Przeszłość i dziś 1 - E82057

Wydawnictwo
STENTOR
Warszawa 2019

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do
wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii
rzeczoznawców:
dr Małgorzaty Burty, prof. dr. hab. Radosława Pawelca, prof. dr. hab. Tadeusza Zgółki
Etap edukacyjny: III
Typ szkoły: liceum ogólnokształcące i technikum
Rok dopuszczenia: 2019
Numer ewidencyjny w wykazie: 951/1/2019
Podręcznik wpisany do wykazu podręczników MEN dopuszczonych do użytku szkolnego, uwzględniających podstawę
programową kształcenia ogólnego określoną w rozporządzeniu z dnia 30 stycznia 2018 r. (Dz. U. z 2018 r., poz. 467)
Copyright by Krzysztof Mrowcewicz
Copyright by Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR
Warszawa 2019
Wydanie I
ISBN 978-83-63462-65-9
Rozdziały z nauki o języku
Jarosław Łachnik
Redakcja i opracowanie indeksów
Teresa Marciszuk
Korekta
Anna Marszał
Projekt graficzny, projekt okładki i łamanie
Agata Pieńkowska
Rysunki na s. 57 i 59
Elżbieta Szymanel-Krawczyńska
Wydawnictwo Piotra Marciszuka STENTOR
02-793 Warszawa
ul. Villardczyków 10/73
tel. 797 657 960
redakcja@stentor.com.pl
www.stentor.pl
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
KRS: 0000595068
tel. 22 576 25 00
infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Druk i oprawa: Quad/Graphics Europe Sp. z o.o.
Wydrukowano nakładem Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych
Publikacja, którą nabyłeś /nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał /przestrzegała praw, jakie
im przysługują. Jej zawartość możesz udostępniać nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj
jej w Internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej
część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Objaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
STAROŻYTNOŚĆ. GRECJA I RZYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1. Opowieści o bogach i bohaterach – starożytne eposy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Homer: Iliada (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Odyseja (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Wergiliusz, Eneida (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Komentarz: Maria Ossowska, Starogrecki ideał rycerski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2. Mit i literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Jan Parandowski, [Na początku był chaos] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Karl Kerényi, [Prometeusz] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Jan Parandowski, O założeniu miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Komentarz: Zygmunt Kubiak, Eleusis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Jak zbudowany jest język? Powtarzamy i porządkujemy wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3. Miłośnicy mądrości i mówcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Antyczne szkoły filozoficzne i słynni filozofowie starożytni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Retoryka i słynni starożytni retorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Platon, Państwo (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Arystoteles, Retoryka (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Komentarz: Piotr Wilczek, Renesans retoryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Dzięki czemu możemy się porozumieć? Język jako system znaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
4. W greckim teatrze: tragedia i komedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Arystoteles, Poetyka (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Sztuka starożytnej Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Sofokles, Antygona
Przewodnik po lekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Arystofanes, Chmury
Przewodnik po lekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Fragment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Komentarz: Humphrey D.F. Kitto, Problemy z „Antygoną” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5. Horacy i liryka starożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Horacy: Do Leukonoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Do Deliusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Wybudowałem pomnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
Komentarz: Jerzy Krókowski, [Horacjańska refleksja nad życiem] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Lektury dla ciekawych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Wprowadzenie 3

DIALOGI Z TRADYCJĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Zbigniew Herbert, Historia Minotaura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Ernest Bryll, Rekonstrukcja chóru Sofoklesowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Stanisław Grochowiak, Do Licy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
STAROŻYTNOŚĆ. ŚWIAT BIBLII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Wybrane księgi i opowieści biblijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
1. Dzieło stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Księga Rodzaju: [Stworzenie świata i człowieka] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
[Grzech pierworodny i wygnanie z raju] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Komentarz: Anna Świderkówna, [Hymn o początku] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2. Bóg i człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Księga Hioba (fragmenty): [Próba Hioba] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
[Lament Hioba] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Księga Koheleta (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Księga Psalmów (fragmenty): Psalm 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Psalm 144 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Pieśń nad pieśniami (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Przypowieści ewangeliczne. Przypomnienie wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
Komentarz: Ks. Józef Sadzik, Przesłanie Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam… Styl biblijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
3. Prorocy i objawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Apokalipsa św. Jana (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Komentarz: Anna Świderkówna, Prorocy (fragment) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Lektury dla ciekawych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
DIALOGI Z TRADYCJĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Zbigniew Herbert, Książka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
Anna Kamieńska, Powrót Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Czy wyrazy zawsze znaczą to, co znaczą? Zrozumieć frazeologizmy… . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
4

ŚREDNIOWIECZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
Przewodnik po średniowiecznych uniwersytetach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
1. Czas modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Bogurodzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Styl romański . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
Posłuchajcie, bracia miła… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Przykładowa interpretacja: Posłuchajcie, bracia miła… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Styl gotycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
Święty Augustyn, Wyznania (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Święty Tomasz, Suma teologiczna (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Komentarz: Roman Mazurkiewicz, Siedem pieczęci „Bogurodzicy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
2. W kręgu ideałów: święci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Legenda o świętym Aleksym (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty):
Pochwała stworzenia, którą wyśpiewał święty Franciszek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Wilk z Gubbio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Komentarz: Jan Ptaśnik, [Apostołowie dobrowolnego ubóstwa] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Jak mówili nasi przodkowie? Procesy językowe w dawnej polszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . .160
3. W kręgu ideałów – rycerze i władcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Pieśń o Rolandzie (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Opowieści Okrągłego Stołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
Komentarz: Maria Ossowska, [Średniowieczny rycerz] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
4. Średniowieczna miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Dzieje Tristana i Izoldy
Przewodnik po lekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Komentarz: Denis de Rougemont, [Miłosna pasja]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
5. Śmierć i zaświaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
François Villon, Wielki testament (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Średniowieczna wizja Sądu Ostatecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192
Dante Alighieri, Boska komedia
Przewodnik po lekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Piekło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
Czyściec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
Komentarz: Johan Huizinga, [Wizerunek śmierci] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
Lektury dla ciekawych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
Wprowadzenie 5

DIALOGI Z TRADYCJĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Krzysztof Kamil Baczyński, Modlitwa do Bogarodzicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Halina Poświatowska, * * * [tutaj leży Izold jasnowłosa] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Tadeusz Różewicz, Grób Dantego w Rawennie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Końcówki wyrazów dawniej i dzisiaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Indeks osób i utworów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
6

Horacy – wzór europejskiej liryki. Choć korzenie
liryki tkwią w starożytnej Grecji, przez wiele stuleci za
mistrza i niedościgły wzór poezji lirycznej uchodził
Rzymianin Horacy. Naśladowała go niezliczona rzesza
twórców piszących w różnych językach. Horacy tworzył
satyry (utwory ośmieszające i piętnujące jakieś postaci
i zjawiska) oraz przede wszystkim liryczne pieśni.
Zgodnie z wzorcem ukształtowanym przez Horacego
pieśń to utwór liryczny o regularnej budowie, podzielony
na strofy. Jej tematyka może być różnorodna: religijna,
biesiadna, miłosna, filozoficzno-refleksyjna.
W pieśniach Horacy po mistrzowsku łączył liryzm z filozoficznym
namysłem nad sensem życia. Przyświecała
mu idea złotego środka (łac. aurea mediocritas), czyli
umiaru, zachowania równowagi między skrajnościami.
Pod piórem rzymskiego poety harmonijnie stapiają się
– sprzeczne w gruncie rzeczy – nauki stoików oraz epikurejczyków
i zyskują walor prawd uniwersalnych.
Sprzyja temu prostota i doskonałość formy poetyckiej.
Horacy o sztuce poetyckiej. Klasycyzm. Swoje
poglądy na istotę poezji Horacy zawarł w słynnym
wierszowanym Liście do Pizonów, zwanym też Sztuką
poetycką (łac. Ars poetica). Według rzymskiego mistrza
twórczość poetycka powinna cechować się ładem, harmonią
i spokojem. Rolą poety jest zaś przedstawianie
świata rozumnie uporządkowanego i prawdopodobnego.
Taką postawę artystyczną nazwano w epokach późniejszych
klasycyzmem.
Horacy. Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65–8 p.n.e.)
tworzył w złotym okresie kultury rzymskiej, za czasów
Oktawiana Augusta. Wywodził się z biedoty, był synem
wyzwolonego niewolnika. Swoją karierę zawdzięczał
rzymskiemu politykowi przyjacielowi cesarza, Mecenasowi
(z jego wsparcia korzystał także inny wybitny
poeta tych czasów – Wergiliusz).
Wybór sentencji i zwrotów Horacjańskich
Aurea mediocritas
(złoty umiar)
In medias res
(przystąpić do sedna)
Carpe diem
(korzystaj z dnia)
Mors ultima linea rerum
(śmierć kresem ostatnim wszystkie go)
Non omnis moriar
(nie wszystek umrę)
Odi profanum vulgus et arceo
(pogardzam nieoświeconym tłumem
i trzymam się z dala)
Pulvis et umbra sumus (prochem jesteśmy i cieniem)
Sapere aude (odważ się być mądrym)
Ut pictura poesis (poezja jest jak obraz)
W wyrazach łacińskich „c” przed głoskami: „a”, „o” i „u” wymawiamy
jako „k”, w pozostałych pozycjach – jako „c”.
77

Plejada poetów starożytnych
Wedle mitu Plejady były córkami tytana Atlasa. Na wieść o śmierci swoich sióstr Hiad popełniły samobójstwo, a dobry Zeus
przeniósł je na niebo jako siedem pięknych gwiazd. Już w starożytności plejadą zaczęto określać grupę wybitnych twórców
związanych wspólnymi celami i poglądami.
A oto plejada starożytnych poetów. Są wśród nich zarówno Grecy, jak i Rzymianie.
Tyrteusz (VII w. p.n.e.) – bohaterski śpiewak, którego Ateńczycy
posłali walczącej Sparcie zamiast zbrojnych posiłków. Dzięki jego
heroicznym pieśniom Spartanie zwyciężyli. Od tej pory poezję zagrzewającą
do walki zaczęto nazywać tyrtejską.
Safona (VII w. p.n.e.) – poetka z greckiej wyspy Lesbos, autorka
pięknych wierszy miłosnych.
Anakreont (VI w. p.n.e.) – autor pogodnych pieśni biesiadnych,
zwanych od jego imienia anakreontykami.
Symonides (VI w. p.n.e.) – Grek, twórca epigramatu, krótkiego
wiersza przeznaczonego do umieszczenia na posągu lub grobowcu,
autor słów wyrytych na grobie Spartan zabitych pod Termopilami:
Przechodniu, powiedz Sparcie,
że tu leżymy posłuszni jej prawom.
Teokryt (III w. p.n.e.) – twórca idylli (inaczej sielanek),
utworów epicko-lirycznych, zawierających też elementy
dramatyczne (dialog). Przedstawiały one szczęśliwe
życie pasterzy, rolników lub rybaków na łonie natury.
Katullus (Gaius Valerius Catullus, ok. 84 p.n.e.–54 p.n.e.)
– pierwszy rzymski mistrz liryki miłosnej, udanie współzawodniczący
z poe zją grecką (naśladował m.in. wiersze
Safony).
Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 p.n.e.–17 lub 18 n.e.)
– wygnaniec z Rzymu, tęskniący za przyjaciółmi, domem
i młodością (elegie zebrane w cyklu Smutki),
autor poematu Metamorfozy, opartego na mitycznych
motywach cudownego przeobrażenia; przewodnik po
świecie frywolnych miłostek (Sztuka kochania).
Horacy
Do Leukonoe
1
babilońskie arkana – babilońskie
tajemnice, w znaczeniu:
wróżby; w starożytności babilońscy
kapłani słynęli ze sztuki
wróżbiarskiej.
2
morze Tyrreńskie – tak nazywano
część Morza Śródziemnego
rozciągającą się u wybrzeży
Sycylii i Sardynii.
Nie dociekaj nie nasza to rzecz Leukonoe
kiedy umrzeć mam ja kiedy ty nie odsłaniaj
babilońskich arkanów 1 Co ma być niech będzie
Czy wiele zim przed nami czy właśnie ostatnia
pędzi morze Tyrreńskie 2 na oporne skały
rozważnie klaruj wino nadzieję odmierzaj
na godziny – czas biegnie zazdrosny o słowa –
i weseląc się dziś nie dowierzaj przyszłości
Przełożył Adam Ważyk
Wskazówki do lektury
Horacjańskie wyznanie. Pieśni Horacego często miały
konkretnych adresatów. Apostrofy nadają pieśniom charakter
osobistego wyznania. W słynnej pieśni Do Leukonoe
(imię greckie, oznaczające ‘pogodna, radosna’) widać
wyraźnie, że Horacy odwoływał się do greckiej filozofii,
zarówno stoików, jak i epikurejczyków. Z tego utworu pochodzi
jedna z najbardziej znanych horacjańskich sentencji
carpe diem (dosł. ‘chwytaj dzień’; polski tłumacz Adam
Ważyk nadał tym słowom inną formę składniową: „weseląc
się dziś…”).
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Co wskazuje na to, że wiersz ma charakter osobistego
wyznania?
2 Przedstaw wyrażony w wierszu pogląd na temat przemijania.
Odczytaj metaforyczne znaczenie obrazu morza.
3 Do jakiej postawy wobec życia nakłania poeta Leukonoe?
Zinterpretuj cytat: „nie odsłaniaj / babilońskich arkanów”.
4 Wskaż w wierszu nawiązania do filozofii epikurejskiej
i stoickiej. Na podstawie ostatniego wersu wyjaś nij zasadę
złotego środka.
78

Horacy
Do Deliusza
Opanowany w godzinie klęski
i obcy szałom radości
takim pamiętaj być zawsze
na zgon skazany Deliuszu
1
falern – sławne w starożytności
wino z regionu Kampanii, krainy
w południowej części Półwyspu
Apenińskiego.
2
Inach – przodek królów Argos.
3
Orkus – bóg śmierci, którego
imieniem nazywano też świat
podziemny.
Pamiętaj o tym czy smutnie mija
każdy dzień życia czy w święto
leżąc na trawie w ustroniu
pijesz starego falerna 1
Sosna ogromna i biała topól
na cóż gałęzie splatają
w gościnnym cieniu i na cóż
pędzi wijący się potok?
Tu wina wonne olejki róże
szybko więdnące każ znosić
dopóki starczy dobytku
i czarnej nici trzech Parek
Ustąpisz z wszystkich gruntów nabytych
i z willi nad płowym Tybrem
ustąpisz i górę złota
zgarnie po tobie kto inny
Czyś potentatem z rodu Inacha 2
czyś z dołów nędzarz bezdomny
na jedno wyjdzie to w oczach
bezlitosnego Orkusa 3
Los na każdego z podziemnej urny
wypadnie prędzej czy później
wyrok na wieczne wygnanie
miejsca wyznaczy nam w barce
Przełożył Adam Ważyk
Wskazówki do lektury
Nieuchronność przemijania. Podobnie jak
w wierszu Do Leukonoe, Horacy rozpoczyna ten
utwór od bezpośredniego zwrotu do adresata.
W tym wypadku jest nim przyjaciel poety Deliusz.
Tematem wiersza jest refleksja nad przemijaniem
(to jeden z najważniejszych motywów liryki
Horacjańskiej). Poeta przypomina przyjacielowi,
że każdego czeka nieuchronny koniec. Właśnie
z tej perspektywy trzeba patrzeć na wszystkie
rzeczy. Horacy nawiązuje w tym utworze nie tylko
do filozofii greckiej, ale i do wyobrażeń mitologicznych:
los człowieka zależy od przeznaczenia,
które uosabiają trzy siostry Parki (w Grecji: Mojry).
Jedna z nich przędzie nić ludzkiego życia, druga ją
mierzy, a trzecia przecina. Przeznaczeniu podlegają
wszyscy – nie tylko ludzie, lecz i bogowie.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Scharakteryzuj osobę mówiącą w wierszu. Co ją łączy z adresatem
utworu? Jaką postawę wobec niego przyjmuje?
2 Wypisz z wiersza wszystkie motywy składające się na obraz
przemijania.
3 Wyjaśnij, jaką rolę odgrywają w wierszu opisy przyrody.
4 Jaki cel przyświeca poecie, gdy przypomina on
przyjacielowi o nieuchronnej śmierci? Jaki stosunek
do śmierci mu zaleca?
5 Wskaż w pieśni Do Deliusza elementy filozofii stoickiej
oraz epikurejskiej. Która z nich przeważa?
79

Horacy
Wybudowałem pomnik
Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu
strzelający nad ogrom królewskich piramid
nie naruszą go deszcze gryzące nie zburzy
oszalały Akwilon 1 oszczędzi go nawet
łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków
Nie wszystek umrę wiem że uniknie pogrzebu
cząstka nie byle jaka i rosnący w sławę
potąd będę wciąż młody pokąd na Kapitol 2
Nicolas Poussin, Natchnienie poety, obraz olejny, ok. 1630 (Luwr, Paryż). Starożytni
uważali, że większość sztuk opiera się na zasadzie naśladowania rzeczywistości.
Od zwykłych naśladowców odróżniano jednak poetów, którzy tworzyli
z natchnienia bogów lub dzięki pomocy muz, patronek wszelkich sztuk.
ma wstępować z milczącą westalką pontifeks 3
I niech mówią że stamtąd gdzie Aufidus 4 huczy
z tego kraju gdzie gruntom brak wody gdzie Daunus 5
rządził ludem rubasznym ja z nizin wyrosły
pierwszy doprowadziłem nurt eolskiej pieśni 6
do Italów 7 przebiwszy najpewniejszą drogę
Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem 8
Melpomeno 9 łaskawie opleć moje włosy
Przełożył Adam Ważyk
1
Akwilon – porywisty wiatr północny.
2
Kapitol – wzgórze w Rzymie z najstarszą świątynią Jowisza.
3
z milczącą westalką pontifeks – przy składaniu ofiary na Kapitolu
Wielkiemu Kapłanowi (pontifeksowi) towarzyszyła, milcząc podczas
ceremonii, Wielka Westalka, czyli kapłanka bogini Westy.
4
Aufidus – rzeka w Italii, nad którą leżało rodzinne miasto poety Wenuzja.
5
Daunus – legendarny król Apulii, krainy, na której pograniczu leżała
Wenuzja.
6
eolska pieśń – tzn. grecka poezja liryczna.
7
Italowie – tj. Rzymianie.
8
delficki laur – w Delfach rósł gaj laurowy poświęcony Apollinowi,
patronowi poezji.
9
Melpomena – jedna z muz.
Wskazówki do lektury
Pomnik Horacego w mieście Venosa (rzymska Wenuzja – rodzinne
miasto poety), wzniesiony pod koniec XIX w.
Duma artysty. Ten wiersz Horacego był naśladowany
przez niezliczonych poetów różnych epok. Jest to najbardziej
znany w literaturze europejskiej manifest dumy
artysty z własnej twórczości.
80

Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Kim jest osoba mówiąca w wierszu? Określ jej uczucia.
2 Czemu służy przywołanie kontekstu autobiograficznego? Do jakich faktów nawiązuje
podmiot wiersza, by podkreślić własną wielkość.
3 Jaką funkcję pełni w utworze motyw non omnis moriar? (Znaczenie tych słów znajdziesz
na s. 77).
4 Odszukaj w wierszu zwrot do muzy. Jaki wymiar symboliczny mają te słowa?
KOMENTARZ
Jerzy Krókowski
[Horacjańska refleksja nad życiem]
Jerzy Krókowski (1898–
1967) – wybitny filolog
klasyczny, autor licznych
prac o starożytnej poezji
rzymskiej.
[1] Do przyjaciół głównie zwraca się też Horacy w odach refleksyjnych, które stanowią
koronę jego liryki i jej specjalną, osobliwą właściwość. I w odach, podobnie
jak w satyrach i listach, głosi Horacy swą mądrość życiową, będącą swoistą mieszaniną
elementów epikurejskich i stoickich.
[2] Często przeciwstawia własne pragnienia temu, o co w pocie czoła ubiega
się tłum: bogactwo, zaszczyty, władzę. On pragnie żyć spokojnie i beztrosko, pragnie
swobody i niezależności, pragnie dożyć w pełni władz umysłowych starości,
osłodzonej pieśnią. Najwyższe szczęście, spokój ducha nie podlegały zmianom
fortuny […]. Kto się trzyma w życiu „złotego środka”, ten w szczęściu zachowa
miarę, przygotowany na zmiany fortuny, a w złej doli nie upadnie na duchu. Nie
trzeba myślą sięgać daleko w przyszłość, ale cieszyć się tym, co dzień niesie, i pełną
ręką czerpać z uroków życia (carpe diem).
[3] Z myślą o urokach świata i życia kojarzy się często myśl o śmierci, której
posępne a nieuchronne skrzydła rzucają cień na żywot zarówno biedaka, jak
bogacza, i sprawiają, że ludzkie szczęście jest ograniczone ciasnymi granicami
krótkotrwałego życia. Nie trwoży ona jednak poety, raczej zachęca do porzucenia
troski o znikome doczesne dobra i do radowania się z powabów świata. […]
[4] Refleksja moralna towarzyszy poecie na każdym kroku. Np. piękność natury,
dla której ma bystre oko i którą umie malować drobnymi, ale wyrazistymi
rysami, nasuwa mu skojarzenia z ludzkim życiem i ludzkimi sprawami.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
Wstęp do Wyboru poezji Horacego
1 Na podstawie 1. akapitu odpowiedz na pytanie, co wyróżnia poezję Horacego.
2 Zinterpretuj użyte w tekście wyrażenie „korona jego liryki”.
3 Określ, w jakim stosunku pozostaje treść 2. akapitu do treści 1. akapitu: jest rozwinięciem
tezy postawionej w 1. akapicie, podejmuje nowy wątek czy jest polemiczna
w stosunku do 1. akapitu. Udowodnij prawdziwość swojego sądu.
81

4 Wynotuj z tekstu poglądy charakterystyczne dla filozofii stoickiej i epikurejskiej.
5 Wyjaśnij na podstawie tekstu wyznawaną przez Horacego zasadę złotego środka.
W jakim celu autor trzykrotnie powtarza w jednym zdaniu czasownik „pragnie”?
6 Odszukaj w 3. akapicie metaforę i zinterpretuj krótko jej sens.
7 Odpowiedz na podstawie tekstu na pytanie, jaką rolę odgrywa w Horacjańskiej poezji
natura.
Rozważamy, podsumowujemy, piszemy
Na podstawie poznanych wierszy Horacego scharakteryzuj przedstawione w nich
postawy wobec świata. Wyraź swój stosunek do filozofii życiowej wyrażonej w twórczości
Horacego.
Lektury dla ciekawych
Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura rzymska. Okres augustowski, Warszawa 1990.
Michał Głowiński, Mity przebrane, Kraków 1990.
Robert Graves, Mity greckie, przeł. Henryk Krzeczkowski, Warszawa 1967.
Karl Kerényi, Mitologia Greków, przeł. Robert Reszke, Warszawa 2002.
Humphrey Davy Kitto, Tragedia grecka. Studium literackie, przeł. J. Margański, Kraków 1997.
Jan Kott, Zjadanie bogów, Kraków 1986.
Zygmunt Kubiak, „Eneida”, łódeczka na morzu [w:] Wergiliusz, Eneida, Warszawa 1998.
Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
Zygmunt Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, Warszawa 1999.
Oliver Taplin, Tragedia grecka w działaniu, przeł. A. Wojtasik, Kraków 2004.
Andrzej Wójcik, Talent i sztuka. Rzecz o poezji Horacego, Wrocław 1986.
Tadeusz Zieliński, Po co Homer? Świat antyczny a my, Kraków 1970.
Tadeusz Zieliński, Starożytność bajeczna, Katowice 2005.
82

Zbigniew Herbert
Historia Minotaura
W nieodczytanym jeszcze piśmie linearnym A opowiedziano prawdziwą historię
księcia Minotaura. Był on – wbrew późniejszym plot kom – autentycznym synem
króla Minosa i Pasifae. Chłopak urodził się zdrowy, lecz z nienormalnie dużą głową
– co wróżbiarze poczytywali jako znak przyszłej mądrości. W istocie Minotaur
rósł w lata swoje jako silny, nieco melancholijny – matołek. Król postanowił oddać
go do stanu kapłańskiego. Ale kapłani tłumaczyli, że nie mogą przyjąć nienormalnego
księcia, bo to mogłoby obniżyć już i tak nadszarpnięty przez odkrycie
koła – autorytet religii.
Sprowadził tedy Minos modnego w Grecji inżyniera Dedala – twórcę głośnego
kierunku architektury pedagogicznej. Tak powstał labirynt. Przez system korytarzy,
od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych, różnicę poziomów i schody
abstrakcji miał wdrażać księcia Minotaura w zasady poprawnego myślenia.
Snuł się tedy nieszczęsny książę popychany przez preceptorów 1 korytarzami
indukcji 2 i dedukcji 3 , nieprzytomnym okiem patrzył na poglądowe freski. Nic
z tego nie rozumiał.
Wyczerpawszy wszystkie środki, król Minos postanowił pozbyć się zakały rodu.
Sprowadził (także z Grecji, która słynęła ze zdolnych ludzi) zręcznego mordercę
Tezeusza. I Tezeusz zabił Minotaura. W tym punkcie mit i historia są z sobą zgodne.
Przez labirynt – niepotrzebny już elementarz – wraca Tezeusz, niosąc wielką,
krwawą głowę Minotaura o wytrzeszczonych oczach, w których po raz pierwszy
kiełkować zaczęła mądrość – jaką zwykło zsyłać doświadczenie.
Pan Cogito, 1974
1
preceptor – dawniej nauczyciel.
2
indukcja – rozumowanie
polegające na wyprowadzaniu
wniosków ogólnych.
3
dedukcja – rozumowanie
polegające na przechodzeniu
od ogółu do szczegółu.
Wskazówki do lektury
Zbigniew Herbert (1924–1998), poeta, eseista i dramaturg, podejmował
w swych utworach problemy moralno-filozoficzne
widziane w kontekście tradycji kultury europejskiej. Bardzo ważną
rolę w jego twórczości odgrywa tradycja antyczna.
Mity w kulturze współczesnej. Poeta ceni piękno i mądrość
mitycznych opowieści, ale zdaje sobie zarazem sprawę, że w kulturze
XX w. mity utraciły sakralne znaczenie – nie uświęcają już
rzeczywistości. Współczesny odbiorca traktuje mitologię tylko
jako zbiór baśni lub naiwnie zniekształcone opisy wydarzeń
historycznych.
Ironiczna reinterpretacja mitu. W Historii Minotaura
Herbert przyjmuje z pozoru perspektywę XX-wiecznego
niedowiarka i reinterpretuje (tj. odczytuje na nowo) mit
o Tezeuszu i Minotaurze. Opowieść okazuje się przerażająco
banalna – książę z powodu swojej ułomności zostaje
ukryty przed światem, a potem zamordowany z rozkazu
ojca. Ale nawet w tej przetworzonej wersji losów Minotaura
ujawnia się moc mitu, odsłaniającego prawdy ludzkiego
istnienia: odwieczną bezwzględność władzy (słabi i kalecy
nie są jej potrzebni) oraz majestat i potęgę śmierci (zabity
książę odnajduje wreszcie mądrość).
83

Kobieta trzymająca za róg byka – fragment sceny
przedstawiającej kultowe widowisko skoków przez
byka, malowidło z Knossos (ok. XVIII–XV w. p.n.e.),
rekonstrukcja (Muzeum Archeologiczne w Heraklionie).
W Knossos na Krecie odkryto ruiny imponującego
pałacu. Jego skomplikowana struktura nasunęła
archeologom przypuszczenie, że to właśnie siedziba
władców wyspy była mitycznym labiryntem. Ściany
pałacu pokrywały piękne malowidła.
Czytamy, analizujemy,
interpretujemy
1 Wskaż w wierszu nawiązania do mitycznej
opowieści o Tezeuszu i Minotaurze.
Jaki stosunek do tej opowieści
przejawia się w utworze? Podaj przykłady i je skomentuj.
2 Zaproponuj odczytanie symbolicznego znaczenia motywu labiryntu
w utworze Herberta. Zwróć uwagę, że poeta nazywa go elementarzem.
3 Jakiego symbolicznego znaczenia nabierają w tekście Herberta postacie
mityczne: Dedal, Tezeusz, Minotaur, Minos?
4 Jak rozumiesz puentę utworu? W jakim celu poeta nawiązał do mitycznej
opowieści?
5 Powiedz, na czym polega Herbertowska reinterpretacja mitu. Odpowiadając,
uwzględnij rolę ironii i stosunek do sacrum.
Na podstawie hasła rehabilitować
ze słownika wyrazów obcych
wykaż, że formant re pełni w tym
wyrazie taką samą funkcję, jak
w wyrazie reinterpretować. Podaj
trzy przykłady wyrazów utworzonych
w podobny sposób.
Wskazówki do lektury
Ernest Bryll (ur. 1935), poeta, pisarz i dramaturg, często podejmuje
problematykę narodowych i kulturowych mitów.
Komentarz do Króla Edypa. Utwór Ernesta Brylla można
uznać za poetycki komentarz do tragedii Sofoklesa Król Edyp.
W ostatniej strofie poeta nawiązuje też do tragedii Edyp w Kolonos,
opisującej dalsze losy nieszczęsnego króla Teb, który
błąkał się niewidomy, aż dotarł do Kolonos, niedaleko Aten.
Tam umarł i został pogrzebany w świętym gaju (starożytni
czcili bogów nie tylko w świątyniach, lecz także w miejscach
uważanych za święte, np. lasach, górach), bogowie zaś postanowili,
że pobłogosławią krainie, gdzie spoczną jego prochy.
W wierszu zostaje wydobyta jedna z najważniejszych
idei tragedii greckiej: człowiek jest bezradny wobec tajemnic
przeznaczenia, wobec sfery sacrum, i popełnia straszny błąd,
jeśli myśli, że kieruje swoim losem. W jednej chwili jego życie
może się bowiem odmienić.
Ernest Bryll
Rekonstrukcja chóru Sofoklesowego
Bóg, co cię strącił, dziś po ciebie sięga…
– Drżysz w jego palcach. Już kłusem ruszają
poselstwa, już rozwarte bramy wszystkich rajów,
już opływasz w przyjaciół. Wielka jest potęga
bożego tknienia – ono nam przywraca
źrenice zbyt pośpiesznie niegdyś wyłupione,
myśli przeklęte. On jednym gromem
objawia, coś przeczuwał.
Po cóż nasza praca,
po cóż bieg nieudolny, by pod boską dłonią
– ciągnącą cień jak burza – umknąć złego gradu,
ocalić swoje. Po cóż było jadu
smakować tyle – aby dzisiaj lepiej
wierzyli twym źrenicom – właśnie kiedyś ślepy.
84

– Człowieku. Chociaż ziemię lemieszami orzesz,
konie ujarzmiasz i okrutne morze,
starczy zaledwie jednej myśli bożej,
złego skinienia – byś tego dokonał,
co nawet senne nie zwiastują zmory…
Stąd twoja ręka – nie boża – skrwawiona,
znieś teraz kary, przyucz się pokory
i bądź szczęśliwy, gdy w dymiące trzewia
świata, bóg dłoń zanurzy – by sięgnąć po ciebie
– jak po Edypa sięgnął.
Nie wszystkim Ateny
na odrodzenie dano. Nie wszystkim gaj święty;
bóg otrząsnął swe palce i schodzisz ze sceny
mały jak resztka brudu. Nawet nie przeklęty.
Twarz nieodsłonięta, 1963
Pycha i wina tragiczna w naszej epoce. Bryll
tematycznie i stylistycznie nawiązuje do chórów
z tragedii greckich, ale kieruje swój utwór do ludzi
żyjących współcześnie. Jeśli Edyp był skażony pychą
i obarczony winą tragiczną, to cóż można powiedzieć
o ludziach XX i XXI w., zapominających
często o swoich ograniczeniach, odrzucających
sferę sacrum i uniwersalne wartości, wierzących
tylko w potęgę człowieka, w naukę i karierę? Pycha
ludzka w jednej chwili może zostać ukarana.
Musimy zgodzić się na swój los, na nieodłączne
od istnienia cierpienie, na rolę aktorów, którzy
w pewnym momencie zejdą po prostu bezimiennie
ze sceny.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Co świadczy o tym, że wiersz jest stylizowany na chór z antycznej tragedii? Zwróć
uwagę na aluzję literacką, wypowiedzi o charakterze sentencjonalnym oraz środki
językowe.
2 Scharakteryzuj wyrażony w wierszu pogląd na ludzkie życie. Na czym według poety
polega tragizm losu człowieka? Za pomocą jakich obrazów został ten los ukazany?
3 Jak rozumiesz tytuł utworu? Wyjaśnij znaczenie wyrazu rekonstrukcja w kontekście
wniosków z interpretacji utworu i swoich wcześniejszych obserwacji podobnych wyrazów
(zob. ramka na s. 84).
Stanisław Grochowiak
Do Licy
Bóg mnie wysłuchał – i przekwitasz, Lico,
Wdziałaś na główkę kapturek pajęczy;
Ruszysz się, słychać: każda kostka dźwięczy,
Przez cienką skórę nawet ślepi widzą.
A to, co widzą, nie jest tajemnicą:
Szkielecik ptaka od krwiobiegu cieńszy,
Serce tak małe, że w żeber obręczy
Jest łzą z ołowiu. Przekwitłaś mi, Lico.
Opadłaś, Lico. Zapadłaś się w sobie,
Tak, jak się ziemia znienacka zapada,
A każdy mija poruszoną stronę…
Wskazówki do lektury
Stanisław Grochowiak (1934–1976), poeta i dramaturg, prowokacyjnie
łączył w swych utworach doskonałość tradycyjnej często
formy z odrzuceniem dawnej estetyki. Przejawia się to w celowej
brzydocie obrazów poetyckich i niekiedy szokującym słownictwie.
Śmierć miłości i radość życia. W swoich pieśniach Horacy wzywał
do korzystania z uciech życia, ponieważ czas bezlitośnie ucieka,
a los ludzki jest niepewny: jeśli nie przyjdzie po nas rychła śmierć,
czeka nas uciążliwa starość. Lice (Lyce) to jedna z adresatek wierszy
rzymskiego poety, kobieta, którą darzył uczuciem, ona zaś odrzucała
jego zaloty. Niespełnioną miłość mógł uleczyć tylko czas: gdy
Lice się zestarzała, poeta uwolnił się od swych pragnień.
Grochowiak wykorzystuje ten motyw horacjański (pierwszy
wers jest niemal dokładnym cytatem z Pieśni Horacego, ks. IV, 13),
by opisać wyzwolenie od dręczącego uczucia. Niszcząca siła czasu,
tak obrazowo przedstawiona w trzech pierwszych strofach, jest
straszna, ale i wyzwalająca. Uwolniony od pożądania poeta może
zasiąść do biesiady z przyjaciółmi.
85

Sproszę przyjaciół. Piękną ucztę zrobię,
Niech aż do świtu toczy się biesiada.
Niech czas przetrawi kostki poruszone.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Przeanalizuj sposób, w jaki został przedstawiony w wierszu upływ czasu.
– Wynotuj i odpowiednio pogrupuj słowa, których znaczenie wiąże się z tematyką
przemijania.
– Powiedz, czemu służą formy zdrobniałe rzeczowników.
– Omów obrazy, którymi posłużył się poeta.
2 Jaką postawę przeciwstawia Grochowiak ideałom głoszonym przez rzymskiego mistrza?
3 Jaki stosunek do tradycji został wyrażony w utworze?
86

Wprowadzenie
Kształtowanie się Biblii. Najstarsze teksty Biblii,
świętej księgi Izraela, uznanej także przez chrześcijaństwo
za natchnioną przez Boga (czyli choć
spisaną przez ludzi, to zawierającą nauki samego
Stwórcy), powstały zapewne pod koniec panowania
Salomona, przed blisko trzema tysiącami lat.
Początkowo biblijne opowieści przechowywała tradycja
ustna. Otwierający Biblię Pięcioksiąg (księgi:
Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego
Prawa) otrzymał ostateczny kształt dopiero
pod koniec V w. p.n.e., współcześnie z wielkim
stuleciem kultury greckiej. Proces formowania się
Pisma Świętego trwał jednak dalej: Biblii żydowskiej
do II w. p.n.e., chrześcijańskiej zaś aż do końca
I stulecia naszej ery. Ustalenie listy ksiąg kanonicznych
(tzn. tych, które uznano za autentyczne
i natchnione) nastąpiło dopiero w IV w.
Biblia formowała się więc przez stulecia i nie
ma jednego autora. Nie jest także dziełem jednolitym
pod względem gatunkowym. Złożyły się na
nią pisma wielu, często bezimiennych twórców,
sięgających po różne formy i gatunki literackie,
które ukształtowały się i rozwinęły w kulturze dawnego
Izraela.
Gatunki literackie w Biblii
Autorzy biblijni przyswoili sobie formy literackie,
które istniały w ich czasach. Są to m.in.:
• opowiadanie dydaktyczne (np. fragment z Księgi
Rodzaju o ofierze Abrahama),
• opowieść historyczna (np. historia królów Izraela
w 1 i 2 Księdze Królewskiej),
• baśń o ukrytym sensie moralnym (np. opowieść
z Księgi Tobiasza o wędrówce młodego bohatera
w towarzystwie anioła po lekarstwo dla ślepego
ojca),
• hymn (np. Hymn o miłości z 1 Listu św. Pawła do
Koryntian),
• psalm,
• poemat miłosny (np. Pieśń nad pieśniami),
• poemat filozoficzny (np. fragmenty Księgi Hioba),
• przypowieść, inaczej parabola,
• list apostolski (np. listy św. Pawła),
• kazanie (np. Kazanie na Górze).
Nazwa i zawartość. Słowo „Biblia” po grecku
znaczy „księgi” (gr. biblíon ‘księga’). Jedyna to więc
książka w dziejach ludzkości, którą można nazwać
po prostu księgą. Składa się ona z ponad 70 tekstów,
w większości spisanych po hebrajsku. Po grecku
zapisano fragmenty, które powstały najpóźniej, gdy
starożytni Żydzi weszli w bezpośrednie kontakty
z kulturą grecko-rzymską. W I w. n.e. Izraelici
skazani byli bowiem na życie w diasporze. Słowo
„diaspora” pochodzi z języka greckiego i oznacza
„rozproszenie”. Określa się tak sytuację Żydów,
którzy żyli wśród wyznawców innych religii z dala
od swojej ziemi. Taki los spotkał cały naród izraelski
po klęsce powstania przeciw Rzymowi w 132 r.
Rzymianie wygnali wtedy lud Izraela z Palestyny.
Stary i Nowy Testament. Biblia jest świętą księgą
dwóch religii: judaizmu, czyli religii żydów,
oraz chrześcijaństwa. Żydzi uznają za natchnioną
przez Boga tylko pierwszą, hebrajską część Pisma,
tzw. Stary Testament (w skrócie: ST), odrzucają
zaś późne teksty greckie, zwane przez chrześcijan
Nowym Testamentem (NT). Nazwy te odzwierciedlają
najważniejszą ideę obu części. Jest nią
przymierze (łac. testamentum) ludzi ze Stwórcą.
W Starym Testamencie Bóg zawarł je z Izraelem,
uznanym za naród wybrany. Pierwsza część Biblii
opisuje właśnie burzliwe dzieje tego przymierza.
Nowy Testament opowiada zaś o Jezusie z Nazaretu,
który – jak wierzą chrześcijanie – był Synem
Bożym i Mesjaszem (zob. s. 90), zapowiedzianym
w Starym Testamencie. Przez swoją mękę i śmierć
88

Jak odnaleźć cytat z Biblii?
Wszystkie próby uporządkowania Biblii nie rozstrzygały jednak problemu, jak odnaleźć konkretny fragment
w tej liczącej wiele tysięcy stron księdze. Najpierw w XIII w. podzielono więc biblijne księgi na rozdziały. Ostatecznie
problem rozwiązano w XVI w., wprowadzając numerację rozdziałów i wersetów Biblii. Jeśli znajdziemy
więc gdzieś skrótowy zapis, np. Rdz 3,12, to szukać będziemy w Księdze Rodzaju w rozdziale 3, wersecie 12. Wyjaśnienie
przyjętych skrótów znaleźć można na początku prawie każdego wydania Pisma Świętego.
A oto objaśnienia skrótów, które napotkacie w tym rozdziale:
Ap – Apokalipsa św. Jana
Hi – Księga Hioba
Iz – Księga Izajasza
Koh – Księga Koheleta (Eklezjastesa)
1 Kor – Św. Pawła 1 List do Koryntian
2 Kor – Św. Pawła 2 List do Koryntian
Krl – Księga Królewska
Łk – Ewangelia według św. Łukasza
Mt – Ewangelia według
św. Mateusza
Pnp – Pieśń nad pieśniami
Ps – Księga Psalmów
Rdz – Księga Rodzaju
Rz – Św. Pawła List do Rzymian
Wj – Księga Wyjścia
na krzyżu przypieczętował on nowe przymierze,
zawarte przez Boga już nie z jednym ludem, lecz
otwarte dla wszystkich narodów i wszystkich ludzi,
którzy zechcą je przyjąć.
Przekłady Pisma Świętego. Biblię w językach
oryginału mogą studiować tylko nieliczni specjaliści,
większość czytelników korzysta więc z przekładów.
Przez stulecia tłumaczono Biblię na różne
języki. Każdy bodaj naród ma swoją wersję Pisma
Świętego. Najsłynniejsze polskie tłumaczenie, autorstwa
ks. Jakuba Wujka, powstało pod koniec
XVI w. Przez blisko 400 lat wersja ta była używana
w polskim Kościele i głęboko wrosła w naszą tradycję
literacką oraz językową, stając się wzorem
stylu biblijnego.
Współcześni Polacy posługują się najczęściej
przekładem z języków oryginalnych, dokonanym
przez wielu tłumaczy w 1965 r., zwanym Biblią
Tysiąclecia (w skrócie: BT), ponieważ powstał
z okazji obchodów tysiąclecia chrztu Polski.
Autorytet Pisma Świętego. Przez długie stulecia
Pismo Święte cieszyło się wśród Europejczyków
niekwestionowanym autorytetem, ponieważ
wskazywało ludziom podstawowe wartości. Także
dziś odwołujemy się do wątków i motywów biblijnych,
posługujemy się normami etycznymi wyznaczonymi
przez Księgę, nawiązujemy do biblijnych
wzorców osobowych. Wynika to przede wszystkim
z uniwersalnego charakteru mądrości biblijnej. Na
przykład Dekalog (gr. déka ‘dziesięć’, lógos ‘słowo’),
czyli Dziesięcioro Przykazań, w odróżnieniu od
większości kodeksów moralnych starożytności,
ściśle regulujących różne sfery ludzkiego życia (np.
modlitwa, jedzenie, higiena), to uniwersalne zasady
etyczne, które można odnieść do każdej sytuacji.
Właśnie dlatego stały się one później własnością
całej niemal ludzkości.
Dialog z Biblią. Biblia była najważniejszym punktem
odniesienia dla nowożytnych myślicieli, którzy
najpierw konfrontowali jej przesłanie z ideami
starożytnych Greków i Rzymian, później – z naukowym
obrazem świata i człowieka. Jego powstanie
nie przekreśliło jednak roli Pisma Świętego. Co
najwyżej zmienił się sposób lektury tekstów biblijnych.
Księga nadal udziela odpowiedzi na najważniejsze
ludzkie pytania, a w naszym języku wciąż
funkcjonuje wiele symboli i sentencji, które pochodzą
z Biblii, przyswojonych tak głęboko, że zwykle
nie zdajemy sobie sprawy z ich źródła (zob. s. 113).
Znak wspólnoty i źródło źródeł. Obecność
tradycji biblijnej to jeden ze znaków wspólnoty
naszego świata. Wszystkie narody, które znalazły
się w polu oddziaływania chrześcijaństwa, musiały
ustosunkować się do treści zawartych w Piśmie
Świętym. Proces przyswajania, dialog i polemika
z tradycją biblijną określają w dużym stopniu dzieje
kultur i literatur poszczególnych narodów.
Biblia jest także niewyczerpanym źródłem motywów
i tematów sztuki europejskiej. Najwięksi
artyści przedstawiali w swoich dziełach sceny z Pisma
Świętego, posługiwali się jego symbolicznym
językiem. Można więc powiedzieć, stosując typową
dla Biblii figurę stylistyczną, że jest to prawdziwe
źródło źródeł, pieśń pieśni i księga ksiąg.
Wprowadzenie 89

Wybrane księgi i Opowieści biblijne
STARY TESTAMENT
Księga Rodzaju. Opowiada o powstaniu świata i ludzi
oraz o dziejach pierwszych potomków Adama i Ewy.
Głównymi bohaterami drugiej części księgi są patriarchowie
(czyli praojcowie): Abraham, Izaak, Jakub i Józef.
Księga Wyjścia. Jest to opowieść o wyjściu Izraelitów
z Egiptu i ich wędrówce do Ziemi Obiecanej – Kanaanu.
Centralną postacią tej części Biblii jest Mojżesz.
Księga Izajasza. Prorok Izajasz, powołany przez Boga
w niezwykłym widzeniu (w świątyni jerozolimskiej prorok
zobaczył Boga w otoczeniu aniołów), głosił upadek
i wskrzeszenie Izraela oraz nadejście Mesjasza, który ma
ustanowić królestwo Boże na ziemi.
Księga Psalmów. Psalmy, hebrajskie pieśni religijne,
to największe osiągnięcie poezji biblijnej. Autorstwo 150
psalmów przypisywano tradycyjnie królowi Dawidowi.
Księga jest jednak dziełem wielu autorów, które powstawało
w ciągu kilkuset lat.
Pieśń nad pieśniami. Słynny biblijny poemat miłosny
w formie lirycznego dialogu między Oblubieńcem
i Oblubienicą. Od stuleci trwa dyskusja nad interpretacją
tej księgi. Dziś przeważa stanowisko, że w Pieśni nad pieśniami
łączy się ludzka i Boża miłość, prawdziwa miłość
między ludźmi jest bowiem zawsze odbiciem miłości
Boga.
Księga Hioba. Opowiada o pobożnym mężu, na którego
Bóg zesłał wszystkie możliwe nieszczęścia. Księga
Hioba rozważa problem cierpienia, które nie musi być
karą za jakieś przewiny, lecz wynika z nieodgadnionych
Bożych wyroków, a dla człowieka jest próbą jego wiary.
NOWY TESTAMENT
Ewangelie (według Mateusza, Marka, Łukasza
i Jana). Słowo „ewangelia” oznacza po grecku dobrą
nowinę, nowinę o przyjściu zapowiadanego w Starym
Testamencie Mesjasza – Zbawiciela. Cztery Ewangelie
przedstawiają niektóre wydarzenia z życia Jezusa oraz
Jego nauki.
Apokalipsa (Objawienie) św. Jana. To nazwa
ostatniej księgi Nowego Testamentu, a tym samym całej
Biblii chrześcijańskiej. Przedstawia ona w symbolicznym
języku wizję dopełnienia się dziejów i odsłania ostateczny
sens Bożych planów.
Michał Anioł, Potop, fragment fresku w Kaplicy Sykstyńskiej, 1508–1512
90

OPOWIEŚCI BIBLIJNE
Kain i Abel (Rdz 4,1–5). Nie było zgody
między synami Adama. Gdy bracia składali
ofiarę, Pan łaskawszym okiem spojrzał na
płonący stos Abla. Wywołało to gniew Kaina,
który skrytobójczo pozbawił życia młodszego
brata. Bóg naznaczył piętnem pierwszego
mordercę i skazał go na wygnanie.
Potop (Rdz 7,1–24). Stwórca, widząc grzechy
ludzkości, postanowił zesłać na świat oczyszczające
wody potopu. Tylko Noe zasłużył na
łaskę ocalenia. Bóg kazał sprawiedliwemu
mężowi zbudować arkę, w której schroniła
się rodzina patriarchy oraz przedstawiciele
wszystkich gatunków zwierząt.
Wieża Babel (Rdz 11,1–9). Ludzie zapragnęli
zbudować wieżę sięgającą nieba. Ich
pycha nie podobała się Stwórcy, pomieszał
więc budowniczym języki, by uniemożliwić
im dalszą pracę, a potem rozproszył ich po
całej ziemi.
Sodoma i Gomora (Rdz 19,1–23). Za rozwiązłość
mieszkańców Sodomy i Gomory Pan
sprowadził na oba miasta deszcz z ognia i siarki.
Na ocalenie zasłużył tylko bratanek Abrahama,
Lot. Aniołowie wyprowadzili jego rodzinę
z miasta. Żona Lota nie posłuchała Bożego zakazu,
by nie oglądać się za siebie. Odwróciła się
i za karę została przemieniona w słup soli.
Walka Jakuba z aniołem (Rdz 32,25–
31). Jeden z najbardziej tajemniczych fragmentów
Biblii. Praojciec Jakub spotkał na
swej drodze anioła i zmagał się z nim przez
całą noc, aż otrzymał błogosławieństwo
i nowe imię: Izrael (hebr. ‘walczący z Bogiem’
lub ‘Bóg walczy’).
Sąd Salomona (1 Krl 3,16–28). Dwie kobiety
równocześnie urodziły synów. Jeden
z nich zmarł w nocy. Rano zaczął się spór o to,
której syn przeżył. Aby rozpoznać prawdziwą
matkę, Salomon rozkazał rozciąć niemowlę
na pół i dać każdej z kobiet po kawałku okaleczonego
ciała. Wówczas jedna z nich zgodziła
się, by dziecko przyznano rywalce. Po tym
znaku szczerej miłości Salomon poznał, że to
właśnie ona jest matką chłopczyka, i kazał go
jej zwrócić.
Słynne cytaty biblijne
Pieter Bruegel, Wieża Babel, obraz olejny na desce, 1563–1565 (Museum
Boijmans Van Beuningen, Rotterdam)
Bo prochem jesteś i w proch się obrócisz!
(Bóg do pierwszego człowieka; Rdz 3,19)
Marność nad marnościami
i wszystko marność. (Koh 1,2)
Nic nowego pod słońcem. (Koh 1,9)
Jestem cudzoziemcem
w obcej ziemi.
(Mojżesz o sobie; Wj 2,22)
Wszystkie rzeczy mają czas, a swym zamierzonym
biegiem przemija wszystko pod słońcem. (Koh 3,1)
Nie samym chlebem żyje człowiek. (Mt 4,4; Łk 4,4)
Bo wszyscy, którzy za miecz chwytają,
od miecza poginą.
(Chrystus do ucznia; Mt 26,52)
Nie daj się zwyciężyć złu,
lecz zło dobrem zwyciężaj. (św. Paweł; Rz 12,21)
Wprowadzenie 91

Księga o początkach. Biblia rozpoczyna się opowieścią
o początkach świata i człowieka. Historia
biblijna różni się jednak od licznych „mitów o początku”.
Przede wszystkim starożytni Żydzi uważali,
że świat został stworzony przez jedynego Boga,
powołany do istnienia z niczego. Mitologia grecka
nie znała takiego pojęcia tworzenia. U Greków zawsze
najpierw było „coś”, co dawało początek czemuś
innemu. Poza tym, według Greków, świat powstawał
razem z bogami. Bóg Izraela był zaś poza
światem, który zaistniał dzięki aktowi jego twórczej
woli i jego nieskończonemu dobru.
Księga Rodzaju
Stanisław Wyspiański, Stań się!, witraż z kościoła
Franciszkanów w Krakowie, 1897–1904
[Stworzenie świata i człowieka]
Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię.
Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią
bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami.
Wtedy Bóg rzekł: „Niechaj się stanie światłość!”. I stała się światłość.
Bóg, widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności.
I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień pierwszy.
A potem Bóg rzekł: „Niechaj powstanie sklepienie w środku wód
i niechaj oddzieli ono jedne wody od drugich!”. Uczyniwszy to sklepienie,
Bóg oddzielił wody pod sklepieniem od wód ponad sklepieniem;
a gdy tak się stało, Bóg nazwał to sklepienie niebem.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień drugi.
A potem Bóg rzekł: „Niechaj zbiorą się wody spod nieba w jedno
miejsce i niech się ukaże powierzchnia sucha!”. A gdy tak się stało, Bóg
nazwał tę suchą powierzchnię ziemią, a zbiorowisko wód nazwał morzem.
Bóg, widząc, że były dobre, rzekł: „Niechaj ziemia wyda rośliny
zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na ziemi
według swego gatunku owoce, w których są nasiona”. I tak się stało.
Ziemia wydała rośliny zielone: trawę dającą nasienie według swego
gatunku i drzewa rodzące owoce, w których było nasienie według ich
gatunków. A Bóg widział, że były dobre.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień trzeci.
A potem Bóg rzekł: „Niechaj powstaną ciała niebieskie, świecące na
sklepieniu nieba, aby oddzielały dzień od nocy, aby wyznaczały pory
roku, dni i lata; aby były ciałami jaśniejącymi na sklepieniu nieba i aby
świeciły nad ziemią”. I tak się stało. Bóg uczynił dwa duże ciała jaśnie-
92

jące: większe, aby rządziło dniem, i mniejsze, aby rządziło nocą, oraz gwiazdy.
I umieścił je Bóg na sklepieniu nieba, aby świeciły nad ziemią; aby rządziły dniem
i nocą i oddzielały światłość od ciemności. A widział Bóg, że były dobre.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień czwarty.
Potem Bóg rzekł: „Niechaj się zaroją wody od istot żywych, a ptactwo niechaj
lata nad ziemią, pod sklepieniem nieba!”. Tak stworzył Bóg wielkie potwory morskie
i wszelkiego rodzaju pływające istoty żywe, którymi zaroiły się wody, oraz
wszelkie ptactwo skrzydlate różnego rodzaju. Bóg widząc, że były dobre, pobłogosławił
je tymi słowami: „Bądźcie płodne i mnóżcie się, abyście zapełniały wody
w morzach, a ptactwo niechaj się rozmnaża na ziemi”.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień piąty.
Potem Bóg rzekł: „Niechaj ziemia wyda istoty żywe różnego rodzaju: bydło,
zwierzęta pełzające i dzikie zwierzęta według ich rodzajów!”. I stało się tak: Bóg
uczynił różne rodzaje dzikich zwierząt, bydła i wszelkich zwierząt pełzających po
ziemi. I widział Bóg, że były dobre.
A wreszcie rzekł Bóg: „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam.
Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem,
nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!”.
Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz,
na obraz Boży go stworzył:
stworzył mężczyznę i niewiastę.
Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie
się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad
rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi
po ziemi”. I rzekł Bóg: „Oto wam daję wszelką
roślinę przynoszącą ziarno po całej ziemi i wszelkie
drzewo, którego owoc ma w sobie nasienie: dla was będą
one pokarmem. A dla wszelkiego zwierzęcia polnego
i dla wszelkiego ptactwa podniebnego, i dla wszystkiego,
co się porusza po ziemi i ma w sobie pierwiastek
życia, będzie pokarmem wszelka trawa zielona”. I tak
się stało. A Bóg widział, że wszystko, co uczynił, było
bardzo dobre.
I tak upłynął wieczór i poranek – dzień szósty.
Rdz 1; BT
W ten sposób zostały ukończone niebo i ziemia oraz
wszystkie zastępy jej [stworzeń].
A gdy ukończył w dniu szóstym swe dzieło, nad którym
pracował, odpoczął dnia siódmego po całym swym
trudzie, jaki podjął. Wtedy Bóg pobłogosławił ów siódmy
dzień i uczynił go świętym; w tym bowiem dniu odpoczął
po całej swej pracy, którą wykonał, stwarzając.
Oto są dzieje początków po stworzeniu nieba i ziemi.
Rdz 2,1–4; BT
Wskazówki do lektury
Święte początki świata. Rozpoczynająca Biblię Księga
Rodzaju (w znaczeniu: księga początków, rodowodu,
genezy; po łacinie zwana Genesis) powstała w wyniku
stopienia się kilku tradycji (fragmenty różnych autorów
połączono ok. V w. p.n.e. w jeden tekst). Opowiada ona
o powstaniu świata i ludzi, o pierwotnych związkach
Stwórcy i stworzenia.
Bóg z Księgi Rodzaju – mimo że nieskończenie doskonały
– przypomina człowieka: pracuje, męczy się, a potem
odpoczywa. Historia święta jest bowiem od początku
historią ludzką. Człowiek został przecież stworzony
na obraz i podobieństwo Boga, a to, co Stwórca uczynił,
uczynił właśnie dla człowieka. Akt stworzenia ma moc
uświęcającą: wszystko, co powstało, jest dobre. Twórczy
wysiłek Boga zapowiada więc też uświęcenie zwykłej
ludzkiej pracy.
Forma literacka. Autor (lub redaktor) ostatecznej wersji
nadał opowieści o początku formę podniosłego hymnu
na cześć Stwórcy, o wyczuwalnym (nawet w przekładach)
rytmie. Powtarzające się formuły to jakby refreny,
podkreślające najważniejsze idee tekstu.
93

Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Przeanalizuj opowieść biblijną, aby orzec, czy jest ona konsekwentna? Przedstaw
wnioski. Jeśli dostrzegasz niekonsekwencje, to wyjaśnij, z czego mogą one
wynikać.
2 Na podstawie pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju przedstaw hebrajskie wyobrażenie
świata.
3 Określ styl fragmentu (dobrze byłoby, gdyby jedna osoba odczytała go na głos).
Jakimi środkami został osiągnięty ten efekt stylistyczny i czemu on służy?
4 Kim w Bożym zamyśle miał być człowiek? Co oznacza stwierdzenie Boga: „Uczyńmy
człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam”? Jakie zadania Bóg wyznacza człowiekowi?
5 Jakiego wymiaru w świetle biblijnego aktu stworzenia świata nabiera praca?
6 Porównaj biblijną opowieść o początkach z greckim mitem o powstaniu świata.
Wynotuj zaobserwowane podobieństwa i różnice.
[Grzech pierworodny i wygnanie z raju]
A zasadziwszy ogród w Edenie na wschodzie, Pan Bóg umieścił tam człowieka,
którego ulepił. Na rozkaz Pana Boga wyrosły z gleby wszelkie drzewa
miłe z wyglądu i smaczny owoc rodzące oraz drzewo życia w środku
tego ogrodu i drzewo poznania dobra i zła.
Rdz 2,8–9; BT
Masaccio [mazaczczio], Wygnanie z raju, fresk,
ok. 1425 (kościół Santa Maria del Carmine, Florencja)
A wąż był bardziej przebiegły niż wszystkie zwierzęta lądowe, które
Pan Bóg stworzył. On to rzekł do niewiasty: „Czy rzeczywiście Bóg powiedział:
Nie jedzcie owoców ze wszystkich drzew tego ogrodu?”. Niewiasta
odpowiedziała wężowi: „Owoce z drzew tego ogrodu jeść możemy, tylko
o owocach z drzewa, które jest w środku ogrodu, Bóg powiedział: Nie
wolno wam jeść z niego, a nawet go dotykać, abyście nie pomarli”. Wtedy
rzekł wąż do niewiasty: „Na pewno nie umrzecie! Ale wie Bóg, że gdy spożyjecie
owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy i tak jak Bóg będziecie
znali dobro i zło”.
Wtedy niewiasta spostrzegła, że drzewo to ma owoce dobre do jedzenia,
że jest ono rozkoszą dla oczu i że owoce tego drzewa nadają się do
zdobycia wiedzy. Zerwała zatem z niego owoc, skosztowała i dała swemu
mężowi, który był z nią, a on zjadł. A wtedy otworzyły się im obojgu oczy
i poznali, że są nadzy; spletli więc gałązki figowe i zrobili sobie przepaski.
Gdy zaś mężczyzna i jego żona usłyszeli kroki Pana Boga przechadzającego
się po ogrodzie w porze powiewu wiatru, skryli się przed Panem
Bogiem wśród drzew ogrodu. Pan Bóg zawołał na mężczyznę i zapytał
go: „Gdzie jesteś?”. On odpowiedział: „Usłyszałem Twój głos w ogrodzie,
przestraszyłem się, bo jestem nagi, i ukryłem się”. Rzekł Bóg: „Któż ci powiedział,
że jesteś nagi? Czy może zjadłeś z drzewa, z którego ci zakazałem
jeść?”. Mężczyzna odpowiedział: „Niewiasta, którą postawiłeś przy mnie,
dała mi owoc z tego drzewa i zjadłem”. Wtedy Pan Bóg rzekł do niewiasty:
„Dlaczego to uczyniłaś?”. Niewiasta odpowiedziała: „Wąż mnie zwiódł
i zjadłam”. Wtedy Pan Bóg rzekł do węża:
94

„Ponieważ to uczyniłeś,
bądź przeklęty wśród wszystkich zwierząt domowych i dzikich;
na brzuchu będziesz się czołgał i proch będziesz jadł po wszystkie dni twego
istnienia.
Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę,
pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej:
ono ugodzi cię w głowę,
a ty ugodzisz je w piętę”.
Do niewiasty powiedział: „Obarczę cię niezmiernie wielkim trudem twej brzemienności,
w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kierowała
swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą”.
Do mężczyzny zaś [Bóg] rzekł: „Ponieważ posłuchałeś swej żony i zjadłeś
z drzewa, z którego ci zakazałem, mówiąc: Nie będziesz z niego jeść –
przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu:
w trudzie będziesz zdobywał z niej pożywienie dla siebie
po wszystkie dni twego życia.
Cierń i oset będzie ci ona rodziła,
w przecież pokarmem twym są płody roli.
W pocie więc oblicza twego
będziesz musiał zdobywać pożywienie,
póki nie wrócisz do ziemi,
z której zostałeś wzięty;
bo prochem jesteś
i w proch się obrócisz!”.
Rdz 3,1–19; BT
Wskazówki do lektury
Stworzenie i upadek. Badacze uważają, że na
ten fragment Biblii składają się dwie, pierwotnie
odrębne opowieści: o stworzeniu człowieka i jego
upadku. Opowieść o stworzeniu wydaje się starsza,
wykorzystuje m.in. znany ze starożytnych mitów
motyw ulepienia ludzkiego ciała z gliny (np.
podobnie postąpił grecki stwórca ludzi – Prometeusz).
O różnorodności tradycji składających się na
pierwsze rozdziały Pisma Świętego świadczą też
niekonsekwencje fabularne (np. stworzenie człowieka
zostało już opisane w pierwszym rozdziale
Księgi Rodzaju).
Drugi i trzeci rozdział Księgi Rodzaju można
uznać za wyraz tęsknoty człowieka za pierwotnym
szczęściem i harmonijnym związkiem z naturą
(motyw raju) oraz za próbę odpowiedzi na pytanie,
dlaczego ludzie muszą cierpieć i umierać. Szatan,
wykorzystując podobieństwo człowieka do Boga,
kusi pierwszych rodziców, by stali się równi swojemu
Stwórcy. Pycha Adama i Ewy zostaje surowo
ukarana.
Forma opowieści. W rozdziale drugim zmienia się forma opowieści.
W miejsce uroczystego hymnu z rozdziału pierwszego pojawia się
opowiadanie. Język jest prosty i obrazowy. Wyraźnie poetycki charakter
mają zaś dwa monologi Stwórcy. Padają w nich nie tylko słowa
przestrogi i obietnica kary, ale i niejasne proroctwa (np. słowa o niezgodzie
między wężem i niewiastą, które – według interpretatorów
Pisma – są symboliczną zapowiedzią zwycięstwa niewiasty doskonałej,
Marii, matki Zbawiciela, nad grzechem i złem świata).
Topos człowieka wędrowca. Życie ludzkie przedstawiane jest w Biblii
jako nieustanna wędrówka. Od chwili wygnania z raju człowiek
wciąż wędruje, poszukując swojej Ziemi Obiecanej, przede wszystkim
jednak – swojej drogi do Boga. Nie bez znaczenia dla ukształtowania
się toposu życia wędrówki i człowieka wędrowca (łac. homo viator)
był fakt, że Izraelici wywodzili się z plemienia koczowniczego. Później
jednak wędrówka (lub pielgrzymka) stała się uniwersalnym symbolem
życia każdego człowieka. Według słów św. Pawła „jak długo
pozostajemy w ciele, jesteśmy pielgrzymami z daleka od Pana” (2 Kor
5,6). W oderwaniu od kontekstu religijnego topos ten funkcjonuje
w znaczeniu wędrówki w poszukiwaniu ostatecznego sensu istnienia.
95

Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wskaż w opowieści o grzechu pierworodnym symbole. Sprawdź w Słowniku symboli
Władysława Kopalińskiego, co one oznaczają.
2 Dlaczego pierwsi ludzie złamali Boży zakaz? Jaki przekaz na temat natury ludzkiej
odczytujesz w przeczytanym fragmencie Biblii?
3 Jeden z poetów powiedział: „Drzewo wiadomości nie jest drzewem życia”. Zinterpretuje
tę opozycję. Uwzględnij odpowiedzi na następujące pytania:
– Jakie są konsekwencje złamania Bożego zakazu?
– Co zmieniło się w relacji człowieka z Bogiem i w życiu pierwszych ludzi po zerwaniu
owocu z drzewa poznania dobra i zła?
4 Wskaż w tekście sformułowania o charakterze sentencji. Zinterpretuj jedno z nich.
KOMENTARZ
Anna Świderkówna
(1925–2008) – wybitna
badaczka kultury starożytnej,
znawczyni Biblii,
tłumaczka poezji greckiej
i łacińskiej.
1
Elohim – po hebrajsku „Bóg”.
2
monoteista – osoba wierząca
w jednego Boga.
3
Marduk – w mitologii babilońskiej
bóg burzy i grzmotów, pan
nieba i ziemi.
Anna Świderkówna
[Hymn o początku]
[1] „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię”. Jest to pierwsze zdanie […] hymnu,
a zarazem niejako jego tytuł, bo wszystko zostało już w tych słowach zawarte.
„Niebo i ziemia” znaczy tyle, co wszechświat, gdyż Hebrajczycy nie mieli innego
określenia na wszechświat. Jest to nie „początek czegoś”, lecz po prostu Początek.
Wszystko zaczyna się od Boga. Bóg nie jest tu jednak jakimś Absolutem, wydedukowanym
przez myśl filozofów, nie jest też zwycięskim Mocarzem mitologicznych
poematów bliskowschodnich. Jest Tym, który działa, Jedynym, który działa. Nie
można się też dziwić, że w 35 wersetach tego wielkiego tekstu Jego imię, Elohim 1 ,
pojawia się aż 35 razy. A działanie to jest ogromnie proste: Bóg rzekł i stało się.
Wszystko otrzymuje od Niego swe istnienie. Odeszliśmy niezmiernie daleko od
zawiłych komplikacji mitologii babilońskiej czy greckiej.
[2] Jest to zresztą Bóg bardzo szczególny, czego my, uparci monoteiści 2 (nawet
nasi ateiści są na ogół monoteistami), wcale nie dostrzegamy. Słyszymy Jego
stwórcze słowo, o Nim samym jednak niczego się nie dowiadujemy. „Elohim” to
też nie jest właściwie imię, znaczy bowiem mniej więcej tyle, co polskie „Bóg”. Co
więcej, nie ma On żadnych rodziców ani prarodziców, żadnej genealogii, nie ma
małżonki, dzieci ani nawet dworu… I tym już odróżnia się zadziwiająco nie tylko
od wielkiego Marduka 3 i jego boskich towarzyszy, lecz i od wszystkich innych
bogów całego otaczającego świata. Drugiego takiego boga w tym czasie w naszym
kręgu kulturowym nigdzie nie było! W kolejnych strofach hymnu, odpowiadających
kolejnym dniom stworzenia, pojawiają się coraz nowe byty, lecz zawsze
z jednej strony jest nieprzeliczony zastęp najróżniejszych stworzeń, od gwiazd,
nieba, ziemi i morza, aż po ryby, ptactwo, zwierzęta lądowe i samego człowieka,
z drugiej zaś – tylko Elohim w niepojętej, straszliwej samotności swej Jedyności
i Wszechmocy.
96

[3] „Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią
bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami” (Rdz 1,2). Hebrajskie wyrażenie,
oddane w polskim przekładzie przez „bezład i pustkowie”, oznacza pustkę
przeraźliwą, wiejącą grozą, uniemożliwiającą jakąkolwiek orientację. […]
[4] W szóstym dniu pojawiają się zwierzęta lądowe i na koniec człowiek. Ten
zostaje jednak potraktowany w sposób całkiem odmienny niż wszystko, co Bóg
stworzył przed nim. Stwórca podejmuje tu najwyraźniej decyzję wyjątkowej wagi
i dlatego zapewne przemawia w liczbie mnogiej: „Uczyńmy człowieka na Nasz
obraz, podobnego Nam” (Rdz 1,26). Szczególna doniosłość tego ostatniego dzieła
stwórczego podkreśla może jeszcze mocniej werset 27: „Stworzył więc Bóg człowieka
na swój obraz, na obraz Boży go stworzył, stworzył mężczyznę i niewiastę”.
[5] Słowa te odegrały ogromną rolę w dziejach naszej kultury. Były najróżniej
interpretowane, stając się punktem wyjścia najrozmaitszych wyjaśnień, niezliczonych
komentarzy, rozważań […]. Bez względu jednak na dalsze wnioski zawsze
dobrze jest próbować uchwycić myśl pierwotnego autora. W tym zaś może nam
pomóc kontekst zarówno literacki, jak i historyczny. Prościej, jak sądzę, będzie zacząć
od tego pierwszego. Przyjrzyjmy się w tym celu przynajmniej wersetom najbliższym
słowom, które głoszą stworzenie człowieka na obraz Boga, tzn. Rdz 1,26
(częściowo już wyżej cytowanym) i 1,28. Są one niemal identyczne. W 1,26 Bóg
mówi: „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad
rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad
wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi”. Po czym te same słowa odnajdujemy
również w 1,28, po stworzeniu człowieka. Sam akt stworzenia obramowany
jest zatem z dwóch stron stwierdzeniem, że człowiek został stworzony, aby panował
nad całym światem, a przynajmniej nad całym światem zwierzęcym. Nie
można mieć wątpliwości, że taka była zasadnicza myśl pierwotnego autora biblijnego.
Co to znaczy? Przecież Bóg nie abdykuje. Prawdziwe panowanie należy
zawsze do Niego.
[6] I tu przychodzi nam z pomocą kontekst historyczny. Hymn, którego słowa
rozważamy, został napisany zapewne u schyłku VI w. [p.n.e.] (lub może na samym
początku V w.), kiedy to Judea wraz z Jerozolimą znajdowała się pod panowaniem
perskim. Oczywiście, król tak wielkiego imperium nie mógł osobiście zarządzać
każdym zakątkiem swego państwa. Na czele każdej prowincji stał więc namiestnik
królewski, który dla poddanych był żywym obrazem ich władcy. Musieli się z nim
liczyć tak jak z królem, a podnieść na niego rękę znaczyło tyle, co podnieść rękę
na samego króla. Namiestnik zaś władał tym kawałkiem imperium, który mu powierzono,
lecz nie była to bynajmniej jego własność. Nie mógł robić z nim, co mu
się podobało. Niechby tylko spróbował! On rządził swoją prowincją, ale rządził
nią dla króla. Nas tym polegała jego godność i odpowiedzialność.
[7] Tak więc jeżeli człowiek został stworzony na obraz Boga po to, żeby panować,
to ma on panować jako namiestnik Boży. Tak wielka jest jego godność.
Wszelki zamach na człowieka jest zamachem na Boga samego (por. Rdz 9,5).
Z godnością tą jednak łączy się ogromna odpowiedzialność za wszystko, co mu
zostało powierzone.
Prawie wszystko o Biblii, 2002
97

Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wynotuj z tekstu trzy najważniejsze cechy odróżniające biblijnego Stwórcę od innych
bóstw świata starożytnego.
2 Odszukaj dwa fragmenty, w których kontekst historyczny pozwala zrozumieć myśl
autora biblijnego. Wyjaśnij, jaką rolę odgrywa w interpretacji Biblii znajomość kontekstu
historycznego.
3 Wyjaśnij pojęcie kontekstu literackiego na podstawie fragmentu, w którym autorka
powołuje się na ten kontekst.
4 Jaka była zdaniem autorki zasadnicza idea fragmentu Księgi Rodzaju mówiącego
o stworzeniu człowieka? W jaki sposób autorka dowodzi swej tezy?
5 Autorka dwukrotnie używa zdań wykrzyknikowych. Określ ich funkcję (lub funkcje)
w tekście.
98

Historia święta. W świecie Biblii wszystko, co
człowiek czyni, odnosi się do Stwórcy. Tylko z tej
perspektywy ludzkie postępki mają jakiś sens.
Grzech pierworodny oznacza odejście od Boga,
zburzenie pierwotnego ładu stworzenia, w którym
człowiek miał zagwarantowaną rajską szczęśliwość.
Skruszeni grzesznicy, zaznawszy wielu niedoli,
wracają wciąż do Pana. Ten schemat grzechu,
upadku, pokuty i skruchy wielokrotnie pojawia się
w biblijnych opowieściach, które uczą, że chociaż
ludzie są podatni na zło, to jednak mogą przezwyciężyć
swoją słabość i dążyć do dobra. W tej drodze
wspiera ich Bóg – sprawiedliwy i groźny, lecz
także wybaczający. Każde wydarzenie jest w Biblii
fragmentem historii świętej, każda czynność dnia
codziennego zyskuje wymiar sakralny, uświęcony.
W Biblii historii świętej towarzyszą modlitwy.
Człowiek dziękuje Bogu za dar stworzenia, błaga
Go o pomoc, wyznaje przed Nim swoje winy. Te
modlitwy, z początku krótkie i proste, przybierają
z czasem wyrafinowaną formę poetycką. Dlatego
Biblia jest jednym z najważniejszych źródeł inspiracji
dla poetów religijnych różnych epok, także
współcześnie.
Mądrość biblijna. Biblijne opowieści dotyczą
przede wszystkim spraw podstawowych: jaki jest
sens naszego życia, dlaczego człowiek musi cierpieć,
czym jest miłość? Mądrość biblijna nie polega
na wiedzy czy też na znajomości praw rządzących
naturą (do ich poznania dążyli np. filozofowie greccy).
„Mądrość bowiem tego świata jest głupstwem
u Boga” – powie św. Paweł (1 Kor 3,19), a według
Koheleta: „w wielkiej mądrości – wiele utrapienia,
a kto pomnaża wiedzę, pomnaża i cierpienie” (Koh
1,18). Prawdziwą mądrością jest zaufanie Bogu
i postępowanie zgodnie z Jego wolą.
Różne oblicza miłości. Człowiek powinien przede
wszystkim wierzyć w nieskończoną miłość
Stwórcy. Już w Starym Testamencie surowy i groźny
Pan dawał wielokrotnie jej dowody, wybaczając
ludziom winy i otaczając ich opieką. Miłości człowieka
do Boga powinna towarzyszyć miłość między
ludźmi, która odzwierciedla stosunek Stwórcy
do stworzenia. Kochając to, co stworzył Bóg, kochamy
przecież także Jego. Tę postawę streszcza
biblijne przykazanie: „Będziesz miłował bliźniego
jak siebie samego” (Kpł 19,18).
Księga Hioba (fragmenty)
[Próba Hioba]
Zamożność Hioba
Żył w ziemi Us człowiek imieniem Hiob. Był to mąż sprawiedliwy, prawy, bogobojny
i unikający zła. Miał siedmiu synów i trzy córki. Majętność jego stanowiło
siedem tysięcy owiec, trzy tysiące wielbłądów, pięćset jarzm 1 wołów i pięćset oślic
oraz wielka liczba służby. Był najwybitniejszym człowiekiem spośród wszystkich
ludzi Wschodu. Synowie jego mieli zwyczaj udawania się na ucztę, którą każdy
z nich urządzał po kolei we własnym domu w dniu oznaczonym. Zapraszali też
swoje trzy siostry, by jadły i piły z nimi. Gdy mijał czas ucztowania, Hiob dbał
1
jarzmo – w znaczeniu podstawowym:
‘drewniana uprząż
zakładana zwierzętom roboczym’;
w dawnej polszczyźnie wyraz ten
znaczył też: ‘para zwierząt zaprzęganych
w jedną uprząż’.
99

2 synowie Boży – aniołowie
3
Sabejczycy – lud koczowniczy,
podobnie jak dalej wspomniani
Chaldejczycy; więcej zob. Wskazówki
do lektury, s. 101.
4
ogień Boży – piorun
o to, by dokonywać ich oczyszczenia. Wstawał wczesnym rankiem i składał całopalenie
stosownie do ich liczby. Bo mówił Hiob do siebie: „Może moi synowie
zgrzeszyli i złorzeczyli Bogu w sercach?”. Hiob zawsze tak postępował.
Pierwsza rozmowa szatana z Bogiem
Pewnego dnia, gdy synowie Boży 2 przyszli stawić się przed Panem, szatan też
przyszedł z nimi. I rzekł Bóg do szatana: „Skąd przychodzisz?”. Szatan odrzekł
Panu: „Przemierzałem ziemię i wędrowałem po niej”. Mówi Pan do szatana:
„A zwróciłeś uwagę na sługę mego, Hioba? Bo nie ma na całej ziemi drugiego,
kto by tak był prawy, sprawiedliwy, bogobojny i unikający grzechu jak on”. Szatan
na to do Pana: „Czyż za darmo Hiob czci Boga? Czyż Ty nie ogrodziłeś zewsząd
jego samego, jego domu i całej majętności? Pracy jego rąk pobłogosławiłeś, jego
dobytek na ziemi się mnoży. Wyciągnij, proszę, rękę i dotknij jego majątku! Na
pewno Ci w twarz będzie złorzeczył”. Rzekł Pan do szatana: „Oto cały majątek jego
w twej mocy. Tylko na niego samego nie wyciągaj ręki”. I odszedł szatan sprzed
oblicza Pańskiego.
Hiob traci bogactwa
Pewnego dnia, gdy synowie i córki jedli i pili w domu najstarszego brata, przyszedł
posłaniec do Hioba i rzekł: „Woły orały, a oślice pasły się tuż obok. Wtem
napadli Sabejczycy 3 , porwali je, a sługi mieczem pozabijali, ja sam uszedłem, by ci
o tym donieść”. Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: „Ogień Boży 4 spadł
z nieba, zapłonął wśród owiec oraz sług i pochłonął ich. Ja sam uszedłem, by ci
o tym donieść”. Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł: „Chaldejczycy zstąpili
z trzema oddziałami, napadli na wielbłądy, a sługi ostrzem miecza zabili. Ja
sam uszedłem, by ci o tym donieść”. Gdy ten jeszcze mówił, przyszedł inny i rzekł:
„Twoi synowie i córki jedli i pili wino w domu najstarszego brata. Wtem powiał
szalony wicher z pustyni, poruszył czterema węgłami domu, zawalił go na dzieci,
tak iż poumierały. Ja sam uszedłem, by ci o tym donieść”.
Hiob wstał, rozdarł szaty, ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon i rzekł:
„Nagi wyszedłem z łona matki
i nagi tam wrócę.
Dał Pan i zabrał Pan.
Niech będzie imię Pańskie błogosławione!”.
W tym wszystkim Hiob nie zgrzeszył i nie przypisał Bogu nieprawości.
Hi 1,1–22; BT
1
prace – pracy
2
napełnion boleści – pełen
cierpienia
[Lament Hioba]
Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi: a jako dni najemnicze dni jego.
Jako niewolnik pragnie cienia, i jako najemnik czeka końca prace 1 swojej,
Takem i ja miał miesiące próżne i nocy pracowite obliczałem sobie.
Jeśli zasnę, rzekę: Kiedyż wstanę? I zasię będę czekał wieczora, i będę napełnion
boleści 2 aż do mroku.
Ciało moje obleczone jest zgniłością i plugastwem prochu: skóra moja zeschła
i pomarszczyła się.
100

Dni moje przeminęły prędzej, niźli tkacz płótno obrzyna, i wytrawione są 3 bez
żadnej nadzieje.
Wspomnij, iż żywot mój wiatrem jest: i oko moje nie wróci się, aby widziało
dobra.
Ani mię ogląda wzrok człowieczy: oczy twoje na mię, a nie będzie mię.
Jako niszczeje obłok i przemija, tak, który zstąpi do piekła, nie wynidzie 4 .
Ani się wróci więcej do domu swego, ani go dalej pozna miejsce jego.
Hi 7,1–4
Przełożył Jakub Wujek
3
wytrawione są – są zakończone
4
wynidzie – forma od wyniść
(‘wyjść’)
Wskazówki do lektury
Tło historyczne. Księga Hioba powstała w większej części prawdopodobnie w V w. p.n.e.
(czyli w czasach, gdy w starożytnej Grecji nastąpił rozkwit tragedii). Akcja opowieści toczy
się na dwóch płaszczyznach: nadprzyrodzonej (Bóg, synowie Boży, czyli aniołowie,
szatan) i ziemskiej. Początkowe fragmenty osadzają bohatera w konkretnym kontekście
geograficznym (ziemia Us na południe od Palestyny) i historycznym – Izraelici, osłabieni
podbojem babilońskim (VI w. p.n.e.), byli w tym okresie narażeni na napaści ze strony
koczowniczych plemion, takich jak Sabejczycy (ludy zamieszkujące Półwysep Arabski)
czy też Chaldejczycy (plemię z dorzecza Eufratu i Tygrysu). Hiob (imię jest znaczące –
hebr. ‘prześladowany, doświadczony’) to człowiek bogobojny, który cieszy się wielkim
dostatkiem i sławą. Ma mnóstwo owiec i wołów, liczne i szczęśliwe potomstwo.
Eschatologia Starego Testamentu. Żeby w pełni zrozumieć sens opowieści o nieszczęściach,
które spadły na Hioba, trzeba odwołać się do eschatologii dawnego Izraela.
Według ówczesnych wierzeń zmarli, zarówno źli, jak i dobrzy, trafiali do podziemnej
krainy – Szeolu (czyli otchłani). Starożytni Żydzi nie myśleli więc o pośmiertnej karze lub
nagrodzie. Uważali, że Stwórca już w życiu doczesnym nagradza cnotliwych zdrowiem
i dostatkiem, złych zaś karze chorobą i nędzą. Cierpienie musi zatem wynikać z grzechu
człowieka.
Nowy sens cierpienia. Próba, której zostaje poddany Hiob, podważa ten tradycyjny
sposób myślenia i nadaje ludzkiemu cierpieniu nowy, wyższy sens. Cierpienie nie
musi bowiem oznaczać kary za jakąś winę. Często przecież dobrzy cierpią, źli zaś żyją
w dostatku i szczęściu. Jaki jest sens Bożych wyroków? Czy nieszczęścia są próbą, której
poddawany jest człowiek? Jak zachować godność w cierpieniu? Na te pytania próbuje
odpowiedzieć autor Księgi Hioba.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Jakim człowiekiem był Hiob przed próbą?
2 Wspólnie poszukajcie różnych możliwych odpowiedzi na pytanie, dlaczego Bóg
pozwolił szatanowi doświadczyć Hioba. Co przemawia za podanymi przez was wyjaśnieniami?
3 Na jakie części można pod względem stylistycznym podzielić powyższy fragment
Księgi Hioba? Czym to zróżnicowanie stylistyczne jest spowodowane?
4 Wynotuj pytania i stwierdzenia Hioba, które najlepiej według ciebie oddają sens jego
przemyśleń na temat ludzkiego życia i przemijania.
5 Biorąc pod uwagę wcześniejsze rozważania, scharakteryzuj postawę Hioba i ustosunkuj
się do niej.
101

Wskazówki do odbioru dzieła sztuki
Georges de La Tour [żorż dö la tur] (1593–1652) – francuski
malarz, mistrz światłocienia, twórca scen religijnych
i obyczajowych. Znany przede wszystkim z obrazów utrzymanych
w ciemnej, nocnej tonacji.
Scena pogrążona jest w lepkim mroku, rozświetlonym
jedynie blaskiem świecy, którą trzyma żona Hioba. Światło
rzuca chwiejne, tajemnicze refleksy na prostą suknię kobiety
i wychudłe ciało cierpiącego człowieka. Żona drwiąco
unosi rękę nad głową Hioba, jakby chciała uderzyć się
palcem w czoło. Mówi: „Jeszcze trwasz mocno w swojej
prawości? Złorzecz Bogu i umieraj!” (Hi 2,9). Hiob jest samotny
jak żebrak, którego mijamy obojętnie na ulicy. Samotny
i nagi w oczach Boga. Otacza go pustka surowych
płaszczyzn tła. Georges de La Tour wie, że człowiek zostaje
zawsze sam w swoim cierpieniu. Zmęczony Hiob podnosi
bezradnie głowę i cichym głosem upomina żonę: ,,Mówisz
jak kobieta szalona. Dobro przyjęliśmy z ręki Boga. Czemu
zła przyjąć nie możemy?”. Nie, nie ma zamiaru się poddać.
I w końcu jego postawa zwycięża.
Oglądamy i interpretujemy
Georges de La Tour, Hiob, obraz olejny na płótnie, 1649 (Muzeum Sztuki
Dawnej i Współczesnej w Épinal, Francja)
1 Co oświetla świeca, którą trzyma żona Hioba? Dlaczego
malarz wyeksponował właśnie tę części obrazu?
2 Dlaczego duża część płótna pogrążona jest w ciemności?
Wyjaśnij symboliczne znaczenie mroku.
3 Jakie środki malarskie służą przeciwstawieniu sobie postaci
na obrazie?
4 Wybierz cytat z Księgi Hioba, który mógłby posłużyć za
podpis do obrazu de La Toura.
Księga Koheleta (fragmenty)
1
Syna Dawidowego króla
jerozolimskiego – anonimowy
autor utożsamia się z królem Salomonem,
synem Dawida.
Prolog
Słowa Koheleta, syna Dawidowego,
Króla jerozolimskiego 1 .
O, marność nad marnościami
– rzekł Kohelet –
O, marność nad marnościami,
I wszystko marność.
Jaką korzyść czerpie człowiek z całej swej pracy,
Którą wykonuje pod słońcem?
102

Pokolenie mija i pokolenie przychodzi,
Ale ziemia jest wiecznie ta sama.
Słońce wschodzi i słońce zachodzi,
I wraca do swojego miejsca, i tam znowu wschodzi,
Wiatr wieje na południe i zwraca się ku północy
I wieje, krążąc nieustannie,
I po drogach swoich powraca wiatr.
Wszystkie rzeki płyną do morza,
Ale morze nie wylewa,
I niezmiennie wpadają rzeki do miejsca,
Do którego płyną.
2
Czas rozrzucania kamieni i zbierania
kamieni – wrogowie rzucali
kamienie na pola, by zniszczyć
uprawy, właściciel zbierał je zaś
cierpliwie i stopniowo układał
z nich mur.
Zmęczenie jest we wszystkich rzeczach.
Wszystkie słowa zawodzą.
Oko nie nasyca się widzeniem,
A ucho nie napełnia się słyszeniem.
To, co było, znowu będzie,
A to, co się stało, znowu się stanie.
Nic nowego nie ma pod słońcem.
[…]
III
Wszystko ma swój czas
I każde dzieło ma swój czas pod niebem.
Jest czas urodzin i czas śmierci,
Jest czas sadzenia i czas zbiorów,
Jest czas zabijania i czas leczenia,
Jest czas ruin i czas budowania,
Jest czas płaczu i czas śmiechu,
Jest czas lamentu i czas tańca,
Jest czas rozrzucania kamieni i zbierania kamieni 2 ,
Jest czas miłosnej pieszczoty i czas obojętności,
Jest czas szukania i czas tracenia,
Jest czas chowania i czas odrzucania,
Jest czas rozdzierania szat i czas zszywania szat,
Jest czas milczenia i czas słów,
Jest czas miłości i czas nienawiści,
Jest czas wojny i czas pokoju.
[…]
Poznałem, że wszystko, co Bóg zdziałał,
Trwa przez całą wieczność.
I nie można do tego, co Bóg zdziałał, nic dodać i nic z tego ująć,
Albowiem Bóg uczynił to po to, aby Go się bano.
To, co się dzieje, jest już od dawna postanowione,
A to, co będzie, już dawno było.
[…]
103

Wskazówki do lektury
Kohelet. Kohelet to nie imię. Wywodzi się ono
od hebrajskiego rzeczownika qahal, co znaczy
‘zgromadzenie’. W łacińskich przekładach odpowiada
mu słowo ecclesia (‘zgromadzenie’,
‘Kościół’). Dlatego równolegle z tytułem Księga
Koheleta (w znaczeniu ‘kapłana’, ‘kaznodziei’)
funkcjonuje tytuł Księga Eklezjastesa. Przez stulecia
przypisywano jej autorstwo królowi Salomonowi,
który żył w X w. p.n.e. Dziś, w wyniku
badań historycznych i językowych, przesuwa
się datę powstania tej księgi na III w. p.n.e.
Pesymizm Koheleta. Kohelet idzie jeszcze dalej
niż Hiob. Szczęście człowieka nie jest uzależnione
od tego, czy był on dobry, czy zły. Cierpienie
nie wiąże się bezpośrednio z winą i nie
jest tylko próbą wiary i cnoty. Jeśli nawet nie
będziemy grzeszyć i wytrzymamy tę próbę, nie
możemy oczekiwać żadnej nagrody. W historii
Hioba można doszukać się jakiejś logiki, próbować
wyjaśnić ją racjonalnie. Oto bogobojny
mąż zostaje poddany strasznym cierpieniom,
wszyscy go potępiają, doszukując się jakiejś
ukrytej winy cierpiącego. Mimo to Hiobowi
udaje się wytrwać w wierze i dlatego zostaje
wynagrodzony przez Boga. Kohelet wyznaje
zaś swoją absolutną bezradność wobec wyroków
Bożych. Człowiek nie jest w stanie ich
zrozumieć, musi przyjąć życie takim, jakim jest,
cieszyć z krótkich chwil radości, ale nie oczekiwać,
że będzie ona trwała wiecznie. Skazani
jesteśmy bowiem na cierpienie i śmierć.
I rzekłem w swoim sercu:
Synów człowieczych Bóg doświadcza,
Aby poznali, że są podobni do zwierząt,
Albowiem takie samo jest przeznaczenie ludzi i zwierząt,
Takie samo jest ich przeznaczenie.
Jak człowiek umiera, tak i zwierzę umiera,
I wszyscy mają jednakie tchnienie,
Albowiem człowiek nie znaczy więcej niż zwierzę,
A wszystko jest marność.
Wszystko zmierza do jednego miejsca,
A wszystko jest z prochu i w proch się obraca.
[…]
V
[…]
Kto kocha pieniądze, zawsze będzie głodny pieniędzy,
A kto kocha bogactwo, nie będzie miał z niego pożytku.
I to jest marność.
[…]
Słodki jest sen robotnika
Niezależnie od tego, czy jadł mało czy dużo,
Ale bogactwo nie pozwala usnąć bogatemu.
[…]
Albowiem każdy wychodzi nagi z żywota swojej matki,
I nagi wraca, jak przyszedł,
I nic z sobą nie zabiera z pracy swojej,
I nic nie zabiera w dłoniach swoich.
[…]
Dlatego obaczyłem, że jest dobre i piękne,
Gdy człowiek spożywa i pije, i weseli się dobrem
Płynącym z trudu, który dźwiga pod słońcem
Przez krótkie dni swojego żywota,
Darowane mu przez Boga.
I to jest majętność człowiecza.
[…]
VII
[…]
Wszystko widziałem za dni mojego przemijania.
Niejeden sprawiedliwy mąż
Ginie w swojej sprawiedliwości,
A niejeden złoczyńca długo żyje w swoim złu.
[…]
104

I pomyśl, że doszedłem tylko do tego,
Że Bóg stworzył człowieka prostym,
Ale on szuka zagmatwanych rozwiązań.
[…]
XI
[…]
Raduj się, młodzieńcze, w twojej młodości,
Bądź dobrej myśli w dniach twojej młodości,
Postępuj według swojego serca
I według spojrzenia swoich oczu,
Ale miej w pamięci,
Że za to wszystko Bóg powoła cię na sąd.
Wyrzuć smutek ze swojego serca,
Oddal zło od swojego ciała,
Gdyż dzieciństwo i młodość
Są marnością.
Przełożył Roman Brandstaetter
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wyjaśnij, dlaczego Kohelet utożsamia się z królem Salomonem.
2 Wypisz z tekstu sformułowania o cechach sentencji. Jaki
charakter nadają one całej wypowiedzi?
3 Określ, jaką rolę odgrywa w tekście opis natury.
4 Na jakich figurach stylistycznych oparty jest fragment
zaczynający się od słów: „Wszystko ma swój czas…”?
Zinterpretuj go.
5 Przeanalizuj stosunek człowieka do Boga wyrażony
w Księdze Koheleta.
6 Jeden z komentatorów uznał, że słowa „Marność nad
marnościami i wszystko marność” to motto całej Księgi
Koheleta. Uzasadnij tę tezę.
7 Na jakich przesłankach opiera Kohelet swój pesymistyczny
pogląd na życie?
8 Rozwiń w formie wypracowania wybraną sentencję Koheleta.
Odnieś się do kontekstu księgi oraz do własnych
doświadczeń i przemyśleń.
Księga Psalmów (fragmenty)
Psalm 6
Panie, w gniewie Twoim nie karć mnie, * w zapalczywości Twojej nie sróż się nade mną.
Zmiłuj się nade mną, Panie, bo słaby jestem, * uzdrów mnie, bo zatrwożyły się kości moje.
I dusza moja zatrwożona jest wielce. * Długoż tak będzie, o Panie?
Zwróć się, o Panie, wyswobódź duszę moją, * wybaw mnie dla miłosierdzia Twego.
Bo w śmierci nie ma, kto by pamiętał o Tobie. * I któż Ciebie wielbić potrafi w Otchłani?
Spracowałem się w płaczu moim, * co noc moje łoże jest mokre od łez, * pościel moją łzami zalewam.
Zamroczyło się od żałości oko moje, * zestarzało się przez tylu dręczycieli moich.
Odstąpcie ode mnie wszyscy, którzy czynicie zło, * gdyż usłyszał Pan głos płaczu mego.
Usłyszał Pan moje błaganie * i modlitwę moją przyjmie.
Zawstydzą się i zatrwożą wszyscy wrogowie moi. * Zaraz odstąpią i będą zhańbieni.
105

Wskazówki do lektury
Psalm jako gatunek literacki. Psalm to hebrajska
pieśń religijna. Wykonywano ją przy wtórze instrumentu
strunowego zwanego po grecku psaltérion
(stąd nazwa). Wyróżnia się m.in. psalmy dziękczynne,
błagalne i pochwalne, czyli hymny (sławiące moc
Boga).
Człowiek i Bóg w psalmach. W biblijnych psalmach
widać wyraźnie charakterystyczny dla Starego Testamentu
stosunek człowieka do Boga. Człowiek jest
świadomy swojej słabości, dlatego całkowicie podporządkowuje
się Stwórcy. Tylko Bóg może bowiem
zapewnić mu powodzenie w każdym przedsięwzięciu
i podźwignąć go z każdej klęski. Psalmy są więc najczęściej
podziękowaniami za zwycięstwa i życie w szczęściu,
prośbami o pomoc albo hymnami pochwalnymi
na cześć Boga.
Prostota i kunsztowność. Styl biblijny sprawia wrażenie
wielkiej prostoty. Zdania są zwykle współrzędnie
złożone, często rozpoczynane spójnikiem, a człony
zdań krótkie. Ale ta prostota nie wyklucza bynajmniej
kunsztowności.
Styl biblijny w psalmach. Podstawową figurą stylistyczną
jest tu paralelizm składniowy. Tekst rozwija
się przez liczne powtórzenia, które budują nastrój
uroczystego porządku (czytelnik oczekuje na symetryczną
formułę zamykającą zdanie). To
wrażenie potęgują apostrofy i zdania wykrzyknikowe.
Paralelizm
Więcej
o stylu
biblijnym
s. 113
Paralelizm (gr. parallēlismós ‘zestawienie, porównanie’,
parállēlos ‘równoległy’) – środek artystyczny
polegający na podobieństwie części utworu, np.
zdań, strof, wątków, pod względem treści lub znaczenia.
Jednym z rodzajów paralelizmu jest paralelizm
składniowy, czyli symetryczna budowa zdań.
Psalm 144
Błogosławiony Pan, opoka moja, * który ćwiczy moje
ręce do bitwy, * moje palce do wojny.
Dobroczyńcą jest moim i twierdzą moją, * wieżą moją
obronną, wybawcą moim, tarczą moją, * w Nim szukam
schronienia. * To On ludy poddaje mojej władzy.
Panie, cóż jest człowiek, że na niego baczysz * i syn człowieczy,
że myślisz o nim?
Człowiek jest podobny tchnieniu lekkiemu, * dni jego
jak cień przemijający.
Panie, nachyl niebios Twoich i zstąp, * dotknij gór, niech
zadymią.
Błyśnij błyskawicą i rozprosz ich, * poślij strzały Twoje
i poraź ich.
Wyciągnij rękę Twoją z wysokości, * uratuj mnie i wyrwij
z wód wielkich, * z ręki cudzoziemców.
Których usta mówią kłamstwo, * których prawica jest
prawicą krzywoprzysięstwa.
Boże, pieśń nową Tobie zaśpiewam, * na harfie dziesięciostrunnej
hymn zagram Tobie.
Który dajesz zwycięstwo królom, * któryś uratował Twego
sługę Dawida od srogiego miecza.
Uratuj mnie i wyrwij mnie z ręki cudzoziemców, * których
usta mówią kłamstwo, * których prawica jest prawicą
krzywoprzysięstwa.
Aby synowie nasi byli jak latorośle * pielęgnowane od
zarania, * córki nasze jak narożne kolumny * wyciosane ku
ozdobie pałaców.
Śpichlerze nasze niech będą pełne zboża wszelkiego
gatunku, * owce nasze niech mnożą się w tysiące * i krocie
na polach naszych.
Woły nasze nich będą tłuste, * niech nie będzie szkody
ani straty, * ani narzekania na ulicach naszych.
Szczęśliwy lud, któremu tak się dzieje, * szczęśliwy lud,
którego Panem jest Bóg.
Przełożył Czesław Miłosz
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Określ tematy Psalmu 6 i 144. Do jakiego rodzaju je zaliczysz?
2 Jaki obraz człowieka wyłania się z obu psalmów?
3 Wypisz z Psalmu 144 określenia Boga. Jakie cechy Stwórcy podkreślali Izraelici?
4 Wskaż w obu psalmach cechy typowe dla stylu biblijnego.
106

Pieśń nad pieśniami (fragment)
Oblubieniec:
Jak lilia pośród cierni,
tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt.
Oblubienica:
Jak jabłoń wśród drzew leśnych,
tak ukochany mój wśród młodzieńców.
W upragnionym jego cieniu usiadłam,
a owoc jego słodki dla mego podniebienia.
Wprowadził mnie do sali biesiadnej,
i godłem jego nade mną jest miłość.
Posilcie mnie plackami z rodzynek,
wzmocnijcie mnie jabłkami,
bo chora jestem z miłości.
Lewa jego ręka pod głową moją,
a prawica jego obejmuje mnie.
Oblubieniec:
Zaklinam was, córki jerozolimskie,
na gazele, na łanie polne:
nie budźcie ze snu, nie rozbudzajcie miłości,
póki sama nie zechce.
Oblubienica:
Głos mojego ukochanego!
Oto on! Oto nadchodzi!
Biegnie przez góry,
skacze po pagórkach.
Umiłowany mój podobny do gazeli,
do młodego jelenia.
Oto stoi za naszym murem,
patrzy przez okno,
zagląda przez kraty.
Miły mój odzywa się
i mówi do mnie:
„Powstań, przyjaciółko ma,
piękna ma, i pójdź!
Bo oto minęła już zima,
deszcz ustał i przeszedł.
Na ziemi widać już kwiaty
nadszedł czas przycinania drzew,
i głos synogarlicy już słychać w naszej krainie.
Figowiec wydał zawiązki owoców
i winne krzewy kwitnące już pachną.
Wskazówki do lektury
Powstanie Pieśni nad pieśniami. Autorstwo
Pieśni nad pieśniami tradycyjnie przypisywano
Salomonowi, który wedle Biblii był szczególnie
czuły na piękno kobiet („Król Salomon
pokochał też wiele kobiet obcej narodowości
[…] tak że miał siedemset żon-księżniczek
i trzysta żon drugorzędnych” 1 Krl 11,1–3).
Tekst nie mógł jednak powstać w czasach Salomona
– badacze datują go mniej więcej na
IV lub III stulecie p.n.e. Autorzy ksiąg składających
się na Pismo Święte często świadomie
nawiązywali do tradycyjnych autorytetów,
np. do pism słynnych proroków, w ten sposób
wpisując swoje dzieła w uświęconą przez
Boga historię narodu wybranego.
Pieśni miłosne. W kulturze dawnego Izraela
nie brakowało pieśni miłosnych, np. związanych
z ceremonią zaślubin. Do tej formy odwołał
się właśnie autor Pieśni nad pieśniami,
która – czytana dosłownie – jest poematem
miłosnym. Zakochani – Oblubieniec i Oblubienica
– są zachwyceni sobą, a w ich radości
uczestniczy cała natura.
Znajdujące się w tekście symbole (np. jeleń,
synogarlica) i niedopowiedzenia mogą jednak
sugerować ukryty sens utworu, np. rozmowę
duszy z Bogiem lub Kościoła z Chrystusem.
Pierwsza, dosłowna interpretacja, nie
wyklucza zresztą drugiej. Jeśli więź między
Stwórcą i człowiekiem opiera się na miłości,
to uświęcony, oparty na wzajemnym uczuciu
związek między mężczyzną i kobietą jest odbiciem
relacji Bóg–człowiek.
107

Salomon doglądający
budowy świątyni,
ilustracja z Bible
Historiale – francuskiego
manuskryptu
Biblii, ok. 1450
Powstań, przyjaciółko ma,
piękna ma, i pójdź!
Gołąbko ma, [ukryta] w rozpadlinach skały,
w szczelinach przepaści,
ukaż mi swą twarz,
daj mi usłyszeć swój głos!
Bo słodki jest głos twój
i twarz pełna wdzięku”.
Chór:
„Schwytajcie nam lisy,
małe lisy,
co pustoszą winnice,
bo w kwieciu są winnice nasze”.
Świątynia Salomona
Największym dziełem Salomona była wielka świątynia w Jerozolimie
(ok. 970 p.n.e.). Król zbudował ją przy pomocy Hirama,
władcy Tyru, który dostarczył mu drzewa cedrowego
i zręcznych budowniczych.
Salomon kazał wyłożyć wnętrze złotem i drzewem cedrowym,
zdobionym kunsztownymi rzeźbami, wśród których
dominowały motywy roślinne (prawo Mojżeszowe zabraniało
Izraelitom sporządzania wizerunków ludzi i zwierząt:
„Nie będziesz czynił sobie żadnej rzeźby ani żadnego obrazu
tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, ani
tego, co jest w wodzie, pod ziemią” (Pwt 5,8). W sanktuarium
znajdowała się największa świętość Izraela – Arka Przymierza,
złocona skrzynia, której strzegły dwa złote
anioły (cheruby). Przechowywano w niej tablice
Dziesięciorga Przykazań, które Bóg wręczył
Mojżeszowi na górze Synaj. Arka była wykonana
według wskazówek samego Stwórcy (Wj 25,10–
22). Zaginęła zapewne na początku VI w. p.n.e.,
gdy Jerozolimę zburzyli Babilończycy.
Świątynię zburzył najpierw król Babilonii Nabuchodonozor
II (początek VI w. p.n.e.). Odbudowali
ją Izraelici, którzy wrócili z wygnania po tzw.
niewoli babilońskiej. Później odnowił ją i rozbudował
Herod Wielki (I w. p.n.e.). Ostatecznie
świątynię zniszczyli Rzymianie podczas tłumienia
powstania żydowskiego (70 n.e.). Dziś najważniejszym
śladem po niej jest fragment muru
zwany Ścianą Płaczu. Tam żydzi opłakują zburzenie
świątyni w każdą rocznicę tego wydarzenia.
Oblubienica:
Mój miły jest mój, a ja jestem jego,
on stada swe pasie wśród lilii.
Nim wiatr wieczorny powieje
i znikną cienie,
wróć, bądź podobny, mój miły,
do gazeli, do młodego jelenia,
na górach Beter!
Pnp 2,2–17; BT
Na płaskorzeźbie z rzymskiego Łuku Tytusa (I w.) przedstawiono
żołnierzy niosących skarby zrabowane ze świątyni jerozolimskiej,
wśród nich siedmioramienny świecznik – menorę.
108

Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Scharakteryzuj wzajemny stosunek Oblubieńca i Oblubienicy. Zwróć m.in. uwagę na to, jak się do siebie zwracają.
2 Czym jest miłość ukazana w poemacie? Jakie znaczenie dla obrazu miłości mają odwołania do natury?
3 Podaj dosłowne i metaforyczne znaczenie Pieśni nad pieśniami.
Przypowieści ewangeliczne
Przypomnienie wiadomości
Przypowieść o dobrym i złym drzewie (Mt 7,15–20). Trzeba się
strzec fałszywych proroków. Tylko dobre drzewo rodzi dobre owoce.
Złe drzewo nie może rodzić dobrych owoców. To, czy drzewo
jest dobre, czy złe, rozpoznać można po owocach. „Każde drzewo,
które nie wydaje dobrego owocu, zostaje wycięte i wrzucone
w ogień. A więc: poznacie ich [tzn. proroków] po owocach”.
Przypowieść o kąkolu (Mt 13,24–30). Zły człowiek zasiał gospodarzowi
kąkol między pszenicę. Gdy słudzy zapytali, czy oczyścić
pole, gospodarz powiedział: „Nie, byście zbierając chwast, nie wyrwali
razem z nim i pszenicy. Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa;
a w czasie żniwa powiem żeńcom: Zbierzcie najpierw chwast i powiążcie
go w snopki na spalenie; pszenicę zaś zwieźcie do mojego
spichlerza”.
Przypowieść
Chrystus przemawiał przede wszystkim do ludzi
prostych. Dlatego swoje nauki przekazywał w formie
przypowieści (zwanych też parabolami), czyli
krótkich, obrazowych opowiadań o ukrytym symbolicznym
znaczeniu, odnoszącym się do sensu
ludzkiego życia, którego ostatecznym celem jest
osiągnięcie Królestwa Bożego. Przypowieści łatwo
zapadały w pamięć, skłaniały do refleksji, odkrywały
prawdy – czasem trudne, a czasem tak proste, że
powszechnie zapomniane.
Przypowieść o siewcy (Mt 13,1–9). Siewca rzucił ziarno; część
upadła na drogę, gdzie wydziobały je ptaki; część na skałę, gdzie
szybko wyrosło i uschło w słońcu; część padła między ciernie, które
zdusiły rośliny; „inne wreszcie padły na ziemię żyzną i plon wydały,
jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny”.
Przypowieść o pannach mądrych i głupich (Mt 25,1–13). Dziesięć
panien oczekiwało pana młodego przed zaślubinami. Pięć spośród
nich zapomniało oliwy do swoich lamp. Poszły więc ją kupić, ale
gdy wróciły, zastały drzwi zamknięte, uroczystość już się bowiem
rozpoczęła. „Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny”.
Przypowieść o synu marnotrawnym (Łk 15,11–32). Pewien człowiek
miał dwóch synów. Młodszy zażądał od ojca przynależnej mu
części majątku, a otrzymawszy ją, wyruszył w świat, gdzie szybko
roztrwonił wszystko. Starszy zaś tymczasem wiernie służył ojcu.
Gdy zubożały syn wrócił do domu, ojciec przywitał go z radością,
co wywołało gniew brata. Na jego wyrzuty ojciec odpowiedział:
„trzeba było weselić się i cieszyć z tego, że ten brat twój był umarły,
a znów ożył; zaginął, a odnalazł się”.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
Rembrandt, Powrót syna marnotrawnego
1606–1669 (Ermitaż, Petersburg)
1 Do jakiej sfery ludzkiego życia odwołują się przypowieści? Odpowiadając, przywołuj przykłady.
2 Omów dwie warstwy znaczeniowe w dowolnie wybranej przypowieści.
3 w formie rozprawki.
109

KOMENTARZ
Józef Sadzik (1933–1980) –
ksiądz, filozof i teolog,
wieloletni przyjaciel
Czesława Miłosza.
1
Tertium non datur (łac.) – Trzeciej
możliwości nie ma; w logice
prawo, które mówi, że z dwóch
zdań sprzecznych jedno musi być
prawdziwe.
Ks. Józef Sadzik
Przesłanie Hioba
[1] Przy całym charakterze pewności, mocy, zaufania – wiara religijna może być
okrutną próbą. Stabilność wiary nie jest martwą doskonałością litego kamienia.
Wiara jest rzeczywistością konkretnego człowieka. A człowiek pielgrzymujący
musi doświadczyć własnej kruchości; w ułamku czasu bywa mu dane dostrzeżenie
nieogarnionej wielości przeciwnych propozycji: uniesień, wzlotów, ale
i obrzydzenia, zwątpienia, rozpaczy. Podobnie bywa z wiarą.
[2] Przy czytaniu Hioba to właśnie rzuca się w oczy: bezlitosna próba wiary.
A każda próba związana jest z męką. […]
[3] Cierpienie, umęczenie, próba wiary Hioba. Ich opis rozpoczyna się rozdzierającą
skargą Męża, przejmującym monologiem otwierającym poetycką część
Księgi: „Bodajby przepadł dzień, w którym się urodziłem, i noc, która powiedziała:
«Poczęty jest mężczyzna»” […].
[4] Dobrze będzie zwrócić uwagę, iż w umęczeniu Hioba cierpienia „cielesne”
– jakiekolwiek byłoby ich okrucieństwo – stanowią niejako tło dla cierpień
„duchowych”. Chciałoby się powiedzieć, iż zostały wyliczone dla uwypuklenia
owej męki duchowej. […] ma się rozumieć, określenie „cielesny” czy „fizyczny”
w odniesieniu do cierpienia człowieka jest sztucznym wyrwaniem części z całości
jednego doświadczenia.
[6] Na czym polega męka duchowa Hioba? Można by tak odpowiedzieć: Hiob
jest przekonany o swojej prawości, a jednocześnie jest pewny, że to Bóg Sprawiedliwy
znęca się nad nim. Rozdzierający dramat, przepaść nie do pokonania. Tędy
idzie nurt największego napięcia w Księdze. […]
[7] Ów nurt napięcia stanowi o nieprzemijalności Księgi. Hiob należy do
dziedzictwa ludzkości, podobnie jak […] współcześni Hiobowi tragicy greccy:
Ajschylos, Sofokles, Eurypides. […]
[8] Hiob posiada niewzruszoną pewność swojej prawości i broni jej odważnie:
„Ty przecież wiesz, że nie zawiniłem, a nikt nie wybawi mnie z Twojej ręki”. […]
[9] Hiob wie, że Sprawiedliwy zna wszystkie jego kroki, każdą myśl i czucie,
a jednocześnie pozostaje nieuchwytny. […] W przystępie desperacji Hiob ironizuje:
„Kiedy klęska sprowadza śmierć nagłą, On natrząsa się z rozpaczy niewinnych”.
[…] Rzuca obelgi i złorzeczenia: […] „Jaki masz pożytek z tego, że uciskasz,
że gardzisz dziełem rąk Twoich i radzie bezbożnych sprzyjasz?”. […]
[10] Partnerami Hioba w dialogach są jego przyjaciele […]. […] Stanowisko
przyjaciół jest jasne, żeby nie powiedzieć banalne. Bóg jest sprawiedliwy; dobrych
wynagradza, karze złych. Już w tym życiu, natychmiast. […] W ten sposób przyjaciele
zmieniają się szybko w antagonistów, a nawet zajadłych wrogów. Hiob cierpi,
a więc zgrzeszył. Tertium non datur 1 . Protesty Hioba są jawnym bluźnierstwem,
bo dowody grzechu stoją przed oczyma. Zasady postępowania są skodyfikowane,
moralność jest niewzruszona. Dzięki temu – nieludzka. […] Czy trzeba przypominać,
ze cała Ewangelia będzie protestem przeciwko tak pojętej moralności? […]
110

[11] Cóż może nieszczęsny Hiob? Wznosi swoją skargę i złorzeczy przyjaciołom:
„Wy jesteście pobielacze kłamstwa, oszukańczy lekarze z was wszystkich”.
[…] Hiob pozostaje niewzruszony w obronie swojej prawości.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
Wstęp do Księgi Hioba w przekładzie Czesława Miłosza
1 Sformułuj własnymi słowami twierdzenie, które jest punktem wyjścia do rozważań.
2 Jakim środkiem retorycznym posłużył się autor w 1. akapicie, by udobitnić swoją
myśl?
3 Do jakiego toposu odwołuje się ks. Józef Sadzik w 1. akapicie?
4 Dlaczego według autora nie da się rozdzielić duchowego i cielesnego doświadczenia
człowieka?
5 Na jakiej podstawie autor zestawia Księgę Hioba z dziełami tragików greckich? Jakiemu
pojęciu z kręgu kultury starożytnej Grecji mogłoby odpowiadać sformułowanie
„nurt największego napięcia”?
6 Wyjaśnij, w jakim sensie Hiob „ironizuje”.
7 Jaki typ moralności reprezentują przyjaciele Hioba? Dlaczego zostali określeni mianem
jego antagonistów? Określ, na czym polega istota sporu.
111

Na początek…
1 Porównaj dwa zamieszczone poniżej teksty. Wyjaśnij, czym się one różnią, a co je łączy. Zwróć uwagę na budowę
zdań, dobór słownictwa, sposób wyrażania myśli oraz przeznaczenie tekstu. Który tekst jest przystępniejszy
dla czytelnika?
I
Każdy z nas codziennie doświadcza jakichś cierpień.
Do wielu z nich jesteśmy tak przyzwyczajeni, że nawet
ich nie zauważamy. Z innymi nauczyliśmy się jakoś sobie
radzić lub też jakoś je znosić. Dla wielu ludzi cierpienie
staje się problemem dopiero w obliczu szczególnie
dużych i niespodziewanych tragedii, czyli wtedy,
gdy przekroczy ono tolerowany rozmiar, gdy wykroczy
poza uznawane przez nich ramy normalności.
Bogusław Nowak, Czym jest cierpienie
II
Człowiek zrodzony z niewiasty
ma krótkie i bolesne życie,
wyrasta i więdnie jak kwiat,
przemija jak cień chwilowy;
a z gniewem na niego spoglądasz
i stawiasz przed swoim sądem.
Któż czystym uczyni skalane?
Nikt zgoła.
Człowieka dni ilość zliczona,
i liczba miesięcy u Ciebie,
kres wyznaczyłeś im nieprzekraczalny.
Zaniechaj go, wzrok Twój oderwij,
niech cieszy się dniem najemnika!
Hi 14,1–6; BT
Biblia – zbiór tekstów o Bogu. Mianem stylu biblijnego
określamy typ języka, który ukształtował się
przez wieki tłumaczenia Biblii na język polski. Już na
pierwszy rzut oka widać, że język Pisma Świętego znacznie
różni się od języka używanego na co dzień, nawet w jego
wersji starannej. Dzieje się tak dlatego, że teksty ksiąg biblijnych
zawsze były traktowane jako święte, a więc także
ich język musiał być specyficzny i niepowtarzalny. Dla wierzących
pierwotnym nadawcą przekazów biblijnych jest
Bóg, a zostały one zapisane przez osoby pozostające pod
natchnieniem. Bóg występuje także jako odbiorca niektórych
ksiąg, w wielu jest bohaterem, postacią działającą,
a nawet bezpośrednio się wypowiadającą.
W tekstach biblijnych Bóg jest traktowany jako istota
święta, której nie można pojąć za pomocą rozumowania
logicznego ani opisać tak, jak opisujemy zjawiska występujące
w świecie poznawanym za pomocą zmysłów.
Dlatego dla stylu biblijnego charakterystyczne jest posługiwanie
się metaforami, symbolami, przypowieściami
(hiperbolami) i alegoriami, które mają odbiorcy przybliżyć
to, czego nie da się wyrazić bezpośrednio. Doskonały
przykład stanowi Pieśń nad pieśniami – poemat miłosny
często odczytywany jako alegoria miłości Boga do narodu
wybranego czy też szerzej: do ludzi.
Słownictwo w Biblii. Konsekwencję wizji świata
przedstawionej w tekstach biblijnych stanowi wybór
słownictwa. Charakterystyczne dla stylu biblijnego jest
słownictwo podniosłe. Przekłady Biblii, nawet te współczesne,
zawierają liczne archaizmy. Należą do nich takie
rzeczowniki, jak niewiasta, żywot – zamiast neutralnych
dziś kobieta, życie; czasowniki: srożyć się (nie sróż się nade
mną) zamiast gniewać się, baczyć (Panie, cóż jest człowiek,
że na niego baczysz) zamiast uważać w znaczeniu ‘troszczyć
się’, wyniść (taki, który zstąpi do piekła, nie wynidzie)
zamiast wyjść; spójniki: zaś, zasię; przyimki: jako (jako dni
najemcze dni jego), niźli. Charakterystyczne dla stylu biblijnego
są również archaiczne lub podniosłe połączenia
112

wyrazów, np.: napełnion boleści, oddać pokłon, dokonywać
oczyszczenia. W tekstach biblijnych występują także dawne
formy fleksyjne (rzekę od rzec, mię).
Archaizm i archaizacja. Archaizmy to elementy języka
charakterystyczne dla epok minionych, niewystępujące
we współczesnym języku polskim lub używane dzisiaj
rzadko, z wyraźnym odczuciem, że są to formy dawne.
Należą do nich nie tylko wyrazy i ich znaczenia, ale także
formy fleksyjne, jednostki słowotwórcze oraz konstrukcje
składniowe. Archaizmy bywają wprowadzane
do tekstów w celu nadania im odpowiedniego kolorytu,
przybliżenia ich do języka i realiów epoki, o których
opowiadają. Taki zabieg nosi miano archaizacji.
Budowa zdania biblijnego. Zdania występujące
w Biblii także różnią się od zdań w tekstach znanych z języka
codziennego, dlatego że składnia tekstu biblijnego także
nosi znamiona podniosłości. Głównym zabiegiem staje
się inwersja, czyli odwrócenie naturalnego porządku zdania.
Zdanie neutralne w języku ogólnym jest zazwyczaj
złożone z następujących po sobie: podmiotu, orzeczenia
i dopełnień. W stylu biblijnym ta struktura bardzo często
jest zaburzona, np. podmiot występuje po orzeczeniu
(I rzekł Pan do Abrahama), a czasownik znajduje się na końcu
zdania (por. Na pewno ci w twarz będzie złorzeczył, […]
sługi ostrzem miecza zabili, […] żywot mój wiatrem jest i oko
moje nie wróci się), co jest przeniesieniem na grunt polszczyzny
składni występującej w łacinie – języku, który miał
ogromny wpływ na kształtowanie się polskiego stylu biblijnego.
Częste jest także stawianie przydawki przymiotnej
(tj. wyrażanej przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym)
po wyrazie określanym, gdy tymczasem
w języku ogólnym zazwyczaj poprzedza ona wyraz określany
(por. krzak gorejący zamiast gorejący krzak, a także:
podobny tchnieniu lekkiemu, dni jego jak cień przemijający).
Inną cechą stylu biblijnego jest pararelizm składniowy.
Polega on na budowaniu kolejnych (choć niekoniecznie
sąsiadujących w tekście) zdań (lub ich członów)
w podobny sposób. Pararelizm składniowy występuje na
początku Psalmu 6. [Panie,] w gniewie Twoim nie karć mnie,
// w zapalczywości Twojej nie sróż się nade mną. Obydwa
zdania składowe rozpoczynają się od identycznie zbudowanej
grupy okolicznika (w gniewie twoim, w zapalczywości
Twojej), po której następuje orzeczenie w formie zaprzeczonego
czasownika w trybie rozkazującym (nie karć,
nie sróż się), a na końcu – dopełnienie zaimkowe (mnie,
nade mną).
Podobieństwo struktury poszczególnych członów tekstu
może być podkreślone przez powtórzenia wyrazów na
początku lub na końcu tych członów. Powtórzenie wyrazu
lub grupy wyrazów na początku jakichś jednostek tekstu
(np. na początku kolejnych zdań, wersów, akapitów) to
anafora. Natomiast powtórzenie wyrazu (grupy wyrazów)
na końcu jakichś jednostek tekstu to epifora.
Charakterystyczną cechą stylu biblijnego jest występowanie
w dużym nagromadzeniu spójników i zaimków
wskazujących na przynależność (np. mój, twój). Zdania
często rozpoczynają się od spójników (I rzekł Bóg do Abrahama;
A oto powstał jakiś uczony w Prawie; I umieścił je Bóg
na sklepieniu nieba; A widział Bóg, że były dobre).
Zaimki wskazujące na przynależność występują w stylu
biblijnym nawet tam, gdzie wydają się zbędne i oczywiste,
ponieważ z kontekstu wiadomo, o czyich rzeczach
mowa, jak np. we fragmencie Psalmu 144. (Błogosławiony
Pan, opoka moja, który ćwiczy moje ręce do bitwy, moje palce
do wojny / Dobroczyńcą jest moim i twierdzą moją, wieżą
moją obronną, wybawcą moim, tarczą moją).
Składnia występująca w stylu biblijnym jest głównie
składnią współrzędną (zdania współrzędnie złożone
zdecydowanie przeważają nad zdaniami podrzędnie złożonymi).
Biblizmy. Wyrazy i związki wyrazowe jednoznacznie
kojarzone z językiem Biblii noszą nazwę biblizmów. Biblizmami
mogą być wyrazy, które wskazują na związek z tekstami
biblijnymi (np.: alleluja, zaprawdę, powiadać, rabbi,
oblubieniec, Chrystus), a także wyrazy, które wprawdzie
występują samodzielnie w języku codziennym, ale mają
znaczenie obciążone kontekstem biblijnym (por. pan to
częsty rzeczownik w języku polskim, ale pisany wielką literą
Pan odnosi się do Chrystusa lub Boga; podobnie rzeczownik
talent oznacza po prostu ‘zdolności do czegoś’,
ale w naszej kulturze kojarzy się z biblijną przypowieścią
o talentach). Biblizmami są również związki frazeologiczne
pochodzące z Biblii (zob. s. 126).
Dla języka biblijnego charakterystyczne są także nazwy
własne, związane z realiami pozajęzykowymi opisywanymi
w tekstach biblijnych. Znajdziemy wśród nich
zarówno nazwy osobowe: Mojżesz, Abraham, Józef, Lot,
prorok Daniel, prorok Jeremiasz, św. Piotr, jak i nazwy miejscowe:
Samaria (kraina zamieszkana przez Samarytan),
Judea, Galilea i inne.
Semityzmy
Biblizmy bezpośrednio odnoszące się do realiów
życiowych i kulturowych czasów, w których osadzone są
teksty biblijne, nazywa się semityzmami. Nazwa pochodzi
od języków semickich, z których te wyrazy pochodzą.
Do języków semickich należą języki hebrajski i aramejski,
w których napisano znaczną część ksiąg biblijnych (pozostałe
zostały napisane po grecku). Semityzmami są np.
wyrazy: Jahwe, rabbi.
Styl biblijny
113

Sprawdź się
1 Sporządź w zeszycie notatkę dotyczącą cech stylu biblijnego. Możesz wykorzystać poniższy schemat.
Styl biblijny
Budowa zdań Cechy słownictwa Nadawca i odbiorca
2 Wskaż poznane cechy stylu biblijnego w jednym z wybranych tekstów biblijnych z podręcznika.
3 Czym różnią się od siebie, a w czym są podobne podane poniżej fragmenty? Zwróć uwagę na słownictwo oraz
budowę zdań. Jakie pozytywne i negatywne cechy niesie za sobą pisanie tekstów biblijnych językiem odmiennym
od stylu tradycyjnych przekładów?
I
Kiedy Jezus się dowiedział, że faryzeusze usłyszeli, iż
On chrzci i zyskuje więcej uczniów aniżeli Jan – chociaż
ściśle mówiąc Jezus sam nie chrzcił, lecz Jego uczniowie
– opuścił Judeę i ponownie udał się do Galilei. Musiał
przejść przez Samarię. Przychodził więc do miasta samarytańskiego
zwanego Sychar, blisko pola, które Jakub
dał swojemu synowi Józefowi. Była tam studnia Jakubowa.
Jezus zmęczony drogą siedział przy studni. Było to
około godziny szóstej.
Przychodzi kobieta z Samarii, aby nabrać wody.
A Jezus mówi do niej:
– Daj Mi pić!
Bo Jego uczniowie poszli do miasta kupić coś do jedzenia.
J 4,1–8
II
A kie się Pon dowiedział, ze faryzeuse usłyszeli, ze Jezusowi
przybywo wiyncyj ucniów i krzci wiyncyj jako Jan
– choć po prawdzie som Jezus nie krzcił, ba jego uczniowie
– opuścił Judeje i nazad poseł do Galileje. Trzeba
mu było przyjść bez Samaryje. Przyseł do miastecka
samarytańskiego Sychar, niedaleko pola, ftore kiejsi doł
Jakub swojemu synowi Józefowi. Było han źródło Jakuba.
Jezus, zmordowany drógom, siedzioł se przy studni.
Było to koło godziny sóstyj. Nadesła hań baba ze Samaryje,
coby naczerpać wody. Jezus podzieł do niyj: Dej
mi pić. Bo jego uczniowie posli pirwyj do miasta kupić
jadło.
Maria Matejowa-Torbiarz, Nowy Testament
w przekładzie na gwarę górali Skalnego Podhala
III
A kiedy Master dostał cynk, że faryzeusze skapnęli się,
że ma coraz więcej uczniów i chrzci więcej niż Jan, chociaż
w sumie to nie Jezus zanurzał w wodzie, tylko jego
ekipa, wyszedł z Judei i wrócił się do Galilei. Musiał
przebić się przez Samarię. Kiedy dotarł do samarytańskiej
wioski (Sychar), blisko działki, którą Jakub odpalił
swojemu synowi Józkowi, była tam studnia Jakuba, więc
Jezus, zmachany podróżą, glebnął se przy niej. A tu wbija
się samarytańska laska, żeby nabrać wody. Jezus zagaił
do niej: dasz mi się napić? Bo jego ekipa poszła do miasta,
żeby kupić żarcie.
Joanna Rafał, Barbara Sieradz, Beata Lasota,
Dobra czytanka wg św. zioma Janka
114

Opatrzność Boża. W świecie Biblii historia ma
swój głęboki sens. Jest ona podporządkowana
Opatrzności Bożej, czyli szczególnej opiece Stwórcy.
Bóg nie tylko zna wszystkie wydarzenia od
początku aż do końca, lecz także wpływa na ich
bieg, porządkuje wszystko w sobie tylko znanym
celu. Z punktu widzenia człowieka historia może
być chaotyczna i niezrozumiała. Dopiero koniec,
zamknięcie dziejów ma odsłonić znaczenie poszczególnych
wydarzeń. Takiej perspektywy nie
znajdziemy w mitologii greckiej.
Prorocy. Zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie
pojawiają się prorocy, którzy przemawiają
w imieniu Boga, a przez wizje przyszłych dziejów
potrafią odsłonić przed ludźmi przynajmniej część
planów Stwórcy. Przypominają oni wciąż o wierności
Bogu, piętnują ludzkie winy i zapowiadają
kary, które spadną na łamiących, z pozoru bezkarnie,
Boże przykazania. Biblijni prorocy działali
przede wszystkim w okresach głębokiego upadku
Izraela, a ich przestrogi miały nie tylko charakter
dydaktyczny, lecz także rekompensowały wiernym
poczucie krzywdy i niesprawiedliwości.
Trudność lektury. Biblijne proroctwa nie są lekturą
łatwą. Przede wszystkim zawodzi czytelnika
próba lektury dosłownej, a jeśli nawet takie odczytanie
jest możliwe, to mamy przy tym świadomość,
że tekst niesie wiele dodatkowych, trudno uchwytnych
sensów symbolicznych. Nie tłumaczą się one
wyłącznie w kontekście religijnym. Są uniwersalne
– odwołują się do podstawowych przeżyć i odczuć
człowieka. Nie trzeba więc być osobą wierzącą, by
odczuć piękno i mądrość Pisma Świętego.
Apokalipsa św. Jana (fragmenty)
Ja, Jan, wasz brat
i współuczestnik w ucisku i królestwie, i wytrwaniu w Jezusie,
byłem na wyspie, zwanej Patmos,
z powodu słowa Bożego i świadectwa Jezusa.
Doznałem zachwycenia w dzień Pański
i posłyszałem za sobą potężny głos,
jak gdyby trąby […]
I ujrzałem:
gdy Baranek otworzył pierwszą z siedmiu pieczęci,
usłyszałem pierwszą z czterech Istot żyjących, gdy mówiła
jakby głosem gromu:
„Przyjdź!”.
I ujrzałem:
oto biały koń,
3. Prorocy i objawienia
115

Albrecht Dürer, Czterej jeźdźcy Apokalipsy, 1497–1498
(Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe)
Wybrane symbole Apokalipsy
W Apokalipsie pojawia się wiele niejasnych
symboli, które od stuleci fascynowały nie tylko
teologów, lecz także wszystkich czytelników tej
księgi. Oto kilka przykładów symboli Apokalipsy
oraz ich najczęściej spotykane objaśnienia:
Baranek – Jezus Chrystus
Bestia o liczbie 666 – ucieleśnienie zła
siedmiogłowy Smok – szatan
Babilon – zło świata
Nowe Jeruzalem – obietnica Królestwa Bożego
czterej jeźdźcy – Zabór, Mord, Głód i Śmierć;
uosobienia nieszczęść wojny
siedem pieczęci – największe tajemnice, dotyczące
sensu dziejów ludzkości.
a siedzący na nim miał łuk.
I dano mu wieniec,
i wyruszył jako zwycięzca, by [jeszcze] zwyciężać.
A gdy otworzył pieczęć drugą,
usłyszałem drugą Istotę żyjącą, gdy mówiła:
„Przyjdź!”.
I wyszedł inny koń – barwy ognia,
a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój,
by się wzajemnie ludzie zabijali –
i dano mu wielki miecz.
A gdy otworzył pieczęć trzecią,
usłyszałem trzecią Istotę żyjącą, gdy mówiła:
„Przyjdź!”.
I ujrzałem:
a oto czarny koń,
a siedzący na nim miał w ręce wagę.
I usłyszałem jakby głos pośrodku czterech Istot żyjących,
[gdy mówił:
„Kwarta pszenicy za denara,
i trzy kwarty jęczmienia za denara,
a nie krzywdź oliwy i wina!”.
A gdy otworzył pieczęć czwartą,
usłyszałem głos czwartej Istoty żyjącej, gdy mówiła:
„Przyjdź!”.
I ujrzałem:
oto koń trupio blady,
a imię siedzącego na nim Śmierć,
i Otchłań mu towarzyszyła.
I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi,
by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta.
A gdy otworzył pieczęć piątą,
ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego
i dla świadectwa, jakie mieli.
I głosem donośnym tak zawołały:
„Jak długo jeszcze, Władco święty i prawdziwy,
nie będziesz sądził i wymierzał za krew naszą kary tym,
[co mieszkają na ziemi?”.
I dano każdemu z nich białą szatę,
i powiedziano im, by jeszcze krótki czas spokojnie zaczekali,
aż się dopełni liczba ich współsług i braci,
którzy, jak i oni, mają być zabici.
I ujrzałem:
gdy otworzył pieczęć szóstą,
nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi
i słońce stało się czarne jak włosienny wór,
a cały księżyc stał się jak krew.
I gwiazdy spadły z nieba na ziemię,
116

podobnie jak figowiec wstrząsany silnym wiatrem zrzuca
[na ziemię niedojrzałe owoce.
Niebo zostało usunięte jak księga, którą się zwija,
a wszelka góra i wyspa z miejsc swoich poruszone.
A królowie ziemscy, wielmoże i wodzowie,
bogacze i możni,
i każdy niewolnik oraz wolny
ukryli się w jaskiniach i górskich skałach.
I mówią do gór i do skał:
„Spadnijcie na nas
i zakryjcie nas przed obliczem Zasiadającego na tronie
i przed gniewem Baranka,
bo nadszedł Wielki Dzień Jego gniewu, a któż zdoła się ostać?”.
[…]
I ujrzałem Bestię wychodzącą z morza,
mającą dziesięć rogów i siedem głów,
a na rogach jej dziesięć diademów,
a na jej głowach imiona bluźniercze.
Bestia, którą widziałem, podobna była do pantery,
łapy jej – jakby niedźwiedzia,
paszcza jej – niby paszcza lwa.
A Smok dał jej swą moc, swój tron i wielką władzę.
I ujrzałem jedną z jej głów jakby śmiertelnie zranioną,
a rana jej śmiertelna została uleczona.
A cała ziemia w podziwie powiodła wzrokiem za Bestią;
i pokłon oddali Smokowi,
bo władzę dał Bestii.
I Bestii pokłon oddali, mówiąc:
„Któż jest podobny do Bestii
i któż potrafi rozpocząć z nią walkę?”.
Ap 1,9–10; 6; 13,1–4; BT
Hans Memling, Św. Jan na
wyspie Patmos, skrzydło
ołtarza, 1479 (Muzeum
Memlinga, Brugia). Według
tradycji św. Jan Apostoł spisał
księgę Apokalipsy na greckiej
wysepce Patmos, gdzie
przebywał na wygnaniu.
Hans Memling, Św. Jan na
wyspie Patmos (fragment)
3. Prorocy i objawienia
117

Wskazówki do lektury
Powstanie Apokalipsy. Choć tradycja przypisywała autorstwo
Apokalipsy św. Janowi, jednemu z apostołów, dziś
przeważa raczej zdanie, że tekst (który pochodzi z końca
I w. n.e.) został spisany przez uczniów Jana. Księga powstała
w burzliwej epoce prześladowań pierwszych chrześcijan.
W Cesarstwie Rzymskim, które podporządkowało sobie kraje
w basenie Morza Śródziemnego, panował oficjalny kult cesarzy,
odrzucany przez wyznawców Chrystusa, oddających boską
cześć tylko Jemu. W ten sposób chrześcijanie wchodzili
w otwarty konflikt z władzą. Jest to więc okres, w którym nie
brakowało męczenników, niewahających się oddać życia za
wiarę.
Czym jest Apokalipsa? Wbrew dzisiejszym skojarzeniom,
które łączą słowo „apokalipsa” z katastrofą, zagładą ludzkości,
w świecie Biblii określano tak jeden z gatunków literackich.
Greckie słowo apokálypsis oznacza „objawienie” (w znaczeniu:
odsłonięcie Bożych tajemnic). W wielu wizyjnych obrazach
autor księgi zapowiada wydarzenia, które nadadzą ostateczny
sens historii człowieka i ziemi. Wszystko, co się działo
i dzieje, jest bowiem częścią Bożego planu, który do tej pory
był niezrozumiały dla ludzi (dokument zamknięty pieczęcią
zawsze skrywa jakąś tajemnicę; im więcej tych pieczęci, tym
tajemnica jest większa).
Interpretacje Apokalipsy. Istnieją przynajmniej trzy sposoby
interpretacji proroctw Apokalipsy. Jedni uważają, że autor
w symbolicznym języku opowiada dotychczasowe dzieje
świata i zapowiada zarazem jego koniec. Inni są zdania, że
Apokalipsa to wizja wyłącznie eschatologiczna, odnosząca
się do wydarzeń z końca dziejów i do ostatecznych losów
człowieka: zbawienia lub potępienia. Jeszcze inni zaś
zwracają uwagę na to, że tekst można także odczytać ściśle
w kontekście epoki, w której powstał (okres prześladowań
chrześcijan przez Cesarstwo Rzymskie). Wydaje się, że czytając
Apokalipsę, trzeba pamiętać o wszystkich tych perspektywach
interpretacyjnych. W obrazie apokaliptycznej Bestii
trzeba więc widzieć jednocześnie historyczny Rzym cesarski
(czy jakąkolwiek ludzką, ziemską władzę odrzucającą Boże
nakazy), proroczą wizję pozornego zwycięstwa zła, które
u kresu świata przezwycięży Stwórca, zamykając dzieło stworzenia,
i ostateczne losy człowieka.
Apokalipsa jako gatunek literacki
Apokalipsa charakteryzuje się:
• jawnością osoby narratora, przez którego przemawia Bóg,
• zapowiedziami rychłej interwencji Boga w losy świata,
• niejasnym, symbolicznym językiem i wizyjnością obrazowania.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wskaż zabiegi językowe i stylistyczne, które sygnalizują, że mamy do czynienia z proroctwem.
2 Wynotuj z tekstu Apokalipsy symbole. Objaśnij je, posługując się Słownikiem symboli
Władysława Kopalińskiego (lub inną książką tego rodzaju). Jakiego znaczenia
nabierają one w kontekście opowiedzianej przez św. Jana historii o końcu świata?
3 Jakie wydarzenia według św. Jana będą miały miejsce u kresu dziejów? Odpowiadając
na to pytanie, zwróć uwagę na tajemnice, które są kolejno odsłaniane po otwarciu
pieczęci.
4 Przedstaw obraz ludzkości wyłaniający się z fragmentów Apokalipsy. Jak zachowują
się ludzie w obliczu końca świata?
5 Jaka jest wymowa Apokalipsy? (Zwróć uwagę na związek między biblijnymi opowieściami
o początku i o końcu świata oraz na przedstawiony w każdej z tych ksiąg obraz
Boga i człowieka).
6 Jakie ludzkie potrzeby zaspokajają twoim zdaniem proroctwa?
7 Zidentyfikuj symbolicznych jeźdźców Apokalipsy z grafiki Albrechta Dürera. Oprócz
lektury fragmentów księgi pomoże ci w tym informacja w ramce Wybrane symbole
Apokalipsy.
118

KOMENTARZ
Anna Świderkówna
Prorocy (fragment)
[1] Kto to jest prorok? Na takie pytanie przeciętny Polak odpowiedziałby zapewne:
ktoś, kto przepowiada przyszłość. Wielu byłoby może zdania, że prawdziwych
proroków spotykamy tylko w Starym Testamencie i że to właśnie oni przepowiedzieli
przyjście Mesjasza, które, jak wierzą chrześcijanie, znalazło urzeczywistnienie
w osobie Jezusa Chrystusa. Naprawdę jednak sprawa przedstawia się inaczej.
[2] Musimy tu zacząć od stwierdzenia, że profetyzm (określenie utworzone od
słowa greckiego prophētēs ‘prorok’) nie jest zjawiskiem charakterystycznym dla
Izraela, lecz występuje w całym świecie starożytnym, a przepowiadanie przyszłości
nie było bynajmniej najważniejszą funkcją proroków (choć nie da się zaprzeczyć,
że nieraz ją także pełnili).
[3] W profetyzmie chodziło przede wszystkim o poznanie woli, upodobania
czy zamysłów bóstwa. Wieszczkowie i kapłani rozbudowali w tym celu skomplikowaną
wiedzę. Byli również prorocy pogańscy, którzy mówili pod wpływem
natchnienia. Bóstwo, jak wierzono, odpowiadało za pośrednictwem proroka na
pytania stawiane mu przez ludzi, niekiedy jednego człowieka, najczęściej króla.
W Biblii wszakże inicjatywa należy niemal zawsze do Boga, a prorok – chce czy
nie chce – musi mówić słowa, jakie On sam wkłada mu w usta.
[4] Znalazło to wyraz w wyroczni – formie literackiej, najbardziej charakterystycznej
dla wypowiedzi proroków. Zaczyna się ona przeważnie tzw. formułą posłańca:
„Tak mówi Jahwe” albo „Tak mówi Pan”. Pochodzenie i właściwy sens tej
formuły ilustruje może najlepiej pewne opowiadanie z Księgi Izajasza. W 701 r.
przed Chr., w czasie oblężenia Jerozolimy przez Asyryjczyków, król Ezechiasz posyła
swoich dworzan do proroka Izajasza z prośbą o radę. Oni zaś, przekazując mu
przesłanie króla, zaczynają od słów: Tak mówi Ezechiasz… Izajasz zaś odpowiada:
„To powiedzcie waszemu Panu: «Tak mówi Jahwe: Nie bój się słów, które usłyszałeś,
a którymi pachołcy króla asyryjskiego rzucali mi bluźnierstwa…»” (Iz 37,1–6). Wyrocznia
wygłoszona przez Izajasza zaczyna się tymi samymi słowami, co przekazana
mu prośba króla. W jednym i drugim wypadku chodzi o podkreślenie, że mówiący
powtarza tylko to, co mu kazano powtórzyć: słowa króla albo słowa Jahwe.
[5] Tak więc biblijny prorok to przede wszystkim człowiek, który przemawia
w imieniu Jahwe. Nie jest on wieszczkiem, przepowiadającym przyszłość ani żadnym
„ekspertem” odczytującym znaki. Nie jest też wizjonerem, chociaż wizje
miewa. Nie one są jednak najważniejsze.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Znajdź w tekście synonim słowa „prorok”.
2 Wynotuj z tekstu dwie definicje słowa „prorok”.
3 Wyjaśnij określenie „formuła posłańca”.
4 Co łączy i co dzieli proroków biblijnych i pogańskich?
Prawie wszystko o Biblii, 2002
3. Prorocy i objawienia
119

Rozważamy, podsumowujemy, piszemy
1 Jakiej wiedzy na temat człowieka dostarcza Biblia? Odwołaj się do przykładów z podręcznika
i innych znanych ci fragmentów Biblii.
2 Zinterpretuj słowa ks. Janusza Pasierba: „Choć podróżujemy często zupełnie inaczej,
wszyscy wiemy, czym jest droga i co ona znaczy. Wiemy o tym, ponieważ jesteśmy
ludźmi, należącymi do gatunku, który jest ciągle w drodze, ciągle szuka i wyrywa się
naprzód. Homo viator – człowiek wędrowiec żyje w każdym z nas”.
Lektury dla ciekawych
Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek,
Ryszard Turzyń ski, Warszawa 1990.
Robert Graves, Raphael Patai, Mity hebrajskie, przeł. Regina Gromacka, Warszawa 1993.
Anna Kamieńska, Twarze księgi, Warszawa 1981.
Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. Kazimierz Romaniuk, Poznań
1989.
Anna Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Nowy Testament, Warszawa 2000.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Opowieści i przypowieści, Warszawa 2006.
Anna Świderkowna, Rozmów o Biblii ciąg dalszy, Warszawa 1996.
120

Zbigniew Herbert
Książka
Ryszardowi Przybylskiemu 1
Ta książka łagodnie mnie napomina nie pozwala
abym zbyt szybko biegł w takt toczącej się frazy
każe wrócić do początku wciąż zaczynać od nowa
Od pół wieku tkwię po uszy w Księdze pierwszej rozdział trzeci wers VII
i słyszę głos: nigdy nie poznasz Księgi dokładnie
powtarzam literę po literze – ale mój zapał często gaśnie
1
Ryszard Przybylski (ur. 1928) –
eseista, historyk literatury polskiej
i rosyjskiej.
2
inkaust – atrament
Cierpliwy głos książki poucza:
najgorszą rzeczą w sprawach ducha jest pośpiech
i jednocześnie pociesza: masz lata przed sobą
Mówi: zapomnij że czeka ciebie jeszcze dużo stronic
tomów łez bibliotek czytaj dokładnie rozdział trzeci
w nim bowiem jest klucz i przepaść początek i koniec
Mówi: nie żałuj oczu świec inkaustu 2 przepisuj starannie
werset za wersetem a kopiuj ściśle jakbyś odbijał w lustrze
słowa niezrozumiałe wyblakłe o trojakim znaczeniu
Myślę z rozpaczą że nie jestem ani zdolny ani dość cierpliwy
bracia moi są bieglejsi w sztuce
słyszę ich drwiny nad głową widzę szydercze spojrzenia
o późnym zimowym świcie – kiedy zaczynam od nowa
Rovigo, 1992
Wskazówki do lektury
Aluzje do Biblii. Wiersz Książka nie wyjaśnia z pozoru, o jaką
„książkę” chodzi, ale czytelnik otrzymuje wyraźne sygnały, że
tą jedyną księgą, do której warto wciąż powracać, jest Biblia.
Zgodnie z tradycyjnym zapisem poeta wyróżnia słowo „Księga”
wielką literą, sygnalizując szczególny charakter Biblii oraz
szacunek, jaki należy jej okazywać. Odsyła też do konkretnego
wersu Pisma Świętego, co ułatwia interpretację utworu.
Nawiązaniem do Biblii i jej miejsca w historii jest także aluzja
do teorii trzech sensów, obecnych w tekście Pisma Świętego:
dosłownego, przenośnego i anagogicznego (czyli
odwołującego się do spraw ostatecznych – zbawienia lub
potępienia). Słowo „drzewo” np. można rozumieć dosłownie,
121

można zarazem w nim widzieć symbol rajskiego
drzewa wiadomości (sens przenośny) lub drzewa
Krzyża Świętego, które dało ludziom nadzieję
zwycięstwa nad śmiercią i wiecznego życia (sens
anagogiczny).
Ironia i gorycz. Zakończenie utworu jest wyraźnie ironiczne. Swoje
uporczywe powracanie do jednego z biblijnych wersetów poeta przeciwstawia
pewności siebie tych, którzy nie dość dokładnie studiują słowa
Księgi i – przekonani o swej biegłości w sztuce czytania – szybko
posuwają się dalej w lekturze.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wynotuj z wiersza czasowniki dotyczące Księgi. Nazwij środek artystyczny, którym
posłużył się poeta. Zinterpretuj funkcję tego zabiegu w wierszu.
2 Jak rozumiesz fakt, że Biblia nazywana jest w wierszu dwojako: „książką” lub „Księgą”?
3
Księgi Rodzaju?
4 Jakie skojarzenia nasuwa ci następujący fragment: „nie żałuj oczu świec inkaustu
przepisuj starannie / werset za wersetem a kopiuj ściśle”? O jakim obowiązku mówią
te słowa? Czy jest to według ciebie obowiązek poety czy każdego człowieka?
5 Kim mogą być „bieglejsi w sztuce bracia”, wspomniani w zakończeniu utworu?
6 Napisz interpretację wiersza. Nawiąż w niej do swych odpowiedzi na poprzednie pytania.
Anna Kamieńska
Powrót Hioba
Nie umarł Hiob
nie rzucił się pod pociąg
nie zdechł za drutami
nie wywiał go komin
rozpacz nie dobiła
Dźwignął się ze wszystkiego
z nędzy brudu
świerzbu samotności
Ileż bardziej prawdziwy byłby Hiob umarły
jeszcze po śmierci Bogu bólu pięściami grożący
Lecz Hiob ocalał
obmył ciało z krwi potu wrzodów
i legł we własnym odzyskanym domu
Biegli już nowi przyjaciele
Nowa żona nową miłością chuchała mu w usta
nowe dzieci rosły z miękkimi włosami
by Hiob kładł na ich głowach ręce
ryczały nowe woły owce osły
122

tłukły nowymi powrozami w stajniach
klękały na słomie
Lecz Hiob szczęśliwy nie miał siły być szczęśliwy
bał się że wtórym szczęściem zdradza szczęście
bał się że wtórym życiem zdradza życie
Nie lepiej by ci było Hiobie
gnić w utraconym raju z umarłymi
niż teraz czekać na ich nocne nawiedziny
we snach przychodzą zazdroszczą ci życia
Nie lepiej było szczęśliwy Hiobie
zostać ochłapem jak jesteś ochłapem
wrzody z twych dłoni i twarzy obmyte
w głąb się przeżarły do serca wątroby
Umrzesz Hiobie
Nie lepiej ci było umierać
z innymi w jednym bólu i żałobie
niż teraz z szczęścia nowego odchodzić
Wśród nowych ludzi zbędny jak wyrzut sumienia
w ciemności chodzisz ciemnością owinięty
ból przecierpiałeś przecierp teraz szczęście
A Hiob szeptał uparcie Panie Panie
Drugie szczęście Hioba, 1974
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wskaż w początkowej części wiersza nawiązania
do konkretnej sytuacji historycznej. W jaki sposób
mogą one wpływać na nastawienie czytelnika?
2 Czym różni się Hiob z wiersza współczesnej poetki
od Hioba biblijnego?
3 Wypisz z wiersza wszystkie sformułowania, które
mówią o sytuacji ocalonego Hioba. Omów tę sytuację
(wyjaśnij m.in., jak rozumiesz sformułowania:
„zbędny jak wyrzut sumienia”, „jesteś ochłapem”).
4 Jaki stosunek do Hioba został wyrażony
w wierszu? Uzasadnij swoje zdanie cytatami
z utworu.
5 Zinterpretuj zakończenie wiersza.
6 Jaka jest uniwersalna, wykraczająca poza kontekst
historyczny, wymowa utworu?
7 Wskaż w wierszu Kamieńskiej nawiązania do stylu
biblijnego. Określ ich rolę.
Wskazówki do lektury
Anna Kamieńska (1920–1986) – poetka, tłumaczka i eseistka.
W swoich wierszach często przywoływała symbole obecne
od wieków w kulturze europejskiej i próbowała je przybliżyć
współczesnemu czytelnikowi. Biblii poświęciła m.in.
tom szkiców Twarze księgi (1982).
Pytania bez odpowiedzi. Biblijna historia Hioba w wierszu
Anny Kamieńskiej zostaje przeniesiona w inne realia, wyraźnie
zasugerowane już w pierwszej strofie. Po zakończeniu
II wojny światowej do życia „powracało” wielu nowych
Hiobów, którzy stracili bliskich i przetrwali niewyobrażalne
i niezawinione cierpienia. Poetka stawia więc pytania, na
które trudno znaleźć odpowiedź w Biblii: czy nowi przyjaciele,
nowa żona i nowe dzieci, czyli nowe życie, mogą zrekompensować
stratę bliskich i fizyczne oraz duchowe cierpienia?
A może byłoby lepiej, gdyby współcześni Hiobowie odeszli
ze swoimi umarłymi? Czy mają bowiem w sobie dość siły, by
przyjąć dar nowego szczęścia? Co się stanie, jeśli to szczęście
jest tylko kolejną próbą i nową formą cierpienia?
123

Wskazówki do lektury
Czesław Miłosz (1911–2004) – wybitny poeta i eseista,
laureat literackiej Nagrody Nobla (1980); w jego wierszach
znajdujemy refleksje nad sensem historii oraz próby
konfrontacji tradycyjnego systemu wartości z etycznym
relatywizmem XX w.
Co się skończyło? Utwór Czesława Miłosza wypełniają
opisy leniwego, sielankowego dnia. Z pozoru nic się nie
dzieje, jest to jednak „dzień końca świata”. Poeta przeciwstawia
te obrazy zakorzenionym głęboko w kulturze apokaliptycznym
wyobrażeniom końca dziejów, a w miejsce
groźnych proroków wprowadza staruszka ogrodnika,
który nie ma wątpliwości, że coś już się skończyło.
Stylizacja i kontrast. Utwór uderza przejrzystością konstrukcji.
Paralelnie zbudowane zdania, zwykle mieszczące
się w nieregularnych wersach, anafory, refrenowe
powtórzenia, pozornie niedbałe rymy odsyłają czytelnika
do formy błahej piosenki. Ale to tylko zabieg stylizacyjny.
Wiersz opiera się bowiem na subtelnej, ironicznej
grze kontrastów (np. apokaliptyczna formuła otwierająca
dwie pierwsze strofy a sielankowe opisy; wyobrażenia
ludzi o końcu świata a rzeczywistość; sakralna funkcja
proroka a pospolite, codzienne czynności, sacrum a profanum).
W tych przeciwstawieniach zawiera się ukryty
dialog ze współczesnym światem, który pozornie jest taki
sam jak dawniej, w rzeczywistości jednak głęboko zmieniony
przez katastrofy XX stulecia.
Ukryta inspiracja. Inspiracją do napisania utworu były
prawdopodobnie teorie szwedzkiego uczonego, filozofa
i wizjonera Emanuela Swedenborga (1688–1772),
o którego życiu i dziele Miłosz pisał w swoich esejach.
Swedenborg twierdził, że Sąd Ostateczny nastąpi niezauważalnie
dla ludzi w roku 1757.
Czesław Miłosz
Piosenka o końcu świata
W dzień końca świata
Pszczoła krąży nad kwiatem nasturcji,
Rybak naprawia błyszczącą sieć.
Skaczą w morzu wesołe delfiny,
Młode wróble czepiają się rynny
I wąż ma złotą skórę, jak powinien mieć.
W dzień końca świata
Kobiety idą polem pod parasolkami,
Pijak zasypia na brzegu trawnika,
Nawołują na ulicy sprzedawcy warzywa
I łódka z żółtym żaglem do wyspy podpływa,
Dźwięk skrzypiec w powietrzu trwa
I noc gwiaździstą odmyka.
A którzy czekali błyskawic i gromów,
Są zawiedzeni.
A którzy czekali znaków i archanielskich trąb,
Nie wierzą, że staje się już.
Dopóki słońce i księżyc są w górze,
Dopóki trzmiel nawiedza różę,
Dopóki dzieci różowe się rodzą,
Nikt nie wierzy, że staje się już.
Tylko siwy staruszek, który byłby prorokiem,
Ale nie jest prorokiem, bo ma inne zajęcie,
Powiada przewiązując pomidory:
Innego końca świata nie będzie,
Innego końca świata nie będzie.
Ocalenie, 1945
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Prześledź, za pomocą jakich obrazów poetyckich Miłosz przedstawia dzień końca
świata. Zwróć uwagę, co mówi się w wierszu o reakcji ludzi na ten dzień.
2 Wynotuj nawiązania do Apokalipsy i wyjaśnij, jaką funkcję pełnią one w utworze.
3 Wskaż w wierszu powtórzenia. Jaka jest ich rola?
4 Na jakiej figurze stylistycznej oparty jest tytuł wiersza? Zinterpretuj ten tytuł.
5 Jak rozumiesz proroctwo staruszka? Dlaczego zostało ono wygłoszone dwukrotnie?
6 Porównaj Piosenkę o końcu świata Miłosza z wierszem Herberta Książka. Jakie wartości
dostrzegają w Biblii obaj poeci?
124

Na początek…
1 Porównaj poniższe pary zdań. Jak jest różnica w sposobie wyrażania podobnych myśli w obu zdaniach? Które
zdania przedstawiają dane treści w sposób bardziej obrazowy? Wyjaśnij dlaczego.
a) Imperium zajmowało wtedy ogromny obszar, ale było już bardzo słabe, bliskie upadku.
Imperium było już wtedy kolosem na glinianych nogach.
b) Zgryźliwe uwagi ciotek znosił bardzo spokojnie.
Zgryźliwe uwagi ciotek znosił z olimpijskim spokojem.
2 Dlaczego używamy związków frazeologicznych? Określ, w jakich sytuacjach użycie związków frazeologicznych
jest uzasadnione, a w jakich – raczej niepożądane. Podaj przykłady.
Co to jest związek frazeologiczny? W języku
nośnikami znaczeń są nie tylko pojedyncze słowa, lecz
także jednostki złożone z kilku wyrazów tworzących całość
znaczeniową. Te elementy to związki frazeologiczne
(frazeologizmy).
Znaczenie związku frazeologicznego jest na stałe
przypisane do całego związku i nie musi być sumą znaczeń
tworzących go wyrazów. Właśnie dlatego znaczenia
frazeologizmu najczęściej nie można wydedukować na
podstawie znaczeń jego elementów. Dosłowna interpretacja
związku frazeologicznego często nie miałaby sensu.
Mówimy np. nie zasypiać gruszek w popiele, czyli ‘nie tracić
czasu, przejść od razu do rzeczy’), chociaż znaczenie tego
frazeologizmu nie wynika z dosłownych znaczeń wyrazów
w nim użytych, ich połączenie wydaje się wręcz nielogiczne
(zasypiać gruszki).
Związki frazeologiczne z reguły mają stałą formę
i możliwości wymiany jednego elementu związku na inny
(nawet o bardzo podobnym znaczeniu) są ograniczone.
Co więcej, jeżeli w jakimś frazeologizmie występuje wyraz
w określonej formie gramatycznej, to także nie wolno
zmienić tej formy na inną. Mówimy więc przypiąć komuś
łatkę (‘przypisać komuś złośliwie, niesprawiedliwie jakąś
złą cechę’) i czasownika przypiąć nie możemy zastąpić
wyrazem bliskoznacznym (np. przyczepić). W związku wytykać
kogoś palcami musimy użyć liczby mnogiej rzeczownika,
a nie pojedynczej (palcem).
Frazeologizmy to elementy języka, które już okrzepły:
są używane przez jego użytkowników w formie wykształconej
w procesie historycznym. Nie są więc związkami frazeologicznymi
nowo powstałe połączenia wyrazów użytych
przenośnie, stworzone na potrzeby osoby mówiącej.
Związki frazeologiczne stanowią bardzo ważny element
języka. Występuje w nim wiele frazeologizmów
o różnym pochodzeniu, nacechowaniu stylistycznym
i funkcjach. Dział językoznawstwa zajmujący się związkami
frazeologicznymi to frazeologia.
Przysłowia
Bardzo podobne do związków frazeologicznych są przysłowia
– również składają się z więcej niż jednego wyrazu,
mają stałą formę oraz znaczenie całościowe, które
nie musi być sumą znaczeń poszczególnych składników,
oraz są utrwalone w języku. Przysłowia różnią się jednak
od związków frazeologicznych tym, że mają postać
zdania gotowego do użycia w tekście. Zdanie będące
przysłowiem stanowi zamkniętą całość, do której nie
można dodać ani z której nie można usunąć żadnego
elementu językowego. Część przysłów ma formę porzekadeł,
sentencji, zazwyczaj opartych na stereotypach
i schematach myślowych (np.: Łaska pańska na pstrym
koniu jeździ; Mowa jest srebrem, a milczenie złotem; Modli
się pod figurą, a diabła ma za skórą).
Skąd się biorą związki frazeologiczne? Prawdziwą
ich skarbnicą są dwa źródła kultury europejskiej:
mitologia oraz Biblia. Pochodzenie mitologiczne mają
np. związki: nić Ariadny ‘coś przydatnego, co pomaga nam
w danej chwili, dzięki czemu możemy wybrnąć z trudnej
sytuacji’; męki Tantala ‘żartobliwie, o czyimś nieprzyjemnym
stanie fizycznym czy psychicznym’ (syn Zeusa Tantal
został skazany na wieczny głód i pragnienie za wyjawienie
tajemnic bogów); być w objęciach Morfeusza ‘spać’
125
125

Skrzydlate słowa
Skrzydlate słowa to cytaty, które funkcjonują samodzielnie
w języku i kulturze, ale których pochodzenie można
dość łatwo ustalić. Są one używane nie tylko ze względu
na znaczenie, lecz także dlatego, że od razu kojarzą się
z tekstem bądź wypowiedzią, z której pochodzą, albo
też z pewną sytuacją.
Przykładem skrzydlatych słów jest cytat z Kazania na
górze (Ewangelia wg św. Mateusza): Szukajcie, a znajdziecie.
Słowa te pierwotnie odnosiły się do łaski prawdziwej
i szczerej wiary – w odróżnieniu od powierzchownej,
martwej wiary faryzeuszy, skupionej wyłącznie na
spełnianiu pewnych rytuałów. Dzisiaj jednoznacznie
kojarzymy je z tekstem Pisma Świętego, ale używamy
ich w znaczeniu przenośnym, a nawet dosłownie i żartobliwie,
np. kiedy szukamy zgubionej rzeczy.
Wyrażenie „skrzydlate słowa” pochodzi z eposów
Homera. Tak określane są w nich trafne sformułowania,
które błyskawicznie rozchodzą się między ludźmi (np.
we fragmencie Odysei na s. 20 „skrzydlatymi” zostały
określone słowa towarzyszy Odysa skierowane do Polifema).
Termin ten przyjął się także w językoznawstwie.
Skrzydlate słowa mogą pochodzić z Biblii, literatury
i filmu (szlachetne zdrowie z fraszki Jana Kochanowskiego;
Przeminęło z wiatrem), języka naukowego (globalna
wioska z nauki o kulturze), sloganów reklamowych (reklama
dźwignią handlu), wypowiedzi znanych osób (Nie
chcem, ale muszem Lecha Wałęsy). Każde z takich sformułowań
funkcjonuje poza oryginalnym kontekstem.
(Morfeusz to mitologiczny bóg snu); puszka Pandory; syzyfowa
praca.
W Biblii mają źródło takie związki frazeologiczne, jak:
hiobowa wieść ‘tragiczna wieść’; manna z nieba ‘coś, czego
pragnęliśmy i co otrzymaliśmy niespodziewanie’ (Bóg
zsyłał Żydom wędrującym po pustyni w poszukiwaniu
Ziemi Obiecanej pokarm w postaci manny); chodzić od
Annasza do Kajfasza ‘chodzić z jednego miejsca do drugiego,
np. od jednego urzędnika do drugiego, bezskutecznie
próbując załatwić jakąś sprawę’ (Annasz i Kajfasz
byli kapłanami, którzy mieli osądzić Jezusa – Jezus najpierw
został zaprowadzony do Annasza, który z kolei odesłał
go do Kajfasza).
Niektóre związki frazeologiczne odwołują się do wydarzeń
lub anegdot historycznych: nad kimś wisi miecz
Damoklesa ‘komuś zagraża jakieś stałe niebezpieczeństwo’
(Damokles, dworzanin jednego z greckich tyranów
żyjących w V i IV w. p.n.e., wychwalał los władcy, więc król
– chcąc uświadomić poddanemu, że władcy ciągle zagraża
śmiertelne niebezpieczeństwo – wyznaczył mu w czasie
uczty miejsce, nad którym zawiesił na włosie z końskiego
ogona miecz); kości zostały rzucone ‘jesteśmy na takim
etapie realizacji planu, że już nie ma możliwości odwrotu’
(słowa wypowiedziane przez Juliusza Cezara po przekroczeniu
Rubikonu, co rozpoczęło wojnę domową w Republice
Rzymskiej); pójść do Canossy ‘ukorzyć się, okazać
skruchę’ (cesarz niemiecki popadł w konflikt z papieżem
i został wyklęty; aby otrzymać przebaczenie, udał się
w pokutną pielgrzymkę do miejscowości Canossa, w której
oczekiwał pod bramą zamku papieża, aż ten zechce
go wpuścić); pleść jak Piekarski na mękach ‘gadać zupełne
bzdury’ (Michał Piekarski, który próbował przeprowadzić
zamach na króla Zygmunta III, został skazany na tortury,
podczas których krzyczał i bluźnił).
Wiele frazeologizmów jest zakorzenionych w literaturze
i kulturze: homeryckie boje ‘zażarte, ostre spory, które
bardzo długo się toczą’ (w Iliadzie Homer opisuje między
innymi krwawe, długo toczące się walki); tajemnica poliszynela
‘tajemnica, o której wszyscy wiedzą, ale nikt głośno
nie mówi’ (poliszynel we włoskiej komedii dell’arte to
postać mężczyzny, który scenicznym szeptem przekazuje
widowni wiadomości, czego inne postacie na scenie zdają
się nie słyszeć).
Istnieją także frazeologizmy, które odwołują się do
obserwacji przyrody, np. podrzucić komuś kukułcze jajo
‘zepchnąć na kogoś sprawę, którą sami nie chcemy się zajmować’
(kukułki mają zwyczaj podrzucania własnych jaj do
gniazd innych ptaków); każda pliszka swój ogonek chwali
‘każdy chwali to, co ma’ (pliszka to ptak o dość długim ogonie,
którym ciągle porusza, jakby się nim chwalił); wyrastać
jak grzyby po deszczu ‘pojawiać się nagle, masowo’.
Codziennej obserwacji świata ludzi zawdzięczamy
z kolei takie frazeologizmy, jak: języczek u wagi (‘pozornie
mała sprawa, która przesądza o wszystkim’) czy mieć węża
w kieszeni (‘być bardzo skąpym’).
Kiedy używać związków frazeologicznych?
Związki frazeologiczne bardzo często służą do wyrażania
uczuć i postaw. W zasadzie nie występują związki frazeologiczne
nienacechowane stylistycznie. Właśnie dlatego
frazeologizmów jest niewiele w tekstach, które wymagają
obiektywizmu i niewyrażania emocji – zwłaszcza w stylu
naukowym oraz urzędowym.
Frazeologizmy mające źródło w codziennej obserwacji
świata zwykle są potoczne. Wiele z nich charakteryzuje
się obrazowością (np. latać z wywieszonym ozorem, walić
głową w mur). Takie struktury doskonale nadają się do wyrażania
emocji i dlatego są bardzo często stosowane w języku
codziennym.
Frazeologizmy pochodzące z Biblii, mitologii czy literatury
są często nacechowane podniośle (być w stanie
błogosławionym, ująć ster rządów w swoje ręce, złożyć oręż,
strawa duchowa) lub książkowo (bać się czegoś jak morowej
zarazy, czerpać z czegoś pełnymi garściami, coś pali
126

kogoś żywym ogniem). Elementy tego typu pojawiają się
w tekstach pisanych i przydają im powagi, a czasem także
uroczystego charakteru. Niektóre z tych frazeologizmów
nadają wypowiedzi cechę staranności (np.: wylać dziecko
z kąpielą, zostawić komuś wolną rękę, wilk w owczej skórze)
lub nawet są erudycyjne (oddać coś za miskę soczewicy, sól
ziemi).
Innowacje frazeologiczne. Zwykle zmiana formy
związku frazeologicznego nie znajduje uzasadnienia
w systemie językowym. Taką zmianę nazywamy innowacją
frazeologiczną. Innowacja, która nie jest świadoma
ani celowa, to błąd frazeologiczny.
Wśród błędnych innowacji frazeologicznych występują
innowacje polegające na deformacji znaczeń związków
frazeologicznych. Na przykład właściwe znaczenie połączenia
potępić w czambuł to ‘potępić wszystkich członków
danej grupy bez wyjątku’ (czambuł był dawnym oddziałem
jazdy tatarskiej). Ten związek jest bardzo często
błędnie używany w znaczeniu ‘bardzo potępić’. Taki błąd
popełnia np. autor zdania *Celebrytka została potępiona
w czambuł. Podobny mechanizm błędu obserwujemy
w zdaniu *Mieliśmy nadzieję, że uda nam się wylać dziecko
z kąpielą i załatwimy te dwie sprawy naraz. Zwrot wylać
dziecko z kąpielą nie znaczy ‘załatwić jedną sprawę przy
okazji załatwiania innej’, ale ‘próbując usunąć coś złego,
nieopatrznie usunąć też coś dobrego; naprawiając, zaszkodzić
sprawie’.
Innowacją frazeologiczną jest także każda ingerencja
w formę związku. Do związków frazeologicznych nie należy
zatem dodawać żadnych wyrazów, które w nich nie
występują. We współczesnej polszczyźnie często przed
frazeologizmami pojawiają się określenia typu prawdziwy,
przysłowiowy, tak zwany, które w takich kontekstach są
rażącymi wykolejeniami językowymi. Nie mówimy Grusza
na miedzy okazała się *tak zwaną kością niezgody między
dwiema zwaśnionymi rodzinami, ale Grusza… okazała się
kością niezgody… Podobnie, zamiast sumy prawdziwie bajońskie
powiemy bajońskie sumy.
Nie należy także usuwać wyrazów ze związków frazeologicznych.
Ponieważ pełna forma zwrotu brzmi zalać komuś
sadła za skórę, nie można powiedzieć Nie znoszę go,
bo swego czasu *zalał mi sadła. Niepoprawne jest również
wymienianie któregoś wyrazu w związku frazeologicznym
na inny, choćby synonimiczny. Zatem właściwe formy to:
zasięgnąć języka, a nie *zaciągnąć języka i dolewać oliwy
do ognia, a nie: *dodawać oliwy do ognia. W związku frazeologicznym
nie należy też zmieniać form gramatycznych
wyrazów, czyli: przysiąść fałdów, a nie: *fałdy, przychylić
komuś nieba, nie zaś: *niebo komuś przychylać.
Odrębnym typem omawianych błędów frazeologicznych
są kontaminacje frazeologiczne (łac. contaminatio
‘zmieszanie, zanieczyszczenie’). Polegają one na połączeniu
dwóch poprawnych struktur frazeologicznych w jedną
– błędną. Na przykład istnieją poprawne związki wypuścić
kogoś na szerokie wody (‘dać komuś wolną rękę, pozwolić
komuś działać zgodnie z jego własnym uznaniem’) oraz
rzucić kogoś na głęboką wodę (‘dać komuś nieprzygotowanemu
bardzo trudne zadanie do wykonania’). Ze względu
na podobieństwo budowy i znaczenia te dwa frazeologizmy
bywają łączone w jeden, niepoprawny: *rzucić kogoś
na szerokie wody. Podobnie, związki frazeologiczne pójść
gdzie oczy poniosą i uciec gdzie pieprz rośnie czasami łączone
są w błędny *pójść gdzie pieprz rośnie.
Zwróćmy jednak uwagę, że nie wszystkie innowacje
frazeologiczne są błędami. Celowo używa się innowacji
frazeologicznych jako żartu językowego i narzędzia perswazji
w sloganach reklamowych (np. w reklamie marki
żelazek: Prasuj [zamiast pracuj] pełną parą i oszczędzaj czas
czy Winiary. Porcja warzyw pod ręką…). Tak zastosowane
innowacje frazeologiczne uatrakcyjniają przekaz i stanowią
środek stylistyczny lub artystyczny.
Sprawdź się
1 Wyjaśnij pochodzenie i znaczenie podanych niżej związków frazeologicznych.
koń trojański
jeźdźcy Apokalipsy
listek figowy
przekroczyć Rubikon
syn marnotrawny
pięta Achillesa
w stroju Adama
zakazany owoc
127

2 Przepisz i uzupełnij podane zdania związkami frazeologicznymi z ramki. Zadbaj o zgodność form gramatycznych.
syzyfowa praca • manna z nieba • alfa i omega • stajnia Augiasza • pójść do Canossy • męki Tantala
• hiobowa wieść • wieża Babel • mieć węża w kieszeni
a) Chyba będziemy musieli i po prostu błagać go o wybaczenie.
b) Sprzątanie w naszym domu to . Ja się natrudzę, żeby doprowadzić wszystko do porządku, a wy natychmiast
brudzicie i trzeba sprzątać od nowa.
c) Twój pokój to po prostu . Chyba powinieneś tu posprzątać, zwłaszcza że zbliżają się święta.
d) Dość już mam tego jego skąpstwa! Kiedy w końcu przestanie zachowywać się tak, jakby ?!
e) Tomek na temat wojskowości wie chyba wszystko – w tej dziedzinie jest .
f) Jestem zatrudniony w międzynarodowej korporacji. Na korytarzu można usłyszeć mnóstwo języków –
istna .
g) W poniedziałek rano nadeszła ta : autokar z turystami miał wypadek.
h) Najpierw szedł coraz wolniej, a dopiero po pewnym czasie przyznał się, że to nowe buty – chyba trochę
za ciasne – cierpi w nich .
3 Na podstawie podanego znaczenia ustal, o jakim frazeologizmie jest mowa.
a) ‘przesadzać, wyolbrzymiać, zwłaszcza mówić, że coś
jest niebezpieczne, ma negatywny wpływ’
b) ‘najbardziej wartościowi ludzie w jakiejś grupie’
c) ‘uciec w wielkim pośpiechu, jak najdalej’
d) ‘sprawa zawikłana, ogromnie trudna do rozwiązania’
e) ‘zapadła decyzja, od której nie ma już odwrotu’
f) ‘miejsce bardzo odległe od głównych dróg, zacofane,
do którego nie dochodzą żadne informacje’
g) ‘bardzo się śmiać, zaśmiewać się’
h) ‘wydało się, zostało ujawnione’ (zwykle o informacjach
negatywnych)
i) ‘osoba (zwykle mężczyzna), która jest krytykowana
przez wszystkich, na którą wszyscy wylewają swoje
złości, pretensje’
j) ‘pozornie nieważny człowiek, który jednak dzięki działaniom
zakulisowym ma bardzo duży wpływ na bieg
spraw’.
Frazeologiczna pierwsza pomoc
Znaczenie lub formę związków frazeologicznych
można sprawdzić w jednym z następujących
słowników frazeologicznych, słowników poprawnej
polszczyzny lub języka polskiego:
• Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny,
red. S. Bąba, J. Liberek, Warszawa 2001.
• Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz,
Warszawa 2004.
• W kilku słowach. Słownik frazeologiczny języka
polskiego, K. Mosiołek-Kłosińska, A. Ciesielska,
Warszawa 2001.
• Wielki słownik frazeologiczny, oprac. A. Kłosińska,
E. Sobol, A. Stankiewicz, Warszawa 2005.
• Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red.
A. Markowski, Warszawa 2004.
4 W poniższych wypowiedziach odszukaj dość rzadkie związki frazeologiczne. Posługując się kontekstem, spróbuj
wyjaśnić ich znaczenie.
a) Jak śmie przychodzić tu po tym, co nam zrobił? Ten to ma miedziane czoło!
b) Myślałem, że mam jeszcze jakąś szansę, a tak to umarł w butach – nic już nie uratuje mnie przed powtarzaniem
klasy.
c) Samiśmy sobie winni, będziemy musieli się tłumaczyć. No cóż, trzeba połknąć tę żabę.
d) Każdy człowiek powinien odróżniać prawdziwych przyjaciół, którzy pochwalą, ale i zganią, kiedy trzeba,
od ludzi, którzy dla osiągnięcia własnych korzyści ciągle podbijają nam bębenka.
f) Powiedziałeś, że im pomożesz, a potem wykręcałeś się i tłumaczyłeś, że nie masz czasu. Lepiej nic nie mówić,
niż robić z gęby cholewę.
128

5 Popraw i omów występujące w poniższych zdaniach błędy związane z użyciem związków frazeologicznych.
Swoje wątpliwości możesz rozstrzygnąć, zaglądając do odpowiednich słowników. Uwaga, poszczególne zdania
mogą zawierać więcej niż jeden błąd.
a) Kiedy opowiedziała, co jej się przydarzyło, śmialiśmy się do samego rozpuku.
b) Znowu poszedłeś po najmniejszej linii oporu i przygotowałeś coś, czego nie można zaakceptować.
c) Kiedy Janek zaczął pracę w nowej firmie, wydawało mu się, że złapał Pana Boga za nogi. Dopiero później
wyszło na jaw, że był jedynie pionkiem w ogromnej maszynie.
d) Nie ma co wylewać krokodylich łez, bo i tak nie zdołamy zmienić tego, co się już stało.
e) Może jeszcze nie wszystko stracone? Może jest jakaś iskierka w tunelu?
6 W poniższych reklamach występują nawiązania do związków frazeologicznych. Wskaż te związki. Wyjaśnij,
w jaki sposób zostały one przekształcone i jaka jest funkcja tego zabiegu. Które ze związków wykorzystanych
w przykładach są innowacjami frazeologicznymi?
a) Fortuna się kołem nie toczy, fortuna się toczy owocem.
b) Tracisz włosy? Nie trać głowy… Dove.
c) Trzymaj rękę na Plusie. PLUS GSM
d) Maybach. Cztery koła luksusu.
e) Dobry krem cieszy oko. (reklama kremu pod oczy)
f) Scholl. Piękna od stóp. (reklama preparatu do pielęgnacji stóp)
7 Na podstawie poniższego fragmentu tekstu naukowego wyjaśnij, na czym polega zjawisko antropocentryzmu
w związkach frazeologicznych. Wypisz w punktach argumenty autorów dowodzące istnienia tego zjawiska.
Podaj własne (inne niż w tekście) przykłady związków frazeologicznych na poparcie tych argumentów.
Świat przez pryzmat frazeologizmów
Badając związki języka z historią i kulturą narodu, trudno
wprost przecenić materiał frazeologiczny. […] frazeologizmy
odbijają dzieje narodu, świat, w którym żył,
stosunki społeczno-polityczne, obyczaje, […] stanowią
świadectwo przynależności do pewnego kręgu kulturowego.
Zasób frazeologiczny dostarcza również wielu
ciekawych, wręcz spektakularnych dowodów, że te same
fakty, zjawiska i zachowania mogą być różnie opisywane
w różnych językach. Na przykład czyjąś ucieczkę Polacy
mogą określić za pomocą zwrotu ktoś bierze nogi za pas,
dla Niemców ta sama osoba bierze nogi do ręki (die Beine
in die Hand nehmen), według Anglików – pokazuje
pięty (to take to one’s heels), według Francuzów – bierze
nogi za szyję (prendre ses jambes à son cou) […].
Poprzez analizę frazeologizmów można dotrzeć do
wielu aspektów utrwalonego w języku obrazu świata
[…]. Już na pierwszy rzut oka widać, że centrum i miarą
owego świata jest człowiek. We frazeologii potocznej
nasila się antropocentryzm, właściwy językowi w ogóle.
Antropocentryczny punkt widzenia ujawnia struktura
semantyczna zasobu frazeologicznego – przygniatającą
większość stanowią związki, które bezpośrednio odnoszą
się do ludzi. […]
Antropocentryzm przejawia się także w składzie leksykalnym
frazeologizmów – członem ogromnej liczby
jednostek jest nazwa części ciała ludzkiego. Cechy części
ciała, zarówno rzeczywiste, jak i tradycyjnie im przypisywane
przez pewną wspólnotę językową motywują znaczenie
wielu związków. Część frazeologizmów – co wydaje
się oczywiste – charakteryzuje człowieka: jego wiek,
cechy charakteru, stan psychiczny, zachowania itp., np.:
ktoś ma mleko pod nosem, komuś woda sodowa uderzyła
do głowy, coś leży komuś na wątrobie, ktoś strzępi sobie język.
Ale antropocentryczne nastawienie użytkowników
języka jest widoczne również we frazeologicznych określeniach
odległości (pod ręką, pod nosem, pod bokiem,
na karku), czasu (jak ręką odjął, w oczach, od ręki), ilości
i miary (można policzyć na palcach jednej ręki, ktoś ma
więcej długów niż włosów na głowie, ktoś ma czegoś po
dziurki w nosie), intensywności cechy (cienkie jak włos,
czyste jak łza, sam jak palec). Nawet wyrażając oceny, np.:
coś stoi na głowie, coś jest postawione na głowie ‘coś dzieje
się wbrew ustalonemu porządkowi, funkcjonuje nienormalnie’
czy coś ma ręce i nogi ‘coś jest dobre, takie, jakie
powinno być’, za miarę normalności przyjmujemy strukturę
biologiczną człowieka.
129

W składzie leksykalnym frazeologizmów nie tylko
nazwy części ciała świadczą o ludzkiej perspektywie
oglądu świata. Na przykład niewielką odległość określa
się w polszczyźnie za pomocą połączeń: o krok, (o) dwa
albo trzy kroki, (o) kilka albo parę kroków od kogoś, czegoś;
krok to swoista „ludzka” jednostka miary, równa
odległości, jaką przebywa idący człowiek za każdym
stąpnięciem. […]
Człowiek może również ujmować świat z perspektywy
swych czynności (w składzie frazeologizmów odpowiadają
im czasowniki i rzeczowniki odczasownikowe).
Przykładowo: potoczna wiedza o krótkotrwałości działania
uzasadnia znaczenie związku ktoś ani się obejrzy
i…, znajomość przeciętnych możliwości człowieka wykonującego
pewną czynność znalazła odbicie w wyrażeniu
kamieniem dorzucisz albo jak kamieniem dorzucić
‘niedaleko’, a frazeologizm na poczekaniu ma łatwą do
odtworzenia motywację semantyczną: ‘tak szybko, że
warto poczekać’ – ‘bardzo szybko, od razu’.
O antropocentryzmie świadczy wreszcie większość
metafor i porównań utrwalonych we frazeologizmach.
Przypisywanie człowiekowi cech przysługujących
zwierzętom lub rzeczom, porównanie człowieka do
zwierzęcia lub rzeczy wiąże się z wartościowaniem negatywnym.
Przykładem mogą tu być dwie serie jednostek:
z kogoś będą ludzie, mów, zachowuj się, postępuj
jak człowiek, bądź człowiekiem, ktoś jest wyzuty z ludzkich
uczuć, ktoś żyje, mieszka jak ludzie – ktoś żyje jak
zwierzę, ktoś zdycha jak zwierzę, z kogoś wyszło zwierzę,
zwierzę, nie człowiek.
Człowiek jest zatem najważniejszym i najlepszym
składnikiem świata. Wniosek ten tylko pozornie podważają
liczne frazeologizmy oznaczające negatywne
cechy i zachowania ludzi, wyjątki jedynie potwierdzają
regułę: człowiek jest istotą dobrą.
A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia,
w tomie: Współczesny język polski, 2001
130

Feudalne zależności. Poza ideałem świętego
w średniowieczu istniały także inne wzorce osobowe.
Nie każdy bowiem był powołany do ascezy i życia
w ubóstwie, dróg życia propagowanych przez
Kościół. Inne wzorce epoki są związane bezpośrednio
z systemem feudalnym (łac. feudum ‘prawo do
cudzej rzeczy, lenno’), który stanowił podstawę
struktury społeczno-politycznej średniowiecza.
Opierał się on na hierarchii zależności między seniorem
(panem) i wasalem (lennikiem seniora).
Symboliczne uznanie przez wasala władzy seniora
odbywało się podczas publicznej ceremonii określanej
mianem hołdu lennego. Wasal składał panu
przysięgę, pan zaś przekazywał mu w zamian za to
jakiś symbol władzy nad lennem, czyli nadanymi
ziemiami. Mogła to być np. chorągiew, laska albo
rycerska rękawica.
Skomplikowana drabina feudalnych zależności
wspierała się w gruncie rzeczy na honorze. Nie
potrzeba było wówczas prawniczych kancelarii
oraz prawnych umów. Rycerz klękał przed panem
i przysięgał, kładąc na szalę swój honor. Ta przysię-
Krucjaty, czyli wyprawy krzyżowe
W 1095 r. papież wezwał wszystkich chrześcijan,
by zjednoczyli się i podjęli wysiłek wyzwolenia
Ziemi Świętej z rąk pogan. W ten sposób rozpoczęła
się epoka krucjat (łac. crux – krzyż), trwająca
do XIII w. Wynikiem wypraw krzyżowych było
utworzenie efemerycznego (czyli krótko istniejącego)
chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy,
które upadło ostatecznie w 1291 r. Jedynym
znanym polskim krzyżowcem był syn Bolesława
Krzywoustego Henryk, książę sandomierski, który
w 1154 r. udał się do Ziemi Świętej, by bronić zagrożonej
przez pogan Jerozolimy, centrum chrześcijańskiego
świata.
Paolo Ucello [uczello], Święty Jerzy, obraz olejny, ok. 1470 (National
Gallery, Londyn). Święty Jerzy był patronem rycerskiego stanu. Wedle
legendy, ratując piękną księżniczkę, zabił strasznego smoka, który
pustoszył Libię.
ga była rękojmią wiernej służby, a nawet gotowości
do poświęcenia życia dla seniora. Rycerz mógł
w zamian za to oczekiwać od pana opieki dla siebie
i swojej rodziny, sprawiedliwej oceny postępków
i sowitego wynagrodzenia.
Pieśni o czynach. W ścisłym związku z systemem
feudalnym rozwijał się rycerski system wartości.
Ważną rolę w jego upowszechnianiu odgrywała
literatura propagująca model rycerza i rycerskie
cnoty. Od XI w. zaczynają pojawiać się w Europie
utwory opisujące doskonałych rycerzy i władców.
To tzw. pieśni o czynach (fr. chansons de geste
[szãsą dö żest]), spośród których najbardziej znana
jest Pieśń o Rolandzie (XI w.). Kładą one nacisk na
rycerski honor i absolutną wierność wasala seniorowi,
wspierając tym samym system feudalny.
163

Turniej rycerski, miniatura z Kodeksu Manesse,
początek XIV w.
Kroniki. W literaturze polskiego średniowiecza nie
ma pieśni o czynach. Ich funkcję spełniają kroniki
(np. Kronika Galla Anonima, s. 169), w których odnaleźć
można wizerunki idealnych władców i rycerzy
oraz opowieści o ich chwalebnych dokonaniach.
Romanse rycerskie. U schyłku
średniowiecza, po zwycięskiej
krucjacie (XII w.), w okresie
pokoju i dobrobytu, które
zapanowały w dużej części Europy,
warstwie rycerskiej nie wystarczały
już bohaterskie pieśni.
Można wówczas zaobserwować
wyraźne wysubtelnienie obyczajów,
co miało niewątpliwie
związek z rozwojem kontaktów
ze stojącym wyżej pod względem
kultury światem arabskim.
Od rycerzy wymagano nie tylko
męstwa i wierności, lecz także
towarzyskiej ogłady, przejawiającej
się przede wszystkim
w stosunku do kobiet. Zaczęły
wówczas powstawać romanse
rycerskie, w których surowi
wojownicy zmieniali się w czułych kochanków, nie
tracąc przy tym dzielności i odwagi. Tematyka romansów
rycerskich zaczerpnięta jest z celtyckich
legend, związanych z postacią legendarnego króla
Artura i jego rycerzy Okrągłego Stołu.
Rycerz odbiera nagrodę od damy serca, miniatura
z Kodeksu Manesse, początek XIV w.
Pieśń o Rolandzie (fragmenty)
1
Oliwier – wierny przyjaciel Rolanda,
brat Aldy (Ody), ukochanej
Rolanda.
2
Durendal – tak nazywał się miecz
Rolanda.
LXXXIII
Oliwier 1 powiada: „Poganie są bardzo silni; a naszych Francuzów (tak mi się zda)
jest bardzo skąpo. Rolandzie, towarzyszu mój, zadmijże w swój róg; Karol usłyszy
i wojsko wróci”. Roland odpowiada: „Chybabym oszalał. Postradałbym w słodkiej
Francji moje imię. Wnet zacznę walić Durendalem 2 co wlezie. Brzeszczot zakrwawi
się po złotą rękojeść. Zdrajcy poganie przyszli w ten wąwóz na swoje nieszczęście.
Przysięgam ci, wszyscy naznaczeni są przez śmierć”.
LXXXVII
Roland jest mężny, a Oliwier roztropny; obaj mężowie wspaniałego serca. Skoro
są na koniu i pod bronią, nigdy ze strachu przed śmiercią nie umkną się od bitwy.
Tędzy to są hrabiowie, a słowa ich są harde. Zdrajcy poganie jadą jak wściekli. Oliwier
rzecze: „Rolandzie, patrz! Oni są tuż, ale Karol jest nazbyt daleko. Nie raczyłeś
zadzwonić w róg. Gdyby król był tutaj, nie bylibyśmy w niebezpieczeństwie.
Patrz w górę, ku bramom Hiszpanii; ujrzysz tam wojsko wielce żałośliwe: kto dziś
pełni tylną straż, nie będzie jej już pełnił nigdy”. Roland odpowie: „Nie mów byle
164

czego! Hańba sercu, które stchórzy w piersi! Będziemy się trzymali silnie w miejscu.
My to będziemy miotać ciosy i wydawać bitwę”.
CX
Bitwa jest wspaniała i ciężka. Roland wali krzepko i Oliwier takoż; i arcybiskup 3
wali więcej niż tysiąc razy i dwunastu parów też nie zostaje w tyle, ani Francuzi,
którzy biją wszyscy naraz. Tysiącami i setkami giną poganie. Kto nie ucieknie, nie
znajduje ratunku; chce czy nie chce, daje gardło. Francuzi tracą tam swoje najlepsze
podpory. Nie ujrzą już swoich rodziców ani krewnych, ani wielkiego Karola,
który ich czeka u wylotu doliny. We Francji wszczyna się osobliwa zawierucha,
burza z wichrem i piorunami; deszcz i grad sieka bez miary. Pioruny walą raz po
raz, ziemia drży. […] nie masz domu, w którym by mur nie pękł. Ludzie mówią:
„To sądny dzień, koniec świata nadchodzi”. Nie wiedzą ani nie mówią prawdy: to
wielka żałoba z powodu śmierci Rolanda!
3
arcybiskup – chodzi o Turpina,
uczestnika wypraw Karola Wielkiego.
4
Saracen – średniowieczne określenie
muzułmanina.
5
Marsyl – legendarny saraceński
władca Saragossy.
6
stradawszy – imiesłów od stradać
‘stracić’.
CXXV
Bitwa jest cudowna; staje się coraz zażartsza. Francuzi walą krzepko i wściekle.
Przecinają pięści, boki, krzyże, przeszywają odzież do żywego ciała i krew płynie
jasnym strumieniem po zielonej trawie. „Francjo, Francjo, niech cię Mahomet
przeklnie! Nad wszystkie ludy lud twój jest śmiały!” Nie masz Saracena 4 , iżby nie
krzyczał: „Marsyl 5 ! Przybywaj, królu! Trzeba nam pomocy!”.
CXXVI
Bitwa jest cudowna i wielka. Francuzi walą ciemnymi kopiami. Gdybyście widzieli
tyle cierpień, tyle ludzi nieżywych, rannych, okrwawionych! Leżą kupami,
twarzą ku niebu, twarzą ku ziemi. Saraceni nie mogą strzymać dłużej: po woli czy
po niewoli opuszczają pole. Frankowie pilnie gonią za nimi.
CXXVIII
Hrabia Roland widzi wielką rzeź swoich.
Woła Oliwiera, swego towarzysza: „Miły
panie, drogi towarzyszu, na Boga, co o tym
rozumiesz? Widzisz tylu junaków leżących
na ziemi! Mamy wielką przyczynę płakać
nad słodką Francją, nad piękną ojczyzną!
Jakże pusta będzie, stradawszy 6 takich baronów!
Ach, królu, przyjacielu, czemuż cię tu
nie ma? Oliwierze, bracie, co my poczniemy?
Jak zdołamy mu przesłać nowiny?”.
Oliwier powiada: „Jak? Nie wiem. Mogliby
o tym mówić ku naszej hańbie, wolę raczej
umrzeć!”.
CXXIX
Roland powiada: „Zatrąbię w róg. Karol usłyszy,
przebywa teraz wąwozy. Przysięgam ci,
wrócą Francuzi”. Oliwier powiada: „To byłby
Bitwa w wąwozie Roncevaux, tkanina niderlandzka, II połowa XV w.
(Victoria and Albert Museum, Londyn)
165

Wskazówki do lektury
Pieśń o Rolandzie. Najświetniejszy średniowieczny epos rycerski powstał
zapewne w XI w. (najstarsze zachowane rękopisy datuje się na drugą połowę
XII w.). Autor utworu pozostaje anonimowy, choć ostatnie słowa eposu
brzmią: „Tak kończy się pieśń, którą Turold pisał”. Po francusku formuła ta jest
bardziej wieloznaczna: może oznaczać ‘napisał’, ale także ‘zanotował’. Na ówczesnych
dworach pojawiali się śpiewacy, którzy recytowali, podobnie jak
greccy aojdowie, długie bohaterskie poematy (w oryginale Pieśń napisana
jest wierszem). Być może Turold był więc tylko tym, który spisał czyjś tekst.
Poza tym nie udało się zidentyfikować żadnego Turolda poety.
Legenda o wyprawie Karola Wielkiego. Pieśni o czynach poświęcone są
przede wszystkim Karolowi Wielkiemu i jego rycerzom. Tematem Pieśni o Rolandzie
jest epizod z wyprawy króla przeciwko Saracenom, czyli Arabom,
dla wszystkich twoich krewnych wielki
wstyd i hańba, i ten despekt ciążyłby na
nich całe życie. Kiedy cię prosiłem, abyś
to zrobił, nie chciałeś. Zróbże teraz; nie
zrobisz z mojej rady. Trąbić w róg, to by
nie był czyn mężnego rycerza! Ale jak
twoje ręce są zakrwawione!”. Hrabia odpowiada:
„Waliłem nimi tęgo”.
CXXXIII
Roland przytknął róg do ust. Obejmuje
go dobrze ustami, dmie weń ile tchu.
Wysokie są góry i daleki głos rogu: na
trzydzieści dobrych mil słychać go
w oddali. Karol słyszy i słyszą wszystkie
szyki jego wojska. Karol mówi:
„Nasi ludzie wydają bitwę!”. A Ganelon 7
sprzeciwia mu się: „Gdyby to rzekł kto
inny, ujrzano by w tym, wierę 8 , wielkie
łgarstwo”.
CXXXIV
Hrabia Roland z wielkim wysiłkiem,
z wielką męką, bardzo boleśnie dzwoni
w swój róg. Z ust jego tryska jasna krew.
Skroń mu pęka. Głos rogu rozlega się
w oddali. Karol słyszy go, przebywając
wąwozy. Książę Naim 9 słucha, Frankowie
słuchają. Król powiada: „To róg
Rolandowy! Nie dzwoniłby weń, gdyby
nie wydawał bitwy!”. Ganelon odpowie:
„Nie ma bitwy! Stary jesteś, głowa twoja
jest biała i oszedziała 10 , przez takie słowa
podobny jesteś do dziecka. Znasz
dobrze pychę Rolanda: to cud, że Bóg ją
tak długo cierpi. [...]
Simon Marmion, ilustracja do Pieśni o Rolandzie, Wielka kronika Francji, poł. XV w.
Simon Marmion (1425–1489), francuski malarz i autor miniatur (niewielkich ilustracji zdobiących
średniowieczne rękopisy), na jednym obrazku przedstawił kilka scen z historii Rolanda. Na dole
zdradziecki Ganelon wywozi dary od króla Marsyla. W centrum widać bitwę w wąwozie Roncevaux.
Po prawej stronie leży martwy Roland z wiernym Durendalem i pękniętym rogiem. Ciało bohatera
odnajduje cesarz (postać na koniu nad kaplicą). U góry po lewej stronie Francuzi gromią Saracenów.
Po stronie prawej Karol wydaje okrutny wyrok na Ganelona, który zaraz zostanie rozdarty przez
cztery rumaki. Nad zdrajcą unoszą się demony, czyhające już na jego duszę.
CXXXV
Hrabia Roland ma zakrwawione usta.
Skroń mu pękła. Dzwoni w róg boleśnie,
z lękiem. Karol słyszy i Francuzi
słyszą. Król powiada: „Ten róg ma długi
7
Ganelon – zdradziecki ojczym Rolanda.
8
wierę – naprawdę
9
Naim – legendarny książę Bawarii.
10
oszedziała – okryta siwizną
166

dech”. Książę Naim odrzecze: „To dlatego, że dzielny
rycerz weń dmie. Wydaje bitwę, jestem tego pewien.
Ten sam, który go zdradził, namawia cię teraz, abyś
chybił swej powinności. Uzbrój się, krzyknij swój
okrzyk wojenny i wspomóż swych wiernych. Słyszysz
wyraźnie: to Roland jest w rozpaczy”.
CLXVIII
Roland czuje, że śmierć jest blisko. Uszami mózg mu
się wylewa. Modli się do Boga za swoich parów, aby
ich przyjął do nieba; następnie prosi anioła Gabriela
za samego siebie. Bierze róg, iżby mu nikt nie robił
wyrzutu, i drugą ręką swój miecz zwany Durendalem.
Nieco dalej niż na strzelenie z kuszy idzie ku
Hiszpanii przez pole. Wstępuje na wzgórek. Tam,
pod pięknym drzewem, są cztery stopnie zrobione
z marmuru. Na zielonej trawie upada na wznak.
Omdlewa, śmierć jego się zbliża.
CLXIX
Wysokie są góry i drzewa wysokie. Są tam cztery
schody marmurowe, błyszczące. Na zielonej trawie
hrabia Roland omdlewa. Owo czyha nań Saracen,
który udał martwego i leży wśród innych, pomazawszy
krwią swoją twarz i ciało. Prostuje się, wstaje,
nadbiega. Był piękny i silny, i mężny też wielce;
i w pysze swojej popełnił szaleństwo, od którego zginie;
chwyta się Rolanda, i chwyta jego broń, i powiada
jedno słowo: „Zwyciężony jest siostrzan Karola!
Zaniosę jego miecz do Arabii!”. Kiedy go ciągnął,
hrabia odzyskał nieco zmysły.
władającym w tej epoce Półwyspem Iberyjskim. Przeciwnikiem
Karola jest legendarny król Marsyl, władca Saragossy.
W czasie pertraktacji między Frankami i Saracenami ojczym
dzielnego Rolanda, Ganelon, dopuszcza się zdrady. Wydaje
Marsylowi plany króla Karola. Marsyl zastawia pułapkę na
tylną straż armii Franków, którą dowodzi Roland. W wąwozie
Roncevaux [rąswo] legł kwiat rycerstwa Karola Wielkiego.
Tyle legenda.
Wyprawa w świetle historii. Według współczesnych historyków
Karol próbował wykorzystać spory między władcami
państewek arabskich. W 778 r. wyruszył do Hiszpanii, gdzie
zajął kilka miast i nieskutecznie oblegał Saragossę. Na wieść
o buntach na wschodnich granicach swojego państwa postanowił
przerwać podbój Półwyspu Iberyjskiego. Droga do
domu wiodła przez wąskie pirenejskie przełęcze. 15 sierpnia
778 r. część armii Franków została zaskoczona przez baskijskich
górali (którzy już wówczas wyznawali chrześcijaństwo)
i wybita niemal do nogi.
Karol Wielki
Karol I Wielki to symbol i ideał średniowiecznego władcy.
Udało mu się stworzyć potężne imperium, które było próbą
wskrzeszenia potęgi i chwały Cesarstwa Rzymskiego. Karol
koronował się zresztą na cesarza w 800 r. Jego państwo
obejmowało prawie całą Europę Zachodnią (z wyjątkiem
Hiszpanii, która była pod władaniem muzułmańskim, Anglii
i północnej Italii). Karol przetrwał w tradycji europejskiej jako
dobry i pobożny władca, który toczył sprawiedliwe wojny, by
rozszerzyć wpływy chrześcijaństwa. W językach słowiańskich
słowo „król” wywodzi się od imienia Karol, czyli imię Karola
było dawniej synonimem władcy.
CLXX
Roland czuje, że on mu bierze jego miecz. Otwiera
oczy i mówi tylko tyle: „Zda mi się, żeś ty nie nasz!”.
Trzymał róg, którego nie chciał porzucić. Uderza go
rogiem w hełm zdobny kamieniami, okładany złotem;
łamie stal i czaszkę, i kości, wysadza mu z głowy
oczy, i u stóp swoich wali go trupem. Po czym powiada:
„Poganinie, synu niewolnika, jak ty się ośmieliłeś
dotknąć mnie, słusznie albo nie? Kto o tym usłyszy,
będzie cię miał za szaleńca! Oto pękł mój róg, złoto
i kryształ odpadły”.
CLXXI
Roland czuje, że oczy mu zachodzą mgłą. Staje na
nogi, siłuje się, póki może. Twarz jego straciła barwę.
Karol Wielki pielgrzymujący do Montauban, ilustracja w Renaut de Montauban,
francuska książka rękopiśmienna z I poł. XV w.
167

Roland. Roland jest postacią historyczną. Był
prawdopodobnie hrabią marchii bretońskiej,
oddzielającej królestwo Karola od terytoriów
pogańskich. Zginął w bitwie w wąwozie Roncevaux.
Dzięki pieśniom o czynach stał się w kulturze
Zachodu ideałem rycerza – wiernego Bogu
i swemu władcy, ceniącego nad życie honor
i niepokonanego w uczciwej walce.
Dlaczego Roland nie zadął w róg? Poemat akcentuje
w szczególny sposób honor rycerski, na
którym opierał się system feudalny. Roland woli
zginąć niż stracić dobre imię. Uważa, że wzywając
na pomoc główne siły Franków, narazi na
szwank swoją opinię najdzielniejszego rycerza.
Honor jest dla niego wartością wyższą niż zwycięstwo.
Jakby dla kontrastu autor przedstawia
też postać zdrajcy, Ganelona, który stanowi
przeciwieństwo Rolanda – jest tchórzliwy, zawistny
i mściwy.
Postać Rolanda powróciła w kulturze europejskiej
w epoce, gdy ideały rycerskie powoli
odchodziły w niepamięć. Roland (we włoskiej
wersji: Orlando) stał się bohaterem satyryczno-
-fantastycznego eposu włoskiego poety Ludovica
Ariosta Orland szalony (1532).
Surowe piękno poematu. Autor Pieśni o Rolandzie
był artystą dużej miary. Fascynowały go
przede wszystkim takie wartości jak siła, męstwo
i honor, które były podstawami rycerskiego
świata. Był wrażliwy na piękno przedmiotów
i urodę przyrody. Świetnie panował nad językiem.
Jego epitety były podobne do Homerowych
(choć nie mógł raczej znać dzieł Homera),
np. Roland był zawsze „mężny”, a jego przyjaciel
Oliwier – „roztropny”; jego opisy przedmiotów
i scen bitewnych – równie zmysłowe i plastyczne.
Nieobca mu też była uroda natury. Wystarczy
uruchomić wyobraźnię, by zobaczyć, jak zlany
krwią olbrzym w srebrnej zbroi, otoczony zwałami
porąbanych ciał, uderza o głaz swym ogromnym
mieczem. Z żelaza tryskają iskry, które rozpryskują
się na tle błękitnego nieba i spadają na
soczystą, zieloną trawę. A w głębi majaczą szare
górskie zwaliska.
11
mea culpa (łac.) – moja wina
12
przepomnieć siebie samego – zapomnieć o sobie samym
13
Łazarz – przyjaciel Jezusa, którego Zbawiciel wskrzesił
cztery dni po śmierci.
Przed sobą widzi kawał skały. Wali w nią dziesięć razy, pełen żałoby
i wściekłości. Stal zgrzyta; nie łamie się, ani się nie szczerbi.
„Ha! rzecze hrabia, Najświętsza Panno, bądź mi ku pomocy. Ha,
Durendalu, dobry Durendalu, bieda z tobą! Skoro umieram, nie
będę miał już pieczy o ciebie. Przez ciebie wygrałem w szczerym
polu tyle bitew, przez ciebie ujarzmiłem tyle szerokich ziem, które
dzierży Karol siwobrody. Nie idź mi nigdy w ręce człowieka
zdolnego uciec przed drugim! Dobry wasal długo cię dzierżył:
nie będzie nigdy podobnego tobie w świętej Francji”.
CLXXIII
Roland uderzył mieczem o krzemień! Walił nim więcej niżbym
zdołał powiedzieć. Miecz zgrzyta, nie pryska, ani się nie łamie.
Odskakuje ku niebu. Kiedy hrabia widzi, że go nie złamie, żałuje
go w duszy bardzo łagodnie. „Ha! Durendal, jakiś ty piękny i święty!
Twoja złota gałka pełna jest relikwii: ząb świętego Piotra, krew
świętego Bazylego i włosy wielebnego świętego Denisa, strzęp
szaty Najświętszej Panny. Nie godzi się, by poganie cię posiedli,
chrześcijanie powinni pełnić twoją służbę. Obyś nigdy nie dostał
się w ręce tchórza! Tobą zdobyłem tyle szerokich ziem, które dzierży
Karol, cesarz siwobrody: przez ciebie jest potężny i bogaty”.
CLXXIV
Roland czuje, że śmierć go bierze całego: z głowy zstępuje do serca.
Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej
murawie, twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg.
Obrócił głowę ku zgrai pogan; tak czyni, chcąc, aby Karol powiedział
i wszyscy jego ludzie, że umarł jako zwycięzca i jako zacny
hrabia. Raz po raz słabnącą ręką uderza się w piersi. Za grzechy
swoje wyciąga ku niebu swoją rękawicę.
CLXXV
Roland czuje, że dobiegł już kresu. Leży na stromym pagórku
twarzą ku Hiszpanii. Jedną ręką bije się w pierś: „Boże, przez
twoją łaskę, mea culpa 11 , za moje grzechy, wielkie i małe, jakie
popełniłem od godziny urodzenia aż do dnia, w którym oto poległem!”.
Wyciągnął do Boga prawą rękawicę. Aniołowie z nieba
zstępują ku niemu.
CLXXVI
Hrabia Roland leży pod sosną. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Wiele
rzeczy przychodzi mu na pamięć: tyle ziem, które zdobył dzielny
rycerz, i słodka Francja, i krewniacy, i Karol Wielki, jego pan,
który go wychował. Płacze i wzdycha, nie może się wstrzymać.
Ale nie chce przepomnieć siebie samego 12 ; bije się w piersi i prosi
Boga o przebaczenie: „Prawdziwy Ojcze, któryś nigdy nie skłamał,
ty, któryś przywołał świętego Łazarza 13 spośród umarłych,
168

ty, któryś ocalił Daniela 14 spomiędzy lwów, ocal moją duszę od wszystkich niebezpieczeństw
za grzechy, którem popełnił w życiu!”. Ofiarował Bogu swą prawą
rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. Opuścił głowę na ramię; doszedł ze
złożonymi rękami swego końca. Bóg zsyła mu swego anioła Cherubina i świętego
Michała Opiekuna; z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.
Przełożył Tadeusz Boy-Żeleński
14
Daniel – biblijny prorok, którego
Bóg ocalił z jaskini pełnej lwów.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 W jaki sposób autor przeciwstawia sobie postaci Rolanda i Oliwiera?
2 Dlaczego Roland nie chce wezwać na pomoc króla Karola? Jak oceniasz jego postawę?
3 Wynotuj epitety, którymi autor określa bitwę. O czym one świadczą?
4 Jak bohater przygotowuje się do śmierci? Opisz kolejne fazy umierania Rolanda i zinterpretuj
ich symboliczne znaczenie.
Wskazówka: Zwróć m.in. uwagę na to, że akt oddania przez umierającego rękawicy
ma związek z hołdem lennym.
5 W średniowieczu wierzono, że każde wydarzenie ma swój wyższy sens. Jakie wydarzenia
towarzyszą we Francji śmiertelnej walce Rolanda i jakie to ma znaczenie?
6 Porównaj opisy walki z Iliady Homera i Pieśni o Rolandzie. Które z nich bardziej działają
na twoją wyobraźnię?
7 Który z bohaterów bardziej cię przekonuje: Hektor czy Roland?
Gall Anonim
Kronika polska (fragmenty)
[Dwóch Bolesławów]
Pierwszy więc książę polski Mieszko dostąpił łaski chrztu za sprawą wiernej żony 1 ;
a dla sławy jego i chwały w zupełności wystarczy [jeśli powiemy], że za jego czasów
i przez niego Światłość niebiańska nawiedziła królestwo polskie. Z tej to bowiem
błogosławionej niewiasty spłodził sławnego Bolesława 2 , który po jego śmierci po
męsku rządził królestwem i za łaską Bożą w taką wzrósł cnotę i potęgę, iż ozłocił
– że tak powiem – całą Polskę swą zacnością. Któż bowiem zdoła godnie opowiedzieć
jego mężne czyny i walki stoczone z narodami okolicznymi, a cóż dopiero
na piśmie przekazać [je] pamięci? Czyż to nie on ujarzmił Morawy i Czechy, a w
Pradze stolec książęcy zagarnął i swym zastępcom go poruczył? Czyż to nie on
wielokroć pokonał w bitwie Węgrów i cały ich kraj aż po Dunaj zagarnął pod
swoją władzę? Nieposkromionych zaś Sasów z taką mocą poskromił, że w środku
ich ziemi żelaznymi słupami [wbitymi] w rzece Sali 3 oznaczył granice Polski.
Czyż zresztą potrzeba dokładnie wymieniać jego zwycięstwa i tryumfy nad ludami
niewiernymi, skoro wiadomo, że je niejako swymi stopami podeptał! […]
On to również, gdy przybył doń św. Wojciech, doznawszy wielu krzywd w długiej
wędrówce, a [poprzednio] od własnego buntowniczego ludu czeskiego – przyjął
go z wielkim uszanowaniem i wiernie wypełniał jego pouczenia i zarządzenia.
Święty zaś męczennik, płonąc ogniem miłości i pragnieniem głoszenia wiary, skoro
spostrzegł, że już nieco rozkrzewiła się w Polsce wiara i wzrósł Kościół święty,
1
żona – mowa o Dobrawie, księżniczce
czeskiej.
2
Bolesław – chodzi o Bolesława
zwanego Chrobrym.
3
Sala – Saala, rzeka w Niemczech,
dopływ Łaby.
169

Dirk Bouts, Sprawiedliwość cesarza Ottona, obraz olejny na desce,
ok. 1475 r. (Królewskie Muzea Sztuk Pięknych, Bruksela). Cesarz
Otton III (980–1002), którego znamy z Kroniki Galla Anonima jako
przyjaciela Bolesława Chrobrego, był bohaterem wielu legend.
Jedna z nich mówi o zdradzie cesarskiej żony, która miała zapałać
grzeszną miłością do pewnego rycerza. Gdy ten odmówił jej wzajemności,
cesarzowa oskarżyła go o nastawanie na jej cnotę. Nieszczęsnego
rycerza ścięto. O sprawiedliwość upomniała się jednak
małżonka niesłusznie posądzonego. Śmiało stanęła na sądzie bożym
i z ufnością wzięła w dłonie rozżarzone żelazo. Wówczas cesarz
zrozumiał swój błąd i kazał spalić na stosie niewierną cesarzową.
4
Otto Rudy – Otton III, cesarz
rzymski, król niemiecki, przybył do
Gniezna w 1000 r.
5
komes – urzędnik zarządzający
okręgiem administracyjnym.
bez trwogi udał się do Prus i tam męczeństwem dopełnił swego
zawodu. Później zaś ciało jego Bolesław wykupił na wagę złota
od owych Prusów i umieścił [je] z należytą czcią w siedzibie
metropolitalnej w Gnieźnie.
Również i to uważamy za godne przekazania pamięci, że
za jego czasów cesarz Otto Rudy 4 przybył do [grobu] św. Wojciecha
dla modlitwy i pojednania, a zarazem w celu poznania
sławnego Bolesława, jak o tym można dokładniej wyczytać
w księdze o męczeństwie [tego] świętego. Bolesław przyjął go
tak zaszczytnie i okazale, jak wypadało przyjąć króla, cesarza
rzymskiego i dostojnego gościa. […] Bo za czasów Bolesława
każdy rycerz i każda niewiasta dworska zamiast sukien lnianych
lub wełnianych używali płaszczy z kosztownych tkanin,
a skór, nawet bardzo cennych, choćby były nowe, nie noszono
na jego dworze bez [podszycia] kosztowną tkaniną i bez złotych
frędzli. Złoto bowiem za jego czasów było tak pospolite
u wszystkich jak [dziś] srebro, srebro zaś było tanie jak słoma.
Zważywszy jego chwałę, potęgę i bogactwo, cesarz rzymski zawołał
w podziwie: „Na koronę mego cesarstwa! to, co widzę,
większe jest, niż wieść głosiła!”. I za radą swych magnatów dodał
wobec wszystkich: „Nie godzi się takiego i tak wielkiego
męża, jakby jednego spośród dostojników, księciem nazywać
lub hrabią, lecz [wypada] chlubnie wynieść go na tron królewski
i uwieńczyć koroną”. A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski,
włożył go na głowę Bolesława na [zadatek] przymierza
i przyjaźni, i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwóźdź
z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian
za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką
owego dnia złączyli się miłością, że cesarz mianował go bratem
i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem
i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego. […]
Taka była okazałość rycerska króla Bolesława, a nie mniejszą
posiadał cnotę posłuszeństwa duchowego. Biskupów mianowicie
i swoich kapelanów w tak wielkim zachowywał poszanowaniu,
że nie pozwolił sobie usiąść, gdy oni stali, i nie nazwał ich
inaczej, jak tylko „panami”, Boga czcił z największą pobożnością,
Kościół święty wywyższał i obsypywał go królewskimi darami.
Miał też ponadto pewną wybitną cechę sprawiedliwości
i pokory; gdy mianowicie ubogi wieśniak lub jakaś kobiecina
skarżyła się na któregoś z książąt lub komesów 5 , to chociaż był ważnymi sprawami
zajęty i otoczony licznymi szeregami magnatów i rycerzy, nie pierwej ruszył się
z miejsca, aż po kolei wysłuchał skargi żalącego się i wysłał komornika po tego, na
kogo się skarżono. A tymczasem samego skarżącego powierzał któremuś ze swych
zaufanych, który miał się o niego troszczyć, a za przybyciem przeciwnika sprawę
podsunąć [z powrotem] królowi – i tak wieśniaka napominał, jak ojciec syna, by
zaocznie bez przyczyny nie oskarżał i aby przez niesłuszne oskarżenie na siebie
170

samego nie ściągał gniewu, który chciał wzniecić na drugiego.
[…] A tak pilnie rozważał sprawę biedaka, jak jakiego wielkiego
dostojnika. O jakże wielką była roztropność i doskonałość Bolesława,
który w sądzie nie miał względu na osobę, narodem rządził
tak sprawiedliwie, a chwałę Kościoła i dobro kraju miał za najwyższe
przykazanie! A do tej sławy i godności doszedł Bolesław
sprawiedliwością i bezstronnością, tymi samymi cnotami, które
początkowo zapewniły wzrost potędze państwa rzymskiego. Bóg
wszechmogący udzielił królowi Bolesławowi tyle dzielności, potęgi
i zwycięstw, ile w nim samym obaczył dobroci i sprawiedliwości
wobec siebie oraz wobec ludzi. Taka sława, taka obfitość
dóbr wszelkich i taka radość towarzyszyła Bolesławowi, na jaką
zasługiwała jego zacność i hojność.
[Rycerskie czyny młodego Bolesława zwanego Krzywoustym]
Pewnego razu Marsowe dziecię 6 , siedząc w lesie przy śniadaniu,
ujrzało ogromnego dzika, przechodzącego i chowającego
się w gęstwinę leśną; natychmiast zerwał się od stołu, pochwycił
oszczep i popędził za nim, atakując go zuchwale sam jeden,
nawet bez psa. A gdy zbliżył się do bestii leśnej i już cios chciał
wymierzyć w jej szyję, z przeciwka nadbiegł pewien jego rycerz,
który powstrzymał jego ramię, wzniesione do ciosu, i chciał mu
odebrać oszczep. Wtedy to Bolesław, uniesiony gniewem oraz
męstwem, sam zwycięsko stoczył w cudowny sposób podwójny
pojedynek: z człowiekiem i ze zwierzem. Albowiem i owemu [rycerzowi]
oszczep wyrwał i dzika zabił.
[…] Bolesław, Marsowe chłopię, wzrastał w siły i lata, i nie
oddawał się próżnemu zbytkowi, jak to zwykli czynić chłopcy
w jego wieku, lecz gdziekolwiek zasłyszał, że wróg grabi, tam natychmiast
spieszył z rówieśnymi młodzieńcami, a częstokroć potajemnie
z nieliczną garstką zapędzał się do kraju nieprzyjacielskiego
i spaliwszy wsie przyprowadzał jeńców i łupy. Już bowiem
wiekiem chłopię, lecz zacnością starzec, dzierżył księstwo wrocławskie,
a jeszcze przecież nie uzyskał godności rycerza. A że
w myśl ogólnych nadziei zapowiadał się na młodzieńca wybitnych
zdolności i już widoczne były w nim zadatki wielkiej sławy
rycerskiej, kochali go wszyscy możni, ponieważ dopatrywali się
w nim kogoś wielkiego w przyszłości.
Przełożył Roman Grodecki
Wskazówki do lektury
Gallem Anonimem nazywamy nieznanego
bliżej pisarza, który przybył do Polski na
początku XII w. Wedle tradycji był to Francuz
(stąd jego przydomek Gall), mnich, pracujący
w kancelarii księcia Bolesława Krzywoustego.
W podzięce za gościnę, „by za darmo nie jeść
polskiego chleba”, podjął się spisania dziejów
piastowskiej dynastii od czasów legendarnych
do początku XII stulecia.
Kronika trzech Bolesławów. Składające się
z trzech ksiąg dzieło Galla, można nazwać
kroniką trzech Bolesławów. Pisarz nadaje historii
Piastów wyraźny moralistyczny sens.
Ich władza pochodzi z Bożego nadania (legenda
o tajemniczych gościach odwiedzających
chatę Piasta). Rozkwit dynastii przypada
na czasy Bolesława zwanego Chrobrym,
zwycięzcy licznych wojen, świetnego gospodarza
i pana feudalnego. Jej upadek wiąże
się z osobą Bolesława Śmiałego, który pochopnie
rozkazał stracić biskupa Stanisława.
Odnowicielem potęgi Piastów jest zaś Bolesław
Krzywousty, główny bohater Kroniki
(Gall poświęcił mu dwie księgi swego dzieła).
W Kronice Galla można odnaleźć elementy
pieśni o czynach – najważniejsze są w niej
postaci władców, które przysłaniają historyczne
wydarzenia. Oprócz wizerunków książąt
i królów kronikarz przedstawia też ideały
rycerskie. Widać to szczególnie w księdze
drugiej, poświęconej młodości Bolesława
Krzywoustego.
6
Marsowe dziecię – tj. dziecko
Marsa, rzymskiego boga wojny.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Jakie wydarzenia z życia Bolesława Chrobrego przywołuje
Gall Anonim dla podkreślenia wielkości władcy?
2 W jaki sposób autor Kroniki polskiej przedstawia młodego
Bolesława Krzywoustego? Jakie cechy przyszłego
idealnego władcy podkreśla?
3 Do jakiego typu literatury nawiązuje opowieść Galla
Anonima o młodości Bolesława Krzywoustego?
Co o tym świadczy?
4 Na podstawie fragmentów dzieła Galla Anonima scharakteryzuj
idealnego władcę średniowiecznego.
171

Opowieści Okrągłego Stołu
W kulturze średniowiecza nie brakowało przyswojonych przez
chrześcijaństwo elementów pogańskich. Widać to wyraźnie na
przykładzie tzw. opowieści bretońskich. Były to historie inspirowane
dziejami i wierzeniami Celtów, ludu, który u schyłku okresu
starożytnego został częściowo wyparty z Wysp Brytyjskich i osiedlił
się na północno-zachodnich wybrzeżach dzisiejszej Francji,
w krainie zwanej potem Bretanią. Ich bohaterem jest król Artur,
obrońca wyspy przed germańskimi zdobywcami z kontynentu.
Otaczało go grono rycerzy, zasiadających przy sławnym Okrągłym
Stole, symbolizującym równość królewskiej drużyny.
Bohaterowie opowieści arturiańskich podejmują wciąż trudy
wędrówek, poszukują przygód, bronią panien, wdów i sierot,
służą swoim ukochanym. Nazywa się ich czasem błędnymi rycerzami,
sensem rycerskiego życia jest bowiem ciągła wędrówka
(błądzenie), w której rycerz poddaje próbom swoje cnoty: honor,
męstwo, szlachetność i roztropność. Literacki wzór błędnego rycerza
wpłynął na postawy ludzi średniowiecza. Do legendy przeszły
np. czyny króla Anglii Ryszarda, zwanego Lwie Serce (XII w.).
W Polsce rycerskie opowieści ukształtowały np. księcia Henryka
Sandomierskiego, uczestnika jednej z krucjat.
Legendy o królu Arturze przepojone są celtycką fantastyką.
Władca i jego rycerze walczą z olbrzymami i potworami. Otaczający
ich świat to melancholijna kraina ciemnych lasów, wśród
których kryją się oślepiająco jasne polany z magicznymi, znikającymi
zamkami. Gdzieniegdzie przez gęstwinę drzew prześwieca
tafla jeziora, w którym żyją zagadkowe istoty. Dla bretońskich
opowieści charakterystyczny jest nastrój tajemniczości i beznadziejnego
smutku. Miłości jak cień towarzyszy zdrada, wielkie
rycerskie triumfy odwlekają tylko ostateczną klęskę i śmierć.
Święty Graal. W dojrzałym średniowieczu celtyckie opowieści
wzbogacone były coraz śmielej o elementy chrześcijańskie.
Król Artur przed zamkiem Camelot, ilustracja z Guiron le Courtois, włoskiego
manuskryptu z poł. XIV w.
Pod koniec XII w. w jednym z romansów pojawia się po raz
pierwszy motyw św. Graala. Według średniowiecznych poetów,
było to cudowne naczynie, z którego pił Jezus w czasie
Ostatniej Wieczerzy. Potajemny uczeń Chrystusa, bogaty
Żyd Józef z Arymatei, miał w nie później zebrać krew
wypływającą z przebitego boku Zbawiciela. Św. Graal stał
się celem niezliczonych wypraw rycerzy Okrągłego Stołu,
a jego odnalezienie miało być ostatecznym spełnieniem
misji i końcem rycerskiego świata.
Wielu badaczy podkreśla nieznane pochodzenie tego
motywu. Brak go np. w apokryfach. Był to zapewne motyw
z celtyckich legend (w których pojawiają się cudowne, naczynia
– rodzaj rogów obfitości – zapewniające zdrowie,
dostatek i siłę), któremu nadano chrześcijański sens.
Klucz do Opowieści Okrągłego Stołu
Artur – na wpół legendarny władca Celtów
(V/VI w.), zwycięzca licznych wojen,
szlachetny i prawy pan, przewodniczył
drużynie skupionej przy Okrągłym Stole.
Zdradzony przez siostrzeńca Mordreda,
śmiertelnie ranny, odjechał na zasnutą
wieczną mgłą wyspę Avalon, skąd powróci,
gdy nadejdzie czas.
Camelot – zamek króla Artura, w którym
znajdował się Okrągły Stół.
Ekskalibur – słynny czarodziejski miecz
króla Artura. Wbity głęboko w skałę
przez długi czas oczekiwał na prawowitego
władcę Anglii. Dopiero młodemu
Arturowi udało się wydobyć miecz z kamienia.
Galahad – syn Lancelota, najszlachetniejszy
rycerz Okrągłego Stołu. Odnalazł
św. Graala i wypełnił ostatecznie misję
rycerzy króla Artura.
Gawain (lub Gowen) – jeden z najdzielniejszych
rycerzy Okrągłego Stołu, słynący
z dworności wobec dam.
Ginewra – żona króla Artura, pokochała
występną miłością Lancelota. Po śmierci
męża osiadła w klasztorze.
Król Rybak – tajemniczy, kaleki pan Ziemi
Jałowej. Ma go uleczyć rycerz, który
znajdzie św. Graala.
Lancelot – najdzielniejszy rycerz Okrągłego
Stołu, bretoński rycerz idealny,
zakochany w królowej Ginewrze. Wychowała
go tajemnicza Pani Jeziora, stąd
jego przydomek: Lancelot z Jeziora.
Merlin – mądry czarodziej, doradca bretońskich
władców, magicznymi formułami
uwięziony w dębowym pniu przez
Panią Jeziora.
Mordred – bratanek króla Artura, który
zdradził swojego stryja i władcę.
Morgan Le Fay – przyrodnia siostra króla
Artura; niebezpieczna czarodziejka,
spiskująca wciąż przeciwko bratu.
Percewal – wychowany w lesie, postanowił
zostać rycerzem i stał się jednym
z najdzielniejszych w drużynie króla Artura.
Poszukiwał wytrwale św. Grala, choć
grzechy nie pozwoliły mu wypełnić misji.
172

KOMENTARZ
Maria Ossowska
[Średniowieczny rycerz]
[1] Rycerz – jak wiadomo – musiał być bezwzględnie wierny zobowiązaniom podjętym
w stosunku do równych sobie. Jan Dobry […], gdy jego syn uciekł z Anglii,
gdzie był więziony jako zakładnik, sam oddał się w ręce Anglików w zastępstwie
zbiega. Powszechnie znane jest czynienie dziwnych ślubów, które obowiązywały
wbrew wszelkim regułom rozsądku. […] Huizinga 1 pisze o grupie rycerzy, która
ślubowała nie uciekać nigdy z pola walki dalej niż na odległość 50 akrów. Dziewięćdziesięciu
rycerzy miało przypłacić ten ślub życiem. […]
[2] O chwale rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo, ile to, jak walczył. Walka
mogła dla niego bez jego ujmy kończyć się klęską i śmiercią tak, jak rzecz się miała
z Rolandem. Śmierć na polu walki była nawet dobrym zakończeniem jego biografii,
bo trudno było dopuścić do życia w starczym niedołęstwie. Fair play 2 obowiązujący
w walce dyktowany był […] przez szacunek dla przeciwnika, dumę, postawę
zabawową, lęk przed odwzajemnieniem i, wreszcie, humanitaryzm. Szacunek
dla przeciwnika, duma i względy zabawowe prowadziły do ubiegania się w walce
o równe szanse. Jeżeli rycerz, z którym się walczyło, spadł z konia (a w zbroi nie
mógł podnieść się o własnych siłach), ten, kto go strącił, sam także zsiadał z konia,
żeby wyrównać szanse. „Nie zabiję nigdy rycerza, który spadł z konia – woła
Lancelot – Boże broń mnie przed taką niesławą”. […]
[3] Rycerzowi w zbroi nie wolno było się cofać. […] Nic, co mogło być poczytywane
za tchórzostwo, nie było dopuszczalne. Roland nie chciał dąć w róg
dla przywołania pomocy, żeby nie pomyślano, że się boi. Nic to, że ta odmowa
pociągnęła za sobą śmierć jego przyjaciela i wyrżnięcie jego wojowników. Ten
brak względów dla innych nie razi najwyraźniej niebios, skoro archanioł Gabriel
osobiście zlatuje z nieba po duszę bohatera.
Ethos rycerski i jego odmiany
1
Zob. s. 198.
2
fair play (ang.) – honorowa, zgodna
z regułami gra
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Określ, w jakiej relacji pozostaje pierwsze zdanie tekstu do pozostałych zdań akapitu.
2 Z czego wynikała obowiązująca rycerzy zasada fair play?
3 Wymień punkty kodeksu rycerskiego, o których jest mowa w tekście.
4 Przytocz dwa fragmenty, które świadczą o tym, że autorka zaznacza swój dystans
do zwyczajów średniowiecznych rycerzy.
5 Zinterpretuj ostatnie zdanie tekstu.
173

Średniowieczny ideał miłości. Według nauki
średniowiecznego Kościoła człowiek powinien kochać
przede wszystkim Boga. Inne rodzaje miłości
(np. do rodziców, żony, ojczyzny) były uważane za
podrzędne wobec tej najważniejszej, która wynikała
z samej natury świata. Średniowieczni pisarze
propagowali więc wzorce osobowe (święty, władca,
rycerz), które miały pomagać ludziom w osiągnięciu
doskonałej miłości do Stwórcy. Święty
porzucał wszystko, by czystym sercem kochać
Boga. Władca – pomazaniec Boży, miał przede
wszystkim utwierdzać boski porządek świata, bronić
religii i swojego państwa. Rolą rycerza była zaś
wierna służba swojemu panu feudalnemu, wspieranie
go w służbie Bogu. Widać to m.in. w Pieśni
o Rolandzie.
Między szaleństwem a miłością dworną. Jeden
z badaczy kultury dawnej stwierdził paradoksalnie,
że miłość była wynalazkiem średniowiecza.
Rogier van der
Weyden, Portret
damy, ok. 1460
(National Gallery,
Londyn)
Bracia Limbourg, Maj, ilustracja z modlitewnika księcia Jana de Berry,
ok. 1415
Rzeczywiście, w literaturze antycznej próżno szukać
idealnych kochanków, związanych ze sobą nie
tylko cieleśnie, ale i duchowo. W kulturze średniowiecza
rodzi się zaś kult kobiety, która jest nie tylko
obiektem pożądania, ale także istotą wynoszącą
mężczyznę na wyższy stopień egzystencji. Średniowiecze
idealizuje miłość, uczucie, które – wbrew
naukom Kościoła – nie wiąże się z małżeństwem.
Jest nieustannym pragnieniem, potrzebą służby,
chęcią opieki nad ukochaną. Ten miłosny niepokój
174

Mistrz szkoły z Arras, Ofiarowanie serca damie,
tkanina z początku XV w. (Luwr, Paryż)
i ta miłosna magia szybko przeradzają się jednak
w skomplikowany ceremoniał. Każdy rycerz powinien
mieć damę. Składa jej swoisty hołd lenny,
a w zamian otrzymuje jakiś symbol, np. wstążkę,
rękawiczkę, podwiązkę. Od tej pory służy swojej
pani, walczy w jej barwach w turniejach i na wojnach,
broni jej honoru. Nie żąda przy tym nagrody.
Zwykle rycerz i jego dama nie byli wówczas kochankami.
Miłość średniowieczna trwa więc pomiędzy
szaleństwem i magią a konwencją.
*Dzieje Tristana i Izoldy
P r z e w o d n i k p o l e k t u r z e
Autor. Dzieje Tristana i Izoldy nie mają jednego autora.
Różne wersje tej opowieści pojawiały się w średniowiecznej
literaturze niemieckiej, francuskiej i angielskiej. Na
podstawie tych często fragmentarycznych tekstów francuski
badacz kultury wieków średnich Joseph Bédier
[żozef bedje] (1864–1938) zrekonstruował tragiczną historię
nieszczęśliwych kochanków. Większość tekstów, na
których się opierał, pochodzi z XII–XIII stulecia. Opowieść
o Tristanie i Izoldzie weszła na stałe do europejskiego kanonu
literackiego.
Data i okoliczności powstania utworu. Rekonstrukcja
Bédiera została opublikowana w 1900 r., w czasie
wzmożonego zainteresowania korzeniami kultury europejskiej,
w tym epoką średniowiecza (proces ten został
zapoczątkowany w okresie romantyzmu). Na ogromną
popularność opowieści wpłynęła wówczas twórczość niemieckiego
kompozytora Richarda Wagnera, który sięgał
często do wątków arturiańskich. W 1859 r. wystawiono
Tristana i Izoldę – jedną z jego najsłynniejszych oper.
Źródła. Współcześni badacze wskazują na staroceltyckie,
pogańskie pochodzenie wielu motywów opowieści o Tristanie
i Izoldzie (np. napój magiczny). Na tę pierwotną
warstwę nałożyły się treści chrześcijańskie, a także teoria
miłości dwornej, popularna w Europie XII i XIII w. Był to
skomplikowany kodeks postępowania, regulujący stosunki
między kochankami. Kobieta jest w nim nie tylko
równa mężczyźnie (co było wtenczas prawdziwą rewolucją),
ale nieskończenie go przewyższa – jest uosobieniem
doskonałości, cudowną istotą, wszechwładną panią, której
trzeba wiernie i pokornie służyć. Tylko drogą cierpienia,
wyrzeczeń i nieustannego doskonalenia ciała i ducha
rycerz może stać się godny jej miłości. Choć miłość Tristana
i Izoldy jest raczej żywiołem niż służbą, to jednak kochankowie
odnoszą się do siebie zgodnie z zasadami miłości
dwornej – z wielkim uczuciem, ale też i wielkim
szacunkiem.
Historia dwojga kochanków wiąże się z cyklem romansów
arturiańskich. Według jednych wersji król Marek
był wasalem króla Artura, wedle innych – równym mu
władcą. Zamek króla Marka Tyntagiel uważany był za miejsce,
w którym wychował się król Artur. Średniowieczni
poeci opiewający czyny rycerzy Okrągłego Stołu nieraz
wspominają bohaterów opowieści o Tristanie i Izoldzie.
Bezpośrednie źródła Dziejów…, czyli pieśni sławnych
niegdyś średniowiecznych rybałtów, Bédier ujawnił w zakończeniu
utworu.
175

Muzycy przed królową, ilustracja z włoskiego manuskryptu Guiron le Courtois,
poł. XIV w.
Trubadurzy
i średniowieczna poezja miłosna
W południowej Francji, w krainie zwanej Prowansją,
rozwinęła się poezja miłosna, uprawiana przez
nadwornych śpiewaków, zwanych trubadurami.
W ich utworach rycerz jest posłusznym niewolnikiem
swojej damy, której obyczaje i uroda stają
się dla niego swoistym przedmiotem kultu. Nieco
inaczej pojmują miłość poeci włoscy. Według nich
jest to niezwykła siła, która uszlachetnia zakochanego
mężczyznę i wznosi go ponad pospolity
świat rzeczy w sferę cudownych, boskich doznań.
Ważne postaci
Tristan – syn króla Riwalena z ziemi lońskiej i Blancheflor, siostry
króla Marka z Kornwalii.
Izolda Jasnowłosa – córka króla Irlandii, żona króla Marka
i ukochana Tristana.
Król Marek – władca Kornwalii, krainy na południowym zachodzie
Anglii, bliskiej wybrzeżom Francji.
Brangien – wierna służebnica Izoldy; królowa Irlandii powierzyła
jej magiczny napój, który miał połączyć wieczną miłością
króla Marka i Izoldę.
Morhołt – olbrzymi rycerz z Irlandii, wuj Izoldy, pokonany w rycerskiej
walce przez Tristana.
Frocyn – podstępny karzeł, czarnoksiężnik, który posłużywszy
się podstępem, dowiódł grzesznej miłości Tristana i Izoldy.
Gorwenal – wychowawca i wierny sługa Tristana.
Izolda o Białych Dłoniach – córka diuka Hoela z Bretanii, niekochana
przez Tristana żona, sprawczyni jego śmierci.
Kaherdyn – brat Izoldy o Białych Dłoniach, przyjaciel Tristana.
Konstrukcja. Dzieje Tristana i Izoldy składają się z dziewiętnastu
rozdziałów ukształtowanych na podobieństwo dziewiętnastu
pieśni średniowiecznego poematu. Każdy z nich (poza
pierwszym) skupiony jest wokół jednego epizodu z życia kochanków.
Już wstępne zdania opowieści, stylizowane na epicką
inwokację, zapowiadają zarówno temat utworu, jak i jego zakończenie.
W rozdziałach I–IV następuje zawiązanie akcji całej opowieści.
Dowiadujemy się z nich o rodowodzie bohatera oraz
o przeznaczonym mu losie. Niczym bohater greckich tragedii,
Tristan skazany jest na smutek i cierpienie (po francusku triste
znaczy ‘smutny’), a jego miłość jest chorobą na śmierć. W rozdziałach
V–X przedstawione są perypetie kochanków, następny
fragment (XI–XV) to rozbudowany opis prób ich rozstania. Los
bohaterów przesądza decyzja Tristana o małżeństwie z Izoldą
Król Marek i Frocyn szpiegują Tristana i Izoldę, ilustracja
z łacińskiego manuskryptu Alana z Lille z II poł. XIII w.
o Białych Dłoniach. Między kochankami dochodzi
do nieporozumień, a zazdrość żony Tristana staje
się ostatecznie przyczyną śmierci bohatera (rozdziały
XVI–XIX). Utwór kończy kunsztowna apostrofa do
czytelników.
176

Dzieje Tristana i Izoldy (fragmenty)
Kiedy nadszedł czas oddania Izoldy rycerzom Kornwalii, matka jej nazbierała
ziół, kwiatów i korzeni, rozmieszała je w winie i uwarzyła silny napój. Dokończywszy
go wedle przepisów sztuki czarnoksięskiej, zlała do bukłaczka i rzekła
tajemnie do Brangien:
– Słuchaj, dziewko: masz udać się z Izoldą do kraju króla Marka. Miłujesz ją
wierną miłością; weź tedy ten bukłaczek z winem i zapamiętaj te słowa. Ukryj go
w taki sposób, aby go żadne oko nie ujrzało i żadne wargi się doń nie zbliżyły. Ale
kiedy przyjdzie noc weselna i chwila, w której zostawia się małżonków samowtór
ze sobą, wlejesz to wino nasycone ziołami do czaszy i podasz, aby wypróżnili ją
wspólnie: król Marek i królowa Izolda. Bacz jeno dobrze, dziewczyno, aby oni
sami tylko mogli skosztować napoju. Taka jest bowiem jego moc: ci, którzy wypiją
go razem, będą się miłowali wszystkimi zmysłami i wszystką myślą na zawsze,
przez życie i po śmierci.
Brangien przyrzekła królowej, iż uczyni wedle jej woli.
1
rabuśnik – złodziej
2
morderz – morderca
3
radziej – chętniej
Prując głębokie fale, statek unosił Izoldę. Ale im bardziej oddalał się od ziemi
irlandzkiej, tym bardziej młoda dziewczyna czuła w sercu żałość. Siedząc w namiocie,
w którym zamknęła się z Brangien, służebnicą wierną, płakała, wspominając
swój kraj. Dokąd ją wiodą ci cudzoziemcy? Do kogo? Na jaki los? Kiedy
Tristan zbliżał się i chciał ją uspakajać łagodnymi słowy, gniewała się, odtrącała go
i nienawiść wzdymała jej serce. Przybył on, rabuśnik 1 , on, morderz 2 Morhołtowy,
wydarł ją podstępem matce i ziemi rodzinnej; nie raczył zachować jej dla samego
siebie i oto uwozi ją jako łup ku nieprzyjacielskiej ziemi! „Nieszczęsna! – myślała
sobie – przeklęte niech będzie morze, które mnie nosi! Radziej 3 wolałabym
umrzeć w ziemi, gdzie się zrodziłam, niż żyć tam!…”
Tristan, Izolda i Brangien,
rzeźba z końca XIV w. (Brugia)
177

4
obłądzeni – obłąkani
Jednego dnia wiatry uciszyły się i żagle opadły zwisłe u masztu. Tristan kazał
przybić do wyspy; znużeni morzem rycerze kornwalijscy oraz majtkowie wysiedli
na ląd. Jedna Izolda została na statku wraz z młodą służebniczką. Tristan zbliżył
się do królowej i starał się ukoić jej serce. Ponieważ słońce piekło i czuli pragnienie,
zażądali pić. Dziewczyna poszła szukać jakiegoś napoju, aż znalazła bukłaczek
oddany w ręce Brangien przez matkę Izoldy. „Znalazłam wino!” – zawołała.
Nie, nie, to nie było wino: to była chuć, to była rozkosz straszliwa i męka bez
końca, i śmierć! Dziecię napełniło puchar i podało swej pani. Napiła się duży łyk,
po czym dała Tristanowi, który wypił do dna.
W tej chwili weszła Brangien i ujrzała ich, jak spoglądali na się w milczeniu,
jakby obłądzeni 4 i zachwyceni razem. Ujrzała przed nimi naczynie prawie puste
i puchar. Wzięła naczynie, podbiegła na zad okrętu, rzuciła je w fale i jękła:
– Nieszczęśliwa! Przeklęty niech będzie dzień, w którym się zrodziłam, i przeklęty
dzień, w którym wstąpiłam na ten statek! Izoldo, przyjaciółko moja, i ty
Tristanie, otoście wypili śmierć własną!
Rozdział IV
Minęło lato. Przyszła zima. Kochankowie żyli w rozpadlinie skały: na ziemi
stwardniałej od mrozu sople lodu jeżyły ich posłanie z zeschłych liści. Dzięki potędze
miłości ani jedno, ani drugie nie czuło swej nędzy.
Zasię kiedy przyszła życzliwsza pora, wznieśli pod wielkimi drzewami szałas
z pozieleniałych gałęzi.
[…]
Skoro Tristan wrócił z łowów, zmorzony srogim upałem, wziął królowę w ramiona.
– Miły mój, gdzie byłeś?
– Za jeleniem, który mnie znużył do cna. Patrz, pot spływa z moich członków;
chciałbym położyć się spać.
Pod sklepieniem zielonych gałęzi, na posłaniu ze świeżych ziół, Tristan wyciągnął
się przy niej i złożył nagi miecz między ich ciała. Na swoje szczęście zachowali
na sobie odzież. Królowa miała na palcu pierścień złoty z pięknymi szmaragdami,
który Marek dał jej w dzień zaślubin; palce stały się tak wychudłe, iż pierścień ledwie
się trzymał. Jedno ramię Tristana spoczywało pod głową przyjaciółki, drugie
miał przerzucone przez jej piękne ciało. Tak spali ciasno objęci, ale wargi ich nie
były złączone. […]
Otóż zdarzyło się, że leśniczy znalazł w lesie miejsce, gdzie trawy były zdeptane;
poprzedniego dnia kochankowie tam spali. Nie poznał odcisku ich ciał;
poszedł za śladami i dotarł do legowiska. Ujrzał, jak spali, poznał ich i uciekł,
lękając się straszliwego przebudzenia Tristana. Uciekł aż do Tyntagielu, o dwie
mile stamtąd, wbiegł na stopnie wiodące do wielkiej komnaty i zastał króla, który
sprawował sądy wśród zgromadzonych lenników.
– Przyjacielu, czego tu szukasz, zziajany od biegu? Rzekłby ktoś, iż to psiarek,
który długo gonił za psami. Czy i ty także chcesz się dopraszać sprawiedliwości za
jakoweś krzywdy? Kto cię wygnał z mego lasu?
Leśny wziął króla na stronę i rzekł cicho:
– Widziałem królowę i Tristana. Spali, zląkłem się.
– W którym miejscu?
178

– W szałasie, w lesie moreńskim. Spali jedno obok drugiego, utuliwszy się wzajem
w ramionach. Chodź prędko, jeśli chcesz znaleźć pomstę.
– Idź czekać mnie u wnijścia do lasu u stóp Czerwonego Krzyża. Nie mów
żywej duszy o tym, co widziałeś; dam ci złota i srebra, ile zechcesz.
Leśny idzie i siada pod Czerwonym Krzyżem. Przeklęty niech będzie szpieg! […]
Król kazał okulbaczyć 5 konia, przypasał miecz i bez żadnej kompanii wymknął
się z miasta. Jadąc tak samotnie, przypomniał sobie noc, w której przychwycił
siostrzeńca: jakąż czułość jawiła wówczas Tristanowi Izold Krasawica o jasnej
twarzy! Jeśli ich zdybie, ukarze te srogie przewiny; pomści się na tych, którzy go
zhańbili…
[…]
Czarny cień wielkich drzew otula ich. Król idzie za szpiegiem. Ufa w swój
miecz, który niegdyś zadawał piękne ciosy. Ha, jeśli Tristan się zbudzi, jeden
z dwu, Bóg to wie który, zostanie martwy na placu. Wreszcie leśny rzekł po cichu.
– Królu, zbliżamy się.
Potrzymał mu strzemię i przywiązał uzdę do gałęzi zielonej jabłoni. Zbliżyli się
jeszcze i nagle na słonecznej polanie ujrzeli kwietny szałas.
Król rozwiązuje płaszcz o zapinkach ze szczerego złota i odsłania swe piękne
ciało. Dobywa miecza z pochwy i powtarza w sercu, że chce zginąć, jeśli ich nie
zgładzi. Leśny idzie za nim, król daje znak, aby się wrócił.
Wchodzi sam jeden do szałasu, z nagim mieczem i podnosi go… Ha, cóż za
żałoba, jeśli wymierzy ten cios! Ale zauważył, iż usta ich nie stykają się i że nagi
miecz rozdziela ich ciała.
„Boże – rzekł do siebie w myśli – cóż ja widzę! Trzebaż ich zabić? Żyjąc od
tak dawna w tym lesie, gdyby się miłowali występną miłością, żali położyliby ten
miecz między siebie? Żali każdy nie wie, że nagi brzeszczot 6 , który rozdziela dwa
ciała, jest zakładnikiem i stróżem czystości? Gdyby się miłowali występną miłością,
czyż odpoczywaliby tak niewinnie? Nie, nie zabiję ich; to byłby wielki grzech
ich ugodzić; gdybym obudził śpiącego i gdyby jeden z nas poległ, mówiono by
o tym długo i na naszą hańbę. Ale tak uczynię, aby przy obudzeniu wiedzieli, że
zastałem ich śpiących, że nie chciałem ich śmierci i że Bóg ulitował się nad nimi”.
Słońce, przechodząc przez sklepienie szałasu, paliło białą twarz Izoldy; król
zdjął rękawiczki oszyte gronostajem: „To ona – myślał – przywiozła mi je niegdyś
z Irlandii!…”. Umieścił je wśród liści, aby zamknąć dziurę, przez którą wnikał promień;
następnie zdjął ostrożnie pierścień z kamieniem szmaragdu, który był dał
królowej. Niegdyś trzeba go było siłować po trosze, aby nawlec na palec; teraz palce
jej były tak wątłe, iż pierścień zsunął się bez trudu! Na jego miejsce król włożył
pierścień, z którego Izolda niegdyś uczyniła mu podarek. Wreszcie podjął miecz,
który rozdzielał kochanków […], położył swój na jego miejsce, wyszedł z altany,
skoczył na siodło i rzekł leśniczemu:
– Umykaj teraz i ratuj życie, jeżeli zdołasz!
Owo Izold miała we śnie widzenie: była pod bogatym namiotem, pośród wielkiego
lasu. Dwa lwy rzuciły się na nią i biły się o jej posiadanie... Wydała krzyk
i zbudziła się; rękawiczki okryte gronostajem padły na jej łono. Na jej krzyk Tristan
zerwał się na nogi, chciał podjąć miecz i poznał po złotej rękojeści miecz
króla. Zaś królowa ujrzała na palcu pierścień Marka. Wykrzyknęła:
– Panie, nieszczęście na nas! Król nas zeszedł!
5
okulbaczyć – osiodłać
6
brzeszczot – ostrze miecza
7
Penmarch – zachodni skrawek
Bretanii
179

– Tak – rzekł Tristan – zabrał mój miecz; był sam, uląkł się, poszedł szukać
posiłków; wróci i każe nas spalić w oczach ludu. Uciekajmy!...
I wielkimi postojami, w towarzystwie Gorwenala uszli ku ziemi walijskiej, aż
do granic moreńskiego lasu. Ileż niedoli sprowadziło na nich miłowanie!
Rozdział IX
Wskazówki do lektury
Żywioł i magia miłości. W większości rycerskich
romansów miłość jest grą, którą dobrowolnie
podejmują kochankowie, godząc
się na przestrzeganie jej skomplikowanych
reguł. W Dziejach Tristana i Izoldy jest jednak
inaczej. Miłość objawia się tu jako okrutny
żywioł, wobec którego zakochani są bezradni.
Jego symbolem jest tajemniczy napój
miłosny. Los Tristana i Izoldy jest z góry przesądzony.
Ta miłość musi ich zniszczyć, burzy
bowiem moralny ład świata (rycerz kocha
żonę swojego wuja i pana feudalnego, królowa
darzy uczuciem zabójcę swojego wuja
Morhołta). Mimo to Bóg wybacza grzesznikom.
Po śmierci Tristana i Izoldy wyrosły
w cudowny sposób krzak głogu łączy groby
nieszczęśliwych kochanków.
Bezradność króla Marka. Uratowawszy
Izoldę przed trędowatymi, Tristan ukrył się
z ukochaną w lesie moreńskim. Kochankowie
wciąż jednak musieli obawiać się zdrady.
Ich kryjówkę odkrył leśniczy, który przyprowadził
tam króla Marka. Zdradzony mąż
chciał początkowo srogo pomścić doznane
zniewagi, ale jego gniew zgasł wobec potęgi
miłości.
Śmierć kochanków. Koniec opowieści przypomina
jej początek. Raniony zatrutą lancą
Tristan wie, że uratować go może tylko
Izolda, tak jak uratowała go, gdy zmagał się
ze śmiercią po walce z Morhołtem. Posyła
więc po nią swego przyjaciela i szwagra
Kaherdyna. Niestety ich rozmowę podsłuchuje
żona Tristana, Izolda o Białych Dłoniach.
W jej sercu miłość do męża zmienia
się w jednej chwili w zapiekłą nienawiść.
Kaherdyn obiecuje Tristanowi dać znak
o rezultacie misji. Jeśli Izolda przybędzie na
wezwanie ukochanego, przyjaciel wywiesi
na swym okręcie biały żagiel, jeśli nie – żagiel
będzie czarny.
Słuchajcież, panowie, przygody bolesnej i żałośliwej dla wszystkich,
którzy kochają. Już Izold zbliża się: już urwisko Penmarchu
7 podnosi się w dali i statek pomyka radośniej. Naraz zrywa
się burza, uderza prosto w żagiel i okręca statek. Żeglarze biegną
w stronę wiatru i wbrew chęci nawracają wstecz. Wiatr szaleje,
głębokie fale wzruszają się, powietrze zgęszcza się w ciemność,
morze czernieje, deszcz wali strugami. Liny i powrozy trzaskają,
majtkowie spuszczają żagiel i kręcą się wedle zachcenia fali i wiatru.
Na swe nieszczęście zapomnieli wciągnąć na pokład barki
umocowanej z tyłu statku, która pruła fale jego śladem. Fala druzgoce
ją i unosi.
Izolda woła:
– Niestety! Ja nieszczęsna! Bóg nie chce, bym żyła dość długo,
aby zobaczyć Tristana, mego przyjaciela, raz jeszcze, jedyny raz
tylko; chce, bym utonęła w tym morzu. Tristanie, gdybym mogła
mówić z tobą jeszcze raz jeden, mało by mi ważyło umrzeć
potem! Przyjacielu mój, jeśli nie dobiję do ciebie, to znaczy, że
Bóg tego nie chce, i to moja największa boleść. Śmierć mi jest
niczym: jeśli Bóg jej życzy, przyjmę ją, ale ty, miły, skoro dowiesz
się o niej, umrzesz, wiem o tym. Takie jest nasze miłowanie, iż
nie możesz ty umrzeć beze mnie, ani ja bez ciebie. Widzę twą
śmierć przed oczyma równocześnie z moją. Niestety, przyjacielu
mój, minęłam się z mym pragnieniem; było nim umrzeć
w twych ramionach, być pogrzebioną w twej trumnie; ale minęło
nas to! Umrę sama, bez ciebie, zatonę w tym morzu. Może nie
dowiesz się o mej śmierci, będziesz żył, czekając ciągle przybycia.
Jeśli Bóg zechce, ozdrowiejesz nawet… Ha! może będziesz
po mnie kochał inną kobietę, będziesz kochał Izoldę o Białych
Dłoniach! Nie wiem, co z tobą się stanie: co do mnie, miły mój,
gdybym wiedziała, żeś zginął, nie przeżyłabym tego. Niech Bóg
nam przyzwoli, przyjacielu mój, albo iżbym cię uleczyła, albo
byśmy pomarli oboje w tej samej męce!
Tak jęczy królowa przez cały czas, póki trwało niebezpieczeństwo.
Ale po pięciu dniach burza uśmierzyła się. Na samym
szczycie masztu Kaherdyn rozpina radośnie biały żagiel,
iżby Tristan rozpoznał z daleka swą barwę. Już Kaherdyn widzi
wybrzeże Bretanii… Niestety! prawie natychmiast cisza morska
nastąpiła po burzy; morze stało się spokojne i zupełnie gładkie,
wiatr przestał wzdymać płótna i marynarze próżno kręcili żaglem
w prawo i lewo, w przód i w tył. Z daleka widzieli brzegi,
ale burza uniosła barkę, tak iż nie mogli lądować. Trzeciej nocy
180

Izolda śniła, iż trzyma na podołku głowę wielkiego dzika, który broczy jej suknie
krwią. Poznała stąd, iż nie ujrzy swego przyjaciela żywym.
8
wpodle – obok
Tristan był już zbyt słaby, aby czuwać na urwisku. Od wielu dni przykuty do łoża,
z dala od brzegu płakał za Izoldą, która nie przybywała. Zbolały i wyczerpany,
zawodzi, wzdycha, miota się; mało brak, aby nie umarł od swego pragnienia.
Wreszcie wiatr zrywa się i biały żagiel błyska na widnokręgu. Wówczas Izolda
o Białych Dłoniach pomściła się.
Przychodzi do łoża Tristana i rzecze:
– Panie mój miły, Kaherdyn przybywa. Ujrzałam statek na morzu; posuwa się
z wielkim trudem: mimo to poznałam go; obyż mógł przywieźć coś, co by cię
uleczyło!
Tristan zadrżał.
– Pani nadobna, jesteś pewna, że to jego statek? Owóż powiedz mi, jaki na nim
żagiel?
– Widziałam dobrze, rozwinęli go i umocowali wysoko, wiatru bowiem mają
skąpo. Wiedz, że jest cały czarny.
Tristan obrócił się do ściany i rzekł:
– Nie mogę strzymać życia dłużej. – Rzekł po trzykroć: – Izold, przyjaciółko
moja! – Za czwartym razem oddał ducha.
Wówczas po całym dworzyszczu zapłakali rycerze, druhy Tristana. Zdjęli go
z łóżka, wyciągnęli na bogatym kobiercu i okryli ciało całunem.
A na morzu wiatr świstał i dął w sam środek żagla. Przypłynął statek aż do ziemi.
Izold Jasnowłosa wysiadła na ląd. Usłyszała wielkie lamenty po ulicy, dzwony
bijące w kaplicach i klasztorach. Pyta ludzi miejscowych, czemu te płacze.
Starzec jakiś rzekł:
– Pani, mamy wielką boleść. Tristan, druh nasz szczery, dzielny, umarł. Był
szczodry dla potrzebujących, usłużny cierpiącym. To największa klęska, jaka kiedykolwiek
spadła na ten kraj.
Izolda słyszy, nie może wymówić słowa. Wstępuje ku pałacowi. Kroczy ulicą,
z rozwianą suknią. Bretonowie cudują się, patrząc na nią; nigdy nie widzieli kobiety
równej piękności. Kto to taki? Skąd przybywa?
Przy ciele Tristana Izolda o Białych Dłoniach, oszalała nieszczęściem, które
sprawiła, wydawała wielkie krzyki nad trupem. Druga Izolda weszła i rzecze:
– Pani, powstań i pozwól mnie się zbliżyć. Więcej mam praw opłakiwać go niż
ty, wierzaj mi. Bardziej go miłowałam.
Obróciła się ku wschodowi i pomodliła Bogu. Potem odkryła nieco zwłoki,
ułożyła się przy nich, wzdłuż swego przyjaciela, ucałowała mu usta i twarz i obłapiła
go ciasno: ciało przy ciele, usta przy ustach. I tak oddała duszę, umarła przy
nim z boleści po miłym przyjacielu.
Kiedy król Marek dowiedział się o śmierci kochanków, przebył morze i przybywszy
do Bretanii, kazał uczynić dwie trumny: jedną z chalcedonu dla Izoldy,
drugą z berylu dla Tristana. Uwiózł na statku do Tyntagielu umiłowane ciała.
Wpodle 8 kaplicy, po lewej i prawej stronie wnijścia, pochował ich w dwóch
grobach. Ale w nocy z grobu Tristana wybujał zielony i liściasty głóg o silnych
gałęziach, pachnących kwiatach, który wznosząc się ponad kaplicę, zanurzył się
w grobie Izoldy. Ludzie miejscowi ucięli głóg: nazajutrz odrósł na nowo, równie
181

zielony, równie kwitnący, równie żywy i znowuż utopił się w łożu Izoldy Jasnowłosej.
Po trzykroć chcieli go zniszczyć; na próżno. Wreszcie donieśli o cudzie
królowi Markowi: król zabronił odtąd ucinać głóg.
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
Rozdział IX
Przełożył Tadeusz Boy-Żeleński
1 Zinterpretuj rolę magicznego napoju w opowieści. Weź pod uwagę słowa Brangien:
„otoście wypili śmierć własną”.
2 Dlaczego król Marek nie wywiera zemsty na kochankach? Dlaczego zostawia im
znaki?
3 Na podstawie cytowanych fragmentów określ, co sprzyja kochankom, a co staje im na
przeszkodzie.
4 Jaki jest stosunek narratora opowieści do Tristana i Izoldy? Na jakiej podstawie można
to wywnioskować?
5 Jaką funkcję pełnią w utworze opisy burzy i ciszy morskiej?
6 Co symbolizuje głóg, który wyrósł na grobie kochanków? Podaj przykłady innych
przedmiotów i zjawisk o znaczeniu symbolicznym w utworze.
7 Przypomnij sobie (np. na podstawie Mitologii Jana Parandowskiego) mit o Tezeuszu
i jego wyprawie na Kretę. Jaki mityczny motyw powraca w opowieści o Tristanie
i Izoldzie?
8 Czy Tristana można nazwać średniowiecznym rycerzem idealnym? Uzasadnij odpowiedź.
9 Scharakteryzuj miłość Tristana i Izoldy. Dlaczego autor Dziejów Tristana i Izoldy porównuje
miłość do śmierci?
10 Na czym polega tragizm Tristana i Izoldy?
KOMENTARZ
Denis de Rougemont
[rużmą] (1906–1985) –
szwajcarski filozof i eseista,
badacz literatury i kultury
zachodnioeuropejskiej.
1
amour (fr.) – miłość
2
mort (fr.) – śmierć
Denis de Rougemont
[Miłosna pasja]
[1] „Czy chcecie, szlachetni panowie, usłyszeć piękną opowieść o miłości i śmierci?...”
Nic na świecie nie mogłoby nam podobać się bardziej.
Jest to prawdziwe do tego stopnia, że początek Tristana w wersji Josepha Bédiera
może uchodzić za idealny wzór pierwszego zdania jakiegokolwiek romansu.
Jest zasługą tego artystycznie bezbłędnego rozpoczęcia, że już na progu opowieści
każe nam ono zanurzyć się w namiętnym oczekiwaniu, w którym rodzi się czar
romansowej fikcji […]
[2] Dźwiękowa zbieżność słów amour 1 i mort 2 wznieca w nas najgłębszy rezonans;
od pierwszego momentu ustala się wspaniały sukces romansu. Są przy
tym bardziej tajemne racje, by dostrzec w tym zdaniu jakby definicję zachodniej
świadomości. Miłość i śmierć, miłość śmiertelna; jeśli w tym nie zamyka się cała
poezja, zawiera się przynajmniej jej najpopularniejszy zakres, to, co najbardziej
182

powszechnie wzrusza w literaturze, zarówno w najstarszych legendach, jak w najpiękniejszych
pieśniach. Miłość szczęśliwa nie ma historii. Romans zajmuje się
tylko miłością śmiertelną – to jest miłością zagrożoną i skazaną wyrokiem samego
życia. Ani rozkosz zmysłowa, ani płodny spokój małżeństwa nie podniecają
lirycznych doznań uczuciowych w literackiej kulturze Zachodu. Nie jest istotna
miłość dopełniona, lecz pasja miłosna. A pasja oznacza cierpienie. Oto fundamen
talny fakt.
[3] Zwróćmy uwagę na entuzjazm dla romansu jako gatunku literackiego
i dla filmu zrodzonego z romansowego podłoża; wyidealizowany erotyzm jest
rozproszony w całej naszej kulturze, w naszym wychowaniu, we wszelkich wyobrażeniach,
składających się na tło naszego życia. Dochodzi do tego potrzeba
ucieczki poza życiową przeciętność, wywołana przez znużenie mechanizacją życia.
Wszystko w nas i wokół nas do tego stopnia gloryfikuje namiętność miłosną,
że skłonni jesteśmy w niej dostrzec obietnicę pełniejszego życia, potęgę zdolną do
przemienienia rzeczywistości w coś, co jest poza szczęściem i cierpieniem […].
[4] W określeniu „pasja miłosna” przestajemy odczuwać definicję cierpienia,
a jedynie rozumiemy „to, co jest pasjonujące”. A w istocie pasja miłosna oznacza
przecież nieszczęście […] Czy żyjemy w takim stanie samozłudy i automistyfikacji,
że naprawdę zapomnieliśmy o tym nieszczęściu miłości? Czy też należy sądzić,
że potajemnie wolimy wybierać to, co nas rani, doprowadza do stanu egzaltacji,
niż to, co zdaje się realizować ideał życia harmonijnego?
Miłość a świat kultury zachodniej
Przełożył Lesław Eustachiewicz
Czytamy, analizujemy, interpretujemy
1 Wypisz z tekstu 1. akapitu sformułowania o charakterze oceniającym. Jaką ocenę one
wyrażają?
2 Wyjaśnij, dlaczego autor uznaje pierwsze zdanie dzieła Josepha Bédiera za „artystycznie
bezbłędne rozpoczęcie”.
3 Zinterpretuj sformułowanie: „Miłość szczęśliwa nie ma historii”.
4 Jaką dziedzinę współczesnej kultury wiąże autor z tradycją romansu średniowiecznego?
5 Dlaczego „wyidealizowany erotyzm” odgrywa wielką rolę w naszej kulturze i naszym
wychowaniu? Odpowiedz na podstawie 3. akapitu.
6 O czym zapominamy według autora, mówiąc o pasji miłosnej? Jakie mogą być źródła
tego zapomnienia?
7 Wyjaśnij pojęcie automistyfikacji, o której jest mowa w tekście.
183