365 faktów o pszczołach
Czy jesteś pewny, że o pszczołach wiesz już wszystko? A jak myślisz – czy śpią? Lenią się? Piją kawę? Okradają kwiaty? Jeśli na któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki. Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć! Książkę poleca Profesor Jerzy Woyke – sławny naukowiec zajmujący się przez całe życie pszczołami, a pieczę nad całym procesem wydawniczym sprawowała Teresa Kobiałka – redaktor naczelna czasopisma „Pasieka”. Pozycja opatrzona jest pięknymi zdjęciami i grafikami ułatwiającymi zrozumienie danego tematu. Idealna dla pasjonatów przyrody, a także pszczelarstwa i pszczelnictwa (nie wiesz, czym się różnią dwa ostatnie słowa? Zapraszamy do lektury!)
Czy jesteś pewny, że o pszczołach wiesz już wszystko?
A jak myślisz – czy śpią?
Lenią się?
Piją kawę?
Okradają kwiaty?
Jeśli na któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki.
Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć!
Książkę poleca Profesor Jerzy Woyke – sławny naukowiec zajmujący się przez całe życie pszczołami, a pieczę nad całym procesem wydawniczym sprawowała Teresa Kobiałka – redaktor naczelna czasopisma „Pasieka”.
Pozycja opatrzona jest pięknymi zdjęciami i grafikami ułatwiającymi zrozumienie danego tematu.
Idealna dla pasjonatów przyrody, a także pszczelarstwa i pszczelnictwa (nie wiesz, czym się różnią dwa ostatnie słowa? Zapraszamy do lektury!)
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
MARTYNA WALEROWICZ<br />
<strong>365</strong><br />
FAKTÓW O PSZCZOŁACH<br />
POLECANA PRZEZ PROFESORA JERZEGO WOYKE<br />
INFORMACJE, KTÓRYCH NIE ZNAJDZIESZ W PODRĘCZNIKACH!
SPIS TREŚCI<br />
Wstęp....................................................................................................... 9<br />
Zanim zaczniemy….............................................................................. 10<br />
Ewolucja pszczół.................................................................................... 12<br />
Parametry pszczół.................................................................................. 14<br />
Nocne życie pszczół i ich wzrok............................................................... 24<br />
Smak...................................................................................................... 28<br />
Orientacja w przestrzeni i czasie............................................................. 29<br />
W rodzinie najlepiej – rozwój rodziny pszczelej..................................... 32<br />
Seks i rozmnażanie pszczół .................................................................... 48<br />
Komunikacja w gnieździe....................................................................... 54<br />
Zdrowie i choroby pszczół – o tych mniej<br />
znanych problemach w pasiece.............................................................. 60<br />
Botanika pszczelarska............................................................................ 76<br />
Żywienie pszczół.................................................................................... 88<br />
Substancje psychoaktywne.................................................................... 99<br />
Praca w pasiece....................................................................................101<br />
Ule i technologia..................................................................................105<br />
Miód....................................................................................................118<br />
Propolis................................................................................................138<br />
Mleczko pszczele..................................................................................142<br />
Wosk i plaster pszczeli..........................................................................144<br />
Jad pszczeli..........................................................................................152<br />
Miody pitne..........................................................................................154<br />
Apiterapia............................................................................................155<br />
Historia i pszczoły.................................................................................158<br />
Pszczoły w kulturze – legendy i wierzenia...........................................173<br />
Inne gatunki owadów zapylających.....................................................185<br />
Zwierzęta związane z pszczołami.........................................................196<br />
Inne ciekawostki..................................................................................200
8<br />
Martyna Walerowicz
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
9<br />
WSTĘP<br />
Gdybym chciała spędzić całe życie, badając każdy<br />
detal dotyczący pszczoły miodnej – od historii i legend,<br />
przez biologię i fizjologię, po gospodarkę pasieczną<br />
– to i tak nie odkryłabym wszystkiego.<br />
Pszczelarstwo wciąż się rozwija. Powstają nowe<br />
technologie czy pojawiają się innowacyjne techniki<br />
gospodarki pasiecznej. Dla samej branży i przyszłości<br />
owadów zapylających pojawiają się nowe<br />
zagrożenia, o których pisane są elaboraty. Niemal<br />
codziennie dowiadujemy się też nowinek o samej<br />
pszczole miodnej – że rozumie koncepcję zera, czasami<br />
się leni (mimo mitu o swej pracowitości) i szybciutko<br />
rozwiązuje dylemat domokrążcy. Jednak to<br />
nie wszystko: w grudniu 2018 r. świat obiegła wieść,<br />
że Varroa destructor wcale nie żywi się hemolimfą,<br />
lecz ciałkiem tłuszczowym robotnicy. Miesiąc później<br />
naukowcy zsekwencjonowali genom małego<br />
żuczka ulowego. Po kilku dniach opublikowano<br />
pracę naukową udowadniającą, że gdy owad zbliża<br />
się do kwiatu, ten czując wibrację powietrza, intensyfikuje<br />
wydzielanie nektaru. Tę książkę skończyłam<br />
pisać zaledwie tydzień po ukazaniu się ostatniego<br />
z wymienionych newsów, a pewnie, gdy ją wydamy,<br />
przydałoby się ją uzupełnić o kolejne pozycje.<br />
Jednocześnie nowych pszczelarzy z roku na rok<br />
przybywa. Pozytywny PR pszczół i troska o środowisko<br />
sprawiają, że hobby wciąga coraz więcej młodych<br />
ludzi, których interesuje wszystko – gospodarka<br />
pasieczna, biologia pszczół, apiterapia, historia<br />
pszczelarstwa, szeroko pojęta ekologia i dużo więcej.<br />
Dlatego w książce zawarłam zarówno informacje<br />
podstawowe, jak i mało znane lub całkiem nieznane<br />
fakty, niesamowite ciekawostki i szczególiki<br />
dotyczące pszczelarstwa i samej pszczoły miodnej.<br />
Fakty można dozować, ponieważ jest ich dokładnie<br />
tyle, ile dni w roku.<br />
Mam więc nadzieję, że będziesz usatysfakcjonowany<br />
książką. Miłej lektury!
24<br />
Martyna Walerowicz<br />
NOCNE ŻYCIE<br />
PSZCZÓŁ I ICH<br />
WZROK<br />
26<br />
Czy<br />
pszczoły<br />
widzą na dalekie<br />
odległości?<br />
Pszczoła ma parę oczu złożonych (zwanych też fasetkowymi<br />
lub mozaikowymi) składających się z pojedynczych<br />
organów zwanych omatidiami. Oprócz<br />
nich u pszczoły znajdują się trzy przyoczka, odpowiadające<br />
za rejestrację bodźców świetlnych (oczywiście<br />
oczy złożone też mają taką zdolność).<br />
Niestety – pszczoły widzą dość dokładnie<br />
kształty i kolory dopiero z niewielkiej odległości<br />
wynoszącej kilkadziesiąt centymetrów. Robotnicę<br />
można spłoszyć z odległości 70 cm. Plamki i kreski,<br />
których kwiat używa, by wskazać zbieraczce drogę<br />
do nektaru, są rozpoznawane z dystansu zaledwie<br />
kilku milimetrów, dlatego nie mają znaczenia podczas<br />
odnajdywania pożytku.<br />
Te trzy drobne „koraliki” to przyoczka, które rejestrują<br />
światło.
27<br />
Czy<br />
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
pszczoły widzą w ciemności<br />
i latają w nocy?<br />
Zakłada się, że pszczoły nie widzą w ciemnościach, ponieważ ich oczy są dostosowane wyłącznie<br />
do widzenia dziennego. Jednak nie jest to do końca prawdą, ponieważ niektóre gatunki pszczół<br />
mogą zbierać nektar z kwiatów nocnych.<br />
Pszczoła olbrzymia (Apis dorsata) i afrykańska właściwa (Apis mellifera adansonii) są w stanie<br />
zbierać pokarm, jeśli na niebie widać księżyc przynajmniej w pierwszej kwadrze lub w pełni.<br />
Natomiast wyłącznie w nocy są aktywne pszczoły Megalopta atra należące do rodziny Halictidae<br />
i plemienia Auglochlorini (żyjące m.in. w Panamie) czy gatunki zadrzechni (Xylocopa) żyjące<br />
w Indiach. Owady należące do tych gatunków i rodzin potrafią latać nawet w najciemniejsze noce<br />
i to bez światła pełni.<br />
U pszczół zdolnych do lotów po ciemku oczy złożone i przyoczka są większe niż u owadów<br />
dziennych, oczywiście w proporcji do masy ciała. Przyoczka to struktury wrażliwe na światło.<br />
Pszczoły rozróżniają natężenie światła, jego barwę i polaryzację.<br />
Pszczoły miodne bardzo rzadko latają po zachodzie słońca. Zdarza się to tylko w nagłych wypadkach<br />
np. obfitego pożytku rozkwitającego po zmroku i zazwyczaj w czasie jasnej pełni, tzw.<br />
księżyca myśliwych. Dlatego pszczelarze chcący przenieść ule robią to nocą. Gdy pszczoły wtedy<br />
wypadną z gniazda, zazwyczaj nie wzlatują, lecz wędrują po ziemi. Z tego powodu w trakcie czynności<br />
przestawiania pni warto tak naciągnąć skarpetki, by nogawki nie były wolne i nie miały dziur,<br />
bo robotnice wspinają się, gdzie tylko mogą, mając nadzieję, że wrócą do ula.<br />
Z zagadnieniem zdolności widzenia nocnego wiąże się temat poruszania się pszczół po ulu,<br />
w którym jest przecież ciemno. W gnieździe pszczoły koncentrują się na zmyśle dotyku, ponieważ<br />
w mroku wzrok jest niemal nieprzydatny. Pszczoły rejestrują ruchy powietrza i swoje położenie za<br />
pomocą narządów Johnsona – zespołów komórek czuciowych zlokalizowanych na drugim członie<br />
czułków. W 2007 roku naukowcy opublikowali badania dowodzące, że owady odbierają wibracje<br />
powietrza powodowane przez tańce werbunkowe.<br />
Pszczoły wyczuwają też położenie dołu i góry, dzięki czemu mogą budować plastry w odpowiednim<br />
ustawieniu, a za pomocą czułek i odnóży ustalać wielkość budowanych komórek.<br />
25
84<br />
134<br />
Który<br />
Martyna Walerowicz<br />
kwiat bije<br />
pszczoły?<br />
W Australii i Nowej Zelandii rośnie 240 gatunków roślin z rodziny Stylidium, które… biją owady.<br />
Większość gatunków z tej rodziny jest endemiczna dla Australii. Ze środka kwiatów wystaje zakrzywiony<br />
organ, na którego końcu znajdują się pylniki. Siadający na kwiecie owad powoduje zmianę<br />
turgoru (najprościej mówiąc – wypełnienia wodą) w tkankach rośliny, powodując, że organ zostaje<br />
uwolniony i z zamachem uderza pylnikami w ciało zapylacza (któremu nie dzieje się krzywda,<br />
chociaż podobno zostaje oszołomiony) obsypując go deszczem pyłku. Jednak to nie wszystko. By<br />
efektywniej przeprowadzać zapylenie krzyżowe, po pewnym czasie pylniki zamieniają się w słupki,<br />
które w taki sam sposób klepią owady – tym razem, aby zebrać pyłek. Kwiat wraca do stanu gotowości<br />
po 20 minutach od odwiedzin pszczoły. Niższe temperatury powodują wolniejszą reakcję<br />
rośliny. Gatunki zazwyczaj zapylane są przez małe pszczoły samotnice lub bujanki.<br />
Ruszające się pręciki (chociaż nie w tak spektakularny sposób jak w przypadku rodziny Stylidium)<br />
ma rosnący w wielu polskich ogrodach berberys zwyczajny. Pod wpływem nacisku owada<br />
bardzo szybko poruszają się w kierunku słupka, obsypując pszczołę pyłkiem.
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
85<br />
135Który kwiat może<br />
zabić pszczołę?<br />
Na myśl najpierw przychodzi nam rosiczka, ale tym razem nie chodzi o ten drapieżny gatunek.<br />
Pyłek trojeści sklejony jest w pyłkowiny (pakiety utworzone ze wszystkich ziaren pyłku znajdujących<br />
się w pylniku), dlatego owady nie mogą uformować z niego obnóży. Dodatkowo pyłkowiny<br />
dwóch sąsiednich pręcików łączą się w tzw. uszczepki, które jak zatrzask przyczepiają się do odnóży<br />
lub narządów gębowych robotnic. Dzięki temu mogą być przenoszone na inne kwiaty lub do<br />
ula. Jednak czasem robotnice nie mogą się uwolnić z takiej pułapki – zostają uwięzione w kwiecie,<br />
a w konsekwencji giną.<br />
136<br />
Który<br />
kwiat zapala<br />
czerwone światło?<br />
Uszczepki<br />
Płatki wielu gatunków roślin zmieniają kolory, gdy przekwitają. Jest to sygnał kierujący zapylacze<br />
do kwiatów, które nie były zapylone. Dzięki temu dochodzi do szybszego zapłodnienia wszystkich<br />
kwiatów (co jest korzystne dla rośliny), natomiast owady sprawniej odnajdują źródło pokarmu<br />
(co ogranicza straty energii zapylacza). Taki mechanizm komunikacyjny wytworzyła np. lantana<br />
pospolita (Lantana camara), której kwiaty pod wpływem zapylenia zmieniają kolor z żółtego na<br />
czerwony. Natomiast u lejkowatych, różowych, purpurowych lub białych kwiatów krzewuszki cudownej<br />
(Weigela florida (Bunge) A. DC) można zaobserwować pomarańczową plamkę na dolnym<br />
płatku korony, która początkowo wskazuje miejsce gromadzenia się nektaru, a w miarę przekwitania<br />
zmienia barwę na karminową. Prawdziwa sygnalizacja świetlna!
130<br />
Martyna Walerowicz
220<br />
Czy<br />
miód skrystalizowany (krupiec) jest<br />
gorszy niż płynny (patoka)?<br />
Nie! Miód skrystalizowany ma takie same właściwości jak płynny. To produkt przegrzany traci<br />
swoje właściwości. Miody podgrzane w zbyt wysokiej temperaturze często przypominają kaszę<br />
mannę zanurzoną w miodzie. Krystalizacja nie zachodzi w nich równomiernie, od dołu w górę,<br />
lecz w środku pojawiają się ogniska krystalizacji. Takie miody często widać w marketach. Uwaga!<br />
Czasami zdarza się, że do takiej chaotycznej i nierównomiernej krystalizacji dochodzi, gdy<br />
pszczoły zbierały z natury dwa gatunki miodu, o różnym tempie krystalizacji. Wtedy pszczelarz<br />
może zostać niesłusznie posądzony, że sprzedaje miód przegrzany. Na marginesie dodam, że<br />
dziarnina to inna nazwa krupca.<br />
221<br />
Dlaczego<br />
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
miód czasami się<br />
burzy i rozwarstwia?<br />
Zdarza się, że pszczelarz odbierze miód zbyt wcześnie z ula. Zabieranie pszczołom niezasklepionej<br />
patoki to ryzyko, ponieważ może zawierać ponad 18–20% wody (w zależności od gatunku).<br />
Zazwyczaj zbyt duże rozwodnienie powoduje rozwój drożdży i fermentację produktu. Fermentujący<br />
miód próbuje wydostać się ze słoika – wieczko jest wybrzuszone, w trakcie odkręcania<br />
słychać syk uciekającego gazu. Pozostawiony sam sobie wzburzony produkt pszczeli rośnie dalej<br />
i wylewa się z naczynia niczym ciasto drożdżowe.<br />
Podobna sytuacja „skiśnięcia” miodu ma miejsce, gdy zostawimy słoik otwarty. Miód to substancja<br />
higroskopijna, nasycony roztwór cukrów, który absorbuje wodę z powietrza (pszczoły<br />
go zasklepiają, by móc go długo przechowywać). Dlatego słoik z patoką zawsze trzeba zakręcać<br />
i nie wsadzać do niego wylizanej łyżeczki (ślina zawiera sporo bakterii i dodatkowo wprowadza<br />
do miodu wilgoć).<br />
Jeśli miód zaczął fermentować, możemy podgrzać go do ponad 80°, aby zabić komórki<br />
drożdży. Po tym procesie nadaje się jako dodatek do potraw oraz wypieków. Warto też spróbować<br />
pozyskać miód pitny – instrukcje jak stworzyć brzeczkę ze sfermentowanego miodu,<br />
znajdziemy w literaturze i internecie.<br />
Rozwarstwiają się też często miody przegrzane, które utraciły swoje właściwości. Takie miody<br />
bardzo długo pozostają płynne. Później następuje ich rozwarstwienie połączone z nierówną<br />
krystalizacją.<br />
131
CZY JESTEŚ PEWIEN, ŻE O PSZCZOŁACH WIESZ WSZYSTKO?<br />
A jak myślisz – czy pszczoły śpią? Lenią się? Piją kawę? Okradają kwiaty? Jeśli na<br />
któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki.<br />
Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć!<br />
Jednak w środku znajdziesz odpowiedzi na pytania, dotyczące nie tylko pszczoły<br />
miodnej, lecz również produktów pszczelich, apiterapii, gospodarki pasiecznej,<br />
historii pszczelarstwa, wierzeń i wielu, wielu informacji o najsławniejszym owadzie<br />
na świecie. To jeszcze nie wszystko! Piszemy też o kuzynkach pszczoły miodnej<br />
i innych zwierzętach, związanych z tym niezwykłym gatunkiem. Treść książki była<br />
konsultowana z Profesorem Jerzym Woyke – osobą o wybitnych osiągnięciach naukowych<br />
w dziedzinie pszczelarstwa.<br />
„<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong>” to fascynująca opowiastka na każdy dzień roku!<br />
PATRONAT<br />
www.apilandia.pl<br />
Biblioteczka<br />
pszczelarza z pasją<br />
Materiał na<br />
szkolenia dla kół<br />
33 873-51-40<br />
33 845-10-11<br />
nr kat:<br />
K192
Change language