365 faktów o pszczołach
Czy jesteś pewny, że o pszczołach wiesz już wszystko? A jak myślisz – czy śpią? Lenią się? Piją kawę? Okradają kwiaty? Jeśli na któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki. Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć! Książkę poleca Profesor Jerzy Woyke – sławny naukowiec zajmujący się przez całe życie pszczołami, a pieczę nad całym procesem wydawniczym sprawowała Teresa Kobiałka – redaktor naczelna czasopisma „Pasieka”. Pozycja opatrzona jest pięknymi zdjęciami i grafikami ułatwiającymi zrozumienie danego tematu. Idealna dla pasjonatów przyrody, a także pszczelarstwa i pszczelnictwa (nie wiesz, czym się różnią dwa ostatnie słowa? Zapraszamy do lektury!)
Czy jesteś pewny, że o pszczołach wiesz już wszystko?
A jak myślisz – czy śpią?
Lenią się?
Piją kawę?
Okradają kwiaty?
Jeśli na któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki.
Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć!
Książkę poleca Profesor Jerzy Woyke – sławny naukowiec zajmujący się przez całe życie pszczołami, a pieczę nad całym procesem wydawniczym sprawowała Teresa Kobiałka – redaktor naczelna czasopisma „Pasieka”.
Pozycja opatrzona jest pięknymi zdjęciami i grafikami ułatwiającymi zrozumienie danego tematu.
Idealna dla pasjonatów przyrody, a także pszczelarstwa i pszczelnictwa (nie wiesz, czym się różnią dwa ostatnie słowa? Zapraszamy do lektury!)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
MARTYNA WALEROWICZ<br />
<strong>365</strong><br />
FAKTÓW O PSZCZOŁACH<br />
POLECANA PRZEZ PROFESORA JERZEGO WOYKE<br />
INFORMACJE, KTÓRYCH NIE ZNAJDZIESZ W PODRĘCZNIKACH!
SPIS TREŚCI<br />
Wstęp....................................................................................................... 9<br />
Zanim zaczniemy….............................................................................. 10<br />
Ewolucja pszczół.................................................................................... 12<br />
Parametry pszczół.................................................................................. 14<br />
Nocne życie pszczół i ich wzrok............................................................... 24<br />
Smak...................................................................................................... 28<br />
Orientacja w przestrzeni i czasie............................................................. 29<br />
W rodzinie najlepiej – rozwój rodziny pszczelej..................................... 32<br />
Seks i rozmnażanie pszczół .................................................................... 48<br />
Komunikacja w gnieździe....................................................................... 54<br />
Zdrowie i choroby pszczół – o tych mniej<br />
znanych problemach w pasiece.............................................................. 60<br />
Botanika pszczelarska............................................................................ 76<br />
Żywienie pszczół.................................................................................... 88<br />
Substancje psychoaktywne.................................................................... 99<br />
Praca w pasiece....................................................................................101<br />
Ule i technologia..................................................................................105<br />
Miód....................................................................................................118<br />
Propolis................................................................................................138<br />
Mleczko pszczele..................................................................................142<br />
Wosk i plaster pszczeli..........................................................................144<br />
Jad pszczeli..........................................................................................152<br />
Miody pitne..........................................................................................154<br />
Apiterapia............................................................................................155<br />
Historia i pszczoły.................................................................................158<br />
Pszczoły w kulturze – legendy i wierzenia...........................................173<br />
Inne gatunki owadów zapylających.....................................................185<br />
Zwierzęta związane z pszczołami.........................................................196<br />
Inne ciekawostki..................................................................................200
8<br />
Martyna Walerowicz
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
9<br />
WSTĘP<br />
Gdybym chciała spędzić całe życie, badając każdy<br />
detal dotyczący pszczoły miodnej – od historii i legend,<br />
przez biologię i fizjologię, po gospodarkę pasieczną<br />
– to i tak nie odkryłabym wszystkiego.<br />
Pszczelarstwo wciąż się rozwija. Powstają nowe<br />
technologie czy pojawiają się innowacyjne techniki<br />
gospodarki pasiecznej. Dla samej branży i przyszłości<br />
owadów zapylających pojawiają się nowe<br />
zagrożenia, o których pisane są elaboraty. Niemal<br />
codziennie dowiadujemy się też nowinek o samej<br />
pszczole miodnej – że rozumie koncepcję zera, czasami<br />
się leni (mimo mitu o swej pracowitości) i szybciutko<br />
rozwiązuje dylemat domokrążcy. Jednak to<br />
nie wszystko: w grudniu 2018 r. świat obiegła wieść,<br />
że Varroa destructor wcale nie żywi się hemolimfą,<br />
lecz ciałkiem tłuszczowym robotnicy. Miesiąc później<br />
naukowcy zsekwencjonowali genom małego<br />
żuczka ulowego. Po kilku dniach opublikowano<br />
pracę naukową udowadniającą, że gdy owad zbliża<br />
się do kwiatu, ten czując wibrację powietrza, intensyfikuje<br />
wydzielanie nektaru. Tę książkę skończyłam<br />
pisać zaledwie tydzień po ukazaniu się ostatniego<br />
z wymienionych newsów, a pewnie, gdy ją wydamy,<br />
przydałoby się ją uzupełnić o kolejne pozycje.<br />
Jednocześnie nowych pszczelarzy z roku na rok<br />
przybywa. Pozytywny PR pszczół i troska o środowisko<br />
sprawiają, że hobby wciąga coraz więcej młodych<br />
ludzi, których interesuje wszystko – gospodarka<br />
pasieczna, biologia pszczół, apiterapia, historia<br />
pszczelarstwa, szeroko pojęta ekologia i dużo więcej.<br />
Dlatego w książce zawarłam zarówno informacje<br />
podstawowe, jak i mało znane lub całkiem nieznane<br />
fakty, niesamowite ciekawostki i szczególiki<br />
dotyczące pszczelarstwa i samej pszczoły miodnej.<br />
Fakty można dozować, ponieważ jest ich dokładnie<br />
tyle, ile dni w roku.<br />
Mam więc nadzieję, że będziesz usatysfakcjonowany<br />
książką. Miłej lektury!
24<br />
Martyna Walerowicz<br />
NOCNE ŻYCIE<br />
PSZCZÓŁ I ICH<br />
WZROK<br />
26<br />
Czy<br />
pszczoły<br />
widzą na dalekie<br />
odległości?<br />
Pszczoła ma parę oczu złożonych (zwanych też fasetkowymi<br />
lub mozaikowymi) składających się z pojedynczych<br />
organów zwanych omatidiami. Oprócz<br />
nich u pszczoły znajdują się trzy przyoczka, odpowiadające<br />
za rejestrację bodźców świetlnych (oczywiście<br />
oczy złożone też mają taką zdolność).<br />
Niestety – pszczoły widzą dość dokładnie<br />
kształty i kolory dopiero z niewielkiej odległości<br />
wynoszącej kilkadziesiąt centymetrów. Robotnicę<br />
można spłoszyć z odległości 70 cm. Plamki i kreski,<br />
których kwiat używa, by wskazać zbieraczce drogę<br />
do nektaru, są rozpoznawane z dystansu zaledwie<br />
kilku milimetrów, dlatego nie mają znaczenia podczas<br />
odnajdywania pożytku.<br />
Te trzy drobne „koraliki” to przyoczka, które rejestrują<br />
światło.
27<br />
Czy<br />
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
pszczoły widzą w ciemności<br />
i latają w nocy?<br />
Zakłada się, że pszczoły nie widzą w ciemnościach, ponieważ ich oczy są dostosowane wyłącznie<br />
do widzenia dziennego. Jednak nie jest to do końca prawdą, ponieważ niektóre gatunki pszczół<br />
mogą zbierać nektar z kwiatów nocnych.<br />
Pszczoła olbrzymia (Apis dorsata) i afrykańska właściwa (Apis mellifera adansonii) są w stanie<br />
zbierać pokarm, jeśli na niebie widać księżyc przynajmniej w pierwszej kwadrze lub w pełni.<br />
Natomiast wyłącznie w nocy są aktywne pszczoły Megalopta atra należące do rodziny Halictidae<br />
i plemienia Auglochlorini (żyjące m.in. w Panamie) czy gatunki zadrzechni (Xylocopa) żyjące<br />
w Indiach. Owady należące do tych gatunków i rodzin potrafią latać nawet w najciemniejsze noce<br />
i to bez światła pełni.<br />
U pszczół zdolnych do lotów po ciemku oczy złożone i przyoczka są większe niż u owadów<br />
dziennych, oczywiście w proporcji do masy ciała. Przyoczka to struktury wrażliwe na światło.<br />
Pszczoły rozróżniają natężenie światła, jego barwę i polaryzację.<br />
Pszczoły miodne bardzo rzadko latają po zachodzie słońca. Zdarza się to tylko w nagłych wypadkach<br />
np. obfitego pożytku rozkwitającego po zmroku i zazwyczaj w czasie jasnej pełni, tzw.<br />
księżyca myśliwych. Dlatego pszczelarze chcący przenieść ule robią to nocą. Gdy pszczoły wtedy<br />
wypadną z gniazda, zazwyczaj nie wzlatują, lecz wędrują po ziemi. Z tego powodu w trakcie czynności<br />
przestawiania pni warto tak naciągnąć skarpetki, by nogawki nie były wolne i nie miały dziur,<br />
bo robotnice wspinają się, gdzie tylko mogą, mając nadzieję, że wrócą do ula.<br />
Z zagadnieniem zdolności widzenia nocnego wiąże się temat poruszania się pszczół po ulu,<br />
w którym jest przecież ciemno. W gnieździe pszczoły koncentrują się na zmyśle dotyku, ponieważ<br />
w mroku wzrok jest niemal nieprzydatny. Pszczoły rejestrują ruchy powietrza i swoje położenie za<br />
pomocą narządów Johnsona – zespołów komórek czuciowych zlokalizowanych na drugim członie<br />
czułków. W 2007 roku naukowcy opublikowali badania dowodzące, że owady odbierają wibracje<br />
powietrza powodowane przez tańce werbunkowe.<br />
Pszczoły wyczuwają też położenie dołu i góry, dzięki czemu mogą budować plastry w odpowiednim<br />
ustawieniu, a za pomocą czułek i odnóży ustalać wielkość budowanych komórek.<br />
25
84<br />
134<br />
Który<br />
Martyna Walerowicz<br />
kwiat bije<br />
pszczoły?<br />
W Australii i Nowej Zelandii rośnie 240 gatunków roślin z rodziny Stylidium, które… biją owady.<br />
Większość gatunków z tej rodziny jest endemiczna dla Australii. Ze środka kwiatów wystaje zakrzywiony<br />
organ, na którego końcu znajdują się pylniki. Siadający na kwiecie owad powoduje zmianę<br />
turgoru (najprościej mówiąc – wypełnienia wodą) w tkankach rośliny, powodując, że organ zostaje<br />
uwolniony i z zamachem uderza pylnikami w ciało zapylacza (któremu nie dzieje się krzywda,<br />
chociaż podobno zostaje oszołomiony) obsypując go deszczem pyłku. Jednak to nie wszystko. By<br />
efektywniej przeprowadzać zapylenie krzyżowe, po pewnym czasie pylniki zamieniają się w słupki,<br />
które w taki sam sposób klepią owady – tym razem, aby zebrać pyłek. Kwiat wraca do stanu gotowości<br />
po 20 minutach od odwiedzin pszczoły. Niższe temperatury powodują wolniejszą reakcję<br />
rośliny. Gatunki zazwyczaj zapylane są przez małe pszczoły samotnice lub bujanki.<br />
Ruszające się pręciki (chociaż nie w tak spektakularny sposób jak w przypadku rodziny Stylidium)<br />
ma rosnący w wielu polskich ogrodach berberys zwyczajny. Pod wpływem nacisku owada<br />
bardzo szybko poruszają się w kierunku słupka, obsypując pszczołę pyłkiem.
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
85<br />
135Który kwiat może<br />
zabić pszczołę?<br />
Na myśl najpierw przychodzi nam rosiczka, ale tym razem nie chodzi o ten drapieżny gatunek.<br />
Pyłek trojeści sklejony jest w pyłkowiny (pakiety utworzone ze wszystkich ziaren pyłku znajdujących<br />
się w pylniku), dlatego owady nie mogą uformować z niego obnóży. Dodatkowo pyłkowiny<br />
dwóch sąsiednich pręcików łączą się w tzw. uszczepki, które jak zatrzask przyczepiają się do odnóży<br />
lub narządów gębowych robotnic. Dzięki temu mogą być przenoszone na inne kwiaty lub do<br />
ula. Jednak czasem robotnice nie mogą się uwolnić z takiej pułapki – zostają uwięzione w kwiecie,<br />
a w konsekwencji giną.<br />
136<br />
Który<br />
kwiat zapala<br />
czerwone światło?<br />
Uszczepki<br />
Płatki wielu gatunków roślin zmieniają kolory, gdy przekwitają. Jest to sygnał kierujący zapylacze<br />
do kwiatów, które nie były zapylone. Dzięki temu dochodzi do szybszego zapłodnienia wszystkich<br />
kwiatów (co jest korzystne dla rośliny), natomiast owady sprawniej odnajdują źródło pokarmu<br />
(co ogranicza straty energii zapylacza). Taki mechanizm komunikacyjny wytworzyła np. lantana<br />
pospolita (Lantana camara), której kwiaty pod wpływem zapylenia zmieniają kolor z żółtego na<br />
czerwony. Natomiast u lejkowatych, różowych, purpurowych lub białych kwiatów krzewuszki cudownej<br />
(Weigela florida (Bunge) A. DC) można zaobserwować pomarańczową plamkę na dolnym<br />
płatku korony, która początkowo wskazuje miejsce gromadzenia się nektaru, a w miarę przekwitania<br />
zmienia barwę na karminową. Prawdziwa sygnalizacja świetlna!
130<br />
Martyna Walerowicz
220<br />
Czy<br />
miód skrystalizowany (krupiec) jest<br />
gorszy niż płynny (patoka)?<br />
Nie! Miód skrystalizowany ma takie same właściwości jak płynny. To produkt przegrzany traci<br />
swoje właściwości. Miody podgrzane w zbyt wysokiej temperaturze często przypominają kaszę<br />
mannę zanurzoną w miodzie. Krystalizacja nie zachodzi w nich równomiernie, od dołu w górę,<br />
lecz w środku pojawiają się ogniska krystalizacji. Takie miody często widać w marketach. Uwaga!<br />
Czasami zdarza się, że do takiej chaotycznej i nierównomiernej krystalizacji dochodzi, gdy<br />
pszczoły zbierały z natury dwa gatunki miodu, o różnym tempie krystalizacji. Wtedy pszczelarz<br />
może zostać niesłusznie posądzony, że sprzedaje miód przegrzany. Na marginesie dodam, że<br />
dziarnina to inna nazwa krupca.<br />
221<br />
Dlaczego<br />
<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong><br />
miód czasami się<br />
burzy i rozwarstwia?<br />
Zdarza się, że pszczelarz odbierze miód zbyt wcześnie z ula. Zabieranie pszczołom niezasklepionej<br />
patoki to ryzyko, ponieważ może zawierać ponad 18–20% wody (w zależności od gatunku).<br />
Zazwyczaj zbyt duże rozwodnienie powoduje rozwój drożdży i fermentację produktu. Fermentujący<br />
miód próbuje wydostać się ze słoika – wieczko jest wybrzuszone, w trakcie odkręcania<br />
słychać syk uciekającego gazu. Pozostawiony sam sobie wzburzony produkt pszczeli rośnie dalej<br />
i wylewa się z naczynia niczym ciasto drożdżowe.<br />
Podobna sytuacja „skiśnięcia” miodu ma miejsce, gdy zostawimy słoik otwarty. Miód to substancja<br />
higroskopijna, nasycony roztwór cukrów, który absorbuje wodę z powietrza (pszczoły<br />
go zasklepiają, by móc go długo przechowywać). Dlatego słoik z patoką zawsze trzeba zakręcać<br />
i nie wsadzać do niego wylizanej łyżeczki (ślina zawiera sporo bakterii i dodatkowo wprowadza<br />
do miodu wilgoć).<br />
Jeśli miód zaczął fermentować, możemy podgrzać go do ponad 80°, aby zabić komórki<br />
drożdży. Po tym procesie nadaje się jako dodatek do potraw oraz wypieków. Warto też spróbować<br />
pozyskać miód pitny – instrukcje jak stworzyć brzeczkę ze sfermentowanego miodu,<br />
znajdziemy w literaturze i internecie.<br />
Rozwarstwiają się też często miody przegrzane, które utraciły swoje właściwości. Takie miody<br />
bardzo długo pozostają płynne. Później następuje ich rozwarstwienie połączone z nierówną<br />
krystalizacją.<br />
131
CZY JESTEŚ PEWIEN, ŻE O PSZCZOŁACH WIESZ WSZYSTKO?<br />
A jak myślisz – czy pszczoły śpią? Lenią się? Piją kawę? Okradają kwiaty? Jeśli na<br />
któreś z pytań odpowiedziałeś „nie”, to zachęcamy do sięgnięcia do naszej książki.<br />
Odpowiedzi mogą Cię zaskoczyć!<br />
Jednak w środku znajdziesz odpowiedzi na pytania, dotyczące nie tylko pszczoły<br />
miodnej, lecz również produktów pszczelich, apiterapii, gospodarki pasiecznej,<br />
historii pszczelarstwa, wierzeń i wielu, wielu informacji o najsławniejszym owadzie<br />
na świecie. To jeszcze nie wszystko! Piszemy też o kuzynkach pszczoły miodnej<br />
i innych zwierzętach, związanych z tym niezwykłym gatunkiem. Treść książki była<br />
konsultowana z Profesorem Jerzym Woyke – osobą o wybitnych osiągnięciach naukowych<br />
w dziedzinie pszczelarstwa.<br />
„<strong>365</strong> <strong>faktów</strong> o <strong>pszczołach</strong>” to fascynująca opowiastka na każdy dzień roku!<br />
PATRONAT<br />
www.apilandia.pl<br />
Biblioteczka<br />
pszczelarza z pasją<br />
Materiał na<br />
szkolenia dla kół<br />
33 873-51-40<br />
33 845-10-11<br />
nr kat:<br />
K192
Change language