PALETA NATURY - materiały szkoleniowe metody IBSE

PALETA NATURY 

MATERIAŁY 

SZKOLENIOWE 

METODY IBSE 

EKSPERCI IBSE PREZENTUJĄ 

LIPIEC 2019

Autorzy 

Para nr 1: 

Para nr 2: 

Para nr 3: 

Para nr 4: 

Para nr 5: 

Para nr 6: 

Para nr 7: 

Para nr 8: 

Dorota Szewczyk-Bąkowska, Aleksandra Kwiek 

Iwona Markowska, Przemysław Ziaja Agnieszka 

Kołodziejska, Kamila Koczorowska 

Monika Kokosza, Beata Siwiec 

Renata Sidoruk-Sołoducha, Paulina Waćkowska 

Elżbieta Milewska, Barbara Rzeźniczak-Tkaczyńska 

Aneta Kapusta, Agata Chałupa 

Elżbieta Zalewska, Elżbieta Strzelec 

Słowem wstępu 

Przez cały rok szkolny 2018/2019 grupa zaawansowanych nauczycieli metody IBSE działająca 

w ramach projektu AMGEN TEACH przygotowała zestaw kart pracy stanowiący propozycję 

doświadczeń, zgodnych z tematyką „palety natury”. Niniejsza publikacja dedykowana jest 

nauczycielom chemii, biologii i przedmiotów przyrodniczych, chcących wprowadzić metodę IBSE oraz 

włączyć ciekawe doświadczenia do swojej codziennej pracy. Skrypt przeznaczony jest do pracy 

z uczniem każdego etapu. Wymaga on jedynie dostosowania celów szczegółowych, które aktywny 

nauczyciel chce zrealizować. Wszelkie prawa odnoszą się do poszczególnych części pracy i należą 

do ich autorów. Wykorzystując całość lub fragmenty, prosimy o pozostawienie notki autorskiej (stopki 

i nagłówka). Wszyscy biorący udział w przygotowaniu i składzie, dołożyli wszelkich starań, żeby 

wykorzystywać grafiki dostępne w licencji open source (CC0). Wszelkie zdjęcia prezentujące osoby 

i lub czynności przez nie wykonywane są zgodne z obecnie obowiązującym prawem 

międzynarodowym ochrony danych osobowych w poszanowaniu RODO. 

Warunki przekazania licencji, do wykorzystania przez Państwa są zgodne z CC BT 3.0 

Szkolenie odbyło się w ramach AMGEN TEACH Polska, którego działania koordynuje Małgorzata 

Zasuńska i Małgorzata Barańska z Warszawskiego Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych 

i Szkoleń. Prowadzili je pracownicy Centrum Chemii w Małej Skali. 

str. 2

Spis treści 

1. Tajemnice egipskich manuskryptów 4 

2. ,,Na tropie naturalnych wskaźników” 11 

3. Badanie i wykrywanie składników śliny 22 

4. Magiczny kameleon 31 

5. Kolorowa chemia w kuchni, czyli wskaźniki naturalne 39 

6. 

Czerwona kapusta, buraczki, herbata z cytryną….- czy tylko do 

jedzenia / picia? 

52 

7. ALE PLAMA!!! 60 

8. Czy czerwone jest zielone, a zielone jest czerwone? 66 

9. Czy zielone jest tylko „zielone”??? 85 

str. 3

str. 4

Karta pracy ucznia 

Uczeń 1: …………………………………………………………… Uczeń 2: …………………………………………………………… 

Tajemnice egipskich manusKryptów 

Wprowadzenie 

Stosowanie barwników naturalnych sięga czasów najodleglejszych, a kolebką sztuki farbiarskiej jest 

niewątpliwie Azja Południowa, znana ze wspaniałej i bogatej roślinności. Najdawniejsze wiadomości 

dotyczące barwienia jedwabiu pochodzą z Chin, gdzie już ok. 4000 lat temu znano nie tylko sposoby 

barwienia indygiem, kermesem, zielenią chińską, lecz wykorzystywano je zawodowo. 

[…]Dzięki badaniom grobowców egipskich stwierdzono, że i w Egipcie w tym samym okresie 

farbiarstwo osiągnęło już wysoki poziom[…] 

[…]Wiadomości z zakresu farbiarstwa przyjęli od Egipcjan Izraelici i zapewne Fenicjanie. Ci z kolei 

przenieśli je do Grecji i Rzymu[….] Wielką rolę w dziejach farbiarstwa odegrała Wenecja[…]dzięki której 

sztuka farbiarska przedostała się do Europy Środkowej i Wschodniej. 

Kolor czerwony z marzanny: 

Wełnę (1 kg) bejcuje się gotując ją 30-60 minut w kąpieli z dodatkiem 120-140 g ałunu i zostawia 

w bejcy do ostudzenia. Następnie dokładnie wyciska i w kąpieli z 100-200 g marzanny farbuje 30-45 

minut w temperaturze 70 st. C 

W. Tuszyńska, Farbowanie barwnikami naturalnymi, wyd. „WATRA” Warszawa 1986. 

Czym jest bejcowanie i co to jest ałun? 

Bejcowanie (zaprawianie) tkaniny: uprzednie przygotowanie tkaniny do przyjęcia barwnika poprzez 

jej gotowanie w roztworze chemicznym ałunu lub innych chemicznych lub biologicznych bejcach 

(roztwór kwaśnego winianu potasu, wodorotlenku sodu, wodorotlenku potasu, amoniaku, widłak 

(L. alpinus), szczaw (R. acetosa)). 

Ałun: powszechnie stosowany roztwór siarczanu glinowo potasowego o wzorze: AlK(SO 4) 3*12H 2O. Ałun 

występuje naturalnie w postaci kryształu. Można kupić go w drogeriach w sztyfcie jako naturalny 

dezodorant. W ubiegłym wieku służył mężczyznom zwłaszcza po goleniu – przykładanie kryształu 

do skóry ułatwiało gojenie ran. 

str. 5

1. Problem badawczy doświadczenia: 

Czy farbowanie naturalnymi barwnikami wymaga wcześniejszego bejcowania tkaniny? 

Które tkaniny naturalne czy syntetyczne lepiej przyjmują barwnik? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..…… 

2. Możliwa/e hipoteza/y 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..…… 

Uwaga: należy pracować we właściwym wyposażeniu w środki ochrony osobistej 

i przestrzegać regulamin BHP pracowni. 

3. Przebieg doświadczenia 

Uwaga: należy pracować we właściwym wyposażeniu w środki ochrony osobistej 

i przestrzegać regulamin BHP pracowni. 

a) przygotowanie sprzętu do badań laboratoryjnych 

- palnik Bundsena lub świeczka; 

- trójnóg; 

- zapałki; 

- zlewka 250 ml ; 

- AlK(SO 4) 3*12H 2O; 

- NaCl; 

- korzeń marzanny suchy; 

- korzeń marzanny moczony przez 24 h w wodzie (przygotowany przez nauczyciela); 

- pestki i skórki z 4 awokado; 

- kurkuma korzeń; 

- wywar z czarnej fasoli (przygotowany przez nauczyciela); 

- len, wełna, bawełna, 3 dowolne materiały syntetyczne (x6), materiały w kawałkach 

3cmx3cm 

b) wykonanie doświadczenia 

Przygotuj 7 zestawów do wykonania doświadczeń. 

Zestaw 1. Do zlewki z wodą (50 ml) dodaj 2 gramy AlK(SO 4) 3*12H 2O. Zawartość dokładnie 

wymieszaj, a następnie dodaj wszystkie kawałki materiałów. Zawartość zlewki doprowadź do 

wrzenia i gotuj 15 minut. Ostudź i dodaj kilka (2-5) kawałków marzanny suchej. Podpal palnik 

i farbuj tkaniny podnosząc stopniowo temperaturę pamiętając o tym, aby nie doprowadzić 

roztworu do wrzenia. Kontynuuj ogrzewanie przez około 20 -30 minut. Pozostaw do ostudzenia. 

str. 6



wrzenia i gotuj 15 minut. Ostudź i dodaj kilka (2-5) kawałków marzanny moczonej. Podpal palnik i 

farbuj tkaniny podnosząc stopniowo temperaturę pamiętając o tym, aby nie doprowadzić 

roztworu do wrzenia. Kontynuuj ogrzewanie przez około 20 -30 minut. Pozostaw do ostudzenia. 

Wyjmij i wysusz materiały. 

Zestaw 3. Do zlewki z wodą (50 ml) dodaj wszystkie kawałki materiałów. Zawartość zlewki 

doprowadź do wrzenia i gotuj 5 minut. Ostudź i dodaj kilka (2-5) kawałków marzanny moczonej. 

Podpal palnik i farbuj tkaniny podnosząc stopniowo temperaturę pamiętając o tym, aby nie 

doprowadzić roztworu do wrzenia. Kontynuuj ogrzewanie przez około 15 minut. Pozostaw do 

ostudzenia. Wyjmij i wysusz materiały. 


doprowadź do wrzenia i gotuj 5 minut. Ostudź i dodaj jedną łyżkę kurkumy. Podpal palnik i farbuj 

tkaniny podnosząc stopniowo temperaturę pamiętając o tym, aby nie doprowadzić roztworu do 

wrzenia. Kontynuuj ogrzewanie przez około 20-30 minut. Pozostaw do ostudzenia. Wyjmij 

i wysusz materiały. 


doprowadź do wrzenia i gotuj 5 minut. Ostudź i dodaj pokrojone skórki i pestki awokado. Podpal 

palnik i farbuj tkaniny podnosząc stopniowo temperaturę pamiętając o tym, aby nie doprowadzić 

roztworu do wrzenia. Kontynuuj ogrzewanie przez około 20 minut. Pozostaw do ostudzenia. 

Wyjmij i wysusz materiały. 



wrzenia i gotuj 30 minut. Ostudź, wyjmij tkaniny. Do pustej zlewki wlej 50 ml wywaru z czarnej 

fasoli i dodaj wcześniej zabejcowane tkaniny. Pozostaw na 30 minut do przereagowania. Wyjmij 

materiały po 30 minutach. 

Zestaw 7. Do zlewki z wodą (50 ml) dodaj 2 gramy soli. Zawartość dokładnie wymieszaj, 

a następnie dodaj wszystkie kawałki materiałów. Zawartość zlewki doprowadź do wrzenia i gotuj 

30 minut. Ostudź, wyjmij tkaniny. Do pustej zlewki wlej 50 ml wywaru z czarnej fasoli i dodaj 

wcześniej zabejcowane tkaniny. Pozostaw na 30 minut do przereagowania. Wyjmij materiały po 

30 minutach. 

Film poglądowy znajdziesz skanując kod QR : 

4. Dokumentacja doświadczenia: 

Tabela zbiorcza dla wszystkich grup. Każda grupa wypełnia własny obszar tabeli, a następnie 

przekazuje innym grupom do wypełnienia. Tabela wraca do właścicieli całkowicie uzupełniona. 

str. 7

Len – wygląd 

po ogrzaniu 

Bawełna - 

wygląd po 

ogrzaniu 

Wełna - wygląd 

po ogrzaniu 

Syntetyki - 

wygląd po 

ogrzaniu 

Zestaw 1 

AlK(SO4)3*12H2O 

+ sucha marzanna 

Zestaw 2 


+ moczona 

marzanna 

Zestaw 3 

marzanna 

moczona 

Zestaw 4 

kurkuma 

Zestaw 5 

awokado 

Zestaw 6 


+ wywar z czarnej 

fasoli 

Zestaw 7 

NaCl + wywar z 

czarnej fasoli 

5. Analiza wyników 

Na podstawie przeprowadzonych doświadczeń dowiedziałam/dowiedziałem się, że: 

................................................................................................................................................................... 

................................................................................................................................................................... 

................................................................................................................................................................... 

str. 8

Które materiały najlepiej przyjmowały barwniki? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

Który odczynnik chemiczny przygotował (zabejcował) tkaniny do przyjęcia barwnika? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

Które rośliny nie wymagają wcześniejszego bejcowania tkaniny? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

Jak myślisz dlaczego? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

Mając do dyspozycji wszystkie media znajdujące się w sali wyjaśnij pojęcia: taniny/garbniki 

i zastanów się, w którym momencie doświadczenia one wystąpiły, oraz jakie znaczenie mają 

w procesie farbowania? 

………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………… 

6. Ewaluacja pracy 

Który moment doświadczenia był dla ciebie niezrozumiały lub trudny? 

…………………………………………………………………………………………………………………………...………………………………. 

Który element można przeprowadzić szybciej i łatwiej – czy można udoskonalić doświadczenie? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..……….. 

Czy w/w doświadczenie można wykorzystać w życiu codziennym? W jakich dziedzinach? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..……………….. 

7. Ocena z zajęć - fakultatywnie 

Ocena własna Ocena partnera w grupie Ocena razem - średnia 

Ocena prowadzącego zajęcia 

Uczeń 

1 

Uczeń 

2 

8. Dla spostrzegawczych 

Na każdej kartce znajdują się inne, nietypowo zaznaczone litery. Wypisz je tutaj, a utworzą dwa 

słowa. 

….............. …………………. 

Autorzy: 

Aleksandra Kwiek 

Dorota Szewczyk-Bąkowska 

str. 9

str. 10

str. 11

KARTA PRACY do tematu ,,Na tropie naturalnych wskaźników” 

Imię i nazwisko uczestnika zajęć:…......……………………………………………………… 

1. Wprowadzenie – czyli o tym jak podjąć trop? 

Na tropie nowych naturalnych wskaźników (naturalnych sprzymierzeńców) 

Do wskaźników pH należą związki organiczne o charakterze słabych kwasów lub słabych zasad. 

Słabe kwasy (HA) lub słabe zasady (B) reagują z wodą, w wyniku czego powstają sprzężone zasady (A - ) 

i sprzężone kwasy (BH + ) posiadające inne zabarwienie w stosunku do HA / B. 

Ze względu na różnice w barwach obu składników sprzężonej pary dzielimy wskaźniki na: 

dwubarwne lub jednobarwne (wskaźniki jednobarwne wykazują zabarwienie tylko w jednym 

środowisku). Każdy wskaźnik odznacza się charakterystyczną wartością pH, przy której ma miejsce 

zmiana jego zabarwienia – zmiana barwy wskaźnika obserwowana jest w pewnym przedziale pH. 

Oba rodzaje wskaźników stosowane są niezależnie lub w mieszaninie z obojętnym barwnikiem 

(wskaźniki mieszane). Często stosowane są również mieszaniny wskaźników – możemy wtedy 

obserwować zmiany barwy wskaźników w szerokim zakresie pH. 

W życiu codziennym często stosujemy naturalne wskaźniki. Dodając sok z cytryny do naparu z 

czarnej herbaty, obserwujemy zmianę zabarwienia naparu. Wnioskujemy zatem, że sok z cytryny ma 

odczyn kwasowy, a napar z czarnej herbaty możemy zaklasyfikować do wskaźników. Liście z czerwonej 

kapusty (wywar z czerwonej kapusty) także zmieniają zabarwienie pod wpływem soku z cytryny lub 

octu. 

Kapusta czerwona (Brassica oleracea var. capitata rubra) ma liście o zabarwieniu 

ciemnofioletowym. Barwę tę wywołują antocyjany – barwniki soku komórkowego zawarte w skórce 

liścia. Antocyjany, oprócz liści czerwonej kapusty, nadają zabarwienie także wielu owocom (np. jagoda, 

czarna porzeczka, aronia, czarny bez) lub kwiatom (np. pelargonia, róża, fiołek, malwa czarna). Nazwa 

tej grupy związków chemicznych wywodzi się od greckiego: anthos (barwa) i kyaneos (niebieski). 

Antocyjany występują w postaci glikozydów, które ulegają reakcji hydrolizy, w wyniku czego powstają: 

część cukrowa i aglikon – antocyjanidyna (nadająca barwę). Antocyjanidyny odznaczają się zdolnością 

do tworzenia soli oksoniowych w środowisku kwasowym. Pod działaniem alkaliów zmieniają one 

barwę, np.: sól pelargonidyny pod wpływem odpowiedniej objętości roztworu NaOH zmienia barwę z 

czerwonej na niebieską. 

Na podstawie: J. Minczewski, Z. Marczenko ,,Chemia analityczna. 

Podstawy teoretyczne i analiza jakościowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010”. 

. Kurek, Fascynująca herbata, Chemia w Szkole, Nr 2, kwiecień 2017. 

Strona www: stankor@.uwm.edu.pl 

E. Piątkowska, A. Kopeć, T. Leszczyńska, Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 2011, (4), 77, 24-35. 

T. Górczyński, Ćwiczenia z botaniki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978. 

B. Bobrański, Chemia Organiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. 

str. 12

CZĘŚĆ 1, czyli Tropimy 

Na stole masz przygotowany sprzęt, odczynniki i materiał badawczy (Uwaga: napary, ekstrakty 

sporządzasz samodzielnie według przepisu na stronie drugiej, wywar z czerwonej kapusty 

przygotowujesz, stosując przepis na stronie trzeciej – punkt C). 

Zanim zaczniesz planować całe doświadczenie przygotuj: 

wywar z czerwonej kapusty (wg. przepisu na górze strony 3.) 

 

ekstrakt z kwiatów malwy czarnej (wg. przepisu na dole strony 2. – możesz użyć wodę lub etanol) 

Materiał badawczy - surowiec roślinny: 

wywar z czerwonej kapusty, sok z buraka, napary herbaciane (napar czarnej herbaty, napar herbaty 

rooibos, napar herbaty czerwonej Pu-erth, napar herbaty niebieskiej Oolong), ekstrakt z kwiatów 

hibiskusa, ekstrakt z kwiatów malwy czarnej, ekstrakt z kwiatów bławatka (chabra), sok z owoców bzu 

czarnego, sok z aronii, sok z czarnej porzeczki. Który z roztworów/ekstraktów/naparów Cię zaciekawił? 

Jeśli jest taki / są takie – weź je do dalszych badań. 

Materiał badawczy – kuchnia, dom i laboratorium chemika: 

kwasek cytrynowy lub sok z cytryny, woda gazowana, woda destylowana, roztwór kwasu solnego, ocet, 

wodorowęglan sodu, woda amoniakalna, roztwór wodorotlenku sodu, etanol, barwna skala 

kwasowości pH 

Sprzęt laboratoryjny: zlewki / kolbki, statyw do probówek, probówki, lejek, bibuła filtracyjna, czajnik 

elektryczny, waga, moździerz, pipety, bagietka, łyżeczka 

CZĘŚĆ 2, czyli wytropiliśmy 

1. Przyjrzyj się zgromadzonym substancjom oraz sprzętowi i zaproponuj problem badawczy, 

który możesz rozwiązać: 

Czy pośród tych roztworów/naparów/ekstraktów znajdziemy roztwory wskaźników? 

Czy badane substancje … 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

2. Możliwa hipoteza do problemu badawczego: 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

str. 13

1. Zapisz czynności, które możesz wykonać, by zrealizować zaplanowane doświadczenie: 

A. Przygotuj sprzęt i materiał do doświadczenia 

B. Jak powstają wywar, ekstrakty, napary? 

Sposób wykonania naparów z herbaty: ok. 0,5 grama herbaty zalewamy wrzątkiem (ok. 2-3 cm 3 

wrzącej wody), następnie zawartość naczynia mieszamy. Czekamy aż napar wystygnie. 

Sposób wykonania wodnych i etanolowych ekstraktów roślinnych: do probówek na ok. 10 ml 

odważamy po 400 mg rozdrobnionego w moździerzu materiału roślinnego, następnie wlewamy po: 2 

ml wody (probówka 1), 2 ml etanolu (probówka 2). Wstawiamy do gorącej / wrzącej łaźni wodnej na 

kilka minut, mieszamy. Dekantujemy ekstrakt znad materiału roślinnego – 

do dalszych badań bierzemy wyłącznie ekstrakt. 

Na podstawie: www.les.ar.kraków.pl>fizjologia.ozl, Ćwiczenie Barwniki roślinne, 

Ekstrakcja barwników asymilacyjnych 

Sposób wykonania wywaru z czerwonej kapusty: 

a) Rozdrobnij 2. liście z czerwonej kapusty i umieść je w zlewce / plastikowym kubeczku. 

b) Zalej czerwoną kapustę wodą destylowaną (ok. 100 cm 3 z odrobiną alkoholu etylowego (N) i 

odczekaj ok. 10 min. 

c) Przelej wywar do oddzielnej kolbki. 

Przygotuj statyw (liczba probówek zależy od liczby wybranych wywarów / ekstraktów). 

Do 8. probówek wlewamy kolejno po ok. 1 ml: roztworu kwasu solnego, roztworu kwasku 

cytrynowego, ocet, wodę gazowaną, wodę destylowaną, roztwór sody oczyszczonej, roztwór wody 

amoniakalnej, roztwór wodorotlenku sodu. 

str. 14

Alternatywna metoda (karta pracy – Tabela 1. umieszczona w koszulce) 

1. Udokumentuj doświadczenie: 

 

Jeśli przeprowadzasz doświadczenia z wykorzystaniem statywu - narysuj schemat 

doświadczenia 

Jeśli masz do dyspozycji Tabelę 1. (umieszczoną w koszulce ) 

Wykonaj próby i wypełnij tabelę – wpisz barwy wskaźników (Załącznik 1.). 

1. Analiza wyników: 

Na podstawie zgromadzonych „barwnych wyników” wyciągnij wnioski dotyczące postawionej 

hipotezy. Zastanów się, które ze wskaźników mogłyby konkurować ze wskaźnikami powszechnie 

wykorzystywanymi w laboratorium i w życiu codziennym? 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

str. 15

oztwór 

amoniaku 

roztwór 

Kreta R 

str. 16 

Tabela 1. Wypełnij tabelę, wpisując barwę wskaźnika (Załącznik 1.). 

roztwór 

kwasu solnego 

roztwór kwasku 

cytrynowego 

ocet 

spożywczy 

woda 

gazowana 

woda 

destylowana 

roztwór sody 

oczyszczonej 

wywar 

z czerwonej 

kapusty 

sok z buraka 

napar z 

.................... 

ekstrakt z 

.................... 

sok z 

....................

Część 2 

Wariant A 

naturalnym” 

- reakcja zobojętniania ze ,,wskaźnikiem klasycznym” i ze „wskaźnikiem 

Sprawdź, czy wybrany przez Ciebie wskaźnik naturalny (sok, napar, ekstrakt) może konkurować z 

alkoholowym roztworem fenoloftaleiny. Zaplanuj dwa doświadczenia – w jednym wykorzystaj roztwór 

fenoloftaleiny, w drugim roztwór wskaźnika wybrany na podstawie analizy zmian barw z Tabeli 1. 

Odczynniki: 

10 ml roztworu octu (0,1 mol/dm 3 ) / 10 ml roztworu kwasu solnego (0,1 mol/dm 3 ), 10 ml roztworu 

wodorotlenku sodu (0,1 mol/dm 3 ), alkoholowy roztwór fenoloftaleiny, napary, ekstrakty, wywar z 

części ,,Na tropie nowych naturalnych wskaźników (naturalnych sprzymierzeńców” 

Sprzęt laboratoryjny: 

probówki, pipetki polietylenowe (objętość 2 ml lub 1 ml) lub oko (możemy liczyć krople i w 

doświadczeniu wykorzystać ustaloną liczbę kropli roztworu kwasu, roztworu zasady i 1.-2. krople 

wskaźnika) 

Przyjrzyj się zgromadzonym substancjom oraz sprzętowi i oceń, czy dysponując zgromadzonym 

sprzętem oraz odczynnikami uda Ci się rozwiązać następujący problem badawczy: 

Czy naturalne wskaźniki mogą konkurować ze wskaźnikami powszechnie stosowanymi 

w laboratorium chemicznym? 

…………………………………………………………………………………………………………… 

Twoja hipoteza / ocena 

…………………………………………………………………………………………………………… 

Zapisz czynności, które możesz wykonać, by zrealizować zaplanowane doświadczenie: 

1. 

2. 

3. 

Jeśli masz problem z ustaleniem czynności, skorzystaj z podpowiedzi i baw się dalej ;)). 

str. 17

Pomysł 1. (z wykorzystaniem pipetek polietylenowych do odmierzania objętości roztworów) Do 

probówki zawierającej 20 kropli roztworu NaOH i 1 kroplę alkoholowego roztworu fenoloftaleiny 

dodawaj kroplami roztwór HCl (nie zapomnij o mieszaniu zawartości probówki). Zanotuj liczbę kropli 

kwasu, których dodatek spowodował całkowite odbarwienie malinowego roztworu. 

Pomysł (cd). Przeprowadź analogiczną próbę – tym razem, zamiast roztworu fenoloftaleiny, zastosuj 

wywar / sok z czerwonej kapusty, sok z buraka, ekstrakt malwy czarnej lub inny wybrany przez Ciebie 

naturalny wskaźnik. 

Udokumentuj doświadczenie: 

a) Narysuj schemat doświadczenia: 

b) Napisz obserwacje: 

c) Sformułuj wnioski: 

Wariant B - Określanie pH w kuchni… 

Materiał badawczy – kuchnia i dom chemika: 

aspiryna, lek na gardło Tantum VerdeR (aerozol), sok z kiwi, sok jabłkowy, ogórek, proszek do prania, 

papryka (żółta, biała) lub dojrzały pomidor 

Sprzęt i odczynniki: 

probówki, pipetki polietylenowe (objętość 2 ml lub 1 ml), zlewki/kolbki, moździerz, nóż, bagietka, 

łyżeczka, bibuła filtracyjna, barwna skala kwasowości - pH otrzymana ze wskaźników naturalnych w 

części 1 

Przyjrzyj się zgromadzonym substancjom oraz sprzętowi i oceń, czy dysponując zgromadzonym 

sprzętem oraz odczynnikami uda Ci się rozwiązać następujący problem badawczy: 

Czy badane wskaźniki można wykorzystać do szacowania pH i określenia odczynu zawiesiny aspiryny, 

soku z kiwi, soku jabłkowego, ogórka, proszku do prania, papryki (żółtej, białej), leku na gardło Tantum 

Verde (aerozol)… 

…………………………………………………………………………………………………………… 

str. 18

Twoja hipoteza / ocena 

…………………………………………………………………………………………………………… 

Zapisz czynności, które możesz wykonać, by zrealizować zaplanowane doświadczenie: 

1. 

2. 

3. 

Uwagi przed rozpoczęciem badań. 

 

 

Materiał badawczy (warzywa) należy rozdrobnić w moździerzu, ucierając niewielkie ilości do 

jednolitej masy. Do dalszej analizy będziemy brać zawiesinę powstałą po oddzieleniu materiału 

roślinnego, 

Próbkę leku w aerozolu nanieś na bibułę filtracyjną bezpośrednio przed wykonaniem 

doświadczenia. 

Udokumentuj doświadczenie: 

a) Narysuj schemat doświadczenia. Wypełnij Tabelę 2. podczas jego opisu. 

b) Sformułuj wnioski: 

Autorzy: 

Iwona Markowska 

Przemysław Ziaja 

str. 19

papryka 

biała 

proszek do 

prania 

str. 20 

Tabela 2. Wypełnij tabelę, wpisując barwę wskaźnika (Załącznik 2.). 

zawiesina 

aspiryny 

lek 

na gardło 

sok 

z kiwi 

sok 

jabłkowy 

ogórek 

papryka 

żółta 

wywar 

z czerwonej 

kapusty 

sok z buraka 

napar z 

.................... 

ekstrakt z 

.................... 

sok z 

....................

str. 21

str. 22

Badanie i wykrywanie składników śliny. 

1. Wprowadzenie: 

Ślina stanowi bardzo ważny składnik naszego organizmu. Wspomaga trawienie, umożliwia 

połykanie, reguluje gospodarkę wodną, pełni funkcje obronne dla organizmu, a także ułatwia 

mówienie. Wydzielanie śliny obywa się bez przerwy. Dobowa objętość wydzielanej śliny 

wynosi 1–2 L. 

Ślina składa się w 99% z wody, pozostałe 1% to składniki mineralne i organiczne. W ślinie 

występują między innymi jony: Na+ , K+ , Cl- , a także w znacznie mniejszych ilościach jony rodankowe 

(SCN- ), (wyższy poziom jonów rodankowych występuje w ślinie palaczy, u których jony te powstają 

w wyniku procesu metabolizmu cyjanowodoru wchodzącego w skład dymu tytoniowego). Spośród 

związków organicznych ślina zawiera: białka pochodzące z osocza i białka wytwarzane w śliniankach 

(mucyna), w tym enzymy (m. in. amylaza). α-amylaza jest wszechobecna w środowisku jamy ustnej. 

α-amylaza hydrolizuje wiązania występujące w cząsteczkach wielocukrów - skrobi i glikogenu w 

wyniku czego powstaje dwucukier – maltoza. Trawienie wielocukrów w jamie ustnej jest wstępne i 

kontynuowane w dalszej części przewodu pokarmowego. Enzym ten jest aktywny przy pH 4-11 przy 

optimum wynoszącym ok. 6,6. Zachowuje działanie wyłącznie w obecności jonów chlorkowych. 

Największą aktywnością amylaza wykazuje się w temperaturze 40 o C. Najniższą zaś w temperaturze 

0 oC. Po przekroczeniu 45 o C następuje denaturacja enzymu. 

W ochronnej funkcji śliny znaczną rolę spełniają zawarte w niej białka przeciwbakteryjne: 

lizozym, laktoferyna, laktoperoksydaza, immunoglobiliny oraz białko mucyna, która jest 

odpowiedzialna za prawidłowy stan jamy ustnej, tworzy na błonach śluzowych warstwę ochronną 

oraz bierze udział w nieswoistej obronie organizmu. 

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Biochemia. Ćwiczenie 7. Ślina. 

Wydział Nauk o Żywności. 

str. 23

Część I. Badanie aktywności amylazy ślinowej. 

Do wykrywania skrobi wykorzystuje się płyn Lugola (roztwór jodu w jodku potasu), który zmienia 

barwę w obecności skrobi z brązowej na granatową (ciemnofioletową). 

Doświadczenie 1. Wpływ temperatury na aktywność amylazy ślinowej. 

1. Pytanie badawcze doświadczenia: Czy gorąca woda wpływa na aktywność amylazy ślinowej? 

2. Możliwa/-e hipoteza/-y: 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….... 

3. Przebieg doświadczenia: 

a) Materiał badawczy: ślina, kleik skrobiowy 

b) Sprzęt i odczynniki: płyn Lugola, woda, statyw na probówki, 3 probówki, 2 zlewki, pipety 

Pasteura, łaźnia wodna o temperaturze ok. 35 o C, gorąca woda (90 o C) 

c) Procedura: 

 

Przygotowanie roztworu śliny: 

- Usta przepłukać wodą destylowaną. Następnie pobrać ok. 25 cm 3 wody destylowanej do ust, 

poczekać ok. 1 minuty i zebrać ślinę do 1 zlewki. 

- Zebrać ślinę do zlewki nr 2 i dolać około 25 cm 3 gorącej wody (90 o C). 

 

 

 

Przygotować próbę kontrolną: do probówki dodać około 2cm 3 kleiku, 2 cm 3 wody oraz kilka 

kropel płynu Lugola. 

Do 1 probówki wprowadzić około 2 cm 3 roztworu śliny ze zlewki nr 1, oraz około 2 cm 3 kleiku 

skrobiowego, wymieszać pipetą. Do 2 probówki wprowadzić około 2cm 3 roztworu śliny ze 

zlewki nr 2, oraz około 2 cm 3 kleiku skrobiowego, wymieszać pipetą. Obie probówki wstawić 

do łaźni wodnej o temperaturze około 35 o C na 5 minut. 

Po zakończonej inkubacji do probówek dodać kilka kropel płynu Lugola. Zanotować 

obserwacje. 

Obserwacje: 

Probówka 1 

kontrolna 

Probówka 2 

ślina ze zlewki nr 1 

Probówka 3 

ślina ze zlewki nr 2 

Kolor próbki 

po dodaniu 

płynu Lugola 

Wnioski: 

………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

str. 24

Potwierdzenie/odrzucenie hipotezy. Wybór materiału do dalszych doświadczeń. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

Doświadczenie 2. Wpływ odczynu na aktywność amylazy ślinowej. 

1. Pytanie badawcze doświadczenia: Czy odczyn wpływa na aktywność amylazy ślinowej? 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


a) Materiał badawczy: ślina, kleik skrobiowy 

b) Sprzęt i odczynniki: płyn Lugola, zasada sodowa (NaOH), kwas solny (HCl), statyw 

na probówki, 3 probówki, papierki wskaźnikowe, pipety Pasteura, łaźnia wodna 

o temperaturze ok. 35 o C. 

c) Procedura: 

1) do trzech probówek dodać około 1 cm 3 śliny przygotowanej do 1 doświadczenia. 

- do 1 probówki dodać 1 cm 3 rozwtoru NaOH 

- do 2 probówki dodać 1 cm 3 roztworu HCl 

- do 3 probówki dodać 1 cm 3 wody destylowanej 

- zbadać za pomocą papierka wskaźnikowe odczyn w trzech probówkach. Odczytać pH ze skali i 

zanotować wyniki w tabeli: 

Kolor papierka 

Odczyn / pH 

Probówka 1 (z NaOH) Probówka 2 (z HCl) Probówka 3 (z H 2O) 

2) Do wszystkich probówek dodać około 2 cm 3 kleiku skrobiowego, całość wymieszać i wstawić do 

łaźni wodnej o temperaturze ok. 35 o C na 5 minut. 

3) Po zakończonej inkubacji do probówek dodać kilka kropel płynu Lugola. Zanotować obserwacje. 

Probówka 1 (z NaOH) Probówka 2 (z HCl) Probówka 3 (z H 2O) 

Kolor próbki po 

dodaniu płynu Lugola 

str. 25

Wnioski: 

………….…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Potwierdzenie/odrzucenie hipotezy. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

Dyskusja nad wynikami: 

Przedyskutuj uzyskane wyniki z innymi grupami. 

Czy wyniki innych grup były takie same (podobne) czy inne? 

[ ] takie same [ ] podobne [ ] inne 

Czy materiał, na którym pracowały grupy był taki sam? 

[ ] taki sam [ ] inny 

Czy to podnosi wiarygodność wyników, czy odwrotnie – zmniejsza ją? 

[ ] podnosi [ ] nie podnosi 

Odnieś wyniki eksperyment do życia codziennego. 

…………………………………………………………………………………………………………………….…………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………….…………………………………… 

Część II. Wykrywanie jonów oraz białek w ślinie. 

Doświadczenie 1. Wykrywanie jonów rodankowych w ślinie. 

Jony rodankowe w obecności jonów Fe 3+ tworzą czerwony rodanek żelazowy. Przy większym 

stężeniu jonów rodankowych tworzy się związek kompleksowy tej samej barwy. 

1. Pytanie badawcze doświadczenia: Czy w ślinie znajdują się jony rodankowe? 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


a) Materiał badawczy: ślina 

b) Sprzęt i odczynniki: 5% roztwór chlorku żelaza(III), kwas solny (HCl), statyw na probówki, 

2 probówki, pipety Pasteura 

c) Procedura: 

- do pierwszej probówki dodać 2 cm 3 wody, do drugiej 2 cm 3 roztworu śliny; 

str. 26

- do obu probówek dodać po trzy krople rozcieńczonego kwasu solnego i po 5 kropli 

5% roztworu chlorku żelaza(III); 

- dokonaj obserwacji: 

Probówka 1 (z wodą) 

Probówka 2 (ślina) 

Kolor próbki po dodaniu 

odczynników 

Wnioski: 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

Potwierdzenie/odrzucenie hipotezy. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 







Jaka jest możliwa przyczyna wykrycia w ślinie niektórych osób jonów rodankowych? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

Doświadczenie 2. Wytrącanie mucyny. 

Mucyna wytrąca się ze śliny rozcieńczonym roztworem kwasu octowego, etanolem lub przez 

nasycenie roztworu śliny siarczanem amonowym. 

1. Pytanie badawcze doświadczenia: Czy w ślinie znajduje się mucyna? 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 



b) Sprzęt i odczynniki: kwas octowy, probówka, pipeta Pasteura 

str. 27

c) Procedura: 

- do 2 cm 3 roztworu rośliny, przygotowanego jak w doświadczeniu pierwszym dodawać roztwór 

kwasu octowego, aż do wytrącenia się kłaczkowatego osadu. 

Obserwacje: 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….………………….. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..…………… 

… 

Wnioski: 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..………….. 

Potwierdzenie/odrzucenie hipotezy: 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

Doświadczenie 3. Wykrywanie białka w ślinie. 

Reakcja biuretowa jest charakterystyczna dla wiązań peptydowych, przy czym dają ją związki 

posiadające w cząsteczce co najmniej dwa takie wiązania. Nazwa metody pochodzi od biuretu 

(dimocznika), najprostszego związku spełniającego ten warunek. Reakcja ta polega na dodaniu do 

analizowanej mieszaniny roztworu silnej zasady (NaOH lub KOH) oraz siarczanu miedzi(II). Jeżeli w 

roztworze obecne są związki zawierające bliskie wiązania peptydowe, to roztwór zmienia barwę z 

niebieskiej na fioletową. 

1. Pytanie badawcze doświadczenia: Czy w ślinie znajduje się białka dające pozytywny wynik 

reakcji biuretowej? 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 



b) Sprzęt i odczynniki: woda destylowana, 10% roztwór NaOH, 1% roztworu CuSO 4, 

2 probówki, statyw na probówki, pipeta Pasteura. 

c) Procedura: 

- do pierwszej probówki dodać 1 cm 3 wody destylowanej, do drugiej 1 cm 3 roztworu śliny 

przygotowanego jak w pierwszym doświadczeniu; 

- do obydwu probówek dodać po 1 cm 3 roztworu NaOH i po 5 kropli roztworu CuSO 4; 

str. 28

- dokonaj obserwacji: 

Probówka 1 (z wodą) 

Probówka 2 (ze śliną) 

Kolor próbki po 

dodaniu odczynników 

Wnioski: 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..………….. 

Potwierdzenie/odrzucenie hipotezy: 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 

………………………………………………………………………………………………………………………………….….…………………. 







Czy to podnosi wiarygodność wyników, czy odwrotnie – zmniejsza ją? 

[ ] podnosi [ ] nie podnosi 

Odnieś wyniki eksperyment do życia codziennego. 

…………………………………………………………………………………………………………………….…………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………….…………………………………… 

Autorzy: 

Kamila Koczorowska 

Agnieszka Kołodziejska 

str. 29

str. 30

str. 31

karta pracy ucznia 

protokół Scripted Inquicy 

imię i nazwisko uczestnika zajęć: ……………………………………………………… 

1. Wprowadzenie 

Magiczny kameleon 

W 1774 roku szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele, badając 

skład chemiczny braunsztynu, minerału zwanego magnezją 

czarną stwierdził, że znajduje się w nim nieznany metal. 

Niestety mimo licznych prób nie udało mu się wyizolować 

tego pierwiastka. Pierwsze porcje tego metalu otrzymał w 

tym samym roku Johann Gottlieb Gahn na drodze prażenia 

MnO 2 z węglem drzewnym. Nowo otrzymany pierwiastek 

nazwał magnesium. 

Dopiero Lavoisier metal otrzymany z braunsztynu nazwał 

manganesium. Śniadecki nazwał ten pierwiastek 

manganzem, a w końcu Krakowska Akademia Umiejętności 

w 1900 roku zatwierdziła nazwę mangan. 

Mangan należy do tzw. mikroelementów, czyli pierwiastków śladowych niezbędnych do życia. 

Podobnie jak chrom jest składnikiem wielu białek złożonych (metaloprotein). Jego niedobór powoduje 

u ludzi deformację szkieletu i zaburzenia w działaniu gruczołów płciowych, nadmiar zaś może 

spowodować niedobór ruchowy. 

Mangan jest metalem, który w związkach chemicznych może występować na 11 stopniach 

utlenienia (od -III do VII), z czego najczęściej na pięciu: II, III, IV, VI i VII. Dodatkowo jony tych związków, 

powstałe w roztworach wodnych mają różną barwę, a nawet można sprawić by zmieniała się sama. 

Z. Kluz, M. Poźniczek “Chemia” ZamKor, Kraków 2003, str.116 

A. Gumkowska “Chemia” Laboratorium w szufladzie, PWN 2015, str. 118 

UWAGA! należy pracować w ubraniu ochronnym z zastosowaniem regulaminu BHP pracowni 

chemicznej. 

2. Problem badawczy doświadczenia 

Jak zachowuje się KMnO 4, jako utleniacz w różnych środowiskach? 

Jak wpływa stopień utlenienia na barwę roztworu? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…… 


……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…… 

str. 32


1. przygotuj sprzęt i odczynniki oraz materiał do doświadczenia 

Materiał badawczy (dla grupy): 

glukoza, sacharoza, erytrol, stewia, ksylitol 


kolby stożkowe, zlewki, wodorotlenek sodu, manganian(VII) potasu, siarczan(IV) sodu, stężony kwas 

siarkowy(VI) 

Część 1 

2. procedura 

Do trzech kolb dodajemy stałego siarczanu(IV) sodu, a następnie do pierwszej wodę destylowaną, 

drugiej – zasadę sodową, a do trzeciej stężony kwas siarkowy(VI). Do każdej z nich wlewamy kilka 

kropli roztworu KMnO 4. 

Część 2 

Do pięciu kolb wlewamy wodę i rozpuszczamy w każdej wodorotlenek sodu (ok. 1 g NaOH na 100 g 

wody), a następnie wrzucamy kilka kryształków manganianu (VII) potasu i mieszamy zawartość 

naczynia. W zlewce przygotowujemy roztwór cukru/słodziku (łyżeczka cukru/słodziku na 50 g wody), 

który wlewamy do kolby. 

Część 1 

5. Dokumentacja doświadczenia 

 

narysuj schemat doświadczenia 

str. 33

zapisz obserwacje, uzupełniając tabelkę: 

OBSERWACJE 

Kolba 1 

Kolba 2 

Kolba 3 

 

sformułuj wnioski 

WNIOSKI 

Kolba 1 

Kolba 2 

Kolba 3 

 

zapisz równania reakcji 

RÓWNANIA REAKCJI CHEMICZNYCH 

Kolba 1 

Kolba 2 

Kolba 3 

str. 34

Część 2 

 

narysuj schemat doświadczenia 

 

zapisz obserwacje, uzupełniając tabelkę: 

OBSERWACJE 

Kolba 1 

Kolba 2 

Kolba 3 

 

sformułuj wnioski 

WNIOSKI 

Kolba 1 

Kolba 2 

Kolba 3 

str. 35


Korzystając ze zgromadzonych obserwacji wyciągnij wnioski, dotyczące postawionej hipotezy. 

Jak zachowuje się KMnO 4, jako utleniacz w różnych środowiskach? Krótko uzasadnij. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Czy stopnień utlenienia wpływa na barwę roztworu? Krótko uzasadnij. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

7. Prezentacja i dyskusja nad wynikami 

Przedyskutuj z innymi grupami uzyskane wyniki i przedstaw je. 

 

Czy wyniki innych grup były takie same, podobne czy inne? 

takie same podobne inne 

 

Czy materiał na którym pracowały grupy był taki sam, podobny czy inny? 

taki sam podobny inny 

 

Czy to podnosi wiarygodność wyników, czy odwrotnie - zmniejsza ją? 

podnosi 

nie podnosi 

Sprawdź swoją wiedzę: 

https://play.kahoot.it/#/?quizId=e80fb699-5e30-416f-b23f-490dfa23b505 

8. Wnioskowanie (z doświadczenia i metody jego wykonania) 

Czy na podstawie analizy wyników możesz wyprowadzić wniosek? 

TAK 

NIE 


Który fragment / element przeprowadzonego doświadczenia był dla Ciebie nie-zrozumiały / trudny? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Co zmieniłabyś / zmieniłbyś w doświadczeniu, aby przeprowadzić go sprawniej i prościej? 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

str. 36

10. Odniesienie eksperymentu do życia codziennego 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

11. Kryteria oceny (skala ocen: od 1 do 5, gdzie 1 - najsłabsza ocena) 

Wykonanie zadania Praca w zespole Prezentacja wyników 

Ocena 

własna 

Ocena 

zespołu 

Ocena 

nauczyciela 

Ocena 

własna 

Ocena 

zespołu 

Ocena 

nauczyciela 

Ocena 

własna 

Ocena 

zespołu 

Ocena 

nauczyciela 

Autorzy: 

Monika Kokosza 

Beata Siwiec 

str. 37

str. 38

str. 39


„Każdy inaczej widzi kolor. Jednemu będzie się wydawał ten sam śnieg biały, przy tymże oświeceniu, 

w miejscach jasnych niebieskawy, a w odcieniach żółtawy, czyli mówiąc technicznie, w świetle zimny, 

a w cieniach ciepły, drugiemu odwrotnie; gdy zaś obaj artyści, widząc kolor inaczej, stosunek wzajemny 

zabarwienia świateł i cieni jednakowo otrzymują, to ich obrazy będą pod względem kolorystycznym 

jednakowo dobre, chociaż widzieli kolor odwrotnie.” 

Tadeusz Dowgird 

Źródło: Zdzisław Kępiński, Impresjonizm, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982 

„Jednym z częściej spotykanych w laboratoriach wskaźników pH pozostaje lakmus. W przeciwieństwie 

do syntetycznych indykatorów, nie jest jednym związkiem lecz mieszaniną barwników. Ponadto 

lakmus to produkt naturalny otrzymywany z niektórych porostów. Jest w użyciu już od XIV w., jako 

niebieski barwnik do tkanin. W przybliżonym zakresie pH = 5÷8 zmienia barwę z czerwonej na 

niebieską. 

Czerwone buraczki...Roztwór w środowisku o odczynie kwasowym ma intensywnie czerwone 

zabarwienie, a w roztworze obojętnym i zasadowym barwa blednie, przechodząc w żółty odcień 

(w silnie zasadowym sok staje się brunatny)...Substancja odpowiedzialna za wynik eksperymentu 

to betanina. Jest ona stosowana jako barwnik spożywczy, oznaczony symbolem E 162. 

Coś z lasu i łąki...czarne jagody. W środowisku kwaśnym roztwór jest czerwonofioletowy, 

ale po dodaniu zasady zmienia barwę na zieloną. 

Za zmianę kolorów odpowiadają związki zwane antocyjanami. Substancje te są bardzo szeroko 

rozpowszechnione w świecie roślin i nadają kwiatom oraz owocom zabarwienie od czerwonego 

do fioletowego. Barwa antocyjanów zależy od wielu czynników, nie tylko pH gleby, na której wegetuje 

dana roślina. Ważna jest również obecność w środowisku jonów metali tworzących połączenia 

kompleksowe z barwnikami. Na przykład chabry bławatki, rosnące na kwaśnym podłożu, mają nadal 

niebieskie płatki - antocyjany tworzą kompleks z jonami glinu i żelaza. Róże zawierające ten sam 

barwnik - ale niepołączony w kompleks – są czerwone. Antocyjany są barwnikami spożywczymi 

oznaczonymi symbolem E 163. Najczęściej otrzymuje się je w postaci ekstraktu ze skórek winogron i 

czarnej porzeczki. Używane są do barwienia produktów spożywczych i farmaceutyków. 

Herbata z cytryną… ma…bursztynowe zabarwienie. Ale wystarczy dodać do niej odrobinę roztworu 

zasady (oczywiście nie nadaje się wtedy do picia!), aby kolor od razu ściemniał. Za zmianę barwy 

w tym przypadku odpowiadają pochodne taniny, nadające herbacie charakterystyczny cierpki 

posmak..… 

str. 40

"Królowa" naturalnych wskaźników...czerwona kapusta... Kolory zmieniają się od jasnoczerwonego 

w środowisku silnie kwaśnym, poprzez ciemnoczerwony i niebieski (odczyn słabo kwaśny, obojętny 

i słabo zasadowy) do zielonego w środowisku alkalicznym. W stężonych zasadach kolor staje się żółty, 

ale barwnik w tych warunkach ulega zniszczeniu.” 

Tajemnice pe-ha (pH). 4. Wskaźniki z lasu i ogrodu 

https://mlodytechnik.pl/eksperymenty-i-zadania-szkolne/chemia/28482-tajemnice-pe-ha-ph-4-wskazniki-z-lasu-i-ogrodu 

W kolorach ukryta jest magia, która ma wpływ na nasze samopoczucie oraz doznania smakowe 

zwłaszcza, gdy mówimy o tzw. niejadkach, barwa tu ma duże znaczenie. 

Do produktów spożywczych dodawanych jest mnóstwo sztucznych barwników, które w wielu 

przypadkach są przyczyną alergii. My jednak możemy skorzystać ze świata natury. Wiele naturalnych 

barwników czerpiemy z roślin poprzez gotowanie, rozcieranie. Kolor niebieski 

i fioletowy uzyskać można z jagód, żółty z łusek cebuli czy kurkumy, różowy z malin, 

z awokado otrzymamy pastelową zieleń, z jeżyn kolor purpurowy. To tylko kilka przykładów, które 

serwuje nam wszechobecna natura. I mamy gotowe kolorowe pisanki czy też barwny lukier do ciast. A 

teraz zastanówmy się nieco edukacyjnie, jak możemy wykorzystać naturalne barwniki na zajęciach 

chemicznych? Co może mieć wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? Czy chemia pozwoli 

nam zobaczyć różne kolory? 

Poznajmy więc kilku naszych bohaterów: 

1. Sok buraczany z betaniną w roli głównej, która jest organicznym związkiem chemicznym z 

grupy glikozydów. W zastosowaniach spożywczych jest nieszkodliwa, ponieważ zostaje 

całkowicie usunięta z organizmu wraz z moczem. 

2. Sok z czerwonej kapusty z antocyjanami w tle, które są chemicznym dodatkiem do żywności, 

używanym jako czerwono-fioletowy barwnik spożywczy. 

3. Sok z czarnych jagód, wywar z płatków róż czy sok z wiśni to ponownie reprezentanci 

antocyjanów. 

4. Napar z herbaty z pochodnymi taniny, które nadają jej cierpki smak. 

5. Przyprawa curry z kurkuminą w roli głównej, która jest bardzo silnym antyoksydantem. 

Kurkumina (E100) jest organicznym, oczyszczonym związkiem chemicznym, otrzymywanym w 

wyniku ekstrakcji z kurkumy (inaczej nazywanej ostryżem). Jest naturalnym, żółtopomarańczowym 

barwnikiem, który otrzymuje się z łodygi oraz z korzenia kurkumy. Wykazuje 

silniejsze działanie przeciwzapalne niż większość leków, przy czym nie daje skutków ubocznych. 

Uwaga: należy pracować w ubraniu ochronnym z zastosowaniem regulaminu BHP pracowni 

chemicznej 

CZĘŚĆ 1 


Czy odczyn roztworu ma wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 

3. Możliwa/e hipoteza/e 

………………………………………………………………………………………………………………………..……………………………….. 

………………………………………………………………………………………………………………………..……………………………….. 

str. 41


a) przygotuj sprzęt i materiał do doświadczenia 

Materiał badawczy (dla grupy): czerwona kapusta, liście herbaty (czarnej, zielonej lub z hibiskusa), 

cytryna, czerwone buraczki, czarne jagody, wiśnie, płatki róż, przyprawa curry. 

Sprzęt, pomoce dydaktyczne i odczynniki: probówki, statywy do probówek, zlewki, pipety Pasteura, 

nóż, deska do krojenia, moździerz, czajnik, karty pracy, ocet, roztwór sody oczyszczonej, woda 

destylowana. 

b) procedura 

1. W celu przygotowania materiału badawczego: 

a) liście z czerwonej kapusty potnij na kawałki, przenieś do zlewki, zalej gorącą wodą i przykryj, po 

chwili odcedź i ostudź, używaj jako wskaźnika; 

b) buraczki pokrój lub zetrzyj na tarce, zalej gorącą wodą, odcedź i ostudź, używaj jako wskaźnika; 

c) czarne jagody (mrożone lub suszone) wyciśnij w moździerzu, aby powstał sok, używaj jako wskaźnika; 

d) liście herbaty (czarnej, zielonej, z hibiskusa) zalej gorącą wodą, dodaj sok z cytryny, używaj jako 

wskaźnika; 

e) wiśnie (mogą być mrożone) wyciśnij w moździerzu, aby powstał sok, używaj jako wskaźnika; 

f) płatki róż zalej denaturatem: bezbarwnym lub odbarwionym, zmieszanym ze sproszkowanym 

węglem aktywnym i następnie przesączonym, całość odstaw na 1-2 dni, gotowy wyciąg wymieszaj z 

wodą (przygotowany wcześniej przez nauczyciela), używaj jako wskaźnika; 

g) przyprawę curry zalej wodą, używaj jako wskaźnika. 

2. Przygotuj 3 statywy do probówek i ponumeruj je od 1 do 3. 

3. Do każdego statywu wstaw po 7 probówek. 

4. Do probówek we wszystkich zestawach wlewamy kolejno po 2 ml wskaźników naturalnych: wywar z 

czerwonej kapusty, sok z czerwonych buraczków, sok z czarnych jagód, esencję herbacianą, sok z wiśni, 

wyciąg z płatków róż, zawiesina przyprawy curry. 

5. Do probówek w pierwszym statywie wlewamy po 2 ml octu, do próbówek w drugim statywie po 2 

ml wody destylowanej, do probówek w trzecim zestawie po 2 ml roztworu sody oczyszczonej. 


Obserwacje zapisujemy w tabeli: 

Wskaźniki 

Odczyn 

roztworu 

Wywar z 

czerwonej 

kapusty 

Sok z 

czerwonych 

buraczków 

Sok z 

czarnych 

jagód 

Esencja 

herbaciana 

Sok z wiśni 

Wyciąg 

z 

płatków róż 

Zawiesina 

przyprawy 

curry 

kwasowy 

obojętny 

zasadowy 


Korzystając ze zgromadzonych „obserwacji” wyciągnij stosowne wnioski, dotyczące postawionej 

hipotezy. 

str. 42

Czy odczyn roztworu ma wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? Odpowiedź uzasadnij. 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


Przedstaw uzyskane wyniki. Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z 

innymi grupami. 


TAKIE SAME 

INNE 


TAKI SAM 

INNY 


PODNOSI 

NIE PODNOSI 



TAK 

NIE 

Wybierz prawidłową odpowiedź i zamaluj cyfry, a po przeskanowaniu uzupełnionego QR codu ukaże 

się wniosek. 

1) Na jaki kolor zmieni się sok z czerwonej kapusty w środowisku zasadowym: 

a. Zielony (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 1) 

b. Fioletowy (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 2) 

2) W obecności kwasów zabarwia się na kolor „słomkowożółty”: 

a. Napar herbaty czarnej (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 4) 

b. Sok z jagód (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 3) 

3) Skala pH od 0 - 6 to odczyn: 

a. Kwaśny (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 5) 

b. Obojętny (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 6) 

str. 43

Ewaluacja pracy 

Który moment doświadczenia był dla ciebie trudny lub niezrozumiały? 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 

9. Odniesienie eksperymentu laboratoryjnego do życia codziennego 


…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 

10. Kryteria oceny na zajęciach 

Grupa 1 

Grupa 2 

Grupa 3 

Grupa 4 

Grupa 5 

Ocena własna 

Ocena grupy 

Ocena 

nauczyciela 

Skala ocen: od 1 do 5, gdzie 1 to najsłabsza ocena, a 5 najwyższa. 

Autorki: 

Renata Sidoruk-Sołoducha 

Paulina Waćkowska 

str. 44

Inny sposób przeprowadzenia doświadczenia 


„Każdy inaczej widzi kolor. Jednemu będzie się wydawał ten sam śnieg biały, przy tymże oświeceniu, 

w miejscach jasnych niebieskawy, a w odcieniach żółtawy, czyli mówiąc technicznie, w świetle zimny, 

a w cieniach ciepły, drugiemu odwrotnie; gdy zaś obaj artyści, widząc kolor inaczej, stosunek wzajemny 

zabarwienia świateł i cieni jednakowo otrzymują, to ich obrazy będą pod względem kolorystycznym 

jednakowo dobre, chociaż widzieli kolor odwrotnie.” 

Tadeusz Dowgird 

Źródło: Zdzisław Kępiński, Impresjonizm, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982 

„Jednym z częściej spotykanych w laboratoriach wskaźników pH pozostaje lakmus. W przeciwieństwie 

do syntetycznych indykatorów, nie jest jednym związkiem lecz mieszaniną barwników. Ponadto 

lakmus to produkt naturalny otrzymywany z niektórych porostów. Jest w użyciu już od XIV w., jako 

niebieski barwnik do tkanin. W przybliżonym zakresie pH = 5÷8 zmienia barwę z czerwonej na 

niebieską. 

Czerwone buraczki...Roztwór w środowisku o odczynie kwasowym ma intensywnie czerwone 

zabarwienie, a w roztworze obojętnym i zasadowym barwa blednie, przechodząc w żółty odcień 

(w silnie zasadowym sok staje się brunatny)...Substancja odpowiedzialna za wynik eksperymentu 

to betanina. Jest ona stosowana jako barwnik spożywczy, oznaczony symbolem E 162. 

Coś z lasu i łąki...czarne jagody. W środowisku kwaśnym roztwór jest czerwonofioletowy, 

ale po dodaniu zasady zmienia barwę na zieloną. 

Za zmianę kolorów odpowiadają związki zwane antocyjanami. Substancje te są bardzo szeroko 

rozpowszechnione w świecie roślin i nadają kwiatom oraz owocom zabarwienie od czerwonego 

do fioletowego. Barwa antocyjanów zależy od wielu czynników, nie tylko pH gleby, na której wegetuje 

dana roślina. Ważna jest również obecność w środowisku jonów metali tworzących połączenia 

kompleksowe z barwnikami. Na przykład chabry bławatki, rosnące na kwaśnym podłożu, mają nadal 

niebieskie płatki - antocyjany tworzą kompleks z jonami glinu i żelaza. Róże zawierające ten sam 

barwnik - ale niepołączony w kompleks – są czerwone. Antocyjany są barwnikami spożywczymi 

oznaczonymi symbolem E 163. Najczęściej otrzymuje się je w postaci ekstraktu ze skórek winogron i 

czarnej porzeczki. Używane są do barwienia produktów spożywczych i farmaceutyków. 

Herbata z cytryną… ma…bursztynowe zabarwienie. Ale wystarczy dodać do niej odrobinę roztworu 

zasady (oczywiście nie nadaje się wtedy do picia!), aby kolor od razu ściemniał. Za zmianę barwy 

str. 45

w tym przypadku odpowiadają pochodne taniny, nadające herbacie charakterystyczny cierpki 

posmak..… 

"Królowa" naturalnych wskaźników...czerwona kapusta... Kolory zmieniają się od jasnoczerwonego 

w środowisku silnie kwaśnym, poprzez ciemnoczerwony i niebieski (odczyn słabo kwaśny, obojętny 

i słabo zasadowy) do zielonego w środowisku alkalicznym. W stężonych zasadach kolor staje się żółty, 

ale barwnik w tych warunkach ulega zniszczeniu.” 



W kolorach ukryta jest magia, która ma wpływ na nasze samopoczucie oraz doznania smakowe 

zwłaszcza, gdy mówimy o tzw. niejadkach, barwa tu ma duże znaczenie. 

Do produktów spożywczych dodawanych jest mnóstwo sztucznych barwników, które w wielu 

przypadkach są przyczyną alergii. My jednak możemy skorzystać ze świata natury. Wiele naturalnych 

barwników czerpiemy z roślin poprzez gotowanie, rozcieranie. Kolor niebieski 

i fioletowy uzyskać można z jagód, żółty z łusek cebuli czy kurkumy, różowy z malin, 

z awokado otrzymamy pastelową zieleń, z jeżyn kolor purpurowy. To tylko kilka przykładów, które 

serwuje nam wszechobecna natura. I mamy gotowe kolorowe pisanki czy też barwny lukier do ciast. A 

teraz zastanówmy się nieco edukacyjnie, jak możemy wykorzystać naturalne barwniki na zajęciach 

chemicznych? Co może mieć wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? Czy chemia pozwoli 

nam zobaczyć różne kolory? 

Poznajmy więc kilku naszych bohaterów: 

1. Sok buraczany z betaniną w roli głównej, która jest organicznym związkiem chemicznym z 

grupy glikozydów. W zastosowaniach spożywczych jest nieszkodliwa, ponieważ zostaje 

całkowicie usunięta z organizmu wraz z moczem. 

2. Sok z czerwonej kapusty z antocyjanami w tle, które są chemicznym dodatkiem do żywności, 

używanym jako czerwono-fioletowy barwnik spożywczy. 

3. Sok z czarnych jagód, wywar z płatków róż czy sok z wiśni to ponownie reprezentanci 

antocyjanów. 

4. Napar z herbaty z pochodnymi taniny, które nadają jej cierpki smak. 

5. Przyprawa curry z kurkuminą w roli głównej, która jest bardzo silnym antyoksydantem. 

Kurkumina (E100) jest organicznym, oczyszczonym związkiem chemicznym, otrzymywanym w 

wyniku ekstrakcji z kurkumy (inaczej nazywanej ostryżem). Jest naturalnym, żółtopomarańczowym 

barwnikiem, który otrzymuje się z łodygi oraz z korzenia kurkumy. Wykazuje 

silniejsze działanie przeciwzapalne niż większość leków, przy czym nie daje skutków ubocznych. 


chemicznej 

CZĘŚĆ 1 


Czy odczyn roztworu ma wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


………………………………………………………………………………………………………………………..……………………………….. 

str. 46



Materiał badawczy (dla grupy): czerwona kapusta, liście herbaty (czarnej, zielonej lub z hibiskusa), 

cytryna, czerwone buraczki, czarne jagody, wiśnie, płatki róż, przyprawa curry. 

Sprzęt, pomoce dydaktyczne i odczynniki: probówki, statywy do probówek, zlewki, pipety Pasteura, 

nóż, deska do krojenia, moździerz, czajnik, karty pracy, ocet, roztwór sody oczyszczonej, woda 

destylowana. 

b) procedura 

1. W celu przygotowania materiału badawczego: 

a) liście z czerwonej kapusty potnij na kawałki, przenieś do zlewki, zalej gorącą wodą i przykryj, po 

chwili odcedź i ostudź, używaj jako wskaźnika; 

b) buraczki pokrój lub zetrzyj na tarce, zalej gorącą wodą, odcedź i ostudź, używaj jako wskaźnika; 

c) czarne jagody (mrożone lub suszone) wyciśnij w moździerzu, aby powstał sok, używaj jako wskaźnika; 

d) liście herbaty (czarnej, zielonej, z hibiskusa) zalej gorącą wodą, dodaj sok z cytryny, używaj jako 

wskaźnika; 

e) wiśnie (mogą być mrożone) wyciśnij w moździerzu, aby powstał sok, używaj jako wskaźnika; 

f) płatki róż zalej denaturatem: bezbarwnym lub odbarwionym, zmieszanym ze sproszkowanym 

węglem aktywnym i następnie przesączonym, całość odstaw na 1-2 dni, gotowy wyciąg wymieszaj z 

wodą (przygotowany wcześniej przez nauczyciela), używaj jako wskaźnika; 

g) przyprawę curry zalej wodą, używaj jako wskaźnika. 

2. Nanieś po 1-2 kropli każdego z wskaźników naturalnych (Załącznik 1) na kartę pracy, według 

zawartych na niej opisów. 

3. Następnie nanieś po 1-2 kropli octu, wody destylowanej i roztworu sody oczyszczonej 

na naniesione wcześniej krople wskaźników, według opisów na karcie pracy. 

5. Dokumentacja doświadczenia (obserwacja) 

Załącznik 1 (karta pracy w koszulce do wielokrotnego użytku) 

Wskaźniki 

naturalne 

Odczyn 

roztworu 

Wywar z 

czerwonej 

kapusty 

Sok z 

czerwonych 

buraczków 

Sok z 

czarnych 

jagód 

Esencja 

herbaciana 

Sok z wiśni 

Wyciąg z 

płatków róż 

Zawiesina 

przyprawy 

curry 

kwasowy 

obojętny 

zasadowy 



hipotezy. 

str. 47

Czy odczyn roztworu ma wpływ na zmianę barwy wskaźników naturalnych? Odpowiedź uzasadnij. 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


Przedstaw uzyskane wyniki. Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z 

innymi grupami. 


TAKIE SAME 

INNE 


TAKI SAM 

INNY 


PODNOSI 

NIE PODNOSI 



TAK 

NIE 

Wybierz prawidłową odpowiedź i zamaluj cyfry, a po przeskanowaniu uzupełnionego QR codu ukaże 

się wniosek. 

1) Na jaki kolor zmieni się sok z czerwonej kapusty w środowisku zasadowym: 

c. Zielony (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 1) 

d. Fioletowy (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 2) 

2) W obecności kwasów zabarwia się na kolor „słomkowożółty”: 

c. Napar herbaty czarnej (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 4) 

d. Sok z jagód (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 3) 

3) Skala pH od 0 - 6 to odczyn: 

c. Kwaśny (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 5) 

d. Obojętny (jeśli to jest poprawna odpowiedź zamaluj wszystkie 6) 

str. 48


Który moment doświadczenia był dla ciebie trudny lub niezrozumiały? 

…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 



…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………. 

. 


Grupa 1 

Grupa 2 

Grupa 3 

Grupa 4 

Grupa 5 

Ocena własna 

Ocena grupy 

Ocena 

nauczyciela 

Sala ocen: od 1 do 5, gdzie 1 to najsłabsza ocena, a 5 najwyższa. 

Autorki: 

Renata Sidoruk-Sołoducha 

Paulina Waćkowska 

str. 49

Klucz dla nauczyciela 

str. 50

str. 51

str. 52

Protokół Scripted Inquiry 

Karta prac ucznia 

imię i nazwisko uczestnika zajęć:………………..………………………………….. 

Czerwona kapusta, buraczki, 

herbata z cytryną….- czy tylko do jedzenia / picia? 


„Najpopularniejszym wskaźnikiem pH pochodzenia naturalnego jest lakmus. Jest to niebieski barwnik 

otrzymywany z porostów Rocecella i Lecanora występujących na wybrzeżu Morza Śródziemnego i 

Atlantyku. Nazwa "lakmus" pochodzi od holenderskiego słowa lacmoes (od moes="papka, pulpa"). 

Roztwór lakmusu w środowisku zasadowym barwi się na niebiesko, zaś w obecności kwasów na 

czerwono. Zakres zmiany barwy przypada na pH ok. 5-8.„ 1 

„W zależności od źródła pochodzenia, preparaty lakmusu wykazują nieco inne zabarwienie, 

przyjmowane w środowisku o tym samym pH. Taka właśnie zmienność naturalnych produktów, 

czasem trudna do przewidzenia, była jednym z impulsów rozwoju chemii. Początkowo alchemicy, 

a później chemicy, wyodrębniając substancje czynne z roślin, zwierząt i minerałów, rozpoczęli 

produkcję leków, barwników i innych użytecznych substancji, których właściwości stały się ogólnie 

znane i powtarzalne…Mimo obfitości różnego rodzaju laboratoryjnych wskaźników, czasem wystarczy 

skorzystać z substancji obecnych w naszym otoczeniu: lesie, ogrodzie czy też kuchni. …czerwone 

buraczki… Roztwór w środowisku o odczynie kwasowym ma intensywnie czerwone zabarwienie, 

a w roztworze obojętnym i zasadowym barwa blednie, przechodząc w żółty odcień (w silnie 

zasadowym sok staje się brunatny)…Substancja odpowiedzialna za wynik eksperymentu to betanina. 

Jest ona stosowana jako barwnik spożywczy, oznaczony symbolem E 162. 

Coś z lasu i łąki… czerwone jagody. W środowisku kwaśnym roztwór jest czerwonofioletowy, 

ale po dodaniu zasady zmienia barwę na zieloną … Za zmianę kolorów odpowiadają związki zwane 

antocyjanami. Substancje te są bardzo szeroko rozpowszechnione w świecie roślin i nadają kwiatom 

oraz owocom zabarwienie od czerwonego do fioletowego. Antocyjany są barwnikami spożywczymi 

oznaczonymi symbolem E 163. Najczęściej otrzymuje się je w postaci ekstraktu ze skórek winogron 

i czarnej porzeczki. Używane są do barwienia produktów spożywczych i farmaceutyków. 

Herbata z cytryną… ma…, bursztynowe zabarwienie. Ale wystarczy dodać do niej odrobinę roztworu 

zasady (oczywiście nie nadaje się wtedy do picia!), aby kolor od razu ściemniał. Za zmianę barwy w tym 

przypadku odpowiadają pochodne taniny, nadające herbacie charakterystyczny cierpki posmak..… 2 

Barwniki roślinne jako wskaźniki pH - 1 http://www.uwm.edu.pl/kchem/dosw/kapusta/kapusta.html 


2 


str. 53

Uwaga: NALEŻY PRACOWAĆ W UBRANIACH OCHRONNYCH Z ZASTOSOWANIEM REGULAMINU 

BHP PRACOWNI CHEMICZNEJ 

CZEŚĆ 1 


Czy substancje naturalne można stosować jako wskaźniki pH? 


……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 




Czerwona kapusta, czerwone buraczki, herbata, kret- środek do udrażniania rur, proszek do 

prania, cytryna , sok pomidorowy, soda oczyszczona, ocet. 


Zlewki, nóż, deska do krojenia, woda. 

12 probówek, statywy do probówek, 3 szalki Petriego, pipety Pasteura, uniwersalne papierki 

wskaźnikowe, roztwór kwasu solnego, woda, roztwór wodorotlenku sodu. 

b) procedura 

1/ W CELU PRZYGOTOWANIA MATERIAŁU BADAWCZEGO 

Poszatkuj czerwoną kapustę, zalej wodą i gotuj kilka minut. Odcedź i ostudź. Używaj jako 

indykatora 

Buraczki pokrój lub zetrzyj na tarce, zalej wodą i gotuj kilka minut. Odcedź i ostudź. Używaj jako 

indykatora 

Zaparz liście czarnej herbaty, dodaj sok z cytryny. Odcedź i ostudź. Używaj jako indykatora 

2/ BADANIE ZACHOWANIA SIĘ UNIWERSALNEGO PAPIERKA WSKAŹNIKOWEGO W ROZTWORZE 

KWAŚNYM, OBOJĘTNYM I ZASADOWYM. 

Przygotuj 3 szalki Petriego. Ponumeruj szalki Petriego od 1- do 3. Na szalkach Petriego umieść po 

jednym uniwersalnym papierku wskaźnikowym. 

do szalki Petriego: 1- dodaj roztwór kwasu solnego 

do szalki Petriego 2- dodaj wody 

do szalki Petriego 3- dodaj roztwór wodorotlenku sodu. 

Następnie obserwuj barwę uniwersalnego papierka wskaźnikowego. Obserwuj zmiany kolorów. 

Używając kolorowych kredek zanotuj obserwacje w Tabeli 1. 

str. 54

3/ BADANIE ZACHOWANIA SIĘ WSKAŹNIKÓW NATURALNYCH ROZTWORÓW WODNYCH 

CZERWONEJ KAPUSTY, CZERWONYCH BURACZKÓW, NAPARU Z HERBATY, W ROZTWORZE 

KWAŚNYM, OBOJĘTNYM I ZASADOWYM. 

Przygotuj 9 probówek, ponumeruj je od 1 do 9, ustaw w statywie 

do probówek: 1, 2, 3- dodaj roztwór kwasu solnego 

do probówek 4, 5, 6- dodaj wody 

do probówek 7, 8, 9- dodaj roztwór wodorotlenku sodu. 

Następnie do probówek: 

1, 4, 7 – dodaj roztworu wodnego z czerwonej kapusty 

2, 5, 8 - dodaj roztworu wodnego z czerwonych buraków 

3, 6, 9 - dodaj naparu z herbaty. 

Obserwuj zmiany kolorów. Używając kolorowych kredek zanotuj obserwacje w Tabeli 1. 

4/ POMIAR PH WYBRANYCH PRODUKTÓW Z WYKORZYSTANIEM WSKAŹNIKÓW NATURALNYCH 

Nanieś po 1-2 kropli każdego z wskaźników naturalnych na kartę pracy /Tabela 2 - karta pracy 

w koszulce do wielokrotnego użytku/ według zawartych na niej opisów. 

Następnie nanieś po 1-2 kropli wybranych produktów: kret- środek do udrażniania rur, proszek do 

prania, cytryna, sok pomidorowy, soda oczyszczona, ocet, na naniesione wcześniej krople wskaźników, 

według zawartych na niej opisów. Obserwuj zmiany kolorów. 

5. Dokumentacja doświadczenia (pomiary i obserwacje) 

Tabela 1 

NAZWA WSKAŹNIKA 

UNIWERSALNY PAPIEREK 

WSKAŹNIKOWY 

CZERWONA KAPUSTA 

KOLOR WSKAŹNIKA W ŚRODOWISKU 

KWAŚNYM OBOJĘTNYM ZASADOWYM 

CZERWONE BURACZKI 

HERBATA 

str. 55

Tabela 2- karta pracy w koszulce do wielokrotnego użytku 

NAZWA WSKAŹNIKA NATURALNEGO 

NAZWA SUBSTANCJI 

SOK 

Z CZERWONEJ 

KAPUSTY 

SOK BURACZKOWY 

HERBATA 

Z CYTRYNĄ 

KRET- ŚRODEK DO UDRAŻNIANIA 

RUR 

PROSZEK DO PRANIA 

CYTRYNA 

SOK POMIDOROWY 

SODA OCZYSZCZONA 

OCET 



hipotezy. 

.................................................................................................................................................................. 


Przedstaw uzyskane wyniki. Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z innymi 

grupami. 

‣ Czy wyniki innych grup były takie same (podobne) czy inne? 

[ ] TAKIE SAME [ ] INNE 

‣ Czy materiał, na którym pracowały grupy był taki sam? 

[ ] TAKI SAM [ ] INNY 

‣ Czy to podnosi wiarygodność wyników, czy odwrotnie - zmniejsza ją? 

[ ] PODNOSI [ ] NIE PODNOSI 

Uzasadnij swoją odpowiedź 

.................................................................................................................................................................. 


‣ Czy na podstawie analizy wyników możesz wyprowadzić wniosek? 

[ ] TAK [ ] NIE 

Jeśli uważasz za możliwe wnioskowanie to sformułuj wniosek/wnioski z tego doświadczenia: 

.................................................................................................................................................................. 


Jakie udoskonalenia w procedurze tego doświadczenia wprowadziłabyś/wprowadziłbyś, aby wyniki 

były wiarygodniejsze, a wnioskowanie sprawniejsze? 

str. 56

.................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................. 

10. Odniesienie eksperymentu laboratoryjnego do życia codzienneg 

.................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................. 


własna 

ocena 

wykonanie zadania praca w zespole prezentacja wyników 

ocena ocena własna ocena ocena własna ocena 

zespołu nauczyciela ocena zespołu nauczyciela ocena zespołu 

ocena 

nauczyciela 

CZĘŚĆ 2 

Problem badawczy doświadczenia 

Skala ocen: od 1 do 6, gdzie 1 to najniższa ocena, a 6 najwyższa 

Czy opierając się na wykonanych doświadczeniach można przygotować artystyczny obraz? 

Przygotuj sprzęt i materiały do doświadczenia 


Przygotowane wskaźniki z I części, proszek do prania, cytryna , soda oczyszczona, ocet 


płótno, pędzle/patyczki higieniczne, woda 

Prezentacja wyników /obrazów/ 

 

 

 

Namaluj obraz 

Zrób zdjęcie namalowanego obrazu. 

Zamieść zdjęcie w grupie na Facebooku, na wirtualnej tablicy Padlet itp. 

Autorzy: 

Barbara Rzeźniczak-Tkaczyńska 

Elżbieta Milewska 

str. 57

str. 58 

Tabela 2 - karta pracy w koszulce do wielokrotnego użytku 

NAZWA SUBSTANCJI 

NAZWA WSKAŹNIKA NATURALNEGO 

SOK Z CZERWONEJ KAPUSTY SOK BURACZKOWY HERBATA Z CYTRYNĄ 

KRET- ŚRODEK DO UDRAŻNIANIA RUR 

PROSZEK DO PRANIA 

CYTRYNA 

SOK POMIDOROWY 

SODA OCZYSZCZONA 

OCET

59

60

ALE PLAMA!!! 

Tomasz Kalak 

Wydział Towaroznawstwa, Katedra Towaroznawstwa i Ekologii Produktów Przemysłowych 

Wpływ właściwości powierzchniowych roztworów proszków do prania na ich zdolności piorące 

61

imię i nazwisko…………………………………………. 


Czy odczyn stosowanych środków czystości wpływa na zanik plam na materiale? 

Czy odczyn środka czyszczącego ma wpływ na wygląd/ kolor plamy? 

Czy środki piorące powinny mieć określony odczyn? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

2. Możliwe hipotezy 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 


a) Przygotujcie sprzęt i materiał do doświadczenia 

Materiał badawczy: paski materiałów (bawełna lub tetra/ pielucha) wcześniej namoczone 

(i wysuszone) w wywarach z: herbaty z hibiskusa, buraczków ćwikłowych, czerwonej kapusty. 

Sprzęt, pomoce dydaktyczne: pipety Pasteura, koszulki do dokumentów (ew. foliowe podkładki) 

Odczynniki: roztwory octu, sody oczyszczonej, mydła, proszku do prania (ew. płynu do prania), papierki 

uniwersalne z barwną skalą (do późniejszego zbadania odczynu środka czyszczącego). 

b) Wykonanie doświadczenia 

Instrukcja wykonania doświadczenia 

Połóż otrzymane paski materiału na foliowych koszulkach/podkładkach. 

Nanieś po 1-2 krople każdego ze środków czystości na zaplamiony materiał (dla ułatwienia zachowaj 

kolejność wskazaną w tabeli). 

Na zakończenie sprawdź odczyn użytych środków czystości przy pomocy papierka uniwersalnego. 

Nie zapomnij zanotować swoich obserwacji w tabeli. 

A potem uzupełnij dalszą część karty pracy. 

Miłego eksperymentowania! 

62


Uzupełnij obserwacje 

plama z herbaty 

z hibiskusa 

plama z 

buraczków 

ćwikłowych 

plama z 

czerwonej 

kapusty 

zabarwienie 

papierka 

wskaźnikowego 

odczyn środka 

czyszczącego 

roztwór octu 

spirytusowego 

roztwór sody 

oczyszczonej 

roztwór mydła 

toaletowego 

roztwór kwasu 

cytrynowego 

roztwór 

proszku do 

prania 

5. Analiza uzyskanych wyników 

Na podstawie obserwacji zanotowanych w tabeli odpowiedz na pytania. 

Czy na podstawie otrzymanych wyników można potwierdzić postawioną hipotezę? 

TAK 

NIE 


Po wykonaniu doświadczenia, przygotuj się do zaprezentowania swoich wyników innym grupom. 

‣ Czy wyniki innych grup były takie same, podobne czy inne? 

takie same podobne inne 

‣ Czy materiał na którym pracowały grupy był taki sam, podobny czy inny? 

taki sam podobny inny 

‣ Czy to podnosi wiarygodność wyników? 

podnosi 

nie podnosi 

7. Wnioskowanie 

Zanotuj wnioski z doświadczenia 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 


Który element doświadczenia był dla Ciebie najważniejszy? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

63

Który element chciałbyś zmodyfikować i dlaczego? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

9. Zastosowanie eksperymentu w życiu codziennym 

W jaki inny sposób informacje z powyższego doświadczenia mógłbyś wykorzystać w życiu codziennym? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

Czy mając wiedzę chemiczną i stosując ją w praktyce, powiedzenie z życia codziennego „Plama, plama co 

za pech”, możemy zmienić na „Plama, plama to nie pech”? Dlaczego? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

Czy ulubiona bluzka albo świąteczny obrus babci zaplamione herbatą lub surówką z czerwonej kapusty są 

nie do „odratowania”? Co zrobić w tej sytuacji? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

Jak poprawić kolor czerwonego barszczu albo surówki z czerwonej kapusty? Dlaczego tak? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

Dlaczego, skoro mydło jest solą, powoduje zmianę zabarwienia plamy? 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………… 

BRAWO! 

Udało Ci się dobrnąć do końca, jeszcze tylko ostatni punkt programu 

10. Ocena pracy (Oceń w skali 1 (najniżej) do 5 (najwyżej)) 

Wykonanie zadania 

- ocena własna….. 

- ocena grupy….. 

- ocena nauczyciela…. 

Praca w grupie 




Prezentacja wyników 




Dziękuję! 

Gratuluję zdobycia sprawności „szop-pracz” 

Autorzy: 

Aneta Kapusta 

Agata Chałupa 

64

65

66



imię i nazwisko uczestnika zajęć: ………………………………………………………………………………………………… 

INSTRUKCJA 

Będziecie pracować w zespole, w którym każdy będzie badaczem (będzie prowadził badania metodą 

naukową) oraz będzie miał przydzieloną dodatkową rolę – koordynatora badań, sekretarza, 

fotoreportera lub technika wykonującego procedury badawcze. 

Zadania przydzielcie sobie sami drogą losowania. 

We wskazanym przez nauczyciela miejscu zgromadzone są materiały do Waszej dyspozycji. 

Są to: 

materiał badawczy, 

materiały do badań, 

karty pracy metodą IBSE (Inquiry Based Science Education) – właśnie je analizujecie 

Przeczytajcie w zespołach badawczych tekst wprowadzający do zajęć, a następnie, po przejrzeniu 

materiałów, sformułujcie problem 

badawczy, jaki możecie rozwiązać, korzystając z przygotowanych przez nauczyciela materiałów. 

Następnie na podstawie posiadanej wiedzy sformułujcie hipotezę badawczą. Problem badawczy i 

hipotezę zapiszcie w kartach pracy. Zaplanujcie badania i je przeprowadźcie. Wykorzystajcie kartę 

pracy. Na wykonanie zadania wystarczy 90 min. Zdjęcia dokumentujące Wasze badania, oraz plik w 

formacie pdf. prześlijcie na adres …………………………………………………………. . 

Bardzo proszę po zajęciach wypełnijcie krótką ankietę znajdującą się na stronie internetowej: 

………………………………………………………………………………………………………………….…… . 

Bezpieczeństwo i Higiena pracy 

Zgłaszajcie nauczycielowi wszelkie uszkodzenia sprzętu, skaleczenia i sytuacje niestandardowe. 

Badania z wykorzystaniem odczynników przeprowadzajcie zgodnie z obowiązującymi 

procedurami (znajdują się na Waszych kartach pracy). 

67

I. WPROWADZENIE 

Widziane przez człowieka światło słoneczne jest białe. Okazuje się jednak, że nie jest jednolite. 

W rzeczywistości jest mieszaniną wielu części postrzeganych przez nas jako różne kolory. Pełen zakres 

światła docierającego do nas ze Słońca składa się z całej gamy barw dostępnych dla wzroku człowieka, 

czyli: czerwonej, zielonej i niebieskiej, oraz wszystkich barw pośrednich między nimi – jest ich 

nieskończenie wiele. Skąd wiemy, że tak jest? Udowodniono to już dawno za pomocą szklanego 

przedmiotu zwanego pryzmatem. Zjawisko, które obserwujemy dzięki pryzmatowi nosi nazwę 

rozszczepienia światła. 

Jak to się dzieje, że widzimy barwy? 

Jeśli na ciało pada światło białe, czyli składające się ze wszystkich długości fali (inaczej wszystkich 

barw), to na ogół część długości fali jest pochłaniana (absorbowana) przez to ciało, natomiast część jest 

odbijana a dokładniej rozpraszana, bowiem światło padając na przedmiot odbija się pod różnymi 

kątami, co daje wrażenie "wysyłania" światła przez przedmioty. Mieszanina długości fali odbitych 

(rozproszonych) decyduje o kolorze tego ciała. Jeśli ciało całą wiązkę odbija to ma barwę białą, jeśli 

wszystko pochłania to postrzegamy to ciało jako czarne. Przedmiot o barwie czerwonej pochłania 

wszystkie długości fali oprócz wąskiego zakresu długości odpowiadającemu kolorowi czerwonemu. 

Najbardziej wewnętrzna błona gałki ocznej to siatkówka. Zawiera ona 2 rodzaje komórek 

zmysłowych wrażliwych na światło – czopki i pręciki. Pręciki są wrażliwe na natężenie światła – dzięki 

nim mózg odróżnia stopnie szarości, ale nie barwy. Czopki zapewniają widzenie barwne i są aktywne 

tylko przy jasnym oświetleniu. To dlatego w półmroku nie widzimy dobrze barw. Każdy czopek 

wyłapuje światło o innej barwie (długości fali). Na siatkówce jest 125 mln pręcików i 6 mln czopków, przy 

czym pręciki występują w zewnętrznej części siatkówki, a czopki centralnie w tylnej części gałki ocznej. 

Ich największe zagęszczenie (250 tysięcy na mm 2 ) występuje w punkcie siatkówki zwanym plamką 

żółtą. Jest to obszar najostrzejszego widzenia w oku. Na siatkówce znajduje się również miejsce 

pozbawione komórek zmysłowych. Jest to plamka ślepa, z której wychodzi nerw wzrokowy przekazujący 

impulsy nerwowe do mózgowia. 

https://epodreczniki.pl/ 

68

II. CIEKAWOSTKA 

Internauci szaleją na punkcie złudzeń optycznych. 

Po sukience, koszuli czy truskawkach kolejna fotograficzna łamigłówka podbija sieć. Jak informuje 

"The Sun", tym razem chodzi o buty. Post zamieściła na jednej z grup na Facebooku Nicole 

Coulthard,, która nie potrafiła rozstrzygnąć, jaki kolor mają tenisówki. 

Więcej: 

https://www.planeta.fm/Czarna-dziura/Archiwum/Ciekawostki/Jakiego-koloru-sa-te- buty-Kolejna-zagadka-podbija-siec 

PYTANIA PROBLEMOWE: 

1. Od czego zależy kolor oglądanego przedmiotu? 

2. Czy wszyscy jednakowo spostrzegają kolory? 

Od czego to zależy? 

BURZA MÓZGÓW 

Przedstawcie swoje pomysły na tablicy w formie grafu – MAPA MENTALNA 

III. 

DOŚWIADCZENIA 

DOŚWIADCZENIE 1 

SPRZĘT I ODCZYNNIKI 

1. zwykła żarówka elektryczna (źródło światła białego) 

2. świetlówka kompaktowa 

3. lampy LED ciepłe i zimne 

4. żarówka LED RGB z pilotem 

5. pryzmat 

6. okulary dyfrakcyjne lub płyty CD 

7. kolorowe kredki 

8. kartki 

PROBLEM BADAWCZY 

Czy wszystkie sztuczne źródła światła emitują światło białe? 

Czy wszystkie sztuczne źródła światła mają widmo ciągłe (podobne do naturalnego)? 

Czym różni się światło żarówki żarowej od świetlówki? 

69

HIPOTEZA 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

CO ROBIMY? 

Obserwujemy widmo światła emitowanego przez różne źródła światła 

(zwykłą żarówkę (żarową), świetlówkę kompaktową oraz lampy led ciepłe, zimne i lampę RGB. 

Do obserwacji używamy okularów dyfrakcyjnych lub płyt CD. 

UWAGA DOTYCZĄCA BEZPIECZEŃSTWA: Niektóre żarówki szybko się nagrzewają, nie wolno ich dotykać 

i trzeba odczekać, zanim wymienimy jedną na drugą. 

PRÓBA KONTROLNA: 

Obserwacja widma naturalnego światła białego przechodzącego przez pryzmat 

(rozczepienie światła - tęcza = pełne spektrum barw). 

PRÓBY BADANE: 

Obserwacja widma światła emitowanego przez zwykłą żarówkę, świetlówkę kompaktową, lampy 

LED ciepłe i zimne oraz żarówkę LED RGB. 

Zapisujemy wyniki obserwacji, podając które źródła światła mają widmo ciągłe, a które nieciągłe. 

Widmo ciągłe - …………………………………………………………………………………………………………..…………………………. 

Widmo nieciągłe - …………………………………………………………………………………………………….…………………………… 

Jakie barwy dominują w obserwowanym widmie nieciągłym? 

Którego zakresu widma brakuje? 


CO ROBIMY? 

Obserwujemy obiekty w pełnym świetle (białym) oraz w świetle żarówki RGB. 

PRÓBA KONTROLNA - oświetlamy obiekty światłem białym (pełne spektrum widma). 

PRÓBY BADANE - oświetlamy obiekty światłem żarówki RGB, najpierw światłem monochromatycznym 

(czerwonym, zielonym i niebieskim), a potem światłem polichromatycznym: żółtym, różowym 

(magenta) i niebiesko- zielonym (cyjan). 

PROBLEMY BADAWCZE 

Jaki będzie kolor obserwowanego obiektu, jeśli oświetlimy go światłem o niepełnym spektrum 

widma? 

Pytania / Problemy szczegółowe: 

Jaki będzie kolor czerwonego pomidora oświetlonego światłem monochromatycznym zielonym? 

70

Jaki będzie kolor czerwonego pomidora oświetlonego światłem polichromatycznym żółtym? 

HIPOTEZY 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

SPRZĘT I ODCZYNNIKI 

1. zwykła żarówka elektryczna (źródło światła białego) 

2. żarówka LED RGB z pilotem (źródło światła czerwonego, zielonego i niebieskiego) 

3. owoce o intensywnych barwach (czerwone pomidory, zielone ogórki, zielone/czerwone jabłka, 

różnokolorowe papryki, żółte banany lub cytryny) 

4. kolorowe kredki 

5. kartki 

Uwaga: obserwacje z lampą RGB należy wykonywać w maksymalnie zaciemnionym pomieszczeniu. Nie 

wolno używać światła z latarek/ komórek itp. 

WYNIKI 

Przestawcie wyniki obserwacji w tabeli oraz w formie zdjęć (bez flesha) lub rysunków 

Widmo 

światła 

Światło 

białe (PK) 

Światło 

czerwone 

Światło 

zielone 

Światło 

niebieskie 

Światło 

żółte 

Światło 

różowe 

Światło 

niebieskozielone 

Obserwowane obiekty 

Kolor obserwowanych obiektów 

WNIOSKI 

71

Analizujemy obserwacje i wyciągamy wnioski dotyczące zaobserwowanych kolorów owoców 

w zależności od barwy światła. Zapiszcie uzyskane wyniki. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

IV. 

PREZENTACJA I DYSKUSJA NAD WYNIKAMI 

DYSKUSJA (komentarz wyników w świetle wiedzy naukowej) 

Porównajcie wyniki obserwacji oraz wykonane zdjęcia z różnych grup. 

Spróbujcie odpowiedzieć na pytanie, czy wasze doświadczenia są powtarzalne. 

Z czego mogą wynikać różnice odcieni poszczególnych kolorów? 

Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z innymi grupami. 

Czy wyniki otrzymane przez zespoły badawcze były takie same ? 


 

Czy wykonano próby kontrolne? 

[ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy materiał badawczy wykorzystywany przez poszczególne grupy był taki sam? 


 

Czy warunki środowiska, w jakim były wykonywane doświadczenia w grupach były takie same? 


 

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia stosowały takie same warunki doświadczalne? 

[ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia wykorzystywały takie same materiały badawcze? 

(czy można uznać wyniki tych grup jako powtórzenia wykonanego przez naszą grupę 

eksperymentu?) 

[ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy to podnosi wiarygodność wyników? 

Wnioskowanie 

[ ] TAK [ ] NIE 

Czy na podstawie analizy wyników możesz sformułować wniosek? 

[ ] TAK [ ] NIE 

72

V. ODNIESIENIE EKSPERYMENTU DO ŻYCIA CODZIENNEGO czyli PRZYDATNE W PRAKTYCE 

Kupując ubrania czy buty w sklepie oświetlonym jarzeniówkami, musimy pamiętać, że kolor sukienki 

czy butów w świetle dziennym, będzie inny od tego, który widzieliśmy w sklepie. Warto więc wcześniej 

zobaczyć zakup w świetle dziennym, by uniknąć rozczarowania. 

Zamieść w ramce znajdującej się poniżej, ponumerowane i podpisane zdjęcia 

dokumentujące wyniki badań. 

VI. 

EWALUACJA PRACY 

Czy wyniki przeprowadzonego eksperymentu są zgodne z metodyką badań naukowych? 

[ ] TAK [ ] NIE 

Czy wprowadziłabyś/wprowadziłbyś zmiany w procedurze tego doświadczenia? 

[ ] TAK [ ] NIE 

Uzasadnij krótko swoją odpowiedź: 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Ewaluacja pracy badawczej poszczególnych uczestników badań i grup badawczych 

wykonanie zadania przez 

uczestnika badań 

ocena ocena ocena 

własna zespołu nauczyciela 

praca uczestnika badań w 

zespole 

ocena 

zespołu 

ocena 

własna 

ocena 

nauczyciela 

ocena 

własna 

prezentacja 

wyników badań 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 


Autorzy: 

Elżbieta Strzelec 

Elżbieta Zalewska 

73



imię i nazwisko uczestnika zajęć: ………………………………………………………………………………………………… 

INSTRUKCJA 

Będziecie pracować w zespole, w którym każdy będzie badaczem (będzie prowadził badania metodą 

naukową) oraz będzie miał przydzieloną dodatkową rolę – koordynatora badań, sekretarza, 

fotoreportera lub technika wykonującego procedury badawcze. 

Zadania przydzielcie sobie sami drogą losowania. 

We wskazanym przez nauczyciela miejscu zgromadzone są materiały do Waszej dyspozycji. 

Są to: 

materiał badawczy, 

materiały do badań, 

karty pracy metodą IBSE (Inquiry Based Science Education) – właśnie je analizujecie 

Przeczytajcie w zespołach badawczych tekst wprowadzający do zajęć, a następnie, po przejrzeniu 

materiałów, sformułujcie problem 

badawczy, jaki możecie rozwiązać, korzystając z przygotowanych przez nauczyciela materiałów. 

Następnie na podstawie posiadanej wiedzy sformułujcie hipotezę badawczą. Problem badawczy i 

hipotezę zapiszcie w kartach pracy. Zaplanujcie badania i je przeprowadźcie. Wykorzystajcie kartę 

pracy. Na wykonanie zadania wystarczy 90 min. Zdjęcia dokumentujące Wasze badania, oraz plik w 

formacie pdf. prześlijcie na adres …………………………………………………………. . 

Bardzo proszę po zajęciach wypełnijcie krótką ankietę znajdującą się na stronie internetowej: 

………………………………………………………………………………………………………………….…… . 

Bezpieczeństwo i Higiena pracy 

Zgłaszajcie nauczycielowi wszelkie uszkodzenia sprzętu, skaleczenia i sytuacje niestandardowe. 

Badania z wykorzystaniem odczynników przeprowadzajcie zgodnie z obowiązującymi 

procedurami (znajdują się na Waszych kartach pracy). 

74

I. WPROWADZENIE 

Światło słoneczne jest źródłem energii świetlnej niezbędnej organizmom samożywnych (autotrofom) 

do syntezy związków organicznych z prostych związków nieorganicznych w procesie fotosyntezy. 

Przetwarzanie energii świetlnej na energię chemiczną następuje dzięki barwnikom znajdującym się w 

błonach komórkowych pęcherzykowatych struktur (tylakoidów). U roślin takie struktury budują 

chloroplasty. Barwniki w błonach chloroplastów występują w zespołach tzw. fotosystemach, w skład 

których wchodzą aktywne w procesie fotosyntezy – chlorofile, tworzące centrum reakcji 

fotochemicznych oraz barwniki pomocnicze, które wraz z chlorofilami tworzą anteny energetyczne 

wychwytujące zakres światła niedostępny dla chlorofili. Barwnikami pomocniczymi są: karotenoidy 

(m.in. pomarańczowy karoten, żółty – ksantofil). 

Rys 1. Wykorzystanie światła słonecznego 

przez barwniki 

(Biologia, Campbell str192 wyd. Rebis 2017) 

Rys 2. Mechanizm działania światła 

na atomy lub cząsteczki 

(Biologia, Solomon s. 158 wyd, Multico 2011) 

75

„Światło absorbowane przez cząsteczkę chlorofilu wprowadza ją w stan wzbudzenia, poprzez 

przeniesienie elektronu ze stanu podstawowego na orbital o wyższej energii. 

Chlorofil (Chl) absorbuje światło niebieskie i czerwone, przy czym kwanty światła niebieskiego 

(o wyższej energii niż światła czerwonego) powodują przejście elektronu na 17 wyższy poziom 

energetyczny, zwany drugim singletowym stanem wzbudzenia (S2). Stan S2 jest nietrwały i niemal 

natychmiast (10-13 s) następuje nieradiacyjny (z emisją ciepła) powrót na poziom energetyczny zwany 

pierwszym stanem singletowym (S1), odpowiadający energii dla kwantów światła czerwonego. Stan S1 

jest na tyle trwały (10-8s), że pozwala na uruchomienie fotosyntetycznego transportu elektronów. 

Jednak nie wszystkie elektrony z tego stanu wzbudzenia są wykorzystane do procesów 

fotochemicznych i część z nich powraca do stanu podstawowego, w czasie 1 ns, oddając energię w formie 

promieniowania świetlnego (fluorescencja) i/lub termicznego. Ponieważ powrót ten następuje z 

poziomu pierwszego stanu wzbudzenia, to emitowany kwant światła ma energię odpowiadającą 

barwie czerwonej. 


http://www.biol.uw.edu.pl/zmfr/files/Skrypt_Fizjologia-M1.pdf 

Po przeczytaniu wprowadzenia i dysponując poniższymi materiałami rozwiążcie doświadczalnie 

zaproponowany przez autorki problem badawczy. 

Jeśli wprowadzenie do doświadczeń i materiał badawczy zainspirowały Was do sformułowania innego 

problemu badawczego, niż proponowany, to zapiszcie go w kartach pracy i rozwiążcie go zgodnie z 

zasadami naukowego poznania. 

MATERIAŁ BADAWCZY, ŚPRZĘT, ODCZYNNIKI 

Materiał badawczy (dla grupy): pęczek natki pietruszki, igły sosny, itp. 

Wyposażenie pracowni, sprzęt i odczynniki: dygestorium, moździerz z tłuczkiem , probówki 10 ml– 6 szt., 

stojak do probówek, korki do probówek–6 szt., nóż, deska do krojenia, lampki, lejek szklany, lejek z 

bibuły/bibuła, żarówki (czerwona, zielona), biała lampka telefonu komórkowego, lampa UV, waga 

elektroniczna, aceton, woda destylowana, flamaster, linijka. 


1. Czy intensywność oświetlenia wpłynie na zmianę koloru barwników 

wyekstrahowanych z komórek roślin? 

Problem badawczy sformułowany przez grupę prowadzącą badania. 

2. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

HIPOTEZY (odpowiedź na pytanie badawcze przed wykonaniem doświadczenia) 

1. …………………………………………………………………………………………………. 

2. ……………………………………………………………….………………………………… 

MATERIAŁ BADAWCZY, SPRZĘT, ODCZYNNIKI 

Materiał badawczy (dla grupy): pęczek 

natki pietruszki, igły sosny, itp. 

76

DZIAŁANIE 

METODY 

Przygotowanie materiału do badań. Otrzymywanie barwników asymilacyjnych. 

1. Odważ 15 g liści (pietruszki, igieł sosny, itp. materiału badawczego), rozdrobnij je, siekając nożem na 

desce do krojenia, a następnie dalej ucieraj w moździerzu, wlewając do otrzymanego materiału 

roślinnego 15 ml 100% acetonu i odrobinę piasku. 

2. Przenieś otrzymaną mieszaninę na lejek z bibuły i przesącz ją. 

3. Moździerz i pozostałość na filtrze dokładnie przemyj małymi porcjami acetonu i sącz przez lejek z bibułą. 

4. Przesączony homogenat przenieś w równych częściach do sześciu probówek (ok. 5 ml), probówki zamknij 

korkami. 

DOŚWIADCZENIE 

5. Oznacz probówki: trzy jako kontrola 1,2,3; trzy kolejne jako próby badawcze 1,2,3. 

6. Próba kontrolna - homogenat w probówkach oświetlany światłem białym (pełne spektrum widma). 

7. Próby badawcze – homogenat w probówkach oświetlanych kolejno różnymi rodzajami światła i z różnej 

odległości. 

8. Oświetl kolejno probówki z homogenatem światłem dziennym, a następnie pochodzącym z latarki 

telefonu komórkowego, UV, lasera/lampki z żarówkami czerwoną, zieloną, itd. 

9. Obserwuj kolor homogenatu znajdującego się w probówkach. 

10. Wyniki obserwacji zapisz w tabeli i udokumentuj za pomocą fotografii zapisanych w plikach jpg. 

WYNIKI 

Zaprojektuj i skonstruuj tabelę, w której zamieścisz wyniki badań. 

Tabela ….. - . ……………………………………………………………………………………………………………..… 

ANALIZA WYNIKÓW (DYSKUSJA -komentarz wyników w świetle wiedzy naukowej) 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


 

Umieść w ramce znajdującej się poniżej, ponumerowane i podpisane zdjęcia dokumentujące 

wyniki badań. 

77


(porównaj wyniki wykonanych doświadczeń i sformułowane wnioski – czy są takie same?, jeśli się różnią 

to na czym polegają różnice?, z czego mogą wynikać różnice?, czy trzeba wykonać doświadczenia 

ponownie?, czy pojawiły się nowe pytania badawcze?, itp.) 



 


[ ] TAK [ ] NIE 

 



 



 

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia stosowały takie same warunki doświadczalne? 

[ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia wykorzystywały takie same materiały badawcze? 

(czy można uznać wyniki tych grup jako powtórzenia eksperymentu wykonanego przez naszą 

grupę?) 

[ ] TAK [ ] NIE 

Czy to podnosi wiarygodność wyników? [ ] TAK [ ] NIE 

Czy doświadczenie należy powtórzyć? [ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy w wyniku dyskusji pojawiły się nowe problemy badawcze? 

[ ] TAK [ ] NIE 

Jeśli tak to zapiszcie nowy problem badawczy 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

78

Wnioskowanie 


[ ] TAK [ ] NIE 

WNIOSKI 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Czy wyniki przeprowadzonego eksperymentu są zgodne z metodyką badań naukowych? 

[ ] TAK [ ] NIE 


[ ] TAK [ ] NIE 

Uzasadnij krótko swoją odpowiedź 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Odniesienie eksperymentu laboratoryjnego do życia codziennego 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 







zespole 

ocena 

zespołu 

ocena 

własna 

ocena 

nauczyciela 

ocena 

własna 

prezentacja 


ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 


79



Czy obserwowane w poprzednim doświadczeniu zjawisko zależy od chlorofili czy od barwników 

pomocniczych? 

HIPOTEZY 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…. 

MATERIAŁ BADAWCZY, SPRZĘT, ODCZYNNIKI 

Materiał badawczy (dla grupy): pęczek natki pietruszki, igły sosny, itp. 

Wyposażenie pracowni, sprzęt i odczynniki: dygestorium, moździerz z tłuczkiem , probówki 10 ml– 6 

szt., stojak do probówek, korki do probówek–6 szt., nóż, deska do krojenia, lampki, lejek szklany, lejek 

z bibuły/bibuła, żarówki (czerwona, zielona), biała lampka telefonu komórkowego, lampa UV, waga 

elektroniczna, aceton, woda destylowana, flamaster, linijka. 

DOŚWIADCZENIE 

WYNIKI 

1. Do oznaczonych probówek z próbami badawczymi z poprzedniego doświadczenia dodaj po 

4 ml benzyny ekstrakcyjnej. 

2. Probówki dobrze wytrząśnij, zakryj korkami i odstaw do statywu na probówki. 

3. Po 5 minutach powtórz badania z poprzedniego doświadczenia. 

Próba kontrolna - homogenat w probówkach oświetlany światłem białym (pełne spektrum 

widma). 

Próby badawcze – homogenat w probówkach oświetlanych kolejno różnymi rodzajami światła i 

z różnej odległości. 

4. Oświetl kolejno, probówki z homogenatem, światłem dziennym, a następnie pochodzącym 

z latarki telefonu komórkowego, UV, lasera/lampki z żarówkami czerwona, zielona, itd. 

5. Obserwuj kolor homogenatu znajdującego się w probówkach. 

6. Wyniki obserwacji zapisz w tabeli i udokumentuj za pomocą fotografii zapisanych w 

plikach jpg. 

Zaprojektuj i skonstruuj tabelę, w której zamieścisz wyniki badań. 

Tabela …… - ………………………………………………………………………………………………………….…… 

80


 

 

Umieść w ramce znajdującej się poniżej, ponumerowane i podpisane zdjęcia 

dokumentujące wyniki badań. 


(porównaj wyniki wykonanych doświadczeń i sformułowane wnioski – czy są takie same?, jeśli się 

różnią to na czym polegają różnice?, z czego mogą wynikać różnice?, czy trzeba wykonać 

doświadczenia ponownie?, czy pojawiły się nowe pytania badawcze?, itp.) 

ANALIZA WYNIKÓW (DYSKUSJA - komentarz wyników w świetle wiedzy naukowej) 

(korzystając z piśmiennictwa naukowego skomentujcie wyniki waszych doświadczeń) 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Oglądając wyniki wykonanego doświadczenia i doświadczeń wykonanych przez inne grupy 

porównaj je odpowiadając na pytania: 



 


[ ] TAK [ ] NIE 

 



 



81

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia stosowały takie same warunki 

doświadczalne? 

[ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy grupy badawcze wykonujące doświadczenia wykorzystywały takie same materiały 

badawcze? (czy można uznać wyniki tych grup jako powtórzenia eksperymentu wykonanego 

przez naszą grupę?) 

[ ] TAK [ ] NIE 

Czy to podnosi wiarygodność wyników? [ ] TAK [ ] NIE 

Czy doświadczenie należy powtórzyć? [ ] TAK [ ] NIE 

 

Czy w wyniku dyskusji pojawiły się nowe problemy badawcze? 

[ ] TAK [ ] NIE 

Jeśli tak to zapiszcie nowy problem badawczy 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Wnioskowanie 


[ ] TAK [ ] NIE 

WNIOSKI 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Czy wyniki przeprowadzonego eksperymentu są zgodne z metodyką badań 

naukowych? 

[ ] TAK [ ] NIE 


[ ] TAK [ ] NIE 

Uzasadnij krótko swoją odpowiedź 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

82

Odniesienie eksperymentu laboratoryjnego do życia codziennego 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 







zespole 

ocena 

zespołu 

ocena 

własna 

ocena 

nauczyciela 

ocena 

własna 

prezentacja 


ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 


Autorzy: 

Elżbieta Strzelec 

Elżbieta Zalewska 

83

84

85


imię i nazwisko uczestnika zajęć: 

karta pracy ucznia 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Czy zielone jest tylko „zielone”??? 


Barwne związki chemiczne odgrywające kluczową rolę w procesie fotosyntezy nazywa się barwnikami 

fotosyntetycznymi lub asymilacyjnymi. Wśród tych związków można wyróżnić trzy główne grupy: 

chlorofile, karotenoidy i fikobiliny. Chlorofile to związki wyłapujące energię świetlną w trakcie fotosyntezy. 

Absorbują one światło o długości fali poniżej 480 nm oraz w zakresie 550-700 nm. Światło pomiędzy tymi 

zakresami (zielone) nie jest absorbowane przez chlorofile i właśnie z tego powodu części roślin, zawierające 

te barwniki mają zieloną barwę. […] U roślin wyższych można wyróżnić dwa rodzaje chlorofilu o bardzo 

zbliżonej budowie, nazwane a i b. Chlorofil a jest głównym elementem składowym centrów reakcji 

fotosystemu pierwszego i drugiego, a chlorofil b wchodzi w skład systemów antenowych, czyli 

kompleksów, zbierających energię świetlną. Dla roślin wyższych stosunek chlorofilu a do chlorofilu b 

wynosi zazwyczaj około 3:1. Inną grupą barwników fotosyntetycznych uczestniczących w procesie 

fotosyntezy i występujących w organizmach roślin są karotenoidy. Związki te są zintegrowane z białkami 

zbierającymi energię podczas fotosyntezy. Do karotenoidów należą ksantofile (np. luteina) oraz karoteny 

(w tym głównie β-karoten). Główną funkcją tych związków jest absorbowanie energii świetlnej z zakresu, 

w jakim nie mogą tego robić chlorofile. Co więcej karotenoidy chronią chloroplasty przed nadmiarem 

energii, rozpraszając ją i zabezpieczają przed reaktywnymi formami tlenu powstającymi podczas 

fotosyntezy, czyli wykazują aktywność przeciwutleniającą. W liściach drzew barwa karotenoidów jest 

maskowana przez zieloną barwę chlorofili. Uwidacznia się to jesienią, kiedy chlorofile są degradowane 

przez odpowiednie enzymy. Karotenoidy występują w komórkach roślin wyższych w zdecydowanie 

mniejszych stężeniach niż chlorofile. Odmienną grupę stanowią fikobiliny, które są chromoforami 

występującymi w komórkach takich organizmów, jak sinice czy krasnorosty, nieobecne w komórkach roślin 

wyższych. Jako jedyne barwniki fotosyntetyczne, wiążą się z białkami rozpuszczalnymi w wodzie 

(fikobiloproteinami), które przekazują energię na cząsteczki chlorofili z pochłoniętych kwantów energii 

świetlnej. Fikobiliny wykazują fluorescencję i są często wykorzystywane w technikach 

immunofluorescencyjnych jako znaczniki fluorescencyjne przyłączone do przeciwciał. Zarówno chlorofile, 

jak i karotenoidy są związkami źle rozpuszczalnymi w wodzie, co wynika z ich hydrofobowego charakteru. 

Z tego powodu do ekstrakcji tych związków z materiału roślinnego stosuje się takie rozpuszczalniki, jak 

aceton, etanol czy chloroform. Techniką umożliwiającą rozdział barwników fotosyntetycznych jest 

chromatografia cieczowa. Jest to rodzaj chromatografii kolumnowej, w której na skutek oddziaływań 

międzycząsteczkowych między związkami chemicznymi będącymi składnikami analizowanej próbki a 

wypełnieniem kolumny następuje ich rozdział. 

Wstęp do biologii z genetyką, Katedra Biochemii i Neurobiologii, Wydział Inżynierii Materiałowej i 

Ceramiki AGH, Ćwiczenie nr 3: Rozdział barwników fotosyntetycznych 

86


chemicznej. 

CZĘŚĆ 1 


Czy rodzaj rozpuszczalnika ma wpływ na przygotowanie próbki barwnika naturalnego? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 




Czerwona sałata (np. Radicchio), świeża bazylia, sałata roszponka, marchew lub sok marchwiowy, pomidor 

lub sok pomidorowy, ogórek, czerwona róża, szczypior i inne. 


Moździerz, probówki, łapy do probówek, korki do probówek, łyżeczki, pipety Pasteura, latarka UV, 

nożyczki, nóż. 

Woda, aceton, benzyna ekstrakcyjna, ocet, alkohol etylowy. 

b) procedura 

1) W celu przygotowania materiału badawczego postaraj się rozdrobnić wybraną próbkę (jako pierwsza, 

jednakowa dla wszystkich zespołów - czerwona sałata, jako druga - świeża bazylia). Ucieraj całość w 

moździerzu do otrzymania prawie jednolitej masy. W razie potrzeby do moździerza dodaj niewielką ilość 

wody. 

2) Do probówki dodaj około 1 – 2 cm 3 otrzymanego roztworu próbki roślinnej. Wlej niewielką ilość (1 – 2 cm 3 ) 

wybranego rozpuszczalnika organicznego (np. acetonu). Probówkę zamknij korkiem. Przez około 30 sekund 

wstrząsaj mieszaniną. Odstaw naczynie i pozostaw do rozdzielenia się warstw (jeśli nastąpi). 

3) Czynność powtarzaj z innymi wybranymi rozpuszczalnikami oraz próbkami. 

(Każdy zespół oprócz czerwonej sałaty i bazylii wybiera 2 inne próbki materiału roślinnego.) 

87

5. Dokumentacja doświadczenia (pomiary i obserwacje) 

Podaj stosowne obserwacje dla próbki nr 1 – czerwona sałata 

Aceton 

Obserwacja 

Czy nastąpiło 

rozdzielenie warstw? 

Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

Podaj stosowne obserwacje dla próbki nr 2 - bazylia 

Aceton 

Obserwacja 



Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

Podaj stosowne obserwacje dla próbki nr 3 - ………………………………………………………. 

Aceton 

Obserwacja 



Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 


Aceton 

Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

Obserwacja 

88 


rozdzielenie warstw?

Zdolności rozpuszczalnika 

Oceń wizualnie zdolności rozpuszczalnika i uszereguj rozpuszczalniki organiczne od najlepszego do 

najmniej efektywnego. 

Próbka nr 1 – czerwona sałata 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 2 – bazylia 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 3 – ……………………………………………………………………………………………………. 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 4 – ……………………………………………………………………………………………………. 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 


Korzystając ze zgromadzonych „pomiarów” wyciągnij stosowne wnioski, dotyczące postawionej hipotezy. 

Czy rodzaj rozpuszczalnika ma wpływ na przygotowanie próbki barwnika naturalnego? Krótko uzasadnij 

odpowiedź. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Załóżmy, że mamy dostępny tylko jeden wybrany rozpuszczalnik. Uogólnij wnioski i uszereguj wykorzystane 

rozpuszczalniki według ich efektywności względem doświadczenia zrealizowanego powyżej. 

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Przedstaw uzyskane wyniki. Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z innymi grupami. 

 



 



 



89


 


[ ] TAK [ ] NIE 

 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Jakie udoskonalenia w procedurze tego doświadczenia wprowadziłabyś/wprowadziłbyś, aby wyniki były 

wiarygodniejsze, a wnioskowanie sprawniejsze? 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 



własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

Skala ocen: od 1 do 5, gdzie 1 to najsłabsza ocena, a 5 najwyższa 

90

CZĘŚĆ 2 

1. Przygotowanie do doświadczenia: 

Do „przed-doświadczenia” potrzebne będą: nożyczki, pipety Pasteura, wata bawełniana, patyczek 

do szaszłyka, probówka, klamerka, statyw, alkohol etylowy, mieszanina atramentu. 

a) Przygotuj atrament lub dowolną inną mieszaninę barwników. Do tego celu można użyć zawartości 

flamastra. 

b) Przygotuj kolumnę chromatograficzną: 

a. Utnij połowę banieczki pipety Pasteura. 

b. Przy pomocy patyczka do szaszłyków wypełnij wnętrze pipety watą bawełnianą. W ten oto 

sposób mamy przygotowaną kolumnę do rozdziału. 

c. Przypnij pipetę klamerką w połowie i wstaw całość do probówki. Pamiętaj, aby pipeta 

znajdowała się możliwie jak najbardziej w pozycji pionowej. 

c) Dodaj do pipety 3 – 4 krople mieszaniny atramentu. 

d) Następnie dodaj około 1 – 2 cm 3 alkoholu etylowego. 

e) Zaczekaj na rozdział barwnika. 


Czy różne rodzaje rozpuszczalników organicznych mają wpływ na rozdział barwników naturalnych? 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 




Próbki otrzymane w część 1 - czerwona sałata i bazylia takie same dla wszystkich grup oraz dodatkowo 

2 dowolne wcześniej wybrane próbki roślinne. 


Nożyczki, pipety Pasteura, wata bawełniana, patyczki do szaszłyków, probówki, klamerki, statyw. 

Aceton, benzyna ekstrakcyjna, ocet, alkohol etylowy. 

b) procedura 

1) Przygotuj kolumny chromatograficzne dla każdego rozpuszczalnika i każdej badanej próbki (4 x 4). 

2) Do kolumny chromatograficznej dodaj 3 – 4 krople badanej próbki barwnika. 

3) Następnie dodaj około 1 – 2 cm 3 wybranego rozpuszczalnika organicznego. 

4) Zaczekaj na rozdział barwnika. 

5) Czynność powtarzaj z innymi wybranymi rozpuszczalnikami oraz próbkami. 

(Każdy zespół oprócz czerwonej sałaty i bazylii wybiera 2 inne próbki materiału roślinnego.) 

91

5. Dokumentacja doświadczenia (pomiary i obserwacje) - Kolumny chromatograficzne ZAŁ. NR 3 

Podaj stosowne obserwacje dla próbki nr 1 – czerwona sałata 


Obserwacja 


Aceton 

Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

Podaj stosowne obserwacje dla próbki nr 2 – bazylia 

Aceton 

Obserwacja 



Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 


Aceton 

Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

Obserwacja 




Aceton 

Obserwacja 



Alkohol 

etylowy 

Benzyna 

ekstrakcyjna 

Ocet 

92

Zdolności rozpuszczalnika 

Oceń wizualnie zdolności rozpuszczalnika i uszereguj rozpuszczalniki organiczne od najlepszego do 

najmniej efektywnego. 

Próbka nr 1 – czerwona sałata 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 2 – bazylia 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 3 – ……………………………………………………………………………………………………. 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 

Próbka nr 4 – ……………………………………………………………………………………………………. 

…………………………. > …………………………. > …………………………. > …………………………. 


Korzystając ze zgromadzonych „pomiarów” wyciągnij stosowne wnioski, dotyczące postawionej hipotezy. 

Czy rodzaj rozpuszczalnika ma wpływ na rozdział próbki barwnika naturalnego? Krótko uzasadnij 

odpowiedź. 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

Załóżmy, że mamy dostępny tylko jeden wybrany rozpuszczalnik. Uogólnij wnioski i uszereguj 

wykorzystane rozpuszczalniki według ich efektywności względem doświadczenia zrealizowanego 

powyżej. 

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Przedstaw uzyskane wyniki. Przedyskutuj wyniki i problem związany z wnioskowaniem z innymi grupami. 

 



93



 




 


[ ] TAK [ ] NIE 

 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


Jakie udoskonalenia w procedurze tego doświadczenia wprowadziłabyś/wprowadziłbyś, aby wyniki 

były wiarygodniejsze, a wnioskowanie sprawniejsze? 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 


………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 



własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

własna 

ocena 

ocena 

zespołu 

ocena 

nauczyciela 

Skala ocen: od 1 do 5, gdzie 1 to najsłabsza ocena, a 5 najwyższa 

94 

Autorzy 

Dominika Strutyńska 

Łukasz Sporny 

Piotr Wróblewski

Załącznik nr 1 - Czy różne rodzaje rozpuszczalników organicznych mają wpływ na rozdział barwników 

fotosyntetycznych? 

OCET / ETANOL / ACETON / BENZYNA EKSTRAKCYJNA* 

*NIEPOTRZEBNE SKRESLIĆ 

CZERWONA SAŁATA 

BAZYLIA 

………………………….. 

……………………… 

95

96

Wszyscy Autorzy liczą, że przygotowane materiały zainspirują do pracy z uczniami metodą IBSE. 

Wszystkie przygotowane karty pracy miały być inspiracją w rozpoczęciu przygody z „nauczaniem przez 

odkrywanie i dociekanie naukowe. 

Efektem szkolenia zakończonego w czerwcu 2019 r. jest nadanie tytułu polskiego EKSPERTA metody 

IBSE programu 

PIERWSI POLSCY EKSPERCI METODY IBSE 

LP WOJEWÓDZTWO IMIĘ I NAZWISKO 

1 wielkopolskie Dorota Szewczyk-Bąkowska 

2 pomorskie Aleksandra Kwiek 

3 mazowieckie Iwona Markowska 

4 mazowieckie Przemysław Ziaja 

5 kujawsko-pomorskie Agnieszka Kołodziejska 

6 kujawsko-pomorskie Kamila Koczorowska 

7 mazowieckie Monika Kokosza 

8 mazowieckie Beata Siwiec 

9 mazowieckie Renata Sidoruk-Sołoducha 

10 kujawsko-pomorskie Paulina Waćkowska 

11 mazowieckie Elżbieta Milewska 

12 opolskie Barbara Rzeźniczak-Tkaczyńska 

13 mazowieckie Aneta Kapusta 

14 mazowieckie Agata Chałupa 

15 mazowieckie Elżbieta Zalewska 

16 mazowieckie Elżbieta Strzelec 

97

PALETA NATURY - materiały szkoleniowe metody IBSE

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?