkuar më tutje pa hezitim. Filozofia e qenies në 

pikturën etiane, përbën një shtresëzim të dukshëm kuptimor i cili gjeneron 

vazhdimisht argjendin e saj mjegullor duke e kthyer atë në një përrallë të 

vërtetë në artin e sotëm modernist botëror. 

Përsiatje për drurin dhe për ata që e bëjnë të flasë… 

541 

Nga KOPI KYÇYKU 

Po e mbaj lapsin në dorë, mbi fletën e bardhë. Me emocion, me ndrojtje. 

Ndjenja të tilla i përjetoj sa herë gjendem para një flete të bardhë. Sepse kurrë 

nuk mund ta dish me siguri se çfarë mund të dalë nga takimi i një lapsi me 

një fletë të bardhë. Më bëhet sikur kjo më thotë: „Hap sytë, mati fjalët që do 

të hedhësh mbi mua”… Ka të drejtë, përderisa fjalët, këto qënie a krijesa të 

mrekullueshme zanore, gjuhësore, të hershme sa vetë njeriu, ndryjnë një 

trekëndësh hyjnor, një kryqëzim boshtesh semantike, në mungesë të të cilave 

ngrehina e fjalëve bëhet e pamundur. Ndryjnë ato tri pika të nevojshme, me 

anën e të cilave diçka ndahet me kufi nga mosgjëja: ato tri folje, me të cilat 

njeriu dhe gjithçka që lidhet me të, ngjizet në univers: të rrosh, të vdesësh 

dhe, ndërmjet tyre, cezura e madhërishme: të dashurosh. 

A përfytyroni dot një gjuhë pa këta pater familias? Unë të paktën e kam të 

pamundur. 

Nuk di pse sa herë vij në shtëpi, në Pogradec, më zgjohen një mijë e një 

imazhe. Mbase ngaqë në shtëpi do të thotë kthim në veten tënde, përmes teje. 

Për shtëpinë nuk mund të flasësh me paanësi ngaqë në shtëpi nuk është 

thjesht një hapësirë, një vend, por një ndjenjë. Një ndjenjë me të cilën 

njësohesh deri në anulim (tretje, vetmohim), si në një ligj alefik. Pra, cilin 

nga unë-t, që kanë qënë dikur dhe që janë edhe tani, duhet të zgjedh për të 

folur sa më saktë për shtëpinë, domethënë për vendlindjen? Si mund të pohoj 

se ndonjëri nga unë-t ka më shumë rëndësi se tjetri, apo është më afër së 

vërtetës se sa tjetri? E, megjithatë, më duhet ta bëj një përzgjedhje duke u 

nisur nga ai unë që isha dikur, - nuk di kur, - sepse ndjenjat nuk njohin data të 

sakta, madje një gjë e tillë nuk ka ndonjë peshë edhe në rast se është e 

përcaktueshme me përpikmëri. 

E, pra, po zgjedh atë un-in kur isha majë kalasë, në një ditë të bekuar vere, 

dhe po këqyrja qytetin ku u linda - pikën që rrok krejt universin. Atë ditë, që 

nuk mund të quhet thjesht çast, kohëzgjatje, por ekzistencë, përjetim, zbulim, 

ndjeva me të vërtetë krijesën Pogradec. Po, po, pikërisht kështu, sepse 

ekzistoka edhe një krijesë-vend, sikundër ekziston edhe një tjetër - send dhe,

padyshim krijesa e krijesave - njeriu. Isha ulur atëhere në pllajëzën majë 

Kalasë, me vargmalet mokrare në shpinë dhe liqenin ngjyrë argjendi përposh, 

që puthte me buzët e përflakura të mbrëmjes bregun. Ishin çastet kur tokë e 

ujë më ngjanë si një krijesë e vetme e gërshetuar, që s’ishte veçse dritë. Një 

dritë, e cila sikur mbante në pëllëmbë tokë e ujë që t’i merrte me vete lart në 

orbitën e kaltër nga ku na vështrojnë hyjnitë dhe përjetësia. Një dritë mbi të 

cilën gjithësia ulet në gjunjë që njeriu të ketë mundësi ta mbështesë kokën në 

supin e saj. Drita që do të ketë parë mbreti ilir kur ngriti sytë drejt qiellit për 

të shënuar me mure kështjellash limerët e mëmëdheut. Drita, nën rrezet e së 

cilës një zodiak ndihmoi të vij në këtë botë. Me çfarë mund ta shlyeja këtë 

dhuratë përveçse me përpjekjet për t’ua shtënë atë në shpirt edhe të tjerëve? 

Pranë meje hijeshonte një bisk hollak dhe shtalartë. Flladi i tij hyri në 

rezonancë me telat e zemrës dhe, pasi ngurrova për herë të parë në jetë, 

guxova të hedh në një letër të bardhë vargjet: Ndehen kodrat varg, i blerti 

bekim, / Përmbi kaltërsinë e thellë, e pamatë, / Përhapin freskinë plepat 

kryelartë, / Kthjelltësi e rrallë je qyteti im! Duke krijuar bindjen se bardhësia 

e letrës nuk u ndje keq nga e zeza e lapsit tim, falenderova biskun për 

puhizën frymëzuese dhe për lëndën e parë – letrën e lapsin, që ishin produkte 

të (njëfarë trashëgimie e) kurmit të sivëllezërve të tij. 

Ky ishte kontakti (takimi) im më i hershëm me drurin. Vite më pas, ndonëse 

studimet e larta i bëra për gurë, druri mbeti për mua më e dashura nga të 

gjitha qëniet jofrymore. Im atë, sa herë merrte në dorë një copë ah a bredh, 

panjë a dushk, para se ta përpunonte me sharrë a sqepar, sikur i merrte lejë, 

sikur e pyeste se si duhej të vepronte, sikur i kërkonte falje. Mobiljet, 

karriket, shkallët që sikur çonin në hapësira të padukshme e jo thjesht një kat 

më lart a më poshtë, tavolinat… më ngazëllenin. Ndërkaq, nuk më vinte 

aspak mirë kur dëgjoja ndonjëherë njerëz nervatendosur që përdornin 

shprehje fyese, si: „Kokëgdhë”, „Dashka një dru të mirë ky”, „Qënka bërë 

dru nga pija”, „Rri si hu gardhi”, „Dru i shtrembër” etj, ose gjysmëironike, si: 

„Druri ka dalë nga xheneti”, meqë dihet se druri-djep ka përkundur brezat e 

na ka garantuar vazhdimësinë e jetës, druri-vegël muzikore na ka shoqëruar 

në gëzime, por edhe na i ka lehtësuar hallet, druri-ngrehinë na ka strehuar, 

druri-armë na ka mbrojtur nga keqdashja, ngado që na ka ardhur, druri-lugë e 

çanak na ka mbajtur shpirtin gjallë, druri-kërcu na ka ngrohur e na i ka 

mbajtur vatrat ndezur për vete e për miq, druri-pyll është mushkëria e botës 

sonë… Nuk kanë të sosur mirësitë e kësaj lënde të bekuar dhe fjalët 

mirënjohëse për të... 

Por, për qëniet e sendet e dashura, qëllon të shkruajmë me vonesë e 

rrallëherë. Këtu kam parasysh jo vetëm drurin, por edhe ata që kanë dhuntinë 

e privilegjin të merren me modelimin e tij. Një i tillë është edhe mjeshtri e 

artisti Llazi Icka. Njeri i traditës, jo i modave kalimtare, - të cilat i sjell e i 

merr era sa herë fryn, - ky bir i Pogradecit, ashtu si i gjyshi, Mihali, dhe 

Spirua, i ati, ka dekada të tëra që është vllazëruar me drurin, e ka skalitur me 

542

kujdes si të qënkej gjë e gjallë, ka qarë bashkë me të kur nuk ia ka dalë 

mbanë t’i japë trajtën e duhur, por shumë më shpesh ka derdhur lotë gëzimi 

dhe i ka rrokur për qafe statujëzat, sendet e zbukuruara të të gjitha trajtave e 

madhësive… Llazi flet duke heshtur dhe hesht duke folur. I vështruar nga ky 

kënd, të shkruash për Llazin, ashtu si për çdo mjeshtër të mirëfilltë, është po 

aq e vështirë sa edhe për yjet: ekziston rreziku që syri të mos depërtojë dot 

deri në përbërjen e tyre të koklavitur dhe, gjithaq, deri në thjeshtësinë e 

ndërlikuar të kësaj përbërjeje. 

Për Llazi Ickën mund të flitet vetëm me sytë e mendjes e të zemrës nga gjoli 

e nga mali, drejt atyre visesh, në të cilët, gjatë historisë, shpirti ka fituar një 

trajtë njerëzore të vërtetë dhe ku hija nuk e tejkalon përmasën e tabanit të 

këmbës, duke lënë të hijeshojë shtati njerëzor. Ajo çka bën Llazi është një 

„shpeditë” dramatike për rizbulimin e njerëzores, e njeriut jo thjesht e vetëm 

si entitet në vetvete, por si përkatësi në gjithësi. Sepse, sikurse është shprehur 

poeti i madh Odiseas Elitis, „… njeriu, në çdo rrugë që ta kërkojë të vërtetën, 

është i detyruar të mbërrijë në natyrë, pa të cilën nuk do të mund të 

gjallonim”. Vetëkuptohet se kjo zgjedhje e jona për natyrën, për shkrirjen e 

qënies njerëzore në të, është shprehje e një humanizmi të ri, ku vepra artistike 

luan rol të dorës së parë. Duke këqyrur me vëmendjen dhe përgjegjësinë e 

duhur veprat e Llazi Ickës, - janë mbi pesëqind të tilla, me motive nga më të 

larmet e me funksion jo vetëm zbukurues, por, më shpesh, edhe të dobishëm, 

- krijon bindjen se drita, njeriu, natyra, jeta, bukuruia, shpresa, 

bashkëtingëllimet patetike, janë elemente themelorë të një barrikade të 

ngritur në udhën e territ, e mosgjësë, e së shëmtuarës, e mospërfilljes, e 

mashtrimit... Sepse Llazi është një luftëtar, një misionar. “Pushka” e tij e 

drunjtë ka fuqinë goditëse të raketës, sepse është e mbushur me “municion” 

shpirtëror, është e ushqyer nga tradita jonë shumëshekullore, që i jep shpirt 

drurit, pa le njeriut! 

Duke dalë nga ateljeja-„galeri” e Llazit, nën tingujt e çekanit të tij, derisa u 

ktheva në shtëpi më jehonte zëri i bilbilit të drunjtë, të punuar nga duart e 

këtij mjeshtri modest, me ëmbëlsinë e lirës. Nuk dallonte aspak nga kënga e 

bilbilit që pata dëgjuar ahere majë kalasë. Ai zog qëndronte bash majë biskut 

që ma pat flladitur frymëzimin djaloshar. Ishte një zë që lidhte tokën me yjet. 

Ajo pëlhurë trillesh e endte botën sipas përmasave të këngës. Në ato çaste 

munda t’ia kundroja atij zogthi të bekuar flautin e fytit drejt qiejve për t’u 

dërguar kumte harmonie botëve të ngrira, duke e ndërprerë për një copëherë 

heshtjen e paanë, në pritje të një përgjigjjeje nga pafundësia e përlotur e 

yjeve. Bilbili i Llazi Ickës ishte pa pikë dyshimi binjaku i atij bilbili hipur në 

biskun, nga një sivëlla i të cilit mjeshtri Llazi ngjizi dhe i dha shpirt e zë. 

Do të desha, - jam i sigurtë: si mijra bashkëqytetarë e bashkëkombës të mi, - 

ta dëgjoja oreçast zërin e bilbilit-lirë dhe të të të gjitha krijesave të gjalla të 

skalitura nga dora, mendja e zemra e Llazi Ickës. Dhe kjo nuk është vështirë 

të arrihet: mjaft që të gjitha veprat e deritashme, por edhe ato që do të krijojë 

543

në të ardhmen, jo vetëm Llazi, të futen në në galeri të përhershme. Do të 

kishim të bënim kësisoj me një „mikropyll” të hareshëm e këngëtar, që, në 

„duet” me liqenin, do të na i mbushnin papushim mushkëritë e zemrat me 

freski, mirësi dhe optimizëm. 

Ekspozitë shqiptare në Athinë 

Kohët e fundit në Athinë, publiku artdashës admiroi për disa ditë rresht artin 

me nivel të lartë të piktores shqiptare Rudina Proda. Vlerësime të merituara 

bënë edhe piktorët profesionistë të vendit fqinj. Mediat greke njoftuan qysh 

më parë për çeljen e ekspozites duke paraqitur edhe të dhëna për veprimtarinë 

artistike të piktores shqiptare. Në veçanti vend dhe jehonë të gjerë i bëri 

ekspozitës he te dhena Radio Athina Internacional Athina, në gjuhën shqipe 

dhe greqisht. Konkretisht, në prag të hapjes së ekspozitës, piktorja zhvilloi 

një bisedë telefonike rreth 20 minuta, që u pasua nga një tjetër në studio, për 

rreth gjysëm ore. Drejtori i Radios së mësipërme dha porosi që të jepej një 

informacion i plotë për Rudinen edhe në gjermanisht, anglisht, italisht e 

rumanisht, për bashkësitë përkatëse që jetojnë e punojnë në Greqi. 

Evenimenti u përcoll me shkrime edhe nga dy gazeta në gjuhën shqipe. 

Kuratorja e ekspozitës, piktore dhe skenografe greke, e çeli Librin e 

përshtypjeve me këto fjalë në shqip: “Soum mirë, Rudina, bravo!”. 

Një piktore dhe studiuese greke, e cila kishte dëgjuar për ekspozitën në radio, 

udhëtoi tetë orë me traget nga një ishull afër Turqisë dhe kur e pa ekspozitën 

u mrekullua. 

Një artiste greke, pasi e vizitoi me vëmendje ekspozitën, u shpreh: "Po më 

rrënqeth, ti, Rudina!” 

Në prag të mbylljes së ekspozitës, një piktor grek, i cili pasi e vizitoi 

ekspozitën dhe bëri pyetjet e rastit, iu drejtua atit të Rudinës me këto fjalë: 

“Si është e mundur që nuk është njoftuar siç duhet publiku grek që të vinte të 

shikonte këtë artiste shqiptare të paparë në Athinë? Ti je baba i mirë, por 

menazher i keq!” 

544

DULCIS IN FUNDO 

VINÇENX GOLLETTI BAFFA 

Në qytetin gjerman me tradita kulturore evropiane Heidelberg, prej kohësh 

jeton e krijon arbëreshi Vinçenx Golletti Baffa, njëri nga bashkëpuntorët 

kryesorë dhe mbështetësit e parë të Revistës "Haemus". Dekoratat, çmimet 

apo mirënjohjet zyrtare kanë po aq kohë, në mos edhe më shumë, që e 

"humbin" me kast udhën që çon tek ai. Shpërfillje e rëndomtë kjo, që, për fat 

te keq, një segment i botës shqipfolëse (jo vetëm pjesa zyrtare) e përdor me 

një shkathtësi të zymtë e me aq zell, sa ke përshtypjen që s'ka ndërmend të 

heqë dorë ndonjëherë... 

Por heshtja nuk ia ka dalë dot mbanë ta ligështojë e ca më pak ta pengojë 

doktor Gollettin që të jetë njëherazi e në të njëjtin nivel shkrimtar, 

mendimtar, sociolog, pamfletar, botues e adhurues i përkushtuar i kombit 

nga i cili rrjedh. E dihet se përkushtimet e këtij lloji, ashtu si aq të vërtetat që 

shpreh e zbërthen pena e këtij mëshërimi të gjallë të Arbërit, pasohen nga 

pezme të shumta. Jetëshkrimi i doktor Gollettit është tejet i begatë dhe 

befasues, si i çdo shqiptari të vërtetë. Kjo pasuri e pafundme shpirtërore dhe 

intelektuale, por sidomos nderimi ndaj veprës së tij, përbën edhe shtysën e 

natyrshme për ribotimin e esesë së mëposhtme, që do të pasohet në të 

ardhmen nga të tjera, në shqip e rumanisht. 

HAEMUS 

Ç’është demokracia 

(Disputatio suberudita) 

“Zotrote mund të më fajësosh njëqind e njëzet e katër herë për naivitetin tim 

të përgjithshëm - filloi Krexja Muriqit - por unë kam gjithë kohën një pyetje 

në thelbin më të thellë të zemrës sime. Vazhdimisht unë pyes veten time: 

Ç’është demokracia? Pse ka falimentuar demokracia në Itali? Pse ka pasur 

sukses demokracia në Gjermani? Ç’do të ndodhë në Ballkan e sidomos në 

Shqipëri, për sa i përket demokracisë? A është pyetja ime pa vend? A jam 

unë një njeri që do të dijë edhe teprinë? Një grua që bën pothuaj vetëm pyetje 

që nuk janë aq të përshtatshme? Me ju mund të flitet haptas e ju me siguri më 

kuptoni mua... E ëma e mëmajetrës sime më tregonte shumë herë gjëra 

interesante për mëmajetrën tuaj, për zonjën Llizë, e mëmajetra më foli 

çdoherë bukur për mëmën tuaj... Zonjën Ermelindë...” e, duke lexuar 

mendimet e mia: “Jo, jo, këto s’janë lëvdata të tepruara ose formale, jo. Sot 

545

jeta, me sa duket, s’është më si një herë, e kështu ata që kultivojnë 

arbërishten janë për mua njerëz të cilëvet unë u zë besë...” 

Bisedën Krexja e kishte filluar me vendosmëri dhe e kishte vazhduar atë me 

këmbëngulje logjike. Si grua e pjekur e energjike - pesëdhjetë apo 

gjashtëdhjetë vjeçare? - dinte shumë mirë ç’donte, e pra kishte shkëmbyer 

shpeshherë mëse dy fjalë me mua e mund të thuhej se njiheshim relativisht 

mirë. Në çdo rast, dua të theksoj se karakterin e saj unë e çmoja lart e 

gëzohesh kur e takoja. 

“Kam hare të dëgjoj këto vërejtje nga ti, o Krexe, sepse erdhi koha, më në 

fund! të zgjohemi të gjithë politikisht. Para krizës demokristiane në Itali 

dyshimi politik nuk ishte shumë i përshtatshëm: italiani normal nuk kishte 

fare nge të dëgjonte fjalë kritike apo skeptike: mirëqënia ekonomike i kishte 

ndryshuar atij karakterin, e vetëm i varfri, domethënë vetëm ai që nuk kishte 

pasur sukses, nuk ishte i kënaqur e, për rrjedhim, kritikonte sistemin italian.” 

“Ashtu, ahtu, pikërisht ashtu them edhe unë. Italiani gjysmë i kulturuar 

besonte me bindje absolute se ishte politikan i madh... e pra, të gjithë kemi 

fituar pesë e kemi ngrënë gjashtë.” 

“Kjo është gjë normale: dehja publike është e lartë në vende të shumta, p.sh. 

në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Izrael e sot edhe në Gjermani etj. Por, 

për fat të mjerë, italiani ka fituar pesë e ka ngrënë tetë, nëntë e edhe më 

shumë, duke besuar se kjo ishte politika më e mirë. Çdo ndryshesë është një 

revolucion me shumë sakrifica për disa qytetarë, e nuk e di a do ta bëjë 

italiani këtë revolucion... moral për të dalë nga kriza financiare e shtetit?” 

“Më duket se thatë fjalën e përshtatshme: italianit i nevojitet një revolucion 

moral, nëse do të dalë nga kriza financiare. Natyrisht, jo vetëm italianit... se 

një revolucion i tillë u nevojitet shumë vendevet të tjera... për .shëmbull ... 

Shqipërisë, Rusisë, Serbisë etj.” 

“Ke të drejtë, o Krexe, po mos harro se në ca vende nevoja është më e fortë 

dhe më e ngutshme. E - pra është mirë ta them hapur idenë time - unë nuk 

kërkoj moralizimin e plotë të jetës. Me shprehjen revolucion moral unë 

propozoj, në një mënyrë modeste, pakësimin e imoralitetit në politikën e 

brendshme e në të jashtmen. E, me të vërtetë, reduktimi i egoizmit më të 

verbër na mjafton, na stërmjafton neve. Egoizmi është ndjenjë e natyrshme 

për foshnjën, për fëmijën. Por, fëmija, kur zë fill e kupton jetën, sheh se ka 

edhe njerëz të tjerë tek familja e tek shoqëria e, rrjedhimisht, ekzistenca e tij 

individuale s’është më e mira unike dhe absolute. E kështu fillon, shpeshherë, 

zhvillimi i altruizmit, domethënë lindja e moralit. 

Zhvillimi i altruizmit është, vetëkuptohet, shumë i ngadalshëm dhe pengesat 

nuk i mungojnë kurrë këtij zhvillimi, për shëmbull sjellja e keqe e njerëzvet 

të tjerë. Por, mungesa absolute e altruizmit (ose e moralit) shpjegohet sipas 

mendimit tim sidomos me një formë të rëndë infantilizmi: krimineli është 

psikikisht i nënzhvilluar ose zhvillimi i tij psikik është i njëanshëm ose anë të 

ndryshme dhe të rëndësishme të personalitetit s’u zhvilluan rregullisht.” 

546

E Krexja e Muriqit: “Nëse çështja është si thoni ju, infantilizmi, sipas 

përvojës sime, është shumë, shumë i përhapur. Mirëpo, a është infantilizmi 

çdoherë negativ e vetëm negativ?” 

“Gjëra vërtet negative e vetëm negative (ose pozitive) s’ka në jetë, duke 

kujtuar se algjebra me numrin negativ ose pozitiv është shpikje e mirëfilltë 

ashtu si mbarë matematika.” 

“Një fjalë për dualizmin mirëkeq e dëgjoja me hare. Përvoja konkrete na 

mëson se shumë herë në jetë nuk mund të dallohet me saktësi e mira nga e 

keqja e se skepticizmi shpesh herë është me vend. Fëmija, për shëmbull, nuk 

e dallon me lehtësi të mirën nga e keqja, edhe i rrituri me vullnet të dobët, ai 

që drogohet e shumë njerëz të tjerë. Mos kemi thuajse kudo ndonjë formë 

infantilizmi? E sa herë sjellja e ca shqiptarëvet, sjellja e ca ballkanasvet, e 

rusëvet komunistë, e gjermanëvet në kohën e Kaiserit e të Schicklgruberit etj 

më detyron mua të besoj se naiviteti i tyre në rrethana të ndryshme të jetës 

është tejet i madh e, shpeshherë, i pabesueshëm për neve sot? A s’është ky 

infantilizëm i mirëfilltë?” 

Këtu isha po të merrja fjalën unë, por Krexja, me ngadalësi të menduar dhe të 

peshuar: “E mira... e keqja...” rifilloi menjëherë: “E bukura, e...” duke 

përbluar mendimet në kokë: “e...” Po pra, sikur një ide e re e më interesante, 

më e rëndësishme i kishte hapur mendjen:“Ç’janë këto kontraste manikeike? 

Që kur isha shumë e re vura në dyshim këtë dualizëm absolut dhe pothuaj të 

dëshpëruar: sa herë mendova se sistemi i dualizmit të tepruar është shumë i 

përshtatshëm për ata që komandojnë e, për të komanduar më mirë, duan të 

kontrollojmë tërë jetën e njerëzvet e kurdisin gracka për nënshtetasit.” U 

binda edhe një herë se Krexja kishte jetën e vet shpirtërore e se këtë ajo e 

jetonte me gjallëri, me bindje e me vetëdije, kurse shumica e njerëzvet 

normalë i venë pas dubdabit, thotë çivitjoti, si bëjnë dhentë. E ç’është 

dubdabi kryesor i sotëm? Televizioni me shumë programe të lehta të marra 

ose të kopjuara nga Amerika, moda e tepruar, politikani pa seriozitet që flet 

në përgjithësi duke treguar gjëra të vetëkuptueshme, fetari pa skrupuj që u 

premton çdo të mirë kohortavet të varfra të popullsivet në tërë rruzullin 

botëror, sepse varfëria materiale shoqërohet me injorancën e me varfërinë 

mendore...Krexja u largua njëherë e mirë nga varfëria mendore e përpiqet e 

përpiqet të kuptojë atë që dëgjon e, për rrjedhim, problemet i thellon e të 

ndihmon t’i thellosh problemet: 

“Me ca çështje s’jam marrë kohën e fundit. Por tani që dëgjova shprehjen tuaj 

revolucion moral, trutë sikur po më hapen e, pak nga pak, më dalin në dritë 

mendime të vjetra që rrinin si të përgjumura në kokën time. Jeta e përditshme 

na detyron të mbajmë për të rëndësishme gjëra të vogla materiale duke vënë 

mënjanë çështjet kryesore të jetës.” 

“Këtej del se bisedimi me njerëz të tjerë është me siguri qënësor për jetën e 

vërtetë dhe të plotë të individit. Gjuha, si u tha aq herë, është zhvillimi i 

mëtejshëm i informimit biologjik e përdoret edhe si mjet komunikimi, 

547

megjithse është punë shumë e vështirë të tejkalojmë momentin fillestar 

individual për të shkuar te një gjuhë që individi tjetër kupton plotësisht. 

Individualiteti gjuhësor arrin ca herë një trajtë karakteristike që na pëlqen e 

na rrëfen edhe gjëra e mendime që folësi (ose shkrimtari) nuk donte të 

tregonte. Biseda, dialogu ndërnjerëzor, përbën jetën më të lartë të njerëzvet, 

të cilët kështu mund të mbahen si qënie që materien e sublimojnë duke u 

hapur derë atyre formëve të ekzistencës që quhen shpirtërore, jomateriale.” 

“Pikërisht ashtu. Shprehja juaj revolucion moral më çuditi mua në fillim. Aty 

për aty ajo m’u duk e drejtë dhe e përshtatshme. Por... tani jam duke menduar 

se fjala revolucion është shpërdoruar e neve nuk na thotë asgjë. Pra, kuptimi i 

sotëm i kësaj fjale është negativ e përmban patjetër konceptin e dhunës. Për 

këtë, e vetëm për këtë, ju shtuat mbiemrin moral, duke e theksuar atë.” 

“Ke të drejtë, por mua nuk më erdhi mbi gjuhën time një fjalë më e mirë. 

Natyrisht, ka me siguri terma më të përshtatshme: mundësitë e gjuhës janë të 

pakufishme.” 

“Ndoshta... ndoshta mund të përmendej filozofi Thomas Kuhn, i cili studioi 

revolucionet shkencore e foli për ndryshimin e paradigmavet. Ndëse 

largohemi nga shkenca, nga shkenca e mirëfilltë e marrim parasysh sjelljen e 

njeriut, mund të flasim për paradigmën morale. Shumë paradigma morale të 

praktikuara në jetën konkrete janë me të vërtetë imorale e ndryshimi i 

paradigmës morale do të përmbante në Italinë e sotme pakësimin e 

imoralitetit në sjelljen e përditshme të njerëzvet. E, nga ana tjetër, kush na 

garanton se ndryshimi i paradigmës në fushën e shkencës ose të sjelljes bëhet 

vërtet? Përvoja na mëson se ndryshimi bëhet sidomos me fjalë e se, shumë 

më vonë, pjesë të brezit të ri, eventualisht, ndryshojnë pjesë të sjelljes së tyre. 

Moda, kjo dihet, ndryshon gjithçka, por këto ndryshime i përkasin vetëm 

sjelljes sipërfaqësore e vetëm rrallëherë karakterit të individit. Kosovari që 

jeton sot, për shëmbull, në Zvicër, nuk tregon asnjë interesim të nxëjë ndonjë 

gjë nga demokracia zvicerane. Edhe ata që botojnë gazeta e revista injorojnë 

sistematikisht shtypin zviceran. Megjithatë unë jam e sigurt se në Zvicër 

brezi i ri shqiptar do të largohet fort nga zakonet e sotme shqiptare e do të 

zhvillojë, me gjasë, një racizëm primitiv zviceran...Mendime të tilla ju i keni 

shprehur aq herë...e, përveç kësaj, s’duhet harruar se ende pak kohë më parë 

gjermani që kishte luftuar kundër Schicklgruberit, ishte tradhtar i keq e pësoi 

shumë vështirësi në Gjermaninë e Bonnit, kurse sot shumë fillojnë të besojnë 

se tradhtari i vërtetë qe Schicklgruberi...se politika paqësore e imperializmi 

ekonomik kanë në kohën tonë më shumë sukses se imperializmi 

allaschicklgruberçe, allastalinçe ose allaserba.” 

“Ti o Krexe kujton idetë që unë shpreh aty për aty, kurse unë harroj ca 

mendime të vjetra ose shkoj me lehtësi te mendime të reja. Sot pesimizmi yt 

mua më duket tepër i fortë. Sot nuk kam vështirësi të mendoj se edhe 

karakteri i njeriut ndryshon, po pak nga pak e në një mënyrë që i përshtatet 

548

jetesës materiale të shoqërisë. Njeriu që jeton në luks nuk është shumë i 

gatshëm të veprojë si trim.” 

“Mirë, - m’u përgjigj Krexja, - por, kur fillon jeta luksoze? E pse Homeri 

njeh trima e njerëz si Paridi? Luksi është me rëndësi për karakterin e njeriut, 

e unë njoh shumë të rinj e shumë të reja që nuk duan të punojnë deri më sot 

se mëma e tata kanë bërë gjithçka për ta, e tani ata po presin një vend pune 

shumë të mirë me pak punë e me një rrogë të majme. Kurse ne, ne bëmë çdo 

punë e ishim të kënaqura, e jetën e njohim më mirë e jemi edhe më të forta.” 

“Jeta konkrete e njeriut, nëse mendohemi për ngjarjet e përditshme, nuk njeh 

asnjë rregull të sigurt e luksi, sidomos luksi, varet nga mentaliteti, nga 

kënaqësia jonë e brendshme e nga vetëdija jonë. Kush jeton në luks e nuk do 

të dijë se ka njerëz të tjerë që punojnë më shumë e më mirë se ai vetë, luksin 

nuk e meriton, sepse edhe luksi duhet merituar.” 

“E luksin e meriton ai që me veprimtarinë e përditshme pasurinë e vet e 

shfrytëzon racionalisht dhe e zmadhon e u jep, kështu, pasuri relative edhe 

njerëzvet të tjerë. Përndryshe infantilizmi...” 

“Ndoshta unë çështjen e infantilizmit e teproj. Edhe kjo duhet mbajtur si e 

mundshme. Por, ti Krexe, mos harro se njerëz të tjerë të Evropës Perëndimore 

flasin kështu për Italinë e nuk mund të kuptojnë sepse çdo dhjetë muaj i 

nevojitet Italisë një qeveri e re, pse Vatikani është aq i fortë politikisht në 

Itali, pse ca zona të vendit janë aq të begata e zona të tjera aq të varfra, pse 

mafia, domethënë kriminaliteti i organizuar, është aq e fortë në Itali.” 

“Këto pyetje s’janë gjë tjetër veçse pjesë të veçanta të pyetjes sime të parë 

për falimentimin e demokracisë në Itali.” 

“Demokracia në Itali... me të vërtetë, kjo ishte pyetja jote e parë, natyrisht, 

duke përmendur edhe Shqipërinë, Kosovën etj: e unë këtë e kisha harruar... 

Eksperimenti demokratik dështoi në Itali se... se... ndoshta është mirë të 

kujtohej se demokracia ka sukses kur njerëzit më nismëtarë dinë se ç’është 

kjo demokraci. Po, ç’është, në thelb demokracia? Mund të thuhet se kusht i 

parë i sistemit demokratik është kufizimi kohor i pushtetit politik: kush fiton 

zgjedhjet, merr pushtetin vetëm për një kohë të caktuar. Pastaj organizohen 

zgjedhjet e reja. Me siguri, ky është kusht themelor i sistemit demokratik. 

Kushti i dytë, por jo më pak i rëndësishëm, është veprimi i qeverisë sipas 

ligjevet në fuqi. Kush qeveris, pushteti ekzekutiv, mund të bëjë vetëm atë që 

e lejon ligji në fuqi, e ligjet i përpunon e i jep vetëm parlamenti, i cili 

përbëhet nga politikanët e zgjedhur nga qytetarët e mban, kështu, pushtetin 

legjislativ ose ligjdhënës. Me fjalë të tjera, kush fiton zgjedhjet merr në dorë 

vetëm pushtetin ekzekutiv e zbaton ligjet në fuqi. Pushtetin ligjdhënës e ka 

parlamenti, siç thamë, e pushtetin gjyqësor e kanë organe të veçanta të 

pavarura, sipas teorisë, nga qeveria e nga parlamenti. Kjo është teoria e kjo 

teori duhet zbatuar, së paku nga dukja.” 

E këtu Krexja: “Këto kushte Italia pasfashiste i ka plotësuar apo jo?” 

549

“Qeveritarët demokristianë të Italisë këto kushte i plotësuan nga dukja, sepse 

i pari kusht, qarkullimi i pushtetit, alternimi, ndërrimi me radhë i pushtetit 

ekzekutiv në praktikë nuk ekzistonte e nuk mund të ekzistonte. Një opozitë të 

fortë e të rrezikshme për demokristianët e kompani, një opozitë që ishte 

eventualisht në gjendje ta merrte pushtetin ekzekutiv, Italia pasfashiste nuk e 

njohu kurrë, për fat të keq. Partia Komuniste Italiane këtë e dinte shumë mirë 

e, kështu, filloi sa më parë të predikonte kompromisin historik, domethënë 

bashkëpunimin me demokristianët sipas porosisë së rreptë të shokut Stalin 

dhe të mëkëmbësit të tij në Itali: Togliatti, që në fillim, i sapoardhur nga 

Bashkimi Sovjetik, Quhej Ercole Ercoli. Kjo situatë e papërsëritur në histori, 

dobësoi dhe ligështoi demokracinë italiane dhe e shndërroi atë në një regjim 

me gjithë pluralitetin e partivet politike. Përveç kësaj, ndihma e plotë e pa 

kushte, domethënë bekimi i shenjtë i Vatikanit, e fuqizoi pra sistemin italian, 

ashtu si në kohën fashiste. E kështu, partia demokristiane gjeti kudo e 

çdoherë aleatë duke u dhënë atyre një pjesë të vogël të pushtetit ekonomik e 

të përgjegjësisë politike. Kjo metodë është afirmuar bukur për shumë vjet. 

Qarkullimi demokratik u bë brenda partivet për një pjesë të ministravet e çdo 

dhjetë muaj, mesatarisht, nevojitej një qeveri e re. Duhet theksuar edhe fakti 

se vendet e tjera evropiane e kuptuan sa më parë sistemin italian dhe u 

gëzuan sepse kështu në fushën e politikës ndërkombëtare Italia praktikisht 

nuk ekzistonte. Lufta politike bëhej brenda partisë demokristiane dhe ishte 

luftë për ta ruajtur ose për ta zënë poltronën në një ministri ose në një 

ndërmarrje që fashizmi kishte shtetëzuar. Partitë e tjera, në vend të parë partia 

komuniste, ushqenin të njëjtën bindje: pa partinë demokristiane, e cila, siç u 

tha, gëzonte ndihmën absolute të Vatikanit, nuk mund të bëhet asgjë në Itali. 

Kjo na shpjegon pse Italia demokratike u administrua aq bukur për shumë 

vjet e pra pse kriza sot është aq e rëndë. Politikani demokristian bëri atë që i 

pëlqente atij e jetoi përherë dita ditës. Papërvoja politike e kohortave të gjera 

të popullsisë ndihu fort çdo intrigant e, me kalimin e kohës, edhe ca 

kriminelë vulgarë. Administratat, burokracia e aparati gjyqësor bashkëpunuan 

shpesh përzemërsisht me pushtetin ekzekutiv vjet me radhë. Kushtetuta 

demokratike mbeti pa vlerë shumë gjatë e kur u zbatua, u bë përherë sipas 

dëshirës së një qeverie që njihte vetëm centralizmin absolut. Financat e shtetit 

u rregulluan shumë bukur me kredi. E sot, nëse më kujtohet mirë, debia 

publike përbën 128% të të ardhuravet vjetore. Por këto janë gjëra shumë të 

njohura. Natyrisht, është për të shpresuar se italiani pak nga pak largohet nga 

rruga e keqe e se njerëz seriozë marrin më në fund në dorë pushtetin.” 

“E... a mendoni ju se në këtë mënyrë shpjegohet mjaftueshëm dështimi i 

demokracisë në Itali, apo...” 

“As jeta jonë, as shkencat e përpikta nuk njohin shpjegime përfundimtare. 

Çdo shpjegim i mirë duhet mbajtur si përpjekje për shpjegim e duhet të 

shërbejë si pikënisje, si instrument për të thelluar hulumtimet tona. 

Shpjegimet përfundimtare t’ia lemë teologjisë, psikanalizës dogmatike etj. 

550

Kush synon jetën politike të Italisë duhet të marrë parasysh ca fakte historike 

dhe praktike. Shumë njerëz harrojnë se shtetet italiane pas lëvizjes kulturore 

të humanizmit dhe të rinascimentos u shndërruan, me hare të Vatikanit, në 

koloni të mirëfillta të fuqivet të mëdha evropiane, e, siç dihet, një koloni 

administrohet çdoherë shumë bukur për të mirën e shtetit pushtues. Italia 

moderne u lind në shekullin XIX kundër dëshirës së Vatikanit, po, për fat të 

mjerë, Italia moderne ende nuk është larguar nga sistemet administrore të së 

kaluarës: Italia është sot vendi i letrës me stemë, vendi me një administratë e 

cila demokracinë e vërtetë nuk do ta njohë. Pas luftës së dytë botërore 

qytetarë të huaj me miliona shkuan në Itali nga vende të përparuara e patën 

mundësi konkrete të bindeshin se prapambetja administrore demokracinë nuk 

e lejon në Itali. Për këtë i huaji thotë, me shprehje eufemistike, se Italia është 

shtet konservator, por, në të vërtetë, ai mendon keq, edhe shumë keq për 

Italinë: vendi i letrës me stemë e i burokracisë sovrane, vendi ku shërbimi 

postar nuk punon mirë, vendi ku kriminaliteti shpeshherë ligjësohet në një 

mënyrë ose...” 

“Keni të drejtë: neve na nevojitet njëfarë revolucioni moral kundër egoizmit 

të verbër që e sundon sot Italinë, ashtu si thamë më lart, e unë jam duke 

menduar, - vërejti Krexja e Muriqit, - se është vërtet mirë për shqiptarët të 

dinë se ç’po ndodh në vendet e tjera evropiane. Ata duhet të nxënë shumë në 

fushën e politikës e pra s’ka mësuese më të mirë se jeta vetë. A mendoni ju se 

demokracia do të afirmohet në Shqipëri?” 

“Demokracia formale tashmë u afirmua, kështu besoj unë, në Shqipëri; por 

kjo nuk mjafton: nevojitet demokracia e vërtetë e cila bëhet ditë për ditë në 

administratat lokale e në jetën konkrete të përditshme...” 

“E atëherë, nëse i kuptova mirë fjalët tuaja, alternimi, ndërrimi ose këmbimi i 

administruesvet, ekzistenca e një opozite, ndarja e pushtetit ekzekutiv nga 

pushteti legjislativ e nga organet gjyqësore mund të jenë vetëm gjëra fotmale 

me pak, shumë pak vlera praktike, mund të jenë gjëra sipërfaqësore... 

Shpjegimi i demokracisë lyp sqarime më të thella, si pothuaj çdo fenomen i 

jetës.” 

“Duke folur harrojmë ngandonjëherë çështjen kryesore e largohemi pak nga 

pak nga problemi themelor. Për Italinë e sotme kisha formuluar shprehjen 

revolucion moral, por unë nuk dua t’u flas italianëvet. Jo, jo! Fjala ime i 

drejtohet në vend të parë shqiptarit. Dua të theksoj faktin se shqiptari duhet të 

merret seriozisht me ngjarjet politike të kohës sonë, duhet t’i kuptojë mirë 

ato, duhet të largohet njëherë e mirë nga diletantizmi, duhet të dëgjojë edhe 

opinione të tjera e duhet të nxëjë të kritikojë mendimet e veta... Unë 

personalisht nuk dua të luaj rolin e mësuesit politik: një gjë e tillë nuk është e 

mundshme, sepse në jetë çdokush duhet të jetë mësuesi i vetvetes. Këto fjalë 

unë i them për një arsye shumë të thjeshtë: jam arbëresh e më pëlqen të flas e 

të shkruaj arbërisht ose shqip se arbërishtja është ushqimi im mendor i parë 

nga rëndësia. Për ta përcaktuar më me saktësi punën, unë flas e shkruaj 

551

arbërisht për mua, por s’është shumë keq, nëse ndonjë arbëresh (ose ndonjë 

shqiptar) më lexon mua. Pastaj, eventualisht, edhe shëmbulli i Bashkimit 

Sovjetik, ndjesë pastë!, shëmbulli i enverhoxhianëvet etj. E kush dënon, bie 

fjala, Italinë, Bashkimin Sovjetik etj pa analizuar saktësisht gabimet e 

pushtetarëvet të këtyre vendeve, kush i dënon ato në bllok e në masë, harron 

se një epokë e tërë historike s’mund të zhduket e bën vetëm demagogji për 

kohortat e popullit që ende s’dinë, për arsye historike, se ç’është politika. Me 

një fjalë, revolucioni im moral na thotë një gjë e vetëm një gjë: një grup 

njerëzish, i vogël ose i madh, për shëmbull Lichtensteini ose Kina, nuk mund 

të ketë sukses nëse nuk organizohet në një mënyrë racionale e praktike. E 

mënyra racionale e praktike parashikon sjelljen morale, qëndrimin altruistik 

tek një pjesë jo shumë e vogël e popullsisë.” 

“E ky është, me siguri, burimi i parë i sistemit demokratik! E sistemi 

demokratik nuk mund të afirmohet fare, kur bashkëbisedimi nuk praktikohet 

rregullisht në çdo fushë të jetës. E, pra, sistemi demokratik nuk njeh as armiq 

as miq: çdo qytetar që nuk do të shkatërrojë qëllimisht sistemin, është koleg i 

dashur në luftën fisnike dhe bujare të politikës, e shprehje keqësuese 

allaleninçe politikani demokrat zakonisht nuk do t’i përdorë. Këtë e bën, nëse 

nevojitet vërtet, shkrimtari i lirë e pa asnjë detyrim politik. Edhe lëvdata të 

shumta e të tepruara nuk janë aq të përshtatshme në sistemin demokratik: 

politikani i madh i sotëm do të jetë nesër qytetar normal pa privilegje, 

përndryshe demokracinë vendi në fjalë ende nuk e njeh.” 

“E për Sali Berishën ju thatë se ai është akrobat hipik, desultor, siç quhej në 

Romën e lashtë. A e konfirmoni edhe sot këtë mendim apo, me sa duket, ca 

formulime tuaja janë me vlerë... provokuese... për të parë a lejohet kritika në 

Shqipërinë e sotme?” 

Këtu qesha gjatë, shumë gjatë e fort e, si thotë arbëreshi, me gjithë çauçan. 

Edhe Krexja Muriqit qeshi me gjithë zemër. “Më lart thashë hapur se unë flas 

e shkruaj arbërisht e shqip për vetveten. Dua të besoj, o Krexe, se ti më 

kupton mua. S’kam vështirësi të them se Sali Berishën unë e çmoj lart e se 

Shqipëria ka nevojë sot për një njeri të tillë, por edhe ai nuk është njeri i 

përkryer. E në qoftë se në Shqipërinë e sotme kritika nuk lejohet ose nuk 

pëlqehet, çdo koment është i tepërt nga ana ime. Dua të them vetëm se kritika 

shumë herë i bëhet më mikut se armikut. Mirëpo, o Krexe, ti harrove se për 

demokracinë evropiane e evropianoide fjalën e fundit ende nuk e thamë.” 

“Me siguri ju mendoni se demokracia s’është e s’mund të jetë sistem i 

përsosur, se demokracia nuk u garanton as punë, as mirëqënie të gjithë 

qytetarëvet, se shumë të drejta janë më me vlerë teorike se praktike. Këtë e 

keni thënë shpeshherë e unë ju kuptoj mirë. Megjithatë, sistemi demokratik 

është më pak i keq se çdo sistem tjetër i praktikuar deri më sot, e kush do një 

sistem më të mirë, duhet të bëjë më parë njerëzit më të mirë e pastaj, e 

shoqëria e shteti bëhen vetvetiu më të mirë. Ju thatë edhe se sistemi 

demokratik i garanton njeriut të drejtat individuale ose njerëzore, i siguron 

552

qytetarit shtetin laik, duke mos i premtuar atij lumturi vetëm pas vdekjes etj. 

Natyrisht, është për të shpresuar se njeriu nesër ose pasnesër do të bëhet më i 

urtë politikisht, po e nesërmja është larg e ne merremi me të sotmen e 

pikërisht me të sotmen shqiptare.” 

1999 

HERTA MÜLLER – nobelistja e letërsisë 

për vitin 2009 

Lindur më 17 gusht 1953 në qytezën Nickidorf të Rrethit Timishoara 

(Rumani), shkrimtare e gjuhës gjermane, por që trajton në librat e saj 

makthin e krijuar nga regjimi diktatorial në Rumaninë e periudhës 

komuniste, Herta Müller është e bija e një ish-oficeri të ushtrisë gjermane, 

shpronësuar nga bolshevikët. E ëma e shkrimtares vuajti vite me radhë 

internimin. Herta Müller ndoqi studimet për gjermanistikë në Timishoara. 

Miqësia me anëtarët e Grupit të Veprimit Banat (Aktionsgruppe Banat), ku 

bënin pjesë studentë dhe shkrimtarë me shtetësi rumune e prejardhje 

gjermane, që mbanin qëndrim kundërshtues ndaj regjimit komunist, e shtynë 

në qendër të vëmendjes së Securitatea-s (Sigurimi). Si pasojë e mospranimit 

për të bashkëpunuar me Sigurimin, Herta Müller u pushua nga puna dhe u 

dërgua me forcë, për „riedukim”, në një „mjedis punëtor të shëndetshëm”, 

në ndërmarrjen „Teknometal”. Më vonë punoi si përkthyese, edukatore dhe 

mësimdhënëse e gjermanishtes. Biografia e saj gjendet pjesërisht në vëllimin 

„Mbreti përkulet dhe vret”. Herta Müller debutoi me vëllimin "Niederungen" 

- "Trevat e ulëta", në vitin 1982, pas një përballjeje të ashpër me cenzurën, 

që ia cënoi ndjeshëm dorëshkrimin. Dy vjet më vonë, libri pa dritën e botimit 

në Gjermaninë Perëndimore ashtu siç e pat shkruar autorja. Në vitin 1987, 

Herta Müller dhe bashkëshorti i saj i atëhershëm, shkrimtari dhe mendimtari 

Richard Wagner, mërguan në Gjermani. Herta Müller është anëtare e 

Akademisë Gjermane për Letërsi e Poezi dhe ka qënë e propozuar për 

Çmimin Nobel qysh në vitin 1999. 

Libra të botuar: 

* Niederungen, Bukuresht 1982 

* Drückender Tango, Bukuresht 1984 

* Der Mensch ist ein großer Fasan auf der Welt, Berlin 1986 

* Barfüßiger Februar, Berlin 1987 

* Reisende auf einem Bein, Berlin 1989 

* Wie Wahrnehmung sich erfindet, Paderborn 1990 

* Der Teufel sitzt im Spiegel, Berlin 1991 

553

* Der Fuchs war damals schon der Jäger, Reinbek bei Hamburg 1992 

* Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett, Hamburg 1992 

* Der Wächter nimmt seinen Kamm, Reinbek bei Hamburg 1993 

* Angekommen wie nicht da, Lichtenfels 1994 

* Herztier, Reinbek bei Hamburg 1994 

* Hunger und Seide, Reinbek bei Hamburg 1995 

* In der Falle, Göttingen 1996 

* Heute wär ich mir lieber nicht begegnet, Reinbek bei Hamburg 1997 

* Der fremde Blick oder das Leben ist ein Furz in der Laterne, Göttingen 

1999 

* Im Haarknoten wohnt eine Dame, Reinbek bei Hamburg 2000 

* Heimat ist das, was gesprochen wird, Blieskastel 2001 

* Der König verneigt sich und tötet, München 2003 

* Die blassen Herren mit den Mokkatassen, München 2005 

* Mbreti përkulet dhe vret, rumanisht, Jash 2005, 

* Është apo s’është Gjoni, rumanisht, Jash 2005 

* Kafsha e zemrës, (Botimi II), rumanisht, Jash 2006 

* Qysh atëhere dhelpra ishte tashmë gjahtari, rumanisht, Bukuresht, 2009 

DJE vendosa 

(IERI am spus) 

- nga „Është apo s’është Gjoni” (2005) - 

DJE vendosa 

një gjilpërë NË qiell 

Nuk mbeti lart 

GJithsesi E vura EDHE sot 

pastaj në TREN qëndruam 

të DY në një kthinë 

dhe një shahist rus 

disi më i fisëm 

u zhvendos nga DOROHOJ 139 NË një KONKURS 

më tha se ndalohet ÇKA po bëj MIRPO 

ia preva JO kurrsesi të shikoni se as 

të paktën çadra e thjeshtë prej mushkonje me 

grada QË ndodh të ngrihet 

nga muri ME detajet e biçikletës së vjedhur 

nga një fabrikë 

139 Fshat rumun 

554

Tek ne në Gjermani 

(fragment) 

Qysh në ditët e para të mbërritjes sime në Gjermani, më ftuan për darkë. Kur 

hyra në kuzhinë, mikpritësi po piqte një copë mish qëngji në kuptor. Shihja 

për herë të parë një kuptor prej qelqi dhe me brendinë të ndriçuar. S’mund 

t’ia shqisja sytë, drita ia kthjellonte vështrimit mishin. Puçrra shkumëzuese 

shkisnin andej-këtej, merrnin frymë dhe pëlcisnin. E këqyrja atë mish të 

përndritur në të kaftë si një film sajuar në televizorin me ngjyra: një diell 

përvëlues dhe shkëmbi prej qëngji ku banonin kafshëza prej qelqi. Mikpritësi 

hapi derën e qelqtë dhe foli teksa kthente copat e mishit nga një anë në 

tjetrën: „Phëh, po Kaneti është edhe ai nga Rumania”. I thashë: „Ai është nga 

Bullgaria”. Tha: „Ashtu është, gjithnjë i ngatërroj ato vende, por kryeqytetet i 

njoh mirë, Bullgaria ka Sofjen, Rumania ka Budapestin”. I thashë: 

„Budapesti është tek hungarezët, Rumania është me Bukureshtin”. Në filmin 

tim, mënyra se si përdridhte mishin me dhëmbët e pirunit të kujtonte një 

gaforre që rradhiste nga e para pejsazhin. E më dukej se ngatërresa në kokën 

e tij kish ardhur ngaqë i pat kthyer sëprapthi copat e mishit në tigan. Mbylli 

portëzën prej qelqi duke thënë: „Shpresoj të të pëlqejë, ke ngrënë ndonjëherë 

mish qëngji?”. „Në Rumani hahet shumë mish qëngji” e sqarova dhe shtova:. 

„Kënga e Nibelungëve tek rumunët, epopeja e tyre kombëtare, flet për dhen e 

barinj”. „Kjo është zbavitëse”, tha ai. Kurse unë e ndreqa: „S’është zbavitëse 

aspak, është fjala për mashtrim dhe vetmi të plotë të njeriut nën frikë, për 

vuajtje dhe vdekje”. 

Fragment nga Mbreti përkulet dhe vret, 

botimi në rumanisht, f. 198, Editura Polirom, 2004 

Dixit: „Mund ta besojmë, jo ta themi. Ndërsa ajo që është e pamundur të 

thuhet, mund të shkruhet, sepse e shkruara është një akt memec, një punë që 

ze fill nga koka për të mbërritur tek dora, duke bishtuar gojën. Në kohën e 

diktaturës kam folur shumë, meqënëse e pata ndarë mendjen të mos klithja. 

Fjalët e mia kanë pasur pothuajse gjithmonë pasoja të papërligjshme. Por 

shkrimi filloi me heshtjen, në këtë shkallë të uzinës. Duke iu braktisur 

vetvetes, m’u desh të nxjerr më shumë nga sa më lejonin fjalët. Fjalët nuk 

ishin më të afta të shprehnin çka po ndodhte” tha shkrimtarja gjatë fjalimit të 

Nobelit, duke saktësuar se për të “shkrimi nuk është çështje besimi, por më 

tepër një mashtrim i çiltër”. 

555

VICTOR EFTIMIU 

(1899-1972) 

Shqiponja 

Në pellgun plot me ujra të pajetë, 

Nën sytë e tu ca rosa shkunden, ngrohen, 

Këlyshët veç vrapojnë ndërngacmohen, 

Shkujdesur lehin fort, ndihen të qetë. 

Veç ti, shqiponjë, ndodhesh në fole, 

Rrethuar prej hijenash e çakallësh, 

Në gjendje je, gjahtarët paq t’i tallësh, 

Krenare, hijerëndë çan mbi re. 

Të nginjur ke përherë trupin tënd, 

Lavdinë asnjëherë s’e sjell ndërmënd, 

Dhe qielli shpesh të ngjaka fort i ngushtë. 

Lëvizjet tek i bën me ato flatra, 

Pa zor i kap sakaq majat e kaltra, 

E toka ty të duket sa një grusht. 

556 


PAUL GOMA 

Shpellanë 

“Me kalimin e kohës njerëzit dolën prej shpellave, gërmuan kasolle, 

ngritën shtëpi, madje shtëpi-mbi-shtëpi, por gjithsesi me mendësi 

shpellaku mbetën. Kjo mund të përmblidhej: individi që ik nga 

bashkësia, quhet i ikur edhe po qe se rikthehet; cilësohet “tradhtar” i 

huaj dhe s’ka më vend në shpellën e lindjes. Shpella në fjalë është 

vendi ku nuk mund të depërtojë më asnjë i huajsuar! ‘Ne jemi të 

këtushmit, ne jemi më të zotët, më qerratenjtë, të mençur qysh kur 

dolëm nga barku i nënës, s’duam të na vijnë të tjerë, nga vise të tjera, 

të na mësojnë ç’duhet të bëjmë e sidomos... ç’duhej bërë’”. 

******** 

557

hæmus - Libraria pentru toti

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?