Mark Bregu - Tribuna Shqiptare

NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE 

Kuq e zi – 2012 – viti XIX Nr.60 

R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E 

RROFTE 100 VJETORI I PAVARESISE 

« Skënderbeu…sa e mori pushtetin në dorë, urdhnoi të hiqëshin 

flamujt e Turkisë dhe vendosi flamurin e tij, me shqipën 

e zezë në mes të fushës se kuqe, me kunorat perandorake… » 

Dhimitër Frangu 

1


Shqiptarve s‟kanë ç‟u duhën 

ideologjitë e hueja duke pasë një te 

vetmën të tynën, Shqiptarizmin, 

Idealin Kombëtar. 

THEMELUE NE BRUKSEL 

ME TETOR 1993 

E DREJTUE 

NGA LEK PERVIZI 

BASHKEPUNTORE 

Myrteza Bajraktari, Robert Elsie, 

H.-J. Lanksch, Mergim Korça, 

Thanas Gjika, Frtiz Radovani, 

Daniel Gazulli, Paul Tedeschini, 

Tomorr Aliko, Piro M. Tase, 

Arben Sebastej, Mark Bregu, 

Gjovalin Kola, Kastriot Marku, 

Visar Zhiti, Peter Tase, 

Lahutari Shqiptar, 

================= 

PAJTIMI VJETOR 

Belgjikë.................................40 Euro 

Europë.................................50 “ 

Amerikë, Australi.................60 “ 

Shqipni, Kosovë...................20 “ 

Pranohën ndihma të veçanta vullnetare 

================== 

PAGESAT 

Me llogari Bankare ose 

Postë të thjeshtë 

Llogari Bankare 

Nr. 001-2138758-81 

BNP PARIBAS FORTIS 

BELGIQUE 

Adresa : 

Revista Kuq e Zi 

Rue de la Victoire, 18 

1060 Bruxelles 

Belgique 

E-mail : lekpervizi@gmail.com 

Bahen edhe porosi blerje librash që disponojmë. 

Kontaktoni me email të mësipërm. 

2 

P E R M B A J T J E 

* Editorial Special 

Redaksiai ...........................................................................................3 

* Mjer ai që nuk e njeh madhështinë e shpirti arbnor… 

Mark Bregu .......................................................................................4 

* Jubileu i Madh i Pavarësisë 

Lek Pervizi...........................................................................................5 

* Kreyngrtja e Kurbinit 

Shtjefën Gjeçovi....................................................................................7. 

* Mihal Grameno 

Thanas Gjika....................................................................................11 

* Delegatët e Kuvendit të Vlorës. 

Redaksia...........................................................................................14 

* Për Aktin e Pavarësisë (interviste) 

Olivera Lila………………………………………………....14 

* Kastrioti e Shqipnia janë nji 

Konrad Rodoni……………………………………………….15 

* Gjuha shqipe, gjuha e shqiptarve 

Paul Tedeschini……………………………………….............16 

* A kishte desidenzë (letër e Patër Mëshkallës) 

Fritz Radovani………………………………………..............17 

* Te huajt për Shqipërinë e Shqiptarët 

Piro Marko Tase................................................................................19 

* Poetët e Belgjikës 

Shqiponja Duro……………………………………………...23 

* Kolaboracionizmi 

Mergim Korça………………………………………………..24 

* Texts and documents of Albanian History 

Robert Elsie.....................................................................................27 

* In memoriam për Frano Prendin 

Mojkom Zeqo……………………………………………….31 

* Thanje të njerëzve të shquem e të pashquem………………32 

Lëxoni e perhapni 

Revistën Kuq


EDITORIAL SPECIAL 

Të përjetosh 100 vjetorin e shpalljës së 

Pavarësisë asht si të gjëndësh në ditën historike e 

fatlume të 28 Nëndori 1912 në Vlorë, kur Ismail 

Qemali me patriotët e tjerë ngritën flamurin 

kombëtar kuq e zi të Gjergj Kastrioti dhe i 

njoftuen shqiptarve e botës mbare, se Shqipnia e 

fitoi Lirinë e Pavarësinë e saj pas 400 e sa vjet e 

robni osmane. 

Ngjarje e paharrueshme do të jetë për secilin 

prej nesh, që do të ketë fatin me festue kete 100 

vjetor që po e presim me deshire e krenari të 

papërmbajtun, dhe dhashtë Zoti të na rueje 

shëndetin që ta përjetojmë këtë jubilé të madh 

historik. Pasardhësit tonë do të mburrëshin se si 

këtë datë e kanë përjeue baballarët e gjyshët. 

Padiskutim se një ngjarje e tillë e 100 vjetorit 

merr randësi po si ajo 28 Nëndorit 1912. Me një 

pasunim të metejshëm të historisë që përfshin 

vendin tonë gjate kësaj periudhe njeqindvjeçare. 

Nuk mund të themi se gjithçka i shkoi mbarë e 

mirë atdheut tonë të dashun, por sidoqoftë 

Pavaresia e fitueme pas katër e ma shumë 

shekujsh të një sundimit t‟egër dhe mohues, që e 

katandisi popullin shqiptar n‟injorancën ma të 

madhe dhe e ndau nga Evropa e nga qytetnimi e 

përparimi i saj. Shqiptarët, populli ma i vjetër në 

Ballkan dhe n‟Evropë e panë vetën të kthyem e 

të mbërthyem në kohën e barbarisë. 

Kjo Pavarësi e fitueme pas shekujsh robnie, 

nuk ka vetëm randësinë se na shpëtoi e na nxori 

nga kthetrat e Turkisë, por merr edhe randësinë 

e krijimit të shtetit të parë shqiptarë në histori. Të 

një shteti ligjor e kushtetues i njohun nga të 

gjithë kombet, siç ishin të t‟organizuem në 

Lidhjen e Kombëve e siç janë tani ne Kombët e 

Bashkueme. 

Por randësia e këtij 100 vjetori asht edhe ma 

e theksueme sepse Shqionia brenda asaj periudhe 

pati tronditje të mëdha, siç ishte pushtimi i Italisë 

që ndërpreu hovin e përparimit të vendit tonë 

nën Mbretninë shqiptare. Ky pushtim u ba shkak 

i një katastrofe të vërtetë që përfshiu Shqipninë, 

siç ishte ardhja e sllavo-komunistëve në fuqi dhe 

vendosja e një diktature gjakatare, antishqiptare 

dhe antinjerëzore, që kreu krime dhe masakra të 

hatashme, duke e izolue përsëri vendin nga bota 

e qytetnueme, kryesisht nga Evropa për 50 vjet të 

tjera, sa për peseqind të Turkisë e kalue asaj për 

nga shpirligësia e xhahilleku, që ai sistem 

bolshevik ushtroi mbi popollin e tij ma zi e ma 

kriminalisht se një pushtues i huej. 

Një tjetër aspekt, fatkeqësisht negativ, asht 

fakti se Pavarësia qe duhet të përfhsinte mbarë 

trojet shqiptar, gjithë Kombin, mbneti e 

kufizueme brenda kufijve që fuqitë e mëdha, 

padrejtësisht, ia kishin cantue e shënue në hartat 

politike. Kështu KJosova dhe viset e tjera 

shqiptare, mbetën të përjashtueme. Kjo ishte një 

fatkeqësi e madhe, një padrejtësi absurde, 

veçanërisht për Kosovën, që kishte luftue e 

derdhë gjak, kundër pushtimit turk dhe serb, dhe 

e pa veten të ndame nga Atdheu amë. Aq ma 

keq, kur nga rrethanat e Luftës Dytë Botnore, 

për katër vjet ishte bashkue në Shqipninë etnike. 

Por sllavët nuk e lejuen atë punë dhe e rimorën 

me anë të partisë motër sllavo-komuniste 

shqiptare, që nuk la krim pa krye në Kosovë, për 

të ia dorëzue përsëri shkjaut. Dhe po bahej gati 

t‟i dorëzonte edhe Shqipninë, me i motërzue me 

Federatën Jugosllve. Për fat të mire kjo nuk 

ndodhi, por pasojat e sundimit të diktaturës 

komuniste ishin shumë të mëdha, dhe shqiptarët 

e paguen me një holocaust të vërtetë viktimash të 

pafajshme. 

Të shkueme të harrueme ! Ta presim e ta 

kremtojmë 100 vjetorin me vlerësimin e 

sukseseve të arrituna, siç asht shëmbja e 

diktaturës komuniste 

dhe fitorja e demokracisë që urojmë ta çojë 

Shqipninë 

në atë Evropë, prej të cilës pushtimet e hueja dhe 

forcat e erreta dhe regresive e mbanin të ndame. 

Ta çojë drejt bashkimit shpirtnor dhe kulturor 

më Kosovën, këtë krahin martire, dhe 

përfundimisht në Bashkimin Kombëtar të 

Shqiptarve, qellimi dhe idelai ma i naltë i popullit 

shqiptar ! 

Ky 100 vjetor ban thirrje që midis shqiptarve 

të mbretnojë mirëkuptim i shkallës së 

marrëveshjës midis forcave të ndryshme politike, 

tani të pranishme në kontekstin shqiptar, për të 

mirën e përparimin e vendit me përpjekje 

konstruktive dhe jo destruktive. 

Gjithë vendet e tjera, ku mbretnon 

demokracia dhe ku respektohen te drejta e 

njeriut, qeverisën dhe administrohën në sintoni 

të plotë të forcave politike, që, sidoqë të fitojë një 

palë ose tjetra, gjithçka zbatohet për të mirën e 

popullit dhe debati politik nuk kalon në forma 

ekstremizmi e huluganizmi për të iu imponue 

njera tjetrës. Gjithçka zgjidhet brenda 

parlamentit. Prandaj urojmë që 100 vjetori të jetë 

një mesazh për forcat politike shqiptare, që këto 

forca të ulën në tryezën e rrumbullakët dhe në 

karrikat e parlamentit, për të gjetë rrugë e 

zgjidhkeve të problemeve me marrëveshje, dhe jo 

për të kriojue barrikata pënguese, duke 

përjashtue çdo përdorim të forcës dhe 

arrogancës, të çdo formë qoftë. 

Me këtë hyrje kushtue 100 vjetorit, revista 

Kuq e Zi, do t‟i kushtohet me shkrimet e saj, 

kësaj ngjarje të madhe, duke rreshtue në faqet e 

saj një përmbledhje të ngjarjeve historike dhe të 

figurave që kontribuen , ku arritjën e asaj 

fitorëje të madhe, që me shpalljën e pavarësisë e 

bani Shqipninë të njohun e t‟afirmueme 

ndërkombëtarisht, si Shtet e si Komb. 

Në këto faqe do të paraqiten edhe ngjarje e 

figura rilindase e patriote te mbetuna në hije dhe 

të mohueme nga regjimi antishqipta i diktaturës 

komunsite, që i kishte vu detyrë vetës ta 

shkallmonte historinë e Shqipnisë duke u ba 

varrmihëse e saj. 

Le te vlejne vargjet e Pashko Vasës, të këtij 

patrioti të madh për ta mbyllun këtë editorial : 

…Moj Shqimpn e mjera Shqipni, 

Qysh të kanë qitë me krye në hi. 

Ti ke pas kenë një zojë e randë, 

Burrat e dheut të thirrshin Nanë… 

3 

…………………………. 

S‟kan ç‟na duhen kisha e xhamija, 

Feja e shqiptarei asht Shqiptaria. 

Drejtori i revistës Kuq e Zi, Lek Pervizi me mikun e 

tij mirditor, Ndue Bajraktarin, që mbajnë flamurin ma 

të vjetër që eksziston në Shqipni (ndoshta nga koha e 

Skenderbeut), i ruejtun brez pas brezi nga familja e 

Bajraktarit. Me ketë flamur, delegatet e Mirditës, kanë 

shkue në Lidhjen e Prizrenit më 1978. Siç shihet, 

shqipja e Gjergj Kastriotit e qëndisun me mjeshetri të 

posaçme, i përgjigjet përshkrimit të Dhimitër Frangut, 

kur Skënderbegu më 28 Nëndor 1443 hyni në Krujë e 

hoqi flamujt turq e vendosi flamuri e tij : « …me 

fushë te kuqe e shqipën e zeze me kunorat 

perandorake » 

Flamuri i Gjergj Kastriotit, me shqipën e qëndisun në 

një mënyrë krejt të veçantë nga ato që njihën, i vjetri që 

të jetë ruejtë në një familje të nderueme shqiptare, kur 

në Shqipni nuk ekzistonte asnjë flamur i tillë, që dolën 

pas ngritjes të tij në Deçiç nga Ded Gjo Luli dhe me 

rastin e shpalljës së Pavarësisë, me 28 Nëndor 1912, në 

Vlonë. 

Shkrimi MIRDITA, 

i shtuem me rastin e shkuemjës se delegatëve të 

Mirditës në Lidhjen e Prizrenit. Ky flamur u shpalos 

në Prizren 34 vjet para 1912-ës


Mark Bregu 

MJERE AI 

QE NUK E NJEH 

MADHESHTINE E 

SHPIRTIT ARBENOR 

DHE QE NUK 

GJUNJEZOHET 

PARA TIJ” 

theksonte 

Gjergj Kastrioti 

Po e filloj këtë shkrim modest me citatin e 

harruem nga drama “Shqiponjat” te dramaturgut 

te shquem te qytetit tone e te mbare Shqipënisë, 

Mjeshtrit Fadil Kraja. Me dramën e sipër 

përmendun jane dhanë disa shfaqje ne Shkodër, 

por edhe ne Tirane. Megjithëse ne kushtet e 

kohës, thellësisht te politizueme, ngritja e figurës 

se Gjergj Kastriotit ne majat ma te nalta te kohës 

se tij nuk mund te quhet “hiperbole” për vete 

faktin se, këtë “gjeni” te vërtetë te Arbënisë e 

kane vlerësue bashkëkohësit e tij, madje edhe 

kundërshtarët e tij. Jo për nacionalizëm folklorik, 

por si pasoje e nji realiteti historik, asht detyre 

dhe ndere për çdo shqiptar te vërtetë te mburret 

me veprën e pavdekshme te “Gjeniut” te Arbrit- 

Gjergj Kastrioti. Ndaj 28 nandori, dita e kthimit 

te Tij ne Kruje mbetet nji dite e Shenjte, ashtu siç 

mbetet 28 nandori 1912 dita e ngritjes se 

Flamurit dhe Shpalljes se Pavarësisë. 

Vlen t‟iu kujtojmë te gjith atyne, cilët do qofshin, 

qe me nji “nihilizëm” te theksuem, Xhonturko- 

Bizantin, kërkojnë te minimizojnë figurën e 

Kastriotit tue ja “faturue” Enver Hoxhës ngritjen 

e tij ne Piedestal. Ky soj nihilizmi vetëm e 

ndihmon dhe e nderon sistemin komunist 

(ndoshta asht e qëllimshme), por jo i 

pakuptueshëm ... Ne demokraci asht i lire shfaqja 

e mendimit, por kjo nuk don te thotë se, te gjith 

e “hajn” sapunin për djathë ... U kundërshtue 

deklarimi i etnitetit dhe besimit!? Po, kush e 

kundërshtoi? Pikërisht, e kundërshtuen ata me 

etnitet te dyshimte. Nuk mund te jete shqiptar i 

vërtetë ai person, i cili nga frika apo interesi 

mohon nacionalitetin apo besimin, qofte ky edhe 

ateist. Ateiste ka ne te gjith boten, dhe kjo nuk 

përbën asnjë turp (sipas mendimit tim), as dhe 

ndonji mëkat. Qe te mos i largohemi temës, vlen 

te theksojmë se, nder ata qe kane shkrue për 

Gjergj Kastriotin, Marin Barleti, asht ai, i cili e 

veshi me figura letrare nga me te larmishmet dha 

ma hiperboliket, por gjithsesi, njohja e thelle e 

latinishtes se tij te “kullueme” e bani figurën e 

Gjergj Kastriotit te njoftun dhe imponuese ne 

gjith Evropën. 

Ne mes te autoreve qe kane shkrue për ketë 

dimension te madh te botes Arbënore, Dhimiter 

Frangu, mbetet ma i sakti dhe ma origjinali. Këtë 

version na e afron studiuesi dhe eruditi-Lek 

Lek Pervizi : Lufta e Fushë Kuqës, 

2 shtator 1457. (Pronë e familjës) 

Pervizi (njohës i shkëlqyer i italishtes se vjetër), 

nga ku ka marre dhe burimin studimore mbi 

Gjergj Kastriotin. Askush nuk mund ta mohoje 

qe Kastrioti luftoi për Arbërinë dhe për 

Krishterimin, dhe kjo, pa dyshim e afroi me 

shtetet Perëndimore dhe me Vatikanin. Dhe asht 

pikërisht ky fakt qe i nxite fanatiket dhe 

nostalgjiket e sulltanëve për te ba analogji 

absurde mes Gjergj Kastriotit dhe Enver Hoxhës 

...! Dhe padyshim ketë e bajne anti-evropianet 

(fluide) ... Ketë do ta ilustroj me nji shembull 

shum sinjifikativ: Ne vitin 2003, ne nji fshat te 

Sarandës kishin nderte nji kryq te madh. Mbasi e 

prishen, ne orët e vona te natës, natyrisht me 

dijeninë dhe urdhrin e pushtetit lokal te Vlonës, 

ne nji nga mediat televizive u dha njoftimi. Me ka 

ba shum përshtypje paraqitja e Sabri Godos, i cili 

u shpreh: “Atë kryqin e kishin vendosur me 

dijeninë e Fatos Nanos, qe ta shikonin grekërit 

nga Korfuzi, ... Vazhdon: këta mund te 

pretendojnë qe një dite ta vendosin edhe ne 

Kruje një kryq te tille ...!” Shtrojmë pyetjen: 

Çfarë pretendonte te shoh ne kështjellën e 

Krujës, Sabri Godo? Mos mendonte te shoh 

“gjysmën e Hënës” e sulltanëve? Me sa duket, 

Godo, kishte mbete te idhulli i tij Ali Pashe 

Tepelena. Megjithëse, ai shkroi romanin 

“Skënderbeu” dhe “Ali Pashe Tepelena”, duhet 

te theksojmë se, këto dy figura nuk kishin asgjë te 

përbashkët. Gjergj Kastrioti ishte biri i Princit- 

Gjon Kastrioti; ndërsa Ali Pashe Tepelena ishte 

kryetar i nji bande hajdutesh, dhe se titulli 

“Pasha” ja dha Sulltani për shërbimet qe i bani 

Perandorisë Osmane. Kokën e tij ne Stamboll 

nuk e dërgoi “patriotizmi”, por egoizmi, sepse 

Aliu deshi te bahej sulltan. 

Urojme qe dita e shenjte e 28 nandorit t‟iu 

ndriçoje ndërgjegjen intelektualëve dhe 

historianeve qe ti shërbejnë ma shum te vërtetës 

dhe historisë se, sa interesave meskine. Brezit te 

Ri, duhet t‟i mëkohet Atdhedashuria dhe jo 

hipokrizia. Askush nuk mund te hedh balte mbi 

figurën ma te ndritun te tokës Arbënore. 

4 

Lahutari 

Tundën eshtna e Skanderbeut 

Po jehon një za nga mali, 

Za që vjen nga lashtësia, 

Za mjerimi e za halli, 

Se shumë poshtë ka ra Shqipnia. 

Na jan çue do sharlatanë, 

Plot me tituj e doktorata, 

Që i thonë vetes historianë, 

E po i kanë veç trutë e thata. 

Skënderbeun duen me gjykue, 

E m‟e zhduk prej historisë, 

Se ky burrë paska gabue, 

Që i dha dermën osmanllisë. 

F‟mija e djepit në Shqipni, 

Fort mirë njeh Gjergj Kastriotin, 

Se mjeranët n‟akademi, 

Që s‟po njohin edhe Zotin. 

T‟marrin krabën e çobanit, 

Me kullot dhi dhe dele, 

S‟ju shkon petku i historianit, 

Q‟historinë kan ba fertele. 

Tundën eshtnat e Skënderbeut, 

Varë në qafat osmallije, 

N‟katër anë shpërda të dheut, 

Gjith njaj trup comptue thërmijë. 

Çirruni sa t‟plasni burra, 

Profesorë dhe akademikë, 

Keni mbet hala tek ura, 

Të pazotë karabedikë 

Përmbi gjithë Kombin Shqiptar, 

Monument Gjergj Kastrioti, 

Nji Hero i madh kombëtar, 

Që e njeh bota edhe Zoti!


Lek Pervizi 

JUBILEU I MADH 

I PAVARESISE 

në faqet e revistës 

Kuq e Zi 

Hyrje 

Revista Kuq e Zi do t‟i kushtojë faqet e 

saj ngjarjës së madhe historike të shpalljës së 

Pavarësisë në 100 vjetorin e saj, ku një vend të 

randësishëm zen Rilindja Kombëtare. Revista do 

të pasunohet me materiale shkrimore e 

fotografike ku nuk do të mungojnë edhe 

dokumentë, dëshmi e kujtime. Do të ndiqet një 

hulli kronologjike sa ma afërt dhe e saktë ndaj 

ngjarjëve, ku do të paraqiten në naltësinë e 

meritueshme disa figura patriotësh e luftëtarësh 

që u anashkaluen dhe u mohuen gjatë kohës së 

diktaturës komuniste, sepse historianët me 

Akademinë në krye, ishin t‟angazhuem me i thuer 

levdata sistemit totalitar bolshevik në dam të 

historisë së mirëfilltë të Kombit Shqiptar. 

Përjashtimi nga faqet e historisë i një radhë 

atdhetarësh që ia kishin kushtue jetën e 

veprimtarinë çeshtjës kombëtare shqiptare, asht 

një nga aktet me te turpshme të regjimit 

komunist dhe të Akademisë dhe historianëve të 

saj. Tashti po ka përpjekje nga shumë shqiptarë 

të ditun e të ndërshëm që po mundohën ta sjellin 

historinë në binarët e saj. Urojmë që kjo punë të 

vazhdojë e pandalshme e t”arrijë qëllimin e saj. 

Megjithatë ka akoma mbeturina historianësh 

komunistë nostalgjikë që mundohen me shti 

shkopij ndër rrotat për të pëngue këto përpjekje 

të dobishme. Por drita e së vërtetës do të 

triumfojë për t‟a shpërnda errësinën e 

pergjakshme me të cilën diktatura komuniste 

kishte mbulue mbarë vendin, duke ba kërdinë 

mbi pishtarët e ditunisë e të përparimit, mbi ata 

intelektualë të shquem që përbanin zemrën e 

mendjën e patriotizmit shqiptar. 

Revista Kuq e Zi, ndonse e thjestë, e vogël 

dhe modeste, pa ndihma, pa sponsorë, por me 

kurajo e shpirt shqiptarizmi, ia ka dale të jetoje 19 

vjet dhe shpreson ta festojë 20 vjetorin me 

merita, për punën e saj kushtue çeshtjës shqiptare 

në të gjithë fushta që ajo ka pasë mundësi të 

shprehët. 

Me rastin e 100 vjetorit ajo do t‟i kushtohet 

kësaj ngjarje, me aq sa ia lejojnë kondita e 

rrethanat, por gjithmonë me shpirt të 

pamposhtun atdhetarizmi. 

Botimi i materialeve të ndryshme kushtu 

Jubileut të Madh, asht një tribute nderi daj 

gyshëve e stërgjyshëve që iu kushtuen me mish e 

me shpirt, me pushkë, me penë e fjalë, me 

sakrifica të pallogaritshme për shporrjën e 

pushtuesit shekullor ottoman. Përpjekje heroike, 

në një kohë kur mbretnonin shregullime dhe 

turbullina dhe as që i binte kujt ndërmend për 

vendin e shqipeve. Por flaka e lirisë që nuk ishte 

shue qyshë nga koha heroike e Gjergj Kastriotit 

Skënderbeut, rrinte e ndezun në shpirtin e 

zemrën e shqiptarit dhe erdhi koha që ajo të 

shpërthejë e papërmbajtun duke i shpërda hijet e 

zeza të injorancës barbare otomane e duke ia 

kyhye nderin, larine e Pvarësinë Shqipnisë e 

Shqiptarve. 

Ngjarjet që do të rreshtojmë do të rënditen 

kronologjikisht, duke fillue nga idetë e para të 

Rilindjës Kombëtare, deri në shpalljën e 

Pavarësisë. Do të paraqiten jo vetm ngjarje por 

edhe personalitete e figura kryesore të Rilindjës, 

që kanë kontribue me veprimtarinë e tyne, 

luftarake, politike e kulturore. 

Kujtesë : 

Me folë e me e me shkrue për ditën që na 

solli lirine e pavarësinë, nuk mundesh mos me 

përmendë të kaluemën e popullit e kombit 

shqiptar se si marshoi në shtigjet e historisë, nga 

lashtësa parahistorike që ndonse duket se 

humbet në mjegullën e harresës, nuk rrin pa dale 

në pah, dhe ma e quditshmja asht se ruhet në 

mendjën e çdo shqiptari, si një testament I 

skalitun në tru. Edhe një kalama shqiptar me e 

pyet, të jep pergjigjen se - jemi pasardhësit e 

Pellazgëve. Kurse po t‟i bajsh të njejtën pyetje 

një “Prof. Dr. me dipllomë”, të përgjigjet, se ato 

janë pralla. Ndryshimi qendron se fëmija e ka të 

ngulitun në gen, kurse këtyne dijetarëve geni u 

asht fishk. 

Pra origjina e shqiptarve vjen nga Pellazgët 

duke kalue te Ilirët, pasardhësit e tyne, e në 

vazhdimësi deri te shqiptarët. Një ndër provar e 

fakte ma të sakta asht pushtimi romak i Ilirisë 

më 168 pr. Kr., dhe kristianizimi i ilirëve që ne 

shekujt e parë, që u trashëguen në shqiptarë, pa 

luejt vendit, po në ato troje ku banuen Pellazgët, 

pastaj Ilirë dhe në vazhdim Shqiptarët. Ne që 

jemi sot. Një ndër provat ma të forta e bindëse , 

e padiskutueshme, asht ruejtja e e gjuhës 

pellazgjike-ilire në shqipën tone. Disa 

shkencëtarë shqiptarë e të huej e kanë vërtetue 

këtë lidhje gjuhësore, kështu që gjuha mbetët si 

monumenti ma i madh iidentifikimit të kombit e 

popullit shqiptar, si ndër ma të vjetrit në Ballkan 

e nò kontinentin evropian. 

Invadimet e barbarëve sllavë nga shekulli 

VI-VII, sollën ndryshiume të mëdha me 

shkatërrimet që ato shkatuen, duke df diegeë e 

shembë kishat e krishtena, kryesisht në Dardani, 

ku ma vonë në shek. XI, erdhën sllavet- serbë, që 

ishin kthye në orthodoksë (shkje), e përçudi nga 

dy prifta shqiptarë, shejtnit Cirili e Metodi, prej 

Manastiri. Por historia e huej nuk do me na i 

njoftë si tonët. Kòshtu ndodh kur nuk e 

shkruejmë historinë na vetë, ose kur e shkruejme 

të gabueme, për inat të njenitjetrit. 

Një shpresë e madhe lindi me krijimn e 

principatave shqiptare në shek. XI deri XV, për 

të cilat u bane shka kryqezatat që kaluen për 

shqipni të cilat ishin : e Arbnit, Skurajve, Balshaj, 

Topijaj, Spata, Jonima, Spani, 

5 

PASHKO VASA, 

(1825-1892) 

Komeni, Kastrioti, Muzaka, etj. Por një rrezik i 

madh po i vinte vendit nga Perandoria Osmane, 

që kishte hedhë lakminë e saj drejt Evropës, dhe 

kështu ajo u shfaq në tokat shqiptare, duke u 

ndesh në beteja të rrebta kundër principatave 

shqiptare, të Gjin Bue Spatës, Gjergj Arianitit, 

Gjergj Balshëe, e së fundi Gjon Kastriotit, të cilin 

Sullan Mehmeti I e mundi dhe imori peng katër 

djemtë, ndër to Gjergjin e vigël, që do bahej një 

Gjergj i Madh, Skënderbeu. Si e qyshë dihet. 

Gjergj Kastrioti arriti të shkëputët prej Sulltan 

Muratit II, dhe të rimarrë principatën e t‟atit e u 

kthey ne Krujë, ku i hoqi flamujt turq e vendosi 

flamurin e tij të kuq me shgabën dykrenbare të 

zezë në mes, flamuri ynë kombëtar. 25 vjet jetoi 

Kryetrimi me 25 beteja të fitueme kundër fuqisë 

osmane. Me vdekjen e tij qëndresa shqiptare 

mori fund dhe Shqipnia u pushtue nga turqit, me 

hekur e zjarr dhe krime emasakra të shëmtueme 

që e mbajtën nën sudim katër shekuj. Shqiptarët 

nuk arritën të ngrihen kundra, veç sporadikisht e 

me krahina, pa sukses, e me shkatërrime të 

mëdha. Me terror dhe me privilegje një pjesë e 

popullisë u detyrue me u kthye myslimane. Pjesa 

tjetër mbajtën fenë kristiane 1600 vjeçare të të 

parëve. Kjo ndasi do të dilte e damshme për 

zhvillimet e metejshme të historisë së shqiptarve. 

Periudha e turkisë, siç thamë katër 

shekullore, i pllakosi Shqipninë dhe shqiptarë në 

erresinën ma të zezë t‟injorancës. U ndalue 

mësimi I gjuhë shqipe rreptësisht, deri me 

denime kapitale. U ndalue çdo kërkim e zbulim 

artkeologjik, që të mos dilta madhëshua e 

qytetërimeve të vjetra pellazgo-ilire, që të 

humbte e kaluemja e lavdishme e shqiptarve. 

Vendi mbeti i izoluem nga Evropa për ato katër 

shekuj. U ndalue çdo botim shqip, dhe gjithe 

librat që kishin arritë të botohen, nga Buzuku, 

Budi e Bogdani, ku u gjetën u dogjën. Me mija 

fëmije, si dhe vajza të reja e djem te ri, u morën 

dhe u shitën si skllavë në turki e vendet arabe.


Pra shqipnia e shqiptarët po pësonin 

barbarizmën e papërmbajtun të një Perandorie 

ku sundonte injoranca dhe mungesa totale e të 

drejtave ma elentare të njeriut. Zgjedha turke i la 

shqiptarët në prapambetje të madhe. 

Filloi zgjimi i Evropës, që u organizue 

ushtarakisht dhe i bani pritë invadimit osman, 

duke ia shpatallue armatat para Vienës dhe duke 

e detyrue të zbrapset në të gjithë frontet, disfatë 

pas disfate, deri ne Bosfor, ku i lane një cope 

tokë sa për shej, për bri Greqisë. 

Me renien e fuqisë ushtarake të Turkisë, 

popujt e shtypun të Ballkanit nisën me çue krye 

dhe me fitue pavarësitë e tyne. Shqiptarët nuk 

ishin të vetëdijshëm për sa po ndodhte, dhe dy 

pashalleqet ma të mëdha, i Bushatllive dhe i Ali 

Pashë Tepelenës, secili “o mete per vete”, nuk 

arritën të bien në ujdi për çeshtjën e përbashkët 

shqiptare. Ndjenja e shqiptarizmit ishte shumë e 

dobët tek ata. Ata i udhëhiqte egoja e 

madhështisë personale, për me u ba sullanë, 

princa e mbretën pa mbretni. Shfaqja e tyne në 

ato momente historike, ishte një flake kashte. Sa 

u ndez u shue. Këto janë fatkeqësitë e historisë 

së shqiptarve, ku përfaqësohën nga njerëz që nuk 

kanë asnjë qëllim kombëtar por fuqizohën e 

ngrihen në pozita të nalta drejtuese për interesat 

privilegjet e mirëqenjën vetjake. Asnjena nga këto 

dy personazhe, sado që disa historianë kërkojnë 

t‟i venë në pjedistal të lavdisë, nuk e meritojnë 

atë, sepse nuk I kanë sjellë asgjë të dobishme 

kombit Shqiptar, përveç emnave që detyrimisht u 

përmendën si pashallarë krahinor, secili për 

hesap të vet. 

Evetari i pare i gjuhës shqipe 

botue e përhapë nga Veqilharxhi 

VESHTRIM HISTORIK 

I 

Naum Veqilharxhi 

ideologu i pare i 

Rilindjës Kombëtare 

Shqiptare 

Naum Veqilharxhi, 1767-1846. 

Veqilharxhi hyn në radhën e atdhetarve të 

mëdhej të kombit shqiptar, dhe mbetët ideologu i 

pare i Rilndjës Kombëtare. Lindun në Vithkuq të 

Korçës më 1767. Familja e tij emigroi në Moldavi 

dhe u vendos në qytetin Kishinjev. U ngazhue 

më 1821 në kryengritjën kundër Perandorisë 

Osmane, si një nga udhëheqësit e saj bashkë me 

shqiptarë të tjerë. Iu kushtue çështjës Shqiptare 

duke hedhun idenë ndriçimtare se një popull 

mund të dale nga prapambetja dhe të fitojë lirine 

e tij, 

vetëm po të shkruejë gjuhën amtare dhe të 

përvetësojë kulturën e tij kombëtare. Prabdaj ai 

iu vu punës për me hartue një abetare të gjuhës 

shqipe duke krijue nji alfabet të veçantë të 

shqipës prej 33 shkronjash që të ndryshonte nga 

alfabetët e tjerë. Kështu që me këtë alfabet botoi 

“Evetarin”. Kjo ë abetare u prit me entuziazëm 

dhe u perhaps në krahinat jugore të Shqipnisë. 

Nga kjo pritje e favorshme ai u shty që ta 

ribotojë librin më 1845 ma të pasun “Fare i riu 

evetar shqip”, me nji paratnanie për rininë 

shqiptare. Në këtë nismë ai përgatiti edhe një 

gramatikë të shqipës dhe shkruejti libra të tjerë e 

dorëshkrime që kanë humbun. Por kryesorja 

ishte letra-qarkore (enciklikë) që ai ua drejtonte 

shqiptarve që të zgjohëshin nga letargjia 400 

vjeçare e sundimit turk për me fitue larine e 

pavarësinë e tyne. Kjo ishte shkëndia që do të 

6 

ndizte pishtarin e kushtrimit të lirisë, që me 

flakën e tij do të shprrte përgjithmonë erreisinën 

e injorancës së imponueme nga një pushtues I 

huej barbar e shtypës. Ishte ndezun pra, pishtari i 

Rilindjës Kombëtare. Ishtemerita e 

padiskutueshme e këtij patrioti e intelektuali të 

naltë që hapi rrugën drejt organizmit të 

shqiptarve që dote çonte në Kryengritjën e 

Përgjithshme Kombëtare për të fitue Lirine e 

Pavarësinë, që u kunorzuen me 28 Nëndor 1912 

në Vlonë. 

Kontributi i Naum Vaqilharxhit mbetët si 

një guri themelor në historinë shqiptare dhe ai 

vetë si një nga figurat madhore të Rilindjës e të 

historisë së Kombit Shqiptar. 

Në ato vite në Shqipni filluen të shpërthejnë 

kryengritje t‟armatosuna kundër reformave 

centralizuese të turqëve, në mënyrë të veçantë 

kundër taksava të randa të reja dhe shërbimit të 

detyrueshëm ushtarak. Kjo i dha shkak të 

shfaqëshin kërkesat e para kombëtare. Në qarkun 

e Gjirokastrës Zenel Gjoleka dhe në atë të 

Beratit, Rrapo Hekali, udhëhoqën më 1847 

kryengritjen e madhe të Jugut, që la gjurmë të 

thella në kujtesën e popullit që e përjetësoi në 

kangët e veta. Për këtë kryengrtje kemi një 

përshkrim të shkurtën nga një kronist i Janinës 

Panajot Aravanitos në veprën e tij, Kronografia e 

Epirit (1856). Ja ç‟shkruan ky kronist ndër të 

tjera : 

….Lëvizja e parë kryengritëse u ban ë Kurvelesh, nga ku 

Gjoleka me 200 labë, në fillim të Qërshorit, përzuni 

xhelepxhijt dhe me 300 luftëtarë u drejtue për në 

Delvinë, duker njoftue se vinte n‟emën të banorve të 

Kurveleshit dhe se kërkonte nga adminsytarta turke 

hezqjen e taksave të ndrysme për shkak të skamjës së 

madhe prej së cilës vuente populli. Kji lëvizje në fillim në 

Jnainë u kujtue si pa randësi, popr diat ditës merrte 

karajkter ma serioz e jpepëshin fakte se me atë lëvizje 

ishin lidhun gdti tanë shqiptarët e krahinave të Epirit. 

Bredna pak ditëve u muer vesh nëadministratën qòndrore 

të Epirit seshqiptarët e rrethit Beratit nën udhëheqjen e 

Rrapo Hekalit nga Mtzeqeja, kishin ngritun krye 

kundër Hysen Pashë Vrionit, sundimntar i asaj nahije, 

dhe duke u grumbullue deri në njmijë veta kisjin hy në 

qytetin e Beratit, duke detyrue një batljon ushtarësh të 

rregullt të mbyllën në kala… 

Pas dështimit të përpkjejeve për formimin 

e një alfabeti të shqipës, në vitën 

pasardhës,1864-67, një grup atdhetarësh : K. 

Kristoforidhi, Pashko Vasa, J ani Vreto, 

Hoxhë Tahsimi, Ismail Qemali, Seit Tiptani, 

Sami Frashëri, Iljaz Themo, etj., u 

përpoqeën të krijonin në Stamboll, alfabetin 

e përbashkët të shqipës, dhe për t themelue 

një Shqëri Kulturore Shqiptare, për ngritjën 

e shkollave shqipe, botimin e vperve shqipe, 

për përhapjën e ndjenjës e ndërgjegjës 

kombëtare në shtresdat e popullsisë. Poë 

këto nisma u kundështuen nga Porta e 

Naltë, dhe nga Patrikana e Fanarit, që 

luftonin çdo orvatje për shkrimin e shqipës 

me qëllim që të shuanin ndjenjën e 

kombësisë shqiptare.


ZEF JUBANI 

VEPRIMTAR I 

SHQUEM I 

RILINDJES 

KOMBETARE 

ZEF JUBANI (1818-1880) 

Duke ndjekun radhën e datëlindjës, pas 

Veqilharxhit vjen shkodrani Zef Jubani, një 

ndër patriotët nismëtarë të Rilindjës 

Kombëtare me veprat e punën e tij 

përkushtue çështjës kombëtarte. 

Lindun në Shkodër më 1818, Zefi, mbasi 

kreu studimet e mesme tregtare në Maltë, u 

kthye në qytetin e lindjës, ku merret me 

organizimin e jetës së brendshme e 

permirësimin e kushteve të punës së zejtarve 

dhe kundër pëngesave të mësimit të një 

zanati dhe për përmirësimin e pagave. Por 

menjëherë ai do të hidhej në aktivitet 

konkrete për organizimin e lëvizjës anti 

osmane në Mirditë. U muer edhe me 

shkriime e botime të ndryshme dhe më 1871 

boton në Trieste një Përmbledhje kangësh 

popullore dhe rapsodi poemësh shqiptare, që 

mbetët e para vepër e tillë që t‟i kushtohet 

krijimtaris popullore. Kjo për të nxierrë në 

pah trashigimin kulturor të zhvillur em e te 

ruejtun nga shqiptare nëpër mjet përcjellës 

brez pas brezi t‟eposit te tyne rapsodik. 

Randësi ai i dha zhvillimit ekonomik të 

vendit, si premisë për ngritjën e nivelit te 

jetesës së shqiptarve, që krahas zhvillimit 

kulturor që kishte nisë me Abetaren dhe 

letër-kushtrimin e Naum Veqilharxhit, 

përbanin dy forca që i jepnin shtytje 

kërkesave të shqiptarve për liri e pavarësi, e 

vetmja mënyrë për ta shporrun turqinë prej 

trojeve shqiptare. I shtymë nga ndjenjat e 

atdhetarizmit Zef Jubani la në dorëshkrim 

veprën Historia e jetës dhe e veprave të 

Gjergj Kastriotit, ku, siç duket, kishte ra në 

gjurmët e veprës së Dhimitër Frangut, që u 

përdor edhe prej Rilindasve te tjerë për të 

nxierrë shkrime e tregime për Heroin e 

Madh Kombëtar, si nxitje krenarie për 

historinë e lavdishme që kishte krijue Gjergj 

Kastrioti duke iu kundërvue fitimtar në sa e 

sa beteja Perandorisë Osmane, që lakmonte 

me pushtue Shqipninë, por u ndesh në 

shpatën e pathyeshme të Skënderbeut dhe 

qëndresën herpoike të popullit shqiptar nën 

udhëheqjën e tij. 

Ze Jubani vlerësohet si themeluesi i 

mëndimit ekonomik shqiptar dhe radhitët në 

të parët ekonoimistë të vendit tone. 

Ndihmesa e tij në Lëvizjen Kombëtare 

Shqiptare mbetët e randësishme dhe e radhit 

atë me patriotët e tjerë nismëtarë të 

Rilindfjës. 

Vazhdon 

DELEGATET 

KUVENDIT 

TЁ VLORЁS 

Janë rreshtue gjithë të njoftuemit, si ata që 

morën pjesë ashtu ata që ishin ftue por që 

nuk mundën të ishin atë ditë aty. 

Berati: Iljas Vrioni, Hajredin Cakrani, Xhelal 

Koprenca, 

Dudё Karbunara, Taq Tutulani, Sami Vrioni. 

Durrёsi: Abaz Çelkupa, Mustafa Hanxhi, 

Jahja Ballhysa, Dom Nikoll Kaçori. 

Dibra: Myfit vehbi Dibra, Sherif Langu. 

Elbasani: Shefqet Daiu, Lef Nosi, 

Qemal Karaosmani, Mit‟hat Frashёri. 

Gjirokastra: Azis Efendiu, Veli Harxhi, 

Elmaz Boce, Myfit Lobohova, Petro Poga, 

Jan Papadhopulli, Hysen Efendiu. 

Ipeku (Gjakova, Plava, Gucia): Rexhep 

Mitrovica, 

Bedri Pejani, Sali Xhuka, Qerim Begolli. 

Kruja: Abdi Toptani, Mustafa Kruja, 

Gjin Pjetër Pervizi. 

Lushnja:Qemal Mullai, Ferit Vokopola. 

Pogradeci: Hajdar Blloshmi. 

Ohri dhe Struga: Zyhdi Ohri, Dr. H. Myrtezai, 

Nuri Sojli, Hamdi Ohri, Dervish Hima, 

Mustafa Barutçiu. 

Shijaku: Xhemal Deliallysi, Ymer Deliallysi, 

Shahin Efendiu. 

7 

Tirana: Abdi Toptani, Murat Toptani. 

Korca: Pandeli Çale, Thanas Floqi, Spiro Ilo. 

Vlora: Ismail Qemali, Zyhni Abaz Kanina, 

Aristidh Ruçi, Jani Minga, Qazim Kokoshi, 

Eqerem Vlora. 

Shkodra: Luigj Gurakuqi, 

Permeti: Veli Kёlcyra, Syrja Vlora, Mit‟hat 

Frashёri. 

Kosova: Mehmet Pashё Dёralla, Isa Buletini, 

Hajdin Draga, Dervish Ipeku. 

Peqini: Dervish Biçakçiu, Mahmut Kaziu. 

Gramshi dhe Tomorrica: Ismail Qemali. 

Tepelena: Kristo Meksi, Myfit Libohova, 

Fehim Meshgorani, Aristidh Ruçi. 

Kavaja: Abdi Toptani. 

Çameria: Veli Gёrra, Vesel Margёllёçi, 

Azis Tahir Ajdonati, Rexhep Demi, Alush Taka. 

Mati: Riza Beu, Kurt Aga. 

Kolonia e Bukureshtit: Dhimiter Zografi, 

Dhimiter Mborja, Dhimiter Berati, Dhimiter Ilo. 

Kështu ishin t‟armatosun kryegritësit e 

pare të veriut të Rilindjës kombëtare


IMZOT NIKOLL KAÇORRI 

KRYENGRITJA E 

KURBININ 

NE DORESHKRIMIN E 

AT SHTJEFEN GJEÇOVIT 

1903-1906 

Vijon nga Nr. 59, faqe 80-116 (fund) 

Kta gjashtë pleq : Gjin Pjetri, Ali Kapllani, Paj 

Beg Paja, Ramazan Ali Asllani e Osmani i 

Hoxhës, që kjenë zgjedhë prej Dheut mbarë qysh 

shtekun e parë, për me qindrue e me i dalë zot 

Dheut e t‟drejtave, shkuen ke qeveritari i Krujës 

e ndër kta gjashtë njeni zuni (nisi) me kuvend, 

Gjin Pjetri : 

- Dheu mbarë flet për gojë t‟neve 

gjashtve, or Zontni, pra t‟a paçim uratën t‟na 

vështrosh pa mërzi, e ta marrish vesht gjygjin që 

Dheu ka ba. Zotnia jote, ka marrë vesht hollë e 

ma hollë punën e Dheut, se sa t‟zeza i hjek e sa 

krajata i kanë hyp n‟shpinë, e jo që vuen tuj u 

gjymtue, por dita me ditë shtohën e trillohen prej 

ksaj qeverie t‟Mbretit. Rrugë pa rrugë na keni 

ardhë n‟qafë, gjithë sa herë lypët, ju dhamë tuj 

lanë veten tonë keq, por kurrë s‟ju pamë t‟ngimë. 

Mirë ka thanë Plaku i motit : “ Miku i ngim nuk 

nderët kurrë !” Ashtu t‟thona dhe për Qeverinë 

t‟Mbretit : na ju mbajtëm keshëm për t‟mirën 

tonë, për etnit tonë, për miq tonë, por ju ishi ken 

aso miqsh që nuk nderën e nuk ngihën kurrë. Na 

keni lodhë ma, e s‟mund jena tuj ju bajtë tutje. 

Mbasi s‟maroka të ju e lypmja, sod po t‟thona, or 

zotni, me t‟dhanë kena, por aq sa t‟perkët e sa 

t‟jep rruga e gjygjit, e ma tepër s‟ke pse pret ti, as 

nuk ka vesh t‟presë Mbreti ! 

Kajmekamit i gufoi zemra, e pa se ja 

shkurtuen kambët e s‟diti si me u përgjegj, por 

he, sa mos t‟I linteëpeng mori fjalë e u tha : 

- Ket kuvend aq t‟të hjekun, unë s‟mund e 

mora vesht mirë, ju, m‟dukët dashki me ia kthye 

Mbretit shpinën ! 

- Jo, jo, ja priti Ali Kapllani, por si tha 

Gjini, me t‟dhanë s‟kena, por aq sa t‟përket e t‟ep 

GJIN PJETER MARK PERVIZI 

rruga e gjygjit; e kjo nuk do me thanë me ja kthye 

shpinën Mbretit !- Edhe mje m‟sod keni dhanë si 

asht rruga - ua priti Kajmekami. 

- E din lëkura jonë besa – ja dredhoi Paj 

Beg Paja. 

- More shka kje kje – foli Gjini – rruga 

asht me ja la Mbretit m‟dhetshe nja, por ju keni 

marr mje sod m‟shtatshe nja, prej t‟gjithë bimash. 

Kje shka kje, të thomi, or zotni, e tutje s‟ke ma 

tjetër fjalë ! 

- Qitni në fushëpra ato fjalë e t‟i marrin 

vesht – kuvendi Kajmekami. 

- Veshtro pra – ligjëroj Gjini : mje m‟kët 

vjet, zotnia juej, janë ba pass urdhnit t‟ Mbretit, 

jan ba pas kaptinës t‟uej, keni pas marrë m‟bimat 

e tokës (t‟mistrave e t‟lashtave) m‟shtatshe, e 

bulgut ja lishi gjasht pjesë, jase : m‟shtatë kapa 

(dui) merrshi nji, e bulgu gjashtë, e kjo punë, 

sado e bajtme me duresë t‟madhe mje m‟sod, 

prej sodit s‟un e bajmë ma, mbasi e shofim fikën 

tonë, tuj kenë jashta rrugës t‟Madhit t‟jetës. Sod 

pra jena tuj t‟diftue për mistra e t‟lashta (se për 

bima tjeraë flasim tjetër herë) që Qeveria mos 

t‟gabojë ma me shit t‟dhetat : as m‟shtatshe, as 

m‟tetshe, as m‟nanshe, por m‟dhetshe, se Dheu 

mbarë asht lidhë me nji gojë, mos me i la kurrë 

ndryshe se thona na, gjashtë veët t‟zgjedhun prej 

Dheut (popullit). 

- Un do t‟punoj - u tha Kajmekami – si 

mje m‟sod, e do t‟i shes t‟dhetat sikur i kam shit 

deri m‟sod. 

- E Dheu thotë siç more vesht – ja kthej 

Gjini – e zotnia jote n‟dashtë mund t‟i shesi edhe 

m‟pesëmdhetat n‟i daltë…Q‟aq, dhe aq t‟thamë, e 

tash jena tuj dalë, e do t‟a bajmë me dije qytetin, 

që në kjoftë se do t‟i blejnë t‟dhetat, mbas fjalës 

t‟zotnisë sate e jo mbas gjygjit tonë, t‟matën mirë 

para se t‟dalin ndër katunde me mbledh. 

U ngrejtën Pleqt e shkuen ndër shokë m‟ 

Tallajbejë e porsa mbrritën e gjetën nji kasnec 

edhe e detyruen me i thanë kto fjalë për gjat 

t‟tregut e m‟kandët e qytetit. 

- Bimat e tokës, si janë mistraë e t‟lashtaë, 

që mje m‟simjet janë nda prej njerëzve t‟Qeverisë 

8 

AT SHTJEFEN GJEÇOVI 

m‟shtatshe, me sod e tutje kan për t‟u nda 

m‟dhetshe, sikurse e kanë emnin, d.m.th. nandë 

pjesë bulku e t‟dhetën e merr Mbreti. Pra ta 

marrin vesht blersit e t‟dhetave t‟cilve ka me u 

kand ( pelqye) me i ble n‟dhetshe nja, ti blejnë 

sikurse e këputi gjyqi i Dheut. Po u rrejtën prej 

Qeverisë e i blenë si tjera vjet m‟shtatshe, e 

n‟ardhshim ndër katunde me e përmedë at fjalë 

ta dijnë se Dheu i ka gri. E rishtas n‟u gjetë 

ndonji katund që do t‟u napin zanin për me 

shkrue m‟shtatshe, edhe atij me gjithë ata ja kanë 

dyndë topthin. Kjo për kët shtek e për shtekun 

tjetër kurdo që t‟mblidhën, do ti marrin për dorë 

t‟shkruemën e lamjes së bimëve t‟imta e pemëve, 

edhe t‟gjasë s‟imtë. 

Fjalët e këtij gjygji t‟Pleqve i kjenë lanë 

n‟derë Qeverisë, e pa tjera fjalë u mbshtuell Dheu 

e u shkapërderdhën nder shpi të veta. 

V.O. - T‟dhetat e mistrave edhe t‟lashtave 

kjenë shitë prej Qeverisë, por m‟dhetshe nja, si e 

lanë Pleqt, e jo si desht Qeveritari i Mbretit . 

Gjygji i pesëdhetekatër 

Pleqve n‟Fushë Krujë. 

(T‟mbledhun i katert, ne 

Vjeshtedyte, 1904. 

Se sa kje gazmue Dheu , n‟hov që ndjeu se 

Sad Pash Toptani, prej Tirane, do vinte prej 

Tosknie (Janine) në Gegni (n‟Shkodër) për me 

ba dimnin, s‟ka gojë e gjuhë që mund e difton. 

S‟ndishe tjejër fjalë n‟ato ditë e t‟ardhmnit tij prej 

Janine, veç te fala që i nepshin t‟Madhit jetës e 

njatjetat që i uroshin Sadit. “I joni asht tu na 

ardhë për sundues, e Bukuri e qiellës na paska pa. 

Kto ishin fjalë që gojët e sadmirve që i thoshin 

pa pra. 

Por kot na rrejti shpresa e na ra ndër mend 

menjiherë ajo thanje e t‟Parve : “ Ku kallzon


dredheza shumë, merre kofinin e vogel ! “ Po 

vërtet, i joni për të zezë e jo për të mirë !... 

E megjithë kte, kujt ja bani keq ? Vedit se 

vedit; mbasi e thanmja tjeter ra pembi te : “ U 

hap lala me marr dheun, por dheu e muer lalen ! 

Ashtu Sad Pasha i jonë, pat ra m‟kurthë 

qyshë n‟Janinë, e për me la at faqe t‟zezë që e 

nxiu ne Janinë, e që na s‟patëm dijtë gja n‟kët anë 

(!), para se erdh prej Janinet ishte kenë lavdrue, se 

do t‟u bate ma zi Gegve se Toskve që u pat ba 

(se ç‟pat ba në Toskë, e di bota mbarë !). Por 

megjithse aq vjet pati hangër bukë me Toskë, s‟i 

kishte pas ra Sadit me ndie t‟thanmen e asaj 

vllaznie që thotë : « Lenja Toskës diturinë e 

Gegës lenja trimerine ! » Per t‟u bind pra ! Ta 

ketë pasë mësim Sadi, e ta ketë shataf mirë ketë 

thanje, ka ken tuj na ardh me tjera mend në 

Gegni. S‟pat faj, aj kujtoj se malokët e Gegnisë e 

zejshin djathin pa millz, e u turr me pa e me 

kërkue a ishte mosgjasëm vend për zotni !...bani 

sa bani, por as gja me faqe t‟bardhë, gjithnji buza 

për murriz ju fshi…Tek e mbramja s‟pat ç‟me i 

ba gomarit e i grafi samarit !...Veshtroni pra ne 

ç‟gozhdë t‟rrebtë i hasi sharra ! 

Gjithmonë ka kenë e ka për të kenë : “ 

Plaku i pa grosh asht si qeni bardhosh !” e kjo 

kambë e vorfnisë pse e shtynë njeriu me fitue 

ndoj dysh, ja me mundë ja me dhunë, nuk asht 

nder ai i pasunisë por krajata asht që e ngushton 

t‟mjerin për me ngi zemrën e unshme e pra 

s‟asht për t‟u sha fort…..Porse nja që asht i 

krymtë me pare, pasuni e gja, e ban kët të zezë, 

tuj iu turr herë njenit herë tjetrit, tuj vjedhë, tuj 

rjepë e tuj vorfnue kafshatën edhe ma t‟vorfnit, 

tjetër emën s‟mund tja njesim, pos n‟e thirrshim 

përbindsh e verdues. E kjo për kah shekulli. 

E per kah Perendia ? Sad Pasha i jonë e 

ngrejti dorën edhe kundra Perëndisë, e si ? Tuj 

ju turr vendëve t‟kushtuem Perëndisë !... 

Fushën e kandshme t‟Krujës ska njeri n‟jetë, 

kujtoj, që s‟ ia ka ndie zanin (….). N‟kët fushë 

pra, ash trajtue nji Shejtnore qyshë m‟kohët, e 

pos tjera pasuni që ka, i zotnohët edhe bukur një 

copëz t‟madhe t‟ksaj fushe. Tashti Sad Pasha, 

s‟kje ngi m‟gjithë at pasuni që ka, si kah t‟hollaë 

si kah pronat, por ju turr edhe ksaj Fushës për 

me e ba t‟veten edhe pse as i pari e mje m‟Gani 

Begun s‟kje përmend që asht e Toptanit. Tuj 

kujtue pra Sadi, se emni tij u pat shti shekullit 

leprin n‟bark, mblodhi puntorë dhe i hini punës. 

E ma s‟parit ja çeli qermin (kanal) tokës përreth, 

mandej i pâjtoj gurë e landë për me trajtue 

(ndërtue) nji kullë n‟nji kodër t‟bukur. 

Qermi u çel, landa u bajtë, do puntorë 

me kuaj bajshin gurë gjithnji. 

Tuj pa Dheu mendjën e zezë t‟Sadit s‟i 

thanë gja njiherë, por e lanë për seri, palé deri ku 

do të mbrrinte ajo punë që e nisi. Prit sod, prit 

nesër se do t‟a linte, mbasi kanë e kanë rreth e 

sidomos Kruja i kërcnohej, por ky, o pse i patën 

ra trutë n‟qafë, o pse kje ba njeri lig, jo që s‟e la 

por gjithnji aviste gurë e tjera që duheshin për 

trajtim. 

Thika m‟rrasht mrrini, ja duhei m‟u 

shkëpurdh, e m‟u rrekë me pshtue, ja për s‟dyti 

me harrue !...Kruetanët trima, që kurrë marre 

s‟ka bajtë shpina tyne e njiherë, dy e triherë ja 

derguen fjalën Sadit, që t‟a ndalonte hapin, e mos 

t‟u turrte atij vendi që kurrë e Toptanit s‟ka kenë. 

U mblodhën nji ditë nja pesëdhetë djelm sa 

kruetan sa t‟rrethit, e t‟armatosun mirë e me ka 

nji shat e bel n‟dorë u rreshtuen përgjatë t‟qermit 

t‟çelun prej Sadit e kand e m‟kand e mbushën 

dhe e rrafshuen. Mbasi e mbushën qermin, 

shkuen ke puntorët që bajshin gurë e u thanë që 

t‟shkojshin ke shpia, se s‟ti lijshin ma me bajtë. 

Kta t‟hutuem, s‟ndigjuen me shkue. Mirë fort, 

dueln kta djelmt, e i pritën me disa pushkë, e veç 

nji kalë e banë shoshë edhe e lanë n‟at truell ku 

kishte vu mendjën Sadi me ngref kullën, e mbas, 

rrokën do spata, e gjithsa landë që gjetën 

t‟bajtme n‟at vend e prenë tri katër copash dhe 

kthyen shpinën e shkuen në shpija t‟veta. 

I vot fjala Sadit n‟Tiranë. Hem u idhnue, 

hem s‟u idhnue. Erdh vet n‟ Fushë Krujë e mbasi 

e pa mundin e vet t‟shkuem kot dredhoj rishtas 

n‟Tiraë tuj thanë : 

- S‟ka nevojë, e di kush ma ka ba kët nder, 

na rroft Stambolla !... 

E përnjimend, Sad Pasha, megjithëkte 

desht me krye punën e nisme, por s‟vonoj dhe u 

ngrejt n‟kambë Dheu mbarë e i çuen fjalë që 

t‟mos gabote me ja hi punës pa u marrë vesht nji 

herë. Aq e pat Pasha. U terbue prej idhnimit 

mbas fjalës s‟Dheut, e u mat e u mat se kujt me ia 

ngjit bishtin e me ja lanë fajin për damin që e 

gjet ; mbrrin tek e mbramja me thanë, se at 

t‟zezë kurkush tjetër s‟ja bani pos Kurbinit, e për 

prijës shenoi Gjin Pjeter Markun e Skurajt e Paj 

Beg Pajen e Gjomnit, nder katunde, e prej qytetit 

t‟Krujës, Xhemal Ag Meçen, Idriz Bedekuqin, e 

Sedin e Selim Agës. E s‟la gja pa shkrue për kta 

gjashtë vetë sa ke Sunduesi i Shkodres, Krujes e 

Durrësit. Aq që mbrrini me i ba t‟dalë dorët 

(kaçakë) Mbretit. 

Për gjith t‟paditmat e Sad Pashes, Dheu 

s‟u trazue, por sa herë që ankohej Sadi për damet 

që e gjetën, kta i përgjigjëshin - qite punën në 

gjygj t‟vendit, n‟daç m‟u shkatrrue, s‟deshte rri aty 

ku je, e tokën ruej se e perket !.. 

U shkëpurdh Sadi nji herë e mbasi s‟ pa 

tjetër shtek ra m‟gjygj t‟ vendit. 

* 

Kryengritës Kurbinas, Mirditorë, etj., luftëtarë të 

të çetave të Gjin Pjetrit. 

9 

U dergoj fjalën Pleqve që t‟u mblidhshin 

n‟Fushë t‟Krujës e t‟ja bashin gjygjin, n‟at gjygjë 

ja vet do t‟u dukte (!) ja nji zevendës t‟vetin do ta 

dërgonte. 

Me 10 t‟ Vjeshtës dytë 1904, u mblodhën 

Pesëdhetekatër Pleqt, e mu m‟at truell ku pat 

fillue Sad Pasha me goditë kullën u vendosën. 

Sad Pasha nuk erdh vetë m‟at kuvend por dërgoj 

për zëvendës Osmanin e Hoxhës Matës (Gurras 

n‟Mat). Por sa mbrriti n‟kuvend Osmani u dha 

shnet Pleqve prej anës t‟Sadit, kta ja pritën me 

nji shnet paç ti e aj. 

- Çfardo gjygji që ta bani ju Pleq n‟hak 

t‟ksaj toke, t‟kalit t‟vra, e t‟qermit t‟mbyllun e 

t‟landës t‟preme, ai i bahet zanit (vendimit) e për 

ta lujtë s‟ka; e për Plak t‟vetin e ka zgjedhë Gjin 

Pjeter Markun e Skurajt. 

Gjini ja priti : 

-Kjoftë faqe bardhë Sad Pasha, që e 

pëlqen gjygjin t‟onë, porse kot m‟paska zgjedhë 

mue për plak m‟kët punë, mbasi sa unë ashtu 

edhe t‟gjithë kta Pleq tjerë do t‟kçyrim me ba 

gjygjë si e lyp Kanuni, d.m.th. n‟kjoftë toka e 

Sadit do t‟i nepët atij, po kje e Teqës do t‟i 

bajmë vllaznisht gjithsa Pleq që jena mbledhë ktu 

me t‟drejtë t‟ Zotit e jo me krah. 

Zëvendësi i Sadit mbet me nji pllambë 

hundë m‟fjalët e Gjinit, e ju kthye e i tha : 

- Or Gjin, Sad Pasha t‟pat besue ty, por 

bash i dole besët krejt !... 

- E kur i bana unë aq pabësi Sad Pashës ? 

– ja priti Gjini. 

Atehere i tha Osmani (këcej n‟punë 

tjeter), kur t‟ëi dergoj nierzit ke dera me Lira 

n‟dorë, e t‟u lut me shkrue gjanë e trashë 

t‟katundëve t‟ueja, se aq vetë t‟i foli pare për me 

la at gja që do t‟a skrueshe e ty do t‟i mbushte 

duert me dhuntan tjera, e m‟nji hov t‟a foli 

besën, se tjetër ose ti ka pas me shkrue gjithë at 

gja që do t‟shkrueshe ti, veç se pse desht 

t‟fillonte e shkruemja !... 

I merr gazi t‟gjithë m‟fjalët e Osmanit .


-Ktu paska kenë Sad Pasha i pabesë- 

përgjigjet Gjini – e jo unë. Ai m‟i foli Lirat për at 

qëllim, e unë veç që s‟i mora Lirat e besën s‟ja 

fola, por edhe ata që m‟i çoj te dera me gjthë 

pare i percolla me i than Sadit, se besën e Dheut 

s‟ shes me pare !... 

- Fol si t‟duesh tash – i tha Osmani. 

- Drejt t‟flas, e faqën e zezë t‟yt zot ta 

qita n‟kët Kuvend t‟burrave, që t‟a marrin vesht 

se ç‟i punon n‟zemer Sadit. 

V.O. Kjo menyrë t‟punuemes t‟Gjinit 

me Sadin, që kurkush nuk e pat ditë, aq fort i 

habiti Pleqt, që s‟diftohet, edhe e panë burrninë 

e Gjinit, prandaj ju hyni ma fort n‟zemër, edhe e 

banë t‟Parë përmbi t‟gjithë Pleqtë, e kur fliste 

goja e tij, t‟gjithë ju bajshin njizani, mbasi 

shifshin se ç‟do gjygjë që bate aq mirë pshtetëj 

m‟Kanun, që s‟ishte burër e Plak që mund e 

luente. Gjini ka kenë i gjymtë pak nga veshët, se 

për ma gojtar s‟e bate nana tjetër ! 

Ja hynë gjygjit tokës që kena në gojë. E 

Kuvendi i Pleqve e ndau m‟kët mënyrë. 

- Kruja do t‟i baj be Sad Pashës me 24 

vetë. 12 t‟shënjum e 12 t‟pa shënjuem. Me mejë 

me ben Parota e Krujes : 

- Për kët t‟mirë t‟ Perëndisë, e si e bafsha 

mue m‟nihmoftë, që ajo tokë që e lyp Sad Pasha 

s‟ka kenë as s‟asht, as kurrë e Toptanit s‟ka ken, 

por asht e Teqës t‟Fushë Krujës. Sad Pasha s‟ka 

ma as gojë pos mund bani be Kruja, toka i jet 

Sad Pashës, e për hyrz e dam që e gjet do t‟i 

lajnë 500 grosh për land t‟preme; 500 grosh për 

kaë t‟vramë; 500 grosh për qerm t‟mbyllun. 

Dita e besë kje shenjue me 25 n‟Vjeshtë 

të dytë 1904, me‟u ba n‟Teqët (ball Effendisë n- 

Krujë). E me kët ditë do t‟vinte me veshtrue 

benë Sad Pasha, ja zëvendësi i vet, e katër Pleq 

t‟Dheut. 

Osmani i Hoxhës, ndër fjalët e gjygjit e 

t‟besë, edhe shkoj n‟Tiranë me i kallzue Sadit. 

Sad Pasha n‟t‟marrmit vesh, dergoj 

rishtas nji njeri t‟vet ke Pleqt që nese u 

gjendëshin n‟Fushë t‟ Krujës e ky u tha Pleqve : 

- Sad Pasha ju ka çue shnet t‟gjithve, e 

gjygjit qi i keni ba jasht asaj xhamie edhe ka mbet 

habit se sa me rrug e kishit ba e pa drita. 

- Shnet paçi – i pergjigjet Gjini – po 

thuej Sad Pashes, ja t‟gjindet vetë atë ditë që do 

t‟banin be Kruja, ja t‟dërgojë nji t‟ Qeverisë. 

- Mos keni gajle se do t‟i thom. 

Shkoj kasneci i Sadit, e Pleqt mbetën 

aty se aty kishte për me i shataf do punë Dheu, e 

me dalë katund për katund mbrapa, me shtrue e 

me pruë n‟Kanun gjithë t‟dalun dorët. 

Sa kjenë tuj ba gjygje Pleqt, nje ku ja 

mbrrini Kajmekami I Krujes (për fat t‟keq, qëlloj 

nji Tosk-shqiptar i shit) i cili ishte kenë detyrue 

prej Valiut t‟Shkodrës me nji tejshkrim, që 

t‟shkote me pa pse ishin mbledhë Pleqt e ç‟far 

gjygji kishin. 

Pleqt që ndodhën, nuk luejtën vendit, 

por ndodhën disa që ju kërcnuen…Mbasi u hini 

n‟rreth Kajmekami, i zuni turpi do, e u ngrejtën 

keshëm me e nderue. 

Kur ky (Kajmekami) mendjebosh 

n‟vend që m‟u përshndet me Pleqt si e lypte 

njerzia e vendit, filloj me njiherë me folë si 

n‟idhni. Pleqt, edhe ata që patën luejt vendit prej 

njerezisë, kur e panë me at trimni, u ulën rrafsh 

t‟gjithë, e Kajmekami mbet n‟kambë vetëm. 

- Hej ju, pse jeni mbledhë ktu ? – tha 

Kahmekami. 

- Gjin Pjetri ja priti : 

- Kena punën t‟onë, e bajmë do gjygje 

tona !.... 

- Gjygje tueja ? – gërthiti Kajmekami – 

ç‟far gjygjeëh mund t‟bani ju mbasi asht Qeveria 

e Mbretit !... 

- Qeveria ka punën e vet – ja ktheu Gjini 

– e na kena punën t‟onë !... 

- Ju s‟paski nevojë për Qeverinë pra – 

foli Kajmekami – mbasi s‟e njifki e dashki me ba 

gjygje vetë; e mue kot m‟paskan dergue Mbreti 

për Qeveritar e kot ndejkësh ketu !... 

- Pra, për ne, n‟daç shko sod n‟daç rri 

ktu – i tha Gjini. 

- Hej ! E kush asht i parr ndër ju ? – 

pveti Kajmekami. 

V.O. Ktu i përgjigjen Kajmekamit 

t‟tanë e m‟nji gojë : 

- Per t‟par kena Gjin Pjeter Markun e 

Skurajt !... 

- Kush asht aj Gjin Pjetri ? – pveti 

Kajmekami. 

- Tek e ke përpara ! 

Kajmekami ateherë tuj u shtirë se s‟e 

njifte, ju kthye mu ktij e i tha : 

- Si t‟quejn ty ? 

- A s‟me njef zotnia jote ? - ja priti Gjini 

- Mue me quejn Gjin Pjetri ; por seri jam tuj ba 

se s‟m‟njifke, me gjithë që nja katër-pesë herë 

kena kenë ke zonia jote n‟Qeveritare, e me 

m‟emën m‟ke pas thirr nja dy herë !... 

- E kah je ti – ja priti Kajmekami. 

- Jam prej katundit Skuraj. 

- Kush te ka zgjedhë për t‟parë ? 

- Mbar Dheu –ja ktheu 

- Hej, ti malok – foli Kajmekami – a ke 

ardhë ktu me na msue gjygje ? Ku e ke zanë ti 

ket gjygjë aq mirë, që të paska pëlqye Dheu ? 

- E zotnia jote – ia dredhoj Gjini - ku e 

ke zan, që ke ardhë n‟kët Krujën t‟onë me na 

msue gjygjë ? 

- Une jam njeri i Mbretit e nixamin e ka 

zan n‟msojtore – u përgjigj Kajmekami. 

- Mirë fort – foli Gjini – ti paske kndue 

n‟msojtore nixamin e Mbretit, e une Kanunin 

t‟em e kam pas gjysh mbas gjyshi, e me gjith 

Kanunin kam le, e mos t‟kjofsha falë !...Ti tuj 

kenë njeri i Mbretit je detyrue me ndreq e me 

largue meni e idhnime e ngatrresa, e hyn 

n‟popull me shkatrrue e jo me ndezë flakën edhe 

ma fort me gjith nixamin që ke n‟dorë !... 

- Ju me kto gjygje e Kuvende - tha 

Kajmekami – jeni tuj dashtë me ngrejt kryet 

kundra Mbretit !... 

- Na me kto gjygje, jena tuj u ba ndihma 

e Mbretit, e mos je tuj na zanë besë, veniu oroe 

shtërngimëve e gjobave që u keni vu Dheut, e 

mos i njatni fjalët ma !... 

- A me Kanun gjygjohi a po me Xhibal ? 

– Pveti Kajmekami. 

- Jo, por me Kanun ! 

- E pse jo me Xhibal ? 

- Përse ju Qeveritarët vetë ma t‟parët 

kjetë që s‟e mbajtët, e prandaj edhe na e lamë 

10 

Xhibalin, e morem gjygjin e Kanunit që sod e 

katërqind vjet e kena pas !... 

- Merrni të dy – tha Kajmekami – hem 

Kanunin hem Xhibalin. 

- Xhibali s‟e dona, por Kanunin do ta 

marrim !... 

- U lamtumirë pra !... 

- Udh e mbarë – u pergjigjën – e kput 

qafën !... 

Pleqt s‟njatën ma, por sa kjenë u nisën 

katund për katund me pa mos i ka dale Dheu 

Kanunit, e me u pre gjobat t‟dalunve dorës. 

E ma s‟parit i thirri puna n‟katund 

t‟Herrait, mbasi Osmani i Hoxhes kje ngatrrue 

me do t‟dheta me kët katund që asht nja 80-90 

shpi. Ky i pat ble t‟dhetat e ktij katundi, e s‟desh 

me ndej me gjygj t‟Dheut e me marrë m‟dhetshe 

nja, por m‟shtatshe. Katundi besnik, me të madh 

e me të vogël, nuk ndigjoj ndryshe, por 

m‟dhetshe si e pat lanë gjygji i Djeut. 

Mbasi muern vesht Pleqt, dhunën e 

Osmanit, nuk e lanë me i marrë t‟dheta e blëme 

prej Qeverisë. Por e muern me vedi e bashkë me 

kutund t‟Herrait shkuen n‟Kruje, 54 Pleqt e 

Osmani e katundi Herraj hyn ke Qeveritari. Gjin 

Pjetri atëherë i tha Qeveritarit : 

- Mbas gjygjit t‟Dheut asht lanë që 

t‟merret prej mistrash e t‟lashtash m‟dhetshe nja, 

e mbasi zotnia jote kishe shkue me i shit t‟dhetat 

atij njeriu që i ra n‟shkelm ksaj beses e gjygjit, na 

nuk e lam me i marrë. E zotnia jote, n‟daç, 

zgjidhe nji tjetër që t‟i blejë t‟dhetat e Herrait, por 

m‟dhetshe nja; po punove ndryshe t‟a dijshë se 

jena nda keq !... 

Tuj e pa veten ngushtt ju desht me 

shit t‟dheta nji blersi tjetër simbas gjygjit t‟Dheut. 

E Osmanin e Hoxhes i ndihmoj besa që e theu, 

e besa që e bani, e mbet pa gja. 

V.O. Osmani i Hoxhës mbasi kje 

Plak katundi, ja falën gjobën për ket shtek, e ma 

fort, përse ju vu gjygjit t‟Dheut, e i la pa fjalë 

t‟dhetaë e bleme. 

Mbasi i kryen kto punë dhe i prunë 

n‟rrugë t‟Kanunit ata që patën dredhue, morën 

dheun e poshtem d.m.th. Arbeninë, 

Pesdhetëkatër Pleqt, katund për katund tuj ndreq 

e tuj mëëkamb Kanunin. Tashti mbrrinë mje 

n‟Mallkuq, ky katund tuj kenë gati n‟t‟ hymje 

t‟qytetit t‟Ishmit, (e Ishmi me rrethe i kje vu ktij 

urdhnit edhe gjanë e trashë e patën shkrue) kta 

Pleq, me gjithë sa ndodhën, me t‟thashme nja 

100 huta, i kthyen grykat e hutave kah ata, edhe u 

lshuen nji batare, për me i ba me die se shka ban 

Besa e Dheut e vllaznia, që para se t‟i turret kush 

do t‟matet mirë e për me ju kallzue (si me than) 

se ishin gati me u vllaznue me ta, veç t‟vishin me 

u dhan besën. 

Prej Mollkuqës shkue n‟katund t‟ 

Maxharit, edhe ktu sa mbrrinë, u ndreqën n‟ato 

kodra t‟ktij katundi e mbasi tjera katunde, si 

Shkalla, Hamallia e Juha lajshin gjanë e trashë, 

edhe ktu i lshuen nja dy batare m‟huta, tuj dashtë 

me i thirrë edhe kta për me u vllaznue me 

Pesëdhetkatër Pleqt. Por për rrezik t‟atyne i pat 

shkel qeveria, e lepri u kishte pas hy n‟bark. S‟pat 

kush me ju pri ndër ato parfrigsa që i kanë, e 

mbetën tuj u zhyt e tuj u mbyt ndër ato humnera 

balte e tuj la gjanë e trashë bashkë t‟imtën katër 

fish ma shtrejt se pat urdhnue Lala i Stambollës.


Mbasi e prun n‟rrug t‟Kanunit Dheun që 

m‟do vendë pat lafit, u ndanë Pleqt, e shkuen 

nder shpi t‟veta, tuj lanë fjalën shoqishojt që 

t‟gjindën n‟Fushë t‟Tallajvbesë t‟pestën ditë 

t‟Bajramit jase me 12 në Sh‟Ndre, 1904. 

Qeveritari i Durrësit në 

Krujë. 

Me 4 n‟Vjeshtën e dytë 1904 erdh 

n‟Krujë Qeveritari i Durresit, e në t„mbrritun 

dergoj me thirrë njikta : Zenel Agë Meçen, 

Idrizin e Bedekuqit, Jahan e Xhaferrit, Agë 

Meçen, e Sedin e Selim Agës, e m‟nji hov ja 

dergoj nji tejshkrim Gjin Pjetrit në Skuraj që t‟i 

merrte me vedi Paj Beg Pajën e Sul Hakën, e t‟u 

dukshin n‟Krujë. Katër t‟parët e qytetit që i 

përmendëm aspak s‟shkuen, e Gjin Pjetri ja 

dredhi t‟përgjegjun m‟tejshkrimtare t‟Milotit : 

- Gjin Pjetri i Skurajt, ja merr dorën 

Qeveritarit t‟Durrësit në Krujë : zotnija jote 

m‟thrret atje, unë s‟jam tuj mujt me ardhë njiherë, 

përse do t‟shkoj n‟mal me ra mbrapa lopëve që 

cubat m‟i morën n‟kto ditë. Kur t‟i gjaj atëherë i 

marr shokët e mi e vij m‟u pjek me zotnin tande. 

Gjin Pjetri. 

Ashtu as i Kruetanë as i katundnisë, s‟ja 

pan ftyren Qeveritarit, e mbet me njmijë faqe 

t‟zeza. 

Vijnë me dijtë se ardhja e Qeveritarit 

t‟Durrësit kje mbas fjalëve t‟Saë Pashës. Dmth 

Sad Pasha nuk deshti me ndejt m‟ditë 

t‟shenjueme t‟Besë, por m‟at hov që Qeveritari i 

Durrësit muer në Krujë edhe Sadi e dërgoj 

zëvendsin e veë Osmanin e Hoxhës Matës 

keshëm për me ndigjue benë e 24 kruetanve për 

punë të tokës t‟Fushë Krujës. E qëllimi i Sadit 

s‟kje tjetër, porse nji Hej ! dmth ja do t‟vijshin 

Kruetanët me ba be, ja mos do t‟vijshin. Po 

erdhën pat da me qeveritarin me ua vu rrethimin 

e me i zanë, po s‟erdhën mbas gjygjit do t‟i jiste 

toka që e lypte. Por s‟i vyjti gja kjo lojë, përse 

mungojshin njerzit e shenjuem prej 

Pesëdhetekatër Pleqsh, e nuk ndejti m‟ditë 

t‟ndame për m‟u ba beja. Aq që Parësimi i Krujës 

i dergoj fjalë Qeveritarit t‟Durrësit që mos 

t‟gabote me ju dergue ushtarë ke dera, se po i 

ndrruen dy fjalë do t‟i vritshin, e Parsimi i 

katundeve aspak s‟u dukën. I frigsuem prej 

kërcnimeve Qeveritari u dynd e shkoj : Kurti i 

Kavaj-Kurtit prej Kavaje. 

Mbasi u kujtue Sad Pasha se ju trashën 

dhamt tuj bre hekur, e sa nji mizë ndër hundë e 

mbajshin Pleqt si ktë si Sunduesin e Durrësit, ju 

desht me i zbrit fjalët (porsa anadollakësh) e 

prandaj me 30-X- 1904, e dërgoj Osmanin e 

Hoxhës Matës si zevendës t‟vetin ke Gjin Pjeter 

Marku n‟Skuraj, e me fol me Gjinin për punë 

t‟asaj toke që s‟kje ba gjygji (si e patem rrefye 

parazi). 

Kur për fat të mirë, m‟u n‟at ditë ndodhi 

te Hani i Gjormit Gjini. Sosi Osmani i Hoxhës, e 

porsa pau Gjinin i tha : 

- Hej, Gjin ! unë kjeshë nis me shkue në 

shpinë tande n‟Skuraj e ty t‟paska sjellë ora e mirë 

ktu !... 

- Poj po, pata do punë e erdha deri këtu, 

të mos vijshe edhe pak nuk më kishe gjet. 

Osman, me fjal të mira do të kesh ardhë ?! 

- Ashtu ma ka shpresa – u përgjigj 

Osmani. 

Vojten të dy edhe zatetën nën nji vidh 

të madh që ishte bri hanit. 

- Fol, Osman, ç‟pun të suell këndej ? – e 

pveti Gjini. 

- Sadi të çon shumë shëndet Gjin – i tha 

ky. 

- Ja njat Zoti jetën. Shëndet paç ti dhe ai 

– ja priti Gjini. 

- Esadi me çoj ke ti, Gjin, për të pëvet 

si mbaroj gjygji i bamë mbi tokë të Fushës 

Krujës, a i ndejtet mbi të, mbasi vetë e batë atë 

Gjygjë , a po jo – i tha Osmani. 

- Gjygjin e kemi ba, e atij gjygji i rrimë na 

ore Osman, e duhet të dini se pshtymën t‟onë 

nuk e lepijmë ! Sad Pasha nuk desht me i ndejt 

gjygjit t‟onë, e nuk e pelqej, t‟a baje ai ndryshe e 

të shofim a ka me i hecë ! 

- Esadi e njeh gjygjin tuej, or Gjin – i tha 

Osmani – porse Porota nuk erdhi me ba benë në 

ditë të ndame. 

Gjini : - E kena marr vesht edhe at punë 

se Porota nuk e bani benë, por unë të pves ty, a 

shkoj Esadi te qeverisi i tij me pa benë si e patën 

nda Pleqt e Dheut ? 

Osmani : - Unë vetë, mbas urdhnit 

t‟Esadit kam shkue me pa benë. 

Gjini : - Edhe punën tande e kam marrë 

vesht, po a shkohet në ditë të ndame pa Pleqt e 

me katër Pleq të Dheut per me veshtruë at be ? 

Osmani : - Shkova vetëm e pa katër 

Pleq. 

Gjini : - Vetëm shkove, jo me ditën të 

ndame por me ditë që duel Mytesarifi i Durresit 

në Krujë, e kët që të ju dilte për dore ma lehtas 

për me ngushtue Porotën e se batë benë prej 

friget të Mytesarifit. E batë n‟asgja gjygjin e 54 

Pleqve, e fjalët e besëë i çatrafiluet tuj çue në be 

sa betarë që as nuk i pat ngref gjygji. Mjaft marre 

për Sadin me hanger fjalën ! A thue mos kujton 

Sadi se na veç pse e ndijmë emni e tij t‟ hyjmë 

n‟dhe për s‟ gjalli. ? Gjygjin që ka ba Dheu 

mbarë, s‟ka burrë mishi që guxon me e çartë ! 

Me ditë të ndame – vijoj Gjini – Porota e Krujës, 

pat, a me vjelë a me bajtë kosha. Esadi e perbuzi 

gjygjin e 54 Pleqve, tash kena tjera fjalë me të. 

Osmani : Prandaj pra, me dërgoj mue 

me të pëvetë se shka mendon me at tokë ? 

Gjini : - Toka nuk ka për të lujtë vendit, 

detin nuk e ka tepër afër që të shëmbet mbi të. 

Por të mi thuesh Sadit, se pa i ardhë zani i 

Dheut mos të shtyhët e mos ta punojë at tokë, e 

as mos të ngrefë ndoj ndërtesë mbi të ; aj asht i 

fortë, porse t‟a dije se mund të ndeshën në 

ndonjë gozhdë dhambët e sharrës së tij. N‟u 

trimnoftë me hi n‟at tokë, t‟a dijë se 54 katunde 

e qytetin e Krujës, i ka qitë në zjarm, porse për 

t‟a lëshue nuk e lajnë atë tokë mje që t‟i shofë se 

janë ba hi e pluhun. 

Osmani : - Mos o Zot ! Esadi s‟e ban at 

punë ! 

Gjini : Ke me i thanë kështu : ti që je 

Esad Toptani, Dheu i 54 katundëve e qyteti i 

marrin kambën e dorën, e po të thonë se si ju 

gjegje ti gjygjit të tyne, ashtu edhe këta janë tuj ta 

11 

veshtrue fjalën ty. Tash nuk të pret tjetër për pos 

në daç ke me urdhnue se ti vetë, a me dergue 

ndoj zevends tandin për me pa benë që Porota e 

Krujës kanë me ba të pestën ditë mbas Bajramit, 

ku kanë me u mbledhë edhe 54 Pleqt e Dheut i 

rrethit Krujës e të 54 katundëve e qytetit t‟Krujës. 

At ditë ka me u ba ajo be që e patën shenjue 

Pleqt e permendun. At ditë ka me u pa puna : a 

Kruja vodh e ti bajte kosha, a ti vodhe e Kruja t‟i 

bajti koshat. 

Osman, këto fjalë pa ndrrue nji t‟i 

thuesh Esadit ; thuej se goja e Gjin Pjetrit mi tha 

n‟emën të 54 Pleqve e të Dheut mbarë. 

Osmani : Besa besë, gjithsi më the tash 

i thom Esadit. 

- Tash të kjoftë udha e mbarë - i tha 

Gjini. 

Osmani u nis për Tiranë, e Gjini me 

Paj Beg Pajën u shtekuen kah Gjormi, e prej 

Gjormit Gjini shkoj në Skuraj në shpi të vet. 

Këtu mbaron kjo dëshmi historike e At Shtjefën 

Gjeçovit, kushtue Kryengritjës së Kurbinit dhe 

në veçanti udhëheqësit të saj, Gjin Pjeter Mark 

Pervizit të Skurajt, të cilit i asht kushtue ky libër 

si një kujtesë për historianët dhe shkrimtarët që 

historinë ta shkruejn drejt e të përfshijnë në të, 

figura të tilla luftetarësh e patriotësh që populli 

nuk i ka harrue asnjherë, por që mjerisht 

institicionet që merren me çështjet e historisë i 

kanë lane në hije e harresë, që kumbojnë si 

mohim, dhe kjo nuk duhet të ngjasë në 

kontekstin e demokracisë që përjetojnë sot 

shqiptarët si në Shqipni ashtu në mbarë trojet 

etnike e në diasporë. 

Mark Bregu 

FLAMURTAR I LIRISE 

Porsi drita e rrezës diellit, 

Porsi bora në Munellë, 

Nalt në Skuraj të Kurbinit, 

Janë do kulla që shkelqejnë. 

Qysh në kohë të Kastriotit 

Nga kto kulla me frenxhi, 

Larg u ndie era e barotit 

Mbi të egrin Osmanlli. 

Nga kto troje u lindën burrat 

Që janë ndera e vatanit : 

Dy herë rresht u dogjën kullat, 

prej hordhive të sulltanit. 

Dy herë rresht u dogjën kullat, 

Por themelet kurrë s'u shembën 

Se prej tyne dolën burrat, 

Që s'u tundën, kurr s'u trembën.


Njaj Gjin Pjetri burr i burrit, 

Ndaq për besë, ndaq për trimni, 

Mik i ngushtë i Bajram Currit, 

Gjithmonë shtrue sofra e tij. 

Gjith sa herë u ndesh me turkun, 

Në Kurbin, Pllanë e Milot, 

Gjithmonë t'thatë mbajti barotin, 

Gishtin n'çark e zemrën top. 

Por nji ditë ai dha kushtrimin, 

Me at za t'thekshëm piskamë, 

N'kambë e ngriti gjith Kurbinin, 

Kush asht burrë n'Milot me dalë. 

Lum e lum për t'madhin Zot, 

Ç'janë kto trima n'armë shtrëngue, 

Që janë nisë sot për Milot, 

Vall ndoj dasëm t'ketë qëllue ? 

Po, sot dasëm ka Miloti, 

Treqind krushq në prak kanë ardhë, 

Kërset pushka flakë baroti, 

Njaj Gjin Pjetri Flamurtarë ! 

Me njezetetetë t'Nandorit, 

Gjin Pervizi l'shon kushtrimin, 

Kush asht burrë me gjak Arbnorit, 

Në Milot të bajmë betimin ! 

S'ka tufan që ua ndal turrin, 

Treqind burra dorë për dorë, 

Në Milot kanë ngrit Flamurin, 

Bash njat ditë që u ngrit në Vlorë ! 

Mban Flamurin Gjin Pervizi, 

Burri, Ndera Lavdia e fisit, 

15 vjeç për krah rrin nipi*, 

Bash si dega e nji lis 

Shkodér1997 

(*Prenk Pervizi.) 

Rrapi i mashkullorës 

Prof. as. dr. 

Thanas L. Gjika 

Mihal Grameno 

Luftëtar dhe kronikan i 

çetës kombëtare 

Në ditët e para të muajit maj 1907 çeta 

kombëtare e përbërë nga kapedani, shkronjëtori e 

tre luftëtarë të tjerë u shoqërua nga Sofja për 

Nish e Beograd prej Bajo Topullit e Shahin 

Kolonjës. Por pas ndarjes me këta të fundit, të 

cilët vazhduan rrugën për në Vjenë, pjesëtarët e 

çetës u arrestuan në Zejmun pranë Beogradit dhe 

pas lirimit nga burgu u kthyen në Sofje prej ku, 

pas disa ditësh, u përcollën sërish nga Kristo 

Luarasi, Dhimitër Mole, Adham Shkaba e nga 

aktivistë të tjerë të asaj kolonie si dhe nga Bajoja 

e Shahini që u kthyen urgjentisht nga Vjena të 

thirrur telegrafisht prej Kristo Luarasit. 

Nisja e dytë ishte e suksesshme. Çeta 

pasi kaloi në Kotor u hodh në Brindisi të Italisë 

ku rregulloi të gjitha pajisjet e nevojshme dhe në 

pasditen e 16/29 majit hipi në një vapor të 

komanduar nga kapiteni shqiptar Ahmet 

Ulqinaku me të cilin pas 36 orë udhëtimi, pa u 

gdhirë e hëna e 18/31 majit 1907 zbriti në tokën 

shqiptare 1 në Jug të Vlorës në brigjet e detit Jon 2. 

Bajo Topulli, i cili i shoqëroi shokët deri 

në Brindisi, shkoinë SHBA ku, së bashku me Fan 

Nolin, vizitoi qendrat kryesore të kolonisë 

1 Në Histori e Shqipërisë maket I 1973, vëll. II, 3 

(vitet 1882-1908), f. 102, thuhet se çeta zbarkoi në 

bregdetin shqiptar në muajin prill. Ky gabim besojmë 

e ka burimin në librin e M. Gramenos Kryengritja 

shqiptare ku në f. 23 shkruhet: anija ishte gati në 

Brindis në muaj të prillit 1907. Me këtë shprehje 

autori ka dashur të thesh se anieja ishte gati që në 

muaj të prillit, sepse në f. 32, sqaron: Të shtunë 

pasdreke në 16 maj përhapin pëlhurat e anijes edhe 

Ahmeti, kapiteni ynë, urdhëron: djema gati! 

Përnjëherësh anija mori udhën edhe neve ia krismë 

këngës Për mëmëdhenë. 

2 M. Gramenoja në kujtimet e veta shënon gabimisht 

emrin Vërnik për Dhërmi, emri i katundit ku zbarkoi 

çeta. Këtë gabim e ka vënë në dukje së pari Javer 

Maloja në Zëri i Popullit, 1960, 24 janar, f. 3. 

12 

shqiptare të atjeshme për të mbledhur ndihma 

për çetën e për Komitetin e fshehtë të Manastirit. 

Duhet thënë që në fillim, se kjo çetë 

ishte një çetë agjitative dhe pikën kryesore të 

programit të vet e kish për propagandimin dhe 

përgatitjen e popullit për një kryengritje të 

përgjithshme në të ardhmen 3. Por gjatë udhëtimit 

të vet nëpër krahinat e Shqipërisë së Jugut asaj iu 

desh të zhvillonte edhe ndeshje me armë me 

forcat e ushtrisë osmane, ndeshje si ajo e 

Mashkullorës, ajo mbi Libohovë në afërsi të 

Gjirokastrës e në Vodicë të Kolonjës, ku 

luftëtarët e saj shkrojtën faqe të lavdishme për 

historinë tonë kombëtare. 

Për të përmendur është dhe fakti se çeta 

e Çerçizit dhe e Mihal Gramenos, me bëmat e saj 

luftarake dhe me punën propagandistike të këtyre 

dy drejtuesve të saj, ndihmoi drejtpërdrejt për 

krijimin e çetës së Delvinës me Nazif Hadërin 

komandant, cetë me 63 luftëtarë, e cila në maj 

1908 kreu sulmin zulmëmadh kundër qytetit të 

Sarandës të cilin e mbajti të çliruar për gjashtë 

orë 4. 

Udhëtimi i çetës në Shqipërinë e Jugut, 

në një terren malor të thyer e nëpër rrugë shpesh 

herë të rrezikshme, sepse ishin të pasistemuara 

nga dora e njeriut, e jo rrallë larg edhe nga këto 

rrugë. Ky udhëtim prej rreth 3.000 kilometrash u 

krye në këmbë në një kohë të shkurtër brenda 14 

muajsh: nga maji 1907 deri në korrik 1908, me 

vështirësi të mëdha 5. 

Shpesh herë ecjet ktheheshin në marshime të 

shpejta mbasi luftëtarët ndiqeshin nga forcat e 

ushtrisë ose të xhandarmërisë osmane e jo rrallë 

edhe në mot të keq me shi e me borë. Mihali 

delikat me dhimbje reumatizmale në sajë të 

vullnetit të tij e zjarrit patriotik, mundi t‟i kryente 

3 M. Gramenoja, Kryengritja..., f. 85. 

4 Pango, Apostol. Delvina Histori e 

Shkurtër,”Maluka”, Tiranë 2008, f.86. 

5 Udhëtimin i çetës duke u mbështetur në kujtimet e 

Gramenos, po e tregojmë duke shënuar vetëm 

emrat kryesore të fshatrave e qyteteve pa 

përmendur ndalesat e vogla në stane, pyje e male: 

Dhërmi – Vuno – Zhulat – Kardhiq – Gjirokastër – 

Zhej – Brezhan – Këlcyrë – Toler – Sevran – Frashër – 

Kurtes – Frashër – Backë – Qesarakë – Lubonjë – 

Helmës – Kozel – Dardhë – Dishnicë – Korçë –Plasë – 

Grazhdan – Shulin – Nivicë – Gjerman – Pisoder – 

Koresht – Kolevicë – Qytezë – Vërlen – Menkulas – 

Bozhigrad – Qytezë – Sinicë – Gjyres – Dishnicë – 

Orman çiflig – Teqe e Melçanit – Polenë – Korçë – 

Dvoran –Bollovodë – Floq – Helmës – Qinam – Starje 

– Selenicë e Pishës – Gostivisht – Kurtez – Frashër – 

Pangri – Hotovë – Tremisht – Postenan – Leskovik – 

Melan – Leusë – Badillonjë – Grykë e Selckës – Suhë 

– Gjirokastër – Mashkullorë – Lazarat – Derviçan – 

Goranxi – Bularat – Luvinë – Gjirokastër – 

Mashkullorë – Kardhiq – Mashkullorë – Mali i Gjerë – 

Gjirokastër – Derviçan – Luvinë – Gjirokastër – Sopot 

– Kardhiq – Pylli i Varfajt mbi Delvinë - Kastanë e 

Çamërisë - Malet e Sotirës – mbi Libohovë – Suhë – 

Lunxhëri – Zagori – Përmet – Frashër – Orgockë – 

Selenicë e Pishës – Vodicë – Blush – Butkë – Kozel – 

Boboshticë – Korçë - Melçan – Pirg – Pogradec – 

Ohër – Resnjë – Manastir (Bitol) – Korçë – Ersekë – 

Leskovik – Gjirokastër – Janinë. Ne Janinë çeta u 

shpërnda.


marshimet jo më keq se shokët, të cilët ishin 10- 

15 vjet më të rinj se ai. Pas ditëve të para, kur 

këmbët e tij të pastërvitura për të shkelur mbi 

shkëmbinj, u gjakosën disa herë, u forcua dhe 

gjatë gjithë kohës u ftoh vetëm një herë lehtë, 

duke duruar me sukses mungesat e ushqimit e të 

ujit, fjetjet në natyrë, marshimet e gjata, etj. 

Ky udhëtim pati rëndësi historike jo 

vetëm për Mihalin dhe shokët e tij, por dhe për 

banorët e gjithë vendeve ku kaloi çeta. Përmes 

këtij udhëtimi, Mihali njohu nga afër shumë troje 

shqiptare të Vilajetit të Janinës e të Manastirit, të 

cilat nuk kishte pasur mundësi të vizitonte para 

largimit nga vendlindja më 1886 dhe as kur ishte 

kthyer aty më 1903. Deri në kohën kur doli malit, 

ai kishte njohuri të pakta për tokën amtare dhe 

banorët e saj. Ai njihte vetëm qytetin e Korçës e 

ndonjë fsjhat të afërt. Tani Mihali njohu 

drejtpërdrejt terrenin dhe njerëzit e një shumë 

krahinave si Bregdeti, Gjirokastra, Delvina, 

Dropulli, Çamëria, Lunxhëria, Zagoria, Labëria, 

Përmeti, Leskoviku, Kolonja, Korça, Devolli, 

Pogradeci, Prespa, Manastiri, Janina, etj. Zgjerimi 

i njohurive për tokën amtare dhe njerëzit e saj ia 

shtoi dashurinë për ta, ia forcoi dëshirën për t‟i 

parë sa më parë të lirë bashkatdhetarët e vet. 

Shqiptarët përbënin një komb të vetëm, por 

kishin dallime të dukshme nga krahina në krahinë 

ndonëse këto ishin shumë të afërta. Dallimet 

ishin krijuar gjatë kohëve duke jetuar në terrenin 

e thyer e të ndarë, por ato ishin dëshmi e 

lashtësisë së popullit të tij. Mihali kuptoi edhe më 

mirë se populli dhe vendi i tij ishin vërtet 

mbresëlënës jo vetëm për të huajt por edhe për 

vetë shqiptarët. Përshtypjet e udhëtimeve dhe 

shënimet që kishte lexuar në revistën Albania të 

Faik Konicës shkruar prej shumë udhëtarëve të 

huaj për popullin shqiptar dhe trojet shqiptare 

ishin përshtypje të ndjera dhe jo të sajuara 6. 

Jeta si komit, duke jetuar në shtëpitë e fshatarëve, 

barinjve e qytetarëve të atyre viseve e njohu 

Mihalin nga afër me mikpritjen shqiptare. Ai pa 

konkretisht se si njerëzit e thjeshtë e të pashkollë, 

dinin t‟i kthenin drekat a darkat në ceremoni të 

këndshme, jo vetëm kur kishin shtruar mishra të 

pjekura, por edhe kur shtronin një tas me fasule, 

sallatë, vezë të zjera a të skuqura. Ishin bisedat e 

mençura që i kthenin ato dreka e darka në gosti e 

ceremoni të këndshme. Këto biseda i kujtonin 

Mihalit gostitë që shtroheshin në shtëpinë e tij 

tek oda e miqve, në të cilat ai nuk mori pjesë kurrë 

për shkak të moshës së vogël. Në bisedat rreth 

sofrave të fshatarëve shkronjëtori i çetës njohu më 

mirë hallet dhe shpirtin e tyre. Kur shpërthente 

kënga popullore, emocionohej dhe më shumë. 

Këngë, që i kishte lexuar në librin Bleta shqiptare 

të Thimi Mitkos i dëgjonte të kënduara bukur. Sa 

ndryshim i madh, sa të gjalla, sa emocionuese 

ishin kur këndoheshin! Nuk kishte fshat pa 

këngëtarë të talentuar Edhe shumë historira 

gojore për trimëritë e disa heronjve e linin gojë 

hapur heroin tonë. Shqipëria e Jugut ishte e 

6 Punën e F. Konicës për botimin e përshtypjeve të të 

huajve e vijoi dhe Mit’hat Frashëri (Lumo Skendo) në 

revistën Dituria 1909-1929. Shih dhe: Skendo, Lumo. 

Udhëtarët e huaj në Shqipëri, Përgatitur për botim 

nga Luan Malltezi e Sherif Delvina,Eurorilindja, 

Tiranë 1999. 

mbushur me këngëtarë e rrëfimtarë të talentuar, 

të cilët ndonëse nuk kishin shkuar kurrë nëpër 

shkolla, e mahnisnin heroin tonë 36-37 vjeçar. 

Këto takime e bujtje ia forconin atij shpresat për 

të ardhmen e popullit shqiptar. Gjatë qindra vjet 

zgjedhe të huaj, populli shqiptar i pashkolluar, i 

MIHAL GRAMENO 1872-1931 

lënë në varfëri, kishte zhvilluar prirjet e 

tij dhe nuk kishte rënë në letargji. 

Njëheresh i shtohej dhe mllefi ndaj atyre 

që kishin mundësi ta ndihmonin dhe nuk e 

ndihmonin këtë popull të delte nga zgjedha 

osmane dhe të merrte rrugën e ndriçimit e të 

zhvillimit. 

Gjatë jetës së komitit Mihali përjetoi 

momente emocionale nga më të ndryshmet. Një 

moment i tillë ka qenë dhe rasti kur nëna e tij 

Lina shpëtoi anëtarët e çetës nga arrestimi i sigurt 

mu brenda shtëpisë së Gramenove: Pas luftës së 

Mashkullorës qeveritarët xhonturq në Gjirokastër 

e Korçë përhapën fjalë sikur ushtria osmane 

kishte vrarë Çerçizin e Mihalin, prandaj luftëtarët 

e çetës pasi shkuan në Gjinokastër e nëpër 

krahina të tjera shkuan dhe në Korçë për të 

qetësuar familjarët e Mihalit dhe veprimtarët e 

atjeshëm. Çeta hyri herët në mëngjez te shkolla e 

vajzave ku e sistemoi mësonjësja Parashqevi 

Qiriazi dhe e mbajti tërë ditën në fshehtësi. Në 

mbrëmje vonë luftëtarët një nga një me armët 

nën guna shkuan tek shtëpia e Gramenove. Aty u 

kryen takime e bisedime me veprimtarë, miq e 

shokë të Mihalit. Të nesërmen në mëngjez nënë 

Lina u zgjua herët, donte të zinte brumët për të 

bërë kuleçët, që do të shtronte për drekë e do t‟u 

jepte me vete luftëtarëve. Mirëpo në këtë kohë u 

13 

godit fort porta e madhe me kodak pushke. Lina 

u ngjit lart te dhomat e gjumit, zgjoi trimat duke 

u thënë: delni nga dericka e fshetë e katit të parë e 

shkoni fshihuni tek furxhiu, prapa shtëpisë. Vetë doli 

në oborr e thirri: Prisni sa të laj duart se i kam me 

miell! Shkoi brenda në kuzhinë, si për të larë 

duart, mirëpo aty pa pushkët e komitëve, që ata i 

kishin lënë në darkë para se të binin për të fjetur. 

Dëgjoi zhurmën e komitëve duke kapërcyer 

murin e avllisë prapa shtëpisë. Atëhere rrëmbeu 

pesë pushkët i vuri mbi dërrasën e çyrekëve i 

mbuloi me picetën e madhe të leshtv tv çyrekëve 

dhe i tha burrit, që po rrinte si i hutuar, shko 

përpara e hap portën, se unë po shpie çyrekët te 

furxhiu! Ilia shkoi para e ajo prapa me dërrasën e 

çyrekëve mbi kokë. Kur u hap porta policët u 

vërsulën brenda oborrit, Lina si selvi e gjatë me 

dërasën e çyrekëve mbi kokë rrinte në mes të 

oborrit duke thirrur: hapuni, hapuni se mos më rëzoni 

cyrekët!, dhe ndërsa policët kalonin disi anash saj, 

ajo çau përpara, doli nga porta dhe duke çapitur 

me ngut arriti te furra e mëhallës, ku e prisnin 

komitët. Kështu nënë Lina me zgjuarësinë e 

shkathtësinë e saj shpëtoi Mihalin e shokët e tij... 

Thënë shkurt, jeta e komitit e ndihmoi 

Mihalin të njihte më mirë karakterin e shqiptarit, 

gjë që ndikoi drejtpërdrejt në formimin e tij të 

mëtejshëm politik-atdhetar dhe në rritjen e 

frymëzimit si krijues. Vështirësitë e marshimeve, 

pjesëmarrja e drejtpërdrejtë në luftimet e 

Mashkullorës, ku 5 luftëtarë të çetës luftuan tërë 

ditën kundër dhjetëra ushtarëve osmanlinj prej të 

cilëve ata vranë 13 7, si dhe akte të tjera heroike si 

vrasja e bimbashit (majorit Halil Boshnjaku), 

lufta mbi Libohovë, përpjekja në Vodicë, etj, e 

burrëruan Mihalin sa për dhjetra vjet jetë të 

zakonshme. Mbresa të paharrueshme mori 

Mihali nga miqësia me trimin e rrallë Çerçiz 

Topulli dhe luftëtarët e tjerë nga Labëria, 

Çamëria, Kolonja e Korça, të cilët do ta 

frymëzonin për shumë shkrime publicistike të 

mëvonshme. Në kujtesën e tij do t‟i vinin gjatë 

gjithë jetës fytyrat dhe bëmat e luftëtarëve Abdyl 

Mersini, Zeman Mashkullori, Abaz Nivica, 

Myftar Axhemi, Haredin Tremishti, Asllan Starja, 

Bajram Prongjia, Ito Lekdushi, Demo Emini, etj. 

si dhe disa komitë bullgarë me kapedan Petro 

Gjermanin në krye. 

Po aq të rëndësishme për formimin e tij 

ishte dhe njohja me aktivistë ilegale si Idriz Guri 

e Besim Veseli me shokë, gjirokastritë të thatë po 

të thantë, me luftëtarin delvinjot Nazif Hadëri, 

me stanarin zemërmadh Dhimitër Spiro Lito nga 

Brezhani i Përmetit, me priftin patriot Stath 

Melani, me trimin Sali Butka një nga shtyllat e 

lëvizjes patriotike në Kolonjë, me Petro Luarasin 

mësuesin e shqipes, me Vasil Trebickën që u 

kthye nga SHBA për t‟u bashkuar me çetën, me 

të palodhurit Goni Katundi, Grigor Cikla, 

Vangjel Gjika, si dhe me aktivistet femra, si 

7 Në betejën e Mashkullorës prej luftëtarëve të çetës 

morën pjesë Çerçiz Topulli, Myftar Axhemi, Zeman 

Mashkullori, Asllan Starja, M. Grameno e Haredin 

Tremishti, prej të cilëve u vra vetëm ky i fundit e u 

plagos Myftari. Shifra e të vrarëve nga forcat e 

ushtrisë osmane prej 13 vetësh që jep Mihali, për ne 

është më e besueshme se shifra 20, që japin burime 

të tjera.


trimëresha Haso Topulli, motrat Qiriazi, 

Katerina Ciklën, etj., etj. 

Gjatë jetës si komit, duke njohur nga 

afër vuajtjet e popullit të thjeshtë dhe shtypjen e 

bejlerëve, Mihali e Çerçizi bënë hapa përpara 

edhe për sa i përket botëkuptimit të tyre politikshoqëror. 

Duke parë nga afër sjellje të padrejta të 

disa bejlerëve e duke dëgjuar ankesa të 

fshatarëve, ata formuan bindjen se nuk duhej t‟u 

kërkonin ndihma e mbështetje bejlerëve, por 

popullit të thjeshtë. Edhe pse nuk i njihnin 

lidhjet e fshehta të Islam Bej Këlcyrës me 

autoritetet osmane dhe rolin e spiunit që luante 

ky 8, ata nuk pranuan ftesën e tij për të dimëruar 

në sarajet e tij në Këlcyrë 9. Madje në artikullin 

programatik Letër nga malet e Shqipërisë që shkroi 

Mihali me Çerçizin, dhe që u botua në gazetën 

Drita të Sofjes më 1 shkurt 1908, ata nënvizonin: 

Bejlerët të dinë sigur, si dy e dy bëjnë katër, që nuk i 

shpëton dot as Turqia, as Jorgua, as Greqia. Pra 

shkronjëtori i çetës e kishte ndjerë në ato muaj se 

mëria e popullit ishte e madhe ndaj bejlerëve dhe 

një ditë do të binte mbi ta. Për këtë arsye edhe në 

vendimin e çetës për vrasjen e bimbashit të 

Gjirokastrës, Mihali, hartuesi i atij vendimi, i 

bashkoi në radhën e armiqve të popullit edhe 

bejlerët që u shkonin pas pushtuesve: Marrim 

nesër hakun e shokëve tanë që u kalbën burgjeve të 

Beratit, të kalasë së Gjirokastrës, duke u treguar turkut 

e bejlerëve që u shkojnë pas, se të gjallë nuk do t‟i lëmë. 

Me mereqep (tr bojë) të kuq u shkrua ky vendim dhe 

me gjak do ta paguajë Halil boshnjak–lugati gjakun e 

mëmëdhetarëve tanë. 

Çeta e Çerçiz Topullit u dallua nga çetat 

e tjera që vepruan gjatë Rilindjes Kombëtare 

Shqiptare. Ajo ra në sy për propagandën 

intensive fshat më fshat. Meritë e veçantë i duhet 

njohur krahas Bajos e Çerçizit edhe Mihal 

Gramenos, shkronjëtorit të çetës. Që në blerjen e 

bllokut të shënimeve, kuptojmë se Mihali ishte i 

vetëdijshëm se duhej të kryente dhe punën e 

kronikanit të çetës. Me dhjetra e me qindra 

kapedanë çetash e udhëheqës të kryengritjeve 

shqiptare kishin luftuar kundër zgjedhës osmane, 

por emri e bëmat e tyre ishin fiksuar vetëm në 

vargjet e ndonjë kënge popullore, ose vetëm sa 

përmendeshin në ndonjë rrëfim gojor. Shumë 

bëma me rëndësi ishin harruar nga kujtesa e 

popullit sepse ato nuk ishin shkruar. E kjo gjë 

8 Në kopjen e raportit Nr. 161 datë 20. III. 1908 të Z. 

Greçeanu, konsull i Rumanisë në Janinë, dërguar 

Ministrit Fuqiplotë të Rumanisë në Stamboll, midis 

të tjerave lexojmë: Ushtria dhe forcat e ndryshme të 

xhandarmërisë që janë dërguar kundër [Çerçiz] 

Topull beut ndihmohen shumë nga informatat e 

armikut të betuar të këtij, një farë Islam beu, 

gjithashtu shqiptar… AIGjL, Fondi: Kolonia Shqiptare 

e Rumanisë, dosja II, f. 20. 

9 Në një letër që Shahin Kolonja i ka dërguar Thanas 

Tashkos e Jani Vruhos më 15 shkurt 1908 midis të 

tjerave shkruan: Islami kish vënë njerëz që të bindnin 

Çerçizin me shokët të dimëronin në Këlcyrë. Edhe 

Maliqi (është fjala për Maliq bej Vilën – Th. Gj.) 

kishte qejf që të bënte një punë për të zënë Çerçizin 

me shokët. 

Shih: AQH I RSH. Korrespondenca ndërmjet A. 

Tashkos, Jani Vruhos, K. Luarasit, N. Ivanajt, S. Pecit, 

Sh. Kolonjës, etj., Fondi 9, D. 30, f. 2-3. 

nuk ndodhi me vëllezërit Topulli, kapedanët e 

çetave të para kombëtare, e as me komitët e 

thjeshtë të këtyre çetave, sepse në bëmat e tyre 

ata u shoqëruan prej shkrimtarit e gazetarit të 

talentuar, Mihal Grameno, i cili e përjetësoi 

veprën e tyre. 

Në sajë të talentit poetik të Mihalit, 

ndryshe nga çetat e tjera ajo kishte himnin e vet, 

këngën Për mëmëdhenë, të cilën e këndonin 

luftëtarët e saj kudo që shkelnin. Më vonë kjo 

këngë u bë himn i të gjithë çetave të armatosura 

në Shqipërinë e Jugut. Luftëtarët e kësaj çete, nën 

kujdesin e Mihalit mësuan të gjithë shkrim e 

lexim të gjuhës amtare e për më tepër e përhapën 

atë edhe në popull. Në çantën e vet shkronjëtori i 

çetës përveç ilaçeve mbante dhe abetare e 

portrete të Skënderbeut të cilat i shpërndante 

nëpër fshatra. Propaganda që zhvilloi sidomos 

hoxha (epitet që i ngjiti populli Mihalit për të 

shprehur simpatinë e vet ndaj njohurive e 

gojëtarisë së tij), ishte një propagandë e 

vetëdijshme e jo spontane, ajo ishte pjesë e 

rëndësishme e programit të çetës. Kjo 

propagandë kishte për bosht të vetin, sqarimin e 

popullit se armiku numër një ishte pushtuesi 

osman kundër të cilit duhej përgatitur për ta 

çporrur me luftë të armatosur. Duke ua 

shpjeguar këtë program minoritarëve grekë të 

Dropullit, me greqishten e tij të qartë, Mihali 

krijoi simpatizantë të çetës e të lëvizjes shqiptare 

edhe në radhët e tyre 10. Në zonat ku propaganda 

shoviniste grekomadhe kishte lëshuar vrer 

helmues, bisedat e Mihalit ndihmonin për të 

sqaruar se populli shqiptar pavarësisht nga ndarja 

në tre besime fetare, ishte një komb i vetem dhe i 

duhej të luftonte si pushtuesit osmanë dhe 

pretendimet e padrejta të shovinizmit fqinj. 

Në luftën kundër shovinizmit 

grekomadh, Mihali nuk ishte për ta kryer atë me 

vrasje të reja klerikësh. Vrasjes së Spiro Kosturit, 

Mihali nuk ishte për t‟iu përgjigjur me vrasjen e 

një dhespoti tjetër grek. Ai përpiqej për zgjimin e 

ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët e gënjyer 

dhe demaskimin e shovinizmit të huaj si ideologji 

armiqësore e si shkaktare e vërtetë e kësaj 

gjakderdhjeje. Në artikullin Letrë nga malet e 

Shqipërisë që ai hartoi së bashku me Çerçizin, 

sqaronte me forcë: Sa për gjakun e Spiro Kosturit, pa 

fjalë që e kërkojmë dhe do ta marëm siç duhet nga të 

vërtetët shkaktarë e jo siç pandehin edhe thonë grekët nga 

dhespotlerët që ndodhen në Shqipëri. Dhespotlerët e gjithë 

krerët e çdo feje nderohen prej shqiptarëve e kurdoherë do 

t‟i nderojmë e do t‟i mbrojmë, po vetëm u lutemi të mos 

nakatosen (përzjehen – Th. Gj.) në çështjet kombëtare 

e të bëjnë propagandë për Greqinë, Turqinë e për të 

tjerat... mos pandehin grekët që programi i Komitetit është 

për të vrarë dhespotlerët, se ashtu më 24 orë këmbë [prej 

tyre] nuk mbetet”. 

Prania e Mihalit në çetë e ndihmoi disa herë 

Çerçiz Topullin që të përmbahej e të mos 

shpërthente në gjaknxehtësi e sipër. Siç ka 

10 Stefan Bako, Çerçiz Topulli në Bularat, Kujtime nga 

lufta për çlirimin kombëtar 1879-1912, mbledhur e 

përgatitur nga P. Pero, Tiranë, 1962, f. 167 

Po ashtu: Pano Çupa, Në Dropull pas gjurmëve të 

Çerçiz Topullit, kumtesë mbajtur në sesionin 

shkencor kushtuar 100-vjetorit të lindjes së Ç. 

Topullit, organizuar në Gjirokastër në gusht 1980. 

14 

ÇERÇIZ TOPULLI 

(1880-1915) 

treguar Asllan Starja, ish pjesëtar i kësaj 

çete: Çerçizi ishte shumë i rrëmbyer, një-dy dhe dorën e 

vinte në kobure. Pa Mihalin ai do të kishte bërë shumë 

zarare. Që u bë Çeçoja një kapedan i zgjuar e i zoti, 

Mihali ka meritën e vet 11. 

Ka pasur dhe ndonjë rast kur Mihali nuk 

e dëgjoi kapedanin dhe veproi ndryshe. E kemi 

fjalën për lirimin e priftit dhe të myftarit (tr 

kryeplakut) të fshatit Kastanë të Çamërisë pasi i 

kishin marrë me vete pesë orë larg fshatit, kurse 

Çerçizi kishte dhënë porosi t‟i vrisnin. Mihali ua 

mbushi mendjen komitëve t‟i lironin gjallë mbasi 

ishte e turpshme t‟i vrisnin aq larg fshatit të tyre. 

turp. Po kështu mund të përmendim dhe 

përgjigjen që u dha Mihali përfaqësuesve të 

Ahmet Njazi bej Resnjës, një nga dy 

komandantët kryesorë të forcave xhonturke. Ky 

me këmbëngulje kërkoi takim me komitët 

shqiptarë të kryesuar nga Çerçiz Topulli për të 

unifikuar programin e lëvizjes së armatosur 

shqiptare me lëvizjen xhonturke. Takimi midis të 

dërguarve të Ahmet Njazi Resnjës: Remzi beut, 

Jashar bej Starovës e Asllan bej Starovës dhe 

çetës së Çerçizit e asaj të Demo Eminit u krye në 

pyllin e Pirgut në Fushën e Korçës disa ditë para 

se të shpallej kushtetuta xhonturke. Të dërguarit 

e Njazi Resnjës pasi parashtruan programin e 

lëvizjes xhonturke, që konsistonte në shpalljen e 

kushtetutës, të barazisë për gjithë kombet e 

Perandorisë, të së drejtës për t‟u arsimuar në 

gjuhën amtare etj, kërkuan që këto dy çeta të 

betoheshin për këtë program. Atëherë Mihali si 

më plaku u përgjigj në emër të komitëve shqiptarë: 

për të betuar s‟kemi pse betohemi prapë, se jemi betuar 

11 Kujtimet e Asllan Starjes, ish luftëtar i çetës, i 

kemi shfrytëzuar më 1982 nga materialet e incizuara 

që ruante MHK.


kur morrëm hutat edhe malet, kurse zotëria juaj tani u 

shfaqtë. E duke dashur që të theksonte se lëvizja 

shqiptare synonte fitoren edhe të autonomisë 

territoriale e administrative, Mihali theksoi: Sa për 

programin jemi në bashkim të plotë me ndryshimin vetëm 

të kësaj pike, e cila qëndron që Shqipëria të sundohet vet 

vetiu me një guvernator të dërguar prej sulltanit 12. 

Kjo përgjigje i detyroi përfaqësuesit e 

Ahmet Njazi Resnjës të pranonin këtë kërkesë 

duke thënë se komiteti xhonturk duke i pasur një 

mbështetje të rëndësishme shqiptarët do të 

përpiqej t‟ua plotësonte dëshirat 13. 

Për rolin e propagandistit politik të 

Mihalit në këtë çetë flet dhe nxitja dhe kurajoja 

që u dha ai më 13/26 korrik 1908 banorëve 

shqiptarë të Manastirit për të dalë dhe ata me 

flamurin kombëtar në festimet që zhvilloheshin 

me rastin e shpalljes së Kushtetutës. Ai hartoi 

dhe një thirrje ku tregoi therroritë e popullit 

shqiptar për të arritur lirinë konstitucionale. 

Nuk duhet ta lemë pa përmendur dhe 

ceremoninë e organizuar në Selanik prej 

komitetit xhonturk të atjeshëm më 14/27 gusht 

1908 për nder të delegatëve të popujve të 

ndryshëm të Perandorisë në prani të popullit të 

qytetit, të ushtrisë, të përfaqësuesve të huaj që 

punonin në konsullatat e Selanikut, etj. Në këtë 

ceremoni pasi foli Mustafa Qemali turqisht në 

emër të komitetit xhonturk, Bajoja, po turqisht, e 

përfaqësues të kombeve të ndryshme të Ballkanit 

në gjuhët e tyre kombëtare, Mihali, i cili bashkë 

me Bajon e Çerçizin ishin delegatë të kombit 

shqiptar, hipi në tribunë e bëri të dëgjohej edhe 

gjuha shqipe duke folur për kontributin e veçantë 

që dhanë shqiptarët në Revolucionin 

Xhonturk: Liria e sotme, theksoi ai, i detyrohet më 

tepër kombit shqiptar 14. 

Populli i krahinave ku veproi kjo çetë, 

duke e ndjerë rolin e veçantë të Mihalit në të, e 

quajti Çeta e Çerçiz Topullit dhe e Mihal 

Gramenos, pra i njohu asaj dy drejtues, ashtu si 

nuk kishte njohur e nuk do t‟i njihte asnjë çete 

tjetër. Emri i Mihal Gramenos ishte bërë i njohur 

në gjithë Shqipërinë e Jugut e po aq popullor sa 

dhe emrat e vëllezërve Bajo e Çerçiz Topulli 

Për punën e tij të kryer gjatë jetës si komit, si 

numëri dy, si krahu i djathtë i kapedan Çerçizit, 

ne e vlerësojmë Mihalin si një nga protagonistët 

kryesorë të saj, si propagandistin dhe kronikanin 

e saj, shkronjëtorin e çetës, si e quante ai veten. 

12 

M. Grameno, Kryengritja shqiptare, Vlorë [1927], 

f. 106. 

13 

Ky takim midis të dërguarve të Ahmet Njazi 

Resnjës dhe përfaqësuesve të çetave shqiptare të 

Çerçizit e Demo Eminit, nuk zë vend fare në kujtimet 

që ka shkruar vetë Ahmet Njazi Resnja më 1910, 

shkruar pra në një kohë kur xhonturqit nuk deshën 

të zinin më në gojë premtimet që u kishin dhënë 

shqiptarëve para fitores së revolucionit. Më 1910 

xhonturqit u mohonin shqiptarëve dhe të drejtat 

konstitucionale e jo t’u kujtonin premtimet që u 

patën dhënë për autonominë territoriale 

administrative. 

14 

M. Grameno, Kryengritja..., 1927, f. 115. 

Epitetin komisar i çetës, që i pati dhënë Mihalit 

propaganda komuniste 15, për n 

e është epitet i papranueshëm. Ky epitet 

është i papranueshëm, sidomos sot, kur është 

sqaruar fakti se komisarët e çetave partizane u kthyen 

në vegla qorre të udhëheqjes së Partisë 

Komuniste Shqiptare e cila i dha Luftës 

Antifashiste pas Mbjedhjes së Mukjes tipare të 

forta të një lufte civile për pushtet midis 

shqiptarëve. Komisarët e çetave partizane 

ndonëse rrinin pas komandantëve të këtyre 

çetave e disi të fshehur, ata në fakt i komandonin 

komandantët, gjë që nuk ndodhi në jetën e çetës 

kombëtare midis Mihalit e Çerçizit. 

Në Romë, Bon, 

Beograd... 

për aktin e pavarësisë 

Oliverta Lila 

Intervistë me Nevila Nika 

Ndërkohë që sot festohet 99-vjetori i shpalljes së 

pavarësisë e jemi në prag të 100-vjetorit, 

Shqipëria ende nuk e ka dokumentin origjinal të 

lindjes së shtetit. Nevila Nika, drejtoresha e 

Arkivit Qendror të Shtetit, thotë se kanë filluar 

prej kohësh kërkimet intensive. Roma, Boni, 

Beogradi janë disa nga vendet ku i kanë orientuar 

të dhënat e marra, por ende asgjë konkrete. Duke 

shpresuar që ky dokument origjinal të ekzistojë, 

Nika thotë se do të bëjnë të gjitha përpjekjet që 

ta gjejnë për 100-vjetor. 

Sot shënohen 99-vjet nga themelimi i shtetit të pavarur 

shqiptar. Në prag të 100-vjetorit, ne ende nuk e kemi 

aktin origjinal të pavarësisë. Çfarë po bëhet në këtë 

drejtim për gjurmimin e tij? 

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, dhe 

konkretisht Arkivi Qendror Shtetëror ka vite që 

interesohet për pasurimin e arkivit. Nuk kemi 

pasur fatin të sigurojmë çdo dokument të 

rëndësishëm që është pjesë e historisë sonë në 

më shumë se 60 vjet të ekzistencës së këtij 

institucioni. Për sa i takon aktit të shpalljes së 

pavarësisë, certifikatës së lindjes së shtetit 

shqiptar, ne kemi qenë të parët që në një 

ekspozitë të vitit 1993 e ekspozuam të plotë, me 

të gjithë firmëtarët që e kishin nënshkruar. 

15 Malo, Javer. Kryengritja Shqiptare, Zëri i Popullit, 

Tiranë, 1960, 24 maj, f. 3. 

15 

Kopie e shpalljës së Pavarësisë me nënshrimet e 

përfaqësuesve te krahinave. Thuhët se ka humb 

origjinali i aktit, që nuk gjëndet n‟Arkivin e Shtetit. 

Që më përpara, punonjësit e arkivit e dinin se 

akti që ishte publikuar gjatë viteve të diktaturës 

ishte i modifikuar, por nuk di të them nëse ishin 

në dijeni për këtë edhe institucionet e tjera që 

janë marrë me shkrimet e teksteve. Ne kemi kohë 

që po merremi me kërkimin e gjurmimin e aktit 

origjinal të pavarësisë dhe ku mund të ketë 

përfunduar sot. Ka hamendësime të ndryshme, 

por jemi duke kërkuar në Romë, në Bon, në 

Beograd e në të tjera vende. Jemi vendosur në 

kontakt me arkivat e vendeve të tjera, diku po 

çojmë bashkëpunëtorët tanë e në të tjera 

dashamirës që duan të merren me këtë çështje. 

Ky do të jetë një vit sulmi, duke qenë se jemi në 

prag të 100 viteve të shtetit shqiptar, me të mirat 

e të këqijat që kemi kaluar. Do të na vinte 

jashtëzakonisht keq nëse do të konstatonim se 

akti origjinal nuk ekziston më, por edhe në këtë 

rast, shpresojmë të mësojmë fatin e këtij 

dokumenti, i cili të jetë i dokumentuar e jo më 

me hamendësime e thashethemnaja. 

Çfarë roli ka personazhi i Lef Nosit në kërkimet që ju 

po bëni, duke u nisur nga fakti që deri më sot thuhet se 

ka qenë ruajtësi i aktit origjinal? 

Të gjitha kërkimet na çojnë tek Lef Nosi dhe 

besojmë se ai ka qenë ruajtësi i aktit, nisur edhe 

nga personaliteti i tij. Ka qenë një njeri që ka 

pasur interesa shumë të mëdha dhe ne e 

konsiderojmë si një nga baballarët e arkivit 

shqiptar, duke qenë edhe afër qeverisë së Ismail 

Qemalit e po ashtu një koleksionist i 

jashtëzakonshëm i filatelisë dhe dokumenteve. 

Ka qenë Lef Nosi ai që ka paguar me paratë e 

veta njerëz për të kopjuar koleksionin e 

regjistrave të Gjykatës së Elbasanit që nga 

shekulli XVII. Sot nuk ruhen më origjinalet, por 

kemi vetëm kopjet e bëra nga ky personalitetet. 

Po ashtu, ka botuar dokumente me rëndësi 

historike për vendin në revistën e tij, kështu që 

gjykojmë që e ka pasur ai. Kur ai arrestohet në 

pranverë të „45-s, është gjetur një procesverbal i


një ushtaraku të Ministrisë së Punëve të 

Brendshme, i cili është urdhëruar të tërheqë nga 

Banka Kombëtare e Shqipërisë dy kaseta sigurie 

që ruheshin nën emrin e Lef Nosit. Është bërë 

një procesverbal, i thjeshtë dhe me nxitim, i cili 

thotë që një kasetë ka koleksionin e pullave, 

ndërsa tjetra ka pasur dokumente të pavarësisë. 

Nuk shënohet se sa dokumente dhe cilat janë 

ruajtur aty, por ky fakt na bën të mendojmë se 

aty mund të ketë qenë edhe akti i pavarësisë. 

A janë bërë kërkime se ku mund të ndodhen këto 

materiale? 

Nga gjetja e këtij procesverbali disa vjet më parë, 

kemi hetuar dhe kemi shfletuar të gjitha 

dokumentet e kremtimit të 25-vjetorit të 

pavarësisë në vitin 1937 dhe kemi vënë re se 

komisioni, i cili përbëhej nga figurat më të 

ndritura të asaj kohe, nuk e ka ngritur asnjëherë 

problemin e mungesës së aktit origjinal. Nëse në 

dokumentet ku janë zbardhur mbledhjet e tyre 

diskutohet për pagesën që duhet t‟i bëhet një 

familjeje apo një individi për dorëzimin e një 

objekti të caktuar, nuk ka diskutime për aktin e 

pavarësisë. Në prospektin e ekspozitës, i pari 

dokument që përmendet për ekspozim është akti 

i pavarësisë, gjë që do të thotë se origjinali ka 

ekzistuar. Pikërisht në vitin ‟37, Lef Nosi bënte 

një botim popullor që është shitur 1 grosh, me 

një kompozim të bërë nga vet ai, duke vendosur 

edhe senatin e asaj kohe. Kopje të këtij botimi 

kemi ne, ka Biblioteka Kombëtare, por edhe 

familje që e kanë ruajtur për shumë vite. 

Ekziston mundësia që akti origjinal të jetë asgjësuar gjatë 

viteve të diktaturës? 

Do të tingëllonte e çuditshme, sepse në atë kohë 

kishte zgjidhje shumë më komode. Të gjithë e 

dimë modifikimin e dokumenteve të cilat 

botoheshin, por origjinalet janë ruajtur gjithnjë, 

dhe kjo është e jashtëzakonshme. Ka shumë të 

huaj që na pyesin se si ka mundësi që janë 

ruajtur, dhe ne dalim në idenë që origjinali është 

ruajtur sepse u duhej të bënin modifikime të 

herëpashershme. Kjo i ka shpëtuar si fotot, ashtu 

edhe dokumentet. Nuk ka pasur arsye për ta 

asgjësuar. Na mban një fije shprese që deri në 

minutën e fundit të 28 nëntorit 2012 të kemi 

mundësi të themi që akti origjinal u gjet. Do ta 

gjurmojmë kudo që të jetë, po rishikojmë edhe 

njëherë në materialet e arkivit tonë për ndonjë 

njoftim të mundshëm. Shpresojmë që t‟ia dalim, 

sepse është një tekst me dy rreshta, por një 

moment historik që asnjëherë nuk do të 

harrohet. 

Revista 

Kuq e Zi 

Tribubnë 

Shqiptarizmi 

Nga libri i 

Myrteza 

Bajrakatarit 

NJE TREGIM TJETER 

I HISTORISE 

“AS BISHT I BALLIT, 

AS SHTOJCË E FRONTIT” 

Prof. Selman Riza 

11) Me parullën "As bishti i Ballit, as shtojcë e 

Frontit", Prof. Selman Riza u përpoq të 

përforcojë lëvizjen irredentiste kundër rikthimit 

eventual të dominacionit jugosllav të cilësdo 

kredo ideologjike dhe të cilitdo rend shoqëror në 

Kosovë. 

Premtimeve boshe ai nuk u besoi kurrë. Siç 

dihet, PK Shqiptare, mbi çështjen e Kosovës dhe 

të trevave të tjera shqiptare, gjatë viteve të LD 

Botërore dhe pas saj, iu nënshtrua plotësisht 

politikës hegjemoniste Jugosllave dhe i shërbeu 

robërimit të mëtejshëm të shqiptarëve. 

Rrjedhojat e kësaj politike i kanë ndier dhe i 

ndiejnë edhe sot shqiptarët, kudo në trojet e tyre 

të tjera etnike... 

Për rrezikun që paraqet kjo lëvizje nacionaliste 

(IRREDENTA) për komunistët shqiptarë e 

sidomos ata jugosllavë, tregon ky shënim i Pavle 

Joviçeviçit, sekretar i KKPK Jugosllave për 

Kosmetin: "Lëvizja Irredenta" është me pozitivja 

nga të gjitha të tjerat, por njëherit për ne edhe më 

e rrezikshmja, sepse në krye të saj qëndron 

avokati Selman Riza, i cili nuk bashkëpunon me 

okupatorin... Ne, disa herë kemi ardhë në 

kontakt me të, por kot, edhe pse çështjet po i 

parashtrojmë në mbështetje të Kartës së 

Atlantikut, megjithkëtë, nuk kemi arritur ndonjë 

sukses... Ky është kundër UNC-Jugosllave dhe 

PKJ, si dhe kundër bashkëpunimit me PK 

Shqiptare e UNC-shqiptare. Ky kërkon pavarësi 

qysh tani. Kërkon që Kosova të ndahet sot nga 

Jugosllavia. Megjithë qëndrimin e tij të këtillë dhe 

bisedave shterpë me të, ne edhe më tej po 

mbajme kontakte me të, sepse është me ndikim 

të madh" ( B.B.i M.V. "Surova vremena na Kosovo i 

Mtohiji" Bgd. 1991, Faqe 290). 

Ndërkaq, edhe Fadil Hoxha, megjithqë e njihte 

mirë veprimtarinë patriotike të Prof. Selman 

Rizës dhe frikën e sllavokomunistëve nga ky 

personalitet, më 9 shkurt 1944, i shkruan KQPK 

Sqiptare: "Vëndin e Ballit këtu te ne po e zen 

irrendentizmi që s'asht gja tjetër veçse një degë e 

Ballit. 

Irrendentizmi drejtohet këtu prej Selman Rizës, 

mikut e shokut të Safet Butkës. Këta kanë botue 

edhe njifarë broshure, ku kallzojnë karakterin e 

cilësinë e tyne si dhe rrugën që do të ndjekin. Në 

broshurë direkt nuk na atakojnë, por lanë me 

16 

kuptue se do të na atakojnë edhe me shkrim, 

mbasi me gojë s'kanë pushue së atakuemi, po të 

thuesh qysh se pushti Selman Riza ka ardhë në 

Kosovë". 

Prof. Engjell Angoni, në librin e tij të botuar në 

vitin 1999 në Tiranë: SELMAN RIZA – Gjuhëtar 

dhe Atdhetar i Shquar”, me një qartësi tërheqëse 

dhe një dokumentim bindës, shpalos si në një 

ekran, jetën plot vuajtje e brenga dhe arritjet e 

mëdha shkencore të këtij personaliteti të shquar 

të shkencës shqiptare. Ai, në fund 

konkludonshquar gjerman J. F. Fallmerayer. 

Kuintesenca e shkrimit të tij është : Nga idetë e 

iluminizmit evropian të shoqëruara me magjinë 

që Greqia e 

Lashtë ushtronte në kulturën evropiane, u joshën 

shume personalitete evropiane të cilët u vunë në 

kërkim të thesareve të Greqisë Antike apo nisën 

të admironin atë që po dukej si Rilindja e dytë e 

popullit të helenëve. Ishin pikërisht ata që 

ringjallen mitin e Greqisë së Lashtë e të Athinës 

së kohëve të Perikliut, duke kthyer atë në boshtin 

e nacionalizmit të rilindur grek. Por, evropianet 

që vizituan Greqinë në kohën e kryengritjeve për 

pavarësi në 1821, patën rastin të konstatojnë se 

Greqia moderne kishte ruajtur shumë pak nga 

Greqia e Lashtë. Populli i dikurshëm i të madhit 

Solomon e i tribunit Perikli, populli i filozofëve 

Sokrat, Aristotel, Platon ishte kthyer në një 

popull barinjsh e bujqësh të kredhur në mjerim e 

injorance të papërshkrueshme dhe të cilët, në 

vënd të gjuhës së Platonit, flisnin një greqishte 

vulgare e të pakuptueshme për helenistët e 

filohelenët greke të ardhur nga akademitë e 

Evropës. Por surpriza më e madhe për të gjithë 

këta : nga Lord Bajroni tek Holland, Lear, 

Hughes, Pierre Lebrun, e Chateaubriand i 

famshëm, është fakti që kudo në Greqi keta 

ndeshën në pinjollët e një race që shumë prej tyre 

nuk e kishin njohur më parë. Këta ishin 

shqiptarët. Impakti i kësaj popullsie mbizotëruese 

në krahina të tëra, bëri që në vitin 1798, një 

agjent i Napoleon Bonapartit ta quante 

Peloponezin, Shqipëria e Greqisë L‟Albanie 

Grecque. Vetë Athina, kryeqëndra kulturore e 

Greqisë dhe e tërë botës antike, në vitet 1820 

ishte katandisur në një qëndër rurale. Shumica e 

fshatrave rreth saj banoheshin nga shqiptarët, 

ndërsa jeta në Athinën e mirfilltë përqëndrohej 

rreth Kodrës së Akropolit në lagjen Plakë të 

banuar po nga shqiptarët. Akropoli i famshëm 

ishte kthyer në një vendqëndrim të garnizonit 

turk. Ajo që i impresionoi më shumë udhëtarët e 

shumtë të huaj ishte fakti që protagonistët 

kryesorë të lëvizjes çlirimtare greke të vitit 1821, 

nga Boçari e Xhavella tek Andruci, Miauli, 

Bubulina, Karaiskaqi, Kollokotroni, Kanaris, etj 

ishin të gjithë shqiptarë. 

Miti i Greqisë dhe i Athinës së Lashtë që u bë 

flamur ideologjik i luftërave për pavarësi të 

Greqisë, ekziston kështu si një mit i 

papërshtatshëm, një mit që nuk gjente justifikim 

në realitetin etnik e kulturor të vetë qëndrës së 

helenizimit, të Athinës. Nga ana tjetër, është fakt, 

se nga ky takim i rastësishëm i studiuesve dhe 

eruditëve evropianë me popullin e shqiptarëve, 

lindën prodhimet e para të shkencave 

albanologjike, sprova mbi historinë, folklorin e 

gjuhën e shqiptarëve, të arvanitasve. Sipas


Fallmerayerit, në dejtë e grekëve të sotëm nuk 

rrjedh aspak gjaku i grekëve të lashtë, por një 

përzierje ku pjesa kryesore i takon gjakut 

shqiptar. 

Grekët e rinj, sipas tij, kishin trashëguar shumë 

pak nga grekët e lashtë, pra nuk meritonin të 

quheshin vazhdues të tyre. Teza e Fallmerayerit 

mbi diskontinuitetin historik të grekëve, shkaktoi 

një krizë të vërtetë identiteti pikërisht në 

momentin kur shteti i ri grek sapo kishte filluar 

jetë. Kjo, i kushtoi historianit gjerman vendosjen 

në krye të listës së misohelenëve, domethënë, 

armiqve të Greqisë. Prandaj, intelektualët 

grekë,duke filluar nga figura historike si Korais, 

Rigas dhe Paparrigopoulos e konsideruan si një 

mision patriotik të tyre të tregonin pikërisht të 

kundërtën e teorisë se Fallmerayerit, domethënë 

vazhdimësinë e pandërprerë të etnisë greke që 

nga Greqia e Lashtë, tek Perandoria Bizantine e 

më vonë deri tek Greqia Moderne. 

Eshtë për 

t‟u theksuar 

se, mozaikut 

shpirtëror, 

kulturor e 

kombëtar të 

trevave 

shekullore 

shqiptare të 

Epirit, 

trashëgimisë 

së lënë dhe 

traditave të 

ruajtura si 

një relike e 

çmuar e një 

bote që 

tashmë ka 

bërë emër, fillimi i shekullit të XX-të u rezervoi 

një fat makabër : kjo krahinë e lulëzuar, e quajtur 

nga popullsia autoktone ‖Shqipëria e Poshtme‖, 

në vitin 1913 u pushtua, u shkatërrua dhe u 

masakrua në masë nga hordhitë më barbare 

greke. 

Prandaj, historianët nacional-shovinistë grekë 

theksuan me aq pathos patriotik, se sa me 

argumente të vërteta shkencore, prejardhjen e 

grekëve modernë si pasardhës direktë të Greqisë 

Antike. Ambasadori i parë i SHBA-së në shtetin 

e pavarur grek, Charles Tukerman, zbavitej 

shumë nga ky zell i historianëve grekë për të 

hedhur poshtë konkluzionet e Fallmerayerit , kur 

vërente me humor se mënyra me e mirë për t`i 

shkaktuar apopleksi një profesori nga Athina 

është t`i përmëndësh emrin Fallmerayer. 

Por teoritë e Fallmerayerit mbi diskontinuitetin 

etnik të Greqisë, patën edhe përkrahës të tjerë të 

shquar, që në të vërtetë njiheshin si filo-helenë të 

padyshimtë. Një prej tyre ishte konti francez A. 

De Gobineau, studiues i antropologjisë dhe i 

racave njerëzore. De Gobineau nuk mungoi të 

konstatojë atë që ai e quan eklektizëm etnik të 

Greqisë moderne dhe të konkludojë se gjaku 

grek përmban një sasi mjaft të madhe gjaku 

shqiptar, pasi elementi shqiptar luan një rol të 

madh në formimin e tij. 

Ambasadori i Britanisë së Madhe në Greqi në 

vitet 1974 -1978, Sir Brooks Richard thotë : 

Sadoqë grekëve nuk u pëlqen kur dikush u thotë 

se ata nuk janë pasardhësit e grekëve klasikë, 

identiteti grek është më shumë kulturor se 

gjenetik‖. 

Në këtë mënyrë, pra, që në lindjen e tij 

më 1821, shteti grek lindte me një problem 

identiteti, që pasqyrohej qartë deri edhe në 

strukturat e tij : një pjesë e mirë e gjeneralëve të 

dalë nga kryengritja për liri ishin shqiptarë. 

Po këta ishin edhe viktimat e para të konflikteve 

të brëndshme, që karakterizuan jetën polike 

greke në vitet që pasuan pavarësinë. Shumica e 

këtyre gjeneralëve e mjaft prijës të tjerë 

ushtarakë, u eliminuan në një 

mënyre apo tjetrën dhe frenat e shtetit i morën 

përfaqësuesit e aristokracisë greke të ardhur nga 

vëndet evropiane, ku shumica e tyre kishin kaluar 

pjesën më të madhe të jetës. Në një plan më të 

gjerë, Athina zyrtare vuri në themel të politikave 

të saj të brëndshme, homogjenizimin e shoqërisë 

heterogjene greke. Dëbimi nga shteti i 

porsalindur grek i popullsisë shqiptare përfaqësoi 

aktin e parë në zbatimin e një politike të tillë. 

Pavarësia e Greqisë u inagurua me dëbimin e 

shqiptarëve i shkruanin më 1878 kryeministrit 

anglez, Lordit Beaconsfield, krerët e Lidhjes 

Shqiptare të Çamërisë e të mbarë Epirit, në 

kohën kur rrezikonte të ndodhte një eksod i 

shqiptarëve. Në qoftë se anesksimi i Çamërisë 

dhe dëbimi i popullsisë shqiptare mbeti për t‟u 

realizuar më vonë, aneksimi i Thesalisë i 

dekretuar atë vit nga Kongresi i Berlinit, u 

shoqërua me largimin e dhunshëm nga kjo 

krahinë e qindramijë shqiptarëve. Për të 

përfyturuar përmasat e këtij eksodi, mjafton të 

kujtohet se sipas regjisrit osman të vitit 1455, 

qyteti i Larisës kishte 11 lagje shqiptare dhe 

vetëm një lagje greke. Regjistri i mëvonshëm, i 

vitit 1520, evidenton po në këtë qytet, 693 familje 

shqiptare dhe 75 greke. Në prag të aneksimit të 

Thesalisë nga Greqia në 1745, udhëtari anglez E. 

Pacocke numëroi 5000 familje shqiptare kundër 

1500 greke, ndërsa E. Klarke (1812) dhe 

Bartholdy (1807) shënojnë në këtë qytet një 

popullsi prej 25‟000 banorësh, prej të cilëve 

20‟000 ishin shqiptarë. 

Gjithsesi, eleminimi i myslimanëve shqiptarë në 

kufijtë e asaj që shkenca historike e quan Greqia 

e vërtetë si dhe në viset e aneksuara në Thesali, 

Shqipëri Lindore (Maqedonia Shqiptare), Trakë 

dhe Epir nuk mundi të krijonte homogjenitetin e 

pritur etnik. Në Greqi apo në Epir jetojnë një 

masë shumë e madhe shqiptarësh të krishterë, 

autoktonë në tokat e tyre (Epir). Ndaj këtyre 

popullsive u zbatua politika e asimilimit, e cila 

sipas historianit e politikanit grek S. Lambros, 

solli ―rezultate të mahnitshme aty ku u zbatua si 

duhet, si psh në bashkësitë shqiptare të 

Peloponezit, të Atikës, të disa ishujve të tjerë, të 

Suliotëve e të Himariotëve të Epirit. Sado 

paradoksale të duket, në Konferencën e Paqes në 

Paris në vitin 1919, aftësia e madhe asimiluese e 

grekëve u vlerësua si një ‖arsye tepër serioze nga 

përfaqësuesi anglez Sir Eyre Croëe – për të 

mbështetur pretendimin e Greqisë për aneksimin 

e Vorio Epirit. 

Shkolla greke, së bashku me kishën ortodokse, si 

institucione me rreze më të gjerë veprimi, u 

zgjodhën si faktorë bazë që çuan përpara 

17 

proçesin e greqizimit të popullsive shqiptare. Që 

nga shekulli i XIX-të, u evidentuan rezultatet e 

këtij aksioni asimilues, nëpërmjet imponimit të 

gjuhës greke, ndërrimit të emrave të njerëzve e të 

toponimeve. Nga ana tjetër, shteti grek me anë te 

ligjit, kontrollonte e dënonte si sjellje shoqërisht 

të dëmshme çdo veprim e qëndrim që nuk 

përputhej me ideologjinë nacionalshoviniste e që 

tentonte t‟i shmangej hegjemonizmit të tij. Përsa i 

përket shqiptarëve (Arvanitasve), linjat kryesore 

të një politike të tillë asimiluese i përshkruan me 

një vërtetësi impresionuese studiuesi T. 

Neroutsos në një letër të vitit 1888 për 

albanologun e shquar Gustav Majer : Në Greqi 

shteti ndalon kategorikisht mësimin e gjuhës 

shqipe. Gjuhës shqipe i rezervohet posaçërisht 

nje trajtim përçmues e nënvleftësues. Të flasësh 

shqip është njëlloj si të identifikosh veten në 

shkallën më të ulët të shoqërisë neo-helenike. 

Kurse po të flasësh greqisht, qofsh edhe shqiptar 

konsiderohesh si pasardhës i nderuar dhe i pastër 

i grekëve të kohës së Themistokliut. Neroutsos 

tregon gjithashtu se si gazetarët grekë ishin 

thartuar në fytyrë kur gjatë një pritjeje, 

Mbretëresha e Greqisë i ishte drejtuar në gjuhën 

shqipe një milioneri me origjinë shqiptare V. 

Zhapa, i cili për grekët është një nga lavditë e tyre 

kombëtare. 

Megjithatë, edhe në Greqi nuk munguan zërat 

kundër politikave të asimilimit të shqiptarëve. 

Atë politikë, gjeti forcë ta denoncojë edhe ndonjë 

figurë e padyshimtë e nacionalizmit grek, si 

peshkopi erudit E. Kurilla, apo edhe ndonjë 

profesor i veçuar, siç ishte rasti i historianit të 

shquar grek Prof. Paparrigopoullos, kryetar i 

shoqatës për letërsinë greke. Më 25 Qershor 

1883, ky i shkruante kryeministrit grek Trikoupis 

se kishte ardhur koha që Greqia të jepte shënja 

miqësie ndaj shqiptarëve e nuk do të ishte keq të 

fillonte me mësimin e gjuhës shqipe nëpër 

shkolla greke, në Epir, në Shqipëri e kudo ku 

jetonin shqiptarët. Një këshillë kjo, që qeveritë 

greke nuk e kanë dëgjuar as dje, as sot, kur në 

Greqi një valë e re emigracioni masiv është 

shtuar mbas rënies së komunizmit në Shqipëri. 

Nuk ka dyshim, që në këtë vepër asimilimi, 

përveç instrumenteve të veta, shteti grek pati 

edhe ndihmën e pakursyer të kishës. Madje është 

kjo, që edhe para pavarësisë së Greqisë, zhvilloi 

një veprimtari të ethshme asimilimi kundër 

shqiptarëve të krishterë. Këtë mundësi ia jepte 

padyshim edhe Porta e Lartë, e cila i kishte 

besuar Patrikanës Greke të Stambollit 

përkujdesjen për të krishterët e perandorisë, duke 

i dhënë asaj edhe atribute të pushtetit laik siç 

ishte ai i shkollimit. Duke filluar nga shek XVII, 

në Epir apo në Shqipërinë e Jugut, nën mbrojtjen 

sovrane të Sulltanit u hapën me qindra shkolla 

greke. Greqizimi i popullsive shqiptare ishte 

padyshim njëri ndër qëllimet bazë, sidomos pas 

krijimit të shtetit grek, kur aksioni i Patrikanës në 

këtë drejtim u koordinua në mënyrë perfekte me 

qeveritë e Greqisë. Ky qëllim duket fare 

transparent në një rregullore të vitit 1882 për 

shkollën egreke të arsimit, ku njëri nga nenet e saj 

i detyron nxënësit të mos flasin gjuhën shqipe, as 

me njëri-tjetrin e as në familje me prindërit. Pra, 

përveç vetes,fëmijët duhet të greqizojnë edhe 

prindërit. E njëjta përmbajtje zbulohet në letrën e


peshkopit të Paramthisë, Neofitit, i cili në vitin 

1908 i kërkonte qeverisë greke të bënte presion 

pranë Portës së Lartë për të hapur shkolla greke 

në Çamëri për vajzat. Pse pikërisht për vajzat? 

Sepse sqaron Neofiti : Këto vajza shqiptare, 

nesër duhet të bëhen nëna greke. Në këtë 

kuptim, hapja e shkollave greke në trevat me 

popullsi shqiptare, një proçes i gjatë ky i filluar që 

në shekujt e sundimit osman, u konsiderua nga 

Athina zyrtare një nga argumentet kryesorë, mbi 

të cilat ajo ka mbështetur pretendimet e veta 

territoriale në Shqipërinë e Jugut, siç bëri psh në 

Konferencën e Paqes në vitin 1919. Sepse, sipas 

konceptit të saj shovinist, ku ka kishë e shkollë 

greke, ai është vënd grek. Kështu predikonin 

eruditët grekë që erdhën pas pavarësisë e që 

morën frenat e shtetit sepse "kishin një përgatitje 

paraprake perëndimore!.." 

Kurse ne mohësat, thamë Jooo! Asnje 

emigrant shqiptare, nuk do te pranojme, 

sado qe te kete pergaditje dhe kulture 

perendimore... Ne i bëjmë të gjtha …ME 

FORCAT TONA...! 

Pra, e kundërta ndodhi me shqiptarët qysh mbas 

shpalljes së pavarësisë më 28 Nëntor 1912 e deri 

në ditët e sotme të tranzicionit të stërzgjatur 

postkomunist. Të gjithë ata që dhanë kontributin 

masksimal për sovranitetin e Shqipërisë (e që 

shumica dërrmuese ishin në dhè të huaj ose që 

mbetën përsëri në një robëri të dyfishtë) u 

masakruan dhe u keqtrajtuan nga ata që 

padrejtësisht ishin e janë sot e gjithë ditën në krye 

të pushtetit shtetëror. 

Vetëm lëvizja irredentiste në Shqipëri, Kosovë e 

troje të tjera etnike shqiptare mund ta çojnë 

përpara çështjen shqiptare për homogjenizimin e 

kombit shqiptar në hapësirat ku jetojnë sot 

shqiptarët : Në Shqipërinë Londoneze të vitit 

1913, në Shqipërine Lindore (Maqedoninë 

Shqiptare), në Kosovën Lindore (Preshevë, 

Bujanovc e Metvegje), krahinat shqiptare në Mal 

të Zi si dhe Çamëria... 

===================== 

100 vjetori i Pavarësisë le të 

vlejë për rishkrimin e drejtë të historisë 

shqiptare, ku të përfshihen ngjarjet dhe 

figurat patriotike, civile e ushtarake, që 

dhanë kontributin e tyne qyshë nga 

Rilindja e deri në shpalljen e Pavarësisë, 

duke përfshi periudhën e Mbretnisë, 

diktaturës e deri në ditët tona. që u 

mohuen dhe anashkaluen. Kjo nga puan 

e dobët e Akademia e Shkencave, e cila, 

me mosperfillje ndaj së vërtetë, krijoj 

një histori të rreme që ka helmue e po 

helmon rininë shqiptare, për 

fallsifikimet që janë krye e në mirëbesim 

të autoritetit që mban emni i Akademisë 

bashkë me institutin e historis e 

historianët e saj. U takon këtyne të bajnë 

kthesë, n‟paçin pak ndegjegje shqiptare. 

Fritz RADOVANI 

GJERGJ 

KASTRIOTI DHE 

SHQIPNIA JANË 

NJË ! 

Me rastin e 17 Janarit 

1468 – 2012 

GJERGJ KASTRIOTI 

(Veper e skulptorit O.Paskali) 

Gjergj Kastrioti – Skenderbeu (1405 – 

1468) asht Shqiptari ma i Madh që detyroi Botën 

me pranue se ka Shqipni dhe se ka edhe 

Shqiptarë! Anatole France shkruen per Té: 

“Lavdia asht një luks tepër i kushtueshëm!”. (Fan 

S.Noli, “Gjergj Kastrioti”). 

Edhe pse me 17 janar 1468 Gjergj 

Kastrioti mbylli sytë, Shpirti i Tij vazhdoi me 

jetue në trojet tona, aty ku dhuna dhe terrori për 

me zhdukë Fenë Katolike dhe ndjesitë Atdhetare 

Shqiptare kjene të pashembullta në tokat e 

pushtueme nga turqit. 

Për Gjergj Kastriotin u banë shumë 

studime dhe janë shkrue mjaft libra. Unë nuk do 

të shkruej këtu bibliografinë e plotë të tyne, por 

do t‟i jap lexuesit vetëm një rreshtim të disa 

viteve kur fillon dhe si vazhdon shkrimi i 

mendimeve të tyne per Heroin tonë Kombtar, 

tue iu referue studjuesit Fan S.Noli për Gjergj 

Kastriotin (New York 1947). 

Nё vitin 1480, Dhimiter Frângu, 

bashkluftar i Kastriotit, asht i pari qё ka lanё tё 

shkrueme nё latinisht jeten dhe trimnitё e Princit 

Shqiptarёve, Gjergj Kastriotit. 

1577, Jovius, Peshkopi i Noçerёs, në 

librin “Elogia...” që do të thotë “Lavdërime”, ku 

shkruen për Gjergj Kastriotin. Koleksionist i 

madh, në galerinë e portreteve te njerëzve të 

mëdhej ai kishte edhe portrtein origjinal të 

Skënderbeut, të cilin ia pat dhurue Dukës së 

Toskanës, Kozimo de Medici, që ruhet në 

Galeria degli Uffizi në Firenze, Itali. Jovio kishte 

shkrue e botue më 1531, 1541... librin 

“Komentan” (Commentari), mbi Gjergj 

Kastriotin, sipas veprës së Dhimitër Frangut, që 

kishte perkthye nga latinishtja. 

1582. Zurita, në librin “Analet e 

Aragonës”, ku permendet traktati i Kastriotit me 

18 

Alfonsin e V të Aragonës dhe të Napolit, në vitin 

1451. 

1564. Sansovinoja, historian i 

Venedikut, që popullarizoi Historinë e Barletit. 

1576. Lavardini, aristokrat nga 

Vandomi i Francës, perkthyes i Barletit, që i jep 

për herë të parë Gjergj Kastriotit titullin Mbret. 

Merr hollёsi nga Franku. Një përkthim i tij 

anglisht nga Gentieman u botue në 1596 në 

Londer, Angli. 

1601. Summonteja, në “Historia e 

Napolit” shkruen thanjet e Pantanoja, Piu II dhe 

Zurita. Kritikon Barletin për pasaktesitë e tija në 

lidhje me luftimet e Napolit. 

1603. Knolles (Noulësi), në librin 

“Historia e Turqëve” përmendë Barletin. 

1605. Mariana, në “Historia e Spanjës” 

përmendë betejat e Gjergj Kastriotit. 

1644 – 1677. Rinaldi, vazhdues i 

kardinalit Baronius, përshkruen shkurtime dhe 

pjesë burimesh arkivore nga dokumentacionet e 

Papëve. Vepra e tij asht me vlerё. 

1680. Spondanoja, kalvanist francez, i 

cili përdorë “Analet Kishtare” si fakte. Asht i pari 

historian kritik i historisë së Kastriotit. 

1709. Dyponcet (Dyponseja), Kritik i 

historisë, që vlerëson Barletin. 

1730 – 1733. Muratori, dijetar italian, 

botoi analistët Simonetta, Kribeli, Sanudo, 

Kanensius, që i referohen Kastriotit rastësisht. 

1742. Biemmi, studjues i Tivarasit, dhe 

i të gjithë bashkohësëve të vet. 

1754. Voltaire, i kushtoi një kapitull 

Gjergj Kastriotit, në librin e tij “Essai sur les 

Moeurs des Nations” (Sprovë mbi zakonet e 

Kombeve), ku shënon dy faktorët bazë të 

fitoreve të Kastriotit: Shqiptarët vetë, si rracë 

luftarake dhe karakteri malor i Shqipnisë. 

Perfundimi i tij asht ky: “Po të kishin 

kenë perandorët grekë si Gjergj Kastrioti, 

Perandoria e Lindjes do të kishte shpëtue”. 

1756. Gjeneral Wolfe, (Uolf), mendimi 

i tij prej eksperti ushtarak asht ky: 

“Gjergj Kastrioti shkelqen mjedis 

gjithë gjenaralëve të vjetër dhe të rijë, në 

udhëheqjen e një ushtrije të vogël mbrojtëse.” 

1815. Sismondi, asht i pari që tregon 

për qeleshen dhe shpaten që i dhuroi Papa. 

1817. Farlati, dijetar jezuit, që 

bashkpunoi me Riçeputin në Padova t‟ Italisë, 

kur mblodhën treqind vëllime dorshkrim të 

historisë së Kishës Ilire. Asht historian eklektik 

dhe kritik i moderuem. Asht i pari dhe i fundit që 

ka shkrue Historinë e Kastriotit të pamë nga 

pikpamja kishtare, por vëllimi i shtatë 

monumental i tij asht sfondi fetar i Shqipnisë 

Katolike Romane në kohen e Gjergj Kastriotit. 

1827. Hammer, historian i vetem që 

citon burimet turke, persiane dhe arabe. 

1848. Grigoreviç, profesor rus, i cili 

permendë i pari nga burimet sllave se Gjergji 

ishte mbi 20 vjeç kur e mori sulltan Murati II 

peng. 

1850. Z.I.Gentleman, përkthyes i librit 

“Skenderbeu i Murit” (Moore) të Historisë së 

Lavardinit, historia ma e gjatë e shkrueme 

anglisht. 

1853 – 1856. Romanin, kritik i 

pabesisë së Venedikut kundrejt Gjergj Kastriotit.


1863. Longfellow, Nenry W., poet 

amerikan, shkruen poezi per Gj. Kastriotin. 

1866. Fallmerayer, asht i pari kritik që 

ka zbulue vitin e saktë të vdekjes sё Gjergj 

Kastriotit, 1468. Perkrahes i fortё i shkrimeve 

historike tё Barletit. 

1866. Trinchera, asht i pari që botoi nё 

“Codice Aragenese” disa letra me vlerё të madhe 

tё Gjergj Kastriotit me Mbretin Ferdinand të 

Napolit nga arkivat. 

1876 – 1918. Jireçeku, asht përforcues 

i mendimit se Gjergji asht rritë në malet e 

vendlindjes shqiptare dhe jo në pallatin e sulltanit 

Murati II. 

1881. Petroviç, boton kuq e zi 

bibliografitë per Gjergj Kastriotin. 

1885. Kayser, zbuloi se Papa Nikolla V 

e quejti në kohen e tij Gjergj Kastriotin “Luftar i 

Krishtit” gati dhjetë vjet para Kalikstit III, që e 

shkruen këte në letren e njohun të tij, me 11 

shtator 1457, dokumenta të vetme tё arkivave të 

Vatikanit. 

1886. Tajani, dijetar italo – shqiptar, 

asht i pari që shkruen për perkrenaren dhe 

shpaten e Gjergj Kastriotit në Muzeun e Vienës. 

1886 – 1891. Pastori, asht studjues i 

arkivave të Vatikanit, ku zbulon letra dhe disa 

mendime të dokumentueme per Kastriotin dhe 

fitoret e Tij. 

1887 – 1918. Talloczy, zbulues dhe 

perforcues dokumentacioni per Kastriotin. 

1892. Fermenxhini, zbuloi se mbiemni 

Kastrioti asht i fshatit me atë emen. 

1896 – 1910. Konica Faik, boton disa 

artikuj frengjisht per Gjergj Kastriotin. 

1914 – 1924. Sufflay, Milan von, 

profesor kroat, i vramë per kontributin e madh 

që ka dhanë në të gjitha fushat e Historisë së 

Shqipnisë. Ka pasqyrue sakt jeten qytetare tё 

Shqipnisё në librin e njohun të Tij: “Burgen und 

Städte” (Kështjella dhe qytete). 

1921 – 1947. Fan S.Noli, “Gjergj 

Kastrioti – Skenderbeu 1405 – 1468”... 

Një nder kryeveprat e Tij per Historinë 

e Shqipnisë. 

1923. Korça, studim që parashtroi 

autori per mbrojtje doktorate. 

1925 – 1929. Giese, dijetar gjerman, 

gjenё i pari dokumenta turke per ekspeditat e 

Muratit II dhe tё Mehmetit II kunder 

Shqiptarёve. Asht me mendimin e Barletit. 

1925 – 1931. Babingeri, dijetar gjerman 

që tregon mbishkrime të kështjellës së qytetit të 

Elbasanit, nga Mehmeti II nё vitin 1466, ku 

perforcon Barletin e Tivarasin. 

1937. Gegaj, At Athanas, dijetar 

shqiptar, që i paraqiti Universitetit të Louvain një 

disertacion në gjuhen frengjishte, me titull 

“Shqipnia dhe invadimi turk në shekullin e 

pesëmbëdhjetë”, i botuem nga ai universitet në 

vitin 1937. Fan S.Noli shkruen per këtë libër këto 

fjalë: “Është tregimi më i plotë i heroit që mund 

të jetë botuar ndonjëherë në çdo gjuhë, plot me 

informata dhe me materiale të paraqitur mirë.” 

*** 

Gjergj Kastrioti asht kenë dhe do t‟ 

jetë Heroi i Përjetshëm i të gjithë Shqiptarëve, 

kudo kjofshin Ata! Aq madhshtore asht Epoka e 

luftave dhe e fitoreve të Tij kundër turqëve, sa 

asnjë Trim legjendar në Botë nuk asht i 

përjetsuem në aq shumë shtete të Botës me 

monumente lavdije sa Shqiptari i Madh i 

Arbënisë sonё Gjergj Kastrioti – Skenderbeu! 

Përkrenaria, Parzmoria dhe Shpata e Tij 

vazhdojnë me shkelqye në të gjitha Enciklopeditë 

e Botës, në të gjitha Ata Shtete ku nderohet 

Flamuri Kombtar, ashtu si në çdo votër 

Shqiptare, kudo kjoftë, që në krye të vendit ka 

Gjergjin dhe Shqipen Dykrenare të Kastriotit, 

mbi shtrojen e gjakosun ndër shekuj per Liri. 

“Ata” që sot kërkojnë me përlye 

Figurën e Gjergj Kastritot për motive fetare, lè të 

vazhdojnë me ecë të zbathun në ranë mbas 

deves...ashtu siç ecen tradhëtarët e shekullit XX 

ndër asfaltët e Tiranёs sё zharitun si pasues tё 

denjё tё Haxhi Qamilit, ku edhe u terhoqen 

zvarrë nga vetë Shqiptarët. Historia do të 

përsëritet prap për të gjithë “ata” që ecin në 

gjurmët e tradhëtarëve të Atdheut! 

E sot nuk janë aq pak sa kujtojmë..! 

GJUHA SHQIPE, 

GJUHA E 

SHQIPTARVE 

Paul Tedeschini 

Lexova artikullin e Mehmet Krajes: 

“Shizma kosovare e gjuhes“ e botuem 

ne gazeten TEMA. Kush e ka jetue dhe 

e kujton kohen e diktatures komuniste 

te Enver Hoxhes ne Shqipni e din mire 

se çdo e drejte e njeriut asht dhunue. 

Per gjyse shekullit, qe nga viti 1944, viti i “ 

çlirimit “, i asht imponue gjithe popullit shqiptar 

ne Shqipni politika e Enver Hoxhes dhe e grupit 

te tij, tue mos lejue asnji parti tjeter politike. Qe 

nga viti 1945, viti i “ çlirimit “, i asht imponue 

gjithe popullit shqiptar ne Shqipni pushteti i 

Enver Hoxhes dhe i grupit te tij tue eleminue 

çdo forme tjeter te pjesemarrjes ne Pushtet. Qe 

nga viti 1944, viti i “ çlirimit “ iu hoq shqiptarve 

ne Shqipni e drejta e levizjes mbrenda vendit e 

19 

aqe ma teper jasht vendit. Qe nga viti 1967 i asht 

imponue popullit shqiptar ne Shqipni ateizmi dhe 

i asht hjeke njeriut e drejte e ndergjegjes. Qe nga 

viti 1944, ” çlirimi i vendit “, gradualisht u 

çpronesuen njerzit dhe i asht hjeke njeriut edhe e 

drejta e prones deri ne piken qe as fshatarit nuk i 

lejohej te mbante bagti apo pula. Arrijtme deri ne 

ate pike sa s‟kishim as çka me hanger. Dhunimet 

perfshine edhe fushen e kultures. Qe nga viti 

1972 i asht imponue si gjuhe zyrtare te gjithe 

popullit shqiptar, mbrende dhe jashte Atedheut, 

dialekti jugor i Enver Hoxhes. Sot mbas 15 

vjetesh edhe na kena fillue me i harrue keto gjana 

e aqe ma teper te rijt e sotem qe keto gjana, qe 

po tham, u duken qesharake dhe te 

pabesueshme. Por keto gjana kan ndodhe me te 

vertete, ma besoni!!!! Rifitimi i te gjithe ketyne te 

drejtave dhe ndergjegjesimi don kohe. I 

ashtuquejtuni “Pluralizem” , edhe pse jo i 

mirefillte, asht nji hap i madh perpara per vendin 

tone, edhe pse partite e formueme nuk jane gja 

tjeter veçse pjelle e “Nenes Parti”. Me kohe, me 

dashje a padashje, edhe keto parti, siç thuhej ne 

ate kohe, do te bahen “revizioniste” dhe njeriut 

dalangadale do ti kethehen te drejtat simbas 

principeve te demokracise europiane. Edhe vete 

njerzit e ndrydhun nga diktatura dalngadale do te 

ndergjegjesohen per kete demokraci. Nuk ka 

force ma ne bote, qe ta rikethejne sistemin 

falimentar socialist dhe diktaturen komuniste, aqe 

ma pak te tipit Enver Hoxhes. As vete bijt e 

Enverit dhe te bashkepuntorve te tij ( shumica jo 

kot “ anmiq te Popullit dhe te Partise “ ) nuk 

kishin me pranue ma kethimin mbrapa. Sot 

lejohen parti te ndryshme, lejohet pjesmarrja e 

perfaqesuesve te partive te ndryshme ne Pushtet, 

lejohet nga qeveria shqiptare levizja e lire e 

njerzve mbrende dhe jasht vendit, lejohet prona 

private, po kethehen ( demek ) pronat, lejohet 

aktiviteti privat, nuk ndalohet ma mbajtja e 

pulave, nuk denohet ma si krim besimi fetar, por 

lejohet lirisht, jane rihape kultet fetar, lejohet me 

ndigjue radio te hueja dhe me pa televizione te 

hueja, sot ke te drejte te vallzojsh si te duesh bile 

jane hape diskoteka, lejohet me diskutue lirisht 

per politiken pa pase frige se te fut kush ne burg, 

lejohet me u veshe simbas modes, sot ne 

proceset gjyqesore ke prep te drejte te keshe 

avokat mbrojtes, sot ke te drejte te mbajsh valute 

te huej dhe ta thesh valuten lirisht, sot ke te 

drejte ta pengojsh tjetrin me tu perzi ne punet e 

tueja personale e shume e shume gjana te tjera, 

qe ne kohen e diktatures komuniste ndaloheshin. 

Mbasi sot asht ba demokratizimi i jetes dhe heqja 

e dhunimit ne te gjitha fushat, pse mos te hiqet 

edhe dhunimi, qe iu ba gjuhes, dhe te lejohet 

populli te flase dhe te shkruej gjuhen e vet lirisht? 

Dhunimi i gjuhes i vitit 1972 ka qene nji hap 

mbrapa ne fushen gjuhesore dhe nuk ka qene gja 

tjeter veçse nji dhunim, qe as ky nuk ka se si ti 

rrezistoje kohes si nji proces i pashmangeshem 

demokratizimi edhe ne kete fushe. Ndalimi me 

ligje i perdorimit te gegnishtes ishte nji krim jo 

vetem ndaj perqindjes ma te madhe te popullit 

shqiptar, por ka qene nji krim edhe ndaj autorve 

shqiptar ma me vlere, tue fillue qe nga autort e 

dokumentave te para te gjuhes shqipe e deri tek 

autort e fundit te kryeveprave me fame botnore 

te letersise shqipe te persekutuem permateper


edhe fizikisht. Linde pyetja:Me ç‟te drejte 

“Tirana e kuqe” pretendon qe kosovart, 

vetem se jane shqiptar, qe permateper jetojne 

jasht Shqipnijet, duhet tu nenshtrohen ish 

ligjve te diktatatures te vitit 1972 ne 

Shqipni?!! Keto jane pretendime imponuese, 

absurde, nostalgjike “ akademistash “ te kuq te 

Shqipnise, te cilet bijne ne kundershtim edhe me 

vete “ Ligjet e zhvillimit dialektik te gjuhes “ 

te propaganduem prej atyne vete. Keto jane 

pretendime anakronike dhe kontrokorrente me 

kohen e zhvillimit te sotem te Shqipnise dhe te 

Rrajonit 

Konrad Rodoni 

A KISHTE DISIDENCË DHE 

DISIDENTË SHQIPNIA 

MBAS VITIT 1944 E DERI 

NË VITIN 1990 ? 

Në 45 vjetorin e “Revolucionit 

Ideologjik dhe Kultural – 1967 ” 

Pjesa e Tretë: Mbyllje 

Për politikanët e intelektualët, që 

shumë Shqiptarë i njohin nga titujt e tyne të 

zhurmëshëm “dr. prof. dhe akademikë”, e që 

janë pikërisht ata që duhet t‟i thonin para meje dy 

fjalët “disidencë dhe disidentë” kur banë Fjalorin 

e Gjuhës së Sotme Shqipe, në vitin 1980, po që 

vazhdojnë edhe sot me paturpësi me i mohue se 

“Shqipëria nuk ka patur kurrë disidencë e disidentë, 

sepse nuk kanë ekzistuar. Kjo është një ëndërr. Ka qenë e 

pamundur... se as nuk mund të mendohej”…, tregon 

qellimin e keq të pandryshueshëm të mendsive të 

tyne në pseudokulturën mjerane komuniste, e cila 

u ka hy në palc, aqsa kujtojnë se munden me 

vazhdue me rrêjtë dhe me mashtrue Popullin 

Shqiptar ashtu si u pelqen atyne. Të mendosh 

dhe të shprehesh kështu, domethanë se Shqipnia 

nuk ka pasë asnjëherë shtet diktatorial dhe as nuk 

ka provue shtypjen dhe terrorin e mnershëm të 

“luftës së kllasave” per 47 vjet rresht 

panderpremje të anadollakut sllavokomunist 

Enver Hoxha, dhe se Genocidi dhe krimet e tij 

antinjerzore të kryeme ndaj inteligjencës dhe 

Atdhetarëve Shqiptarë nuk i perkasin kombit 

Shqiptar. 

Ata që diktaturën komuniste sot e 

quejnë “ëndërr”, ashtu si mohojnë disidentët e 

Popullit Shqiptar kundër asaj diktaturë barbare, 

duhet të pranojmë pamëdyshje se janë ata 

bashkpuntorë të diktaturës dhe të sigurimit të 

shtetit të djeshem, të cilët sot, të veshun me 

xhybet arabe, kërkojnë përsëritjen e historisë dhe 

fshimjen e krimeve të kryeme deri tashti, për të 

rifillue në çastin ma të volitshëm edhe njëherë atë 

trashigimi të gjakut të tyne, që po u siguron 

pasuni përrallore si paraardhësve kriminelë e 

gjaksorë, që në gjuhën e Popullit quhet “rjepje 

për së gjalli”. 

Pikërisht mohimi i disidencës dhe i 

disidentëve asht edhe një arsye tjetër e fortë që 

nuk hapen dosjet nga kriminelët që deri dje 

vrisnin e torturonin dhe sot vazhdojnë me 

qeverisë sikur nuk kanë ba asgja, mbasi hapja e 

dosjeve tё tyne tregon edhe viktimat. 

Disidenca ishte ajo që pushtetarët dhe 

sherbëtorët e PPSh dhe agjentёt e sigurimit të 

shtetit të djeshem as nuk e kanë kuptue atëherë 

as sot Ate, se depersonalizimi i tyne dhe 

servilizmi ishte aq i madh, sa fjalët Atdhé, Fé, 

Familje, moral, dinjitet, humanizem, karakter, 

shoqni, vllaznim, mik, kumbarë dhe besë, burrni 

e bujari, tipare kёta të pandryeshueshme të 

Shqiptarit, i kishin zevendsue me emnat, 

komunist, agjent, spijun, vigjilent, 

internacionalist, marksist – leninst, druzhe, 

tavarish, gardist, komisar, terrorist e maskara... 

tituj që i ruejnë bashkë me teserat e PPSh edhe 

sot nën jastekë... 

Deri në vitin 1967, kur në Shqipni u 

eksperimentue “Revolucioni Ideologjik dhe 

Kultural”, disidenca dhe disidentët ishin të 

pranishem kudo në shoqninë Shqiptare. 

Në këte pjesë unë do t‟ ju paraqes 

vetem një dokument me të cilin do t‟ ju tregoj se 

ju vazhdoni me kenë pasues dhe mashtrues të 

pacipë, si ata që ju lanë trashigim per me vazhdue 

qeverisjen e pandershme dhe të paisun me të 

gjitha tiparet negative të cilat, me një kujtesë të 

veçantë, mund të permblidhen nen titullin 

qeverisje hajdutësh vllavrasës. 

Dokumentin e disidencёs Shqiptare, 

nëse dishroni me e pa në origjinal, e keni në dy 

arkive: Në arkivin e e Kryeministrisë dhe të 

Ministrisë së Mbrendshme në Tiranë: 

Shkëlqesë, 

Letër e At Pjetër 

Meshkallës S.J. 

Kryetarit të Këshillit të 

Ministrave Mehmet Shehu 

Pardje, me 3-IV-1967, ora 19, pjesa ma e 

madhe e klerikëve katolikë që gjendët sot në 

Shkodër, kjemë thirrë në Sallën e Kandit të Kuq 

të Komitetit Ekzekutiv. Na u komunikue, ndër 

tjera, se do të denonconim gjithëshka kishim, 

me përjashtim të teshave personale të 

domosdoshme të veshjës dhe të fjetjës, pse të 

tjerat të gjitha ishin të popullit dhe popullit 

duhët ti këthehën; dhe se nuk do t’ushtronim 

asnjë sherbim fetar, as edhe privatisht: Këte e 

ka vendosë populli. 

Mendova të drejtohem me këte letër 

Shkëlqesës s’Uej, për me i çfaqë mendimin tim, 

jo ndryshej, por si njeriu njeriut. 

Sa për libra të mij, gjana kishtare etj. le 

të vinë e ti marrin kur të duen: nuk asht e para 

herë që unë dal në rrugë të madhe. 

Por, unë dëshroj të çfaqë disa mendime 

në përgjithësi: Dorëshkrimet janë pronë e 

shenjtë dhe e paprekëshme e Autorit, në mos i 

20 

dorëzoftë ai vetë e në mos kjofshin kundra 

Sigurimit të Shtetit. 

Sa për pasuni të tjera, as bujarija e 

burrënija e popullit, as ligji natural ma 

elementar nuk e pranon që një gja që asht falun 

njëherë njaj përsoni o njaj enti të caktuem, të 

kërkohët rishtas prej dhuruesit si gja e tija. 

Spekullimet e shpërdorimet goditën. 

Dhe, e vërteta asht se populli, pothuejse 

në çdo vend e ka përcjellë priftin e vet (të mirë 

o të dobtë) me vajë, si përfaqësuesin e fesë së 

vet. 

Një hije e zezë ka ra mbi popull kur ka 

pa tue u mbyllë Kishat, tue u rrëzue 

kumbonarët e sidomos tue u lejue të viheshin 

në lojë përsonat dhe gjanat fetare, tue fye 

kështu thellë ndjenjat kaq të shenjta të besimit. 

Po atë efekt kanë ba fushatat e 

çfrenueme diskredituese antifetare zhvillue me 

të gjitha mjetët e propagandës. Si përgjigje, 

populli ka mbushë Kishat deri në çastin e 

mbylljes së tyne. Çë vlerë ka atëherë qendrimi i 

një pakice të pandërgjegjëshme o të frikësueme 

me lloj lloj presionesh? 

Sidomos pjesa e friksueme me 

kërcnime, presione, premtime e pushime nga 

puna, pëson torturën ma të madhën, sepse e 

lidhun nga kafshata e bukës, shtërngohët me 

mohue me gojë atë që beson; dhe kështu 

fushata që po bahët synon me formue një 

brezni pa kurajo civile, pa burrëni, opurtuniste, 

servile, tue prishë karakterin e Shqiptarit në 

dam t’Atdheut. Njerëzit kane frikë m’u takue, 

m’u përshëndetë rrugës me miq që janë në sy o 

të “prekun”. E kush po di se cilët janë! –Flitët 

shumë për Inkuizicionin e sot 500 vjetëve, dhe 

jo fort objektivisht. Po për këte të Shek. XX-të? 

Vi tash tek unë. Unë vijën e tanë jetës 

sime nuk mund e ndryshoj, por do ta vazhdoj 

derisa të kemë frymë. Pengesa e jashtme e 

forcës madhore do të bajë në mue vetëm atë 

efekt që ban guri o dheu që pengon rrjedhën e 

ujit: Populli më njeh dhe e din mirë si kam 

shkri jetën për té. 

Unë tham se, me këte luftë kundra fesë 

neve edhe po diskreditohemi faqe botës, së cilës 

i kemi dhanë premtime solemne për liritë dhe të 

drejtat njerëzore në Shqipni. Kur, në vj. 1945, 

në Tiranë, me 8 mars, unë, u takova me Juve, 

Shkëlqesë, se kishëm ndigjue prej komunistëve 

fjalët: “Këte Kishë do ta bajmë kinema”; Ju 

m’u përgjigjët:“Kjo asht propagandë 

armiqësore!”. 

Me të vërtetë, as anmiku ma i tërbuem i 

Pushtetit s’ka muejt me u ba një propagandë 

ma anmiqësore në 22 vjetë, sa i keni ba vedit. 

Nuk më ka shty me Ju shkrue Shkëlqesë, 

as urrejtja, as ambicioni, as interesi, por vetëm 

ndërgjegja, e vërteta dhe e mira. 

Me nderime 

Pjetër Meshkalla, meshtar katolik 

i Shoqënisë Jezu. 

5 Prillë 1967.


SHQIPTARËT 

NËN MAL TË ZI – 

SI TË HUAJ NË 

TOKËN E VET 

Nga Frank Shkreli 

Një numër artikujsh janë botuar kohët e fundit 

në lidhje me gjëndjen e shqiptarëve nën Mal të 

Zi, gjëndje këjo që sipas shumë zëdhënsve 

shqiptarë në Mal të Zi sa vjen e përkeqësohet nga 

viti në vit, nga pikpamja kombëtare, nga 

(mos)përfaqësimi i tyre politik si dhe në 

fushën ekonomike, në krahasim me shtetasit e 

tjerë të Malit të Zi. Shumë prej tyre e ndjejnë 

veten si qytetarë të rendit të dytë, të diskriminuar, 

të shkelur e të nepërkëmbur -- një përpjekje këjo 

afatagjatë asimilimi nga autoritetet malazeze me 

qellim për tu mohuar shqiptarëve 

autoktonë identitetin kombëtar, në tokën e tyre 

shekullore -- duke i bërë që ata ta ndjejnë veten si 

të huaj në tokën e në shtëpitë e veta shekullore. 

Nuk ka shtypje më të rëndë se mohimi i 

identitetit, si person dhe si komb. Shqiptarët 

kudo në trojet e tyre nën ish-Jugosllavi 

përballeshin, pak a shumë, me të njëjtën politikë 

të egër asimilimi e shtypjesh, ndërkohë që përveç 

masave të ashpra politike dhe ekonomike që ishregjimi 

komunist sllav ndërmirrte kundër 

popullësisë autoktone shqiptare -- mbi të gjitha 

ish-regjimi jugosllav përpiqej të ndryshonte 

emërat e mbiemrat e shqiptarëve duke i sllavizuar 

ato me prapashtesën ''viq'' ose mënyra të tjera, 

vetëm e vetëm për të zhdukë identitetin e tyre, 

me qëllim pakësimin e numërit të shqiptarëve. 

Në atë kohë këjo bëhej haptas pasi ishte politikë 

zyrtare e regjimit të atëhershëm. Këjo politikë 

shtypëse gjatë dekadave ka bërë që më shumë se 

gjysma e shqiptarëve nga trojet e tyre në Mal të 

Zi të kenë marrë rrugët e botës. 

Një politikë e tillë sot nga shteti i ri i Malit të Zi 

nuk kuptohet, sidomos kur të mirret parasyshë 

se ishin shqiptarët ata që përkrahën e lobuan -- 

bile edhe para organeve më të larta qeveritare në 

Uashington -- në favor të pavarësisë së Malit të 

Zi, me shpresë se si shtet demokratik e i pavarur, 

Mali i Zi do t'i trajtonte shqiptarët më mirë se 

ish-federata e atëhershme Serbi-Mali Zi, dhe se 

një Mal i Zi i pavarur do t‟u shërbente më mire 

interesave mbarëkombëtare shqiptare, në vend të 

një federate të qeverisur nga Beogradi. 

Por ky shkrim nuk ka për qëllim të rrjeshtojë 

ankesat e shumëta të popullësisë autoktone 

shqiptare nën Mal të Zi, pasi ato dihen tanimë 

mirë nga lexuesit dhe publiku, por shkurtimisht e 

në përgjithësi gjëndja e tyre atje është përshkruar 

si një ''stagnim dhe degradim'' i të drejtave të tyre 

të njeriut dhe si qytetarë të barabartë duke u 

mohuar atyre, ndër të tjera, të drejtën e 

rivendosjes së komunës së Tuzit, përdorimin e 

simboleve kombëtare dhe duke ndryshuar kohët 

e fundit, ligjet mbi zgjedhjet që shkojnë në dëm 

të shqiptarëve. Qëllimi i këtij artikulli është për t‟i 

bërë thirrje qeverisë së Podgoricës që në 

bashkpunim me komunitetin shqiptar të rishqyrtojë 

masat që ka marrë kohët e fundit 

kundër interesave të komunitetit shqiptar në atë 

vend -- dhe në të njëjtën kohë për të venë në 

dukje nevojën e një kohezioni më të madh midis 

udhëheqësve politikë shqiptarë në Mal të Zi, si 

dhe të nevojës urgjente që elementë të ndryshëm 

politikë shqiptar të bashkpunojnë për qëllimet e 

përbashkëta, në interes të komunitetit shqiptar në 

trojet e veta. 

Mali i Zi pretendon të jetë një shtet demokratik 

me aspirata për tu integruar në Evropë dhe për 

t'u bërë antar i organizmave euro-atlantike. Si i 

tillë, bota të cilës ai dëshiron t‟i bashkohet dhe 

me të cilën dëshiron të ndajë vlerat e 

përbashkëta, pret prej Malit të Zi që ai të ushtrojë 

një politikë dinjiteti të barabartë për të gjithë 

shtetasit e vet, përfshirë edhe shqiptarët. 

Kushtetuta amerikane thotë se “të gjithë njerëzit 

janë krijuar me të drejtat të barabarta”, dhe si të 

tillë, megjithëse ndoshta me karakteristika të 

ndryshme kombëtare, kulturore ose fetare -- të 

gjithë kanë gjithashtu të njëjtat të drejta dhe 

përgjegjësi në procesin e vendim-marrjeve për 

jetën dhe fatin e vet, gjë që është gurthemeli i një 

demokracie të vërtetë. Edhe shqiptarët nën 

Malin e Zi i meritojnë dhe duhet t‟i gëzojnë këto 

të drejta të barbarta si çdo shtetas tjetër i këtij 

vendi dhe i kontinentit evropian. Prandaj qeveria 

e Podgoricës të mos shtojë përçarjet duke u 

mohuar të drejtat shqiptarëve, dhe as ndryshimet 

etnike me shqiptarët, të mos i përdorë si një mjet 

asimilimi ose emigrimi të detyrueshëm, por t‟i 

njohë ndryshimet dhe të përpiqet më shumë për 

akomodim e jo asimilim, bazuar në standardet 

evropiane. Në asnjë vend demokratik nuk 

konsiderohet që ngritja e një flamuri kombëtar e 

një grupi etnik të kërcënojë rendin dhe qetësinë! 

Si shëmbull, këtu në Shtetet e Bashkuara, flamuri 

shqiptar valvitet në shumë raste, në rrugë 

kryesore dhe qendra qeveritare, siç është Bashkia 

e Nju Jorkut. E si pasojë, nuk janë kërcënuar 

kurr rendi e qetësia, por ato janë më të fortë dhe 

jo më të dobët, pasi në manifestime të tilla 

marrin pjesë grupet etnike dhe udhëheqsit e 

qeverisë lokale, në shënjë tolerance e respekti për 

njëri tjetrin. E ketë të drejtë gëzon çdo grup 

tjetër në Shtetet e Bashkuara, përfshirë edhe 

malazezët e serbët. Çudi, si rendi e qetësia e këtij 

vendi nuk janë prishur si rrjedhim i ngritjes së 

qindra flamujve nga mbarë bota, përfshirë edhe 

nga vende armike të Amerikës! 

Përgjegjësitë kryesore për gjëndjen e 

keqësuar të shqiptarëve sot në Mal të Zi i 

ka, natyrisht, vet qeveria e Podgoricës dhe 

ajo që konsiderohet si politikë anti-shqiptare 

që po ndjekë ajo. Por, nga ana tjetër, siç ka 

21 

thënë edhe gjermani Johann Gottfried 

Herder, secili prej nesh ka mënyrën 

origjinale të identitetit tonë si njeri dhe se 

secili prej nesh duhet ta njohë këtë fakt se 

kush jemi. Sipas tij, këjo vlenë edhe për 

grupet etnokulturore në tërësi. Këjo duhet 

të ndodhë edhe për shqiptarët në Mal të Zi 

si komunitet i përgjithshëm, por një 

përgjegjësi të madhe për këtë situatë të 

krijuar kanë sidomos edhe përfaqsuesit e 

tyre politikë. Përçarjet dhe mosmarrveshjet 

midis tyre janë tanimë të njohura mirë. Për 

të qenë i lirë, një komunitet siç është 

komuniteti shqiptar në Mal të Zi, sipas 

mendimtarit të njohur evropian Frantz 

Fanon, duhet të zhvillojë vet objektivat, 

imazhin e tij politik, kombëtar e kulturor 

dhe të mbrojë këto vlera dalluese duke u 

varur e duke u bazuar në kulturën dhe 

traditën e vet. I takon elitës politike 

shqiptare në Mal të Zi që përçarjet e tyre 

politike t‟i këthejë në një sistem stabil 

bashkimi të qëllimeve dhe interesave të 

përbashkëta për komunitetin shqiptar atje. 

Nëqoftëse Mali i Zi vlerëson lirinë dhe 

demokracinë dhe dëshiron realizimin e 

aspiratave të tij për tu bërë anëtar i 

organizmave euro-atlantike, atëherë ai duhet 

të heqë dorë nga politika shtetërore e 

asimilimit dhe të rishqyrtojë vendimet e 

marra kohët e fundit karshi shqiptarëve në 

atë vend, vendime të cilat komuniteti 

shqiptar dhe përfaqsuesit e tij politikë i 

konsiderojnë si diskriminuese. Nëqoftse jo, 

atëherë, pjesëtarët e komunitetit shqiptar në 

Mal të Zi dhe shqiptarët kudo, përfshirë 

Tiranën dhe Prishtinën zyrtare dhe sidomos 

shqiptarët në Amerikë dhe në Evropën 

Përendimore duhet të shfaqin 

vendosmërisht pa-pajtueshmërinë dhe 

pakënaqësinë e tyre me mënyrën se si 

Podgorica trajton shqiptarët -- dhe në të 

njëjtën kohë -- këtë pakënaqësi tua shfaqin 

autoriteteve përkatëse vendimarrëse për 

politikën e jashtme në çdo vend ku jetojnë. 

Mali i Zi duhet të jetë i vetdijshëm se duke u 

mohuar shqiptarëve të drejtat që ata 

kërkojnë për të qenë të barabartë me të 

tjerët në atë shtet --ai minon shtetin e vet 

moralisht dhe ligjërisht -- para botës dhe 

para një pjese të qytetarëve të vet që 

fatkeqsisht, sot për sot, e ndjejnë veten si të 

huaj në tokën e vet. Këtë, duke pasur 

gjithashtu parasyshë se trajtimi i barabartë 

për të gjithë, si dhe liria dhe demokracia për 

të gjithë qytetarët, pa dallim, janë në të 

njëjtën kohë, faktorët që do të çojnë në një 

rend e qetësi afatgjatë si edhe stabilitet të 

qëndrueshëm jo vetëm për Malin e Zi por 

edhe për rajonin.


TE HUAJT PER 

SHQIPERINE E 

SHQIPTARET 

Piro Marko Tase 

JURLARO ROSARIO*) 

MUZAKËT 

DESPOTËT E EPIRIT 

Titulli i origjinalit : 

« I Musachi-Despoti d‟Epiro » 

MUZAKËT, DESPOTËT E EPIRIT. 

Në mesjetë, në Epir, ndodhej një 

familje princash ose më saktë, despotësh, që 

paskish ardhur nga Kostantinopoja dhe që 

sundoi për shumë shekuj një territor të gjerë 

përreth Beratit. 

Për herë të parë, emri i një fisniku nga 

familja e Muzakajve, është përmendur nga 

historiania bizantine, Ana Komnena. Është 

fjala për pinjollin e parë të Muzakajve, i cili në 

vitin 1090, u bë ndër komandantët më të 

besuar të Perandorit Aleksi I Komneni i Epirit. 

Andrea I Muzaka, është i pari 

personalitet i familjes Muzaka që del në skenën 

e historisë gjatë viteve 1280-1319, si zot i Beratit. 

Ai u shqua si një nga krerët kryesorë dhe më të 

rëndësishëm mes fisnikëve shqiptarë gjatë 

qëndresës kundër anzhuinëve. Kjo ishte edhe 

arsyeja përse u burgos në Brindizi të Italisë dhe 

më pas e liruan bashkë me fisnikë të tjerë 

shqiptarë për t‟i patur si aleatë në luftën kundër 

Perandorit Bizantin. 

« Sipas „Breve memorie …‟( 

« Kujtime të shkurtëra të pasardhësve të familjes sonë, të 

Muzakajve »- Shënimi im-P.T.) e shkruar nga 

Giovani Muzachi dhe e përpunuar nga i biri 

i tij, Kostantin, kjo familje e kishte 

prejardhjen nga Molosia. 

Mbiemri duhet të ketë qënë, në 

këtë mënyrë, një derivat nga vendi ku 

familja me prejardhje të hershme prej 

Kostantinopojës, kishte qëndruar më gjatë. 

Mbiemri Musachi duhet të ketë qënë, pra, 

pasojë e ndryshimeve grafike dhe fonetike të 

Molosisë apo të banorëve Molosë. Për të 

provuar këtë tezë, autori i «Breve memorie 

… » përmend Molossi-Molossachi- 

Molosaki-Mosachi-Musachi. 

Në “Breve memorie…” autori flet për 

motrat e veta: Teodora, Condisa, Comita, 

Elena, Maria, Suina dhe për një vëlla me 

emrin ANDREA, i cili u martua me Yela 

Topian dhe vdiq rreth vitit 1484. Në këtë 

pjesë të “Breve memorie…” flitet edhe për një 

fëmijë të Andreas me emër Ginno, i quajtur 

“Signor Ginno” 

Nga viti 1280 deri në vitin 1319, zoti 

i këtij qyteti ishte Andrea Muzaka, një princ 

me shumë autoritet, i cili kishte marrë nga 

mbreti i Napolit, Karli I Anzhuin, titullin 

“Marshall i Shqipërisë”. Fitimi i këtij titulli 

është vetëm një dëshmi e dukshme e vlerave 

që muzakët, Despotët e Epirit, kishin gjatë 

mesjetës në kuadrin e politikës evropiane , 

veçanërisht, për raportet me mbretin e 

Napolit. 

Në fakt, të tjerë muzakë, veç 

Andreas, zhvilluan më tej marrëdhënie të 

ndryshme diplomatike, siç provojnë 

dokumentat napolitane të grumbulluara dhe 

të botuara nga von Hahn. 

Pasardhësi i Andreas I ishte djali i 

tij Teodori I Muzaka, që u martua me vajzën 

e Paolit të Ohrit, me të cilën pati dy fëmijë: 

Mentulo Conte dhe Andrea II Muzaka. Ky i 

fundit trashëgoi titullin e Marshallit dhe, 

duke u shquar për qëndresën në krye të 

bujarëve të tjerë Muzakë kundër 

ekspansionit sërb në trevat shqiptare, mori 

nga Perandori Bizantin titullin e lartë 

Despot. 

Despoti, Andrea II Muzaka, 

(1335-1372) u bë themeluesi i një principate 

të vërtetë të familjes së Muzakajve. Nën 

drejtimin e tij, Muzakajt u vunë në krye të 

lëvizjes anti-bizantine të viteve 1335-1341. 

Andrea II Muzaka kishte përfshirë 

në zotërimet e veta: Myzeqenë, Beratin, 

Tomoricën, Skraparin, Këlcyrën, Përmetin, 

Oparin, Devollin, Kolonjën e Kosturin. 

Vdekja e Andreas II Muzakaj, solli 

dobësimin e zotërimit të Muzakajve që u 

nda mes tre bijve të tij: Gjonit, Teodorit, dhe 

Stojës. 

Stoja vdes më 1384; Teodori vritet 

në fushën e betejës më 1389; Gjoni vdes para 

vitit 1390, kur Osmanët, tanimë, ishin bërë 

zotër realë të vendit . 

Trashëgimtar i tyre njihet djali i 

Gjonit, Andrea, i cili u vendos në Durrës, në 

shërbim të Venetikut. 

Vjen një periudhë e shkurtër 

rimëkëmbjeje e Muzakajve me djalin e 

Andreas, Teodori Muzaka, i cili, më pas, me 

rifillimin e sulmeve osmane, u bë vasal i 

Sulltanit. 

Edhe pasardhësit e tij, me 

përkrahjen e Sulltanit, mbajtën vetëm një 

pjesë të Principatës së dikurshme të 

Muzakajve. »( JURLARO, R. – “Muzakët – 

Despotët e Epirit.”) 

22 

PIRO M. TASE 

* * * 

…Dhe është pikërisht kjo përiudhë, 

1478, kur, i fundit i krishter i Muzakajve, 

Gjoni, shkruan testamentin « Kujtime të 

shkurtëra për pasardhësit e familjes sonë, të 

Muzakajve », e njohur me emrin « Historia 

dhe Gjenealogjia e Familjes Muzaka‟ » e 

publikuar nga Hopf. 

HISTORIA E NJË EMBLEME 

“...Në Mesagne, qytet në tokën e 

Otrantos, sot provinca e Barit, ndodhen 

Muzakët, pasardhësit e Ginnos. Ata 

përdorin stemën araldike e cila njihet në 

këtë formë: një shqiponjë mbretërore me 

dy koka. Stemë, që, sipas Epifanio 

Ferdinandi, i Riu, dhe siç e kemi parë deri 

tani, e kanë patur përdorur si të tyren me 

miratimin e Karlit V, pas kurorëzimit të tij 

në vitin 1519. 

Kurse, tek “Kujtime të shkurtëra...” 

përkundrazi, lexohet se përdorimi i kësaj 

steme i ishte dhënë më parë kësaj familje 

qysh në shekullin XIV nga 

Perandori i Lindjes, Giovanni Paleologu. 

Për të sqaruar këtë kontradiktë 

dëshmish do të ishte e domosdoshme të 

shpjegojmë epokën kur shqiponja me dy 

koka filloi të adoptohej si emblema e 

Perandorisë së Lindjes. 

Duke patur parasysh të vetmin rast 

të shfaqjes së shqiponjës me dy koka në 

monumentet e lashtë, në përkrenaren e çdo 

ushtari të gdhëndur, në kolonat trojane, e, 

duke patur parasysh legjendën që flet për 

këtë shqiponjë monstruoze si shpikje të 

Perandorit Kostantin për të simbolizuar 

trupin e njëjtë të qeverisjes për dy perandori:


atë të Lindjes dhe atë të 

Perëndimit, të lë të kuptosh se është shfaqur 

dhe përdorur për herë të parë nga Giovanni 

Paleologu. 

Më në fund, mbetet për të sqaruar, 

përse kjo stemë ka qënë e përbashkët si për 

familjen Muzakë, ashtu edhe për familjen e 

Kastriotëve, të Skënderbeut. 

Që të jetë përdorur nga të gjithë 

despotët e Epirit si një privilegj nga ana e 

Perandorit, ka të ngjarë, por që të jetë 

përdorur edhe nga familja Kastriote, është e 

pamundur, sepse në “Kujtime të shkurtëra...” 

sqarohet që të gjithë despotët e Epirit 

mbanin “në pavilionin e tyre shqiponjën me dy koka” 

ndërsa mes këtyre despotëve nuk përfshihet 

asnjë nga familja e kastriotëve. Në fakt, kjo 

familje, e fitoi rëndësinë e saj vetëm pas 

veprës së bërë nga ana e Gjergjit. 

Nuk dihet se çfarë steme mund të 

ketë përdorur familja e Gjergj Kastriot 

Skënderbeut. 

Egziston një shprehje e thënë 

kalimthi në një biografi të tij të botuar nga 

Aldo Manuzione, në vitin 1541, jo bindëse, 

pasi është shumë larg në kohë prej episodit 

që i referohet. Aty lexoet: “…me të ardhur 

Skënderbeu në qytetin e Krujës, hoqi flamurin turk dhe 

shpalosi flamurin e tij me shqiponjën e zezë me dy koka 

në një fushë të kuqe…” 

Giusepe Sqiroi, në vëllimin e tij 

“Shqiptarët dhe çështja ballkanike” paraqet në 

vitin 1904 një studim ende të 

papërfunduar lidhur me stemën araldike të 

heroit shqiptar. 

Dokumenti më i vjetër që mund të 

ndihmojë për të vendosur mbi kohën e 

përdorimit të shqiponjës me dy koka në 

stemën e Kastriotëve, është sarkofagu i 

veskovit të Isernia Costantino Castriota, që 

ndodhet në Santa Marinë e Re të Napolit, 

sarkofag, ku ndodhet shqiponja e zezë në 

fushë të artë. Por ky monument është tepër i 

vontë pasi nuk mund të provojë që stema e 

skalitur mbi të mund të flasë për pëlqimin e 

dhënë nga ana e Karlit V, Perandor i 

Perëndimit, pasardhësve të Gjergj Kastriotit 

, por, përkundrazi, flet për dhënien e 

pëlqimit nga ana e atij të Lindjes për 

pasardhësit e të njëjtit hero. 

Është e sigurt se në vitin 1534 Karli 

V, i shqetësuar për dëbimin nga vendlindja 

e coronejve, sllavëve dhe shqiptarëve, të cilët 

pranonin të largoheshin për t‟i shpëtuar 

pasojave tragjike të pushtimit turk në tokat e 

tyre, u lejoi atyre disa privilegje, në pagesa 

dhe u hoqi detyrimet në taksa. Pra nuk është 

e pamundur që pikërisht në këtë kohë, 

Muzakët dhe Kastriotët të kënë patur, në se 

jo si një koncesion, të paktën si një favor që 

i bëhej nga ana e Perandorit këtyre familjeve 

të vjetra për të përdorur stemën araldike me 

dy koka në një fushë të artë apo të kuqe. 

Sot, mbi të gjitha, nuk mund të 

flitet me siguri në se Familia Muzaka, 

banuese në Mesanjë të ketë përdorur po këtë 

Stema e famijlës Muzaka në Sicili 

stemë araldike para kurorëzimit të 

Perandorit Karl V. Nuk gjenden, në fakt, 

stemat e gdhëndura që, nga kjo familje, 

sipas Antonio Profilo, duhej të gjëndeshin në 

kishën “Santa Maria della Greca” në Mesanjë. 

Nga dy stemat e tjera, njëra që i 

referohet fundit të vitit 1500, pra epokës së 

Beatrice di Achille Musachi, gruaja e Gaspar 

Resta, ka qënë prishur më pas kur u ndërtua 

pallati i ri për selinë e Credito Masanjeze, 

tjetra, që i atribohej kastriotëve më shumë se 

muzakajve ndodhet në kishën Miserikordia, 

jashtë Mesanjës. 

Nga ana tjetër, në Galatinë, vend 

ku jetonin Giovanni dhe Ferdinando 

Kastrioti, relativisht djali dhe nipi i Gjergj 

Kastriot Skënderbeut, nuk gjendet ndonjë 

stemë „gentilicia‟ të kësaj familje të fundit që 

të mund të jetë datuar në moshën para 

gjysmës së shekullit XVI. 

Kur shkruante në këtë mënyrë, 

Epifanio Ferdinando, i Riu, kishte një bazë 

të fuqishme të vërtetë. Ai thotë, në fakt, se 

perandori Kal V i bëri privilegj kësaj familje 

(dhe jo vetëm Giovanni alias Inghini Muzachi) “ të 

ngrejë” shqiponjën imperiale si stemë araldike. 

Një diskutim i veçantë që do të 

shpinte në një konkluzion shumë të saktë 

mund të ketë qënë ai në lidhje me stemën e 

muzakajve, banorë të Pulias, duke marrë në 

konsideratë një tjetër monument araldik 

që egzistonte akoma në Frankavila Fontana . 

Këtu mbi një pallat, që deri në këto kohë i 

përkiste Argjentinës, dhe atyre, në fakt, u 

përkiste prej shekullit XVII , e zbukuruar 

me një llozhë ku janë skalitur figura me 

motive antropomorfe, zoomorfe dhe me lloje 

bimësh egzotike aromatike, gjendet stema 

aderente e përshkruar në atë mënyrë siç na 

jepet edhe stema e përdorur që në kohët 

antike nga familja Muzaka të përshkruar tek 

“Kujtime të shkurtëra...” dhe që ka trajtën e “ një 

gurre të gjallë mes dy pishtarëve të ndezur.” 

Kjo stemë e gdhëndur në murin e 

pallatit të Frankavilës, në vitet e parë të 

23 

1500-ës, duhet t‟i ketë përkitur ndonjë 

muzake të familjeve me banim në Mesanjë 

dhe më shumë mundësi nga Teodori, djali i 

Ginnos që u martua me Laura Baccelera. 

Duhet t‟i këtë përkitur atij, pasi në një letër 

të vitit 1559 të ruajtur në Arkivin e 

Frankavilës, është cituar si resident në këtë 

“tokë” një Totaro Musachio. 

Në të ashtuquajturën “Kujtime të 

shkurtëra..…” të nënshkruar nga Kostantini, 

djali i Giovanni Muzachit, flitet për një 

shatore në mermer e ndërtuar qëllimisht për 

kishën e madhe të Frankavilës dhe një 

epitaf në të cilin tregohet familja si Despotë 

të Epirit dhe Muzakët me prejardhje nga 

Kostantinopoli dhe që dallohet nga stema 

araldike me shqiponjën me dy koka ...” ( 

JURLARO, R. – “Muzakët – Despotët e Epirit.”) 

CH. HOPF 

KRONIKA GREKO-ROMAKE 

« Kujtime të shkurtëra për pasardhësit e 

familjes sonë, të Muzakajve » 

TITULLI I ORIGJINALIT: "Croniques grecoromanes” 

( inedites ou peu connues publiees 

avec notes et tables genealogiques) 

« KUJTIME TË SHKURTËRA PËR 

PASARDHËSIT E FAMILJES SONË, 

TË MUZAKAJVE » 

Nga Don Kostantino Muzaki 

“Në të vërtetë thonë se fisi ynë e ka 

prejardhjen nga qyteti i Kostantinopojës dhe 

që kanë ardhur për të sunduar në Epirin 

shqiptar 

Para së gjithash, është e 

domosdoshme të njohim historinë e 

mbiemrit tonë , përse jemi quajtur Muzakë. 

Mësojeni, para, se mbiemri ynë e ka 

prejardhjen nga emri i fisit të njohur të 

MOLOSËVE për vetë faktin se që në lashtësi 

ne kemi qënë zotër të vendit të quajtur me 

këtë emër, ndaj dhe gjithmonë na kanë 

thirrur në këtë mënyrë dhe me kalimin e 

kohës Molosachi është ndryshuar në 

Mosachi. 

Dua që t‟u bëj akoma të ditur se në 

kohët e lashta kishim si emblemë një burim 

të gjallë, një gurrë uji, që dilte nga toka së 

bashku me dy pishtarë dhe se kjo është 

gurra e Epirit, të cilën shumë autorë e 

përshkruajnë sikur ajo shuan pishtarin e 

ndezur dhe ndez të shuarin; dhe pastaj, që 

kemi patur shqiponjën me dy koka, me 

kurora mbretërore dhe me yllin në mes, dhe 

që ta merrni vesh, nga ajo kohë e deri tani, 

burimin e sipërpërmendur e kemi përdorur 

dhe e përdorim në rastet e bëmave të mëdha 

dhe, sepse ato janë që të dyja emblemat që i 

përkasin emrit të familjes që kemi marrë nga 

ai vend i lashtë.


Shqiponja e bardhë është emblema 

e nënës tuaj e cila i përkiste familjes së 

Dukagjinasve, dhe në se doni ta ndjeni veten 

si një familje fisnike, mos e humbni, e kështu 

do të mbahet mend se prej nga rridhni. 

Vërtetoj se Zoti Andrea Molosachi, 

i njohur Mozachi, ishte Sebastian Cratos i 

Epirit që në gjuhë shqipe i thonë Pylloria 

dhe se sundoi në të gjithë Mosachinë dhe në 

krahina të tjera; Mosachia ishte e banuar nga 

molosët dhe e quajtur Molossi dhe që qysh 

në kohët e lashta neve kemi qënë zotër të 

këtij vendi prej nga kemi marrë edhe 

mbiemrin Molosachi që po të shikosh 

ndryshimin që ka pësuar kjo fjalë, Molossi 

do të thotë Mosachia, që në gjuhën shqipe 

thuhet Musachiti; dhe kjo Molossi është 

Epiri i vërtetë siç e kemi thënë edhe më lart, 

një i vetëm me gjithë pjesët e tjera të 

Shqipërisë, edhe pse sot është një pjesë e 

Epirit, dhe nga sa mbaj mend unë, ju them 

të vërtetën, për sa di dhe për sa kam dëgjuar. 

Mësoni se Sebastian Cratos do të 

thotë Kapiten i Përgjithshëm i Perandorit 

dhe se është një nga pesë titujt që jepte 

Perandori dhe që, të tillë e kishte edhe 

Andrea Muzaka. 

Dhe kur të gjeni të shkruar qyteti i 

Belgradit, ta dini se është fjala për atë të 

Epirit, në Mosachi dhe jo ai i Hungarisë. 

Dhe kur të gjeni të shkruar 

Theodor Mosachi Chiscetisi, „chiscetisi‟ do të 

thotë flokëgjatë, pasi kështu i mbante ai 

flokët, dhe që në gjuhën shqipe kuptimi i 

fjalës “chiscetisi” është “gërsheti”, pasi, me sa më 

kujtohet, në kohën tonë, në këtë mbretëri, 

zakonisht i mbanin flokët mbi supe, ndaj më 

duhet që ta nënvizoj. 

Që kur të shikoni fjalën “Despot” 

mësojeni se kjo do të thotë “Princ” dhe se 

është titulli më i lartë i dhënë nga Perandori. 

Me sa mbaj mend, këta janë 

pasardhësit e familjes sonë të Muzakajve: 

Zoti Adrea Sebaston Cratos dhe pas 

zotit Andrea, 

Zoti Theodoro Chisceti dhe pas 

Zotit Theodoro, 

Zoti Andrea Dispoto dhe pas Zotit 

Andrea Dispoto, 

Zoti Ginno dhe pas Zotit Ginno 

Zoti Andrea dhe pas Zotit Andrea, 

Zoti Ginno, babai im dhe pas Zotit 

Ginno, 

Unë Don Giovanni dhe pas meje 

jeni juve 

Don Theodoro, Don Adriano e Don 

Kostantino, bijtë e mij.” 

Shën Maria e Krishtit, 

Kujtime të shkurtëra nga Don Giovanni 

Muzachi, Despot i Epirit, lënë për fëmijët e 

tij: Don Theodoro, Don Ardiano dhe Don 

Kostantino; fëmijëve të tyre dhe pasardhësve 

të tjerë, lidhur me ato pak gjëra që ai mban 

mend...dhe është viti 1510. 

Pas një komenti të shkurtër në gjuhën 

latine, lexojmë: 

Pirro, mbreti i Epirit, në një nga unazat e tij 

mbante të shkruara këto fjalë: 

“Për njeriun e virtytshëm është pak 

për të qënë Zot i botës dhë për të 

pandershmin është pak ndëshkimi për t‟i 

marrë jetën”….dhe më poshtë gjejmë të 

renditura disa fjalë të urta.(Shënimi im-P.T.) 

“Njëri është i nderuar në mes të nderuarve 

dhe fati e ka goditur jo për faj të tij; tjetri 

është më faqezi në mes të faqezinjve, por që 

fati e ka nderuar pa e merituar.” 

“Atë ç‟ka mund të bëni duke bërë mirë, mos 

e bëni duke bërë keq! 

Dhe atë që mund ta bëni me paqe, mos e 

kërkoni me luftë; 

Atë që mund ta fitoni me lutje mos e merrni 

me kërcënime! 

Atë që mund ta rregulloni pa rënë në sy, mos 

e ndëshkoni në publik!” 

“Prindi që e lë fëmijën e tij të urtë dhe të 

varfër, mendo, se ka lënë shumë! Ai që e lë të 

pasur por budalla, mendo, se s‟ka lënë 

asgjë!” 

“Më shumë vlen një ndihmë sa do e vogël 

por në kohën e duhur, se sa një ndihmë plot 

bujë, por mjaft e vonuar!” 

“Njeriu, i cili me forcë është kthyer në një 

tirran, sigurisht, është bërë skllav i 

drejtësisë!” 

“HISTORIA DHE GJENEALOGJIA 

E FAMILIES MUZAKA” 

Nga Don Giovanni Musachi-Despoti 

i Epirit 

"Unë Don Giovani Molosachi, 

Despoti i Epirit, 

duke qënë i dëbuar nga turqit jashtë 

shtëpisë sime, 

dhe duke qënë i privuar nga shteti i 

lartëpërmendur, 

vij në Mbretërinë e Napolit, 

ku kujtimi i mirë i lënë tek Mbreti 

Ferrante(Plaku) i Aragonës, 

bën që këtu të gjej përkujdesjet për jetën 

time dhe të familjes sime…..” 

"Duke njohur shënimet me kujtime 

të dikurshme të pasardhësve të Familjes sonë 

(faqja 16 e dorëshkrimit të përdorur nga Hopf- 

Shënimi im-P.T.) ) lidhur me të drejtat e 

kufijve, më jepet mundësia të bëj të ditur atë 

(e cila për mua është e ditur) se çfarë kanë patur 

për zotërim. 

"Zoti Andrea Musachi Sebastion 

Crator[lexo: 'Sevastocrator'-shënim i 

redaktorit]ka zotëruar dhe qeverisur vendet e 

poshtëshënuara: qyteti i Belgradit(=Berat; 

v.Hahn, p.291) i cili është qëndra e Muzakisë, 

e vetmja në të gjithë Muzakinë, duke filluar 

nga njëra anë, në kufi me fshatin e quajtur 

Carugua, nga ana tjetër, me fshatrat të 

quajtur, sipas radhës: Giossi, Basti dhe një 

24 

tjetër emërtim, Miliota; kalon pastaj lumin 

Shkumbin duke bërë që gjithë Myzeqeja e 

lashtë të quhet i Belgradit deri në kufi me 

Vjosën, pikërisht tek ai vend i cili njihet me 

emrin “'të dy gurët” 

Pastaj, vë në zotërim dhe sundon 

anën tjetër të Myzeqesë, kundrejt Beratit, të 

paraquajtur Tomonista, e cila është Muzakia 

e Vogël . 

Pastaj vë në zotërim dhe sundon 

vendin e Selenicës, deri në det, hapësirë ku 

përfshihen shumë fshatra. 


Tomornicën [sot quhet 'Tomoricë'. Shënim i Hoph-it] 

me të gjithë fshatrat që gjenden në luginë 

rreth shpateve të malit të Tomorit, të cilat 

numërohen deri në 16: duke filluar që nga 

Dardasi e me të gjithë të tjerët, deri tek 

Tarcotigue. 


Skleparin me 18 fshatra e pastaj: Serchi-në, 

Midegni-në, Sereci-në e Duscar-in. 


krahinën e Oparit e banuar nga Schiavonët 

bashkë me fiset e Festaz-ve, Beci, 

Mazrechi, Lodari, Mariani e Ceriasceli, të 

gjitha të banuara nga shqiptarë. 

Pastaj (faqa 17), vë në zotërim dhe 

sundon Devollin e Madh ku ndodhet një 

vend i quajtur Voskop, tani i shkatërruar. 


qytetin e Corritza-s (sot: Djordja) deri në 

fshatin e quajtur Savoiana, si dhe zonën e 

banuar të Viola-s, e njohur për peshqit e 

mëdhenj dhe të shijshëm. 

Pastaj zotëron dhe vë në sundim 

Devollin e Vogël deri në Nestramo, i cili 

është një qytet i kthyer në gërmadhë. 

Pastaj zotëron dhe vë në sundim 

qytetin e Costurrit me të gjithë fshatrat e 

veta, qytet të cilin e fitoi me forcën e armëve 

nga Marko Kralia, dhe ju siguroj, se i 

ashtuquajturi Costurri apo Castoria është 

me të vërtetë një gjë e bukur dhe tërheqëse. 

E pastaj (faqe:289-91) ju bëj të ditur 

(bijtë e mij) se në Shqipëri janë disa vende që 

tani nuk kanë zotër dhe që mendohet se do 

të kenë në të ardhmen trashëgimtarë, midis 

të cilëve është një vend i cili quhet vendi i 

Prespi-t dhe Torrit, djalit të tij, vend i cili na 

përket neve pasi ata rridhnin nga familja 

jonë. 

Pastaj është një tjetër vend, 

Ariokastro e Vaguenegua dhe Paracolo [sot 

Parakalamo] ku ndodhet një kështjellë e 

rrënuar, Ostravilla,, tani e kthyer në 

gërmadhë. Ky vend i përkiste zotit Simon 

Serbisa [Zenevishti-shënim i Hahn-it..faqe:312] i cili 

ishte vëlla consoprino me babanë tim. 

Meqënëse, Zonja Chirana, stërgjyshja ime, 

ishte bijë e zotit Giovani Serbisa, zot i 

Ariokastrës dhe vendeve të lartëpërmendura, 

i bie që ky të ishte, pra, nipi i stërgjyshes 

sime, ndaj që na takon neve, së bashku me 

tokat e Grabossës, të cilat, zonja e 

lartëpërmendur, Chirana Serbissa, 

stërgjyshja ime , i kishte si prikë. 

Dhe pastaj është edhe një tjetër 

qytet që e quajnë, qyteti i Ochridës, dhe që


do të thotë Debria i cili është 

arkipeshkopat, dhe brënda këtij qyteti të 

Ochridës ndodhet një vend shumë i bukur i 

cili jep më shumë se 12 mijë dukata ari në 

vit; ky vend ka qënë i zotit Groppa [Voyes, 

shënim i Hahnit. faqe:303] që kishte për grua 

zonjën Chirana, prind i dytë i zotit Andrea 

Muzaka Despoto, dhe, duke mos patur 

kështu tjetër trashëgimtar, na takon neve. 

Ta dini, bijtë e mij, se në vendin 

tonë, në Tomoricë, është një tokë e banuar 

që quhet Orchova, vendosur në një skutë 

mali, nga ana tjetër e fshatit në fjalë, kalon 

një lumë dhe ndërmjet fshatit dhe malit të 

mësipërm kalon një rrëke uji; pranë vijës së 

ujit, nga ana e malit ndodhet një damar ari, 

ndaj dhe po ua bëj të ditur; ky është vendi 

ynë. 

Dhe mësoni se vendi i 

sipërpërmendur, Prespa dhe të gjitha ato 

përreth që ishin të zotit Comino Prespës 

dhe të Torrit, djalit të tij, që arritën të 

trashëgohen nga stërgjyshja juaj, zonja 

Chirana, si kushurira më e afërt e tyre, pra në 

brëndësi të këtij vendi, ndodhet një ishull tek 

i cili ka një tokë ku ngrihet një Manastir ku 

(faqe:30) ndodhet trupi i Shën Archelao.[Lisez: 

Santo Achile] 

Dhe mësoni, gjithashtu, Valona dhe 

qyteti i Kaninës me të gjitha territoret e saj, 

që në lashtësi ka qënë i familjes sonë, ndaj u 

takon juve. Po, në se ju kundërshtojnë, duke 

thënë se ka qënë e zotëruar nga Marchisa 

Re, i Sërbisë, përgjigjuni se, ishte, me të 

vërtetë, por e tillë u bë në këtë mënyrë: 

Mësojeni pra bijtë e mij! Siç është thënë 

edhe më lart, Mbreti Bassa, kishte për grua 

zonjën Comita Muzaka, vajzën e Despotit, 

Zoti Andrea Muzaka, dhe nga kjo martesë u 

lindi një vajzë e vetme, e quajtur Regina 

[Regina- Dama e Vallonës-1396-1420-,succeda a sa 

mere Comita en 1396 et epousa le Prince Sebe Mirce - 

1396-1414-] dhe kjo u martua me të 

sipërpërmendurin Marchiza Re, të Sërbisë, 

Zoti Gino Molosachi, vëllai i të quajturit 

Zoti Comita i dhuroi si prikë, mbesës së tij 

Reginës, Valonën dhe Kaninën e 

lartëpërmendur me gjithçka. Por pastaj, për 

shkak të vdekjes së vajzës së lartëpërmendur, 

Regina, duke mos patur trashëgimtar me 

burrin e vet, e, duke qënë se edhe e jëma, 

Zonja Comita, ishte e vetme me burrin e 

saj, Re Bassa, ju takon juve. Ndaj, në këtë 

mënyrë, duhet të caktohet nën dominacionin 

e familjes së Muzakajve. 

Dhe mësoni që i quajturi qyteti 

Costuri, i njohur, Castoria, fillimisht kishte 

qënë i Marco Craglia-s, dhe që e pushtoi 

me forcën e armëve i sipërpërmenduri Zoti 

Andrea Muzachi, Despoti, i cili ia dhuroi 

djalit të tij të fundit (faqe:31)Zotit Stya, që 

mbeti pa trashëgimtar dhe ja la vëllait të tij, 

të quajtur Zoti Gino, stërgjyshit tuaj, ndaj, 

pra, i përket familjes sonë… 

Mësoni (faqa:296) se në Tomoricë, 

në vendin tonë, ishin katër baronë që i njoh 

unë: Ginno de Bogdani, i cili kishte Borloiin 

dhe pesë fshatra të tjera; Bardi Fachiemiri 

[Faqemiri] i cili kishte dy qendra të tjera të 

banuara që quheshin Barci; dy të tjerët 

quheshin Joan Visagni dhe Duca Debril, i 

cili kishte fshatin e Guriscitit ; ishte 

gjithashtu Basan Bilochisi, i cili kishte 

Disguimar-in si dhe një tjetër që kishte 

vetëm një qëndër banimi, ky quhej Aidin. 

Ishin akoma edhe dy të tjerë nga familja 

Cervotai, njëri Giovani Cervota dhe tjetri 

Martino Cervota. Së fundi një farë Kondi 

Balguri që kishte një qëndër të banuar, të 

quajtur Guerbsi dhe që ishte Voivoda i 

Tomoricës. 

Dhe siç e kemi thënë, i 

lartpërmenduri, vend i Tomoricës, ka qënë i 

familjes sonë dhe banorët që numëruam 

ishin nënshtetasit tanë dhe ai, i mbiquajturi 

Vojvoda, e kishin vënë tanët për të 

qeverisur; siç dihet Vojvodë do të thotë 

kapiten ose guvernator. 

Mos harroni, bijtë e mij, se në 

vendin tonë të Tomoricës, është një fshat i 

quajtur Orchova, i vendosur në nje skutë 

mali, ndërsa nga ana tjetër i kalon pranë një 

lumë; midis malit(faqa 44) dhe fshatit të 

përmendur kalon një rrëke, pranë kësaj 

rrëkeje, nga ana e faqes së malit, ndodhet një 

damar ari, ndaj po jua kujtoj se është vendi 

ynë." 

"Kujtime të shkurtëra…” përmban 

kështu jo pak interpolime, por në esencë, thelbi i 

saj është plot ndershmëri që shfaqet qartë, 

pavarësisht nga përkthimi me tendencë dhe për 

t'i stërholluar gjërat nga ana e Kostantinit. Ajo, si 

rrjedhim, në shumë pjesë i qëndron besnik 

variantit të parë, origjinalit të Gjon Muzakës së 

vdekur, sikurse kuptohet nga ato pjesë të kësaj 

"Kujtime të shkurtëra…” të cilat kanë mbritur 

deri tek ne, në vitin 1510. 

Ja, si fillon ky testament: 

"Unë Don Giovanni Molosachi, 

despoti i Epirit duke qënë i dëbuar nga 

turqit jashtë shtëpisë sime, dhe duke qënë i 

privuar nga shteti i lartëpërmendur, vij në 

Mbretërinë e Napolit, ku kujtimi i mirë i lënë 

tek Mbretit Ferrante(Plaku) i Aragonës, bën 

që këtu të gjej përkujdesjet për jetën time 

dhe të familjes sime, me premtimin për të 

më dhënë tokën e Apice-s dhe të tjerat gjëra 

veç atyre që na janë siguruar në oborrin e tij. 

Por fati im i keq nuk vjen vetëm për 

shkak të vdekjes së tij dhe të luftrave të 

befasueshme, por edhe nga që kam mbetur i 

vetëm si barka pa vela në mes të furtunës i 

privuar nga mbrojtja dhe pa ditur të flas 

gjuhën italiane… duke m'u dashur mua që 

t'ju rris dhe t'ju ushqej, bijtë e mij, 

D.Theodhoro, D.Adriano, e D.Kostantino 

me të dyja motrat tuaja, Donna Helena, e 

Donna Porfida, në këtë vend, si do Zoti, jo 

pa vështirësi dhe lodhje, kur unë vij në këto 

anë me ju: D.Theodoro, 11 vjec; dhe 

D.Adriano një muajsh e gjysëm dhe ju, 

D.Kostantino të lindur në këtë mbretëri. “ 

1) CH. HOPF -"Croniques greco-romanes 

inedites ou peu connues publiees avec notes et 

tables genealogiques" ( pp.270-353; pp.280-1) 

25 

Lahutari 

VAJTIM 

Marr lahutën me këndue, 

Për të dashtunën Shqipni, 

Ma mir thuej me vajtue, 

Q‟ e kan qit me krye në hi. 

Kshtu pat than njaj Pashko Vasa, 

Njiqind e sa vjet përpara, 

Por si duket tashma gjasa, 

Për Shqipni nuk ka të mbara. 

Po kjaj hallet e shqiptarisë, 

Që nuk dijnë se ka me shkue, 

N‟fund n‟shkretinave t Arabisë, 

Dikush besa don m‟e çue. 

Me vu çallma e mbath sandale, 

Mblue me t‟zeza e gjith grania, 

Me harrue dalngadalë, 

Se kah bjen ajo Shqipnia. 

N‟hartat shkruhet Albania, 

Emnin duen me ia ndryshue, 

I shkon mir thon Arabia, 

Me ar t‟zi kem m‟e pague. 

Kuku bre çka je ka thue, 

Se kjo punë nuk ban vaki ! 

Besa burra me u shtrëngue, 

Me harrue emin Shqipni. 

Me harrue emnin shqiptar, 

Si ka nis me shkue davaja, 

Arabisht me folun mbar : 

E ka zan shqipen belaja. 

Po a jemi a s‟jemi burra ?! 

Për si punët jan tuj shkue, 

Kemi mbet hala tek ura, 

Se shqiptarët kan mbarue. 

N‟kryeqytetin e Shqipnisë, 

Ushton zani nga xhamija, 

Tuj shti tmerrin popullsisë, 

Vallë mos erdhi prap turqia ! 

Ka të drejtë lahuta e shkretë, 

që l‟shon zanin tuj vajtue, 

tuj vajtue e ba medet, 

për Shqipnin që ka mbarue !


POETET 

E BELGJIKES 

Misteri i Gostive te Bardha... 

Butësisht... 

Binin flokëza dëbore 

Të bardha... 

Ato vinin 

Nga më të lartat 

Maja malesh të bardha 

Ku vareshin si rrëke ujëvare 

Mbi gurë të bardhë 

Mbi lëndina të pashkelura, 

Ku kullosnin e hanin bar 

Delet e bardha. 

Burrat me qeleshe të bardha 

Therën për gosti 

Të bardhat dele. 

Flokëza bore të bardha 

Binin butësisht... 

Mbi kulla e ksula të bardha 

Ku nuset 

Me rroba të bardha 

Zbukuronin qivure 

Me çarçafë të bardhë 

Xhamadane vija-vija 

Të kuqe, të zeza, të bardha 

Në kohëra të reja 

Me gota plastike të bardha 

Pihej rakia 

Oshëtinte lavdia 

Përmes të ngriturave mure 

Lyer lara-lara 

Të bardha! 

Në kohëra moderne 

Mbyteshin bukuritë e reja 

Si bulëza shampanje 

Në gota antike 

Të bardha! 

Nën dritën e dlirë të hënës 

Binin jashtë butësisht 

Flokëza dëbore.. 

Të bardha ! 

Leuven, 2 Shkurt 2012 

Shqiponja Duro 

Yjet mbinë në timin shpirt 

Një mbrëmje të qetë vere 

Pas mbydhjes së grilave 

Kur edhe enët e darkës 

Përmbysën brengat e ditës... 

U renditën në harmoni 

Palë-palë 

Si paja e nuses që ... 

Mezi pret t'i zhubravisi çarçafët 

E bardhë... 

Rrëshkita qetësisht si një ujëvarë 

Në kujtime... 

Zemra filloi te rrihte 

Si një lokomotive treni në agim 

Mushkëritë merrnin e jepnin 

Pasione të ndezura si qiri 

Nën lëkurën time merrte flakë 

Imazhi i tij... 

Me ritmin e një trumcaku 

Nga foleja i rënë... 

Unë hapa portën e madhe 

Dola ne oborrin e murëzuar 

Eca këmbëzbadhur 

Mbi guraleca gri 

Nën fustanin e kuq të natës 

Dallgëzonte trupi im 

Fluturonte si flutur 

Era e borzilokut me aromosi ëmbël 

Parfumosi flokët e mi 

Varur mbi supe që 

Dridheshin 

Një tufë e hollë kaçurrelash 

Ja kish prerë rrugën në mes 

Një loti të ngrohtë 

Ngrita kokën Lart 

Ja ngula sytë Universit 

Ku u mbështolla me yje 

Sytë m'u flakëruan me dritën 

E hënës së plotë të ndezur 

Hapa gjoksin tim 

Ku binin yjet lehtaz 

Si fara e grurit 

Mbinë ata 

Në timin 

Shpirt. 

26 gusht 2010 

26 

Hija e lotit tim... 

Erdhi përsëri vjeshta në qytetin tim të dashur 

Ku unë s'jam më 

Ku kujtimet e mia nën gure kalldrëmesh flenë 

Ku gjethet edhe pa mua 

Përtokë bien 

Mbi guraleca gri 

U zhveshën pemët lakuriq 

Dhe era nuk jua tund më flokët 

Ngriu malli per qytetin tim gri ! 

Ah, sikur të isha atje 

Ah, sikur edhe një fletë gjetheje të isha 

Ah, sikur edhe një fije e hijes së saj 

Veç atje të isha... 

Të më binin gjethet në shpirt 

Lotin e largët mbi një gjethe vjeshte 

E derdha. 

Renkime në treg 

...dy buzë të hapura si petale trëndafili 

dy dhëmbë të rënë ngulur në shpresë 

një fustan i djegur flakëruar si vullkani 

një gojë e hapur zjarri 

Një lule e harruar, e tharë... 

Loton motivin e të qenit 

Violina ime... 

Në tinguj rënkon ajo 

Një zinxhir gri dhunimi 

Mish femre 

Në treg 

Kopshti Lakuriq 

Hëna shkëlqen mbi fytyrën tënde 

Deri poshtë gishtave të këmbës 

Mbi stolinë që njeh sekretet 

Ashtu pret ti të dashurin të mbërrijë 

Edhe në hije 

E të ta vjedhë puthjen 

Pa zemër të të lërë 

Dhe ti shikon rreth e rrotull 

Lakuqësinë e kopshtit 

Që mban fatin tënd 

Kopshti e di dekorin e fustanit tënd 

Diellin 

E duhet të jeshë veç grua 

Për ta kundruar bukurinë 

Sa bukur shkëlqeu atë natë 

Hëna e lumtur 

Mbi lakuqësinë 

Tonë…


KOLABORACIONIZMI, 

NË KUSHTET E QËNJES 

SË VËNDIT TË 

PUSHTUAR NGA 

KËMB‟E HUAJ, 

SI EDHE NË VAZHDIM, 

KUR SHQIPËRIA U 

QUAJT E ÇLIRUAR ! 

Mergim Korça 

Vazhdim nga Nr. 59 

Dhe sot, në vitin e njëmbëdhjetë 

të shekullit tonë të XXI-të, dhe në vitin e XXI-të 

që nga shkërmoqja e diktaturës komuniste, 

shtrohet pyetja e sinqertë dhe aspak retorike : 

Vallë do të vijë ndonjë herë dita që të vërtetat 

historike të thuhen ashtu si kanë 

qenë, që të gjitha dhe as pa zbukurime por edhe 

as pa përçudnime ? 

Pikërisht, nisur nga ky synim që i 

kemi vënë vetes të analizojmë, vazhdojmë me 

paraqitje faktesh, kurrë të zëna në gojë nga 

studjuesit e periudhës së diktaturës 

komuniste. 

Kur Francesco Jacomoni u 

propozon drejtuesve të shtetit italian që qeveria 

Vërlaci, si e pambështetur nga shumica e popullit 

shqiptar, duhej zëvëndësuar nga një qeveri e 

drejtuar nga Mustafa Kruja, ministri i Punëve të 

Jashtëme të Italisë Galeazzo Ciano, me datën 10 

nëntor 1941 shkruante në Ditarin e tij Politik, 

(botim i Rizzoli-t, tetor 1990 në faqen 556), “... 

Ky një lëshim i mëtejshëm ndaj 

ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare.” 

Sikur vetëm nisur nga ky vlerësim i ministrit të 

Punëve të Jashtëme të Qeverisë Italisë Fashiste të 

niseshim ku ai, në nënvetëdijen e tij jo që nuk e 

quante sukses të pushtetit fashist marrjen e fuqisë 

egzekutive në Shqipëri nga ana e Mustafa Merlika 

Krujës me shokë, por përkundrazi e quan lëshim 

ndaj ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare, do 

të ishte një argument si edhe provë e 

pakundërshtueshme dhe skajshmërisht e 

fuqishme për t‟iu kundërvënë propagandës 

komuniste e cila atë kategori që Galeazzo Cianoja 

i quante ekstremistë të nacionalizmës 

shqiptare, ajo i quante kolaboracionistë të 

fashizmit italian !(?) E të mbetej me kaq, 

vetëm një çpifje sporadike e komunistëve 

shqiptarë, do të ishte vërtet një e keqe, por në 

fund të fundit jo edhe shum‟e rëndësishme. Por, 

dhe gjithënjë ka një “por”, nga që përgjatë 47 

viteve të diktaturës i u mëshua ditë mbas dite, 

muaj mbas muaji, vit mbas viti si edhe 

dhjetëvjeçar mbas dhjetëvjeçari cilësorëve 

kolaboracion si edhe kolaboracionist nga 

kënd-vështrimi skajshëm përkeqësues dhe vetëm 

përkeqësues, ai koncept u rrënjos aq thellë sa që 

sot e kësaj dite as nuk diskutohet më dhe ky cak 

gjuhësor nënkuptohet vetëm me vetëm sipas 

kuptimit të keq ! 

Vijmë tashti duke e ngushtuar 

rrethin e arsyetimeve si edhe nxjerrjes së 

përfundimeve logjike, prirur nga të arriturit në 

një sintezë të tyre, qëmtuar këta hap mbas hapi. 

Mbasi u trajtua më lart qëndrimi i P.K.Sh. të 

udhëhequr nga Enver Hoxha, lidhur me 

qëndrimin e mbajtur sa i takon aneksimit të 

Kosovës dhe futjes së saj në kuadrin e Federatës 

Jugosllave, vazhdojmë edhe me një fakt të 

dokumentuar dhe që hedh dritë në aspekt më të 

gjerë rreth qëndrimit të Shtetit Shqiptar në 

marrëdhënjet e tija me Jugosllavinë e Titos. Me 

15 Dhjetor të vitit1947 në mbledhjen e Byrosë 

Politike të K.Q.P.K.Sh., në pranín‟e të dërguarit 

të Mareshallit Tito, Sava Zllatiç-it, Enver Hoxha 

deklaron, (proçes-verbali i asaj mbledhje ruhet në 

Arkivin e Shtetit - shënim M.K.) :” ... Tani që e 

likuiduam këtë pengesë, (Nako Spirun - 

shënim M.K.), duhet t‟a fitojmë kohën e 

humbur e të bëjmë sa më shpejtë bashkimin 

DE FACTO të Shqipërisë me Jugosllavinë në 

të gjitha fushat, (parti, ekonomi, ushtri, etj.), 

se Shqipëria nuk mund të qëndrojë si shtet i 

pavarur dhe aq më pak të ndërtojë 

Socializmin, PA U BASHKUAR ME 

JUGOSLLAVINË ...” ! Me këtë rast nuk 

mundemi t‟u shmangemi dy pohimeve madhore 

lidhur me si e kanë përkufizuar 

KOMUNIZMIN dy personalitete të njohur në 

fushë ndërkombëtare dhe lexuesit e këtyre 

radhëve të nxjerrin vetë përfundimet e ndërsjella 

lidhur me si e shikonte Mareshalli Tito 

komunizmin dhe si e shikonte Enver Hoxha, nga 

këndvështimi i tij, po këtë ideologji : 

Mao Tse Tung-u : “ 

KOMUNIZMI NUK ËSHTË DASHURI. 

KOMUNIZMI ËSHTË NJË PRESË PËR 

TË SHTYPUR ARMIKUN !” 

(Titoja dërgoi emisarët e tij q‟e 

formuan P.K.Sh., mbollën ideologjin‟e zhdukjes 

së klasës intelektuale atdhedashëse e skajëshme, e 

me gjithë ta edhe të klerikëve drejtues për t‟a 

ç‟armatosë Shqipërinë nga ata që VDEKJA PËR 

ATDHE u dukej BASH SIKUR ME LE !) 

John Kennedy : “ MENDIMI 

QË PRIN KOMUNISTËT ËSHTË IDEJA 

SE E IMJA ËSHT‟E IMJA, E JOTJA 

ËSHT‟E JONA” ! 

(Enver Hoxha, shëmbulli tipik i 

egoistit të skajshëm, e donte Shqipërinë, por e 

27 

donte siç e bëri ... pronë krejtësisht të tijën, pronë 

personale. Si u tha fshatarëve librazhdaz në 

shtëpin‟e tij : “... shkeleni me këmbë këtë 

sixhade ... e dini e kujt ka qenë ? E Shefqet 

Vërlacit !). 

Stalini, ? xy ? , Molotovi e Enveri : bashkëpunim 

vllzëror e kolaboracionizëm për krime e terror.. 

E lemë më një anë tashti çështjen 

e marrëdhënjeve Shqipëri – Jugosllavi, trajtuar 

më lart me referenca dokumentash arkivale 

lidhur me qëndrimet e Enver Hoxhës si ndaj 

problemit të Kosovës, por edhe më gjerë, lidhur 

me vetë Shqipërinë, dhe vazhdojmë me një 

dokument, por dokument i cili t‟a shtrydhësh 

kullon gjak intelektualësh shqiptarë ! E ky 

dokument është letra e diktatorit të kuq shqiptar, 

drejtuar Atit të tij ideologjik Josif Visarionoviç 

Stalinit më 21 Shkurt të vitit 1951, (mbasi ishin 

arrestuar pa urdhër prokurorie dhe pushkatuar, 

pa pretencë prokurori e as vendim trupi gjykues, 

22 intelektualë shqiptarë, për një ngarkesë 

dinamiti hedhur në oborrin e Ambasadës 

Sovjetike në Tiranë, si pasoj‟e së cilës veç disa 

xhama të ndërtesës qenë thyer), në emër të 

Pleniumit të K.Q. të P.P.Shqipërisë : “... 

Atentati i poshtër që armiku i egër i popullit 

tonë dhe i B.Sovjetik na bëri kundër Legatës 

Sovjetike në Tiranë në datën 19-02-1951 në 

orën 19:47, duke hedhur dinamit në oborrin e 

Legatës, na ka goditur mu në zemër të 

Partisë dhe të popullit tonë. Ky akt politik 

terrorist u drejtua ndaj çka është më i dashur, 

më i shtrënjtë dhe më i shënjtë i popullit tonë 

, Bashimit Sovjetik, që është gjithçka për ne 

e që pa atë nuk kishte dhe nuk mund të ketë 

jetë për popullin dhe për Partinë tonë. 

Shoku Stalin, ne nuk kemi qenë vigjilentë sa 

duhet. Ne shoku Stalin, ju betohemi juve dhe 

Partisë Bolshevike të lavdishme se do t‟ia 

lajmë Partisë dhe popullit tonë këtë gjë kaq 

të rëndë që u shkaktua nga mungesa e 

vigjilencës sonë. Ky akt i poshtër i armikut 

na ka egërsuar pa masë ndaj tradhëtarëve 

fashistë të Beogradit, të Athinës, të Romës 

dhe reaksjonit të brëndshëm, vegël e tyre. 

Shoku Stalin, Partia jonë do të jetë e 

pamëshirëshme kundër armiqve të 

Bashkimit Sovjetik ! Dhe ç‟e bën akoma më të 

trishtë deklaratën e Enver Hoxhës drejtuar 

Stalinit, është pohimi i tij Molotovit, ministrit të 

Jashtëm Sovjetik : “... ne me këtë rast i arrestuam 

150 vetë, duke i pushkatuar 22 prej tyre por në


fakt akoma nuk e dijmë se kush ishin autorët sekrete nënujore të nëndetëseve që zyrtarisht Qershori i vitit në vazhdim të zbatoheshin si 

e hedhjes bombës. 

ishin shqiptare, por efektivisht ndiqnin plane si njësimi i monedhës shqiptare me atë jugosllave e 

Në vazhdim të kësaj letre, edhe zbatonin direktiva të Komandës Flotës gjithashtu edhe njësimi i çmimeve me gjithë 

natyrshëm lindin dy pyetje ndaj historianëve tanë Detare Sovjetike, konform interesave politike heqjen e barrierës doganore mes të dy shteteve, 

të periudhës diktaturës, pavarësisht e kanë ditur sovjetike në Mesdhé, nuk lejon asnjë (me gjithë pasojat negative për Shqipërinë). Këtu 

apo jo faktin e së ashtuquajturës “bombë në kundërthënje në këtë drejtim ! E cituam këtë nuk e le dot pa përmëndur faktin se kur u kthye 

Ambasadën Sovjetike në Tiranë” dhe si e kanë bazë sovjetike në Mesdhé, pikërisht sepse ishte nga Jugosllavia Nako Spiru ku, nën trysnín‟e 

ditur, e rëndësishme është të sqarohet : një bazë aktive dhe vepruese e B.S. e një vazhdueshme të radiogrameve nga Enver Hoxha, 

1- Mbas shkërmoqjes diktaturës rëndësije themelore por njëkohësisht edhe hallkë ai vërtet i nënëshkroi të gjitha marrëveshjet me 

komuniste, e kanë qëmtuar edhe lexuar këtë jo e papërfillëshme e kolaboracionit politik, me Jugosllavinë por duke qenë i pandërgjegjshëm 

dokument drejtuar Mareshallit Stalin nga Enver nënështrim interesazh tona kombëtare ndaj për sa po bënte, e kishte çfaqur publikisht në 

Hoxha në emër të Pleniumit K.Q.të P.P.Sh. ? interesave sovjetike, diametralisht në biseda mes udhëheqësish partie këtë fakt, të cilin 

2- Po dosjen e hetuesisë me kundërshtim, këto të vërteta me maskimin Enver Hoxha kurrë nuk i a harroi ! Edhe fakt është 

Nr.1687-A të Drejtorisë Sigurimit Shtetit si edhe propagandistik që i u bë asaj baze nga letërsia si se më 22 Nëntor të vitit 1947 gabimisht, duke 

atë me Nr.64 – datë 27-02-1951 të Vendimit edhe kinematografia artistike e kohës diktaturës luajtur me armën e tij, vetëvritet Nako Spiru ! (Kjo 

Gjyqësor në bazë të cilit dënohen me pushkatim ... mbasi u prishëm me B.S. dhe u lidhëm me deklarata zyrtare e lëshuar nga udhëheqja 

ato 22 viktima, NJË JAVË MBASI NË FAKT Kinën ! Sa më sipër, në vazhdën e sakrifikimit komuniste e shtetit shqiptar). Pra, deri në atë 

ISHTE KRYER EKZEKUTIMI I TYRE, e total të interesave tona kombëtare dhe datë, Enver Hoxha ishte plotësisht dhe 100 % 

kanë parë vallë zotërinjtë historianë e megjithatë nënështrimit verbtas interesave të huaja ! nën ndikimin jugosllav të cilën gjë, nisur nga 

vazhdojn‟edhe heshtin në këtë drejtim ? Pse 

Pikërisht tashti u erdhi radha të interesat e tija personale, ai e pranonte si të 

heshtin para një KURBANI prej 22 viktimash ndriçojmë dy momente shumë kuptimplote se si mirëqenë. Mirëpo erdhi 28 Marsi i vitit 1948 kur 

njerëzore në altarin e kuq të Kremlinit ? janë nëpërkëmbur dhe bërë kurban dy u shpërndahet dhe u bëhet e njohur udhëheqjeve 

Përgjatë kësaj hullíje nuk personalitete dore të parë të hierarkisë komuniste të partive anëtare të Kominformbyrosë letra e 

mundem të mos shtoj se si, në bisede e sipër me shqiptare, (së bashku me grupazhe imagjinare K.Q.P.K.(b) të Bashkimit Sovjetik lidhur me 

një prej historianëve, (personel shkencor i të tyre). Po i sjellim këta dy shëmbuj se njeri për prishjen e B.Sovjetik me Jugosllavinë ! E për t‟ia 

tanishëm i Institutit të Studimeve Historike të interesa të menjëherëshme pikësynimi komplikuar problemin Enver Hoxhës, gjatë takimit të 

Akademisë Shkencave), për t‟a justifikuar para kolaboracioni politik vetëm për ruajtje interesash tij me Vjaçesllav Molotovin më 24 Qershor të 

meje faktin që Instituti në fjalë nuk e ndjek dot egoiste personale, kurse tjetri me objektiv qitje vitit1948, ministri i Punëve të Jashtëme të 

larmín‟e problemeve që ngrihen dhe kërkohet të disi më të largët por gjithmonë ... prirur nga po ai Bashkimit Sovjetik, i thotë shprehimisht 

studjohen prej tyre duke mbajtur edhe qëndrim pikësynim nga Enver Hoxha ! 

udhëheqësit shqiptar “... Ju, shokët shqiptarë, 

sa më objektiv ndaj kolaboracionizmit gjatë periudhës 

Në dokumenta arkivale ësht‟e duhet t‟a shqyrtoni dhe analizoni vetëvrasjen 

së pushtimit të vëndit tonë, më vuri në dukje se në dokumentuar se si Koçi Xoxe në pohimet e tija e Nako Spirut ! ” Përzgjedhjet e mundëshme 

Institutin në fjalë vetëm një historian merret ka thënë, pa as më të voglën mëdyshje, se si për për E.Hoxhën ishin vetëm dy : 

me studimin e periudhës së Luftës së II-të të gjitha egzekutimet që kryheshin me urdhërin 1- e Vazhdim i kolaboracionit tradhëtar me 

Botërore ! Qoft‟edhe vetëm ky fakt, (në qoft‟i tij por pa u dënuar nga trupa gjykuese, ishte Jugosllavinë. 

themeltë), mjafton të më bindë se vonë, shumë marrë nga ai, (K.Xoxe – shënimM.K.), miratimi 2- i Pozicionim kundra Jugosllavisë duke e 

vonë në qoftë se ndonjëherë, Instituti në fjalë do Enver Hoxhës. Gjatë viteve 1945 e në vazhdim mbështetur Bashkimin Sovjetik. 

të vihet në krye të problemeve të historisë jo vetëm që ndikimi jugosllav ishte maksimal, por 

Mirëpo të dy këta qëndrime 

Kombit tonë, (së paku sa i takon rishkruarjes së edhe zbatimi i direktivave të tyre kishte marrë kishin edhe rrjedhojat e tyre si vijon : 

historisë viteve nga 1939-ta e deri në fundin e trajta absolute, (duke filluar fillimisht me krime 

1/a- Enver Hoxha do të 

1945-sës). Kështu me shumë keqardhje jam i makabre e pastaj edhe me gjyqe krejtësisht të vazhdonte të ishte udhëheqësi i P.K.Shqiptare si 

detyruar t‟a pranoj se trajtimi, drejtpeshimi, si inskenuara e tejet të pathemeltë), kundra edhe i shtetit shqiptar sa kohë t‟a linte Jugosllavia 

edhe gjykimi i problemit atdhetarëve si edhe intelektualëve nga më të pa e aneksuar Shqipërinë por edhe me livel 

KOLABORACIONZËM në përgjithësí, shquarët, laikë si edhe klerikë paçin qenë, me ndihme ekonomike në kufijt‟ e përcaktuar nga 

(përfshirë kolaboracionin në interes të atdheut, objektivin e tyre t‟i zhduknin pikërisht ata si vetë Jugosllavija. Kurse B.S. si fuqí e madhe 

atë tradhëtar si edhe oportunizmin politik), si afat kategorí shoqërore ! 

mbështetëse e Shqipërisë potencialisht, dilte nga kjo 

kohor praktikisht u çvendoskan në 

Viti 1947 e kishte filluar orbitë. 

KALENDAT GREKE ! Po, ky është realiteti i konturimin e tij si një vit shumë problematik për 

1/b- Me t‟u thithur Shqipëria në 

trishtë i cili e kushtëzon trajtimin e problemit Shqipërinë. Pala jugosllave nuk po u përgjigjej kuadrin e Jugosllavisë Federative, si republik‟e 

kolaboracionizëm në gjith‟anësin‟e tij me vonesë, marrëveshjeve kontraktuale duke ngadalësuar shtatë e saj, (nga që Titua i u shkëput diktatit nga 

duke lejuar kësisoji që mendësija edhe e sotme lëvrimet e objekteve si edhe furnizimeve P.K.(b) e B.S.), jo vetëm që E.Hoxha do t‟a 

vazhdon dhe kanalizohet përgjatë asaj vrage të Shqipërisë. Kjo dukurí sa vinte edhe e bënte kishte përnjëhershëm mareshallin jugosllav mbi 

caktuar nga historianët komunistë ! Megjithatë, pakënaqësin‟e Nako Spiros, si përgjegjës kryesor i kokë por edhe ... s‟kishte më se kujt eventualisht 

pavarësisht mundësive që kanë institucionet ekonomisë së vëndit, të rritej dukshëm. Nga ana t‟i ankohej për asnjë problem. 

shkencore të vëndit tonë, detyra e secilit është, tjetër jugosllavët po e shtonin trysnín‟e tyre 

2/a- E.Hoxha do t‟i kishte 

për aq sa ka mundësi, mos t‟a lerë pa dhënë lidhur me njësimin e vlerës monedhës sonë lekut marrëdhënjet tashmë të drejtpërdrejta me 

ndihmesën e tij, sado modeste ajo qoftë, në këtë me dinarin e tyre, heqjen e barrierave doganore si B.Sovjetik pa ndërmjetësínë jugosllave, duke 

drejtim. Prandaj edhe ... vazhdojmë. 

edhe njësimin e çmimeve ! Enver Hoxha jo se qenë vetë udhëheqësi i Shqipërisë. 

Përgjatë periudhës së lulëzimit të nuk i ndjente këto shqetësime të prekëshme, por 

2/b- Si udhëheqës i 

nënështrimit të pakushtëzuar ndaj Bashkimit duke qenë se marrëdhënjet si partiake e P.K.Shqiptare që i ishte nënështruar totalisht 

Sovjetik, një nga njollat e trishta të asaj kohe ka gjithashtu shtetërore shqiptare me B.Sovjetik ndikimit të P.K.Jugosllave që nga krijimi nga ana 

qenë edhe e gjithë historia e krijimit, kalonin nëpër forumet jugosllave, (dhe B.S. e e të dërguarve të saj Miladin Popoviçit si edhe 

administrimit si edhe mbetja si rudiment i kishte pranuar gjëndjen si të mirëqenë), ai i a Dushan Mugoshës, e në vazhdim i përzgjedhur 

dikurshëm i flotës nëndetëseve, Pasha Limani. bënte hyzmetin mbajtjes së miqësisë me prej tyre t‟a drejtonte si P.K.Shqiptare e 

Vetëm qëmtimi i dëshmive të ish komandantit të Mareshallin Tito me piksynimin që në Shqipëri, si gjithashtu edhe luftën e quajtur fillimisht Luftë 

asaj baze detare, Dashamir Ohrit, me pohimet e republik‟e ardhëshme e Federatës Jugosllavisë, ai Nacional Çlirimtare por e kthyer në vazhdim 

tija se si Shqipëria përballonte shpenzime liveli jo së pakut t‟a ruante pozitën e tij prej udhëheqësi. në luftë civile po prej tyre për interesat e 

të papërfillëshme si edhe mbante të gjitha Më 29 Maj të vitit 1947, në mbledhjen e Byrosë P.K.Jugosllave, E.Hoxha duhej të ballafaqohej 

përgjegjësitë që pasonin si rrjedhojë operacionesh Politike të K.Q.,u vendos që duke filluar që nga me një rrethanë tejet të vështirë : Duhej bindur 

28


Stalini dhe P.K.(b) e B.S. se ai vetë, në krye edhe partisë duke i dënuar ashpër ata që u quajtën grupi themeluan “Traktatin e Miqësisë, Bashkëpunimit 

të P.K.Shqiptare si edhe të Shtetit Shqiptar, jo armiqësor dhe antipartí i Koçi Xoxes). 

dhe Ndihmës Reciproke”, që e emërtuan 

vetëm që me ndërgjegje të plotë shkëputeshin 

Vijmë tashti tek data 5 Mars e Traktati i Varshavës, edhe Shqipëria u ftua në 

nga Jugosllavia por edhe se do të vepronin vitit 1953 kur vdekja e Stalinit e mbuloi në zi atë kuvënd me të drejta të plota. Kësisoji, pa hyrë 

besnikërisht dhe me nënështrim të plotë ndaj Shqipërinë ! Atë ditë Enver Hoxha e uli në në hollësira që dalin nga objektivi i kësaj analize, 

B.S. dhe udhëheqësit të saj Mareshallit Stalin ! gjunjë turmën e mbledhur para shtatores së me ngritje edhe me ulje vazhduan marrëdhënjet 

Në këto kushte ndjenja e vetëqendërzimit të Stalinit, për t‟a nderuar kujtimin e tij. Kjo njera mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, me pikë 

Enver Hoxhës e gërshetuar ngushtë me anë e medaljes. Kurse ana tjetër, (akoma edhe qendërzimi interesat e udhëheqësit të Shqipërisë. 

pragmatizmin e tij jo vetëm që nuk u step t‟a më e trishtë dhe që kurrë nuk u zu në gojë), qenë Kështu më 1 Janar 1959 “Zëri i Popullit” botoi 

merrte vendimin por edhe brënda katër ditësh, me dhjetra pjesëmarrësit e atij mitingu mortor që një përshëndetje drejtuar B.S. ku integralisht, mes 

mbasi e kishte patur takimin me Vjaçesllav u arrestuan dhe u kalbën burgjeve vetëm me tjerave, Enver Hoxha theksoi “... I gjithë populli ynë 

Molotovin, e pra më 28 Qershor të vitit 1948, i a vetëm sepse nuk pranuan atë ditë të uleshin në me mirënjohje të pakufishme i drejton sot falënderimet më 

dërgon Mareshallit Stalin n‟emrin e Komitetit gjunjë ose u treguan gazmorë në vënd që të të zjarrta Bashkimit të lavdishëm Sovjetik, Partisë mëmë 

Qëndror letrën me të cilën i shpreh konformimin qanin, (ose së paku të bënin sikur qanin) ! Po Komuniste të B.S., Komitetit Qëndror të saj dhe shokut 

total të Shqipërisë ndaj vendimeve të paraqesim në vazhdim kalime nga betimi që u Nikita Hrushov. Ne i sigurojmë se me ta jemi 

Kominformbyrosë ! Ky edhe hapi i parë për t‟a lexoi pjesëmarrësve të atij mitingu mortor vetë të lidhur përjetë me një miqësí dhe besnikërí 

fituar besimin e B.S. Por ky hap duhej ndjekur Enver Hoxha para shtatores Stalinit : “... Popujt e që nuk do të ketë mortje kurrë ...!” 

edhe me masa të tjera thelbësore bindëse që t‟a B.Sovjetik dhe neve, edhe gjithë popujt e botës na ka 

Në vazhdim, më 26 Maj 1959, po 

dëshmonin katërcipërisht shkëputjen e Shqipërisë mbuluar sot një fatkeqësí e madhe . Udhëheqësi, mësuesi në gazetën “Zëri i Popullit”, botohet fjala e 

nga Jugosllavia. Përgjatë këtij shtegu ku, dhe Ati jonë i shtrenjtë Josif Visarjonoviç Enver Hoxhës në pritjen që i bëhet Nikita 

objektivat e arritjeve personale vetqendërzuese Stalin mbylli sytë përgjithmonë, pushoi të menduari Hrushovit në krye të delegacionit Sovjetik, kur 

Enver Hoxha i kishte krejtësisht të qarta, mbas mendja e gjeniut më të madh dhe më të ndritur të kohrave ata zbritën në aeroportin e Rinasit : “... Miqësinë 

Pleniumit të X-të të K.Q. të partisë mbas tona ... betohemi se do ta forcojmë dhe çelikosim me Bashkimin Sovjetik populli shqiptar e çmon si 

shpalljes së Rezolutës Informbyrosë, Enver dashurinë tonë të sinqertë e të thellë për popujt vëllezër të thesarin më të shtrënjtë ... Miqësia jonë është e fortë si 

Hoxha mblodhi Pleniumin e XI-të nga 13 deri Bashkimit Sovjetik ... Partia e Lavdishme Komuniste e graniti dhe e përjetëshme si malet tona !” 

më 24 Shtator të vitit 1948 ku sulmoi hapur dhe B.S. me Komitetin e saj Qëndror Leninian Stalinian me Katër ditë më vonë, e për të qenë të saktë 

shumë egër politikën e Jugosllavisë, rehabilitoi në krye shokun Malenkov do të jenë si gjithmonë pikërisht më 30 Maj 1959, Nikita Hrushovi 

Nako Spirun me gjithë të shoqen Liri Belishovën, për ne burim i madh dhe i pashterruar i dritës në rrugën shpallet Qytetar Nderi i Tiranës ! Ky akt si 

gjithashtu edhe Mehmet Shehun, dhe nga ana tonë drejt të ardhmes së lumtur ... !” 

edhe mbjellja e përbashkët e Pemës Miqësisë nga 

tjetër e shkarkoi si Sekretar Organizativ të Partisë 

Vetëm tre muaj mbas vdekjes udhëheqësit e P.K.(b)B.S. si edhe P.P.Sh., jepnin 

Koçi Xoxen, (duke mos e përjashtuar nga Byroja Stalinit, në Qershorin e vitit 1953 vete në Moskë iluzionin se udhëheqësi shqiptar më në fund i 

Politike), por duke i përjashtuar Pandi Kriston si një delegacion liveli të lartë i Partisë i kryesuar kishte fituar híret e Baba Nikitës, (siç i drejtohej 

edhe Kristo Themelkon nga Byroja por jo nga personalisht nga Enver Hoxha. Malenkovi e priti ato ditë në mënyrë të përsëritur Enver Hoxha 

Komiteti Qëndror. 

ftohtë Enver Hoxhën. Në vazhdim filloi të marrë udhëheqësit sovjetik, Nikita Hrushovit) ! 

Mbas këtyre masave kundra- trajtë gjëndja sipas së cilës përvijohej dukuría se 

Mirëpo ky flirt nuk zgjati shumë. 

jugosllave Enver Hoxha vëzhgonte reagimin tashmë periudha kohore gjatë së cilës diktatori Në kuadrin e luftës frontale nga ana e Hrushovit 

Sovjetik i cili nuk vonoi dhe erdhi. Masat e shqiptar e gëzonte të plotë besimin e B.Sovjetik kundra kultit individit aq të zgjatur të Stalinit si 

marra si edhe ndryshimet ishin për mirë por ... jo kishte perënduar. Kohët e reja duheshin diktator i padiskutueshëm i B.Sovjetik, si edhe 

akoma plotësisht bindëse. 

përballuar edhe ato me ... qëndrime të rinj. insinuatat e udhëheqësit të ri sovjetik lidhur me 

Fillë mbas mbylljes së 

Një vit më vonë, në Qershorin e udhëheqjen shqiptare, e cila kishte 16 vite në krye 

punimeve të Pleniumit të XI-të të K.Q. e vitit 1954, vete së rishmi në Moskë Enver Hoxha të partisë dhe të shtetit Shqiptar e duhej t‟u a 

ritheksoj këtë moment fillë mbas mbylljes së punimeve në krye të një delegacioni së bashku me Hysni linte frenat drejtuesve të rinj, nuk mund 

të Pleniumit XI-të të K.Q., Koçi Xoxe,Pandi Kristo, Kapon. Nga takimet me Hrushovin ata e kaloheshin pa shkaktuar marrjen pozicion nga 

Kristo Themelko, Nesti Kerenxhi etj., papritmas kuptuan qartë se tri ishin objektivat e tija sa u ana e Enver Hoxhës. 

u shkarkuan nga të gjitha pozicionet e tyre takon pozicionimeve politike : 

Përgjatë kësaj hullíje na vjen në 

politike si edhe shtetërore që mbanin ! Në a- Spastrimi i aparatit partiak dhe i shtetit nga ndihmë edhe vepra dy vëllimëshe e Andre 

vazhdim, pikërisht tre muaj mbas Pleniumit të stalinistët. 

Fontain me titullin Historija e Luftës së ftohtë, 

XI-të, mblidhet Kongresi i I-rë i P.K.Shqiptare b- Luftë frontale kultit të individit stalinist. ku në Vëllimin e II-të, Fq.395 lexojmë : “... Tito 

ku ish Sekretari Organizativ i Partisë Koçi Xoxe, c- Zbutje e marrëdhënjeve me Jugosllavin‟e Titos. kurrë nuk e kishte mospërfillur faktin se shtegu që e 

del në podium t‟a marrë fjalën ... e cila nuk i 

Tashmë Enver Hoxha kishte udhëhiqte ndaj likuidimit të armiqve të tij shqiptarë, e 

lejohet nga zhurma dhe përplasjet e këmbëve në përvojë e duhej t‟i përvishej punës nga dhe si çonte atë drejtë pajtimit të tij të plotë me Nikita 

sallë ! E ndjek më 28 Nëntor arrestimi i tij i cili duhej kthyer guna që mos të nëpërkëmbej Hrushovin. Dhe dukej se Hrushovi ishte i prirur që 

pasohet më 30 Maj të vitit 1949 me pushkatimin vetqendërzimi i tij. Cilët do të ishin fillimisht këtë dhuratë t‟i a blatonte Mareshallit Jugosllav ...”. 

e tij ! 

heronjtë e në vazhdim kurbanët e ardhëshëm 

Më 14 Shtator të po atij viti Kina e 

Me masat drastike edhe kriminale për hir të këtyre interesave të tija vetjake ? Madhe Popullore na e lëvroi të gjithë sasín‟e grurit 

të marra nga Enver Hoxha ndaj bashkë- 

Fillimisht, t‟i fitonte hiret e që i kishim kërkuar në një kohë që, sipas Enver 

punëtorëve të tij më të ngushtë, ai mundi t‟a udhëheqësit të B.Sovjetik Nikita Hrushovit, Hoxhës “... Bashkimi Sovjetik po e linte 

fitojë më në fund besimin e Josif Visarionoviç doemos ai e luajti kartën Liri Belishova ! Kjo e Shqipërinë të vuante urije që t‟a ulte në 

Stalinit ! Natyrshëm shtrohet pyetja : Sa zgjati fundit me gjithë ish të shoqin tashmë të vdekur gjunjë ! 

ky besim ? Teorikisht, sa kohë që të mbahej më Nako Spirun, (i vetëvrarë gabimisht duke 

këmbë KOLABORACIONI ME luajtur me koburen e tij më 22 Nëntor 1947), të 

NËNËSHTRIM INTERESASH rehabilituarët e politikës pro-sovjetike, filloi të 

KOMBËTARE TË SHQIPËRISË NDAJ përdorej si katalíte në marrëdhënjet me Revista Kuq e Zi 

ATYRE TË BASHKIMIT SOVJETIK. B.Sovjetik ! Në mos gjë tjetër, Enver Hoxha 

Ndërsa, e përcaktuar saktësisht, që nga 30 Maji i kësisoji së paku një farë kredíje në marrëdhënje 

vitit 1949, ditë kur u pushkatua Koçi Xoxeja, (e me Hrushovin dhe patjetër që edhe kohë, fitonte. 

në vazhdim kur një e nga një i u vu shënja e Një shënjë pozitive në këtë drejtim ishte fakti që 

Tribunë Shqiptarizmi, 

Lexojëni ! 

barazimit me tradhëtarë të atdheut edhe armiq të kur më 14 Maj të vitit 1955 u mblodhën 

udhëheqësit e tetë vëndeve të Lindjes dhe 

29


Tests and documents of 

Albanian History 

By Robert Elsie 

Dr. ROBERT ELSIE 

1474 

George Merula: 

The Siege of Shkodra 

The Italian humanist and historian George Merula 

(1430-1494), also known as Georgius Merula 

Alexandrinus or Giorgio Merlano di Negro, was born in 

Alessandria in northern Italy. He studied in Milan 

under Francesco Filelfo in 1444-1446 and later in 

Rome, Padua and Mantua. From 1465-1482, he was 

professor of rhetoric in Venice. Invited back to Lombardy 

by Ludovico il Moro of the powerful Sforza dynasty, he 

taught in Padua (1483-1485) and finally at the 

Accademia in Milan (1485-1494). Aside from his 

editions and commentaries of many Roman authors, 

Merula is the author of a moving description of the 

Turkish siege of Shkodra (Bellum Scodrense), composed 

in Latin in September 1474. The fortress of Shkodra 

finally fell to the Ottoman Turks in January 1479. 

George Merula of Alessandria conveys his 

greetings to Jacob Merula and Francesco 

Gambarini. 

I assume you are all waiting anxiously to find 

out what the savage and mighty enemy of 

Christianity (1) has been preparing to do against 

us, in particular if we take account of what he 

accomplished this summer. Had he attained his 

objectives, he would easily have committed the 

greatest massacre planned for many years. 

Initially, he intended to attack Italy and to 

plunge the country into strife, just as our 

forefathers had suffered severely, who, like 

beasts, spent centuries hiding in the most isolated 

recesses of the mountains and in the depths of 

caves (2). In fact, the Turk initially beat the King 

of Persia, (3) soundly defeating a good portion of 

his army by the favourable position he had taken 

and by means of the military equipment he had. 

The Persian cavalry, trounced and scattered by 

the attack and all the commotion, abandoned the 

battlefield and fled. Then he decided to attack 

that part of Macedonia which is situated along 

the Adriatic coast, and turned his attention to the 

region now called Albania. Had he taken that 

country, all the coastline including Dalmatia and 

Liburnia (4) would have fallen immediately under 

his sway, and, using the workforce there, at very 

little expense, he would have built a great naval 

fleet. Then, using his fleet to protect the Adriatic, 

he would have taken Apulia and Calabria since 

the distance across the sea from one side to the 

other is not great, and would thus have secured 

himself a means of penetrating further into Italy. 

He was waiting for a favourable moment to let 

his whole army feed on enemy land. 

It was thus at the very time when the harvest 

was drawing near on the fields of Epidamnus 

(Durrës) and the other coastal regions, that he 

summoned his general, whom the Turks in their 

language call the Pasha of Roumelia, to his 

headquarters in Moesia, in order to muster an 

army. This man, having gathered there over one 

hundred thousand soldiers, and with no one 

knowing what he intended to do, i.e. whether he 

intended to attack Pannonia or to cross over to 

Asia, he pretended to return to Thrace and 

Adrianople but, after marching for two 

continuous days, he turned back, traversing in 

one night the road he had been travelling along. 

About the middle of May, sending sixty 

cavalrymen as an advanced guard, he suddenly, 

without warning, attacked and routed the 

Macedonians. Then, having taken prisoner all the 

scouts on the road before word could spread of 

his unexpected victory, he advanced and set up 

camp near Shkodra, which was once a Roman 

city. 

Shkodra, situated on the border with 

Dalmatia and Macedonia, is a well-fortified city, 

virtually on all four sites, both from its natural 

position and because of its constructed 

fortifications. Around the fortress are high cliffs 

and from up top, one can observe all the 

plainsbelow. On one side there is a more gradual 

slope which leads one up to the fortress. The 

waters of the Buna River flow by, right past the 

bottom of the hill. Along this river, the waters of 

a lake, of recent formation, flow into the sea. The 

river is slightly larger than our Tanaro (5). Do 

not be surprised that I claim the lake is of recent 

origin, since it is not mentioned by the Greek 

writers Strabo and Ptolemy, nor by the Roman 

authors Pomponius Mela and Pliny. When they 

30 

mention the region, they refer only to the Drin 

River. This river flows past Lissus, now called 

Lezha, which separated Dalmatia from 

Macedonia. We may assume that, had the lake 

existed in ancient times, the said, well-known 

geographers would not have been silent about it. 

And indeed, islands and boulders from it have 

found their way into the sea, and other rivers and 

springs erupt from the earth there, new ones 

every day, so that one is led to the conclusion 

that the lake in question was formed a long 

time after the above-mentioned writers. It has a 

circumference of one hundred thousand paces 

and is no smaller than Lake Como and Lake 

Garda, two well-known lakes of our Cisalpine 

Gaul. 

The local people call the town Shkodra in 

their language and the language of their 

forefathers, whereas the Italians have now given 

it a new foreign name, Scutari. The ruler of this 

town was Antonio Loredano (Antonius 

Lauretanus), a man who would have been the 

pride of his grandfather Petrus, and who was a 

worthy son of Jacob. It is to him that go the 

honour and glory of saving the town, or better 

said, of defending Christianity. In addition, he 

paid honour to his lineage because he managed 

to do something quite extraordinary by defeating 

such a savage enemy. 

When he learned that such a huge army was 

about to attack in the land of Moesia, Antonio 

Loredano, worried for himself and for his town 

and knowing the strategic importance of Shkodra 

for the Turks, gave orders that all grain, wherever 

it could be found, be gathered and stored within 

the walls. On the day before the arrival of the 

barbarians, he summoned and gathered around 

him in the fortress some of the young men of the 

countryside who had come down from the 

mountains. He then gave orders that water be 

carried up to the town by means of beasts of 

burden, as much as would be needed for a long 

siege. 

Këto dokumenta jepën 

anglisht sipas redaktimit 

tyne prej Dr. Robert 

Elsie, që i ka përkthye 

nga origjinalet përkatëse. 

Na falni që nuk kemi 

pasë mundësi t‟i 

kthejmë shqip.


KALAJA E SHKODRES 

Foto : Franz Baron Von Nopçe, 1903. 

On June 4th, while lightly armed soldiers 

were surrounding the town with a vanguard and 

many men were running in all directions to loot 

and plunder, and while volunteers were making 

themselves ready for war, the (Ottoman) 

commander himself made his appearance with 

the other part of the army. This man, if we can 

call a man someone who was a eunuch and who 

once guarded the sultan's harem, is said to be 

healthy, robust, and more courageous than clever 

as a soldier in carrying out his duties. The sultan 

had promoted him to this level of merit for his 

achievements in war. He brought with him men 

skilled in the martial arts, strong of body and 

courageous. They were followed by equipment 

and one thousand camels loaded with bronze for 

casting cannons which are usually used to batter 

and knock down ramparts. 

When this huge army arrived, the whole 

coastal region was terrified. Even the inhabitants 

of the coastline of Illyria and Macedonia were 

petrified, fearing that they would fall prey to the 

barbarians. Some of them fled into the rugged 

mountains, while others, having escaped the 

town, took refuge on the islands with the 

women, children and cattle. Some had made their 

way to the mouth of the river and were waiting 

for ships to take them anywhere, wherever fate 

should wish. 

When the Senate received the news, the fine 

and noble leaders of Venice recruited new 

soldiers and gathered a great deal of money 

without any difficulty. They did not hesitate in 

giving generously to provide all material 

necessary to repulse the enemy. They sent money 

and help in particular to those leaders who were 

ruling over large parts of the lakeside so that they 

might be able to resist barbarian attacks in 

perilous gorges and canyons.In addition to him 

was Triadano Gritti (Triadanus Grittus), 

commander of the fleet and an octogenarian, 

who despite his advanced age, showed fine 

resistance and was well concentrated on carrying 

out his task as best he could. No one believed 

that he could do it because it was a singular feat. 

At that time, he was travelling in 

the Aegean Sea, checking up on the islands 

thereabouts, and had just arrived at Chios when 

he heard that Shkodra, a town of great 

strategic significance, had been surrounded. 

Turning back, he set off for the Adriatic Sea, 

gathered his naval forces and entered the mouth 

of the Buna River, 

giving orders that his triremes and biremes 

should sail up the river, using oarsmen, because, 

in addition to the current of the river, the winds 

were blowing in the opposite direction. When he 

arrived at a certain spot where stone 

embankments had been built out into the water 

to slow down the current and where fishermen 

had constructed little huts to catch fish, he 

realized that the boats could go no further. He 

decided, in order to be on the safe side, to spend 

the night near the old church of Saint Sergius 

(Shirq), which is situated about five miles from 

the town. He intended the next morning at the 

break of dawn to embark upon caiques and small 

boats to see if he could find some route so as to 

come to the assistance of those under siege. 

When the enemy found out about the plan from 

some escaped oarsmen, and realized that the 

whole fleet could be blocked by them throwing 

logs into the river at the point at which it was at 

its narrowest, and thus stop the triremes from 

advancing, orders were given without delay that 

all other activities be suspended, that trees be cut 

down, and that most of the army cross over to 

the other side of the river so that our soldiers 

could be attacked from both banks with all sorts 

of missiles and weapons 

31 

In the midst of such preparations, and while 

all paths were being strictly guarded to prevent 

the Venetians from using their spies and 

escapees to find routes in, a Greek fellow, once 

taken prisoner by the Turks and forced into 

servitude, but later appointed by the pasha as a 

high-ranking official of the region, reflecting on 

the religion in which he had been raised and 

educated, jumped onto the pasha's steed, stole 

his lance and galloped off to the place where the 

ships were anchored. He asked to speak to the 

commander of the fleet and, having boarded one 

of the triremes, he revealed the enemy plan and 

informed the Venetians that they were in great 

danger. As soon as the Venetians heard this, 

orders were given that the whole fleet be armed 

and made ready for battle. Ropes were 

unfastened, anchors were weighed and the sterns 

of the ships were turned around. The triremes 

were positioned in a line so that, at an 

appropriate distance from one another, they 

could advance against the current. But the 

moment the sun came up, they could hear from 

all sides the neighing and galloping of horses, the 

firing of military equipment and arms glimmering 

in the distance, and such was the din and 

clamour that anyone not used to it would have 

been crippled by fear. The Turks then began 

shooting arrows and slinging stones at the fleet 

wherever they could reach it, some using their 

bare hands, others using equipment. 

Nonetheless, the fleet advanced, but so great was 

the amount of stones and missiles hurled at the 

ships that it seemed that a hailstorm had 

broken out and covered the vessels. Those who 

were further away and could not shoot, urged 

their comrades on with screams and shouts. The 

Venetians for their part, seeing that they were in 

a difficult position and were being shot at from 

both sides, began to attack the enemy with 

scorpions and rifles and other pieces of invented 

recently equipment, called bombards and 

spingards. 

The enemy attack was thus repulsed. They 

landed on the riverbank and chased the foe for 

over ten thousand paces, breaking their force. 

Both sides hastened to gain control of a certain 

site where the river flows through a narrows 

between two hillocks. There, the two banks are 

so close to one another that a trireme can hardly 

get through. The barbarians, with their remaining 

forces, endeavoured to arrive there first and take 

up position. They realized full well that they 

could impede the advance of our ships by 

throwing logs and harpoons into the water. The 

Venetians for their part, with the oarsmen 

rowing as fast as they could, sailed forth with 

their biremes and triremes, hoping that their 

great efforts would pay off once they passed the 

narrows, upon which the barbarians had set their 

stores. However, whether it was the will of God 

or it was due to the virtue and courage of the 

two sides, both the Venetians and the barbarians 

arrived at Scala (this is what they called the 

narrows between the two prominent hillocks) at 

almost the very same time, and a terrible battle


took place there. But our men survived the peril. 

None of their ships - not even one caique - was 

impeded or caught. This enraged the barbarians 

all the more because they had already suffered 

one defeat. Our forces were heading towards the 

mouth of the Buna and they began attacking the 

last trireme with rocks and other projectiles, 

using in their fury whatever they could find. Now 

the Turkish horsemen, having regrouped, rode 

right into the river and attacked the oarsmen by 

seizing the oars with their bare hands. They 

would not let go of them for dear life except 

when our men chopped off their hands or threw 

some very heavy object at them. 

Finally, without any of our men being taken 

prisoner, the fleet sailed and reached a safer 

location, though five hundred men had been 

wounded and eighteen had been killed. The 

Turks themselves had suffered a massacre. This 

became clear the next day when, following the 

barbarian withdrawal, our men returned to the 

church of Saint Sergius so that those under siege 

realized that they occupied a lofty position. They 

wanted to make it known to the enemy that they 

had withdrawn for tactical reasons and not out of 

fear. There, along the riverbanks, they came 

across great numbers of bodies of men and 

horses, some of them floating in the water. Our 

men, unable to endure the stench, returned to 

the mouth of the Buna. In the meantime, the 

enemy had built a bridge, connecting the two 

banks. They then set up tents along the river and 

left some ten thousand horsemen there to guard 

them. Then they departed to plunder all those 

prosperous reaches and loot the villages, setting 

fire to homes and destroying fields of grain. 

At the same time, the Venetians were 

transporting wooden planks covered in pitch to 

Acruvium. Acruvium is a town now known as 

Kotor. From there, all the material was to be 

transported by men and beasts of burden over 

the rugged and pathless mountains and was to 

be unloaded at the lakeside. There, carpenters 

were to construct lake boats, more for the war 

than for the needs of transportation. In 

addition, over one thousand sailors were then 

seconded to guard the lake in light boats and 

dugouts. They were to pursue and harass the 

enemy which had set up tents along the banks 

of the river. Although they did their utmost to 

come to the assistance of those under siege, 

they did not succeed. This was, firstly, because 

the barbarians held guard day and night at a 

narrow gorge between the mountain and the 

river, the site only five hundred paces wide. The 

guards did not move from the site, even when 

shot at from the mountain and from boats at 

the same time. Secondly, a treacherous vojvode, 

to save his possessions, took a bribe and did not 

give our men the support they needed. Because 

they no longer trusted this fellow and because 

their tents along the lakeside were unprotected, 

our men out on their boats abandoned their 

strategy of direct attack and limited themselves to 

small guerilla actions, yet never leaving enemy 

forces a moment's peace. The latter could not 

even go out to fetch drinking water without 

placing themselves in mortal danger. Once, when 

the barbarians were out looting like thieves and 

searching for local villagers hiding in the dense 

forests, some three hundred of them went down 

to a spring to drink water. There, they were 

attacked by the local inhabitants, assisted by our 

soldiers. Our men surrounded them and 

chopped them to pieces. Unaffected by the 

fighting were several rocks and islands in the lake 

where beautiful monasteries had been 

constructed by Greek clergy. All these people 

would otherwise have been heartlessly ravaged. 

Meanwhile, the enemy made ready some 

cannons of enormous proportion. They were of 

such a calibre that, when shot at, the ramparts of 

the fortress shuddered and most of them 

collapsed. Nevertheless, those under siege had 

stored enough material to defend themselves and 

to repair the fortifications, which proved to be 

necessary now that the town was without walls. 

They took a pile of beams and nailed them 

together, erecting them with earth and mud and 

thus creating an improvised barrier, like strong 

ramparts, to fend off the enemy attack. The 

barbarians then began to launch cannonballs 

with their bombards, indeed one thousand nine 

hundred times, destroying both the ramparts and 

the houses, and believing that their army would 

now have no problem conquering the city. 

Orders were given that all iron tools, wooden 

instruments and other material used for repairing 

Gravurë gjjermane sh. XV, në librin 

„Rrethimi i Shkodrës” walls and homes be 

Gravure gjermane sh. XV nga libri 

“Rrethimi i Shodrës” 

32 

made ready for the attack, so that when their 

forces took the city, they would at least be sure 

to reap the benefits of the victory after so much 

trial and tribulation. 

The assault began with piercing shouting, the 

beating of drums and the blowing of trumpets. 

Bonfires were lit on all four sides of the fortress. 

Then they stopped for prayer, adoring the new 

moon as they lay on the ground, as is their 

custom. One must know that the Ottomans 

never engage in a full battle before the new 

moon, which they greet with great devotion. As 

such, on August 15th, the pasha promised great 

reward to those who would could climb the 

slopes to the fortress, mustered his army, and 

with two shots from the cannons, gave signal for 

the attack. The moment he gave the sign, they all 

rushed out of the camp and ran forth. With great 

din and clamour, taking with them movable 

mantlets, beams and poles with hooked prongs, 

they clambered swiftly up the mountain, rock by 

rock, path by path. 

According to a plan he had prepared before 

the start of the siege, Loredano, who was second 

to none in bravery and the martial arts, deployed 

his forces in such a way that the townspeople, 

together with the Italian garrison and the young 

men from the countryside, would be in position, 

but that they would keep silent and hidden. In 

this manner, the enemy would not hesitate to 

approach the base of the fortress. He then chose 

three hundred men who were to wait at the open 

square of the fortress, arms in hand, to fend 

offne who attacked them.


Most of the archers were then positioned 

around the ramparts and a signal was given, a 

Hyemja e kalasë Shkëdrës great cry, to call the 

population out to the walls. The Turks then 

began their advance on the walls against which 

they placed their ladders, and in fury started to 

attack from all sides, such that those within the 

city did not know which side needed the most 

attention and where to deploy emergency 

reinfocements. It was in this strategy that the 

barbarians had placed their hopes. With a hail of 

missiles and cannonballs engulfing the fortress, 

the forces under siege rushed forth with all the 

arms at their disposal and began to attack the 

enemy which had already reached the top of the 

hill. Some of those on the ramparts began 

hurling huge torches and sharp javelins down at 

them, whatever they could find, but, where they 

were able, the Turks held their ground and 

replaced one another. Nearby was the pasha 

giving orders, urging his men on, praising the 

most courageous of them and cursing the 

cowardly and the lame. Whenever he saw any 

men retreating, he menaced them with his sword 

and sent them back into battle, threatening 

otherwise to execute them on the spot. Thus, 

although most of the Turks were unable to fend 

off the stones and missiles being hurled at them 

from above, and many of them were struck dead 

and fell to the ground, no one dared to retreat or 

move from the spot. The people of Shkodra, for 

their part, prepared kegs full of stones which 

they hurled down the cliffs on the steepest sides. 

These struck the Turkish fighters swarming 

below. They also hurled baskets of sticks and 

rushes dipped in pitch and set them on fire. The 

conflagration lit up the area and made it highly 

visible, to the great assistance of those under 

siege. Who knows how many enemies were 

burned and consumed by the flames? For the 

Turks had begun their siege in the dark of night 

in order to cover up their dastardly plan and 

tactics. The savage fighting continued all night 

long. Those under siege did not have a moment's 

rest. 

The next day, the attack grew even stronger. 

The barbarians believed that they had already 

gained a victory. Therefore, midst the wounded 

and the missiles, they advanced, trampling over 

bodies until they reached the edge of the 

fortifications themselves. In the sections where 

the ramparts had been knocked down, they 

brought forth poles with sharp metal hooks 

which they fixed against the walls. By using those 

sharp ends, they struck and wounded the 

defendants, even pulling some of them off the 

ramparts. But the men of Shkodra were not 

frightened and held their ground, fighting off the 

enemy with swords and axes, chopping them to 

bits on the spot. 

The defendants from above were 

slaughtering so many of the enemy with all sorts 

of weapons and missiles, defending the town 

with all their courage and with all the strength 

they had in them, and the battle had reached its 

zenith. Then, behold!, the barbarians on all sides 

of the fortress began to withdraw. 

The sun had been up for three hours and the 

ladders of the attackers with the men still on 

them plunged to the ground. Then the Turkish 

army began to show weakness and lose courage. 

The townspeople were heartened by this. Their 

courage and morale had reached a new height. 

They sprang over the ramparts and leaped to set 

upon the fleeing enemy forces who were running 

back towards their tents. They kept at them right 

until they reached the enemy encampment, 

where a savage and bloody battle took place 

between the two sides, and the tents were 

shredded and destroyed. Beams and logs were set 

on fire and, as the wind was blowing against the 

Turks, some of them were burned and consumed 

by the flames, while others choked in the smoke 

and ran away in flight. 

The men of Shkodra returned to the town 

with the banners of the enemy army and the 

heads of some of the commanders killed during 

the attack, and exposed them on the ramparts. 

Brandishing their shining swords, they made 

great fun of the enemy, challenging them back to 

battle. 

The pasha had been struck on the thigh by a 

boulder and was wounded. As far as could be 

learned from letters from princes in the region 

and from the narratives of those who had 

escaped the fighting, about seventy thousand 

men, indeed the majority, were wounded in the 

battle. There were hardly any fighters who 

returned to camp without having been wounded. 

There were no tents in which one could not hear 

the moaning and groaning of the injured. The 

fighting had indeed been so savage that the pasha 

wrote to Sultan Mehmed and reported of the 

valiant courage of those under siege and of the 

great damage they themselves had suffered. 

In addition to all these events, in the months of 

August and September, the region is so 

pestilential that the local people can barely 

endure the debilitating climate, not to speak of 

the foreigners there suffering from the 

deprivations of military life and living outdoors 

under appalling conditions. For this reason, 

many of our men as well as the Turks who 

survived the carnage, perished of fever caused by 

the bad air and stagnant water of the marshes. 

When the Ottomans realised what was 

happening, they gave orders for the siege to be 

lifted, although they knew that their authority 

would be weakened if they withdrew their forces. 

Vijon në numërin e ardhshëm 

33 

SHKODRA KRENARE 

Shkodër, moj Shkodra krenare, 

Qytet madhshtor i lashtësisë, 

Mburrja e racës shqiptare, 

Qendra e mbretnave t‟Ilirisë. 

N‟themelet e tu historikë, 

Pellazgët ngritën mure me gurë, 

Me blloqe të mëdha ciklopikë, 

Që nuk do shembëshin kurrë. 

Ishin kohët shumë antike, 

Flijimin themeli kerkonte, 

Rozafa ajo nuse fisnike, 

Jetën e saj aty ‟flijonte. 

Shkodra do t‟ruente kujtimin 

E Rozafës bukur perore, 

Ku s‟do t‟harronte flijimin, 

T‟ asaj nusëje trime arbnore. 

N‟ato mure Agroni mbretnoi, 

Mbret‟ i urtë, burrnor e fisnik, 

Ilirinë të tanë e bashkoi, 

Nga Veriu deri n‟detin Jonik. 

Aty sundoi Teuta mbretneshë, 

Nji grue trime e fort krenare, 

Me romaket n‟lufta tuj u ndeshë, 

Në mbrojtje t‟trojëve shqiptare. 

Me romakët u ndesh‟n fiset ilire 

Me mbretin Genc në krye trimnor, 

E humbi luftën ai mbret i mirë, 

Por Roma e nderoi si mbret peror. 

Ma vonë mbi ty, Shkodër kreshnike, 

Mbas vdekjës së të madhit Kastriot, 

Do t‟sulëshin hordhitë aziatike, 

Me vite të tana kot me kot. 

Deri ne fund u mbrojte heroike, 

Qendresa jote u ba legjëndare, 

U shkruen për ty vepra historike, 

Dh‟emni yt u hap në botën mbarë. 

Shpirt i qëndresës mbete ti gjithmonë, 

Dhe iu kundërvune me guxim, 

Komunizmit q‟erdh në vendin tone, 

Mbi ty tuj ushtrue terror e krim. 

Bijt e tu ma të mirë t‟i kositën, 

Këto sllavo-komunistë t‟ pa nder, 

Shumë të rrënuen e sfilitën, 

Por nuk t‟mposhtën kurr nji here. 

Serishmi ti ngrihesh krenare, 

Me Rozafatit, kalanë madhshtore, 

Qëndresa e racës shqiptare, 

Prej lashësisë e në vazhdim përore. 

Shkodër, moj Shkodra krenare, 

Kokën nalt gjithmonë ti ta keshë, 

Ti simbol i qëndresës atdhetare, 

Pëjetsisht n‟histori do t‟ jeshë ! 

Lahutari, 6 shkurt 2012.


Moikom Zeqo 

In memoriam për 

Frano Prendin, babain 

e prehistorisë 

shqiptare 

Në 28 dhjetor 2011 mbylli sytë përgjithmonë në 

Bruksel të Belgjikës një nga dijetarët më të 

rëndësishëm të kulturës shqiptare, prof. Frano 

Prendi. Ishte 83 vjeç, qe rënduar nga shëndeti dy 

vitet e fundit, por rrallë kam njohur një njeri që 

kishte një gjallëri të tillë dhe që reflektonte një 

rini të përhershme si Frano Prendi. 

Një natyrë njerëzore e hapur dhe tejet modeste. 

Plot përkushtim të jashtëzakonshëm për 

shkencën arkeologjike. I lindur në 1928, i 

specializuar në Universitetin e Sofjës për 

arkeologji në degën e prehistorisë, Frano Prendi 

u bë një nga themeluesit kryesorë të shkencës së 

arkeologjisë shqiptare, së bashku me Hasan 

Cekën, Skënder Aramalin dhe Selim Islamin. Në 

vitet ‟50 të shekullit të kaluar u institucionalizua 

arkeologjia shqiptare, me një vizion dhe vetëdije 

profesionale të mirëfilltë. Dukej sikur arkeologjia 

qe një shkencë e vonuar në Shqipëri, ndonëse 

fillesat e saj u projektuan nga arkeologë të huaj, 

disa prej të cilëve dhe autoritete të mëdha të 

nivelit evropian. Por arkeologjia në Shqipëri qe 

më tepër një mungesë, ndonëse ëndrra për të qe 

e madhe. Djaloshi Frano Prendi në vitin 1951, 

kur ishte 23 vjeç, i diplomuar shkëlqyeshëm në 

Sofje, do të kthehej në atdhe dhe do të fillonte 

punë në Muzeun Arkeologjik të Institutit të 

Shkencave në Tiranë, të krijuar në vitin 1948. 

Ndryshe nga kolegët e tij, të cilët kishin një 

traditë paraprirëse në arkeologjinë klasike të 

antikitetit dhe të mesjetës, Frano Prendi ishte 

përpara një situate të çuditshme dhe paradoksale: 

në hartën arkeologjike shqiptare të dhënat për 

prehistorinë vërtet mund të paramendoheshin 

por për to nuk dihej pothuaj asgjë. Dikur Leon 

Rey kishte thënë se prehistoria në Shqipëri është 

“një njollë e bardhe”. Puna kërkimore e Prendit 

qe në shumë mënyra edhe fati i një misionari dhe 

ai me të drejtë mund të quhet si babai i 

prehistorisë shqiptare. Për afro 60 vjet ai iu 

përkushtua arkeologjisë prehistorike. Ai u bë 

mjeshtër i zbulimit dhe paraprijësi. Ai qe 

dokumentuesi i patjetërsueshëm, argumentuesi 

dhe përuruesi i disiplinës shkencore që nuk 

ekzistonte më parë. Vështirësitë nuk qëndronin 

vetëm në të panjohurën, por edhe në mungesën e 

një ekipi paraprak, ekip të cilin ai më vonë e 

përuroi dhe e bëri një fakt dhe aksion veprues 

tejet të suksesshëm. Frano Prendi kreu dhe 

drejtoi gërmime arkeologjike në të gjitha skajet e 

hartës së Shqipërisë. Kështu ai e dyzoi këtë hartë 

dhe e pasuroi me atë që i mungonte: domethënë 

në strukturën e prehistorisë. Kështu në tumat e 

Matit, në ato të Vajzës së Vlorës, të Vodhimës e 

të Bodrishtës së Gjirokastrës, në Pzhok të 

PROF. FRANO PRENDI 

(Shkodër 1928-Bruksel 2012) 

Elbasanit si dhe në një numër të madh 

vendbanimesh të tjerash si në Kamnik të 

Kolonjës, në Maliq, Podgorie e Sovjan të Korçës, 

në Burim të Dibrës, në vendbanimet e Belajt e të 

Gajtanit në Shkodër, në peizazhet shpellore të 

Blazit, Nezirit e Këputës të Matit por dhe në 

qytetet ilire të Lisit, në atë të Irmajt (Gramsh) etj, 

ky dijetar i pasionuar dhe i ditur nga terri 

informativ krijoi një mrekulli shkencore: 

grumbulloi të dhëna dhe fakte të pamohueshme. 

Kjo përbën një karakteristikë unike dhe krejt të 

veçantë të jetës së tij. Dijetar i terrenit, ai e ka 

përjetuar gjeografinë e Shqipërisë që në zanafillat 

e jetës njerëzore si dhe procesin e mijëvjeçarëve 

si askush tjetër. Duke qenë themelues i 

prehistorisë shqiptare Frano Prendi i ka disa 

merita të mëdha: krijoi pothuajse nga hiçi 

shkollën e prehistorisë shqiptare, ku u formua 

brezi i prehistorianëve duke u specializuar, 

konceptoi metodologjinë bashkëkohore në 

gërmimet arkeologjike të prehistorisë, duke 

dhënë një kontribut të pashembullt. Krijimtaria e 

tij shkencore është e madhe dhe e shumëfishtë, 

substanca e saj është një konditë sine qua nonpër 

etnogjenezën e kombit shqiptar. Prendi e 

konceptualizoi prehistorinë si një dimension të 

patjetërsueshëm dot të etnogjenezës. Frano 

Prendi për herë të parë në shkencën shqiptare 

dhe atë evropiane strukturoi sistemin e 

periodizimit dhe të kronologjisë për të gjitha 

epokat prehistorike në Shqipëri. Ai bëri 

gjithashtu në rrafshin krahasimtar inkuadrimin e 

kulturave prehistorike shqiptare në arealin 

prehistorik të Ballkanit, Evropës dhe botës 

Mesdhetare. Vështrimi i tij dialektik, erudit dhe i 

mirinformuar vëzhgoi qartë evidentimin e 

unitetit por dhe atë të diversitetit në zhvillimin e 

kulturës ilire nga epoka e bronzit në epokën e 

hekurit dhe më pas në Shqipëri si dhe 

argumentoi mjeshtërisht gjenezën e 

pakundërshtueshme të autoktonisë së 

shqiptarëve në viset e tyre. Duke qenë për shumë 

vjet koleg dhe mik i afërt me Frano Prendin, unë 

kam shumë kujtime dhe mbresa, por ndoshta 

nuk është momenti për t‟i shpalosur hollësisht 

dhe me konsideratën më të lartë në këtë shkrim 

in memoriam. Ajo që dua të theksoj është se 

34 

Frano Prendi qe jo vetëm arkeologu më i madh 

shqiptar i prehistorisë, por ai qe i shquar, autoritativ 

dhe pikë referuese edhe në rrafshin e prehistorisë 

evropiane. Puna kolosale e këtij njeriu meriton një 

nderim pa mëdyshje. Ky nderim nuk iu bë sa ishte 

gjallë, ky nderim nuk ka nevojë për retorika vlerësuese 

dhe formale. Emri i tij nuk ka për t‟u harruar kurrë dhe 

si shkencëtar ai qëndronte shumë më lart në raport me 

shumë të tjerë që sot quhen akademikë, të cilët janë 

shtatvegjël përpara një vigani të tillë. Frano Prendi 

mund të krahasohet në mënyrë të përafërt vetëm me 

një vigan tjetër të shkencës: rolin e Eqrem Çabejt në 

gjuhësi. Atë që bëri Çabej në hulumtimet gjuhësore me 

një akribi dhe kulturë të shumëfishtë e bëri dhe Frano 

Prendi në studimet prehistorike. Në këtë kuptim 

mungon ndoshta ndonjë i tretë. Padyshim që dijetarë të 

tjerë të mëdhenj do të vijnë më vonë. Por dhe shkenca 

për historinë e ka vetë përbrenda një histori. 

Frano Prendi tashmë është fiksuar përjetësisht si një 

nga personazhet më të mëdhenj të shkencës shqiptare. 

Frano Prendi është i vetmi dijetar shqiptar i cili ka 

botuar një kapitull si “Prehistoria e Shqipërisë”, “The 

Prehistory of Albania” në Cambridge Ancient History, 

vol. III, part. I, chapter V, The prehistori of Balkans, 

the middle East and the Aegean Worlds tenth to 

eightenth centuries B.C, Cambridge, 1982, page 187- 

237. Ky botim i specializuar dhe i vetmi deri më sot 

nga një shqiptar, është kryevepra shkencore e Frano 

Prendit. Në të ai analizon periudhat paleolitike, 

mezolitike, periudhën e neolitit, periudhën eneolitike të 

shoqëruar me një pasuri grafike dhe dokumentare të 

objekteve të qeramikës, të veprave të artit eneolitik ku 

spikatin vazot antropomorfike të Kamnikut, vazot e 

Dunavecit me fytyrë njerëzore në reliev, figurinat e 

stilizuara të kultit të Magna Matter, vazot ornitomorfike 

të Maliqit, figurinat zoomorfe etj. Me këtë pasuri të 

pazakontë Frano Prendi vërtetoi vijimësinë kulturore 

dhe kronologjike, formësimin e etnosit ilir në epokën e 

bronzit dhe të hekurit, duke modeluar kështu 

qytetërimin e revolucionit eneolitik që çoi në krijimin e 

gjenezës së popullit ilir si pasardhës i shqiptarëve. Por 

duhen përmendur dhe aspekte të tjera studimore të 

Prendit. Ai ka shkruar mbi lashtësinë ilire të periudhës 

klasike dhe helenistike, ka shkruar për qytetin ilir të 

Lisit, për skulpturat e lashta të Apolonisë si dhe për 

vendvarrimin Skënderbeut në Lezhë që i takon 

mesjetës. Duke mos qenë asnjëherë dogmatik por një 

mendje e hapur Prendi ka treguar shumëllojshmërinë, 

apo dhe efektet fragmentare për atë që quhet diversiteti 

në unitet ose uniteti në diversitet në qytetërimin ilir. 

Frano Prendi qe kulmi i kontributit të një gjenerate të 

tërë shkencëtarësh. Në vitin 2008, me ndihmën 

financiare të arkeologut Shafi Gashi nga Prishtina dhe 

nën kujdesin edhe të Prof. As. Dr. Adem Bungulit, 

vepra e tij u botua në dy vëllime të mëdha sipas 

parametrave bashkëkohorë. Ky botim përmbledh 

studimet kryesore të Prendit. Ai ia kushton këtë botim 

familjes së tij, gruas Dritës, vajzave Lisianës dhe 

Marinës, gjithashtu nipit dhe mbesave. Por përtej 

kushtimit intim ekziston dhe një kushtim më i epërm, 

kushtimi për kulturën dhe shkencën moderne 

shqiptare. Në këtë kohë të demonizuar nga politika dhe 

nga zotërimi i mediave elektronike dhe të shkrimit 

shpesh nga një subkulturë mediokre, të shkruash një in 

memoriam për Frano Prendin do të thotë të vlerësosh jo 

vetëm dinjitetin dhe mundin e këtij shqiptari të madh 

por të lesh të hapur dhe të papërmbysur etikën dhe 

institucionin e mirënjohjes pa të cilën zhvillimi i 

emancipimit do të ishte diçka e kotë. E di që miku im, 

Frano Prendi, meriton shumë më tepër sesa këto 

rreshta që unë shkrova për të, i pikëlluar thellë për 

vdekjen e tij, diku jashtë kufijve të atdheut, gati në një 

situatë anonimati. Qoftë i paharruar kujtimi i tij në jetë 

të jetës !


Thanje të njerëzve të 

shquem e të pashquem 

* Jeta asht si një bllok akulli, që pakngapak 

shkrihet. 

* Filosofia asht një koncept shumë i naltë që 

e shfaqet vetëm në pak vetë, dhe jo në masat. 

* Diktatorët janë aq të çmendun, sa që 

mendojnë me krijue një botë të re…duke 

shembun të vjetrën ?! 

* Nuk mund të luhet himni lirisë me veglat e 

dhunës. 

* Lumtunia jote nuk mund të ndërtohet mbi 

farkeqësinë e të tjerëve. 

* Kur fatin e ke kundra mos u mundo me 

iukundërvue por prit qò ait ë ndryshojë. 

* Përbuzja asht hakmarrja ma e madhe. 

* Kush mashton vazhdimish e konsidëron 

mashtrimi si virtyt s‟e ndien turpin. 

* Nuk vlen numëri i vitëve, por mënyra se si 

ato i kemi kalue. 

* Folja me dashtë asht m e lehtë me u 

mësue, por shumë e zorshme me u zbatue. 

* Injoranca asht gjithmonë trashanike, ajo 

nuk e njeh njerëzinë dhe edukatën. 

* Arroganca në sjelljet e një intelektuali, e ul 

atë në shkallën e një injoranti. 

* Ma mirë me ndez një qiri të vogël se sa me 

mallkue errësinën. 

* Çdo gomar e pyet veten, pse nuk u ba kali i 

shales i Mbretit. 

* Njeriu asht mrekullia e Zotit, arti mrekullia 

e njeriut. 

* Ma mire të keshë nji anmik të mençur se sa 

një mik budalla. 

* Familja asht harkitrava e shoqnisë, në qoftë 

se i bien një copë, i gjithë harku do të 

shëmbet. 

* Një njeri pa miq, asht si nji libër pa faqe. 

* Shpesh jeta e vërtetë e jonë, asht ajo që nuk 

jetojmë 

* Mirësjellja asht çelësi që hap çdo derë. 

* Mirësjellja e dallon njeriun e ngritun nga 

injoranti. 

* Injoranca asht një plagë e randë e 

shoqnisë, që kërkon shumë kujdes për ta 

shërue. 

* Nuk mund të ndërtosh një zhvillim 

kulturor mbi themele t‟injorancës. 

* Dielli shkelqën edhe mbi një pellg të 

baltosun. 

* Gabimi ma i madh i një njeriu asht kur 

kërkon larg sendet që ka brenda tij. 

* Jeta asht si një lule, çdo ditë që kalon asht 

si një petale që bie. 

Nuk ka shkretinë ma të madhe se sa një jetë 

pa miq. 

* Nuk mund të jetë njeri i madhe ai që 

merret me vogëlsina. 

* Shigjetat mund të godasin trupin, fjalët 

godasin shpirtin. 

* Jo të gjithë ata që kanë sytë e hapun 

shohin, dhe jo të gjithë ata që vështrojnë, 

shikojnë. 

* Pa frikë nuk ka trimni. 

* Në qoftë se kërkon të fshehësh kufijt e 

njohunive të tua, mos thuej ma tepër seç din. 

* Ma mirë të humbish një çast të jetës, se sa 

të humbish jetën në një çast. 

* Asht e vështirë t‟i japësh nji përgjigje të 

mençur nji pyetjeje budallejsh. 

* Po të vraish një njeri, je kriminel. 

Po të vrasësh miliona njerëzish, je nji 

diktator. Po t‟i vrasish të gjithë, je vetë 

Perëndia. Jean Ronsard 

* Dy gjana janë të pafundshme : Universi 

dhe budallalleku njerër. Ajnshtajn 

* Martohu ! Pogjete një grue të mirë do të 

jeshë i lumtun, po gjet një grue të keqe do të 

bahësh filosof. Sokrati 

* Askush nuk mund ta vështrojë diellin kur 

shkelqen, por të gjithë e vështojnë kur 

perëndon. 

* Jeta asht një rast, mos e humb rastin për 

me jetue. 

* Ndoh që mjafton një çast për me harrue një 

jetë, por ndodh që nuk mjafton nji jetë për 

me harrue një çast. 

* Mosmirënjohja asht si helmi, ajo helmon 

shpirtin. 

* Zemërgjanësia merret shpesh si dobësi, 

kurs arroganca si trimni. 

35 

Lahutari 

Besa mendt jan tuj na lanë 

Çka me thanë e mos me thane, 

Çka me k‟ndue e mos me k‟ndue, 

Besa mendt jan tuj na lanë, 

E nuk dijm se kah me shkue. 

Po ndigjojmë veç çorodina, 

Siç po ecën politika, 

Me do njerëz mbeturina, 

Që veç shitën zog petrita. 

Se prej plehut s‟ke çka prêt, 

Veç se erën shum të keqe, 

Për shqiptarët vaj medet, 

Katandisun në teneqe ! 

Nga kan dale këto trimosha, 

Ditën çirrën edhe shahen, 

Ngref mbi plehun si kaposha. 

Natën puthën, me birrë lahën. 

Se katundi poshte ka ra, 

Nuk e njeh ma qeni t‟zonë, 

A jan burra a jan gra, 

Q‟udhëheqin vendin tone. 

Si n‟Kosovë si në Shqipni, 

Po shkojnë punët veç rrëmujë, 

E po ndodh si në mulli, 

Hasmit ujin me ia çue. 

Mblidhni mendjen more partiakë, 

N‟parlament ul në karrika,, 

Ndërsa populli juej i ngratë, 

Prej vorfnisë po i bie pika. 

Mos u grini ju me fjalë, 

Tuj u sha si gra të kqija, 

Në TV kështu tuj dale, 

E ju shef e tan Shqipnia. 

Prej mengjesit n‟ orët e vona, 

Në TV u del surrati, 

Jeni kthye veç në ikona, 

Se fort bukur u ka ec fati. 

20 vjet po kan kalue, 

Që u rropos kjo diktatura, 

Por si punët jan tuj shkue, 

Keni mbet hala tek ura. 

Të përndjekunit e shkretë, 

Mbahën veç me rrena kote, 

Pa fut send në njat kuletë, 

Vdesin ikin prej ksaj bote. 

Dhe pronarët me gisht n‟gojë, 

Se kërkush nuk po ua var, 

N‟kurriz t‟tyne bahet nji lojë, 

Prit gomar kur t‟dali bar ! 

Kur duel bari cofi gomari, 

Kështu shkon kjo taraloja, 

E pëson i ngrat shqiptari 

Mos bre burra, na duel boja !


36


LIBRA ME VLERE 

Illyrians 

John J. Wilkes 

Oxford Backx well, 1992 

Pellasgët 

E pasardhësit e tyre 

Eduard Schneider 

Tiranë, 1908 

Les Illyriens 

De Bardhul à Genthios 

Pierre Cabanes 

Sedes,1988 

Albanie, pays des aigles 

Pierre Cabanes 

Edisud, Aix en Porvence, 1994 

37 

Dhimitër Frangu 1584 

Veprat e lavdishme 

të Skënderbeut 

Lulu, 2012 

Përkthyer nga italishta e vjetër, 1584. 

L’etrusco Lingua Viva 

Italisht-anglisht 

Nermin Vlora Falaschi 

Bardi, Roma, 1989 

Italish-anglisht 

Prona gjuhësore dhe gjenetike 

Shqip-anglisht-italisht 

Nermin Vlora Falaschi 

Toena, 1997 

Studime të Nermin Vlorës 

mbi origjinën pellasgjike te shqipës

Mark Bregu - Tribuna Shqiptare

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?