Wojsko i Technika Historia nr specjalny 6/2019 promo

www.zbiam.pl NUMER SPECJALNY 6/2019
Listopad-Grudzień
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Czołg ciężki T-10
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495

Z P R E N U M E R A T Ą S A M E K O R Z Y Ś C I
Atrakcyjna cena, w tym dwa numery gratis!
Pewność otrzymania każdego numeru w niezmiennej cenie
E-wydania dostępne są na naszej stronie oraz w kioskach internetowych
Wojsko i Technika: cena detaliczna 14,50 zł
Prenumerata roczna: 145,00 zł | zawiera 12 numerów
Lotnictwo Aviation International: cena detaliczna 16,50 zł
Prenumerata roczna: 165,00 zł | zawiera 12 numerów
Wojsko i Technika Historia + numery specjalne: cena detaliczna 18,99 zł
Prenumerata roczna: 190,00 zł | zawiera 12 numerów
Prenumeratę zamów na naszej stronie internetowej www.zbiam.pl lub wpłać należność
na konto bankowe nr 70 1240 6159 1111 0010 6393 2976
Skontaktuj się z nami: office@zbiam.pl
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Biuro: ul. Bagatela 10/19 00-585 Warszawa

INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495
Vol. V, nr 6 (25)
Listopad-Grudzień 2019; Nr 6
www.zbiam.pl NUMER SPECJALNY 6/2019
Listopad-Grudzień
cena 18,99 zł (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Czołg ciężki T-10
NUMER SPECJALNY 6/2019 1
Na okładce: czołg ciężki IS-3.
Rys. Arkadiusz Wróbel
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Leszek Molendowski, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2019
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
spis treści
MONOGRAFIA PANCERNA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Czołgi ciężkie: Black Prince i Conqueror 4
MONOGRAFIA LOTNICZA
Tomasz Szlagor
Supermarine Seafire (2) 24
MONOGRAFIA PANCERNA
Tomasz Szulc
Radziecki czołg ciężki T-10 (1) 36
MONOGRAFIA LOTNICZA
Leszek A. Wieliczko
Nakajima Ki-43 Hayabusa (1) 48
WOJNA NA MORZU
Tadeusz Kasperski
ORP Piorun w bitwie pod Jersey 60
ARTYLERIA
Jędrzej Korbal
Zamknąć górny pułap. Polska ciężka artyleria przeciwlotnicza
1930-1939 (4)
HISTORIA
Kamil Anduła
3. Armia Wojska Polskiego: 6 października – 15 listopada 1944 r. 80
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria
68
3

Michał Fiszer,
Jerzy Gruszczyński
Czołgi ciężkie:
Black Prince i Conqueror
Ironią losu jest to, że w czasie drugiej
wojny światowej Wielka Brytania
nie dysponowała żadnym czołgiem
ciężkim, mogącym wesprzeć własne
wozy bojowe w walce z nieprzyjacielskimi
ciężkimi wozami bojowymi.
Niemcy wprowadzili do uzbrojenia
kilka różnych typów mniej lub
bardziej udanych pojazdów, takich
jak czołgi ciężkie Tiger i Tiger II oraz
działa samobieżne Ferdinand, Jagdpanther
i Jagdtiger, charakteryzujące
się solidną ochroną pancerną i silnym
uzbrojeniem. Podobnie było w ZSRR,
gdzie w drugiej połowie wojny z powodzeniem
użyto czołgów ciężkich
IS-2 oraz ciężkich dział samobieżnych
ISU-122 i ISU-152. Rzutem na taśmę
czołg ciężki wprowadzili do użycia
Amerykanie – M26 Pershing.
masę) uzbrojone. Dla odmiany stosunkowo
dobrze uzbrojona odmiana czołgu Sherman
znana jako Firefly, wyposażona w doskonałe
działo 17-funtowe, była niewystarczająco
opancerzona. Przebudzenie przyszło za późno
jak na drugą wojnę światową, ale po wojnie
Wielka Brytania wprowadziła do uzbrojenia
czołgi ciężkie Conqueror. Jedyne czołgi
ciężkie, jakie kiedykolwiek Armia Brytyjska
wprowadziła do swojego uzbrojenia.
Do pewnego stopnia rolę czołgów ciężkich
znanych z innych armii w wojsku brytyjskim
spełniały czołgi piechoty. I chociaż
takie wozy jak A12 Matilda o masie w granicach
27 t, jeszcze lżejszy Valentine o masie
16-18 t w zależności od wersji, czy nawet
Pierwszy i ostatni brytyjski czołg piechoty – po lewej A11 Matilda I, po prawej – A43 Black Prince.
Czołgów tej klasy używano do wsparcia piechoty w natarciu i do niszczenia obiektów pola walki. Nie
musiały rozwijać dużej prędkości, ale musiały mieć silne opancerzenie i odpowiednie uzbrojenie.
4
Tylko Wielka Brytania zaspała. Użyto
co prawda powolnych, silnie opancerzonych
czołgów piechoty Churchill,
ale były one stosunkowo słabo (jak na swoją

Tomasz Szlagor
2
Supermarine Seafire
24
Seafire niemal od samego początku
kariery w Royal Navy był sukcesywnie
wypierany przez samoloty myśliwskie
o większym potencjale bojowym
i lepiej przystosowane do służby
na lotniskowcach. Mimo to pozostał
w składzie brytyjskiej marynarki wojennej
na tyle długo, by wziąć udział
jeszcze w wojnie koreańskiej.
Francja północna
Z powodu opóźnienia w wejściu do służby
HMS Indefatigable – lotniskowca floty nowego
typu Implacable – czekającym nań
dywizjonom Seafire’ów z 24. Skrzydła Myśliwskiego
(887. i 894. NAS) znaleziono inne
zajęcie. Stacjonując w bazie RAF w Culmhead
nad kanałem La Manche, oba zapuszczały
się nad Bretanię i Normandię, prowadząc
„rozpoznanie walką” albo eskortując samoloty
myśliwsko-bombowe Hawker Typhoon.
W okresie od 20 kwietnia do 15 maja
1944 r. wykonały łącznie 400 lotów nad
Francję. Atakowały przygodnie napotkane
cele naziemne i nawodne, tracąc od ognia
OPL dwa samoloty (po jednym z każdego
dywizjonu), ale ani razu nie napotkały
przeciwnika w powietrzu.
Tymczasem zapadła decyzja, że 3. Morskie
Skrzydło Myśliwskie bardziej niż na morzu
przyda się do kierowania ogniem artylerii
okrętowej podczas nadchodzącej inwazji
w Normandii. Doświadczenia z poprzednich
desantów pokazały, że wykonujące to zadanie
wodnosamoloty marynarki są zbyt podatne
na ataki nieprzyjacielskich myśliwców.
W kwietniu 886. NAS oraz specjalnie „wskrzeszony”
na tę okazję 885. NAS wyposażono
w pierwsze Seafire’y L.III, natomiast 808.
i 897. NAS w Spitfire’y L.VB. Tak rozbudowane
i wyposażone 3. Skrzydło liczyło 42 samoloty
i 60 pilotów. Razem z dwoma dywizjonami
RAF (26. i 63. Sqn) oraz jednym dywizjonem
US Navy, który wyposażono w Spitfire’y
(VCS 7), utworzyły 34. Skrzydło Rozpoznania
Taktycznego, stacjonujące w Lee-on-Solent
niedaleko Portsmouth. Lt R. M. Crosley
z 886. NAS wspominał:
Na wysokości 3000 stóp [915 m] Seafire
L.III miał o 200 koni mechanicznych więcej
od Spitfire’a Mk IX. Ponadto był lżejszy o 200 lb
[91 kg]. Nasze Seafire’y dodatkowo odciążyliśmy,
usuwając z nich połowę amunicji i zewnętrzną
parę kaemów. Tak zmodyfikowane
samoloty miały mniejszy promień skrętu
oraz większą prędkość przechylania i wznoszenia
od Spitfire’ów Mk IX aż do wysokości
10 000 stóp [3050 m]. Ta przewaga wkrótce
miała się nam bardzo przydać!
Crosley wspomina, że w ich Seafire’ach
zdemontowano końcówki skrzydeł. To przełożyło
się na zdecydowanie większą prędkość
przechylania i nieco większą prędkość
maksymalną, ale niosło ze sobą nieoczekiwany
skutek uboczny:
Powiedziano nam, że będziemy dobrze
chronieni przed Luftwaffe przez stałe patrole
siłami 150 innych myśliwców, rozmieszczonych
piętrowo aż do wysokości 30 000 stóp
[9150 m]. Nie zdawaliśmy sobie jednak sprawy,
jak bardzo znudzeni musieli być ci wszyscy
piloci myśliwców RAF i USAAF. Przez pierwsze
72 godziny inwazji żaden ADR [Air Direction
Radar] nie namierzał im przeciwników, których
sami nie mogli nigdzie dojrzeć, jak okiem
sięgnął. Z ciekawości spoglądali więc w dół.
Tam widzieli nas, krążących dwójkami w rejonie
przyczółków. Czasem zapuszczaliśmy się
do 20 mil w głąb lądu. Widzieli nasze kanciaste
końcówki skrzydeł, dlatego brali nas za niemieckie
myśliwce. Chociaż na skrzydłach i kadłubie
mieliśmy wielkie, czarno-białe pasy, atakowali
nas raz za razem. Przez te pierwsze trzy dni inwazji
nic, co mówiliśmy albo robiliśmy, nie było
w stanie ich powstrzymać.
Innym zagrożeniem – którego, znając naszą
marynarkę, byli świadomi aż nadto – był ogień
przeciwlotniczy. Pogoda w dniu D zmusiła nas
do latania na wysokości zaledwie 1500 stóp
[457 m]. Tymczasem nasze wojska lądowe
i marynarka strzelały do wszystkiego w zasięgu
rażenia i to właśnie z tego powodu, a nie
z rąk Niemców, ponieśliśmy tak wysokie straty
w dniu D i następnego dnia.
Pierwszego dnia inwazji Crosley dwukrotnie
kierował ogniem pancernika Warspite.
Komunikacja radiowa „spotterów” z okrętami
na kanale La Manche często szwankowała,
dlatego zniecierpliwieni piloci przejmowali
inicjatywę i samowolnie ostrzeliwali napotkane
cele, wlatując w gęsty ogień OPL – tym
razem niemiecki. Do wieczora 6 czerwca 808.,
885. i 886. NAS straciły po jednym samolocie;
zginęło dwóch pilotów (S/Lt H. A. Cogill
i S/Lt A. H. Bassett).
Co gorsza, przeciwnik miał świadomość,
jak ważną rolę pełnią „spotterzy” i drugiego
dnia inwazji zaczęły na nich polować myśliwce
Luftwaffe. L/Cdr S. L. Devonald, dowódca

1
Tomasz Szulc
Radziecki czołg ciężki T-10
36
W Związku Radzieckim po zakończeniu
II wojny światowej zaprojektowano
szereg czołgów ciężkich. Były
wśród nich konstrukcje bardzo udane
(np. IS-7) i bardzo niekonwencjonalne
(np. obiekt 279). Niezależnie od tego
18 lutego 1949 r. podpisano decyzję
Rady Ministrów nr 701-270ss, zgodnie
z którą przyszłe czołgi ciężkie
nie powinny ważyć więcej, niż 50 t,
co wykluczało praktycznie wszystkie
stworzone wcześniej maszyny.
Motywowano to chęcią użycia do ich
transportu standardowych platform
kolejowych, oraz wykorzystania większości
mostów drogowych.
Były też przyczyny, których nie nagłaśniano.
Po pierwsze, szukano sposobów
na zmniejszenie wydatków na zbrojenia,
a czołg ciężki kosztował tyle, ile kilka czołgów
średnich. Po drugie, coraz powszechniejszy
był pogląd, że w przypadku wojny jądrowej
czas użytkowania każdej broni, z czołgami
włącznie, będzie bardzo krótki. Lepiej więc
było posiadać więcej czołgów średnich i szybko
uzupełniać straty, niż inwestować w doskonałe,
lecz mniej liczne czołgi ciężkie.
Równocześnie rezygnacja z czołgów ciężkich
w przyszłych strukturach wojsk pancernych
nie mieściła się w głowach generalicji.
Skutkiem tego było podjęcie prac projektowych
nad nową generacją czołgów ciężkich,
których masa tylko nieznacznie różniła
je od czołgów średnich. Na dodatek szybki
postęp w dziedzinie uzbrojenia doprowadził
do zaskakującej sytuacji. Otóż pod względem
możliwości bojowych czołgi średnie szybko
doganiały ciężkie. Dysponowały armatami
kal. 100 mm, ale pracowano nad kalibrem
Poprzednik czołgu T-10 – czołg ciężki IS-3.
115 mm i pociskami o dużej prędkości początkowej.
Tymczasem czołgi ciężkie miały armaty
kal. 122-130 mm, a próby zastosowania
armat kal. 152 mm dowiodły, że nie da się ich
zintegrować z czołgami o masie nawet 60 t.
Próbowano rozwiązać ten problem na dwa
sposoby. Pierwszym była budowa dział samobieżnych
(dziś pasowałoby do tych konstrukcji
określenie „wozy wsparcia ogniowego”),
z potężnym uzbrojeniem głównym w obrotowych,
ale lekko opancerzonych wieżach.
Drugim mogło być zastosowanie uzbrojenia
rakietowego, kierowanego, jak i niekierowanego.
Do pierwszego rozwiązania nie
byli jednak przekonani wojskowi decydenci,
a drugie okazało się z wielu powodów trudne
do szybkiego zrealizowania.
Jedynym wyjściem było ograniczenie
wymagań wobec czołgów ciężkich, czyli pogodzenie
się z faktem, że tylko nieznacznie
będą one górować nad najnowszymi czołgami
średnimi. Dzięki temu można było kolejny
raz sięgnąć do perspektywicznych konstrukcji
z końca II wojny światowej i na ich
bazie stworzyć nowy czołg, lepszy zarówno
od IS-3, jak i IS-4. Czołgi obu tych typów były
produkowane po zakończeniu wojny, pierwszy
w latach 1945-46, drugi 1947-49 i zostały
opisane w artykule zamieszczonym w „Wojsko
i Technika Historia” nr 3/2019. IS-3 wyprodukowano
około 2300 szt., a IS-4 tylko 244.
Tymczasem pod koniec wojny Armia Czerwona
dysponowała 5300 czołgów ciężkich
i 2700 ciężkich dział samobieżnych. Przyczyny
ograniczenia wielkości produkcji zarówno
IS-3, jak i IS-4 były takie same – ani jeden, ani
drugi nie spełniał oczekiwań.
Dlatego w wyniku decyzji rządu z lutego
1949 r. przystąpiono do prac nad czołgiem,
który miał łączyć w sobie zalety IS-3 oraz
IS-4, a nie dziedziczył wad obu konstrukcji.
Z pierwszego z wymienionych czołgów
zamierzano przejąć konstrukcję kadłuba
i wieży, z drugiego – większość elementów

MONOGRAFIA PANCERNA
42
polecenie ministra obrony N. Bułganina
przed końcem 1954 r. zbudowano jeszcze
trzy takie czołgi. Następca Bułganina – marszałek
Żukow polecił przeprowadzenie intensywnych
prób. Od 5 maja do 18 czerwca
1955 r. na poligonie w Kubince pierwszy
czołg przejechał 830 km i oddał 478 strzałów,
drugi – odpowiednio 778 i 458, trzeci
– 1144 i 567. Stwierdzono, że przy prowadzeniu
ognia w ruchu z prędkością 20 km/h
na odległość 1-1,5 km skupienie było 5,5 raza
lepsze, niż w przypadku armat bez stabilizatora.
Uzyskano 37% trafień w porównaniu
z 6,7% bez stabilizatora. Stabilizator zapewniał
prędkość zmiany kąta podniesienia armaty
od 0,01 do 3°/s. Armaty zaopatrzono
także w przedmuchiwacze.
Poprawiono również napęd wieży
– maksymalna prędkość jej obrotu wzrosła
do 14°/s, a precyzję zwiększało zastosowanie
mechanizmu kasowania luzów na pierścieniu
wiodącym. Próby kontynuowano
z przerwami do końca roku, wyniki uznano
za jednoznacznie pozytywne. W ich wyniku
17 maja 1956 r. Rada Ministrów postanowiła
przyjąć na uzbrojenie zmodernizowany
czołg jako T-10A (decyzja nr 649-378).
W latach 1955-1956 wyprodukowano jednak
tylko 50 takich czołgów (według innych
źródeł – 140). Wozy miały także inne, mniej
istotne udoskonalenia. W armacie zastosowano
elektrospust, poprawiono działanie
oporopowrotnika. Rozrusznik ST-700 zastąpiono
nowszym ST-16M. Wzrost zapotrzebowania
na energię elektryczną skompensowano
zamieniając elektrogenerator G-731
o mocy 1,5 kW generatorem G-74 o mocy
3 kW. Kierowca otrzymał półżyrokompas
GPK-48, zamontowany niemal na podłodze
obok pedału gazu i nocny peryskop TWN-1.
Ostatnie wozy otrzymały także radiostacje
R-113 zamiast 10RT-26E i intercomy P-120
zamiast TPU-47-2.
Prototypowy czołg ciężki Obiekt 265.
T-10B
Latem 1955 r. konstruktorzy z Leningradu
razem z pracownikami instytutu CNII-173
rozpoczęli prace nad stabilizatorem PUOT-2
Grom działającym w dwóch płaszczyznach
i współpracującym z napędem elektrycznym
TAEN-2. Naprowadzanie w azymucie
z prędkością do 18°/s zapewniał silnik elektryczny
MI-22M, a w elewacji – silnik MI-400.
We wrześniu 1955 r. przygotowano komplet
dokumentacji Obiektu 267 sp.2. Prototyp
został ukończony na przełomie
stycznia i lutego 1956 r. Rada Ministrów
decyzją nr 143-78 postanowiła 11 lutego
1957 r. przyjąć Obiekt 267 sp.2 na uzbrojenie
Armii Radzieckiej jako T-10B. Ponieważ jednak
produkcję uruchomiono w Czelabińsku,
numer projektu zmieniono na Obiekt 733
(w niektórych dokumentach figuruje jako
Obiekt 731B). Produkcję żyrostabilizatorów,
T-10M produkcji LKZ bez nocnych przyrządów obserwacyjno-celowniczych.
wzmacniaczy, celowników TPS-1 i TUP-21
uruchomiono w fabryce aparatury precyzyjnej
w Krasnogorsku.
Czołg otrzymał elektrogenerator G-5
o mocy 5 kW. Instalowano w nim także
nowszą radiostację R-113 i intercom R-120.
W dnie kadłuba zastosowano usztywniające
przetłoczenia, a wsporniki wahaczy kół bieżnych
zaczęto przyspawywać bezpośrednio
do dna. Od lipca 1960 r. na T-10B zaczęto instalować
nocny celownik TPN1-27-11 Łuna
T-10M bez przeciwlotniczego karabinu maszynowego.
z reflektorem Ł-2 oraz nocny przyrząd obserwacyjny
dowódcy czołgu TKN-1T z reflektorem
na obudowie włazu.
Do końca 1957 r. wyprodukowano
110 czołgów T-10B, ale ich stabilizatory zaczęły
działać dopiero po kontroli i justowaniu,
czego dokonano do sierpnia 1958 r. Później
jednak pracowały kiepsko i często pojazdy
w jednostkach liniowych były w praktyce pozbawione
stabilizacji. Zapewne te problemy
były jedną z przyczyn wstrzymania produkcji
T-10B. Drugą była nadzieja na szybkie opracowanie
kompleksowo zmodernizowanego
T-10 o znacznie lepszych osiągach.
Obiekt 265
Najważniejszym celem dalszej modernizacji
T-10 było zwiększenie jego siły ognia
dzięki zastosowaniu nowej armaty. Jeszcze
w 1949 r. w biurze konstrukcyjnym artyleryjskiej
fabryki nr 172 w Mołotowie (obecnie
Perm) pod kierunkiem M. Cyrulnikowa rozpoczęto
prace nad czołgową armatą M-62T
kal. 122 mm. Przebijalność pancerza na dystansie
1000 m miała być wyższa od D-25T
aż o 50% dzięki prędkości początkowej pocisku
wynoszącej 950 m/s. 12 września 1951 r.
inżynierom z LKZ zlecono opracowanie projektu
czołgu z nową armatą, oznaczonego
Obiekt 265. Pierwszy wóz miał być gotowy
w kwietniu 1952 r., a trzy następne w marcu
1953 r. Inżynierem prowadzącym został
A. Szniejdman. Wstępny projekt zaprezentowano
już 20 grudnia 1951 r.

1
Leszek A. Wieliczko
Nakajima Ki-43 Hayabusa
48
Ki-43, w kodzie alianckim znany jako Oscar, był najliczniej produkowanym
samolotem myśliwskim lotnictwa Cesarskiej Armii Japońskiej w całej jego historii.
Został opracowany pod koniec lat 30. jako następca Ki-27. Wyróżniał się
doskonałą zwrotnością, ale pod wieloma względami ustępował swoim przeciwnikom.
Podjęte w trakcie produkcji próby poprawy osiągów i wzmocnienia
uzbrojenia niewiele zmieniły, gdyż alianci też wprowadzili do służby nowe,
lepsze typy myśliwców. Mimo swoich wad i słabości Ki-43 pozostał jednym
z symboli lotnictwa Armii Japońskiej.
W
grudniu 1937 r., wraz z przyjęciem
do uzbrojenia lotnictwa Cesarskiej
Armii Japońskiej (Dai Nippon Teikoku
Rikugun) myśliwca Ki-27 (Typ 97), Główne
Biuro Lotnictwa Armii (Rikugun Kōkū
Honbu) zleciło firmie Nakajima rozpoczęcie
prac przy projekcie jego następcy. Ki-27 był
pierwszym wprowadzonym do służby w lotnictwie
Armii wolnonośnym dolnopłatem
o całkowicie metalowej konstrukcji z zakrytą
Drewniana makieta samolotu Ki-43 w naturalnej wielkości w Zakładzie nr 1 firmy Nakajima w Ōta
w prefekturze Gunma, wiosna 1938 roku. Zwracają uwagę liczne ramy osłony kabiny, które zastosowano
w pierwszym prototypie.
kabiną pilota. W nowym myśliwcu postanowiono
zastosować kolejną nowinkę – chowane
podwozie. Jeśli chodzi o osiągi, to Kōkū
Honbu zażądało prędkości maksymalnej nie
mniejszej niż 500 km/h na wysokości 4000 m,
czasu wznoszenia na wysokość 5000 m poniżej
5 minut i promienia działania 300 km
z rezerwą paliwa na 30 minut walki powietrznej
lub 600 km bez rezerwy. Zwrotność
nowego myśliwca miała być nie gorsza niż
Ki-27. Uzbrojenie miały tworzyć dwa zsynchronizowane
karabiny maszynowe Typ 89
(89-shiki) kal. 7,7 mm, umieszczone w kadłubie
między silnikiem a kabiną pilota i strzelające
przez krąg śmigła. Było to standardowe
uzbrojenie myśliwców lotnictwa Armii
od czasu jego powstania.
Wkrótce w Kōkū Honbu zaczęto opracowywać
założenia kolejnego programu
rozwoju uzbrojenia lotniczego (Kōkū Heiki
Kenkyū Hōshin), w którego ramach miała
powstać nowa generacja samolotów myśliwskich,
bombowych i rozpoznawczych,
mających w ciągu kilku lat zastąpić maszyny
właśnie wchodzące do służby. Postanowiono
stworzyć dwie kategorie jednosilnikowych,
jednomiejscowych myśliwców – lekki i ciężki.
Nie chodziło o masę samolotów, lecz ich
uzbrojenie. Lekki myśliwiec jednomiejscowy
(kei tanza sentōki; w skrócie keisen), uzbrojony
w dwa kaemy kal. 7,7 mm, miał służyć
do walki z myśliwcami przeciwnika. W tym
celu musiał charakteryzować się przede
wszystkim znakomitą zwrotnością. Wysoka
prędkość maksymalna i duży zasięg miały
drugorzędne znaczenie. Ciężki myśliwiec
jednomiejscowy (jū tanza sentōki; jūsen)

WOJNA NA MORZU
Tadeusz Kasperski
ORP Piorun w bitwie pod Jersey
60
Dokładnie tydzień po rozpoczęciu
operacji „Overlord” i lądowaniu
aliantów w Normandii, a pięć dni
po rozgromieniu zespołu niemieckich
niszczycieli i torpedowców w bitwie
pod Ushant, niszczyciele ORP Piorun
i HMS Ashanti stoczyły zwycięską
walkę w zatoce Saint-Malo, a starcie
nazwano bitwą pod Jersey. Jest
ona jedną z najchlubniejszych kart
w historii Polskiej Marynarki Wojennej.
Jednak wiele informacji na jej
temat nadal podaje się niedokładnie,
dlatego wymagają one uściślenia,
prócz tego obecnie wiadomo o wiele
więcej na temat samego starcia.
Rozbicie zespołu niemieckich niszczycieli
w bitwie pod Ushant (fr. Ouessant,
zakończonej zatopieniem niszczycieli
ZH 1 i Z 32, przez osiem niszczycieli alianckich,
w tym OORP Błyskawica i Piorun)
znacznie zmniejszyło zagrożenie ze strony
dużych niemieckich jednostek nawodnych,
które mogły atakować alianckie okręty i statki
w kanale La Manche. Aktywne mogły być
jeszcze niemieckie ścigacze i nieliczne ocalałe
torpedowce, okręty podwodne, a także
„żywe torpedy” (jednoosobowe pojazdy Neger,
uzbrojone w podwieszoną torpedę).
Teraz to strona aliancka zamierzała przejść
do ofensywy, starając się przechwytywać
niemieckie konwoje i zespoły okrętów, przemieszczające
się z zaopatrzeniem pomiędzy
francuskimi portami nadal zajmowanymi
przez Wehrmacht. Wykorzystywano rozszyfrowywane
depesze Niemców o planowanych
podobnych rejsach. Także w rejonie
Roches Douvres (w zatoce Saint-Malo) spodziewano
się pojawienia niemieckich jednostek,
niewiadoma była tylko ich liczba i klasa,
więc wysłanie w ten rejon silnie uzbrojonych
niszczycieli alianckich nie było wcale przypadkowym
posunięciem.
Jednak działania na tym akwenie należały
do wyjątkowo ryzykownych, ze względu
na liczne niemieckie baterie nadbrzeżne ciężkiego
kalibru, ulokowane zwłaszcza na wyspach
Guernsey i Jersey. Dlatego do tego
zadania należało wybrać okręty z bardzo doświadczonymi
załogami i dowódcami o wyjątkowej
odwadze.
Wybór do tej operacji ORP Piorun nie
powinien dziwić. Okręt zasłynął najbardziej
ze swojej akcji przeciwko pancernikowi Bismarck
26 maja 1941 r. Działał przez długie
wojenne lata skutecznie na Atlantyku, wodach
arktycznych i na Morzu Śródziemnym,
więc miał bardzo doświadczoną załogę. Dowodzący
okrętem kmdr ppor. Tadeusz Gorazdowski
był jednym z najlepszych w tym
czasie oficerów PMW. Już 7 listopada 1939 r.
uratował Błyskawicę przed trafieniem torpedy
zrzuconej w rejonie Dogger Bank przez
samolot Heinkel He 115, osobiście obracając
koło sterowe. W trakcie kolejnych lat wojny
dowodził kolejno niszczycielem OF Ouragan
(zwróconym dość szybko Francuzom
ze względu na zły stan techniczny), później
oddanym do służby w 1941 r. niszczycielem
eskortowym ORP Krakowiak, w pierwszej połowie
1942 r. sprawował dowództwo na Błyskawicy.
W czerwcu 1944 r. dowodził Piorunem
i z racji starszeństwa objął dowództwo
nad zespołem wyznaczonym do operacji
w rejonie zatoki Saint-Malo.
Piorun (eks HMS Nerissa, znak taktyczny
G 65) był jednym z wybudowanych w brytyjskich
stoczniach ośmiu nowoczesnych niszczycieli
floty należących do typu N, o wyporności
standardowej 1773 t (pełna wyporność
2384 t) i wymiarach 108,7 x 10,9 x 4,2 m. Był
uzbrojony w 6 armat QF Mk XII kal. 120 mm
na podwójnych podstawach CP Mk XIX
(trzy dwudziałowe stanowiska artyleryjskie
osłonięte maskami, kąt podniesienia luf
-10/+40°), armatę plot. QF Mk V kal. 102 mm
na podstawie HA Mk III (kąt podniesienia
-5°/+80°), poczwórnie sprzężone działko
automatyczne „pom-pom” Vickers Mk VII
kal. 40 mm i 4 działka automatyczne Oerlikon
kal. 20 mm. Dysponował również pięciorurową
wyrzutnią torped kal. 533 mm (na podstawie
PR Mk II), zrzutnią i dwoma miotaczami
bomb głębinowych (z zapasem 42 bomb głębinowych
typu D).

Jędrzej Korbal
4
Zamknąć górny pułap.
Polska ciężka artyleria przeciwlotnicza 1930-1939
68
Trwające od jesieni 1936 r. polskie starania dotyczące zakupu armat przeciwlotniczych
kal. 75 mm zakończyły się fiaskiem. Stawiająca w swoich planach
rozbudowy właśnie na ten kaliber armia francuska zdominowała swoimi zamówieniami
możliwości wytwórcze stopniowo nacjonalizowanych zakładów.
Wobec fiaska zakupu lżejszych armat produkowanych przez koncern Schneider,
powszechnie występujących jako tzw. wzór 4, strona polska ukierunkowała
swoje zakupowe zapatrywania na sprzęt cięższy, kalibru 90 mm. Zabieg
ten był możliwy tylko dlatego, że przedmiotowy sprzęt nie przyciągał tak
dużej uwagi wojskowych z Paryża. Był bowiem droższy i bardziej czasochłonny
w wytwarzaniu niż uznane za w pełni wystarczające armaty 75-milimetrowe.
We wrześniu 1938 r. polska komisja
bierze udział w długo oczekiwanych
próbach z ciężką armatą przeciwlotniczą,
obserwując zarówno pracę obsługi
jak i zbierając informacje o samych charakterystykach
armaty. Dodatnia opinia przywieziona
do Warszawy oraz dalsze próby nacisku
na stronę francuską zaowocowały podpisaniem
w marcu 1939 r. umowy na dostawę
dla WP partii 59 armat z terminem rozpoczęcia
dostaw w czerwcu kolejnego roku.
Mr Driggs, czyli prolog
Stanowiący trzon wyposażenia polskich artylerzystów
odpowiedzialnych za ochronę
nieba między Wartą, a Zbruczem francuski
sprzęt przeciwlotniczy pamiętał jeszcze dobrze
czasy Wielkiej Wojny. Z biegiem lat status
tego uzbrojenia odchodził od nowoczesności,
ku wartościom przeciętnym, aby ostatecznie
wejść w okres, kiedy nazwanie go przestarzałym
nie było przesadnym nadużyciem. Chcąc
uzupełnić, a w zasadzie odbudować, swój
przeciwlotniczy potencjał II Rzeczpospolita
rozpoczęła poszukiwanie nowego sprzętu
mogącego zapewnić bezpieczeństwo przestrzeni
powietrznej w jej granicach.
W nieco bardziej przyziemnej formie,
wola modernizacji zaowocowała skierowaniem
do Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej komisji mającej zbadać zagraniczny
sprzęt przeciwlotniczy. Między 2, a 28 października
1928 r. polscy przedstawiciele pracowali
więc za oceanem zgodnie z planem
ustalonym wcześniej wspólnie z amerykańskim
Ministerstwem Wojny. Wizytę podzielono
na cztery etapy, a pierwszym z nich
był udział w pokazowym strzelaniu przeciwlotniczym
na poligonie doświadczalnym
w Aberdeen, w stanie Maryland. To właśnie
tam zorganizowano ćwiczenia z dziennego
i nocnego prowadzenia ognia z karabinów
maszynowych 7,62 i 12,7 mm oraz armat
kal. 37 i 76,2 mm.
Pod względem organizacyjnym oba
strzelania prowadzono do rękawa o wymiarach
2x9 m holowanego na linie o długości
610 m z niewielką szybkością wynoszącą
144 km/godz. (40 m/s). Za wszelkie zmiany
nastaw broni odpowiedzialny był aparat centralny
wyprodukowany przez angielskiego
Vickersa posiadający elektryczną instalację
przekazywania danych do stanowisk armat.
Do nocnego strzelania zaangażowano również
zespół reflektorów przeciwlotniczych,
co stanowiło wyznacznik nowoczesności.
Skuteczność ognia prowadzonego przez zespoły
czterech karabinów maszynowych kalibru
7,62 i 12,7 mm na dystansie około 1,5 km
była niewielka i zamykała się w przedziale
0,0-2,5%. Każdorazowe zużycie kilkuset pocisków
nie oznaczało trafień – w ciągu dnia
wynik był zerowy. Nieco niespodziewanie,
dopiero strzelanie nocne stało się okazją
do uzyskania jakiekolwiek trafień.
Czterodziałowa bateria armat automatycznych
kal. 37 mm oddała 129 wystrzałów
osiągając cztery trafne, identyczny wynik
uzyskano w dzień. Najciekawsze dla Polaków
były jednak pokazy czterodziałowej baterii
armat kal. 76,2 mm systemu Driggsa, prowadzącej
ogień do celów na wysokości 2130 m
oddalonych o 5500 m. Na 97 zużytych szrapneli
odnotowano 10 trafień w lotki celu. Obliczenia
dokonane na zasadzie obserwacji
rozprysków z ziemi i płatowca doprowadziły
do wniosku, że przy zastosowaniu granatów
udałoby się otrzymać współczynnik strzałów
celnych na poziomie 5%. W trakcie strzelań
nocnych nie udało się uzyskać ani jednego
trafienia, pomimo zużycia 62 naboi.
Amerykańska armata przeciwlotnicza
średniego kalibru posiadała umieszczoną
z lewej strony łoża górnego jednonabojową
nastawnicę dostosowaną do pocisków z zapalnikami
talerzowymi i sprzęgniętą z odbiornikiem
aparatu centralnego. Nastawianie
urządzenia dla pocisków odbywało się
automatycznie przez zgranie wskazówek odbiornika,
a przez obrót korbą dokonywało się
wprowadzenie właściwych parametrów zapalnika.
Łoże dolne posiadało cztery długie
duraluminiowe łapy składające się z dwóch
części połączonych zawiasowo. Podstawa

Kamil Anduła
3. Armia Wojska Polskiego:
6 października – 15 listopada 1944 r.
80
Dzieje Polskich Sił Zbrojnych
na Wschodzie kojarzone są ze szlakiem
bojowym 1. Armii WP od Warszawy,
przez Wał Pomorski, Kołobrzeg
do Berlina. Nieco w cieniu pozostają
tragiczne zmagania 2. Armii WP
pod Budziszynem. Natomiast krótki
okres istnienia 3. Armii WP znany
jest jedynie wąskiej grupie naukowców
i pasjonatów. Niniejszy artykuł
ma na celu nakreślić dzieje formowania
tej zapomnianej armii i przypomnieć
o koszmarnych warunkach
w jakich musieli służyć polscy żołnierze
powołani do wojska przez
komunistyczne władze.
Rok 1944 przyniósł wielkie klęski Wehrmachtu
na froncie wschodnim. Stało
się oczywiste, że zajęcie całego terytorium
II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną
jest tylko kwestią czasu. Na mocy decyzji
powziętych na konferencji w Teheranie,
Polska miała zostać włączona do sowieckiej
strefy wpływów. Oznaczało to utratę suwerenności
na rzecz Związku Socjalistycznych
Republik Sowieckich (ZSRS). Legalny rząd
Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie nie
dysponował polityczną i militarną siłą zdolną
odwrócić bieg wypadków.
Równocześnie polscy komuniści w ZSRS
skupieni wokół Edwarda Osóbki-Morawskiego
i Wandy Wasilewskiej przystąpili do formowania
Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego (PKWN) – marionetkowego
rządu, który miał przejąć władzę w Polsce
i sprawować ją w interesie Józefa Stalina.
Od 1943 r. komuniści konsekwentnie tworzyli
formacje Wojska Polskiego, zwanego później
„ludowym”, które walcząc w podporządkowaniu
Armii Czerwonej miały w oczach
światowej opinii legitymizować ich roszczenia
do przywództwa w Polsce.
Nie da się przecenić bohaterstwa polskich
żołnierzy bijących się na froncie wschodnim,
ale warto pamiętać, że od połowy 1944 r.
wojna dla Niemiec była przegrana, a udział
Polaków w zmaganiach wojennych nie był
dla ich przebiegu czynnikiem decydującym.
Utworzenie i rozbudowa Wojska Polskiego
na Wschodzie miała znaczenie przede
wszystkim polityczne. Oprócz wspomnianej
legitymizacji na arenie międzynarodowej,
wojsko wzmacniało prestiż nowej władzy
w oczach społeczeństwa, jak również stanowiło
użyteczne narządzie przymusu wobec
organizacji niepodległościowych i zwykłych
ludzi, którzy odważyli się przeciwstawiać
sowietyzacji Polski.
Gwałtowna rozbudowa Wojska Polskiego,
która nastąpiła od połowy 1944 r. pod hasłami
walki z faszystowskimi Niemcami, była
także formą kontroli nad patriotycznie nastawionymi
mężczyznami w wieku poborowym,
po to, aby nie zasilali oni zbrojnego podziemia
niepodległościowego. Trudno zatem
postrzegać „ludowe” Wojsko Polskie jako nic
innego jak tylko filar władzy komunistycznej
w niesuwerennej Polsce.
Rozbudowa WP
w drugiej połowie 1944 r.
Wkroczenie Armii Czerwonej na kresy
wschodnie II Rzeczypospolitej umożliwiło
mobilizację w szeregi wojska Polaków zamieszkujących
te ziemie. W lipcu 1944 r. Polskie
Siły Zbrojne w ZSRS liczyły 113 592 żołnierzy,
a na froncie wschodnim działania
bojowe prowadziła 1. Armia Polska.
Po przekroczeniu linii Bugu PKWN wystosował
manifest polityczny do społeczeństwa
polskiego ogłoszony z datą 22 lipca
1944 r. Jako miejsce ogłoszenia podano
Chełm. W rzeczywistości dokument został
podpisany i zatwierdzony przez Stalina
w Moskwie dwa dni wcześniej. Manifest
ukazał się w formie obwieszczenia wraz
Gen. broni Michał Rola-Żymierski – główny orędownik
powstania Frontu Polskiego.