Mark Bregu - Tribuna Shqiptare

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE
Moikom Zeqo
In memoriam për
Frano Prendin, babain
e prehistorisë
shqiptare
Në 28 dhjetor 2011 mbylli sytë përgjithmonë në
Bruksel të Belgjikës një nga dijetarët më të
rëndësishëm të kulturës shqiptare, prof. Frano
Prendi. Ishte 83 vjeç, qe rënduar nga shëndeti dy
vitet e fundit, por rrallë kam njohur një njeri që
kishte një gjallëri të tillë dhe që reflektonte një
rini të përhershme si Frano Prendi.
Një natyrë njerëzore e hapur dhe tejet modeste.
Plot përkushtim të jashtëzakonshëm për
shkencën arkeologjike. I lindur në 1928, i
specializuar në Universitetin e Sofjës për
arkeologji në degën e prehistorisë, Frano Prendi
u bë një nga themeluesit kryesorë të shkencës së
arkeologjisë shqiptare, së bashku me Hasan
Cekën, Skënder Aramalin dhe Selim Islamin. Në
vitet ‟50 të shekullit të kaluar u institucionalizua
arkeologjia shqiptare, me një vizion dhe vetëdije
profesionale të mirëfilltë. Dukej sikur arkeologjia
qe një shkencë e vonuar në Shqipëri, ndonëse
fillesat e saj u projektuan nga arkeologë të huaj,
disa prej të cilëve dhe autoritete të mëdha të
nivelit evropian. Por arkeologjia në Shqipëri qe
më tepër një mungesë, ndonëse ëndrra për të qe
e madhe. Djaloshi Frano Prendi në vitin 1951,
kur ishte 23 vjeç, i diplomuar shkëlqyeshëm në
Sofje, do të kthehej në atdhe dhe do të fillonte
punë në Muzeun Arkeologjik të Institutit të
Shkencave në Tiranë, të krijuar në vitin 1948.
Ndryshe nga kolegët e tij, të cilët kishin një
traditë paraprirëse në arkeologjinë klasike të
antikitetit dhe të mesjetës, Frano Prendi ishte
përpara një situate të çuditshme dhe paradoksale:
në hartën arkeologjike shqiptare të dhënat për
prehistorinë vërtet mund të paramendoheshin
por për to nuk dihej pothuaj asgjë. Dikur Leon
Rey kishte thënë se prehistoria në Shqipëri është
“një njollë e bardhe”. Puna kërkimore e Prendit
qe në shumë mënyra edhe fati i një misionari dhe
ai me të drejtë mund të quhet si babai i
prehistorisë shqiptare. Për afro 60 vjet ai iu
përkushtua arkeologjisë prehistorike. Ai u bë
mjeshtër i zbulimit dhe paraprijësi. Ai qe
dokumentuesi i patjetërsueshëm, argumentuesi
dhe përuruesi i disiplinës shkencore që nuk
ekzistonte më parë. Vështirësitë nuk qëndronin
vetëm në të panjohurën, por edhe në mungesën e
një ekipi paraprak, ekip të cilin ai më vonë e
përuroi dhe e bëri një fakt dhe aksion veprues
tejet të suksesshëm. Frano Prendi kreu dhe
drejtoi gërmime arkeologjike në të gjitha skajet e
hartës së Shqipërisë. Kështu ai e dyzoi këtë hartë
dhe e pasuroi me atë që i mungonte: domethënë
në strukturën e prehistorisë. Kështu në tumat e
Matit, në ato të Vajzës së Vlorës, të Vodhimës e
të Bodrishtës së Gjirokastrës, në Pzhok të
PROF. FRANO PRENDI
(Shkodër 1928-Bruksel 2012)
Elbasanit si dhe në një numër të madh
vendbanimesh të tjerash si në Kamnik të
Kolonjës, në Maliq, Podgorie e Sovjan të Korçës,
në Burim të Dibrës, në vendbanimet e Belajt e të
Gajtanit në Shkodër, në peizazhet shpellore të
Blazit, Nezirit e Këputës të Matit por dhe në
qytetet ilire të Lisit, në atë të Irmajt (Gramsh) etj,
ky dijetar i pasionuar dhe i ditur nga terri
informativ krijoi një mrekulli shkencore:
grumbulloi të dhëna dhe fakte të pamohueshme.
Kjo përbën një karakteristikë unike dhe krejt të
veçantë të jetës së tij. Dijetar i terrenit, ai e ka
përjetuar gjeografinë e Shqipërisë që në zanafillat
e jetës njerëzore si dhe procesin e mijëvjeçarëve
si askush tjetër. Duke qenë themelues i
prehistorisë shqiptare Frano Prendi i ka disa
merita të mëdha: krijoi pothuajse nga hiçi
shkollën e prehistorisë shqiptare, ku u formua
brezi i prehistorianëve duke u specializuar,
konceptoi metodologjinë bashkëkohore në
gërmimet arkeologjike të prehistorisë, duke
dhënë një kontribut të pashembullt. Krijimtaria e
tij shkencore është e madhe dhe e shumëfishtë,
substanca e saj është një konditë sine qua nonpër
etnogjenezën e kombit shqiptar. Prendi e
konceptualizoi prehistorinë si një dimension të
patjetërsueshëm dot të etnogjenezës. Frano
Prendi për herë të parë në shkencën shqiptare
dhe atë evropiane strukturoi sistemin e
periodizimit dhe të kronologjisë për të gjitha
epokat prehistorike në Shqipëri. Ai bëri
gjithashtu në rrafshin krahasimtar inkuadrimin e
kulturave prehistorike shqiptare në arealin
prehistorik të Ballkanit, Evropës dhe botës
Mesdhetare. Vështrimi i tij dialektik, erudit dhe i
mirinformuar vëzhgoi qartë evidentimin e
unitetit por dhe atë të diversitetit në zhvillimin e
kulturës ilire nga epoka e bronzit në epokën e
hekurit dhe më pas në Shqipëri si dhe
argumentoi mjeshtërisht gjenezën e
pakundërshtueshme të autoktonisë së
shqiptarëve në viset e tyre. Duke qenë për shumë
vjet koleg dhe mik i afërt me Frano Prendin, unë
kam shumë kujtime dhe mbresa, por ndoshta
nuk është momenti për t‟i shpalosur hollësisht
dhe me konsideratën më të lartë në këtë shkrim
in memoriam. Ajo që dua të theksoj është se
34
Frano Prendi qe jo vetëm arkeologu më i madh
shqiptar i prehistorisë, por ai qe i shquar, autoritativ
dhe pikë referuese edhe në rrafshin e prehistorisë
evropiane. Puna kolosale e këtij njeriu meriton një
nderim pa mëdyshje. Ky nderim nuk iu bë sa ishte
gjallë, ky nderim nuk ka nevojë për retorika vlerësuese
dhe formale. Emri i tij nuk ka për t‟u harruar kurrë dhe
si shkencëtar ai qëndronte shumë më lart në raport me
shumë të tjerë që sot quhen akademikë, të cilët janë
shtatvegjël përpara një vigani të tillë. Frano Prendi
mund të krahasohet në mënyrë të përafërt vetëm me
një vigan tjetër të shkencës: rolin e Eqrem Çabejt në
gjuhësi. Atë që bëri Çabej në hulumtimet gjuhësore me
një akribi dhe kulturë të shumëfishtë e bëri dhe Frano
Prendi në studimet prehistorike. Në këtë kuptim
mungon ndoshta ndonjë i tretë. Padyshim që dijetarë të
tjerë të mëdhenj do të vijnë më vonë. Por dhe shkenca
për historinë e ka vetë përbrenda një histori.
Frano Prendi tashmë është fiksuar përjetësisht si një
nga personazhet më të mëdhenj të shkencës shqiptare.
Frano Prendi është i vetmi dijetar shqiptar i cili ka
botuar një kapitull si “Prehistoria e Shqipërisë”, “The
Prehistory of Albania” në Cambridge Ancient History,
vol. III, part. I, chapter V, The prehistori of Balkans,
the middle East and the Aegean Worlds tenth to
eightenth centuries B.C, Cambridge, 1982, page 187-
237. Ky botim i specializuar dhe i vetmi deri më sot
nga një shqiptar, është kryevepra shkencore e Frano
Prendit. Në të ai analizon periudhat paleolitike,
mezolitike, periudhën e neolitit, periudhën eneolitike të
shoqëruar me një pasuri grafike dhe dokumentare të
objekteve të qeramikës, të veprave të artit eneolitik ku
spikatin vazot antropomorfike të Kamnikut, vazot e
Dunavecit me fytyrë njerëzore në reliev, figurinat e
stilizuara të kultit të Magna Matter, vazot ornitomorfike
të Maliqit, figurinat zoomorfe etj. Me këtë pasuri të
pazakontë Frano Prendi vërtetoi vijimësinë kulturore
dhe kronologjike, formësimin e etnosit ilir në epokën e
bronzit dhe të hekurit, duke modeluar kështu
qytetërimin e revolucionit eneolitik që çoi në krijimin e
gjenezës së popullit ilir si pasardhës i shqiptarëve. Por
duhen përmendur dhe aspekte të tjera studimore të
Prendit. Ai ka shkruar mbi lashtësinë ilire të periudhës
klasike dhe helenistike, ka shkruar për qytetin ilir të
Lisit, për skulpturat e lashta të Apolonisë si dhe për
vendvarrimin Skënderbeut në Lezhë që i takon
mesjetës. Duke mos qenë asnjëherë dogmatik por një
mendje e hapur Prendi ka treguar shumëllojshmërinë,
apo dhe efektet fragmentare për atë që quhet diversiteti
në unitet ose uniteti në diversitet në qytetërimin ilir.
Frano Prendi qe kulmi i kontributit të një gjenerate të
tërë shkencëtarësh. Në vitin 2008, me ndihmën
financiare të arkeologut Shafi Gashi nga Prishtina dhe
nën kujdesin edhe të Prof. As. Dr. Adem Bungulit,
vepra e tij u botua në dy vëllime të mëdha sipas
parametrave bashkëkohorë. Ky botim përmbledh
studimet kryesore të Prendit. Ai ia kushton këtë botim
familjes së tij, gruas Dritës, vajzave Lisianës dhe
Marinës, gjithashtu nipit dhe mbesave. Por përtej
kushtimit intim ekziston dhe një kushtim më i epërm,
kushtimi për kulturën dhe shkencën moderne
shqiptare. Në këtë kohë të demonizuar nga politika dhe
nga zotërimi i mediave elektronike dhe të shkrimit
shpesh nga një subkulturë mediokre, të shkruash një in
memoriam për Frano Prendin do të thotë të vlerësosh jo
vetëm dinjitetin dhe mundin e këtij shqiptari të madh
por të lesh të hapur dhe të papërmbysur etikën dhe
institucionin e mirënjohjes pa të cilën zhvillimi i
emancipimit do të ishte diçka e kotë. E di që miku im,
Frano Prendi, meriton shumë më tepër sesa këto
rreshta që unë shkrova për të, i pikëlluar thellë për
vdekjen e tij, diku jashtë kufijve të atdheut, gati në një
situatë anonimati. Qoftë i paharruar kujtimi i tij në jetë
të jetës !