You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Kuq e zi – 2012 – viti XIX Nr.60<br />
R E V I S T E K U L T U R O R E E U R O – S H Q I P T A R E<br />
RROFTE 100 VJETORI I PAVARESISE<br />
« Skënderbeu…sa e mori pushtetin në dorë, urdhnoi të hiqëshin<br />
flamujt e Turkisë dhe vendosi flamurin e tij, me shqipën<br />
e zezë në mes të fushës se kuqe, me kunorat perandorake… »<br />
Dhimitër Frangu<br />
1
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Shqiptarve s‟kanë ç‟u duhën<br />
ideologjitë e hueja duke pasë një te<br />
vetmën të tynën, Shqiptarizmin,<br />
Idealin Kombëtar.<br />
THEMELUE NE BRUKSEL<br />
ME TETOR 1993<br />
E DREJTUE<br />
NGA LEK PERVIZI<br />
BASHKEPUNTORE<br />
Myrteza Bajraktari, Robert Elsie,<br />
H.-J. Lanksch, Mergim Korça,<br />
Thanas Gjika, Frtiz Radovani,<br />
Daniel Gazulli, Paul Tedeschini,<br />
Tomorr Aliko, Piro M. Tase,<br />
Arben Sebastej, <strong>Mark</strong> <strong>Bregu</strong>,<br />
Gjovalin Kola, Kastriot <strong>Mark</strong>u,<br />
Visar Zhiti, Peter Tase,<br />
Lahutari Shqiptar,<br />
=================<br />
PAJTIMI VJETOR<br />
Belgjikë.................................40 Euro<br />
Europë.................................50 “<br />
Amerikë, Australi.................60 “<br />
Shqipni, Kosovë...................20 “<br />
Pranohën ndihma të veçanta vullnetare<br />
==================<br />
PAGESAT<br />
Me llogari Bankare ose<br />
Postë të thjeshtë<br />
Llogari Bankare<br />
Nr. 001-2138758-81<br />
BNP PARIBAS FORTIS<br />
BELGIQUE<br />
Adresa :<br />
Revista Kuq e Zi<br />
Rue de la Victoire, 18<br />
1060 Bruxelles<br />
Belgique<br />
E-mail : lekpervizi@gmail.com<br />
Bahen edhe porosi blerje librash që disponojmë.<br />
Kontaktoni me email të mësipërm.<br />
2<br />
P E R M B A J T J E<br />
* Editorial Special<br />
Redaksiai ...........................................................................................3<br />
* Mjer ai që nuk e njeh madhështinë e shpirti arbnor…<br />
<strong>Mark</strong> <strong>Bregu</strong> .......................................................................................4<br />
* Jubileu i Madh i Pavarësisë<br />
Lek Pervizi...........................................................................................5<br />
* Kreyngrtja e Kurbinit<br />
Shtjefën Gjeçovi....................................................................................7.<br />
* Mihal Grameno<br />
Thanas Gjika....................................................................................11<br />
* Delegatët e Kuvendit të Vlorës.<br />
Redaksia...........................................................................................14<br />
* Për Aktin e Pavarësisë (interviste)<br />
Olivera Lila………………………………………………....14<br />
* Kastrioti e Shqipnia janë nji<br />
Konrad Rodoni……………………………………………….15<br />
* Gjuha shqipe, gjuha e shqiptarve<br />
Paul Tedeschini……………………………………….............16<br />
* A kishte desidenzë (letër e Patër Mëshkallës)<br />
Fritz Radovani………………………………………..............17<br />
* Te huajt për Shqipërinë e Shqiptarët<br />
Piro <strong>Mark</strong>o Tase................................................................................19<br />
* Poetët e Belgjikës<br />
Shqiponja Duro……………………………………………...23<br />
* Kolaboracionizmi<br />
Mergim Korça………………………………………………..24<br />
* Texts and documents of Albanian History<br />
Robert Elsie.....................................................................................27<br />
* In memoriam për Frano Prendin<br />
Mojkom Zeqo……………………………………………….31<br />
* Thanje të njerëzve të shquem e të pashquem………………32<br />
Lëxoni e perhapni<br />
Revistën Kuq
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
EDITORIAL SPECIAL<br />
Të përjetosh 100 vjetorin e shpalljës së<br />
Pavarësisë asht si të gjëndësh në ditën historike e<br />
fatlume të 28 Nëndori 1912 në Vlorë, kur Ismail<br />
Qemali me patriotët e tjerë ngritën flamurin<br />
kombëtar kuq e zi të Gjergj Kastrioti dhe i<br />
njoftuen shqiptarve e botës mbare, se Shqipnia e<br />
fitoi Lirinë e Pavarësinë e saj pas 400 e sa vjet e<br />
robni osmane.<br />
Ngjarje e paharrueshme do të jetë për secilin<br />
prej nesh, që do të ketë fatin me festue kete 100<br />
vjetor që po e presim me deshire e krenari të<br />
papërmbajtun, dhe dhashtë Zoti të na rueje<br />
shëndetin që ta përjetojmë këtë jubilé të madh<br />
historik. Pasardhësit tonë do të mburrëshin se si<br />
këtë datë e kanë përjeue baballarët e gjyshët.<br />
Padiskutim se një ngjarje e tillë e 100 vjetorit<br />
merr randësi po si ajo 28 Nëndorit 1912. Me një<br />
pasunim të metejshëm të historisë që përfshin<br />
vendin tonë gjate kësaj periudhe njeqindvjeçare.<br />
Nuk mund të themi se gjithçka i shkoi mbarë e<br />
mirë atdheut tonë të dashun, por sidoqoftë<br />
Pavaresia e fitueme pas katër e ma shumë<br />
shekujsh të një sundimit t‟egër dhe mohues, që e<br />
katandisi popullin shqiptar n‟injorancën ma të<br />
madhe dhe e ndau nga Evropa e nga qytetnimi e<br />
përparimi i saj. Shqiptarët, populli ma i vjetër në<br />
Ballkan dhe n‟Evropë e panë vetën të kthyem e<br />
të mbërthyem në kohën e barbarisë.<br />
Kjo Pavarësi e fitueme pas shekujsh robnie,<br />
nuk ka vetëm randësinë se na shpëtoi e na nxori<br />
nga kthetrat e Turkisë, por merr edhe randësinë<br />
e krijimit të shtetit të parë shqiptarë në histori. Të<br />
një shteti ligjor e kushtetues i njohun nga të<br />
gjithë kombet, siç ishin të t‟organizuem në<br />
Lidhjen e Kombëve e siç janë tani ne Kombët e<br />
Bashkueme.<br />
Por randësia e këtij 100 vjetori asht edhe ma<br />
e theksueme sepse Shqionia brenda asaj periudhe<br />
pati tronditje të mëdha, siç ishte pushtimi i Italisë<br />
që ndërpreu hovin e përparimit të vendit tonë<br />
nën Mbretninë shqiptare. Ky pushtim u ba shkak<br />
i një katastrofe të vërtetë që përfshiu Shqipninë,<br />
siç ishte ardhja e sllavo-komunistëve në fuqi dhe<br />
vendosja e një diktature gjakatare, antishqiptare<br />
dhe antinjerëzore, që kreu krime dhe masakra të<br />
hatashme, duke e izolue përsëri vendin nga bota<br />
e qytetnueme, kryesisht nga Evropa për 50 vjet të<br />
tjera, sa për peseqind të Turkisë e kalue asaj për<br />
nga shpirligësia e xhahilleku, që ai sistem<br />
bolshevik ushtroi mbi popollin e tij ma zi e ma<br />
kriminalisht se një pushtues i huej.<br />
Një tjetër aspekt, fatkeqësisht negativ, asht<br />
fakti se Pavarësia qe duhet të përfhsinte mbarë<br />
trojet shqiptar, gjithë Kombin, mbneti e<br />
kufizueme brenda kufijve që fuqitë e mëdha,<br />
padrejtësisht, ia kishin cantue e shënue në hartat<br />
politike. Kështu KJosova dhe viset e tjera<br />
shqiptare, mbetën të përjashtueme. Kjo ishte një<br />
fatkeqësi e madhe, një padrejtësi absurde,<br />
veçanërisht për Kosovën, që kishte luftue e<br />
derdhë gjak, kundër pushtimit turk dhe serb, dhe<br />
e pa veten të ndame nga Atdheu amë. Aq ma<br />
keq, kur nga rrethanat e Luftës Dytë Botnore,<br />
për katër vjet ishte bashkue në Shqipninë etnike.<br />
Por sllavët nuk e lejuen atë punë dhe e rimorën<br />
me anë të partisë motër sllavo-komuniste<br />
shqiptare, që nuk la krim pa krye në Kosovë, për<br />
të ia dorëzue përsëri shkjaut. Dhe po bahej gati<br />
t‟i dorëzonte edhe Shqipninë, me i motërzue me<br />
Federatën Jugosllve. Për fat të mire kjo nuk<br />
ndodhi, por pasojat e sundimit të diktaturës<br />
komuniste ishin shumë të mëdha, dhe shqiptarët<br />
e paguen me një holocaust të vërtetë viktimash të<br />
pafajshme.<br />
Të shkueme të harrueme ! Ta presim e ta<br />
kremtojmë 100 vjetorin me vlerësimin e<br />
sukseseve të arrituna, siç asht shëmbja e<br />
diktaturës komuniste<br />
dhe fitorja e demokracisë që urojmë ta çojë<br />
Shqipninë<br />
në atë Evropë, prej të cilës pushtimet e hueja dhe<br />
forcat e erreta dhe regresive e mbanin të ndame.<br />
Ta çojë drejt bashkimit shpirtnor dhe kulturor<br />
më Kosovën, këtë krahin martire, dhe<br />
përfundimisht në Bashkimin Kombëtar të<br />
Shqiptarve, qellimi dhe idelai ma i naltë i popullit<br />
shqiptar !<br />
Ky 100 vjetor ban thirrje që midis shqiptarve<br />
të mbretnojë mirëkuptim i shkallës së<br />
marrëveshjës midis forcave të ndryshme politike,<br />
tani të pranishme në kontekstin shqiptar, për të<br />
mirën e përparimin e vendit me përpjekje<br />
konstruktive dhe jo destruktive.<br />
Gjithë vendet e tjera, ku mbretnon<br />
demokracia dhe ku respektohen te drejta e<br />
njeriut, qeverisën dhe administrohën në sintoni<br />
të plotë të forcave politike, që, sidoqë të fitojë një<br />
palë ose tjetra, gjithçka zbatohet për të mirën e<br />
popullit dhe debati politik nuk kalon në forma<br />
ekstremizmi e huluganizmi për të iu imponue<br />
njera tjetrës. Gjithçka zgjidhet brenda<br />
parlamentit. Prandaj urojmë që 100 vjetori të jetë<br />
një mesazh për forcat politike shqiptare, që këto<br />
forca të ulën në tryezën e rrumbullakët dhe në<br />
karrikat e parlamentit, për të gjetë rrugë e<br />
zgjidhkeve të problemeve me marrëveshje, dhe jo<br />
për të kriojue barrikata pënguese, duke<br />
përjashtue çdo përdorim të forcës dhe<br />
arrogancës, të çdo formë qoftë.<br />
Me këtë hyrje kushtue 100 vjetorit, revista<br />
Kuq e Zi, do t‟i kushtohet me shkrimet e saj,<br />
kësaj ngjarje të madhe, duke rreshtue në faqet e<br />
saj një përmbledhje të ngjarjeve historike dhe të<br />
figurave që kontribuen , ku arritjën e asaj<br />
fitorëje të madhe, që me shpalljën e pavarësisë e<br />
bani Shqipninë të njohun e t‟afirmueme<br />
ndërkombëtarisht, si Shtet e si Komb.<br />
Në këto faqe do të paraqiten edhe ngjarje e<br />
figura rilindase e patriote te mbetuna në hije dhe<br />
të mohueme nga regjimi antishqipta i diktaturës<br />
komunsite, që i kishte vu detyrë vetës ta<br />
shkallmonte historinë e Shqipnisë duke u ba<br />
varrmihëse e saj.<br />
Le te vlejne vargjet e Pashko Vasës, të këtij<br />
patrioti të madh për ta mbyllun këtë editorial :<br />
…Moj Shqimpn e mjera Shqipni,<br />
Qysh të kanë qitë me krye në hi.<br />
Ti ke pas kenë një zojë e randë,<br />
Burrat e dheut të thirrshin Nanë…<br />
3<br />
………………………….<br />
S‟kan ç‟na duhen kisha e xhamija,<br />
Feja e shqiptarei asht Shqiptaria.<br />
Drejtori i revistës Kuq e Zi, Lek Pervizi me mikun e<br />
tij mirditor, Ndue Bajraktarin, që mbajnë flamurin ma<br />
të vjetër që eksziston në Shqipni (ndoshta nga koha e<br />
Skenderbeut), i ruejtun brez pas brezi nga familja e<br />
Bajraktarit. Me ketë flamur, delegatet e Mirditës, kanë<br />
shkue në Lidhjen e Prizrenit më 1978. Siç shihet,<br />
shqipja e Gjergj Kastriotit e qëndisun me mjeshetri të<br />
posaçme, i përgjigjet përshkrimit të Dhimitër Frangut,<br />
kur Skënderbegu më 28 Nëndor 1443 hyni në Krujë e<br />
hoqi flamujt turq e vendosi flamuri e tij : « …me<br />
fushë te kuqe e shqipën e zeze me kunorat<br />
perandorake »<br />
Flamuri i Gjergj Kastriotit, me shqipën e qëndisun në<br />
një mënyrë krejt të veçantë nga ato që njihën, i vjetri që<br />
të jetë ruejtë në një familje të nderueme shqiptare, kur<br />
në Shqipni nuk ekzistonte asnjë flamur i tillë, që dolën<br />
pas ngritjes të tij në Deçiç nga Ded Gjo Luli dhe me<br />
rastin e shpalljës së Pavarësisë, me 28 Nëndor 1912, në<br />
Vlonë.<br />
Shkrimi MIRDITA,<br />
i shtuem me rastin e shkuemjës se delegatëve të<br />
Mirditës në Lidhjen e Prizrenit. Ky flamur u shpalos<br />
në Prizren 34 vjet para 1912-ës
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
<strong>Mark</strong> <strong>Bregu</strong><br />
MJERE AI<br />
QE NUK E NJEH<br />
MADHESHTINE E<br />
SHPIRTIT ARBENOR<br />
DHE QE NUK<br />
GJUNJEZOHET<br />
PARA TIJ”<br />
theksonte<br />
Gjergj Kastrioti<br />
Po e filloj këtë shkrim modest me citatin e<br />
harruem nga drama “Shqiponjat” te dramaturgut<br />
te shquem te qytetit tone e te mbare Shqipënisë,<br />
Mjeshtrit Fadil Kraja. Me dramën e sipër<br />
përmendun jane dhanë disa shfaqje ne Shkodër,<br />
por edhe ne Tirane. Megjithëse ne kushtet e<br />
kohës, thellësisht te politizueme, ngritja e figurës<br />
se Gjergj Kastriotit ne majat ma te nalta te kohës<br />
se tij nuk mund te quhet “hiperbole” për vete<br />
faktin se, këtë “gjeni” te vërtetë te Arbënisë e<br />
kane vlerësue bashkëkohësit e tij, madje edhe<br />
kundërshtarët e tij. Jo për nacionalizëm folklorik,<br />
por si pasoje e nji realiteti historik, asht detyre<br />
dhe ndere për çdo shqiptar te vërtetë te mburret<br />
me veprën e pavdekshme te “Gjeniut” te Arbrit-<br />
Gjergj Kastrioti. Ndaj 28 nandori, dita e kthimit<br />
te Tij ne Kruje mbetet nji dite e Shenjte, ashtu siç<br />
mbetet 28 nandori 1912 dita e ngritjes se<br />
Flamurit dhe Shpalljes se Pavarësisë.<br />
Vlen t‟iu kujtojmë te gjith atyne, cilët do qofshin,<br />
qe me nji “nihilizëm” te theksuem, Xhonturko-<br />
Bizantin, kërkojnë te minimizojnë figurën e<br />
Kastriotit tue ja “faturue” Enver Hoxhës ngritjen<br />
e tij ne Piedestal. Ky soj nihilizmi vetëm e<br />
ndihmon dhe e nderon sistemin komunist<br />
(ndoshta asht e qëllimshme), por jo i<br />
pakuptueshëm ... Ne demokraci asht i lire shfaqja<br />
e mendimit, por kjo nuk don te thotë se, te gjith<br />
e “hajn” sapunin për djathë ... U kundërshtue<br />
deklarimi i etnitetit dhe besimit!? Po, kush e<br />
kundërshtoi? Pikërisht, e kundërshtuen ata me<br />
etnitet te dyshimte. Nuk mund te jete shqiptar i<br />
vërtetë ai person, i cili nga frika apo interesi<br />
mohon nacionalitetin apo besimin, qofte ky edhe<br />
ateist. Ateiste ka ne te gjith boten, dhe kjo nuk<br />
përbën asnjë turp (sipas mendimit tim), as dhe<br />
ndonji mëkat. Qe te mos i largohemi temës, vlen<br />
te theksojmë se, nder ata qe kane shkrue për<br />
Gjergj Kastriotin, Marin Barleti, asht ai, i cili e<br />
veshi me figura letrare nga me te larmishmet dha<br />
ma hiperboliket, por gjithsesi, njohja e thelle e<br />
latinishtes se tij te “kullueme” e bani figurën e<br />
Gjergj Kastriotit te njoftun dhe imponuese ne<br />
gjith Evropën.<br />
Ne mes te autoreve qe kane shkrue për ketë<br />
dimension te madh te botes Arbënore, Dhimiter<br />
Frangu, mbetet ma i sakti dhe ma origjinali. Këtë<br />
version na e afron studiuesi dhe eruditi-Lek<br />
Lek Pervizi : Lufta e Fushë Kuqës,<br />
2 shtator 1457. (Pronë e familjës)<br />
Pervizi (njohës i shkëlqyer i italishtes se vjetër),<br />
nga ku ka marre dhe burimin studimore mbi<br />
Gjergj Kastriotin. Askush nuk mund ta mohoje<br />
qe Kastrioti luftoi për Arbërinë dhe për<br />
Krishterimin, dhe kjo, pa dyshim e afroi me<br />
shtetet Perëndimore dhe me Vatikanin. Dhe asht<br />
pikërisht ky fakt qe i nxite fanatiket dhe<br />
nostalgjiket e sulltanëve për te ba analogji<br />
absurde mes Gjergj Kastriotit dhe Enver Hoxhës<br />
...! Dhe padyshim ketë e bajne anti-evropianet<br />
(fluide) ... Ketë do ta ilustroj me nji shembull<br />
shum sinjifikativ: Ne vitin 2003, ne nji fshat te<br />
Sarandës kishin nderte nji kryq te madh. Mbasi e<br />
prishen, ne orët e vona te natës, natyrisht me<br />
dijeninë dhe urdhrin e pushtetit lokal te Vlonës,<br />
ne nji nga mediat televizive u dha njoftimi. Me ka<br />
ba shum përshtypje paraqitja e Sabri Godos, i cili<br />
u shpreh: “Atë kryqin e kishin vendosur me<br />
dijeninë e Fatos Nanos, qe ta shikonin grekërit<br />
nga Korfuzi, ... Vazhdon: këta mund te<br />
pretendojnë qe një dite ta vendosin edhe ne<br />
Kruje një kryq te tille ...!” Shtrojmë pyetjen:<br />
Çfarë pretendonte te shoh ne kështjellën e<br />
Krujës, Sabri Godo? Mos mendonte te shoh<br />
“gjysmën e Hënës” e sulltanëve? Me sa duket,<br />
Godo, kishte mbete te idhulli i tij Ali Pashe<br />
Tepelena. Megjithëse, ai shkroi romanin<br />
“Skënderbeu” dhe “Ali Pashe Tepelena”, duhet<br />
te theksojmë se, këto dy figura nuk kishin asgjë te<br />
përbashkët. Gjergj Kastrioti ishte biri i Princit-<br />
Gjon Kastrioti; ndërsa Ali Pashe Tepelena ishte<br />
kryetar i nji bande hajdutesh, dhe se titulli<br />
“Pasha” ja dha Sulltani për shërbimet qe i bani<br />
Perandorisë Osmane. Kokën e tij ne Stamboll<br />
nuk e dërgoi “patriotizmi”, por egoizmi, sepse<br />
Aliu deshi te bahej sulltan.<br />
Urojme qe dita e shenjte e 28 nandorit t‟iu<br />
ndriçoje ndërgjegjen intelektualëve dhe<br />
historianeve qe ti shërbejnë ma shum te vërtetës<br />
dhe historisë se, sa interesave meskine. Brezit te<br />
Ri, duhet t‟i mëkohet Atdhedashuria dhe jo<br />
hipokrizia. Askush nuk mund te hedh balte mbi<br />
figurën ma te ndritun te tokës Arbënore.<br />
4<br />
Lahutari<br />
Tundën eshtna e Skanderbeut<br />
Po jehon një za nga mali,<br />
Za që vjen nga lashtësia,<br />
Za mjerimi e za halli,<br />
Se shumë poshtë ka ra Shqipnia.<br />
Na jan çue do sharlatanë,<br />
Plot me tituj e doktorata,<br />
Që i thonë vetes historianë,<br />
E po i kanë veç trutë e thata.<br />
Skënderbeun duen me gjykue,<br />
E m‟e zhduk prej historisë,<br />
Se ky burrë paska gabue,<br />
Që i dha dermën osmanllisë.<br />
F‟mija e djepit në Shqipni,<br />
Fort mirë njeh Gjergj Kastriotin,<br />
Se mjeranët n‟akademi,<br />
Që s‟po njohin edhe Zotin.<br />
T‟marrin krabën e çobanit,<br />
Me kullot dhi dhe dele,<br />
S‟ju shkon petku i historianit,<br />
Q‟historinë kan ba fertele.<br />
Tundën eshtnat e Skënderbeut,<br />
Varë në qafat osmallije,<br />
N‟katër anë shpërda të dheut,<br />
Gjith njaj trup comptue thërmijë.<br />
Çirruni sa t‟plasni burra,<br />
Profesorë dhe akademikë,<br />
Keni mbet hala tek ura,<br />
Të pazotë karabedikë<br />
Përmbi gjithë Kombin Shqiptar,<br />
Monument Gjergj Kastrioti,<br />
Nji Hero i madh kombëtar,<br />
Që e njeh bota edhe Zoti!
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Lek Pervizi<br />
JUBILEU I MADH<br />
I PAVARESISE<br />
në faqet e revistës<br />
Kuq e Zi<br />
Hyrje<br />
Revista Kuq e Zi do t‟i kushtojë faqet e<br />
saj ngjarjës së madhe historike të shpalljës së<br />
Pavarësisë në 100 vjetorin e saj, ku një vend të<br />
randësishëm zen Rilindja Kombëtare. Revista do<br />
të pasunohet me materiale shkrimore e<br />
fotografike ku nuk do të mungojnë edhe<br />
dokumentë, dëshmi e kujtime. Do të ndiqet një<br />
hulli kronologjike sa ma afërt dhe e saktë ndaj<br />
ngjarjëve, ku do të paraqiten në naltësinë e<br />
meritueshme disa figura patriotësh e luftëtarësh<br />
që u anashkaluen dhe u mohuen gjatë kohës së<br />
diktaturës komuniste, sepse historianët me<br />
Akademinë në krye, ishin t‟angazhuem me i thuer<br />
levdata sistemit totalitar bolshevik në dam të<br />
historisë së mirëfilltë të Kombit Shqiptar.<br />
Përjashtimi nga faqet e historisë i një radhë<br />
atdhetarësh që ia kishin kushtue jetën e<br />
veprimtarinë çeshtjës kombëtare shqiptare, asht<br />
një nga aktet me te turpshme të regjimit<br />
komunist dhe të Akademisë dhe historianëve të<br />
saj. Tashti po ka përpjekje nga shumë shqiptarë<br />
të ditun e të ndërshëm që po mundohën ta sjellin<br />
historinë në binarët e saj. Urojmë që kjo punë të<br />
vazhdojë e pandalshme e t”arrijë qëllimin e saj.<br />
Megjithatë ka akoma mbeturina historianësh<br />
komunistë nostalgjikë që mundohen me shti<br />
shkopij ndër rrotat për të pëngue këto përpjekje<br />
të dobishme. Por drita e së vërtetës do të<br />
triumfojë për t‟a shpërnda errësinën e<br />
pergjakshme me të cilën diktatura komuniste<br />
kishte mbulue mbarë vendin, duke ba kërdinë<br />
mbi pishtarët e ditunisë e të përparimit, mbi ata<br />
intelektualë të shquem që përbanin zemrën e<br />
mendjën e patriotizmit shqiptar.<br />
Revista Kuq e Zi, ndonse e thjestë, e vogël<br />
dhe modeste, pa ndihma, pa sponsorë, por me<br />
kurajo e shpirt shqiptarizmi, ia ka dale të jetoje 19<br />
vjet dhe shpreson ta festojë 20 vjetorin me<br />
merita, për punën e saj kushtue çeshtjës shqiptare<br />
në të gjithë fushta që ajo ka pasë mundësi të<br />
shprehët.<br />
Me rastin e 100 vjetorit ajo do t‟i kushtohet<br />
kësaj ngjarje, me aq sa ia lejojnë kondita e<br />
rrethanat, por gjithmonë me shpirt të<br />
pamposhtun atdhetarizmi.<br />
Botimi i materialeve të ndryshme kushtu<br />
Jubileut të Madh, asht një tribute nderi daj<br />
gyshëve e stërgjyshëve që iu kushtuen me mish e<br />
me shpirt, me pushkë, me penë e fjalë, me<br />
sakrifica të pallogaritshme për shporrjën e<br />
pushtuesit shekullor ottoman. Përpjekje heroike,<br />
në një kohë kur mbretnonin shregullime dhe<br />
turbullina dhe as që i binte kujt ndërmend për<br />
vendin e shqipeve. Por flaka e lirisë që nuk ishte<br />
shue qyshë nga koha heroike e Gjergj Kastriotit<br />
Skënderbeut, rrinte e ndezun në shpirtin e<br />
zemrën e shqiptarit dhe erdhi koha që ajo të<br />
shpërthejë e papërmbajtun duke i shpërda hijet e<br />
zeza të injorancës barbare otomane e duke ia<br />
kyhye nderin, larine e Pvarësinë Shqipnisë e<br />
Shqiptarve.<br />
Ngjarjet që do të rreshtojmë do të rënditen<br />
kronologjikisht, duke fillue nga idetë e para të<br />
Rilindjës Kombëtare, deri në shpalljën e<br />
Pavarësisë. Do të paraqiten jo vetm ngjarje por<br />
edhe personalitete e figura kryesore të Rilindjës,<br />
që kanë kontribue me veprimtarinë e tyne,<br />
luftarake, politike e kulturore.<br />
Kujtesë :<br />
Me folë e me e me shkrue për ditën që na<br />
solli lirine e pavarësinë, nuk mundesh mos me<br />
përmendë të kaluemën e popullit e kombit<br />
shqiptar se si marshoi në shtigjet e historisë, nga<br />
lashtësa parahistorike që ndonse duket se<br />
humbet në mjegullën e harresës, nuk rrin pa dale<br />
në pah, dhe ma e quditshmja asht se ruhet në<br />
mendjën e çdo shqiptari, si një testament I<br />
skalitun në tru. Edhe një kalama shqiptar me e<br />
pyet, të jep pergjigjen se - jemi pasardhësit e<br />
Pellazgëve. Kurse po t‟i bajsh të njejtën pyetje<br />
një “Prof. Dr. me dipllomë”, të përgjigjet, se ato<br />
janë pralla. Ndryshimi qendron se fëmija e ka të<br />
ngulitun në gen, kurse këtyne dijetarëve geni u<br />
asht fishk.<br />
Pra origjina e shqiptarve vjen nga Pellazgët<br />
duke kalue te Ilirët, pasardhësit e tyne, e në<br />
vazhdimësi deri te shqiptarët. Një ndër provar e<br />
fakte ma të sakta asht pushtimi romak i Ilirisë<br />
më 168 pr. Kr., dhe kristianizimi i ilirëve që ne<br />
shekujt e parë, që u trashëguen në shqiptarë, pa<br />
luejt vendit, po në ato troje ku banuen Pellazgët,<br />
pastaj Ilirë dhe në vazhdim Shqiptarët. Ne që<br />
jemi sot. Një ndër provat ma të forta e bindëse ,<br />
e padiskutueshme, asht ruejtja e e gjuhës<br />
pellazgjike-ilire në shqipën tone. Disa<br />
shkencëtarë shqiptarë e të huej e kanë vërtetue<br />
këtë lidhje gjuhësore, kështu që gjuha mbetët si<br />
monumenti ma i madh iidentifikimit të kombit e<br />
popullit shqiptar, si ndër ma të vjetrit në Ballkan<br />
e nò kontinentin evropian.<br />
Invadimet e barbarëve sllavë nga shekulli<br />
VI-VII, sollën ndryshiume të mëdha me<br />
shkatërrimet që ato shkatuen, duke df diegeë e<br />
shembë kishat e krishtena, kryesisht në Dardani,<br />
ku ma vonë në shek. XI, erdhën sllavet- serbë, që<br />
ishin kthye në orthodoksë (shkje), e përçudi nga<br />
dy prifta shqiptarë, shejtnit Cirili e Metodi, prej<br />
Manastiri. Por historia e huej nuk do me na i<br />
njoftë si tonët. Kòshtu ndodh kur nuk e<br />
shkruejmë historinë na vetë, ose kur e shkruejme<br />
të gabueme, për inat të njenitjetrit.<br />
Një shpresë e madhe lindi me krijimn e<br />
principatave shqiptare në shek. XI deri XV, për<br />
të cilat u bane shka kryqezatat që kaluen për<br />
shqipni të cilat ishin : e Arbnit, Skurajve, Balshaj,<br />
Topijaj, Spata, Jonima, Spani,<br />
5<br />
PASHKO VASA,<br />
(1825-1892)<br />
Komeni, Kastrioti, Muzaka, etj. Por një rrezik i<br />
madh po i vinte vendit nga Perandoria Osmane,<br />
që kishte hedhë lakminë e saj drejt Evropës, dhe<br />
kështu ajo u shfaq në tokat shqiptare, duke u<br />
ndesh në beteja të rrebta kundër principatave<br />
shqiptare, të Gjin Bue Spatës, Gjergj Arianitit,<br />
Gjergj Balshëe, e së fundi Gjon Kastriotit, të cilin<br />
Sullan Mehmeti I e mundi dhe imori peng katër<br />
djemtë, ndër to Gjergjin e vigël, që do bahej një<br />
Gjergj i Madh, Skënderbeu. Si e qyshë dihet.<br />
Gjergj Kastrioti arriti të shkëputët prej Sulltan<br />
Muratit II, dhe të rimarrë principatën e t‟atit e u<br />
kthey ne Krujë, ku i hoqi flamujt turq e vendosi<br />
flamurin e tij të kuq me shgabën dykrenbare të<br />
zezë në mes, flamuri ynë kombëtar. 25 vjet jetoi<br />
Kryetrimi me 25 beteja të fitueme kundër fuqisë<br />
osmane. Me vdekjen e tij qëndresa shqiptare<br />
mori fund dhe Shqipnia u pushtue nga turqit, me<br />
hekur e zjarr dhe krime emasakra të shëmtueme<br />
që e mbajtën nën sudim katër shekuj. Shqiptarët<br />
nuk arritën të ngrihen kundra, veç sporadikisht e<br />
me krahina, pa sukses, e me shkatërrime të<br />
mëdha. Me terror dhe me privilegje një pjesë e<br />
popullisë u detyrue me u kthye myslimane. Pjesa<br />
tjetër mbajtën fenë kristiane 1600 vjeçare të të<br />
parëve. Kjo ndasi do të dilte e damshme për<br />
zhvillimet e metejshme të historisë së shqiptarve.<br />
Periudha e turkisë, siç thamë katër<br />
shekullore, i pllakosi Shqipninë dhe shqiptarë në<br />
erresinën ma të zezë t‟injorancës. U ndalue<br />
mësimi I gjuhë shqipe rreptësisht, deri me<br />
denime kapitale. U ndalue çdo kërkim e zbulim<br />
artkeologjik, që të mos dilta madhëshua e<br />
qytetërimeve të vjetra pellazgo-ilire, që të<br />
humbte e kaluemja e lavdishme e shqiptarve.<br />
Vendi mbeti i izoluem nga Evropa për ato katër<br />
shekuj. U ndalue çdo botim shqip, dhe gjithe<br />
librat që kishin arritë të botohen, nga Buzuku,<br />
Budi e Bogdani, ku u gjetën u dogjën. Me mija<br />
fëmije, si dhe vajza të reja e djem te ri, u morën<br />
dhe u shitën si skllavë në turki e vendet arabe.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Pra shqipnia e shqiptarët po pësonin<br />
barbarizmën e papërmbajtun të një Perandorie<br />
ku sundonte injoranca dhe mungesa totale e të<br />
drejtave ma elentare të njeriut. Zgjedha turke i la<br />
shqiptarët në prapambetje të madhe.<br />
Filloi zgjimi i Evropës, që u organizue<br />
ushtarakisht dhe i bani pritë invadimit osman,<br />
duke ia shpatallue armatat para Vienës dhe duke<br />
e detyrue të zbrapset në të gjithë frontet, disfatë<br />
pas disfate, deri ne Bosfor, ku i lane një cope<br />
tokë sa për shej, për bri Greqisë.<br />
Me renien e fuqisë ushtarake të Turkisë,<br />
popujt e shtypun të Ballkanit nisën me çue krye<br />
dhe me fitue pavarësitë e tyne. Shqiptarët nuk<br />
ishin të vetëdijshëm për sa po ndodhte, dhe dy<br />
pashalleqet ma të mëdha, i Bushatllive dhe i Ali<br />
Pashë Tepelenës, secili “o mete per vete”, nuk<br />
arritën të bien në ujdi për çeshtjën e përbashkët<br />
shqiptare. Ndjenja e shqiptarizmit ishte shumë e<br />
dobët tek ata. Ata i udhëhiqte egoja e<br />
madhështisë personale, për me u ba sullanë,<br />
princa e mbretën pa mbretni. Shfaqja e tyne në<br />
ato momente historike, ishte një flake kashte. Sa<br />
u ndez u shue. Këto janë fatkeqësitë e historisë<br />
së shqiptarve, ku përfaqësohën nga njerëz që nuk<br />
kanë asnjë qëllim kombëtar por fuqizohën e<br />
ngrihen në pozita të nalta drejtuese për interesat<br />
privilegjet e mirëqenjën vetjake. Asnjena nga këto<br />
dy personazhe, sado që disa historianë kërkojnë<br />
t‟i venë në pjedistal të lavdisë, nuk e meritojnë<br />
atë, sepse nuk I kanë sjellë asgjë të dobishme<br />
kombit Shqiptar, përveç emnave që detyrimisht u<br />
përmendën si pashallarë krahinor, secili për<br />
hesap të vet.<br />
Evetari i pare i gjuhës shqipe<br />
botue e përhapë nga Veqilharxhi<br />
VESHTRIM HISTORIK<br />
I<br />
Naum Veqilharxhi<br />
ideologu i pare i<br />
Rilindjës Kombëtare<br />
<strong>Shqiptare</strong><br />
Naum Veqilharxhi, 1767-1846.<br />
Veqilharxhi hyn në radhën e atdhetarve të<br />
mëdhej të kombit shqiptar, dhe mbetët ideologu i<br />
pare i Rilndjës Kombëtare. Lindun në Vithkuq të<br />
Korçës më 1767. Familja e tij emigroi në Moldavi<br />
dhe u vendos në qytetin Kishinjev. U ngazhue<br />
më 1821 në kryengritjën kundër Perandorisë<br />
Osmane, si një nga udhëheqësit e saj bashkë me<br />
shqiptarë të tjerë. Iu kushtue çështjës <strong>Shqiptare</strong><br />
duke hedhun idenë ndriçimtare se një popull<br />
mund të dale nga prapambetja dhe të fitojë lirine<br />
e tij,<br />
vetëm po të shkruejë gjuhën amtare dhe të<br />
përvetësojë kulturën e tij kombëtare. Prabdaj ai<br />
iu vu punës për me hartue një abetare të gjuhës<br />
shqipe duke krijue nji alfabet të veçantë të<br />
shqipës prej 33 shkronjash që të ndryshonte nga<br />
alfabetët e tjerë. Kështu që me këtë alfabet botoi<br />
“Evetarin”. Kjo ë abetare u prit me entuziazëm<br />
dhe u perhaps në krahinat jugore të Shqipnisë.<br />
Nga kjo pritje e favorshme ai u shty që ta<br />
ribotojë librin më 1845 ma të pasun “Fare i riu<br />
evetar shqip”, me nji paratnanie për rininë<br />
shqiptare. Në këtë nismë ai përgatiti edhe një<br />
gramatikë të shqipës dhe shkruejti libra të tjerë e<br />
dorëshkrime që kanë humbun. Por kryesorja<br />
ishte letra-qarkore (enciklikë) që ai ua drejtonte<br />
shqiptarve që të zgjohëshin nga letargjia 400<br />
vjeçare e sundimit turk për me fitue larine e<br />
pavarësinë e tyne. Kjo ishte shkëndia që do të<br />
6<br />
ndizte pishtarin e kushtrimit të lirisë, që me<br />
flakën e tij do të shprrte përgjithmonë erreisinën<br />
e injorancës së imponueme nga një pushtues I<br />
huej barbar e shtypës. Ishte ndezun pra, pishtari i<br />
Rilindjës Kombëtare. Ishtemerita e<br />
padiskutueshme e këtij patrioti e intelektuali të<br />
naltë që hapi rrugën drejt organizmit të<br />
shqiptarve që dote çonte në Kryengritjën e<br />
Përgjithshme Kombëtare për të fitue Lirine e<br />
Pavarësinë, që u kunorzuen me 28 Nëndor 1912<br />
në Vlonë.<br />
Kontributi i Naum Vaqilharxhit mbetët si<br />
një guri themelor në historinë shqiptare dhe ai<br />
vetë si një nga figurat madhore të Rilindjës e të<br />
historisë së Kombit Shqiptar.<br />
Në ato vite në Shqipni filluen të shpërthejnë<br />
kryengritje t‟armatosuna kundër reformave<br />
centralizuese të turqëve, në mënyrë të veçantë<br />
kundër taksava të randa të reja dhe shërbimit të<br />
detyrueshëm ushtarak. Kjo i dha shkak të<br />
shfaqëshin kërkesat e para kombëtare. Në qarkun<br />
e Gjirokastrës Zenel Gjoleka dhe në atë të<br />
Beratit, Rrapo Hekali, udhëhoqën më 1847<br />
kryengritjen e madhe të Jugut, që la gjurmë të<br />
thella në kujtesën e popullit që e përjetësoi në<br />
kangët e veta. Për këtë kryengrtje kemi një<br />
përshkrim të shkurtën nga një kronist i Janinës<br />
Panajot Aravanitos në veprën e tij, Kronografia e<br />
Epirit (1856). Ja ç‟shkruan ky kronist ndër të<br />
tjera :<br />
….Lëvizja e parë kryengritëse u ban ë Kurvelesh, nga ku<br />
Gjoleka me 200 labë, në fillim të Qërshorit, përzuni<br />
xhelepxhijt dhe me 300 luftëtarë u drejtue për në<br />
Delvinë, duker njoftue se vinte n‟emën të banorve të<br />
Kurveleshit dhe se kërkonte nga adminsytarta turke<br />
hezqjen e taksave të ndrysme për shkak të skamjës së<br />
madhe prej së cilës vuente populli. Kji lëvizje në fillim në<br />
Jnainë u kujtue si pa randësi, popr diat ditës merrte<br />
karajkter ma serioz e jpepëshin fakte se me atë lëvizje<br />
ishin lidhun gdti tanë shqiptarët e krahinave të Epirit.<br />
Bredna pak ditëve u muer vesh nëadministratën qòndrore<br />
të Epirit seshqiptarët e rrethit Beratit nën udhëheqjen e<br />
Rrapo Hekalit nga Mtzeqeja, kishin ngritun krye<br />
kundër Hysen Pashë Vrionit, sundimntar i asaj nahije,<br />
dhe duke u grumbullue deri në njmijë veta kisjin hy në<br />
qytetin e Beratit, duke detyrue një batljon ushtarësh të<br />
rregullt të mbyllën në kala…<br />
Pas dështimit të përpkjejeve për formimin<br />
e një alfabeti të shqipës, në vitën<br />
pasardhës,1864-67, një grup atdhetarësh : K.<br />
Kristoforidhi, Pashko Vasa, J ani Vreto,<br />
Hoxhë Tahsimi, Ismail Qemali, Seit Tiptani,<br />
Sami Frashëri, Iljaz Themo, etj., u<br />
përpoqeën të krijonin në Stamboll, alfabetin<br />
e përbashkët të shqipës, dhe për t themelue<br />
një Shqëri Kulturore <strong>Shqiptare</strong>, për ngritjën<br />
e shkollave shqipe, botimin e vperve shqipe,<br />
për përhapjën e ndjenjës e ndërgjegjës<br />
kombëtare në shtresdat e popullsisë. Poë<br />
këto nisma u kundështuen nga Porta e<br />
Naltë, dhe nga Patrikana e Fanarit, që<br />
luftonin çdo orvatje për shkrimin e shqipës<br />
me qëllim që të shuanin ndjenjën e<br />
kombësisë shqiptare.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
ZEF JUBANI<br />
VEPRIMTAR I<br />
SHQUEM I<br />
RILINDJES<br />
KOMBETARE<br />
ZEF JUBANI (1818-1880)<br />
Duke ndjekun radhën e datëlindjës, pas<br />
Veqilharxhit vjen shkodrani Zef Jubani, një<br />
ndër patriotët nismëtarë të Rilindjës<br />
Kombëtare me veprat e punën e tij<br />
përkushtue çështjës kombëtarte.<br />
Lindun në Shkodër më 1818, Zefi, mbasi<br />
kreu studimet e mesme tregtare në Maltë, u<br />
kthye në qytetin e lindjës, ku merret me<br />
organizimin e jetës së brendshme e<br />
permirësimin e kushteve të punës së zejtarve<br />
dhe kundër pëngesave të mësimit të një<br />
zanati dhe për përmirësimin e pagave. Por<br />
menjëherë ai do të hidhej në aktivitet<br />
konkrete për organizimin e lëvizjës anti<br />
osmane në Mirditë. U muer edhe me<br />
shkriime e botime të ndryshme dhe më 1871<br />
boton në Trieste një Përmbledhje kangësh<br />
popullore dhe rapsodi poemësh shqiptare, që<br />
mbetët e para vepër e tillë që t‟i kushtohet<br />
krijimtaris popullore. Kjo për të nxierrë në<br />
pah trashigimin kulturor të zhvillur em e te<br />
ruejtun nga shqiptare nëpër mjet përcjellës<br />
brez pas brezi t‟eposit te tyne rapsodik.<br />
Randësi ai i dha zhvillimit ekonomik të<br />
vendit, si premisë për ngritjën e nivelit te<br />
jetesës së shqiptarve, që krahas zhvillimit<br />
kulturor që kishte nisë me Abetaren dhe<br />
letër-kushtrimin e Naum Veqilharxhit,<br />
përbanin dy forca që i jepnin shtytje<br />
kërkesave të shqiptarve për liri e pavarësi, e<br />
vetmja mënyrë për ta shporrun turqinë prej<br />
trojeve shqiptare. I shtymë nga ndjenjat e<br />
atdhetarizmit Zef Jubani la në dorëshkrim<br />
veprën Historia e jetës dhe e veprave të<br />
Gjergj Kastriotit, ku, siç duket, kishte ra në<br />
gjurmët e veprës së Dhimitër Frangut, që u<br />
përdor edhe prej Rilindasve te tjerë për të<br />
nxierrë shkrime e tregime për Heroin e<br />
Madh Kombëtar, si nxitje krenarie për<br />
historinë e lavdishme që kishte krijue Gjergj<br />
Kastrioti duke iu kundërvue fitimtar në sa e<br />
sa beteja Perandorisë Osmane, që lakmonte<br />
me pushtue Shqipninë, por u ndesh në<br />
shpatën e pathyeshme të Skënderbeut dhe<br />
qëndresën herpoike të popullit shqiptar nën<br />
udhëheqjën e tij.<br />
Ze Jubani vlerësohet si themeluesi i<br />
mëndimit ekonomik shqiptar dhe radhitët në<br />
të parët ekonoimistë të vendit tone.<br />
Ndihmesa e tij në Lëvizjen Kombëtare<br />
<strong>Shqiptare</strong> mbetët e randësishme dhe e radhit<br />
atë me patriotët e tjerë nismëtarë të<br />
Rilindfjës.<br />
Vazhdon<br />
DELEGATET<br />
KUVENDIT<br />
TЁ VLORЁS<br />
Janë rreshtue gjithë të njoftuemit, si ata që<br />
morën pjesë ashtu ata që ishin ftue por që<br />
nuk mundën të ishin atë ditë aty.<br />
Berati: Iljas Vrioni, Hajredin Cakrani, Xhelal<br />
Koprenca,<br />
Dudё Karbunara, Taq Tutulani, Sami Vrioni.<br />
Durrёsi: Abaz Çelkupa, Mustafa Hanxhi,<br />
Jahja Ballhysa, Dom Nikoll Kaçori.<br />
Dibra: Myfit vehbi Dibra, Sherif Langu.<br />
Elbasani: Shefqet Daiu, Lef Nosi,<br />
Qemal Karaosmani, Mit‟hat Frashёri.<br />
Gjirokastra: Azis Efendiu, Veli Harxhi,<br />
Elmaz Boce, Myfit Lobohova, Petro Poga,<br />
Jan Papadhopulli, Hysen Efendiu.<br />
Ipeku (Gjakova, Plava, Gucia): Rexhep<br />
Mitrovica,<br />
Bedri Pejani, Sali Xhuka, Qerim Begolli.<br />
Kruja: Abdi Toptani, Mustafa Kruja,<br />
Gjin Pjetër Pervizi.<br />
Lushnja:Qemal Mullai, Ferit Vokopola.<br />
Pogradeci: Hajdar Blloshmi.<br />
Ohri dhe Struga: Zyhdi Ohri, Dr. H. Myrtezai,<br />
Nuri Sojli, Hamdi Ohri, Dervish Hima,<br />
Mustafa Barutçiu.<br />
Shijaku: Xhemal Deliallysi, Ymer Deliallysi,<br />
Shahin Efendiu.<br />
7<br />
Tirana: Abdi Toptani, Murat Toptani.<br />
Korca: Pandeli Çale, Thanas Floqi, Spiro Ilo.<br />
Vlora: Ismail Qemali, Zyhni Abaz Kanina,<br />
Aristidh Ruçi, Jani Minga, Qazim Kokoshi,<br />
Eqerem Vlora.<br />
Shkodra: Luigj Gurakuqi,<br />
Permeti: Veli Kёlcyra, Syrja Vlora, Mit‟hat<br />
Frashёri.<br />
Kosova: Mehmet Pashё Dёralla, Isa Buletini,<br />
Hajdin Draga, Dervish Ipeku.<br />
Peqini: Dervish Biçakçiu, Mahmut Kaziu.<br />
Gramshi dhe Tomorrica: Ismail Qemali.<br />
Tepelena: Kristo Meksi, Myfit Libohova,<br />
Fehim Meshgorani, Aristidh Ruçi.<br />
Kavaja: Abdi Toptani.<br />
Çameria: Veli Gёrra, Vesel Margёllёçi,<br />
Azis Tahir Ajdonati, Rexhep Demi, Alush Taka.<br />
Mati: Riza Beu, Kurt Aga.<br />
Kolonia e Bukureshtit: Dhimiter Zografi,<br />
Dhimiter Mborja, Dhimiter Berati, Dhimiter Ilo.<br />
Kështu ishin t‟armatosun kryegritësit e<br />
pare të veriut të Rilindjës kombëtare
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
IMZOT NIKOLL KAÇORRI<br />
KRYENGRITJA E<br />
KURBININ<br />
NE DORESHKRIMIN E<br />
AT SHTJEFEN GJEÇOVIT<br />
1903-1906<br />
Vijon nga Nr. 59, faqe 80-116 (fund)<br />
Kta gjashtë pleq : Gjin Pjetri, Ali Kapllani, Paj<br />
Beg Paja, Ramazan Ali Asllani e Osmani i<br />
Hoxhës, që kjenë zgjedhë prej Dheut mbarë qysh<br />
shtekun e parë, për me qindrue e me i dalë zot<br />
Dheut e t‟drejtave, shkuen ke qeveritari i Krujës<br />
e ndër kta gjashtë njeni zuni (nisi) me kuvend,<br />
Gjin Pjetri :<br />
- Dheu mbarë flet për gojë t‟neve<br />
gjashtve, or Zontni, pra t‟a paçim uratën t‟na<br />
vështrosh pa mërzi, e ta marrish vesht gjygjin që<br />
Dheu ka ba. Zotnia jote, ka marrë vesht hollë e<br />
ma hollë punën e Dheut, se sa t‟zeza i hjek e sa<br />
krajata i kanë hyp n‟shpinë, e jo që vuen tuj u<br />
gjymtue, por dita me ditë shtohën e trillohen prej<br />
ksaj qeverie t‟Mbretit. Rrugë pa rrugë na keni<br />
ardhë n‟qafë, gjithë sa herë lypët, ju dhamë tuj<br />
lanë veten tonë keq, por kurrë s‟ju pamë t‟ngimë.<br />
Mirë ka thanë Plaku i motit : “ Miku i ngim nuk<br />
nderët kurrë !” Ashtu t‟thona dhe për Qeverinë<br />
t‟Mbretit : na ju mbajtëm keshëm për t‟mirën<br />
tonë, për etnit tonë, për miq tonë, por ju ishi ken<br />
aso miqsh që nuk nderën e nuk ngihën kurrë. Na<br />
keni lodhë ma, e s‟mund jena tuj ju bajtë tutje.<br />
Mbasi s‟maroka të ju e lypmja, sod po t‟thona, or<br />
zotni, me t‟dhanë kena, por aq sa t‟perkët e sa<br />
t‟jep rruga e gjygjit, e ma tepër s‟ke pse pret ti, as<br />
nuk ka vesh t‟presë Mbreti !<br />
Kajmekamit i gufoi zemra, e pa se ja<br />
shkurtuen kambët e s‟diti si me u përgjegj, por<br />
he, sa mos t‟I linteëpeng mori fjalë e u tha :<br />
- Ket kuvend aq t‟të hjekun, unë s‟mund e<br />
mora vesht mirë, ju, m‟dukët dashki me ia kthye<br />
Mbretit shpinën !<br />
- Jo, jo, ja priti Ali Kapllani, por si tha<br />
Gjini, me t‟dhanë s‟kena, por aq sa t‟përket e t‟ep<br />
GJIN PJETER MARK PERVIZI<br />
rruga e gjygjit; e kjo nuk do me thanë me ja kthye<br />
shpinën Mbretit !- Edhe mje m‟sod keni dhanë si<br />
asht rruga - ua priti Kajmekami.<br />
- E din lëkura jonë besa – ja dredhoi Paj<br />
Beg Paja.<br />
- More shka kje kje – foli Gjini – rruga<br />
asht me ja la Mbretit m‟dhetshe nja, por ju keni<br />
marr mje sod m‟shtatshe nja, prej t‟gjithë bimash.<br />
Kje shka kje, të thomi, or zotni, e tutje s‟ke ma<br />
tjetër fjalë !<br />
- Qitni në fushëpra ato fjalë e t‟i marrin<br />
vesht – kuvendi Kajmekami.<br />
- Veshtro pra – ligjëroj Gjini : mje m‟kët<br />
vjet, zotnia juej, janë ba pass urdhnit t‟ Mbretit,<br />
jan ba pas kaptinës t‟uej, keni pas marrë m‟bimat<br />
e tokës (t‟mistrave e t‟lashtave) m‟shtatshe, e<br />
bulgut ja lishi gjasht pjesë, jase : m‟shtatë kapa<br />
(dui) merrshi nji, e bulgu gjashtë, e kjo punë,<br />
sado e bajtme me duresë t‟madhe mje m‟sod,<br />
prej sodit s‟un e bajmë ma, mbasi e shofim fikën<br />
tonë, tuj kenë jashta rrugës t‟Madhit t‟jetës. Sod<br />
pra jena tuj t‟diftue për mistra e t‟lashta (se për<br />
bima tjeraë flasim tjetër herë) që Qeveria mos<br />
t‟gabojë ma me shit t‟dhetat : as m‟shtatshe, as<br />
m‟tetshe, as m‟nanshe, por m‟dhetshe, se Dheu<br />
mbarë asht lidhë me nji gojë, mos me i la kurrë<br />
ndryshe se thona na, gjashtë veët t‟zgjedhun prej<br />
Dheut (popullit).<br />
- Un do t‟punoj - u tha Kajmekami – si<br />
mje m‟sod, e do t‟i shes t‟dhetat sikur i kam shit<br />
deri m‟sod.<br />
- E Dheu thotë siç more vesht – ja kthej<br />
Gjini – e zotnia jote n‟dashtë mund t‟i shesi edhe<br />
m‟pesëmdhetat n‟i daltë…Q‟aq, dhe aq t‟thamë, e<br />
tash jena tuj dalë, e do t‟a bajmë me dije qytetin,<br />
që në kjoftë se do t‟i blejnë t‟dhetat, mbas fjalës<br />
t‟zotnisë sate e jo mbas gjygjit tonë, t‟matën mirë<br />
para se t‟dalin ndër katunde me mbledh.<br />
U ngrejtën Pleqt e shkuen ndër shokë m‟<br />
Tallajbejë e porsa mbrritën e gjetën nji kasnec<br />
edhe e detyruen me i thanë kto fjalë për gjat<br />
t‟tregut e m‟kandët e qytetit.<br />
- Bimat e tokës, si janë mistraë e t‟lashtaë,<br />
që mje m‟simjet janë nda prej njerëzve t‟Qeverisë<br />
8<br />
AT SHTJEFEN GJEÇOVI<br />
m‟shtatshe, me sod e tutje kan për t‟u nda<br />
m‟dhetshe, sikurse e kanë emnin, d.m.th. nandë<br />
pjesë bulku e t‟dhetën e merr Mbreti. Pra ta<br />
marrin vesht blersit e t‟dhetave t‟cilve ka me u<br />
kand ( pelqye) me i ble n‟dhetshe nja, ti blejnë<br />
sikurse e këputi gjyqi i Dheut. Po u rrejtën prej<br />
Qeverisë e i blenë si tjera vjet m‟shtatshe, e<br />
n‟ardhshim ndër katunde me e përmedë at fjalë<br />
ta dijnë se Dheu i ka gri. E rishtas n‟u gjetë<br />
ndonji katund që do t‟u napin zanin për me<br />
shkrue m‟shtatshe, edhe atij me gjithë ata ja kanë<br />
dyndë topthin. Kjo për kët shtek e për shtekun<br />
tjetër kurdo që t‟mblidhën, do ti marrin për dorë<br />
t‟shkruemën e lamjes së bimëve t‟imta e pemëve,<br />
edhe t‟gjasë s‟imtë.<br />
Fjalët e këtij gjygji t‟Pleqve i kjenë lanë<br />
n‟derë Qeverisë, e pa tjera fjalë u mbshtuell Dheu<br />
e u shkapërderdhën nder shpi të veta.<br />
V.O. - T‟dhetat e mistrave edhe t‟lashtave<br />
kjenë shitë prej Qeverisë, por m‟dhetshe nja, si e<br />
lanë Pleqt, e jo si desht Qeveritari i Mbretit .<br />
Gjygji i pesëdhetekatër<br />
Pleqve n‟Fushë Krujë.<br />
(T‟mbledhun i katert, ne<br />
Vjeshtedyte, 1904.<br />
Se sa kje gazmue Dheu , n‟hov që ndjeu se<br />
Sad Pash Toptani, prej Tirane, do vinte prej<br />
Tosknie (Janine) në Gegni (n‟Shkodër) për me<br />
ba dimnin, s‟ka gojë e gjuhë që mund e difton.<br />
S‟ndishe tjejër fjalë n‟ato ditë e t‟ardhmnit tij prej<br />
Janine, veç te fala që i nepshin t‟Madhit jetës e<br />
njatjetat që i uroshin Sadit. “I joni asht tu na<br />
ardhë për sundues, e Bukuri e qiellës na paska pa.<br />
Kto ishin fjalë që gojët e sadmirve që i thoshin<br />
pa pra.<br />
Por kot na rrejti shpresa e na ra ndër mend<br />
menjiherë ajo thanje e t‟Parve : “ Ku kallzon
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
dredheza shumë, merre kofinin e vogel ! “ Po<br />
vërtet, i joni për të zezë e jo për të mirë !...<br />
E megjithë kte, kujt ja bani keq ? Vedit se<br />
vedit; mbasi e thanmja tjeter ra pembi te : “ U<br />
hap lala me marr dheun, por dheu e muer lalen !<br />
Ashtu Sad Pasha i jonë, pat ra m‟kurthë<br />
qyshë n‟Janinë, e për me la at faqe t‟zezë që e<br />
nxiu ne Janinë, e që na s‟patëm dijtë gja n‟kët anë<br />
(!), para se erdh prej Janinet ishte kenë lavdrue, se<br />
do t‟u bate ma zi Gegve se Toskve që u pat ba<br />
(se ç‟pat ba në Toskë, e di bota mbarë !). Por<br />
megjithse aq vjet pati hangër bukë me Toskë, s‟i<br />
kishte pas ra Sadit me ndie t‟thanmen e asaj<br />
vllaznie që thotë : « Lenja Toskës diturinë e<br />
Gegës lenja trimerine ! » Per t‟u bind pra ! Ta<br />
ketë pasë mësim Sadi, e ta ketë shataf mirë ketë<br />
thanje, ka ken tuj na ardh me tjera mend në<br />
Gegni. S‟pat faj, aj kujtoj se malokët e Gegnisë e<br />
zejshin djathin pa millz, e u turr me pa e me<br />
kërkue a ishte mosgjasëm vend për zotni !...bani<br />
sa bani, por as gja me faqe t‟bardhë, gjithnji buza<br />
për murriz ju fshi…Tek e mbramja s‟pat ç‟me i<br />
ba gomarit e i grafi samarit !...Veshtroni pra ne<br />
ç‟gozhdë t‟rrebtë i hasi sharra !<br />
Gjithmonë ka kenë e ka për të kenë : “<br />
Plaku i pa grosh asht si qeni bardhosh !” e kjo<br />
kambë e vorfnisë pse e shtynë njeriu me fitue<br />
ndoj dysh, ja me mundë ja me dhunë, nuk asht<br />
nder ai i pasunisë por krajata asht që e ngushton<br />
t‟mjerin për me ngi zemrën e unshme e pra<br />
s‟asht për t‟u sha fort…..Porse nja që asht i<br />
krymtë me pare, pasuni e gja, e ban kët të zezë,<br />
tuj iu turr herë njenit herë tjetrit, tuj vjedhë, tuj<br />
rjepë e tuj vorfnue kafshatën edhe ma t‟vorfnit,<br />
tjetër emën s‟mund tja njesim, pos n‟e thirrshim<br />
përbindsh e verdues. E kjo për kah shekulli.<br />
E per kah Perendia ? Sad Pasha i jonë e<br />
ngrejti dorën edhe kundra Perëndisë, e si ? Tuj<br />
ju turr vendëve t‟kushtuem Perëndisë !...<br />
Fushën e kandshme t‟Krujës ska njeri n‟jetë,<br />
kujtoj, që s‟ ia ka ndie zanin (….). N‟kët fushë<br />
pra, ash trajtue nji Shejtnore qyshë m‟kohët, e<br />
pos tjera pasuni që ka, i zotnohët edhe bukur një<br />
copëz t‟madhe t‟ksaj fushe. Tashti Sad Pasha,<br />
s‟kje ngi m‟gjithë at pasuni që ka, si kah t‟hollaë<br />
si kah pronat, por ju turr edhe ksaj Fushës për<br />
me e ba t‟veten edhe pse as i pari e mje m‟Gani<br />
Begun s‟kje përmend që asht e Toptanit. Tuj<br />
kujtue pra Sadi, se emni tij u pat shti shekullit<br />
leprin n‟bark, mblodhi puntorë dhe i hini punës.<br />
E ma s‟parit ja çeli qermin (kanal) tokës përreth,<br />
mandej i pâjtoj gurë e landë për me trajtue<br />
(ndërtue) nji kullë n‟nji kodër t‟bukur.<br />
Qermi u çel, landa u bajtë, do puntorë<br />
me kuaj bajshin gurë gjithnji.<br />
Tuj pa Dheu mendjën e zezë t‟Sadit s‟i<br />
thanë gja njiherë, por e lanë për seri, palé deri ku<br />
do të mbrrinte ajo punë që e nisi. Prit sod, prit<br />
nesër se do t‟a linte, mbasi kanë e kanë rreth e<br />
sidomos Kruja i kërcnohej, por ky, o pse i patën<br />
ra trutë n‟qafë, o pse kje ba njeri lig, jo që s‟e la<br />
por gjithnji aviste gurë e tjera që duheshin për<br />
trajtim.<br />
Thika m‟rrasht mrrini, ja duhei m‟u<br />
shkëpurdh, e m‟u rrekë me pshtue, ja për s‟dyti<br />
me harrue !...Kruetanët trima, që kurrë marre<br />
s‟ka bajtë shpina tyne e njiherë, dy e triherë ja<br />
derguen fjalën Sadit, që t‟a ndalonte hapin, e mos<br />
t‟u turrte atij vendi që kurrë e Toptanit s‟ka kenë.<br />
U mblodhën nji ditë nja pesëdhetë djelm sa<br />
kruetan sa t‟rrethit, e t‟armatosun mirë e me ka<br />
nji shat e bel n‟dorë u rreshtuen përgjatë t‟qermit<br />
t‟çelun prej Sadit e kand e m‟kand e mbushën<br />
dhe e rrafshuen. Mbasi e mbushën qermin,<br />
shkuen ke puntorët që bajshin gurë e u thanë që<br />
t‟shkojshin ke shpia, se s‟ti lijshin ma me bajtë.<br />
Kta t‟hutuem, s‟ndigjuen me shkue. Mirë fort,<br />
dueln kta djelmt, e i pritën me disa pushkë, e veç<br />
nji kalë e banë shoshë edhe e lanë n‟at truell ku<br />
kishte vu mendjën Sadi me ngref kullën, e mbas,<br />
rrokën do spata, e gjithsa landë që gjetën<br />
t‟bajtme n‟at vend e prenë tri katër copash dhe<br />
kthyen shpinën e shkuen në shpija t‟veta.<br />
I vot fjala Sadit n‟Tiranë. Hem u idhnue,<br />
hem s‟u idhnue. Erdh vet n‟ Fushë Krujë e mbasi<br />
e pa mundin e vet t‟shkuem kot dredhoj rishtas<br />
n‟Tiraë tuj thanë :<br />
- S‟ka nevojë, e di kush ma ka ba kët nder,<br />
na rroft Stambolla !...<br />
E përnjimend, Sad Pasha, megjithëkte<br />
desht me krye punën e nisme, por s‟vonoj dhe u<br />
ngrejt n‟kambë Dheu mbarë e i çuen fjalë që<br />
t‟mos gabote me ja hi punës pa u marrë vesht nji<br />
herë. Aq e pat Pasha. U terbue prej idhnimit<br />
mbas fjalës s‟Dheut, e u mat e u mat se kujt me ia<br />
ngjit bishtin e me ja lanë fajin për damin që e<br />
gjet ; mbrrin tek e mbramja me thanë, se at<br />
t‟zezë kurkush tjetër s‟ja bani pos Kurbinit, e për<br />
prijës shenoi Gjin Pjeter <strong>Mark</strong>un e Skurajt e Paj<br />
Beg Pajen e Gjomnit, nder katunde, e prej qytetit<br />
t‟Krujës, Xhemal Ag Meçen, Idriz Bedekuqin, e<br />
Sedin e Selim Agës. E s‟la gja pa shkrue për kta<br />
gjashtë vetë sa ke Sunduesi i Shkodres, Krujes e<br />
Durrësit. Aq që mbrrini me i ba t‟dalë dorët<br />
(kaçakë) Mbretit.<br />
Për gjith t‟paditmat e Sad Pashes, Dheu<br />
s‟u trazue, por sa herë që ankohej Sadi për damet<br />
që e gjetën, kta i përgjigjëshin - qite punën në<br />
gjygj t‟vendit, n‟daç m‟u shkatrrue, s‟deshte rri aty<br />
ku je, e tokën ruej se e perket !..<br />
U shkëpurdh Sadi nji herë e mbasi s‟ pa<br />
tjetër shtek ra m‟gjygj t‟ vendit.<br />
*<br />
Kryengritës Kurbinas, Mirditorë, etj., luftëtarë të<br />
të çetave të Gjin Pjetrit.<br />
9<br />
U dergoj fjalën Pleqve që t‟u mblidhshin<br />
n‟Fushë t‟Krujës e t‟ja bashin gjygjin, n‟at gjygjë<br />
ja vet do t‟u dukte (!) ja nji zevendës t‟vetin do ta<br />
dërgonte.<br />
Me 10 t‟ Vjeshtës dytë 1904, u mblodhën<br />
Pesëdhetekatër Pleqt, e mu m‟at truell ku pat<br />
fillue Sad Pasha me goditë kullën u vendosën.<br />
Sad Pasha nuk erdh vetë m‟at kuvend por dërgoj<br />
për zëvendës Osmanin e Hoxhës Matës (Gurras<br />
n‟Mat). Por sa mbrriti n‟kuvend Osmani u dha<br />
shnet Pleqve prej anës t‟Sadit, kta ja pritën me<br />
nji shnet paç ti e aj.<br />
- Çfardo gjygji që ta bani ju Pleq n‟hak<br />
t‟ksaj toke, t‟kalit t‟vra, e t‟qermit t‟mbyllun e<br />
t‟landës t‟preme, ai i bahet zanit (vendimit) e për<br />
ta lujtë s‟ka; e për Plak t‟vetin e ka zgjedhë Gjin<br />
Pjeter <strong>Mark</strong>un e Skurajt.<br />
Gjini ja priti :<br />
-Kjoftë faqe bardhë Sad Pasha, që e<br />
pëlqen gjygjin t‟onë, porse kot m‟paska zgjedhë<br />
mue për plak m‟kët punë, mbasi sa unë ashtu<br />
edhe t‟gjithë kta Pleq tjerë do t‟kçyrim me ba<br />
gjygjë si e lyp Kanuni, d.m.th. n‟kjoftë toka e<br />
Sadit do t‟i nepët atij, po kje e Teqës do t‟i<br />
bajmë vllaznisht gjithsa Pleq që jena mbledhë ktu<br />
me t‟drejtë t‟ Zotit e jo me krah.<br />
Zëvendësi i Sadit mbet me nji pllambë<br />
hundë m‟fjalët e Gjinit, e ju kthye e i tha :<br />
- Or Gjin, Sad Pasha t‟pat besue ty, por<br />
bash i dole besët krejt !...<br />
- E kur i bana unë aq pabësi Sad Pashës ?<br />
– ja priti Gjini.<br />
Atehere i tha Osmani (këcej n‟punë<br />
tjeter), kur t‟ëi dergoj nierzit ke dera me Lira<br />
n‟dorë, e t‟u lut me shkrue gjanë e trashë<br />
t‟katundëve t‟ueja, se aq vetë t‟i foli pare për me<br />
la at gja që do t‟a skrueshe e ty do t‟i mbushte<br />
duert me dhuntan tjera, e m‟nji hov t‟a foli<br />
besën, se tjetër ose ti ka pas me shkrue gjithë at<br />
gja që do t‟shkrueshe ti, veç se pse desht<br />
t‟fillonte e shkruemja !...<br />
I merr gazi t‟gjithë m‟fjalët e Osmanit .
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
-Ktu paska kenë Sad Pasha i pabesë-<br />
përgjigjet Gjini – e jo unë. Ai m‟i foli Lirat për at<br />
qëllim, e unë veç që s‟i mora Lirat e besën s‟ja<br />
fola, por edhe ata që m‟i çoj te dera me gjthë<br />
pare i percolla me i than Sadit, se besën e Dheut<br />
s‟ shes me pare !...<br />
- Fol si t‟duesh tash – i tha Osmani.<br />
- Drejt t‟flas, e faqën e zezë t‟yt zot ta<br />
qita n‟kët Kuvend t‟burrave, që t‟a marrin vesht<br />
se ç‟i punon n‟zemer Sadit.<br />
V.O. Kjo menyrë t‟punuemes t‟Gjinit<br />
me Sadin, që kurkush nuk e pat ditë, aq fort i<br />
habiti Pleqt, që s‟diftohet, edhe e panë burrninë<br />
e Gjinit, prandaj ju hyni ma fort n‟zemër, edhe e<br />
banë t‟Parë përmbi t‟gjithë Pleqtë, e kur fliste<br />
goja e tij, t‟gjithë ju bajshin njizani, mbasi<br />
shifshin se ç‟do gjygjë që bate aq mirë pshtetëj<br />
m‟Kanun, që s‟ishte burër e Plak që mund e<br />
luente. Gjini ka kenë i gjymtë pak nga veshët, se<br />
për ma gojtar s‟e bate nana tjetër !<br />
Ja hynë gjygjit tokës që kena në gojë. E<br />
Kuvendi i Pleqve e ndau m‟kët mënyrë.<br />
- Kruja do t‟i baj be Sad Pashës me 24<br />
vetë. 12 t‟shënjum e 12 t‟pa shënjuem. Me mejë<br />
me ben Parota e Krujes :<br />
- Për kët t‟mirë t‟ Perëndisë, e si e bafsha<br />
mue m‟nihmoftë, që ajo tokë që e lyp Sad Pasha<br />
s‟ka kenë as s‟asht, as kurrë e Toptanit s‟ka ken,<br />
por asht e Teqës t‟Fushë Krujës. Sad Pasha s‟ka<br />
ma as gojë pos mund bani be Kruja, toka i jet<br />
Sad Pashës, e për hyrz e dam që e gjet do t‟i<br />
lajnë 500 grosh për land t‟preme; 500 grosh për<br />
kaë t‟vramë; 500 grosh për qerm t‟mbyllun.<br />
Dita e besë kje shenjue me 25 n‟Vjeshtë<br />
të dytë 1904, me‟u ba n‟Teqët (ball Effendisë n-<br />
Krujë). E me kët ditë do t‟vinte me veshtrue<br />
benë Sad Pasha, ja zëvendësi i vet, e katër Pleq<br />
t‟Dheut.<br />
Osmani i Hoxhës, ndër fjalët e gjygjit e<br />
t‟besë, edhe shkoj n‟Tiranë me i kallzue Sadit.<br />
Sad Pasha n‟t‟marrmit vesh, dergoj<br />
rishtas nji njeri t‟vet ke Pleqt që nese u<br />
gjendëshin n‟Fushë t‟ Krujës e ky u tha Pleqve :<br />
- Sad Pasha ju ka çue shnet t‟gjithve, e<br />
gjygjit qi i keni ba jasht asaj xhamie edhe ka mbet<br />
habit se sa me rrug e kishit ba e pa drita.<br />
- Shnet paçi – i pergjigjet Gjini – po<br />
thuej Sad Pashes, ja t‟gjindet vetë atë ditë që do<br />
t‟banin be Kruja, ja t‟dërgojë nji t‟ Qeverisë.<br />
- Mos keni gajle se do t‟i thom.<br />
Shkoj kasneci i Sadit, e Pleqt mbetën<br />
aty se aty kishte për me i shataf do punë Dheu, e<br />
me dalë katund për katund mbrapa, me shtrue e<br />
me pruë n‟Kanun gjithë t‟dalun dorët.<br />
Sa kjenë tuj ba gjygje Pleqt, nje ku ja<br />
mbrrini Kajmekami I Krujes (për fat t‟keq, qëlloj<br />
nji Tosk-shqiptar i shit) i cili ishte kenë detyrue<br />
prej Valiut t‟Shkodrës me nji tejshkrim, që<br />
t‟shkote me pa pse ishin mbledhë Pleqt e ç‟far<br />
gjygji kishin.<br />
Pleqt që ndodhën, nuk luejtën vendit,<br />
por ndodhën disa që ju kërcnuen…Mbasi u hini<br />
n‟rreth Kajmekami, i zuni turpi do, e u ngrejtën<br />
keshëm me e nderue.<br />
Kur ky (Kajmekami) mendjebosh<br />
n‟vend që m‟u përshndet me Pleqt si e lypte<br />
njerzia e vendit, filloj me njiherë me folë si<br />
n‟idhni. Pleqt, edhe ata që patën luejt vendit prej<br />
njerezisë, kur e panë me at trimni, u ulën rrafsh<br />
t‟gjithë, e Kajmekami mbet n‟kambë vetëm.<br />
- Hej ju, pse jeni mbledhë ktu ? – tha<br />
Kahmekami.<br />
- Gjin Pjetri ja priti :<br />
- Kena punën t‟onë, e bajmë do gjygje<br />
tona !....<br />
- Gjygje tueja ? – gërthiti Kajmekami –<br />
ç‟far gjygjeëh mund t‟bani ju mbasi asht Qeveria<br />
e Mbretit !...<br />
- Qeveria ka punën e vet – ja ktheu Gjini<br />
– e na kena punën t‟onë !...<br />
- Ju s‟paski nevojë për Qeverinë pra –<br />
foli Kajmekami – mbasi s‟e njifki e dashki me ba<br />
gjygje vetë; e mue kot m‟paskan dergue Mbreti<br />
për Qeveritar e kot ndejkësh ketu !...<br />
- Pra, për ne, n‟daç shko sod n‟daç rri<br />
ktu – i tha Gjini.<br />
- Hej ! E kush asht i parr ndër ju ? –<br />
pveti Kajmekami.<br />
V.O. Ktu i përgjigjen Kajmekamit<br />
t‟tanë e m‟nji gojë :<br />
- Per t‟par kena Gjin Pjeter <strong>Mark</strong>un e<br />
Skurajt !...<br />
- Kush asht aj Gjin Pjetri ? – pveti<br />
Kajmekami.<br />
- Tek e ke përpara !<br />
Kajmekami ateherë tuj u shtirë se s‟e<br />
njifte, ju kthye mu ktij e i tha :<br />
- Si t‟quejn ty ?<br />
- A s‟me njef zotnia jote ? - ja priti Gjini<br />
- Mue me quejn Gjin Pjetri ; por seri jam tuj ba<br />
se s‟m‟njifke, me gjithë që nja katër-pesë herë<br />
kena kenë ke zonia jote n‟Qeveritare, e me<br />
m‟emën m‟ke pas thirr nja dy herë !...<br />
- E kah je ti – ja priti Kajmekami.<br />
- Jam prej katundit Skuraj.<br />
- Kush te ka zgjedhë për t‟parë ?<br />
- Mbar Dheu –ja ktheu<br />
- Hej, ti malok – foli Kajmekami – a ke<br />
ardhë ktu me na msue gjygje ? Ku e ke zanë ti<br />
ket gjygjë aq mirë, që të paska pëlqye Dheu ?<br />
- E zotnia jote – ia dredhoj Gjini - ku e<br />
ke zan, që ke ardhë n‟kët Krujën t‟onë me na<br />
msue gjygjë ?<br />
- Une jam njeri i Mbretit e nixamin e ka<br />
zan n‟msojtore – u përgjigj Kajmekami.<br />
- Mirë fort – foli Gjini – ti paske kndue<br />
n‟msojtore nixamin e Mbretit, e une Kanunin<br />
t‟em e kam pas gjysh mbas gjyshi, e me gjith<br />
Kanunin kam le, e mos t‟kjofsha falë !...Ti tuj<br />
kenë njeri i Mbretit je detyrue me ndreq e me<br />
largue meni e idhnime e ngatrresa, e hyn<br />
n‟popull me shkatrrue e jo me ndezë flakën edhe<br />
ma fort me gjith nixamin që ke n‟dorë !...<br />
- Ju me kto gjygje e Kuvende - tha<br />
Kajmekami – jeni tuj dashtë me ngrejt kryet<br />
kundra Mbretit !...<br />
- Na me kto gjygje, jena tuj u ba ndihma<br />
e Mbretit, e mos je tuj na zanë besë, veniu oroe<br />
shtërngimëve e gjobave që u keni vu Dheut, e<br />
mos i njatni fjalët ma !...<br />
- A me Kanun gjygjohi a po me Xhibal ?<br />
– Pveti Kajmekami.<br />
- Jo, por me Kanun !<br />
- E pse jo me Xhibal ?<br />
- Përse ju Qeveritarët vetë ma t‟parët<br />
kjetë që s‟e mbajtët, e prandaj edhe na e lamë<br />
10<br />
Xhibalin, e morem gjygjin e Kanunit që sod e<br />
katërqind vjet e kena pas !...<br />
- Merrni të dy – tha Kajmekami – hem<br />
Kanunin hem Xhibalin.<br />
- Xhibali s‟e dona, por Kanunin do ta<br />
marrim !...<br />
- U lamtumirë pra !...<br />
- Udh e mbarë – u pergjigjën – e kput<br />
qafën !...<br />
Pleqt s‟njatën ma, por sa kjenë u nisën<br />
katund për katund me pa mos i ka dale Dheu<br />
Kanunit, e me u pre gjobat t‟dalunve dorës.<br />
E ma s‟parit i thirri puna n‟katund<br />
t‟Herrait, mbasi Osmani i Hoxhes kje ngatrrue<br />
me do t‟dheta me kët katund që asht nja 80-90<br />
shpi. Ky i pat ble t‟dhetat e ktij katundi, e s‟desh<br />
me ndej me gjygj t‟Dheut e me marrë m‟dhetshe<br />
nja, por m‟shtatshe. Katundi besnik, me të madh<br />
e me të vogël, nuk ndigjoj ndryshe, por<br />
m‟dhetshe si e pat lanë gjygji i Djeut.<br />
Mbasi muern vesht Pleqt, dhunën e<br />
Osmanit, nuk e lanë me i marrë t‟dheta e blëme<br />
prej Qeverisë. Por e muern me vedi e bashkë me<br />
kutund t‟Herrait shkuen n‟Kruje, 54 Pleqt e<br />
Osmani e katundi Herraj hyn ke Qeveritari. Gjin<br />
Pjetri atëherë i tha Qeveritarit :<br />
- Mbas gjygjit t‟Dheut asht lanë që<br />
t‟merret prej mistrash e t‟lashtash m‟dhetshe nja,<br />
e mbasi zotnia jote kishe shkue me i shit t‟dhetat<br />
atij njeriu që i ra n‟shkelm ksaj beses e gjygjit, na<br />
nuk e lam me i marrë. E zotnia jote, n‟daç,<br />
zgjidhe nji tjetër që t‟i blejë t‟dhetat e Herrait, por<br />
m‟dhetshe nja; po punove ndryshe t‟a dijshë se<br />
jena nda keq !...<br />
Tuj e pa veten ngushtt ju desht me<br />
shit t‟dheta nji blersi tjetër simbas gjygjit t‟Dheut.<br />
E Osmanin e Hoxhes i ndihmoj besa që e theu,<br />
e besa që e bani, e mbet pa gja.<br />
V.O. Osmani i Hoxhës mbasi kje<br />
Plak katundi, ja falën gjobën për ket shtek, e ma<br />
fort, përse ju vu gjygjit t‟Dheut, e i la pa fjalë<br />
t‟dhetaë e bleme.<br />
Mbasi i kryen kto punë dhe i prunë<br />
n‟rrugë t‟Kanunit ata që patën dredhue, morën<br />
dheun e poshtem d.m.th. Arbeninë,<br />
Pesdhetëkatër Pleqt, katund për katund tuj ndreq<br />
e tuj mëëkamb Kanunin. Tashti mbrrinë mje<br />
n‟Mallkuq, ky katund tuj kenë gati n‟t‟ hymje<br />
t‟qytetit t‟Ishmit, (e Ishmi me rrethe i kje vu ktij<br />
urdhnit edhe gjanë e trashë e patën shkrue) kta<br />
Pleq, me gjithë sa ndodhën, me t‟thashme nja<br />
100 huta, i kthyen grykat e hutave kah ata, edhe u<br />
lshuen nji batare, për me i ba me die se shka ban<br />
Besa e Dheut e vllaznia, që para se t‟i turret kush<br />
do t‟matet mirë e për me ju kallzue (si me than)<br />
se ishin gati me u vllaznue me ta, veç t‟vishin me<br />
u dhan besën.<br />
Prej Mollkuqës shkue n‟katund t‟<br />
Maxharit, edhe ktu sa mbrrinë, u ndreqën n‟ato<br />
kodra t‟ktij katundi e mbasi tjera katunde, si<br />
Shkalla, Hamallia e Juha lajshin gjanë e trashë,<br />
edhe ktu i lshuen nja dy batare m‟huta, tuj dashtë<br />
me i thirrë edhe kta për me u vllaznue me<br />
Pesëdhetkatër Pleqt. Por për rrezik t‟atyne i pat<br />
shkel qeveria, e lepri u kishte pas hy n‟bark. S‟pat<br />
kush me ju pri ndër ato parfrigsa që i kanë, e<br />
mbetën tuj u zhyt e tuj u mbyt ndër ato humnera<br />
balte e tuj la gjanë e trashë bashkë t‟imtën katër<br />
fish ma shtrejt se pat urdhnue Lala i Stambollës.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Mbasi e prun n‟rrug t‟Kanunit Dheun që<br />
m‟do vendë pat lafit, u ndanë Pleqt, e shkuen<br />
nder shpi t‟veta, tuj lanë fjalën shoqishojt që<br />
t‟gjindën n‟Fushë t‟Tallajvbesë t‟pestën ditë<br />
t‟Bajramit jase me 12 në Sh‟Ndre, 1904.<br />
Qeveritari i Durrësit në<br />
Krujë.<br />
Me 4 n‟Vjeshtën e dytë 1904 erdh<br />
n‟Krujë Qeveritari i Durresit, e në t„mbrritun<br />
dergoj me thirrë njikta : Zenel Agë Meçen,<br />
Idrizin e Bedekuqit, Jahan e Xhaferrit, Agë<br />
Meçen, e Sedin e Selim Agës, e m‟nji hov ja<br />
dergoj nji tejshkrim Gjin Pjetrit në Skuraj që t‟i<br />
merrte me vedi Paj Beg Pajën e Sul Hakën, e t‟u<br />
dukshin n‟Krujë. Katër t‟parët e qytetit që i<br />
përmendëm aspak s‟shkuen, e Gjin Pjetri ja<br />
dredhi t‟përgjegjun m‟tejshkrimtare t‟Milotit :<br />
- Gjin Pjetri i Skurajt, ja merr dorën<br />
Qeveritarit t‟Durrësit në Krujë : zotnija jote<br />
m‟thrret atje, unë s‟jam tuj mujt me ardhë njiherë,<br />
përse do t‟shkoj n‟mal me ra mbrapa lopëve që<br />
cubat m‟i morën n‟kto ditë. Kur t‟i gjaj atëherë i<br />
marr shokët e mi e vij m‟u pjek me zotnin tande.<br />
Gjin Pjetri.<br />
Ashtu as i Kruetanë as i katundnisë, s‟ja<br />
pan ftyren Qeveritarit, e mbet me njmijë faqe<br />
t‟zeza.<br />
Vijnë me dijtë se ardhja e Qeveritarit<br />
t‟Durrësit kje mbas fjalëve t‟Saë Pashës. Dmth<br />
Sad Pasha nuk deshti me ndejt m‟ditë<br />
t‟shenjueme t‟Besë, por m‟at hov që Qeveritari i<br />
Durrësit muer në Krujë edhe Sadi e dërgoj<br />
zëvendsin e veë Osmanin e Hoxhës Matës<br />
keshëm për me ndigjue benë e 24 kruetanve për<br />
punë të tokës t‟Fushë Krujës. E qëllimi i Sadit<br />
s‟kje tjetër, porse nji Hej ! dmth ja do t‟vijshin<br />
Kruetanët me ba be, ja mos do t‟vijshin. Po<br />
erdhën pat da me qeveritarin me ua vu rrethimin<br />
e me i zanë, po s‟erdhën mbas gjygjit do t‟i jiste<br />
toka që e lypte. Por s‟i vyjti gja kjo lojë, përse<br />
mungojshin njerzit e shenjuem prej<br />
Pesëdhetekatër Pleqsh, e nuk ndejti m‟ditë<br />
t‟ndame për m‟u ba beja. Aq që Parësimi i Krujës<br />
i dergoj fjalë Qeveritarit t‟Durrësit që mos<br />
t‟gabote me ju dergue ushtarë ke dera, se po i<br />
ndrruen dy fjalë do t‟i vritshin, e Parsimi i<br />
katundeve aspak s‟u dukën. I frigsuem prej<br />
kërcnimeve Qeveritari u dynd e shkoj : Kurti i<br />
Kavaj-Kurtit prej Kavaje.<br />
Mbasi u kujtue Sad Pasha se ju trashën<br />
dhamt tuj bre hekur, e sa nji mizë ndër hundë e<br />
mbajshin Pleqt si ktë si Sunduesin e Durrësit, ju<br />
desht me i zbrit fjalët (porsa anadollakësh) e<br />
prandaj me 30-X- 1904, e dërgoj Osmanin e<br />
Hoxhës Matës si zevendës t‟vetin ke Gjin Pjeter<br />
<strong>Mark</strong>u n‟Skuraj, e me fol me Gjinin për punë<br />
t‟asaj toke që s‟kje ba gjygji (si e patem rrefye<br />
parazi).<br />
Kur për fat të mirë, m‟u n‟at ditë ndodhi<br />
te Hani i Gjormit Gjini. Sosi Osmani i Hoxhës, e<br />
porsa pau Gjinin i tha :<br />
- Hej, Gjin ! unë kjeshë nis me shkue në<br />
shpinë tande n‟Skuraj e ty t‟paska sjellë ora e mirë<br />
ktu !...<br />
- Poj po, pata do punë e erdha deri këtu,<br />
të mos vijshe edhe pak nuk më kishe gjet.<br />
Osman, me fjal të mira do të kesh ardhë ?!<br />
- Ashtu ma ka shpresa – u përgjigj<br />
Osmani.<br />
Vojten të dy edhe zatetën nën nji vidh<br />
të madh që ishte bri hanit.<br />
- Fol, Osman, ç‟pun të suell këndej ? – e<br />
pveti Gjini.<br />
- Sadi të çon shumë shëndet Gjin – i tha<br />
ky.<br />
- Ja njat Zoti jetën. Shëndet paç ti dhe ai<br />
– ja priti Gjini.<br />
- Esadi me çoj ke ti, Gjin, për të pëvet<br />
si mbaroj gjygji i bamë mbi tokë të Fushës<br />
Krujës, a i ndejtet mbi të, mbasi vetë e batë atë<br />
Gjygjë , a po jo – i tha Osmani.<br />
- Gjygjin e kemi ba, e atij gjygji i rrimë na<br />
ore Osman, e duhet të dini se pshtymën t‟onë<br />
nuk e lepijmë ! Sad Pasha nuk desht me i ndejt<br />
gjygjit t‟onë, e nuk e pelqej, t‟a baje ai ndryshe e<br />
të shofim a ka me i hecë !<br />
- Esadi e njeh gjygjin tuej, or Gjin – i tha<br />
Osmani – porse Porota nuk erdhi me ba benë në<br />
ditë të ndame.<br />
Gjini : - E kena marr vesht edhe at punë<br />
se Porota nuk e bani benë, por unë të pves ty, a<br />
shkoj Esadi te qeverisi i tij me pa benë si e patën<br />
nda Pleqt e Dheut ?<br />
Osmani : - Unë vetë, mbas urdhnit<br />
t‟Esadit kam shkue me pa benë.<br />
Gjini : - Edhe punën tande e kam marrë<br />
vesht, po a shkohet në ditë të ndame pa Pleqt e<br />
me katër Pleq të Dheut per me veshtruë at be ?<br />
Osmani : - Shkova vetëm e pa katër<br />
Pleq.<br />
Gjini : - Vetëm shkove, jo me ditën të<br />
ndame por me ditë që duel Mytesarifi i Durresit<br />
në Krujë, e kët që të ju dilte për dore ma lehtas<br />
për me ngushtue Porotën e se batë benë prej<br />
friget të Mytesarifit. E batë n‟asgja gjygjin e 54<br />
Pleqve, e fjalët e besëë i çatrafiluet tuj çue në be<br />
sa betarë që as nuk i pat ngref gjygji. Mjaft marre<br />
për Sadin me hanger fjalën ! A thue mos kujton<br />
Sadi se na veç pse e ndijmë emni e tij t‟ hyjmë<br />
n‟dhe për s‟ gjalli. ? Gjygjin që ka ba Dheu<br />
mbarë, s‟ka burrë mishi që guxon me e çartë !<br />
Me ditë të ndame – vijoj Gjini – Porota e Krujës,<br />
pat, a me vjelë a me bajtë kosha. Esadi e perbuzi<br />
gjygjin e 54 Pleqve, tash kena tjera fjalë me të.<br />
Osmani : Prandaj pra, me dërgoj mue<br />
me të pëvetë se shka mendon me at tokë ?<br />
Gjini : - Toka nuk ka për të lujtë vendit,<br />
detin nuk e ka tepër afër që të shëmbet mbi të.<br />
Por të mi thuesh Sadit, se pa i ardhë zani i<br />
Dheut mos të shtyhët e mos ta punojë at tokë, e<br />
as mos të ngrefë ndoj ndërtesë mbi të ; aj asht i<br />
fortë, porse t‟a dije se mund të ndeshën në<br />
ndonjë gozhdë dhambët e sharrës së tij. N‟u<br />
trimnoftë me hi n‟at tokë, t‟a dijë se 54 katunde<br />
e qytetin e Krujës, i ka qitë në zjarm, porse për<br />
t‟a lëshue nuk e lajnë atë tokë mje që t‟i shofë se<br />
janë ba hi e pluhun.<br />
Osmani : - Mos o Zot ! Esadi s‟e ban at<br />
punë !<br />
Gjini : Ke me i thanë kështu : ti që je<br />
Esad Toptani, Dheu i 54 katundëve e qyteti i<br />
marrin kambën e dorën, e po të thonë se si ju<br />
gjegje ti gjygjit të tyne, ashtu edhe këta janë tuj ta<br />
11<br />
veshtrue fjalën ty. Tash nuk të pret tjetër për pos<br />
në daç ke me urdhnue se ti vetë, a me dergue<br />
ndoj zevends tandin për me pa benë që Porota e<br />
Krujës kanë me ba të pestën ditë mbas Bajramit,<br />
ku kanë me u mbledhë edhe 54 Pleqt e Dheut i<br />
rrethit Krujës e të 54 katundëve e qytetit t‟Krujës.<br />
At ditë ka me u ba ajo be që e patën shenjue<br />
Pleqt e permendun. At ditë ka me u pa puna : a<br />
Kruja vodh e ti bajte kosha, a ti vodhe e Kruja t‟i<br />
bajti koshat.<br />
Osman, këto fjalë pa ndrrue nji t‟i<br />
thuesh Esadit ; thuej se goja e Gjin Pjetrit mi tha<br />
n‟emën të 54 Pleqve e të Dheut mbarë.<br />
Osmani : Besa besë, gjithsi më the tash<br />
i thom Esadit.<br />
- Tash të kjoftë udha e mbarë - i tha<br />
Gjini.<br />
Osmani u nis për Tiranë, e Gjini me<br />
Paj Beg Pajën u shtekuen kah Gjormi, e prej<br />
Gjormit Gjini shkoj në Skuraj në shpi të vet.<br />
Këtu mbaron kjo dëshmi historike e At Shtjefën<br />
Gjeçovit, kushtue Kryengritjës së Kurbinit dhe<br />
në veçanti udhëheqësit të saj, Gjin Pjeter <strong>Mark</strong><br />
Pervizit të Skurajt, të cilit i asht kushtue ky libër<br />
si një kujtesë për historianët dhe shkrimtarët që<br />
historinë ta shkruejn drejt e të përfshijnë në të,<br />
figura të tilla luftetarësh e patriotësh që populli<br />
nuk i ka harrue asnjherë, por që mjerisht<br />
institicionet që merren me çështjet e historisë i<br />
kanë lane në hije e harresë, që kumbojnë si<br />
mohim, dhe kjo nuk duhet të ngjasë në<br />
kontekstin e demokracisë që përjetojnë sot<br />
shqiptarët si në Shqipni ashtu në mbarë trojet<br />
etnike e në diasporë.<br />
<strong>Mark</strong> <strong>Bregu</strong><br />
FLAMURTAR I LIRISE<br />
Porsi drita e rrezës diellit,<br />
Porsi bora në Munellë,<br />
Nalt në Skuraj të Kurbinit,<br />
Janë do kulla që shkelqejnë.<br />
Qysh në kohë të Kastriotit<br />
Nga kto kulla me frenxhi,<br />
Larg u ndie era e barotit<br />
Mbi të egrin Osmanlli.<br />
Nga kto troje u lindën burrat<br />
Që janë ndera e vatanit :<br />
Dy herë rresht u dogjën kullat,<br />
prej hordhive të sulltanit.<br />
Dy herë rresht u dogjën kullat,<br />
Por themelet kurrë s'u shembën<br />
Se prej tyne dolën burrat,<br />
Që s'u tundën, kurr s'u trembën.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Njaj Gjin Pjetri burr i burrit,<br />
Ndaq për besë, ndaq për trimni,<br />
Mik i ngushtë i Bajram Currit,<br />
Gjithmonë shtrue sofra e tij.<br />
Gjith sa herë u ndesh me turkun,<br />
Në Kurbin, Pllanë e Milot,<br />
Gjithmonë t'thatë mbajti barotin,<br />
Gishtin n'çark e zemrën top.<br />
Por nji ditë ai dha kushtrimin,<br />
Me at za t'thekshëm piskamë,<br />
N'kambë e ngriti gjith Kurbinin,<br />
Kush asht burrë n'Milot me dalë.<br />
Lum e lum për t'madhin Zot,<br />
Ç'janë kto trima n'armë shtrëngue,<br />
Që janë nisë sot për Milot,<br />
Vall ndoj dasëm t'ketë qëllue ?<br />
Po, sot dasëm ka Miloti,<br />
Treqind krushq në prak kanë ardhë,<br />
Kërset pushka flakë baroti,<br />
Njaj Gjin Pjetri Flamurtarë !<br />
Me njezetetetë t'Nandorit,<br />
Gjin Pervizi l'shon kushtrimin,<br />
Kush asht burrë me gjak Arbnorit,<br />
Në Milot të bajmë betimin !<br />
S'ka tufan që ua ndal turrin,<br />
Treqind burra dorë për dorë,<br />
Në Milot kanë ngrit Flamurin,<br />
Bash njat ditë që u ngrit në Vlorë !<br />
Mban Flamurin Gjin Pervizi,<br />
Burri, Ndera Lavdia e fisit,<br />
15 vjeç për krah rrin nipi*,<br />
Bash si dega e nji lis<br />
Shkodér1997<br />
(*Prenk Pervizi.)<br />
Rrapi i mashkullorës<br />
Prof. as. dr.<br />
Thanas L. Gjika<br />
Mihal Grameno<br />
Luftëtar dhe kronikan i<br />
çetës kombëtare<br />
Në ditët e para të muajit maj 1907 çeta<br />
kombëtare e përbërë nga kapedani, shkronjëtori e<br />
tre luftëtarë të tjerë u shoqërua nga Sofja për<br />
Nish e Beograd prej Bajo Topullit e Shahin<br />
Kolonjës. Por pas ndarjes me këta të fundit, të<br />
cilët vazhduan rrugën për në Vjenë, pjesëtarët e<br />
çetës u arrestuan në Zejmun pranë Beogradit dhe<br />
pas lirimit nga burgu u kthyen në Sofje prej ku,<br />
pas disa ditësh, u përcollën sërish nga Kristo<br />
Luarasi, Dhimitër Mole, Adham Shkaba e nga<br />
aktivistë të tjerë të asaj kolonie si dhe nga Bajoja<br />
e Shahini që u kthyen urgjentisht nga Vjena të<br />
thirrur telegrafisht prej Kristo Luarasit.<br />
Nisja e dytë ishte e suksesshme. Çeta<br />
pasi kaloi në Kotor u hodh në Brindisi të Italisë<br />
ku rregulloi të gjitha pajisjet e nevojshme dhe në<br />
pasditen e 16/29 majit hipi në një vapor të<br />
komanduar nga kapiteni shqiptar Ahmet<br />
Ulqinaku me të cilin pas 36 orë udhëtimi, pa u<br />
gdhirë e hëna e 18/31 majit 1907 zbriti në tokën<br />
shqiptare 1 në Jug të Vlorës në brigjet e detit Jon 2.<br />
Bajo Topulli, i cili i shoqëroi shokët deri<br />
në Brindisi, shkoinë SHBA ku, së bashku me Fan<br />
Nolin, vizitoi qendrat kryesore të kolonisë<br />
1 Në Histori e Shqipërisë maket I 1973, vëll. II, 3<br />
(vitet 1882-1908), f. 102, thuhet se çeta zbarkoi në<br />
bregdetin shqiptar në muajin prill. Ky gabim besojmë<br />
e ka burimin në librin e M. Gramenos Kryengritja<br />
shqiptare ku në f. 23 shkruhet: anija ishte gati në<br />
Brindis në muaj të prillit 1907. Me këtë shprehje<br />
autori ka dashur të thesh se anieja ishte gati që në<br />
muaj të prillit, sepse në f. 32, sqaron: Të shtunë<br />
pasdreke në 16 maj përhapin pëlhurat e anijes edhe<br />
Ahmeti, kapiteni ynë, urdhëron: djema gati!<br />
Përnjëherësh anija mori udhën edhe neve ia krismë<br />
këngës Për mëmëdhenë.<br />
2 M. Gramenoja në kujtimet e veta shënon gabimisht<br />
emrin Vërnik për Dhërmi, emri i katundit ku zbarkoi<br />
çeta. Këtë gabim e ka vënë në dukje së pari Javer<br />
Maloja në Zëri i Popullit, 1960, 24 janar, f. 3.<br />
12<br />
shqiptare të atjeshme për të mbledhur ndihma<br />
për çetën e për Komitetin e fshehtë të Manastirit.<br />
Duhet thënë që në fillim, se kjo çetë<br />
ishte një çetë agjitative dhe pikën kryesore të<br />
programit të vet e kish për propagandimin dhe<br />
përgatitjen e popullit për një kryengritje të<br />
përgjithshme në të ardhmen 3. Por gjatë udhëtimit<br />
të vet nëpër krahinat e Shqipërisë së Jugut asaj iu<br />
desh të zhvillonte edhe ndeshje me armë me<br />
forcat e ushtrisë osmane, ndeshje si ajo e<br />
Mashkullorës, ajo mbi Libohovë në afërsi të<br />
Gjirokastrës e në Vodicë të Kolonjës, ku<br />
luftëtarët e saj shkrojtën faqe të lavdishme për<br />
historinë tonë kombëtare.<br />
Për të përmendur është dhe fakti se çeta<br />
e Çerçizit dhe e Mihal Gramenos, me bëmat e saj<br />
luftarake dhe me punën propagandistike të këtyre<br />
dy drejtuesve të saj, ndihmoi drejtpërdrejt për<br />
krijimin e çetës së Delvinës me Nazif Hadërin<br />
komandant, cetë me 63 luftëtarë, e cila në maj<br />
1908 kreu sulmin zulmëmadh kundër qytetit të<br />
Sarandës të cilin e mbajti të çliruar për gjashtë<br />
orë 4.<br />
Udhëtimi i çetës në Shqipërinë e Jugut,<br />
në një terren malor të thyer e nëpër rrugë shpesh<br />
herë të rrezikshme, sepse ishin të pasistemuara<br />
nga dora e njeriut, e jo rrallë larg edhe nga këto<br />
rrugë. Ky udhëtim prej rreth 3.000 kilometrash u<br />
krye në këmbë në një kohë të shkurtër brenda 14<br />
muajsh: nga maji 1907 deri në korrik 1908, me<br />
vështirësi të mëdha 5.<br />
Shpesh herë ecjet ktheheshin në marshime të<br />
shpejta mbasi luftëtarët ndiqeshin nga forcat e<br />
ushtrisë ose të xhandarmërisë osmane e jo rrallë<br />
edhe në mot të keq me shi e me borë. Mihali<br />
delikat me dhimbje reumatizmale në sajë të<br />
vullnetit të tij e zjarrit patriotik, mundi t‟i kryente<br />
3 M. Gramenoja, Kryengritja..., f. 85.<br />
4 Pango, Apostol. Delvina Histori e<br />
Shkurtër,”Maluka”, Tiranë 2008, f.86.<br />
5 Udhëtimin i çetës duke u mbështetur në kujtimet e<br />
Gramenos, po e tregojmë duke shënuar vetëm<br />
emrat kryesore të fshatrave e qyteteve pa<br />
përmendur ndalesat e vogla në stane, pyje e male:<br />
Dhërmi – Vuno – Zhulat – Kardhiq – Gjirokastër –<br />
Zhej – Brezhan – Këlcyrë – Toler – Sevran – Frashër –<br />
Kurtes – Frashër – Backë – Qesarakë – Lubonjë –<br />
Helmës – Kozel – Dardhë – Dishnicë – Korçë –Plasë –<br />
Grazhdan – Shulin – Nivicë – Gjerman – Pisoder –<br />
Koresht – Kolevicë – Qytezë – Vërlen – Menkulas –<br />
Bozhigrad – Qytezë – Sinicë – Gjyres – Dishnicë –<br />
Orman çiflig – Teqe e Melçanit – Polenë – Korçë –<br />
Dvoran –Bollovodë – Floq – Helmës – Qinam – Starje<br />
– Selenicë e Pishës – Gostivisht – Kurtez – Frashër –<br />
Pangri – Hotovë – Tremisht – Postenan – Leskovik –<br />
Melan – Leusë – Badillonjë – Grykë e Selckës – Suhë<br />
– Gjirokastër – Mashkullorë – Lazarat – Derviçan –<br />
Goranxi – Bularat – Luvinë – Gjirokastër –<br />
Mashkullorë – Kardhiq – Mashkullorë – Mali i Gjerë –<br />
Gjirokastër – Derviçan – Luvinë – Gjirokastër – Sopot<br />
– Kardhiq – Pylli i Varfajt mbi Delvinë - Kastanë e<br />
Çamërisë - Malet e Sotirës – mbi Libohovë – Suhë –<br />
Lunxhëri – Zagori – Përmet – Frashër – Orgockë –<br />
Selenicë e Pishës – Vodicë – Blush – Butkë – Kozel –<br />
Boboshticë – Korçë - Melçan – Pirg – Pogradec –<br />
Ohër – Resnjë – Manastir (Bitol) – Korçë – Ersekë –<br />
Leskovik – Gjirokastër – Janinë. Ne Janinë çeta u<br />
shpërnda.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
marshimet jo më keq se shokët, të cilët ishin 10-<br />
15 vjet më të rinj se ai. Pas ditëve të para, kur<br />
këmbët e tij të pastërvitura për të shkelur mbi<br />
shkëmbinj, u gjakosën disa herë, u forcua dhe<br />
gjatë gjithë kohës u ftoh vetëm një herë lehtë,<br />
duke duruar me sukses mungesat e ushqimit e të<br />
ujit, fjetjet në natyrë, marshimet e gjata, etj.<br />
Ky udhëtim pati rëndësi historike jo<br />
vetëm për Mihalin dhe shokët e tij, por dhe për<br />
banorët e gjithë vendeve ku kaloi çeta. Përmes<br />
këtij udhëtimi, Mihali njohu nga afër shumë troje<br />
shqiptare të Vilajetit të Janinës e të Manastirit, të<br />
cilat nuk kishte pasur mundësi të vizitonte para<br />
largimit nga vendlindja më 1886 dhe as kur ishte<br />
kthyer aty më 1903. Deri në kohën kur doli malit,<br />
ai kishte njohuri të pakta për tokën amtare dhe<br />
banorët e saj. Ai njihte vetëm qytetin e Korçës e<br />
ndonjë fsjhat të afërt. Tani Mihali njohu<br />
drejtpërdrejt terrenin dhe njerëzit e një shumë<br />
krahinave si Bregdeti, Gjirokastra, Delvina,<br />
Dropulli, Çamëria, Lunxhëria, Zagoria, Labëria,<br />
Përmeti, Leskoviku, Kolonja, Korça, Devolli,<br />
Pogradeci, Prespa, Manastiri, Janina, etj. Zgjerimi<br />
i njohurive për tokën amtare dhe njerëzit e saj ia<br />
shtoi dashurinë për ta, ia forcoi dëshirën për t‟i<br />
parë sa më parë të lirë bashkatdhetarët e vet.<br />
Shqiptarët përbënin një komb të vetëm, por<br />
kishin dallime të dukshme nga krahina në krahinë<br />
ndonëse këto ishin shumë të afërta. Dallimet<br />
ishin krijuar gjatë kohëve duke jetuar në terrenin<br />
e thyer e të ndarë, por ato ishin dëshmi e<br />
lashtësisë së popullit të tij. Mihali kuptoi edhe më<br />
mirë se populli dhe vendi i tij ishin vërtet<br />
mbresëlënës jo vetëm për të huajt por edhe për<br />
vetë shqiptarët. Përshtypjet e udhëtimeve dhe<br />
shënimet që kishte lexuar në revistën Albania të<br />
Faik Konicës shkruar prej shumë udhëtarëve të<br />
huaj për popullin shqiptar dhe trojet shqiptare<br />
ishin përshtypje të ndjera dhe jo të sajuara 6.<br />
Jeta si komit, duke jetuar në shtëpitë e fshatarëve,<br />
barinjve e qytetarëve të atyre viseve e njohu<br />
Mihalin nga afër me mikpritjen shqiptare. Ai pa<br />
konkretisht se si njerëzit e thjeshtë e të pashkollë,<br />
dinin t‟i kthenin drekat a darkat në ceremoni të<br />
këndshme, jo vetëm kur kishin shtruar mishra të<br />
pjekura, por edhe kur shtronin një tas me fasule,<br />
sallatë, vezë të zjera a të skuqura. Ishin bisedat e<br />
mençura që i kthenin ato dreka e darka në gosti e<br />
ceremoni të këndshme. Këto biseda i kujtonin<br />
Mihalit gostitë që shtroheshin në shtëpinë e tij<br />
tek oda e miqve, në të cilat ai nuk mori pjesë kurrë<br />
për shkak të moshës së vogël. Në bisedat rreth<br />
sofrave të fshatarëve shkronjëtori i çetës njohu më<br />
mirë hallet dhe shpirtin e tyre. Kur shpërthente<br />
kënga popullore, emocionohej dhe më shumë.<br />
Këngë, që i kishte lexuar në librin Bleta shqiptare<br />
të Thimi Mitkos i dëgjonte të kënduara bukur. Sa<br />
ndryshim i madh, sa të gjalla, sa emocionuese<br />
ishin kur këndoheshin! Nuk kishte fshat pa<br />
këngëtarë të talentuar Edhe shumë historira<br />
gojore për trimëritë e disa heronjve e linin gojë<br />
hapur heroin tonë. Shqipëria e Jugut ishte e<br />
6 Punën e F. Konicës për botimin e përshtypjeve të të<br />
huajve e vijoi dhe Mit’hat Frashëri (Lumo Skendo) në<br />
revistën Dituria 1909-1929. Shih dhe: Skendo, Lumo.<br />
Udhëtarët e huaj në Shqipëri, Përgatitur për botim<br />
nga Luan Malltezi e Sherif Delvina,Eurorilindja,<br />
Tiranë 1999.<br />
mbushur me këngëtarë e rrëfimtarë të talentuar,<br />
të cilët ndonëse nuk kishin shkuar kurrë nëpër<br />
shkolla, e mahnisnin heroin tonë 36-37 vjeçar.<br />
Këto takime e bujtje ia forconin atij shpresat për<br />
të ardhmen e popullit shqiptar. Gjatë qindra vjet<br />
zgjedhe të huaj, populli shqiptar i pashkolluar, i<br />
MIHAL GRAMENO 1872-1931<br />
lënë në varfëri, kishte zhvilluar prirjet e<br />
tij dhe nuk kishte rënë në letargji.<br />
Njëheresh i shtohej dhe mllefi ndaj atyre<br />
që kishin mundësi ta ndihmonin dhe nuk e<br />
ndihmonin këtë popull të delte nga zgjedha<br />
osmane dhe të merrte rrugën e ndriçimit e të<br />
zhvillimit.<br />
Gjatë jetës së komitit Mihali përjetoi<br />
momente emocionale nga më të ndryshmet. Një<br />
moment i tillë ka qenë dhe rasti kur nëna e tij<br />
Lina shpëtoi anëtarët e çetës nga arrestimi i sigurt<br />
mu brenda shtëpisë së Gramenove: Pas luftës së<br />
Mashkullorës qeveritarët xhonturq në Gjirokastër<br />
e Korçë përhapën fjalë sikur ushtria osmane<br />
kishte vrarë Çerçizin e Mihalin, prandaj luftëtarët<br />
e çetës pasi shkuan në Gjinokastër e nëpër<br />
krahina të tjera shkuan dhe në Korçë për të<br />
qetësuar familjarët e Mihalit dhe veprimtarët e<br />
atjeshëm. Çeta hyri herët në mëngjez te shkolla e<br />
vajzave ku e sistemoi mësonjësja Parashqevi<br />
Qiriazi dhe e mbajti tërë ditën në fshehtësi. Në<br />
mbrëmje vonë luftëtarët një nga një me armët<br />
nën guna shkuan tek shtëpia e Gramenove. Aty u<br />
kryen takime e bisedime me veprimtarë, miq e<br />
shokë të Mihalit. Të nesërmen në mëngjez nënë<br />
Lina u zgjua herët, donte të zinte brumët për të<br />
bërë kuleçët, që do të shtronte për drekë e do t‟u<br />
jepte me vete luftëtarëve. Mirëpo në këtë kohë u<br />
13<br />
godit fort porta e madhe me kodak pushke. Lina<br />
u ngjit lart te dhomat e gjumit, zgjoi trimat duke<br />
u thënë: delni nga dericka e fshetë e katit të parë e<br />
shkoni fshihuni tek furxhiu, prapa shtëpisë. Vetë doli<br />
në oborr e thirri: Prisni sa të laj duart se i kam me<br />
miell! Shkoi brenda në kuzhinë, si për të larë<br />
duart, mirëpo aty pa pushkët e komitëve, që ata i<br />
kishin lënë në darkë para se të binin për të fjetur.<br />
Dëgjoi zhurmën e komitëve duke kapërcyer<br />
murin e avllisë prapa shtëpisë. Atëhere rrëmbeu<br />
pesë pushkët i vuri mbi dërrasën e çyrekëve i<br />
mbuloi me picetën e madhe të leshtv tv çyrekëve<br />
dhe i tha burrit, që po rrinte si i hutuar, shko<br />
përpara e hap portën, se unë po shpie çyrekët te<br />
furxhiu! Ilia shkoi para e ajo prapa me dërrasën e<br />
çyrekëve mbi kokë. Kur u hap porta policët u<br />
vërsulën brenda oborrit, Lina si selvi e gjatë me<br />
dërasën e çyrekëve mbi kokë rrinte në mes të<br />
oborrit duke thirrur: hapuni, hapuni se mos më rëzoni<br />
cyrekët!, dhe ndërsa policët kalonin disi anash saj,<br />
ajo çau përpara, doli nga porta dhe duke çapitur<br />
me ngut arriti te furra e mëhallës, ku e prisnin<br />
komitët. Kështu nënë Lina me zgjuarësinë e<br />
shkathtësinë e saj shpëtoi Mihalin e shokët e tij...<br />
Thënë shkurt, jeta e komitit e ndihmoi<br />
Mihalin të njihte më mirë karakterin e shqiptarit,<br />
gjë që ndikoi drejtpërdrejt në formimin e tij të<br />
mëtejshëm politik-atdhetar dhe në rritjen e<br />
frymëzimit si krijues. Vështirësitë e marshimeve,<br />
pjesëmarrja e drejtpërdrejtë në luftimet e<br />
Mashkullorës, ku 5 luftëtarë të çetës luftuan tërë<br />
ditën kundër dhjetëra ushtarëve osmanlinj prej të<br />
cilëve ata vranë 13 7, si dhe akte të tjera heroike si<br />
vrasja e bimbashit (majorit Halil Boshnjaku),<br />
lufta mbi Libohovë, përpjekja në Vodicë, etj, e<br />
burrëruan Mihalin sa për dhjetra vjet jetë të<br />
zakonshme. Mbresa të paharrueshme mori<br />
Mihali nga miqësia me trimin e rrallë Çerçiz<br />
Topulli dhe luftëtarët e tjerë nga Labëria,<br />
Çamëria, Kolonja e Korça, të cilët do ta<br />
frymëzonin për shumë shkrime publicistike të<br />
mëvonshme. Në kujtesën e tij do t‟i vinin gjatë<br />
gjithë jetës fytyrat dhe bëmat e luftëtarëve Abdyl<br />
Mersini, Zeman Mashkullori, Abaz Nivica,<br />
Myftar Axhemi, Haredin Tremishti, Asllan Starja,<br />
Bajram Prongjia, Ito Lekdushi, Demo Emini, etj.<br />
si dhe disa komitë bullgarë me kapedan Petro<br />
Gjermanin në krye.<br />
Po aq të rëndësishme për formimin e tij<br />
ishte dhe njohja me aktivistë ilegale si Idriz Guri<br />
e Besim Veseli me shokë, gjirokastritë të thatë po<br />
të thantë, me luftëtarin delvinjot Nazif Hadëri,<br />
me stanarin zemërmadh Dhimitër Spiro Lito nga<br />
Brezhani i Përmetit, me priftin patriot Stath<br />
Melani, me trimin Sali Butka një nga shtyllat e<br />
lëvizjes patriotike në Kolonjë, me Petro Luarasin<br />
mësuesin e shqipes, me Vasil Trebickën që u<br />
kthye nga SHBA për t‟u bashkuar me çetën, me<br />
të palodhurit Goni Katundi, Grigor Cikla,<br />
Vangjel Gjika, si dhe me aktivistet femra, si<br />
7 Në betejën e Mashkullorës prej luftëtarëve të çetës<br />
morën pjesë Çerçiz Topulli, Myftar Axhemi, Zeman<br />
Mashkullori, Asllan Starja, M. Grameno e Haredin<br />
Tremishti, prej të cilëve u vra vetëm ky i fundit e u<br />
plagos Myftari. Shifra e të vrarëve nga forcat e<br />
ushtrisë osmane prej 13 vetësh që jep Mihali, për ne<br />
është më e besueshme se shifra 20, që japin burime<br />
të tjera.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
trimëresha Haso Topulli, motrat Qiriazi,<br />
Katerina Ciklën, etj., etj.<br />
Gjatë jetës si komit, duke njohur nga<br />
afër vuajtjet e popullit të thjeshtë dhe shtypjen e<br />
bejlerëve, Mihali e Çerçizi bënë hapa përpara<br />
edhe për sa i përket botëkuptimit të tyre politikshoqëror.<br />
Duke parë nga afër sjellje të padrejta të<br />
disa bejlerëve e duke dëgjuar ankesa të<br />
fshatarëve, ata formuan bindjen se nuk duhej t‟u<br />
kërkonin ndihma e mbështetje bejlerëve, por<br />
popullit të thjeshtë. Edhe pse nuk i njihnin<br />
lidhjet e fshehta të Islam Bej Këlcyrës me<br />
autoritetet osmane dhe rolin e spiunit që luante<br />
ky 8, ata nuk pranuan ftesën e tij për të dimëruar<br />
në sarajet e tij në Këlcyrë 9. Madje në artikullin<br />
programatik Letër nga malet e Shqipërisë që shkroi<br />
Mihali me Çerçizin, dhe që u botua në gazetën<br />
Drita të Sofjes më 1 shkurt 1908, ata nënvizonin:<br />
Bejlerët të dinë sigur, si dy e dy bëjnë katër, që nuk i<br />
shpëton dot as Turqia, as Jorgua, as Greqia. Pra<br />
shkronjëtori i çetës e kishte ndjerë në ato muaj se<br />
mëria e popullit ishte e madhe ndaj bejlerëve dhe<br />
një ditë do të binte mbi ta. Për këtë arsye edhe në<br />
vendimin e çetës për vrasjen e bimbashit të<br />
Gjirokastrës, Mihali, hartuesi i atij vendimi, i<br />
bashkoi në radhën e armiqve të popullit edhe<br />
bejlerët që u shkonin pas pushtuesve: Marrim<br />
nesër hakun e shokëve tanë që u kalbën burgjeve të<br />
Beratit, të kalasë së Gjirokastrës, duke u treguar turkut<br />
e bejlerëve që u shkojnë pas, se të gjallë nuk do t‟i lëmë.<br />
Me mereqep (tr bojë) të kuq u shkrua ky vendim dhe<br />
me gjak do ta paguajë Halil boshnjak–lugati gjakun e<br />
mëmëdhetarëve tanë.<br />
Çeta e Çerçiz Topullit u dallua nga çetat<br />
e tjera që vepruan gjatë Rilindjes Kombëtare<br />
<strong>Shqiptare</strong>. Ajo ra në sy për propagandën<br />
intensive fshat më fshat. Meritë e veçantë i duhet<br />
njohur krahas Bajos e Çerçizit edhe Mihal<br />
Gramenos, shkronjëtorit të çetës. Që në blerjen e<br />
bllokut të shënimeve, kuptojmë se Mihali ishte i<br />
vetëdijshëm se duhej të kryente dhe punën e<br />
kronikanit të çetës. Me dhjetra e me qindra<br />
kapedanë çetash e udhëheqës të kryengritjeve<br />
shqiptare kishin luftuar kundër zgjedhës osmane,<br />
por emri e bëmat e tyre ishin fiksuar vetëm në<br />
vargjet e ndonjë kënge popullore, ose vetëm sa<br />
përmendeshin në ndonjë rrëfim gojor. Shumë<br />
bëma me rëndësi ishin harruar nga kujtesa e<br />
popullit sepse ato nuk ishin shkruar. E kjo gjë<br />
8 Në kopjen e raportit Nr. 161 datë 20. III. 1908 të Z.<br />
Greçeanu, konsull i Rumanisë në Janinë, dërguar<br />
Ministrit Fuqiplotë të Rumanisë në Stamboll, midis<br />
të tjerave lexojmë: Ushtria dhe forcat e ndryshme të<br />
xhandarmërisë që janë dërguar kundër [Çerçiz]<br />
Topull beut ndihmohen shumë nga informatat e<br />
armikut të betuar të këtij, një farë Islam beu,<br />
gjithashtu shqiptar… AIGjL, Fondi: Kolonia <strong>Shqiptare</strong><br />
e Rumanisë, dosja II, f. 20.<br />
9 Në një letër që Shahin Kolonja i ka dërguar Thanas<br />
Tashkos e Jani Vruhos më 15 shkurt 1908 midis të<br />
tjerave shkruan: Islami kish vënë njerëz që të bindnin<br />
Çerçizin me shokët të dimëronin në Këlcyrë. Edhe<br />
Maliqi (është fjala për Maliq bej Vilën – Th. Gj.)<br />
kishte qejf që të bënte një punë për të zënë Çerçizin<br />
me shokët.<br />
Shih: AQH I RSH. Korrespondenca ndërmjet A.<br />
Tashkos, Jani Vruhos, K. Luarasit, N. Ivanajt, S. Pecit,<br />
Sh. Kolonjës, etj., Fondi 9, D. 30, f. 2-3.<br />
nuk ndodhi me vëllezërit Topulli, kapedanët e<br />
çetave të para kombëtare, e as me komitët e<br />
thjeshtë të këtyre çetave, sepse në bëmat e tyre<br />
ata u shoqëruan prej shkrimtarit e gazetarit të<br />
talentuar, Mihal Grameno, i cili e përjetësoi<br />
veprën e tyre.<br />
Në sajë të talentit poetik të Mihalit,<br />
ndryshe nga çetat e tjera ajo kishte himnin e vet,<br />
këngën Për mëmëdhenë, të cilën e këndonin<br />
luftëtarët e saj kudo që shkelnin. Më vonë kjo<br />
këngë u bë himn i të gjithë çetave të armatosura<br />
në Shqipërinë e Jugut. Luftëtarët e kësaj çete, nën<br />
kujdesin e Mihalit mësuan të gjithë shkrim e<br />
lexim të gjuhës amtare e për më tepër e përhapën<br />
atë edhe në popull. Në çantën e vet shkronjëtori i<br />
çetës përveç ilaçeve mbante dhe abetare e<br />
portrete të Skënderbeut të cilat i shpërndante<br />
nëpër fshatra. Propaganda që zhvilloi sidomos<br />
hoxha (epitet që i ngjiti populli Mihalit për të<br />
shprehur simpatinë e vet ndaj njohurive e<br />
gojëtarisë së tij), ishte një propagandë e<br />
vetëdijshme e jo spontane, ajo ishte pjesë e<br />
rëndësishme e programit të çetës. Kjo<br />
propagandë kishte për bosht të vetin, sqarimin e<br />
popullit se armiku numër një ishte pushtuesi<br />
osman kundër të cilit duhej përgatitur për ta<br />
çporrur me luftë të armatosur. Duke ua<br />
shpjeguar këtë program minoritarëve grekë të<br />
Dropullit, me greqishten e tij të qartë, Mihali<br />
krijoi simpatizantë të çetës e të lëvizjes shqiptare<br />
edhe në radhët e tyre 10. Në zonat ku propaganda<br />
shoviniste grekomadhe kishte lëshuar vrer<br />
helmues, bisedat e Mihalit ndihmonin për të<br />
sqaruar se populli shqiptar pavarësisht nga ndarja<br />
në tre besime fetare, ishte një komb i vetem dhe i<br />
duhej të luftonte si pushtuesit osmanë dhe<br />
pretendimet e padrejta të shovinizmit fqinj.<br />
Në luftën kundër shovinizmit<br />
grekomadh, Mihali nuk ishte për ta kryer atë me<br />
vrasje të reja klerikësh. Vrasjes së Spiro Kosturit,<br />
Mihali nuk ishte për t‟iu përgjigjur me vrasjen e<br />
një dhespoti tjetër grek. Ai përpiqej për zgjimin e<br />
ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët e gënjyer<br />
dhe demaskimin e shovinizmit të huaj si ideologji<br />
armiqësore e si shkaktare e vërtetë e kësaj<br />
gjakderdhjeje. Në artikullin Letrë nga malet e<br />
Shqipërisë që ai hartoi së bashku me Çerçizin,<br />
sqaronte me forcë: Sa për gjakun e Spiro Kosturit, pa<br />
fjalë që e kërkojmë dhe do ta marëm siç duhet nga të<br />
vërtetët shkaktarë e jo siç pandehin edhe thonë grekët nga<br />
dhespotlerët që ndodhen në Shqipëri. Dhespotlerët e gjithë<br />
krerët e çdo feje nderohen prej shqiptarëve e kurdoherë do<br />
t‟i nderojmë e do t‟i mbrojmë, po vetëm u lutemi të mos<br />
nakatosen (përzjehen – Th. Gj.) në çështjet kombëtare<br />
e të bëjnë propagandë për Greqinë, Turqinë e për të<br />
tjerat... mos pandehin grekët që programi i Komitetit është<br />
për të vrarë dhespotlerët, se ashtu më 24 orë këmbë [prej<br />
tyre] nuk mbetet”.<br />
Prania e Mihalit në çetë e ndihmoi disa herë<br />
Çerçiz Topullin që të përmbahej e të mos<br />
shpërthente në gjaknxehtësi e sipër. Siç ka<br />
10 Stefan Bako, Çerçiz Topulli në Bularat, Kujtime nga<br />
lufta për çlirimin kombëtar 1879-1912, mbledhur e<br />
përgatitur nga P. Pero, Tiranë, 1962, f. 167<br />
Po ashtu: Pano Çupa, Në Dropull pas gjurmëve të<br />
Çerçiz Topullit, kumtesë mbajtur në sesionin<br />
shkencor kushtuar 100-vjetorit të lindjes së Ç.<br />
Topullit, organizuar në Gjirokastër në gusht 1980.<br />
14<br />
ÇERÇIZ TOPULLI<br />
(1880-1915)<br />
treguar Asllan Starja, ish pjesëtar i kësaj<br />
çete: Çerçizi ishte shumë i rrëmbyer, një-dy dhe dorën e<br />
vinte në kobure. Pa Mihalin ai do të kishte bërë shumë<br />
zarare. Që u bë Çeçoja një kapedan i zgjuar e i zoti,<br />
Mihali ka meritën e vet 11.<br />
Ka pasur dhe ndonjë rast kur Mihali nuk<br />
e dëgjoi kapedanin dhe veproi ndryshe. E kemi<br />
fjalën për lirimin e priftit dhe të myftarit (tr<br />
kryeplakut) të fshatit Kastanë të Çamërisë pasi i<br />
kishin marrë me vete pesë orë larg fshatit, kurse<br />
Çerçizi kishte dhënë porosi t‟i vrisnin. Mihali ua<br />
mbushi mendjen komitëve t‟i lironin gjallë mbasi<br />
ishte e turpshme t‟i vrisnin aq larg fshatit të tyre.<br />
turp. Po kështu mund të përmendim dhe<br />
përgjigjen që u dha Mihali përfaqësuesve të<br />
Ahmet Njazi bej Resnjës, një nga dy<br />
komandantët kryesorë të forcave xhonturke. Ky<br />
me këmbëngulje kërkoi takim me komitët<br />
shqiptarë të kryesuar nga Çerçiz Topulli për të<br />
unifikuar programin e lëvizjes së armatosur<br />
shqiptare me lëvizjen xhonturke. Takimi midis të<br />
dërguarve të Ahmet Njazi Resnjës: Remzi beut,<br />
Jashar bej Starovës e Asllan bej Starovës dhe<br />
çetës së Çerçizit e asaj të Demo Eminit u krye në<br />
pyllin e Pirgut në Fushën e Korçës disa ditë para<br />
se të shpallej kushtetuta xhonturke. Të dërguarit<br />
e Njazi Resnjës pasi parashtruan programin e<br />
lëvizjes xhonturke, që konsistonte në shpalljen e<br />
kushtetutës, të barazisë për gjithë kombet e<br />
Perandorisë, të së drejtës për t‟u arsimuar në<br />
gjuhën amtare etj, kërkuan që këto dy çeta të<br />
betoheshin për këtë program. Atëherë Mihali si<br />
më plaku u përgjigj në emër të komitëve shqiptarë:<br />
për të betuar s‟kemi pse betohemi prapë, se jemi betuar<br />
11 Kujtimet e Asllan Starjes, ish luftëtar i çetës, i<br />
kemi shfrytëzuar më 1982 nga materialet e incizuara<br />
që ruante MHK.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
kur morrëm hutat edhe malet, kurse zotëria juaj tani u<br />
shfaqtë. E duke dashur që të theksonte se lëvizja<br />
shqiptare synonte fitoren edhe të autonomisë<br />
territoriale e administrative, Mihali theksoi: Sa për<br />
programin jemi në bashkim të plotë me ndryshimin vetëm<br />
të kësaj pike, e cila qëndron që Shqipëria të sundohet vet<br />
vetiu me një guvernator të dërguar prej sulltanit 12.<br />
Kjo përgjigje i detyroi përfaqësuesit e<br />
Ahmet Njazi Resnjës të pranonin këtë kërkesë<br />
duke thënë se komiteti xhonturk duke i pasur një<br />
mbështetje të rëndësishme shqiptarët do të<br />
përpiqej t‟ua plotësonte dëshirat 13.<br />
Për rolin e propagandistit politik të<br />
Mihalit në këtë çetë flet dhe nxitja dhe kurajoja<br />
që u dha ai më 13/26 korrik 1908 banorëve<br />
shqiptarë të Manastirit për të dalë dhe ata me<br />
flamurin kombëtar në festimet që zhvilloheshin<br />
me rastin e shpalljes së Kushtetutës. Ai hartoi<br />
dhe një thirrje ku tregoi therroritë e popullit<br />
shqiptar për të arritur lirinë konstitucionale.<br />
Nuk duhet ta lemë pa përmendur dhe<br />
ceremoninë e organizuar në Selanik prej<br />
komitetit xhonturk të atjeshëm më 14/27 gusht<br />
1908 për nder të delegatëve të popujve të<br />
ndryshëm të Perandorisë në prani të popullit të<br />
qytetit, të ushtrisë, të përfaqësuesve të huaj që<br />
punonin në konsullatat e Selanikut, etj. Në këtë<br />
ceremoni pasi foli Mustafa Qemali turqisht në<br />
emër të komitetit xhonturk, Bajoja, po turqisht, e<br />
përfaqësues të kombeve të ndryshme të Ballkanit<br />
në gjuhët e tyre kombëtare, Mihali, i cili bashkë<br />
me Bajon e Çerçizin ishin delegatë të kombit<br />
shqiptar, hipi në tribunë e bëri të dëgjohej edhe<br />
gjuha shqipe duke folur për kontributin e veçantë<br />
që dhanë shqiptarët në Revolucionin<br />
Xhonturk: Liria e sotme, theksoi ai, i detyrohet më<br />
tepër kombit shqiptar 14.<br />
Populli i krahinave ku veproi kjo çetë,<br />
duke e ndjerë rolin e veçantë të Mihalit në të, e<br />
quajti Çeta e Çerçiz Topullit dhe e Mihal<br />
Gramenos, pra i njohu asaj dy drejtues, ashtu si<br />
nuk kishte njohur e nuk do t‟i njihte asnjë çete<br />
tjetër. Emri i Mihal Gramenos ishte bërë i njohur<br />
në gjithë Shqipërinë e Jugut e po aq popullor sa<br />
dhe emrat e vëllezërve Bajo e Çerçiz Topulli<br />
Për punën e tij të kryer gjatë jetës si komit, si<br />
numëri dy, si krahu i djathtë i kapedan Çerçizit,<br />
ne e vlerësojmë Mihalin si një nga protagonistët<br />
kryesorë të saj, si propagandistin dhe kronikanin<br />
e saj, shkronjëtorin e çetës, si e quante ai veten.<br />
12<br />
M. Grameno, Kryengritja shqiptare, Vlorë [1927],<br />
f. 106.<br />
13<br />
Ky takim midis të dërguarve të Ahmet Njazi<br />
Resnjës dhe përfaqësuesve të çetave shqiptare të<br />
Çerçizit e Demo Eminit, nuk zë vend fare në kujtimet<br />
që ka shkruar vetë Ahmet Njazi Resnja më 1910,<br />
shkruar pra në një kohë kur xhonturqit nuk deshën<br />
të zinin më në gojë premtimet që u kishin dhënë<br />
shqiptarëve para fitores së revolucionit. Më 1910<br />
xhonturqit u mohonin shqiptarëve dhe të drejtat<br />
konstitucionale e jo t’u kujtonin premtimet që u<br />
patën dhënë për autonominë territoriale<br />
administrative.<br />
14<br />
M. Grameno, Kryengritja..., 1927, f. 115.<br />
Epitetin komisar i çetës, që i pati dhënë Mihalit<br />
propaganda komuniste 15, për n<br />
e është epitet i papranueshëm. Ky epitet<br />
është i papranueshëm, sidomos sot, kur është<br />
sqaruar fakti se komisarët e çetave partizane u kthyen<br />
në vegla qorre të udhëheqjes së Partisë<br />
Komuniste <strong>Shqiptare</strong> e cila i dha Luftës<br />
Antifashiste pas Mbjedhjes së Mukjes tipare të<br />
forta të një lufte civile për pushtet midis<br />
shqiptarëve. Komisarët e çetave partizane<br />
ndonëse rrinin pas komandantëve të këtyre<br />
çetave e disi të fshehur, ata në fakt i komandonin<br />
komandantët, gjë që nuk ndodhi në jetën e çetës<br />
kombëtare midis Mihalit e Çerçizit.<br />
Në Romë, Bon,<br />
Beograd...<br />
për aktin e pavarësisë<br />
Oliverta Lila<br />
Intervistë me Nevila Nika<br />
Ndërkohë që sot festohet 99-vjetori i shpalljes së<br />
pavarësisë e jemi në prag të 100-vjetorit,<br />
Shqipëria ende nuk e ka dokumentin origjinal të<br />
lindjes së shtetit. Nevila Nika, drejtoresha e<br />
Arkivit Qendror të Shtetit, thotë se kanë filluar<br />
prej kohësh kërkimet intensive. Roma, Boni,<br />
Beogradi janë disa nga vendet ku i kanë orientuar<br />
të dhënat e marra, por ende asgjë konkrete. Duke<br />
shpresuar që ky dokument origjinal të ekzistojë,<br />
Nika thotë se do të bëjnë të gjitha përpjekjet që<br />
ta gjejnë për 100-vjetor.<br />
Sot shënohen 99-vjet nga themelimi i shtetit të pavarur<br />
shqiptar. Në prag të 100-vjetorit, ne ende nuk e kemi<br />
aktin origjinal të pavarësisë. Çfarë po bëhet në këtë<br />
drejtim për gjurmimin e tij?<br />
Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, dhe<br />
konkretisht Arkivi Qendror Shtetëror ka vite që<br />
interesohet për pasurimin e arkivit. Nuk kemi<br />
pasur fatin të sigurojmë çdo dokument të<br />
rëndësishëm që është pjesë e historisë sonë në<br />
më shumë se 60 vjet të ekzistencës së këtij<br />
institucioni. Për sa i takon aktit të shpalljes së<br />
pavarësisë, certifikatës së lindjes së shtetit<br />
shqiptar, ne kemi qenë të parët që në një<br />
ekspozitë të vitit 1993 e ekspozuam të plotë, me<br />
të gjithë firmëtarët që e kishin nënshkruar.<br />
15 Malo, Javer. Kryengritja <strong>Shqiptare</strong>, Zëri i Popullit,<br />
Tiranë, 1960, 24 maj, f. 3.<br />
15<br />
Kopie e shpalljës së Pavarësisë me nënshrimet e<br />
përfaqësuesve te krahinave. Thuhët se ka humb<br />
origjinali i aktit, që nuk gjëndet n‟Arkivin e Shtetit.<br />
Që më përpara, punonjësit e arkivit e dinin se<br />
akti që ishte publikuar gjatë viteve të diktaturës<br />
ishte i modifikuar, por nuk di të them nëse ishin<br />
në dijeni për këtë edhe institucionet e tjera që<br />
janë marrë me shkrimet e teksteve. Ne kemi kohë<br />
që po merremi me kërkimin e gjurmimin e aktit<br />
origjinal të pavarësisë dhe ku mund të ketë<br />
përfunduar sot. Ka hamendësime të ndryshme,<br />
por jemi duke kërkuar në Romë, në Bon, në<br />
Beograd e në të tjera vende. Jemi vendosur në<br />
kontakt me arkivat e vendeve të tjera, diku po<br />
çojmë bashkëpunëtorët tanë e në të tjera<br />
dashamirës që duan të merren me këtë çështje.<br />
Ky do të jetë një vit sulmi, duke qenë se jemi në<br />
prag të 100 viteve të shtetit shqiptar, me të mirat<br />
e të këqijat që kemi kaluar. Do të na vinte<br />
jashtëzakonisht keq nëse do të konstatonim se<br />
akti origjinal nuk ekziston më, por edhe në këtë<br />
rast, shpresojmë të mësojmë fatin e këtij<br />
dokumenti, i cili të jetë i dokumentuar e jo më<br />
me hamendësime e thashethemnaja.<br />
Çfarë roli ka personazhi i Lef Nosit në kërkimet që ju<br />
po bëni, duke u nisur nga fakti që deri më sot thuhet se<br />
ka qenë ruajtësi i aktit origjinal?<br />
Të gjitha kërkimet na çojnë tek Lef Nosi dhe<br />
besojmë se ai ka qenë ruajtësi i aktit, nisur edhe<br />
nga personaliteti i tij. Ka qenë një njeri që ka<br />
pasur interesa shumë të mëdha dhe ne e<br />
konsiderojmë si një nga baballarët e arkivit<br />
shqiptar, duke qenë edhe afër qeverisë së Ismail<br />
Qemalit e po ashtu një koleksionist i<br />
jashtëzakonshëm i filatelisë dhe dokumenteve.<br />
Ka qenë Lef Nosi ai që ka paguar me paratë e<br />
veta njerëz për të kopjuar koleksionin e<br />
regjistrave të Gjykatës së Elbasanit që nga<br />
shekulli XVII. Sot nuk ruhen më origjinalet, por<br />
kemi vetëm kopjet e bëra nga ky personalitetet.<br />
Po ashtu, ka botuar dokumente me rëndësi<br />
historike për vendin në revistën e tij, kështu që<br />
gjykojmë që e ka pasur ai. Kur ai arrestohet në<br />
pranverë të „45-s, është gjetur një procesverbal i
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
një ushtaraku të Ministrisë së Punëve të<br />
Brendshme, i cili është urdhëruar të tërheqë nga<br />
Banka Kombëtare e Shqipërisë dy kaseta sigurie<br />
që ruheshin nën emrin e Lef Nosit. Është bërë<br />
një procesverbal, i thjeshtë dhe me nxitim, i cili<br />
thotë që një kasetë ka koleksionin e pullave,<br />
ndërsa tjetra ka pasur dokumente të pavarësisë.<br />
Nuk shënohet se sa dokumente dhe cilat janë<br />
ruajtur aty, por ky fakt na bën të mendojmë se<br />
aty mund të ketë qenë edhe akti i pavarësisë.<br />
A janë bërë kërkime se ku mund të ndodhen këto<br />
materiale?<br />
Nga gjetja e këtij procesverbali disa vjet më parë,<br />
kemi hetuar dhe kemi shfletuar të gjitha<br />
dokumentet e kremtimit të 25-vjetorit të<br />
pavarësisë në vitin 1937 dhe kemi vënë re se<br />
komisioni, i cili përbëhej nga figurat më të<br />
ndritura të asaj kohe, nuk e ka ngritur asnjëherë<br />
problemin e mungesës së aktit origjinal. Nëse në<br />
dokumentet ku janë zbardhur mbledhjet e tyre<br />
diskutohet për pagesën që duhet t‟i bëhet një<br />
familjeje apo një individi për dorëzimin e një<br />
objekti të caktuar, nuk ka diskutime për aktin e<br />
pavarësisë. Në prospektin e ekspozitës, i pari<br />
dokument që përmendet për ekspozim është akti<br />
i pavarësisë, gjë që do të thotë se origjinali ka<br />
ekzistuar. Pikërisht në vitin ‟37, Lef Nosi bënte<br />
një botim popullor që është shitur 1 grosh, me<br />
një kompozim të bërë nga vet ai, duke vendosur<br />
edhe senatin e asaj kohe. Kopje të këtij botimi<br />
kemi ne, ka Biblioteka Kombëtare, por edhe<br />
familje që e kanë ruajtur për shumë vite.<br />
Ekziston mundësia që akti origjinal të jetë asgjësuar gjatë<br />
viteve të diktaturës?<br />
Do të tingëllonte e çuditshme, sepse në atë kohë<br />
kishte zgjidhje shumë më komode. Të gjithë e<br />
dimë modifikimin e dokumenteve të cilat<br />
botoheshin, por origjinalet janë ruajtur gjithnjë,<br />
dhe kjo është e jashtëzakonshme. Ka shumë të<br />
huaj që na pyesin se si ka mundësi që janë<br />
ruajtur, dhe ne dalim në idenë që origjinali është<br />
ruajtur sepse u duhej të bënin modifikime të<br />
herëpashershme. Kjo i ka shpëtuar si fotot, ashtu<br />
edhe dokumentet. Nuk ka pasur arsye për ta<br />
asgjësuar. Na mban një fije shprese që deri në<br />
minutën e fundit të 28 nëntorit 2012 të kemi<br />
mundësi të themi që akti origjinal u gjet. Do ta<br />
gjurmojmë kudo që të jetë, po rishikojmë edhe<br />
njëherë në materialet e arkivit tonë për ndonjë<br />
njoftim të mundshëm. Shpresojmë që t‟ia dalim,<br />
sepse është një tekst me dy rreshta, por një<br />
moment historik që asnjëherë nuk do të<br />
harrohet.<br />
Revista<br />
Kuq e Zi<br />
Tribubnë<br />
Shqiptarizmi<br />
Nga libri i<br />
Myrteza<br />
Bajrakatarit<br />
NJE TREGIM TJETER<br />
I HISTORISE<br />
“AS BISHT I BALLIT,<br />
AS SHTOJCË E FRONTIT”<br />
Prof. Selman Riza<br />
11) Me parullën "As bishti i Ballit, as shtojcë e<br />
Frontit", Prof. Selman Riza u përpoq të<br />
përforcojë lëvizjen irredentiste kundër rikthimit<br />
eventual të dominacionit jugosllav të cilësdo<br />
kredo ideologjike dhe të cilitdo rend shoqëror në<br />
Kosovë.<br />
Premtimeve boshe ai nuk u besoi kurrë. Siç<br />
dihet, PK <strong>Shqiptare</strong>, mbi çështjen e Kosovës dhe<br />
të trevave të tjera shqiptare, gjatë viteve të LD<br />
Botërore dhe pas saj, iu nënshtrua plotësisht<br />
politikës hegjemoniste Jugosllave dhe i shërbeu<br />
robërimit të mëtejshëm të shqiptarëve.<br />
Rrjedhojat e kësaj politike i kanë ndier dhe i<br />
ndiejnë edhe sot shqiptarët, kudo në trojet e tyre<br />
të tjera etnike...<br />
Për rrezikun që paraqet kjo lëvizje nacionaliste<br />
(IRREDENTA) për komunistët shqiptarë e<br />
sidomos ata jugosllavë, tregon ky shënim i Pavle<br />
Joviçeviçit, sekretar i KKPK Jugosllave për<br />
Kosmetin: "Lëvizja Irredenta" është me pozitivja<br />
nga të gjitha të tjerat, por njëherit për ne edhe më<br />
e rrezikshmja, sepse në krye të saj qëndron<br />
avokati Selman Riza, i cili nuk bashkëpunon me<br />
okupatorin... Ne, disa herë kemi ardhë në<br />
kontakt me të, por kot, edhe pse çështjet po i<br />
parashtrojmë në mbështetje të Kartës së<br />
Atlantikut, megjithkëtë, nuk kemi arritur ndonjë<br />
sukses... Ky është kundër UNC-Jugosllave dhe<br />
PKJ, si dhe kundër bashkëpunimit me PK<br />
<strong>Shqiptare</strong> e UNC-shqiptare. Ky kërkon pavarësi<br />
qysh tani. Kërkon që Kosova të ndahet sot nga<br />
Jugosllavia. Megjithë qëndrimin e tij të këtillë dhe<br />
bisedave shterpë me të, ne edhe më tej po<br />
mbajme kontakte me të, sepse është me ndikim<br />
të madh" ( B.B.i M.V. "Surova vremena na Kosovo i<br />
Mtohiji" Bgd. 1991, Faqe 290).<br />
Ndërkaq, edhe Fadil Hoxha, megjithqë e njihte<br />
mirë veprimtarinë patriotike të Prof. Selman<br />
Rizës dhe frikën e sllavokomunistëve nga ky<br />
personalitet, më 9 shkurt 1944, i shkruan KQPK<br />
Sqiptare: "Vëndin e Ballit këtu te ne po e zen<br />
irrendentizmi që s'asht gja tjetër veçse një degë e<br />
Ballit.<br />
Irrendentizmi drejtohet këtu prej Selman Rizës,<br />
mikut e shokut të Safet Butkës. Këta kanë botue<br />
edhe njifarë broshure, ku kallzojnë karakterin e<br />
cilësinë e tyne si dhe rrugën që do të ndjekin. Në<br />
broshurë direkt nuk na atakojnë, por lanë me<br />
16<br />
kuptue se do të na atakojnë edhe me shkrim,<br />
mbasi me gojë s'kanë pushue së atakuemi, po të<br />
thuesh qysh se pushti Selman Riza ka ardhë në<br />
Kosovë".<br />
Prof. Engjell Angoni, në librin e tij të botuar në<br />
vitin 1999 në Tiranë: SELMAN RIZA – Gjuhëtar<br />
dhe Atdhetar i Shquar”, me një qartësi tërheqëse<br />
dhe një dokumentim bindës, shpalos si në një<br />
ekran, jetën plot vuajtje e brenga dhe arritjet e<br />
mëdha shkencore të këtij personaliteti të shquar<br />
të shkencës shqiptare. Ai, në fund<br />
konkludonshquar gjerman J. F. Fallmerayer.<br />
Kuintesenca e shkrimit të tij është : Nga idetë e<br />
iluminizmit evropian të shoqëruara me magjinë<br />
që Greqia e<br />
Lashtë ushtronte në kulturën evropiane, u joshën<br />
shume personalitete evropiane të cilët u vunë në<br />
kërkim të thesareve të Greqisë Antike apo nisën<br />
të admironin atë që po dukej si Rilindja e dytë e<br />
popullit të helenëve. Ishin pikërisht ata që<br />
ringjallen mitin e Greqisë së Lashtë e të Athinës<br />
së kohëve të Perikliut, duke kthyer atë në boshtin<br />
e nacionalizmit të rilindur grek. Por, evropianet<br />
që vizituan Greqinë në kohën e kryengritjeve për<br />
pavarësi në 1821, patën rastin të konstatojnë se<br />
Greqia moderne kishte ruajtur shumë pak nga<br />
Greqia e Lashtë. Populli i dikurshëm i të madhit<br />
Solomon e i tribunit Perikli, populli i filozofëve<br />
Sokrat, Aristotel, Platon ishte kthyer në një<br />
popull barinjsh e bujqësh të kredhur në mjerim e<br />
injorance të papërshkrueshme dhe të cilët, në<br />
vënd të gjuhës së Platonit, flisnin një greqishte<br />
vulgare e të pakuptueshme për helenistët e<br />
filohelenët greke të ardhur nga akademitë e<br />
Evropës. Por surpriza më e madhe për të gjithë<br />
këta : nga Lord Bajroni tek Holland, Lear,<br />
Hughes, Pierre Lebrun, e Chateaubriand i<br />
famshëm, është fakti që kudo në Greqi keta<br />
ndeshën në pinjollët e një race që shumë prej tyre<br />
nuk e kishin njohur më parë. Këta ishin<br />
shqiptarët. Impakti i kësaj popullsie mbizotëruese<br />
në krahina të tëra, bëri që në vitin 1798, një<br />
agjent i Napoleon Bonapartit ta quante<br />
Peloponezin, Shqipëria e Greqisë L‟Albanie<br />
Grecque. Vetë Athina, kryeqëndra kulturore e<br />
Greqisë dhe e tërë botës antike, në vitet 1820<br />
ishte katandisur në një qëndër rurale. Shumica e<br />
fshatrave rreth saj banoheshin nga shqiptarët,<br />
ndërsa jeta në Athinën e mirfilltë përqëndrohej<br />
rreth Kodrës së Akropolit në lagjen Plakë të<br />
banuar po nga shqiptarët. Akropoli i famshëm<br />
ishte kthyer në një vendqëndrim të garnizonit<br />
turk. Ajo që i impresionoi më shumë udhëtarët e<br />
shumtë të huaj ishte fakti që protagonistët<br />
kryesorë të lëvizjes çlirimtare greke të vitit 1821,<br />
nga Boçari e Xhavella tek Andruci, Miauli,<br />
Bubulina, Karaiskaqi, Kollokotroni, Kanaris, etj<br />
ishin të gjithë shqiptarë.<br />
Miti i Greqisë dhe i Athinës së Lashtë që u bë<br />
flamur ideologjik i luftërave për pavarësi të<br />
Greqisë, ekziston kështu si një mit i<br />
papërshtatshëm, një mit që nuk gjente justifikim<br />
në realitetin etnik e kulturor të vetë qëndrës së<br />
helenizimit, të Athinës. Nga ana tjetër, është fakt,<br />
se nga ky takim i rastësishëm i studiuesve dhe<br />
eruditëve evropianë me popullin e shqiptarëve,<br />
lindën prodhimet e para të shkencave<br />
albanologjike, sprova mbi historinë, folklorin e<br />
gjuhën e shqiptarëve, të arvanitasve. Sipas
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Fallmerayerit, në dejtë e grekëve të sotëm nuk<br />
rrjedh aspak gjaku i grekëve të lashtë, por një<br />
përzierje ku pjesa kryesore i takon gjakut<br />
shqiptar.<br />
Grekët e rinj, sipas tij, kishin trashëguar shumë<br />
pak nga grekët e lashtë, pra nuk meritonin të<br />
quheshin vazhdues të tyre. Teza e Fallmerayerit<br />
mbi diskontinuitetin historik të grekëve, shkaktoi<br />
një krizë të vërtetë identiteti pikërisht në<br />
momentin kur shteti i ri grek sapo kishte filluar<br />
jetë. Kjo, i kushtoi historianit gjerman vendosjen<br />
në krye të listës së misohelenëve, domethënë,<br />
armiqve të Greqisë. Prandaj, intelektualët<br />
grekë,duke filluar nga figura historike si Korais,<br />
Rigas dhe Paparrigopoulos e konsideruan si një<br />
mision patriotik të tyre të tregonin pikërisht të<br />
kundërtën e teorisë se Fallmerayerit, domethënë<br />
vazhdimësinë e pandërprerë të etnisë greke që<br />
nga Greqia e Lashtë, tek Perandoria Bizantine e<br />
më vonë deri tek Greqia Moderne.<br />
Eshtë për<br />
t‟u theksuar<br />
se, mozaikut<br />
shpirtëror,<br />
kulturor e<br />
kombëtar të<br />
trevave<br />
shekullore<br />
shqiptare të<br />
Epirit,<br />
trashëgimisë<br />
së lënë dhe<br />
traditave të<br />
ruajtura si<br />
një relike e<br />
çmuar e një<br />
bote që<br />
tashmë ka<br />
bërë emër, fillimi i shekullit të XX-të u rezervoi<br />
një fat makabër : kjo krahinë e lulëzuar, e quajtur<br />
nga popullsia autoktone ‖Shqipëria e Poshtme‖,<br />
në vitin 1913 u pushtua, u shkatërrua dhe u<br />
masakrua në masë nga hordhitë më barbare<br />
greke.<br />
Prandaj, historianët nacional-shovinistë grekë<br />
theksuan me aq pathos patriotik, se sa me<br />
argumente të vërteta shkencore, prejardhjen e<br />
grekëve modernë si pasardhës direktë të Greqisë<br />
Antike. Ambasadori i parë i SHBA-së në shtetin<br />
e pavarur grek, Charles Tukerman, zbavitej<br />
shumë nga ky zell i historianëve grekë për të<br />
hedhur poshtë konkluzionet e Fallmerayerit , kur<br />
vërente me humor se mënyra me e mirë për t`i<br />
shkaktuar apopleksi një profesori nga Athina<br />
është t`i përmëndësh emrin Fallmerayer.<br />
Por teoritë e Fallmerayerit mbi diskontinuitetin<br />
etnik të Greqisë, patën edhe përkrahës të tjerë të<br />
shquar, që në të vërtetë njiheshin si filo-helenë të<br />
padyshimtë. Një prej tyre ishte konti francez A.<br />
De Gobineau, studiues i antropologjisë dhe i<br />
racave njerëzore. De Gobineau nuk mungoi të<br />
konstatojë atë që ai e quan eklektizëm etnik të<br />
Greqisë moderne dhe të konkludojë se gjaku<br />
grek përmban një sasi mjaft të madhe gjaku<br />
shqiptar, pasi elementi shqiptar luan një rol të<br />
madh në formimin e tij.<br />
Ambasadori i Britanisë së Madhe në Greqi në<br />
vitet 1974 -1978, Sir Brooks Richard thotë :<br />
Sadoqë grekëve nuk u pëlqen kur dikush u thotë<br />
se ata nuk janë pasardhësit e grekëve klasikë,<br />
identiteti grek është më shumë kulturor se<br />
gjenetik‖.<br />
Në këtë mënyrë, pra, që në lindjen e tij<br />
më 1821, shteti grek lindte me një problem<br />
identiteti, që pasqyrohej qartë deri edhe në<br />
strukturat e tij : një pjesë e mirë e gjeneralëve të<br />
dalë nga kryengritja për liri ishin shqiptarë.<br />
Po këta ishin edhe viktimat e para të konflikteve<br />
të brëndshme, që karakterizuan jetën polike<br />
greke në vitet që pasuan pavarësinë. Shumica e<br />
këtyre gjeneralëve e mjaft prijës të tjerë<br />
ushtarakë, u eliminuan në një<br />
mënyre apo tjetrën dhe frenat e shtetit i morën<br />
përfaqësuesit e aristokracisë greke të ardhur nga<br />
vëndet evropiane, ku shumica e tyre kishin kaluar<br />
pjesën më të madhe të jetës. Në një plan më të<br />
gjerë, Athina zyrtare vuri në themel të politikave<br />
të saj të brëndshme, homogjenizimin e shoqërisë<br />
heterogjene greke. Dëbimi nga shteti i<br />
porsalindur grek i popullsisë shqiptare përfaqësoi<br />
aktin e parë në zbatimin e një politike të tillë.<br />
Pavarësia e Greqisë u inagurua me dëbimin e<br />
shqiptarëve i shkruanin më 1878 kryeministrit<br />
anglez, Lordit Beaconsfield, krerët e Lidhjes<br />
<strong>Shqiptare</strong> të Çamërisë e të mbarë Epirit, në<br />
kohën kur rrezikonte të ndodhte një eksod i<br />
shqiptarëve. Në qoftë se anesksimi i Çamërisë<br />
dhe dëbimi i popullsisë shqiptare mbeti për t‟u<br />
realizuar më vonë, aneksimi i Thesalisë i<br />
dekretuar atë vit nga Kongresi i Berlinit, u<br />
shoqërua me largimin e dhunshëm nga kjo<br />
krahinë e qindramijë shqiptarëve. Për të<br />
përfyturuar përmasat e këtij eksodi, mjafton të<br />
kujtohet se sipas regjisrit osman të vitit 1455,<br />
qyteti i Larisës kishte 11 lagje shqiptare dhe<br />
vetëm një lagje greke. Regjistri i mëvonshëm, i<br />
vitit 1520, evidenton po në këtë qytet, 693 familje<br />
shqiptare dhe 75 greke. Në prag të aneksimit të<br />
Thesalisë nga Greqia në 1745, udhëtari anglez E.<br />
Pacocke numëroi 5000 familje shqiptare kundër<br />
1500 greke, ndërsa E. Klarke (1812) dhe<br />
Bartholdy (1807) shënojnë në këtë qytet një<br />
popullsi prej 25‟000 banorësh, prej të cilëve<br />
20‟000 ishin shqiptarë.<br />
Gjithsesi, eleminimi i myslimanëve shqiptarë në<br />
kufijtë e asaj që shkenca historike e quan Greqia<br />
e vërtetë si dhe në viset e aneksuara në Thesali,<br />
Shqipëri Lindore (Maqedonia <strong>Shqiptare</strong>), Trakë<br />
dhe Epir nuk mundi të krijonte homogjenitetin e<br />
pritur etnik. Në Greqi apo në Epir jetojnë një<br />
masë shumë e madhe shqiptarësh të krishterë,<br />
autoktonë në tokat e tyre (Epir). Ndaj këtyre<br />
popullsive u zbatua politika e asimilimit, e cila<br />
sipas historianit e politikanit grek S. Lambros,<br />
solli ―rezultate të mahnitshme aty ku u zbatua si<br />
duhet, si psh në bashkësitë shqiptare të<br />
Peloponezit, të Atikës, të disa ishujve të tjerë, të<br />
Suliotëve e të Himariotëve të Epirit. Sado<br />
paradoksale të duket, në Konferencën e Paqes në<br />
Paris në vitin 1919, aftësia e madhe asimiluese e<br />
grekëve u vlerësua si një ‖arsye tepër serioze nga<br />
përfaqësuesi anglez Sir Eyre Croëe – për të<br />
mbështetur pretendimin e Greqisë për aneksimin<br />
e Vorio Epirit.<br />
Shkolla greke, së bashku me kishën ortodokse, si<br />
institucione me rreze më të gjerë veprimi, u<br />
zgjodhën si faktorë bazë që çuan përpara<br />
17<br />
proçesin e greqizimit të popullsive shqiptare. Që<br />
nga shekulli i XIX-të, u evidentuan rezultatet e<br />
këtij aksioni asimilues, nëpërmjet imponimit të<br />
gjuhës greke, ndërrimit të emrave të njerëzve e të<br />
toponimeve. Nga ana tjetër, shteti grek me anë te<br />
ligjit, kontrollonte e dënonte si sjellje shoqërisht<br />
të dëmshme çdo veprim e qëndrim që nuk<br />
përputhej me ideologjinë nacionalshoviniste e që<br />
tentonte t‟i shmangej hegjemonizmit të tij. Përsa i<br />
përket shqiptarëve (Arvanitasve), linjat kryesore<br />
të një politike të tillë asimiluese i përshkruan me<br />
një vërtetësi impresionuese studiuesi T.<br />
Neroutsos në një letër të vitit 1888 për<br />
albanologun e shquar Gustav Majer : Në Greqi<br />
shteti ndalon kategorikisht mësimin e gjuhës<br />
shqipe. Gjuhës shqipe i rezervohet posaçërisht<br />
nje trajtim përçmues e nënvleftësues. Të flasësh<br />
shqip është njëlloj si të identifikosh veten në<br />
shkallën më të ulët të shoqërisë neo-helenike.<br />
Kurse po të flasësh greqisht, qofsh edhe shqiptar<br />
konsiderohesh si pasardhës i nderuar dhe i pastër<br />
i grekëve të kohës së Themistokliut. Neroutsos<br />
tregon gjithashtu se si gazetarët grekë ishin<br />
thartuar në fytyrë kur gjatë një pritjeje,<br />
Mbretëresha e Greqisë i ishte drejtuar në gjuhën<br />
shqipe një milioneri me origjinë shqiptare V.<br />
Zhapa, i cili për grekët është një nga lavditë e tyre<br />
kombëtare.<br />
Megjithatë, edhe në Greqi nuk munguan zërat<br />
kundër politikave të asimilimit të shqiptarëve.<br />
Atë politikë, gjeti forcë ta denoncojë edhe ndonjë<br />
figurë e padyshimtë e nacionalizmit grek, si<br />
peshkopi erudit E. Kurilla, apo edhe ndonjë<br />
profesor i veçuar, siç ishte rasti i historianit të<br />
shquar grek Prof. Paparrigopoullos, kryetar i<br />
shoqatës për letërsinë greke. Më 25 Qershor<br />
1883, ky i shkruante kryeministrit grek Trikoupis<br />
se kishte ardhur koha që Greqia të jepte shënja<br />
miqësie ndaj shqiptarëve e nuk do të ishte keq të<br />
fillonte me mësimin e gjuhës shqipe nëpër<br />
shkolla greke, në Epir, në Shqipëri e kudo ku<br />
jetonin shqiptarët. Një këshillë kjo, që qeveritë<br />
greke nuk e kanë dëgjuar as dje, as sot, kur në<br />
Greqi një valë e re emigracioni masiv është<br />
shtuar mbas rënies së komunizmit në Shqipëri.<br />
Nuk ka dyshim, që në këtë vepër asimilimi,<br />
përveç instrumenteve të veta, shteti grek pati<br />
edhe ndihmën e pakursyer të kishës. Madje është<br />
kjo, që edhe para pavarësisë së Greqisë, zhvilloi<br />
një veprimtari të ethshme asimilimi kundër<br />
shqiptarëve të krishterë. Këtë mundësi ia jepte<br />
padyshim edhe Porta e Lartë, e cila i kishte<br />
besuar Patrikanës Greke të Stambollit<br />
përkujdesjen për të krishterët e perandorisë, duke<br />
i dhënë asaj edhe atribute të pushtetit laik siç<br />
ishte ai i shkollimit. Duke filluar nga shek XVII,<br />
në Epir apo në Shqipërinë e Jugut, nën mbrojtjen<br />
sovrane të Sulltanit u hapën me qindra shkolla<br />
greke. Greqizimi i popullsive shqiptare ishte<br />
padyshim njëri ndër qëllimet bazë, sidomos pas<br />
krijimit të shtetit grek, kur aksioni i Patrikanës në<br />
këtë drejtim u koordinua në mënyrë perfekte me<br />
qeveritë e Greqisë. Ky qëllim duket fare<br />
transparent në një rregullore të vitit 1882 për<br />
shkollën egreke të arsimit, ku njëri nga nenet e saj<br />
i detyron nxënësit të mos flasin gjuhën shqipe, as<br />
me njëri-tjetrin e as në familje me prindërit. Pra,<br />
përveç vetes,fëmijët duhet të greqizojnë edhe<br />
prindërit. E njëjta përmbajtje zbulohet në letrën e
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
peshkopit të Paramthisë, Neofitit, i cili në vitin<br />
1908 i kërkonte qeverisë greke të bënte presion<br />
pranë Portës së Lartë për të hapur shkolla greke<br />
në Çamëri për vajzat. Pse pikërisht për vajzat?<br />
Sepse sqaron Neofiti : Këto vajza shqiptare,<br />
nesër duhet të bëhen nëna greke. Në këtë<br />
kuptim, hapja e shkollave greke në trevat me<br />
popullsi shqiptare, një proçes i gjatë ky i filluar që<br />
në shekujt e sundimit osman, u konsiderua nga<br />
Athina zyrtare një nga argumentet kryesorë, mbi<br />
të cilat ajo ka mbështetur pretendimet e veta<br />
territoriale në Shqipërinë e Jugut, siç bëri psh në<br />
Konferencën e Paqes në vitin 1919. Sepse, sipas<br />
konceptit të saj shovinist, ku ka kishë e shkollë<br />
greke, ai është vënd grek. Kështu predikonin<br />
eruditët grekë që erdhën pas pavarësisë e që<br />
morën frenat e shtetit sepse "kishin një përgatitje<br />
paraprake perëndimore!.."<br />
Kurse ne mohësat, thamë Jooo! Asnje<br />
emigrant shqiptare, nuk do te pranojme,<br />
sado qe te kete pergaditje dhe kulture<br />
perendimore... Ne i bëjmë të gjtha …ME<br />
FORCAT TONA...!<br />
Pra, e kundërta ndodhi me shqiptarët qysh mbas<br />
shpalljes së pavarësisë më 28 Nëntor 1912 e deri<br />
në ditët e sotme të tranzicionit të stërzgjatur<br />
postkomunist. Të gjithë ata që dhanë kontributin<br />
masksimal për sovranitetin e Shqipërisë (e që<br />
shumica dërrmuese ishin në dhè të huaj ose që<br />
mbetën përsëri në një robëri të dyfishtë) u<br />
masakruan dhe u keqtrajtuan nga ata që<br />
padrejtësisht ishin e janë sot e gjithë ditën në krye<br />
të pushtetit shtetëror.<br />
Vetëm lëvizja irredentiste në Shqipëri, Kosovë e<br />
troje të tjera etnike shqiptare mund ta çojnë<br />
përpara çështjen shqiptare për homogjenizimin e<br />
kombit shqiptar në hapësirat ku jetojnë sot<br />
shqiptarët : Në Shqipërinë Londoneze të vitit<br />
1913, në Shqipërine Lindore (Maqedoninë<br />
<strong>Shqiptare</strong>), në Kosovën Lindore (Preshevë,<br />
Bujanovc e Metvegje), krahinat shqiptare në Mal<br />
të Zi si dhe Çamëria...<br />
=====================<br />
100 vjetori i Pavarësisë le të<br />
vlejë për rishkrimin e drejtë të historisë<br />
shqiptare, ku të përfshihen ngjarjet dhe<br />
figurat patriotike, civile e ushtarake, që<br />
dhanë kontributin e tyne qyshë nga<br />
Rilindja e deri në shpalljen e Pavarësisë,<br />
duke përfshi periudhën e Mbretnisë,<br />
diktaturës e deri në ditët tona. që u<br />
mohuen dhe anashkaluen. Kjo nga puan<br />
e dobët e Akademia e Shkencave, e cila,<br />
me mosperfillje ndaj së vërtetë, krijoj<br />
një histori të rreme që ka helmue e po<br />
helmon rininë shqiptare, për<br />
fallsifikimet që janë krye e në mirëbesim<br />
të autoritetit që mban emni i Akademisë<br />
bashkë me institutin e historis e<br />
historianët e saj. U takon këtyne të bajnë<br />
kthesë, n‟paçin pak ndegjegje shqiptare.<br />
Fritz RADOVANI<br />
GJERGJ<br />
KASTRIOTI DHE<br />
SHQIPNIA JANË<br />
NJË !<br />
Me rastin e 17 Janarit<br />
1468 – 2012<br />
GJERGJ KASTRIOTI<br />
(Veper e skulptorit O.Paskali)<br />
Gjergj Kastrioti – Skenderbeu (1405 –<br />
1468) asht Shqiptari ma i Madh që detyroi Botën<br />
me pranue se ka Shqipni dhe se ka edhe<br />
Shqiptarë! Anatole France shkruen per Té:<br />
“Lavdia asht një luks tepër i kushtueshëm!”. (Fan<br />
S.Noli, “Gjergj Kastrioti”).<br />
Edhe pse me 17 janar 1468 Gjergj<br />
Kastrioti mbylli sytë, Shpirti i Tij vazhdoi me<br />
jetue në trojet tona, aty ku dhuna dhe terrori për<br />
me zhdukë Fenë Katolike dhe ndjesitë Atdhetare<br />
<strong>Shqiptare</strong> kjene të pashembullta në tokat e<br />
pushtueme nga turqit.<br />
Për Gjergj Kastriotin u banë shumë<br />
studime dhe janë shkrue mjaft libra. Unë nuk do<br />
të shkruej këtu bibliografinë e plotë të tyne, por<br />
do t‟i jap lexuesit vetëm një rreshtim të disa<br />
viteve kur fillon dhe si vazhdon shkrimi i<br />
mendimeve të tyne per Heroin tonë Kombtar,<br />
tue iu referue studjuesit Fan S.Noli për Gjergj<br />
Kastriotin (New York 1947).<br />
Nё vitin 1480, Dhimiter Frângu,<br />
bashkluftar i Kastriotit, asht i pari qё ka lanё tё<br />
shkrueme nё latinisht jeten dhe trimnitё e Princit<br />
Shqiptarёve, Gjergj Kastriotit.<br />
1577, Jovius, Peshkopi i Noçerёs, në<br />
librin “Elogia...” që do të thotë “Lavdërime”, ku<br />
shkruen për Gjergj Kastriotin. Koleksionist i<br />
madh, në galerinë e portreteve te njerëzve të<br />
mëdhej ai kishte edhe portrtein origjinal të<br />
Skënderbeut, të cilin ia pat dhurue Dukës së<br />
Toskanës, Kozimo de Medici, që ruhet në<br />
Galeria degli Uffizi në Firenze, Itali. Jovio kishte<br />
shkrue e botue më 1531, 1541... librin<br />
“Komentan” (Commentari), mbi Gjergj<br />
Kastriotin, sipas veprës së Dhimitër Frangut, që<br />
kishte perkthye nga latinishtja.<br />
1582. Zurita, në librin “Analet e<br />
Aragonës”, ku permendet traktati i Kastriotit me<br />
18<br />
Alfonsin e V të Aragonës dhe të Napolit, në vitin<br />
1451.<br />
1564. Sansovinoja, historian i<br />
Venedikut, që popullarizoi Historinë e Barletit.<br />
1576. Lavardini, aristokrat nga<br />
Vandomi i Francës, perkthyes i Barletit, që i jep<br />
për herë të parë Gjergj Kastriotit titullin Mbret.<br />
Merr hollёsi nga Franku. Një përkthim i tij<br />
anglisht nga Gentieman u botue në 1596 në<br />
Londer, Angli.<br />
1601. Summonteja, në “Historia e<br />
Napolit” shkruen thanjet e Pantanoja, Piu II dhe<br />
Zurita. Kritikon Barletin për pasaktesitë e tija në<br />
lidhje me luftimet e Napolit.<br />
1603. Knolles (Noulësi), në librin<br />
“Historia e Turqëve” përmendë Barletin.<br />
1605. Mariana, në “Historia e Spanjës”<br />
përmendë betejat e Gjergj Kastriotit.<br />
1644 – 1677. Rinaldi, vazhdues i<br />
kardinalit Baronius, përshkruen shkurtime dhe<br />
pjesë burimesh arkivore nga dokumentacionet e<br />
Papëve. Vepra e tij asht me vlerё.<br />
1680. Spondanoja, kalvanist francez, i<br />
cili përdorë “Analet Kishtare” si fakte. Asht i pari<br />
historian kritik i historisë së Kastriotit.<br />
1709. Dyponcet (Dyponseja), Kritik i<br />
historisë, që vlerëson Barletin.<br />
1730 – 1733. Muratori, dijetar italian,<br />
botoi analistët Simonetta, Kribeli, Sanudo,<br />
Kanensius, që i referohen Kastriotit rastësisht.<br />
1742. Biemmi, studjues i Tivarasit, dhe<br />
i të gjithë bashkohësëve të vet.<br />
1754. Voltaire, i kushtoi një kapitull<br />
Gjergj Kastriotit, në librin e tij “Essai sur les<br />
Moeurs des Nations” (Sprovë mbi zakonet e<br />
Kombeve), ku shënon dy faktorët bazë të<br />
fitoreve të Kastriotit: Shqiptarët vetë, si rracë<br />
luftarake dhe karakteri malor i Shqipnisë.<br />
Perfundimi i tij asht ky: “Po të kishin<br />
kenë perandorët grekë si Gjergj Kastrioti,<br />
Perandoria e Lindjes do të kishte shpëtue”.<br />
1756. Gjeneral Wolfe, (Uolf), mendimi<br />
i tij prej eksperti ushtarak asht ky:<br />
“Gjergj Kastrioti shkelqen mjedis<br />
gjithë gjenaralëve të vjetër dhe të rijë, në<br />
udhëheqjen e një ushtrije të vogël mbrojtëse.”<br />
1815. Sismondi, asht i pari që tregon<br />
për qeleshen dhe shpaten që i dhuroi Papa.<br />
1817. Farlati, dijetar jezuit, që<br />
bashkpunoi me Riçeputin në Padova t‟ Italisë,<br />
kur mblodhën treqind vëllime dorshkrim të<br />
historisë së Kishës Ilire. Asht historian eklektik<br />
dhe kritik i moderuem. Asht i pari dhe i fundit që<br />
ka shkrue Historinë e Kastriotit të pamë nga<br />
pikpamja kishtare, por vëllimi i shtatë<br />
monumental i tij asht sfondi fetar i Shqipnisë<br />
Katolike Romane në kohen e Gjergj Kastriotit.<br />
1827. Hammer, historian i vetem që<br />
citon burimet turke, persiane dhe arabe.<br />
1848. Grigoreviç, profesor rus, i cili<br />
permendë i pari nga burimet sllave se Gjergji<br />
ishte mbi 20 vjeç kur e mori sulltan Murati II<br />
peng.<br />
1850. Z.I.Gentleman, përkthyes i librit<br />
“Skenderbeu i Murit” (Moore) të Historisë së<br />
Lavardinit, historia ma e gjatë e shkrueme<br />
anglisht.<br />
1853 – 1856. Romanin, kritik i<br />
pabesisë së Venedikut kundrejt Gjergj Kastriotit.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
1863. Longfellow, Nenry W., poet<br />
amerikan, shkruen poezi per Gj. Kastriotin.<br />
1866. Fallmerayer, asht i pari kritik që<br />
ka zbulue vitin e saktë të vdekjes sё Gjergj<br />
Kastriotit, 1468. Perkrahes i fortё i shkrimeve<br />
historike tё Barletit.<br />
1866. Trinchera, asht i pari që botoi nё<br />
“Codice Aragenese” disa letra me vlerё të madhe<br />
tё Gjergj Kastriotit me Mbretin Ferdinand të<br />
Napolit nga arkivat.<br />
1876 – 1918. Jireçeku, asht përforcues<br />
i mendimit se Gjergji asht rritë në malet e<br />
vendlindjes shqiptare dhe jo në pallatin e sulltanit<br />
Murati II.<br />
1881. Petroviç, boton kuq e zi<br />
bibliografitë per Gjergj Kastriotin.<br />
1885. Kayser, zbuloi se Papa Nikolla V<br />
e quejti në kohen e tij Gjergj Kastriotin “Luftar i<br />
Krishtit” gati dhjetë vjet para Kalikstit III, që e<br />
shkruen këte në letren e njohun të tij, me 11<br />
shtator 1457, dokumenta të vetme tё arkivave të<br />
Vatikanit.<br />
1886. Tajani, dijetar italo – shqiptar,<br />
asht i pari që shkruen për perkrenaren dhe<br />
shpaten e Gjergj Kastriotit në Muzeun e Vienës.<br />
1886 – 1891. Pastori, asht studjues i<br />
arkivave të Vatikanit, ku zbulon letra dhe disa<br />
mendime të dokumentueme per Kastriotin dhe<br />
fitoret e Tij.<br />
1887 – 1918. Talloczy, zbulues dhe<br />
perforcues dokumentacioni per Kastriotin.<br />
1892. Fermenxhini, zbuloi se mbiemni<br />
Kastrioti asht i fshatit me atë emen.<br />
1896 – 1910. Konica Faik, boton disa<br />
artikuj frengjisht per Gjergj Kastriotin.<br />
1914 – 1924. Sufflay, Milan von,<br />
profesor kroat, i vramë per kontributin e madh<br />
që ka dhanë në të gjitha fushat e Historisë së<br />
Shqipnisë. Ka pasqyrue sakt jeten qytetare tё<br />
Shqipnisё në librin e njohun të Tij: “Burgen und<br />
Städte” (Kështjella dhe qytete).<br />
1921 – 1947. Fan S.Noli, “Gjergj<br />
Kastrioti – Skenderbeu 1405 – 1468”...<br />
Një nder kryeveprat e Tij per Historinë<br />
e Shqipnisë.<br />
1923. Korça, studim që parashtroi<br />
autori per mbrojtje doktorate.<br />
1925 – 1929. Giese, dijetar gjerman,<br />
gjenё i pari dokumenta turke per ekspeditat e<br />
Muratit II dhe tё Mehmetit II kunder<br />
Shqiptarёve. Asht me mendimin e Barletit.<br />
1925 – 1931. Babingeri, dijetar gjerman<br />
që tregon mbishkrime të kështjellës së qytetit të<br />
Elbasanit, nga Mehmeti II nё vitin 1466, ku<br />
perforcon Barletin e Tivarasin.<br />
1937. Gegaj, At Athanas, dijetar<br />
shqiptar, që i paraqiti Universitetit të Louvain një<br />
disertacion në gjuhen frengjishte, me titull<br />
“Shqipnia dhe invadimi turk në shekullin e<br />
pesëmbëdhjetë”, i botuem nga ai universitet në<br />
vitin 1937. Fan S.Noli shkruen per këtë libër këto<br />
fjalë: “Është tregimi më i plotë i heroit që mund<br />
të jetë botuar ndonjëherë në çdo gjuhë, plot me<br />
informata dhe me materiale të paraqitur mirë.”<br />
***<br />
Gjergj Kastrioti asht kenë dhe do t‟<br />
jetë Heroi i Përjetshëm i të gjithë Shqiptarëve,<br />
kudo kjofshin Ata! Aq madhshtore asht Epoka e<br />
luftave dhe e fitoreve të Tij kundër turqëve, sa<br />
asnjë Trim legjendar në Botë nuk asht i<br />
përjetsuem në aq shumë shtete të Botës me<br />
monumente lavdije sa Shqiptari i Madh i<br />
Arbënisë sonё Gjergj Kastrioti – Skenderbeu!<br />
Përkrenaria, Parzmoria dhe Shpata e Tij<br />
vazhdojnë me shkelqye në të gjitha Enciklopeditë<br />
e Botës, në të gjitha Ata Shtete ku nderohet<br />
Flamuri Kombtar, ashtu si në çdo votër<br />
<strong>Shqiptare</strong>, kudo kjoftë, që në krye të vendit ka<br />
Gjergjin dhe Shqipen Dykrenare të Kastriotit,<br />
mbi shtrojen e gjakosun ndër shekuj per Liri.<br />
“Ata” që sot kërkojnë me përlye<br />
Figurën e Gjergj Kastritot për motive fetare, lè të<br />
vazhdojnë me ecë të zbathun në ranë mbas<br />
deves...ashtu siç ecen tradhëtarët e shekullit XX<br />
ndër asfaltët e Tiranёs sё zharitun si pasues tё<br />
denjё tё Haxhi Qamilit, ku edhe u terhoqen<br />
zvarrë nga vetë Shqiptarët. Historia do të<br />
përsëritet prap për të gjithë “ata” që ecin në<br />
gjurmët e tradhëtarëve të Atdheut!<br />
E sot nuk janë aq pak sa kujtojmë..!<br />
GJUHA SHQIPE,<br />
GJUHA E<br />
SHQIPTARVE<br />
Paul Tedeschini<br />
Lexova artikullin e Mehmet Krajes:<br />
“Shizma kosovare e gjuhes“ e botuem<br />
ne gazeten TEMA. Kush e ka jetue dhe<br />
e kujton kohen e diktatures komuniste<br />
te Enver Hoxhes ne Shqipni e din mire<br />
se çdo e drejte e njeriut asht dhunue.<br />
Per gjyse shekullit, qe nga viti 1944, viti i “<br />
çlirimit “, i asht imponue gjithe popullit shqiptar<br />
ne Shqipni politika e Enver Hoxhes dhe e grupit<br />
te tij, tue mos lejue asnji parti tjeter politike. Qe<br />
nga viti 1945, viti i “ çlirimit “, i asht imponue<br />
gjithe popullit shqiptar ne Shqipni pushteti i<br />
Enver Hoxhes dhe i grupit te tij tue eleminue<br />
çdo forme tjeter te pjesemarrjes ne Pushtet. Qe<br />
nga viti 1944, viti i “ çlirimit “ iu hoq shqiptarve<br />
ne Shqipni e drejta e levizjes mbrenda vendit e<br />
19<br />
aqe ma teper jasht vendit. Qe nga viti 1967 i asht<br />
imponue popullit shqiptar ne Shqipni ateizmi dhe<br />
i asht hjeke njeriut e drejte e ndergjegjes. Qe nga<br />
viti 1944, ” çlirimi i vendit “, gradualisht u<br />
çpronesuen njerzit dhe i asht hjeke njeriut edhe e<br />
drejta e prones deri ne piken qe as fshatarit nuk i<br />
lejohej te mbante bagti apo pula. Arrijtme deri ne<br />
ate pike sa s‟kishim as çka me hanger. Dhunimet<br />
perfshine edhe fushen e kultures. Qe nga viti<br />
1972 i asht imponue si gjuhe zyrtare te gjithe<br />
popullit shqiptar, mbrende dhe jashte Atedheut,<br />
dialekti jugor i Enver Hoxhes. Sot mbas 15<br />
vjetesh edhe na kena fillue me i harrue keto gjana<br />
e aqe ma teper te rijt e sotem qe keto gjana, qe<br />
po tham, u duken qesharake dhe te<br />
pabesueshme. Por keto gjana kan ndodhe me te<br />
vertete, ma besoni!!!! Rifitimi i te gjithe ketyne te<br />
drejtave dhe ndergjegjesimi don kohe. I<br />
ashtuquejtuni “Pluralizem” , edhe pse jo i<br />
mirefillte, asht nji hap i madh perpara per vendin<br />
tone, edhe pse partite e formueme nuk jane gja<br />
tjeter veçse pjelle e “Nenes Parti”. Me kohe, me<br />
dashje a padashje, edhe keto parti, siç thuhej ne<br />
ate kohe, do te bahen “revizioniste” dhe njeriut<br />
dalangadale do ti kethehen te drejtat simbas<br />
principeve te demokracise europiane. Edhe vete<br />
njerzit e ndrydhun nga diktatura dalngadale do te<br />
ndergjegjesohen per kete demokraci. Nuk ka<br />
force ma ne bote, qe ta rikethejne sistemin<br />
falimentar socialist dhe diktaturen komuniste, aqe<br />
ma pak te tipit Enver Hoxhes. As vete bijt e<br />
Enverit dhe te bashkepuntorve te tij ( shumica jo<br />
kot “ anmiq te Popullit dhe te Partise “ ) nuk<br />
kishin me pranue ma kethimin mbrapa. Sot<br />
lejohen parti te ndryshme, lejohet pjesmarrja e<br />
perfaqesuesve te partive te ndryshme ne Pushtet,<br />
lejohet nga qeveria shqiptare levizja e lire e<br />
njerzve mbrende dhe jasht vendit, lejohet prona<br />
private, po kethehen ( demek ) pronat, lejohet<br />
aktiviteti privat, nuk ndalohet ma mbajtja e<br />
pulave, nuk denohet ma si krim besimi fetar, por<br />
lejohet lirisht, jane rihape kultet fetar, lejohet me<br />
ndigjue radio te hueja dhe me pa televizione te<br />
hueja, sot ke te drejte te vallzojsh si te duesh bile<br />
jane hape diskoteka, lejohet me diskutue lirisht<br />
per politiken pa pase frige se te fut kush ne burg,<br />
lejohet me u veshe simbas modes, sot ne<br />
proceset gjyqesore ke prep te drejte te keshe<br />
avokat mbrojtes, sot ke te drejte te mbajsh valute<br />
te huej dhe ta thesh valuten lirisht, sot ke te<br />
drejte ta pengojsh tjetrin me tu perzi ne punet e<br />
tueja personale e shume e shume gjana te tjera,<br />
qe ne kohen e diktatures komuniste ndaloheshin.<br />
Mbasi sot asht ba demokratizimi i jetes dhe heqja<br />
e dhunimit ne te gjitha fushat, pse mos te hiqet<br />
edhe dhunimi, qe iu ba gjuhes, dhe te lejohet<br />
populli te flase dhe te shkruej gjuhen e vet lirisht?<br />
Dhunimi i gjuhes i vitit 1972 ka qene nji hap<br />
mbrapa ne fushen gjuhesore dhe nuk ka qene gja<br />
tjeter veçse nji dhunim, qe as ky nuk ka se si ti<br />
rrezistoje kohes si nji proces i pashmangeshem<br />
demokratizimi edhe ne kete fushe. Ndalimi me<br />
ligje i perdorimit te gegnishtes ishte nji krim jo<br />
vetem ndaj perqindjes ma te madhe te popullit<br />
shqiptar, por ka qene nji krim edhe ndaj autorve<br />
shqiptar ma me vlere, tue fillue qe nga autort e<br />
dokumentave te para te gjuhes shqipe e deri tek<br />
autort e fundit te kryeveprave me fame botnore<br />
te letersise shqipe te persekutuem permateper
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
edhe fizikisht. Linde pyetja:Me ç‟te drejte<br />
“Tirana e kuqe” pretendon qe kosovart,<br />
vetem se jane shqiptar, qe permateper jetojne<br />
jasht Shqipnijet, duhet tu nenshtrohen ish<br />
ligjve te diktatatures te vitit 1972 ne<br />
Shqipni?!! Keto jane pretendime imponuese,<br />
absurde, nostalgjike “ akademistash “ te kuq te<br />
Shqipnise, te cilet bijne ne kundershtim edhe me<br />
vete “ Ligjet e zhvillimit dialektik te gjuhes “<br />
te propaganduem prej atyne vete. Keto jane<br />
pretendime anakronike dhe kontrokorrente me<br />
kohen e zhvillimit te sotem te Shqipnise dhe te<br />
Rrajonit<br />
Konrad Rodoni<br />
A KISHTE DISIDENCË DHE<br />
DISIDENTË SHQIPNIA<br />
MBAS VITIT 1944 E DERI<br />
NË VITIN 1990 ?<br />
Në 45 vjetorin e “Revolucionit<br />
Ideologjik dhe Kultural – 1967 ”<br />
Pjesa e Tretë: Mbyllje<br />
Për politikanët e intelektualët, që<br />
shumë Shqiptarë i njohin nga titujt e tyne të<br />
zhurmëshëm “dr. prof. dhe akademikë”, e që<br />
janë pikërisht ata që duhet t‟i thonin para meje dy<br />
fjalët “disidencë dhe disidentë” kur banë Fjalorin<br />
e Gjuhës së Sotme Shqipe, në vitin 1980, po që<br />
vazhdojnë edhe sot me paturpësi me i mohue se<br />
“Shqipëria nuk ka patur kurrë disidencë e disidentë,<br />
sepse nuk kanë ekzistuar. Kjo është një ëndërr. Ka qenë e<br />
pamundur... se as nuk mund të mendohej”…, tregon<br />
qellimin e keq të pandryshueshëm të mendsive të<br />
tyne në pseudokulturën mjerane komuniste, e cila<br />
u ka hy në palc, aqsa kujtojnë se munden me<br />
vazhdue me rrêjtë dhe me mashtrue Popullin<br />
Shqiptar ashtu si u pelqen atyne. Të mendosh<br />
dhe të shprehesh kështu, domethanë se Shqipnia<br />
nuk ka pasë asnjëherë shtet diktatorial dhe as nuk<br />
ka provue shtypjen dhe terrorin e mnershëm të<br />
“luftës së kllasave” per 47 vjet rresht<br />
panderpremje të anadollakut sllavokomunist<br />
Enver Hoxha, dhe se Genocidi dhe krimet e tij<br />
antinjerzore të kryeme ndaj inteligjencës dhe<br />
Atdhetarëve Shqiptarë nuk i perkasin kombit<br />
Shqiptar.<br />
Ata që diktaturën komuniste sot e<br />
quejnë “ëndërr”, ashtu si mohojnë disidentët e<br />
Popullit Shqiptar kundër asaj diktaturë barbare,<br />
duhet të pranojmë pamëdyshje se janë ata<br />
bashkpuntorë të diktaturës dhe të sigurimit të<br />
shtetit të djeshem, të cilët sot, të veshun me<br />
xhybet arabe, kërkojnë përsëritjen e historisë dhe<br />
fshimjen e krimeve të kryeme deri tashti, për të<br />
rifillue në çastin ma të volitshëm edhe njëherë atë<br />
trashigimi të gjakut të tyne, që po u siguron<br />
pasuni përrallore si paraardhësve kriminelë e<br />
gjaksorë, që në gjuhën e Popullit quhet “rjepje<br />
për së gjalli”.<br />
Pikërisht mohimi i disidencës dhe i<br />
disidentëve asht edhe një arsye tjetër e fortë që<br />
nuk hapen dosjet nga kriminelët që deri dje<br />
vrisnin e torturonin dhe sot vazhdojnë me<br />
qeverisë sikur nuk kanë ba asgja, mbasi hapja e<br />
dosjeve tё tyne tregon edhe viktimat.<br />
Disidenca ishte ajo që pushtetarët dhe<br />
sherbëtorët e PPSh dhe agjentёt e sigurimit të<br />
shtetit të djeshem as nuk e kanë kuptue atëherë<br />
as sot Ate, se depersonalizimi i tyne dhe<br />
servilizmi ishte aq i madh, sa fjalët Atdhé, Fé,<br />
Familje, moral, dinjitet, humanizem, karakter,<br />
shoqni, vllaznim, mik, kumbarë dhe besë, burrni<br />
e bujari, tipare kёta të pandryeshueshme të<br />
Shqiptarit, i kishin zevendsue me emnat,<br />
komunist, agjent, spijun, vigjilent,<br />
internacionalist, marksist – leninst, druzhe,<br />
tavarish, gardist, komisar, terrorist e maskara...<br />
tituj që i ruejnë bashkë me teserat e PPSh edhe<br />
sot nën jastekë...<br />
Deri në vitin 1967, kur në Shqipni u<br />
eksperimentue “Revolucioni Ideologjik dhe<br />
Kultural”, disidenca dhe disidentët ishin të<br />
pranishem kudo në shoqninë <strong>Shqiptare</strong>.<br />
Në këte pjesë unë do t‟ ju paraqes<br />
vetem një dokument me të cilin do t‟ ju tregoj se<br />
ju vazhdoni me kenë pasues dhe mashtrues të<br />
pacipë, si ata që ju lanë trashigim per me vazhdue<br />
qeverisjen e pandershme dhe të paisun me të<br />
gjitha tiparet negative të cilat, me një kujtesë të<br />
veçantë, mund të permblidhen nen titullin<br />
qeverisje hajdutësh vllavrasës.<br />
Dokumentin e disidencёs <strong>Shqiptare</strong>,<br />
nëse dishroni me e pa në origjinal, e keni në dy<br />
arkive: Në arkivin e e Kryeministrisë dhe të<br />
Ministrisë së Mbrendshme në Tiranë:<br />
Shkëlqesë,<br />
Letër e At Pjetër<br />
Meshkallës S.J.<br />
Kryetarit të Këshillit të<br />
Ministrave Mehmet Shehu<br />
Pardje, me 3-IV-1967, ora 19, pjesa ma e<br />
madhe e klerikëve katolikë që gjendët sot në<br />
Shkodër, kjemë thirrë në Sallën e Kandit të Kuq<br />
të Komitetit Ekzekutiv. Na u komunikue, ndër<br />
tjera, se do të denonconim gjithëshka kishim,<br />
me përjashtim të teshave personale të<br />
domosdoshme të veshjës dhe të fjetjës, pse të<br />
tjerat të gjitha ishin të popullit dhe popullit<br />
duhët ti këthehën; dhe se nuk do t’ushtronim<br />
asnjë sherbim fetar, as edhe privatisht: Këte e<br />
ka vendosë populli.<br />
Mendova të drejtohem me këte letër<br />
Shkëlqesës s’Uej, për me i çfaqë mendimin tim,<br />
jo ndryshej, por si njeriu njeriut.<br />
Sa për libra të mij, gjana kishtare etj. le<br />
të vinë e ti marrin kur të duen: nuk asht e para<br />
herë që unë dal në rrugë të madhe.<br />
Por, unë dëshroj të çfaqë disa mendime<br />
në përgjithësi: Dorëshkrimet janë pronë e<br />
shenjtë dhe e paprekëshme e Autorit, në mos i<br />
20<br />
dorëzoftë ai vetë e në mos kjofshin kundra<br />
Sigurimit të Shtetit.<br />
Sa për pasuni të tjera, as bujarija e<br />
burrënija e popullit, as ligji natural ma<br />
elementar nuk e pranon që një gja që asht falun<br />
njëherë njaj përsoni o njaj enti të caktuem, të<br />
kërkohët rishtas prej dhuruesit si gja e tija.<br />
Spekullimet e shpërdorimet goditën.<br />
Dhe, e vërteta asht se populli, pothuejse<br />
në çdo vend e ka përcjellë priftin e vet (të mirë<br />
o të dobtë) me vajë, si përfaqësuesin e fesë së<br />
vet.<br />
Një hije e zezë ka ra mbi popull kur ka<br />
pa tue u mbyllë Kishat, tue u rrëzue<br />
kumbonarët e sidomos tue u lejue të viheshin<br />
në lojë përsonat dhe gjanat fetare, tue fye<br />
kështu thellë ndjenjat kaq të shenjta të besimit.<br />
Po atë efekt kanë ba fushatat e<br />
çfrenueme diskredituese antifetare zhvillue me<br />
të gjitha mjetët e propagandës. Si përgjigje,<br />
populli ka mbushë Kishat deri në çastin e<br />
mbylljes së tyne. Çë vlerë ka atëherë qendrimi i<br />
një pakice të pandërgjegjëshme o të frikësueme<br />
me lloj lloj presionesh?<br />
Sidomos pjesa e friksueme me<br />
kërcnime, presione, premtime e pushime nga<br />
puna, pëson torturën ma të madhën, sepse e<br />
lidhun nga kafshata e bukës, shtërngohët me<br />
mohue me gojë atë që beson; dhe kështu<br />
fushata që po bahët synon me formue një<br />
brezni pa kurajo civile, pa burrëni, opurtuniste,<br />
servile, tue prishë karakterin e Shqiptarit në<br />
dam t’Atdheut. Njerëzit kane frikë m’u takue,<br />
m’u përshëndetë rrugës me miq që janë në sy o<br />
të “prekun”. E kush po di se cilët janë! –Flitët<br />
shumë për Inkuizicionin e sot 500 vjetëve, dhe<br />
jo fort objektivisht. Po për këte të Shek. XX-të?<br />
Vi tash tek unë. Unë vijën e tanë jetës<br />
sime nuk mund e ndryshoj, por do ta vazhdoj<br />
derisa të kemë frymë. Pengesa e jashtme e<br />
forcës madhore do të bajë në mue vetëm atë<br />
efekt që ban guri o dheu që pengon rrjedhën e<br />
ujit: Populli më njeh dhe e din mirë si kam<br />
shkri jetën për té.<br />
Unë tham se, me këte luftë kundra fesë<br />
neve edhe po diskreditohemi faqe botës, së cilës<br />
i kemi dhanë premtime solemne për liritë dhe të<br />
drejtat njerëzore në Shqipni. Kur, në vj. 1945,<br />
në Tiranë, me 8 mars, unë, u takova me Juve,<br />
Shkëlqesë, se kishëm ndigjue prej komunistëve<br />
fjalët: “Këte Kishë do ta bajmë kinema”; Ju<br />
m’u përgjigjët:“Kjo asht propagandë<br />
armiqësore!”.<br />
Me të vërtetë, as anmiku ma i tërbuem i<br />
Pushtetit s’ka muejt me u ba një propagandë<br />
ma anmiqësore në 22 vjetë, sa i keni ba vedit.<br />
Nuk më ka shty me Ju shkrue Shkëlqesë,<br />
as urrejtja, as ambicioni, as interesi, por vetëm<br />
ndërgjegja, e vërteta dhe e mira.<br />
Me nderime<br />
Pjetër Meshkalla, meshtar katolik<br />
i Shoqënisë Jezu.<br />
5 Prillë 1967.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
SHQIPTARËT<br />
NËN MAL TË ZI –<br />
SI TË HUAJ NË<br />
TOKËN E VET<br />
Nga Frank Shkreli<br />
Një numër artikujsh janë botuar kohët e fundit<br />
në lidhje me gjëndjen e shqiptarëve nën Mal të<br />
Zi, gjëndje këjo që sipas shumë zëdhënsve<br />
shqiptarë në Mal të Zi sa vjen e përkeqësohet nga<br />
viti në vit, nga pikpamja kombëtare, nga<br />
(mos)përfaqësimi i tyre politik si dhe në<br />
fushën ekonomike, në krahasim me shtetasit e<br />
tjerë të Malit të Zi. Shumë prej tyre e ndjejnë<br />
veten si qytetarë të rendit të dytë, të diskriminuar,<br />
të shkelur e të nepërkëmbur -- një përpjekje këjo<br />
afatagjatë asimilimi nga autoritetet malazeze me<br />
qellim për tu mohuar shqiptarëve<br />
autoktonë identitetin kombëtar, në tokën e tyre<br />
shekullore -- duke i bërë që ata ta ndjejnë veten si<br />
të huaj në tokën e në shtëpitë e veta shekullore.<br />
Nuk ka shtypje më të rëndë se mohimi i<br />
identitetit, si person dhe si komb. Shqiptarët<br />
kudo në trojet e tyre nën ish-Jugosllavi<br />
përballeshin, pak a shumë, me të njëjtën politikë<br />
të egër asimilimi e shtypjesh, ndërkohë që përveç<br />
masave të ashpra politike dhe ekonomike që ishregjimi<br />
komunist sllav ndërmirrte kundër<br />
popullësisë autoktone shqiptare -- mbi të gjitha<br />
ish-regjimi jugosllav përpiqej të ndryshonte<br />
emërat e mbiemrat e shqiptarëve duke i sllavizuar<br />
ato me prapashtesën ''viq'' ose mënyra të tjera,<br />
vetëm e vetëm për të zhdukë identitetin e tyre,<br />
me qëllim pakësimin e numërit të shqiptarëve.<br />
Në atë kohë këjo bëhej haptas pasi ishte politikë<br />
zyrtare e regjimit të atëhershëm. Këjo politikë<br />
shtypëse gjatë dekadave ka bërë që më shumë se<br />
gjysma e shqiptarëve nga trojet e tyre në Mal të<br />
Zi të kenë marrë rrugët e botës.<br />
Një politikë e tillë sot nga shteti i ri i Malit të Zi<br />
nuk kuptohet, sidomos kur të mirret parasyshë<br />
se ishin shqiptarët ata që përkrahën e lobuan --<br />
bile edhe para organeve më të larta qeveritare në<br />
Uashington -- në favor të pavarësisë së Malit të<br />
Zi, me shpresë se si shtet demokratik e i pavarur,<br />
Mali i Zi do t'i trajtonte shqiptarët më mirë se<br />
ish-federata e atëhershme Serbi-Mali Zi, dhe se<br />
një Mal i Zi i pavarur do t‟u shërbente më mire<br />
interesave mbarëkombëtare shqiptare, në vend të<br />
një federate të qeverisur nga Beogradi.<br />
Por ky shkrim nuk ka për qëllim të rrjeshtojë<br />
ankesat e shumëta të popullësisë autoktone<br />
shqiptare nën Mal të Zi, pasi ato dihen tanimë<br />
mirë nga lexuesit dhe publiku, por shkurtimisht e<br />
në përgjithësi gjëndja e tyre atje është përshkruar<br />
si një ''stagnim dhe degradim'' i të drejtave të tyre<br />
të njeriut dhe si qytetarë të barabartë duke u<br />
mohuar atyre, ndër të tjera, të drejtën e<br />
rivendosjes së komunës së Tuzit, përdorimin e<br />
simboleve kombëtare dhe duke ndryshuar kohët<br />
e fundit, ligjet mbi zgjedhjet që shkojnë në dëm<br />
të shqiptarëve. Qëllimi i këtij artikulli është për t‟i<br />
bërë thirrje qeverisë së Podgoricës që në<br />
bashkpunim me komunitetin shqiptar të rishqyrtojë<br />
masat që ka marrë kohët e fundit<br />
kundër interesave të komunitetit shqiptar në atë<br />
vend -- dhe në të njëjtën kohë për të venë në<br />
dukje nevojën e një kohezioni më të madh midis<br />
udhëheqësve politikë shqiptarë në Mal të Zi, si<br />
dhe të nevojës urgjente që elementë të ndryshëm<br />
politikë shqiptar të bashkpunojnë për qëllimet e<br />
përbashkëta, në interes të komunitetit shqiptar në<br />
trojet e veta.<br />
Mali i Zi pretendon të jetë një shtet demokratik<br />
me aspirata për tu integruar në Evropë dhe për<br />
t'u bërë antar i organizmave euro-atlantike. Si i<br />
tillë, bota të cilës ai dëshiron t‟i bashkohet dhe<br />
me të cilën dëshiron të ndajë vlerat e<br />
përbashkëta, pret prej Malit të Zi që ai të ushtrojë<br />
një politikë dinjiteti të barabartë për të gjithë<br />
shtetasit e vet, përfshirë edhe shqiptarët.<br />
Kushtetuta amerikane thotë se “të gjithë njerëzit<br />
janë krijuar me të drejtat të barabarta”, dhe si të<br />
tillë, megjithëse ndoshta me karakteristika të<br />
ndryshme kombëtare, kulturore ose fetare -- të<br />
gjithë kanë gjithashtu të njëjtat të drejta dhe<br />
përgjegjësi në procesin e vendim-marrjeve për<br />
jetën dhe fatin e vet, gjë që është gurthemeli i një<br />
demokracie të vërtetë. Edhe shqiptarët nën<br />
Malin e Zi i meritojnë dhe duhet t‟i gëzojnë këto<br />
të drejta të barbarta si çdo shtetas tjetër i këtij<br />
vendi dhe i kontinentit evropian. Prandaj qeveria<br />
e Podgoricës të mos shtojë përçarjet duke u<br />
mohuar të drejtat shqiptarëve, dhe as ndryshimet<br />
etnike me shqiptarët, të mos i përdorë si një mjet<br />
asimilimi ose emigrimi të detyrueshëm, por t‟i<br />
njohë ndryshimet dhe të përpiqet më shumë për<br />
akomodim e jo asimilim, bazuar në standardet<br />
evropiane. Në asnjë vend demokratik nuk<br />
konsiderohet që ngritja e një flamuri kombëtar e<br />
një grupi etnik të kërcënojë rendin dhe qetësinë!<br />
Si shëmbull, këtu në Shtetet e Bashkuara, flamuri<br />
shqiptar valvitet në shumë raste, në rrugë<br />
kryesore dhe qendra qeveritare, siç është Bashkia<br />
e Nju Jorkut. E si pasojë, nuk janë kërcënuar<br />
kurr rendi e qetësia, por ato janë më të fortë dhe<br />
jo më të dobët, pasi në manifestime të tilla<br />
marrin pjesë grupet etnike dhe udhëheqsit e<br />
qeverisë lokale, në shënjë tolerance e respekti për<br />
njëri tjetrin. E ketë të drejtë gëzon çdo grup<br />
tjetër në Shtetet e Bashkuara, përfshirë edhe<br />
malazezët e serbët. Çudi, si rendi e qetësia e këtij<br />
vendi nuk janë prishur si rrjedhim i ngritjes së<br />
qindra flamujve nga mbarë bota, përfshirë edhe<br />
nga vende armike të Amerikës!<br />
Përgjegjësitë kryesore për gjëndjen e<br />
keqësuar të shqiptarëve sot në Mal të Zi i<br />
ka, natyrisht, vet qeveria e Podgoricës dhe<br />
ajo që konsiderohet si politikë anti-shqiptare<br />
që po ndjekë ajo. Por, nga ana tjetër, siç ka<br />
21<br />
thënë edhe gjermani Johann Gottfried<br />
Herder, secili prej nesh ka mënyrën<br />
origjinale të identitetit tonë si njeri dhe se<br />
secili prej nesh duhet ta njohë këtë fakt se<br />
kush jemi. Sipas tij, këjo vlenë edhe për<br />
grupet etnokulturore në tërësi. Këjo duhet<br />
të ndodhë edhe për shqiptarët në Mal të Zi<br />
si komunitet i përgjithshëm, por një<br />
përgjegjësi të madhe për këtë situatë të<br />
krijuar kanë sidomos edhe përfaqsuesit e<br />
tyre politikë. Përçarjet dhe mosmarrveshjet<br />
midis tyre janë tanimë të njohura mirë. Për<br />
të qenë i lirë, një komunitet siç është<br />
komuniteti shqiptar në Mal të Zi, sipas<br />
mendimtarit të njohur evropian Frantz<br />
Fanon, duhet të zhvillojë vet objektivat,<br />
imazhin e tij politik, kombëtar e kulturor<br />
dhe të mbrojë këto vlera dalluese duke u<br />
varur e duke u bazuar në kulturën dhe<br />
traditën e vet. I takon elitës politike<br />
shqiptare në Mal të Zi që përçarjet e tyre<br />
politike t‟i këthejë në një sistem stabil<br />
bashkimi të qëllimeve dhe interesave të<br />
përbashkëta për komunitetin shqiptar atje.<br />
Nëqoftëse Mali i Zi vlerëson lirinë dhe<br />
demokracinë dhe dëshiron realizimin e<br />
aspiratave të tij për tu bërë anëtar i<br />
organizmave euro-atlantike, atëherë ai duhet<br />
të heqë dorë nga politika shtetërore e<br />
asimilimit dhe të rishqyrtojë vendimet e<br />
marra kohët e fundit karshi shqiptarëve në<br />
atë vend, vendime të cilat komuniteti<br />
shqiptar dhe përfaqsuesit e tij politikë i<br />
konsiderojnë si diskriminuese. Nëqoftse jo,<br />
atëherë, pjesëtarët e komunitetit shqiptar në<br />
Mal të Zi dhe shqiptarët kudo, përfshirë<br />
Tiranën dhe Prishtinën zyrtare dhe sidomos<br />
shqiptarët në Amerikë dhe në Evropën<br />
Përendimore duhet të shfaqin<br />
vendosmërisht pa-pajtueshmërinë dhe<br />
pakënaqësinë e tyre me mënyrën se si<br />
Podgorica trajton shqiptarët -- dhe në të<br />
njëjtën kohë -- këtë pakënaqësi tua shfaqin<br />
autoriteteve përkatëse vendimarrëse për<br />
politikën e jashtme në çdo vend ku jetojnë.<br />
Mali i Zi duhet të jetë i vetdijshëm se duke u<br />
mohuar shqiptarëve të drejtat që ata<br />
kërkojnë për të qenë të barabartë me të<br />
tjerët në atë shtet --ai minon shtetin e vet<br />
moralisht dhe ligjërisht -- para botës dhe<br />
para një pjese të qytetarëve të vet që<br />
fatkeqsisht, sot për sot, e ndjejnë veten si të<br />
huaj në tokën e vet. Këtë, duke pasur<br />
gjithashtu parasyshë se trajtimi i barabartë<br />
për të gjithë, si dhe liria dhe demokracia për<br />
të gjithë qytetarët, pa dallim, janë në të<br />
njëjtën kohë, faktorët që do të çojnë në një<br />
rend e qetësi afatgjatë si edhe stabilitet të<br />
qëndrueshëm jo vetëm për Malin e Zi por<br />
edhe për rajonin.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
TE HUAJT PER<br />
SHQIPERINE E<br />
SHQIPTARET<br />
Piro <strong>Mark</strong>o Tase<br />
JURLARO ROSARIO*)<br />
MUZAKËT<br />
DESPOTËT E EPIRIT<br />
Titulli i origjinalit :<br />
« I Musachi-Despoti d‟Epiro »<br />
MUZAKËT, DESPOTËT E EPIRIT.<br />
Në mesjetë, në Epir, ndodhej një<br />
familje princash ose më saktë, despotësh, që<br />
paskish ardhur nga Kostantinopoja dhe që<br />
sundoi për shumë shekuj një territor të gjerë<br />
përreth Beratit.<br />
Për herë të parë, emri i një fisniku nga<br />
familja e Muzakajve, është përmendur nga<br />
historiania bizantine, Ana Komnena. Është<br />
fjala për pinjollin e parë të Muzakajve, i cili në<br />
vitin 1090, u bë ndër komandantët më të<br />
besuar të Perandorit Aleksi I Komneni i Epirit.<br />
Andrea I Muzaka, është i pari<br />
personalitet i familjes Muzaka që del në skenën<br />
e historisë gjatë viteve 1280-1319, si zot i Beratit.<br />
Ai u shqua si një nga krerët kryesorë dhe më të<br />
rëndësishëm mes fisnikëve shqiptarë gjatë<br />
qëndresës kundër anzhuinëve. Kjo ishte edhe<br />
arsyeja përse u burgos në Brindizi të Italisë dhe<br />
më pas e liruan bashkë me fisnikë të tjerë<br />
shqiptarë për t‟i patur si aleatë në luftën kundër<br />
Perandorit Bizantin.<br />
« Sipas „Breve memorie …‟(<br />
« Kujtime të shkurtëra të pasardhësve të familjes sonë, të<br />
Muzakajve »- Shënimi im-P.T.) e shkruar nga<br />
Giovani Muzachi dhe e përpunuar nga i biri<br />
i tij, Kostantin, kjo familje e kishte<br />
prejardhjen nga Molosia.<br />
Mbiemri duhet të ketë qënë, në<br />
këtë mënyrë, një derivat nga vendi ku<br />
familja me prejardhje të hershme prej<br />
Kostantinopojës, kishte qëndruar më gjatë.<br />
Mbiemri Musachi duhet të ketë qënë, pra,<br />
pasojë e ndryshimeve grafike dhe fonetike të<br />
Molosisë apo të banorëve Molosë. Për të<br />
provuar këtë tezë, autori i «Breve memorie<br />
… » përmend Molossi-Molossachi-<br />
Molosaki-Mosachi-Musachi.<br />
Në “Breve memorie…” autori flet për<br />
motrat e veta: Teodora, Condisa, Comita,<br />
Elena, Maria, Suina dhe për një vëlla me<br />
emrin ANDREA, i cili u martua me Yela<br />
Topian dhe vdiq rreth vitit 1484. Në këtë<br />
pjesë të “Breve memorie…” flitet edhe për një<br />
fëmijë të Andreas me emër Ginno, i quajtur<br />
“Signor Ginno”<br />
Nga viti 1280 deri në vitin 1319, zoti<br />
i këtij qyteti ishte Andrea Muzaka, një princ<br />
me shumë autoritet, i cili kishte marrë nga<br />
mbreti i Napolit, Karli I Anzhuin, titullin<br />
“Marshall i Shqipërisë”. Fitimi i këtij titulli<br />
është vetëm një dëshmi e dukshme e vlerave<br />
që muzakët, Despotët e Epirit, kishin gjatë<br />
mesjetës në kuadrin e politikës evropiane ,<br />
veçanërisht, për raportet me mbretin e<br />
Napolit.<br />
Në fakt, të tjerë muzakë, veç<br />
Andreas, zhvilluan më tej marrëdhënie të<br />
ndryshme diplomatike, siç provojnë<br />
dokumentat napolitane të grumbulluara dhe<br />
të botuara nga von Hahn.<br />
Pasardhësi i Andreas I ishte djali i<br />
tij Teodori I Muzaka, që u martua me vajzën<br />
e Paolit të Ohrit, me të cilën pati dy fëmijë:<br />
Mentulo Conte dhe Andrea II Muzaka. Ky i<br />
fundit trashëgoi titullin e Marshallit dhe,<br />
duke u shquar për qëndresën në krye të<br />
bujarëve të tjerë Muzakë kundër<br />
ekspansionit sërb në trevat shqiptare, mori<br />
nga Perandori Bizantin titullin e lartë<br />
Despot.<br />
Despoti, Andrea II Muzaka,<br />
(1335-1372) u bë themeluesi i një principate<br />
të vërtetë të familjes së Muzakajve. Nën<br />
drejtimin e tij, Muzakajt u vunë në krye të<br />
lëvizjes anti-bizantine të viteve 1335-1341.<br />
Andrea II Muzaka kishte përfshirë<br />
në zotërimet e veta: Myzeqenë, Beratin,<br />
Tomoricën, Skraparin, Këlcyrën, Përmetin,<br />
Oparin, Devollin, Kolonjën e Kosturin.<br />
Vdekja e Andreas II Muzakaj, solli<br />
dobësimin e zotërimit të Muzakajve që u<br />
nda mes tre bijve të tij: Gjonit, Teodorit, dhe<br />
Stojës.<br />
Stoja vdes më 1384; Teodori vritet<br />
në fushën e betejës më 1389; Gjoni vdes para<br />
vitit 1390, kur Osmanët, tanimë, ishin bërë<br />
zotër realë të vendit .<br />
Trashëgimtar i tyre njihet djali i<br />
Gjonit, Andrea, i cili u vendos në Durrës, në<br />
shërbim të Venetikut.<br />
Vjen një periudhë e shkurtër<br />
rimëkëmbjeje e Muzakajve me djalin e<br />
Andreas, Teodori Muzaka, i cili, më pas, me<br />
rifillimin e sulmeve osmane, u bë vasal i<br />
Sulltanit.<br />
Edhe pasardhësit e tij, me<br />
përkrahjen e Sulltanit, mbajtën vetëm një<br />
pjesë të Principatës së dikurshme të<br />
Muzakajve. »( JURLARO, R. – “Muzakët –<br />
Despotët e Epirit.”)<br />
22<br />
PIRO M. TASE<br />
* * *<br />
…Dhe është pikërisht kjo përiudhë,<br />
1478, kur, i fundit i krishter i Muzakajve,<br />
Gjoni, shkruan testamentin « Kujtime të<br />
shkurtëra për pasardhësit e familjes sonë, të<br />
Muzakajve », e njohur me emrin « Historia<br />
dhe Gjenealogjia e Familjes Muzaka‟ » e<br />
publikuar nga Hopf.<br />
HISTORIA E NJË EMBLEME<br />
“...Në Mesagne, qytet në tokën e<br />
Otrantos, sot provinca e Barit, ndodhen<br />
Muzakët, pasardhësit e Ginnos. Ata<br />
përdorin stemën araldike e cila njihet në<br />
këtë formë: një shqiponjë mbretërore me<br />
dy koka. Stemë, që, sipas Epifanio<br />
Ferdinandi, i Riu, dhe siç e kemi parë deri<br />
tani, e kanë patur përdorur si të tyren me<br />
miratimin e Karlit V, pas kurorëzimit të tij<br />
në vitin 1519.<br />
Kurse, tek “Kujtime të shkurtëra...”<br />
përkundrazi, lexohet se përdorimi i kësaj<br />
steme i ishte dhënë më parë kësaj familje<br />
qysh në shekullin XIV nga<br />
Perandori i Lindjes, Giovanni Paleologu.<br />
Për të sqaruar këtë kontradiktë<br />
dëshmish do të ishte e domosdoshme të<br />
shpjegojmë epokën kur shqiponja me dy<br />
koka filloi të adoptohej si emblema e<br />
Perandorisë së Lindjes.<br />
Duke patur parasysh të vetmin rast<br />
të shfaqjes së shqiponjës me dy koka në<br />
monumentet e lashtë, në përkrenaren e çdo<br />
ushtari të gdhëndur, në kolonat trojane, e,<br />
duke patur parasysh legjendën që flet për<br />
këtë shqiponjë monstruoze si shpikje të<br />
Perandorit Kostantin për të simbolizuar<br />
trupin e njëjtë të qeverisjes për dy perandori:
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
atë të Lindjes dhe atë të<br />
Perëndimit, të lë të kuptosh se është shfaqur<br />
dhe përdorur për herë të parë nga Giovanni<br />
Paleologu.<br />
Më në fund, mbetet për të sqaruar,<br />
përse kjo stemë ka qënë e përbashkët si për<br />
familjen Muzakë, ashtu edhe për familjen e<br />
Kastriotëve, të Skënderbeut.<br />
Që të jetë përdorur nga të gjithë<br />
despotët e Epirit si një privilegj nga ana e<br />
Perandorit, ka të ngjarë, por që të jetë<br />
përdorur edhe nga familja Kastriote, është e<br />
pamundur, sepse në “Kujtime të shkurtëra...”<br />
sqarohet që të gjithë despotët e Epirit<br />
mbanin “në pavilionin e tyre shqiponjën me dy koka”<br />
ndërsa mes këtyre despotëve nuk përfshihet<br />
asnjë nga familja e kastriotëve. Në fakt, kjo<br />
familje, e fitoi rëndësinë e saj vetëm pas<br />
veprës së bërë nga ana e Gjergjit.<br />
Nuk dihet se çfarë steme mund të<br />
ketë përdorur familja e Gjergj Kastriot<br />
Skënderbeut.<br />
Egziston një shprehje e thënë<br />
kalimthi në një biografi të tij të botuar nga<br />
Aldo Manuzione, në vitin 1541, jo bindëse,<br />
pasi është shumë larg në kohë prej episodit<br />
që i referohet. Aty lexoet: “…me të ardhur<br />
Skënderbeu në qytetin e Krujës, hoqi flamurin turk dhe<br />
shpalosi flamurin e tij me shqiponjën e zezë me dy koka<br />
në një fushë të kuqe…”<br />
Giusepe Sqiroi, në vëllimin e tij<br />
“Shqiptarët dhe çështja ballkanike” paraqet në<br />
vitin 1904 një studim ende të<br />
papërfunduar lidhur me stemën araldike të<br />
heroit shqiptar.<br />
Dokumenti më i vjetër që mund të<br />
ndihmojë për të vendosur mbi kohën e<br />
përdorimit të shqiponjës me dy koka në<br />
stemën e Kastriotëve, është sarkofagu i<br />
veskovit të Isernia Costantino Castriota, që<br />
ndodhet në Santa Marinë e Re të Napolit,<br />
sarkofag, ku ndodhet shqiponja e zezë në<br />
fushë të artë. Por ky monument është tepër i<br />
vontë pasi nuk mund të provojë që stema e<br />
skalitur mbi të mund të flasë për pëlqimin e<br />
dhënë nga ana e Karlit V, Perandor i<br />
Perëndimit, pasardhësve të Gjergj Kastriotit<br />
, por, përkundrazi, flet për dhënien e<br />
pëlqimit nga ana e atij të Lindjes për<br />
pasardhësit e të njëjtit hero.<br />
Është e sigurt se në vitin 1534 Karli<br />
V, i shqetësuar për dëbimin nga vendlindja<br />
e coronejve, sllavëve dhe shqiptarëve, të cilët<br />
pranonin të largoheshin për t‟i shpëtuar<br />
pasojave tragjike të pushtimit turk në tokat e<br />
tyre, u lejoi atyre disa privilegje, në pagesa<br />
dhe u hoqi detyrimet në taksa. Pra nuk është<br />
e pamundur që pikërisht në këtë kohë,<br />
Muzakët dhe Kastriotët të kënë patur, në se<br />
jo si një koncesion, të paktën si një favor që<br />
i bëhej nga ana e Perandorit këtyre familjeve<br />
të vjetra për të përdorur stemën araldike me<br />
dy koka në një fushë të artë apo të kuqe.<br />
Sot, mbi të gjitha, nuk mund të<br />
flitet me siguri në se Familia Muzaka,<br />
banuese në Mesanjë të ketë përdorur po këtë<br />
Stema e famijlës Muzaka në Sicili<br />
stemë araldike para kurorëzimit të<br />
Perandorit Karl V. Nuk gjenden, në fakt,<br />
stemat e gdhëndura që, nga kjo familje,<br />
sipas Antonio Profilo, duhej të gjëndeshin në<br />
kishën “Santa Maria della Greca” në Mesanjë.<br />
Nga dy stemat e tjera, njëra që i<br />
referohet fundit të vitit 1500, pra epokës së<br />
Beatrice di Achille Musachi, gruaja e Gaspar<br />
Resta, ka qënë prishur më pas kur u ndërtua<br />
pallati i ri për selinë e Credito Masanjeze,<br />
tjetra, që i atribohej kastriotëve më shumë se<br />
muzakajve ndodhet në kishën Miserikordia,<br />
jashtë Mesanjës.<br />
Nga ana tjetër, në Galatinë, vend<br />
ku jetonin Giovanni dhe Ferdinando<br />
Kastrioti, relativisht djali dhe nipi i Gjergj<br />
Kastriot Skënderbeut, nuk gjendet ndonjë<br />
stemë „gentilicia‟ të kësaj familje të fundit që<br />
të mund të jetë datuar në moshën para<br />
gjysmës së shekullit XVI.<br />
Kur shkruante në këtë mënyrë,<br />
Epifanio Ferdinando, i Riu, kishte një bazë<br />
të fuqishme të vërtetë. Ai thotë, në fakt, se<br />
perandori Kal V i bëri privilegj kësaj familje<br />
(dhe jo vetëm Giovanni alias Inghini Muzachi) “ të<br />
ngrejë” shqiponjën imperiale si stemë araldike.<br />
Një diskutim i veçantë që do të<br />
shpinte në një konkluzion shumë të saktë<br />
mund të ketë qënë ai në lidhje me stemën e<br />
muzakajve, banorë të Pulias, duke marrë në<br />
konsideratë një tjetër monument araldik<br />
që egzistonte akoma në Frankavila Fontana .<br />
Këtu mbi një pallat, që deri në këto kohë i<br />
përkiste Argjentinës, dhe atyre, në fakt, u<br />
përkiste prej shekullit XVII , e zbukuruar<br />
me një llozhë ku janë skalitur figura me<br />
motive antropomorfe, zoomorfe dhe me lloje<br />
bimësh egzotike aromatike, gjendet stema<br />
aderente e përshkruar në atë mënyrë siç na<br />
jepet edhe stema e përdorur që në kohët<br />
antike nga familja Muzaka të përshkruar tek<br />
“Kujtime të shkurtëra...” dhe që ka trajtën e “ një<br />
gurre të gjallë mes dy pishtarëve të ndezur.”<br />
Kjo stemë e gdhëndur në murin e<br />
pallatit të Frankavilës, në vitet e parë të<br />
23<br />
1500-ës, duhet t‟i ketë përkitur ndonjë<br />
muzake të familjeve me banim në Mesanjë<br />
dhe më shumë mundësi nga Teodori, djali i<br />
Ginnos që u martua me Laura Baccelera.<br />
Duhet t‟i këtë përkitur atij, pasi në një letër<br />
të vitit 1559 të ruajtur në Arkivin e<br />
Frankavilës, është cituar si resident në këtë<br />
“tokë” një Totaro Musachio.<br />
Në të ashtuquajturën “Kujtime të<br />
shkurtëra..…” të nënshkruar nga Kostantini,<br />
djali i Giovanni Muzachit, flitet për një<br />
shatore në mermer e ndërtuar qëllimisht për<br />
kishën e madhe të Frankavilës dhe një<br />
epitaf në të cilin tregohet familja si Despotë<br />
të Epirit dhe Muzakët me prejardhje nga<br />
Kostantinopoli dhe që dallohet nga stema<br />
araldike me shqiponjën me dy koka ...” (<br />
JURLARO, R. – “Muzakët – Despotët e Epirit.”)<br />
CH. HOPF<br />
KRONIKA GREKO-ROMAKE<br />
« Kujtime të shkurtëra për pasardhësit e<br />
familjes sonë, të Muzakajve »<br />
TITULLI I ORIGJINALIT: "Croniques grecoromanes”<br />
( inedites ou peu connues publiees<br />
avec notes et tables genealogiques)<br />
« KUJTIME TË SHKURTËRA PËR<br />
PASARDHËSIT E FAMILJES SONË,<br />
TË MUZAKAJVE »<br />
Nga Don Kostantino Muzaki<br />
“Në të vërtetë thonë se fisi ynë e ka<br />
prejardhjen nga qyteti i Kostantinopojës dhe<br />
që kanë ardhur për të sunduar në Epirin<br />
shqiptar<br />
Para së gjithash, është e<br />
domosdoshme të njohim historinë e<br />
mbiemrit tonë , përse jemi quajtur Muzakë.<br />
Mësojeni, para, se mbiemri ynë e ka<br />
prejardhjen nga emri i fisit të njohur të<br />
MOLOSËVE për vetë faktin se që në lashtësi<br />
ne kemi qënë zotër të vendit të quajtur me<br />
këtë emër, ndaj dhe gjithmonë na kanë<br />
thirrur në këtë mënyrë dhe me kalimin e<br />
kohës Molosachi është ndryshuar në<br />
Mosachi.<br />
Dua që t‟u bëj akoma të ditur se në<br />
kohët e lashta kishim si emblemë një burim<br />
të gjallë, një gurrë uji, që dilte nga toka së<br />
bashku me dy pishtarë dhe se kjo është<br />
gurra e Epirit, të cilën shumë autorë e<br />
përshkruajnë sikur ajo shuan pishtarin e<br />
ndezur dhe ndez të shuarin; dhe pastaj, që<br />
kemi patur shqiponjën me dy koka, me<br />
kurora mbretërore dhe me yllin në mes, dhe<br />
që ta merrni vesh, nga ajo kohë e deri tani,<br />
burimin e sipërpërmendur e kemi përdorur<br />
dhe e përdorim në rastet e bëmave të mëdha<br />
dhe, sepse ato janë që të dyja emblemat që i<br />
përkasin emrit të familjes që kemi marrë nga<br />
ai vend i lashtë.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Shqiponja e bardhë është emblema<br />
e nënës tuaj e cila i përkiste familjes së<br />
Dukagjinasve, dhe në se doni ta ndjeni veten<br />
si një familje fisnike, mos e humbni, e kështu<br />
do të mbahet mend se prej nga rridhni.<br />
Vërtetoj se Zoti Andrea Molosachi,<br />
i njohur Mozachi, ishte Sebastian Cratos i<br />
Epirit që në gjuhë shqipe i thonë Pylloria<br />
dhe se sundoi në të gjithë Mosachinë dhe në<br />
krahina të tjera; Mosachia ishte e banuar nga<br />
molosët dhe e quajtur Molossi dhe që qysh<br />
në kohët e lashta neve kemi qënë zotër të<br />
këtij vendi prej nga kemi marrë edhe<br />
mbiemrin Molosachi që po të shikosh<br />
ndryshimin që ka pësuar kjo fjalë, Molossi<br />
do të thotë Mosachia, që në gjuhën shqipe<br />
thuhet Musachiti; dhe kjo Molossi është<br />
Epiri i vërtetë siç e kemi thënë edhe më lart,<br />
një i vetëm me gjithë pjesët e tjera të<br />
Shqipërisë, edhe pse sot është një pjesë e<br />
Epirit, dhe nga sa mbaj mend unë, ju them<br />
të vërtetën, për sa di dhe për sa kam dëgjuar.<br />
Mësoni se Sebastian Cratos do të<br />
thotë Kapiten i Përgjithshëm i Perandorit<br />
dhe se është një nga pesë titujt që jepte<br />
Perandori dhe që, të tillë e kishte edhe<br />
Andrea Muzaka.<br />
Dhe kur të gjeni të shkruar qyteti i<br />
Belgradit, ta dini se është fjala për atë të<br />
Epirit, në Mosachi dhe jo ai i Hungarisë.<br />
Dhe kur të gjeni të shkruar<br />
Theodor Mosachi Chiscetisi, „chiscetisi‟ do të<br />
thotë flokëgjatë, pasi kështu i mbante ai<br />
flokët, dhe që në gjuhën shqipe kuptimi i<br />
fjalës “chiscetisi” është “gërsheti”, pasi, me sa më<br />
kujtohet, në kohën tonë, në këtë mbretëri,<br />
zakonisht i mbanin flokët mbi supe, ndaj më<br />
duhet që ta nënvizoj.<br />
Që kur të shikoni fjalën “Despot”<br />
mësojeni se kjo do të thotë “Princ” dhe se<br />
është titulli më i lartë i dhënë nga Perandori.<br />
Me sa mbaj mend, këta janë<br />
pasardhësit e familjes sonë të Muzakajve:<br />
Zoti Adrea Sebaston Cratos dhe pas<br />
zotit Andrea,<br />
Zoti Theodoro Chisceti dhe pas<br />
Zotit Theodoro,<br />
Zoti Andrea Dispoto dhe pas Zotit<br />
Andrea Dispoto,<br />
Zoti Ginno dhe pas Zotit Ginno<br />
Zoti Andrea dhe pas Zotit Andrea,<br />
Zoti Ginno, babai im dhe pas Zotit<br />
Ginno,<br />
Unë Don Giovanni dhe pas meje<br />
jeni juve<br />
Don Theodoro, Don Adriano e Don<br />
Kostantino, bijtë e mij.”<br />
Shën Maria e Krishtit,<br />
Kujtime të shkurtëra nga Don Giovanni<br />
Muzachi, Despot i Epirit, lënë për fëmijët e<br />
tij: Don Theodoro, Don Ardiano dhe Don<br />
Kostantino; fëmijëve të tyre dhe pasardhësve<br />
të tjerë, lidhur me ato pak gjëra që ai mban<br />
mend...dhe është viti 1510.<br />
Pas një komenti të shkurtër në gjuhën<br />
latine, lexojmë:<br />
Pirro, mbreti i Epirit, në një nga unazat e tij<br />
mbante të shkruara këto fjalë:<br />
“Për njeriun e virtytshëm është pak<br />
për të qënë Zot i botës dhë për të<br />
pandershmin është pak ndëshkimi për t‟i<br />
marrë jetën”….dhe më poshtë gjejmë të<br />
renditura disa fjalë të urta.(Shënimi im-P.T.)<br />
“Njëri është i nderuar në mes të nderuarve<br />
dhe fati e ka goditur jo për faj të tij; tjetri<br />
është më faqezi në mes të faqezinjve, por që<br />
fati e ka nderuar pa e merituar.”<br />
“Atë ç‟ka mund të bëni duke bërë mirë, mos<br />
e bëni duke bërë keq!<br />
Dhe atë që mund ta bëni me paqe, mos e<br />
kërkoni me luftë;<br />
Atë që mund ta fitoni me lutje mos e merrni<br />
me kërcënime!<br />
Atë që mund ta rregulloni pa rënë në sy, mos<br />
e ndëshkoni në publik!”<br />
“Prindi që e lë fëmijën e tij të urtë dhe të<br />
varfër, mendo, se ka lënë shumë! Ai që e lë të<br />
pasur por budalla, mendo, se s‟ka lënë<br />
asgjë!”<br />
“Më shumë vlen një ndihmë sa do e vogël<br />
por në kohën e duhur, se sa një ndihmë plot<br />
bujë, por mjaft e vonuar!”<br />
“Njeriu, i cili me forcë është kthyer në një<br />
tirran, sigurisht, është bërë skllav i<br />
drejtësisë!”<br />
“HISTORIA DHE GJENEALOGJIA<br />
E FAMILIES MUZAKA”<br />
Nga Don Giovanni Musachi-Despoti<br />
i Epirit<br />
"Unë Don Giovani Molosachi,<br />
Despoti i Epirit,<br />
duke qënë i dëbuar nga turqit jashtë<br />
shtëpisë sime,<br />
dhe duke qënë i privuar nga shteti i<br />
lartëpërmendur,<br />
vij në Mbretërinë e Napolit,<br />
ku kujtimi i mirë i lënë tek Mbreti<br />
Ferrante(Plaku) i Aragonës,<br />
bën që këtu të gjej përkujdesjet për jetën<br />
time dhe të familjes sime…..”<br />
"Duke njohur shënimet me kujtime<br />
të dikurshme të pasardhësve të Familjes sonë<br />
(faqja 16 e dorëshkrimit të përdorur nga Hopf-<br />
Shënimi im-P.T.) ) lidhur me të drejtat e<br />
kufijve, më jepet mundësia të bëj të ditur atë<br />
(e cila për mua është e ditur) se çfarë kanë patur<br />
për zotërim.<br />
"Zoti Andrea Musachi Sebastion<br />
Crator[lexo: 'Sevastocrator'-shënim i<br />
redaktorit]ka zotëruar dhe qeverisur vendet e<br />
poshtëshënuara: qyteti i Belgradit(=Berat;<br />
v.Hahn, p.291) i cili është qëndra e Muzakisë,<br />
e vetmja në të gjithë Muzakinë, duke filluar<br />
nga njëra anë, në kufi me fshatin e quajtur<br />
Carugua, nga ana tjetër, me fshatrat të<br />
quajtur, sipas radhës: Giossi, Basti dhe një<br />
24<br />
tjetër emërtim, Miliota; kalon pastaj lumin<br />
Shkumbin duke bërë që gjithë Myzeqeja e<br />
lashtë të quhet i Belgradit deri në kufi me<br />
Vjosën, pikërisht tek ai vend i cili njihet me<br />
emrin “'të dy gurët”<br />
Pastaj, vë në zotërim dhe sundon<br />
anën tjetër të Myzeqesë, kundrejt Beratit, të<br />
paraquajtur Tomonista, e cila është Muzakia<br />
e Vogël .<br />
Pastaj vë në zotërim dhe sundon<br />
vendin e Selenicës, deri në det, hapësirë ku<br />
përfshihen shumë fshatra.<br />
Pastaj vë në zotërim dhe sundon<br />
Tomornicën [sot quhet 'Tomoricë'. Shënim i Hoph-it]<br />
me të gjithë fshatrat që gjenden në luginë<br />
rreth shpateve të malit të Tomorit, të cilat<br />
numërohen deri në 16: duke filluar që nga<br />
Dardasi e me të gjithë të tjerët, deri tek<br />
Tarcotigue.<br />
Pastaj vë në zotërim dhe sundon<br />
Skleparin me 18 fshatra e pastaj: Serchi-në,<br />
Midegni-në, Sereci-në e Duscar-in.<br />
Pastaj vë në zotërim dhe sundon<br />
krahinën e Oparit e banuar nga Schiavonët<br />
bashkë me fiset e Festaz-ve, Beci,<br />
Mazrechi, Lodari, Mariani e Ceriasceli, të<br />
gjitha të banuara nga shqiptarë.<br />
Pastaj (faqa 17), vë në zotërim dhe<br />
sundon Devollin e Madh ku ndodhet një<br />
vend i quajtur Voskop, tani i shkatërruar.<br />
Pastaj vë në zotërim dhe sundon<br />
qytetin e Corritza-s (sot: Djordja) deri në<br />
fshatin e quajtur Savoiana, si dhe zonën e<br />
banuar të Viola-s, e njohur për peshqit e<br />
mëdhenj dhe të shijshëm.<br />
Pastaj zotëron dhe vë në sundim<br />
Devollin e Vogël deri në Nestramo, i cili<br />
është një qytet i kthyer në gërmadhë.<br />
Pastaj zotëron dhe vë në sundim<br />
qytetin e Costurrit me të gjithë fshatrat e<br />
veta, qytet të cilin e fitoi me forcën e armëve<br />
nga <strong>Mark</strong>o Kralia, dhe ju siguroj, se i<br />
ashtuquajturi Costurri apo Castoria është<br />
me të vërtetë një gjë e bukur dhe tërheqëse.<br />
E pastaj (faqe:289-91) ju bëj të ditur<br />
(bijtë e mij) se në Shqipëri janë disa vende që<br />
tani nuk kanë zotër dhe që mendohet se do<br />
të kenë në të ardhmen trashëgimtarë, midis<br />
të cilëve është një vend i cili quhet vendi i<br />
Prespi-t dhe Torrit, djalit të tij, vend i cili na<br />
përket neve pasi ata rridhnin nga familja<br />
jonë.<br />
Pastaj është një tjetër vend,<br />
Ariokastro e Vaguenegua dhe Paracolo [sot<br />
Parakalamo] ku ndodhet një kështjellë e<br />
rrënuar, Ostravilla,, tani e kthyer në<br />
gërmadhë. Ky vend i përkiste zotit Simon<br />
Serbisa [Zenevishti-shënim i Hahn-it..faqe:312] i cili<br />
ishte vëlla consoprino me babanë tim.<br />
Meqënëse, Zonja Chirana, stërgjyshja ime,<br />
ishte bijë e zotit Giovani Serbisa, zot i<br />
Ariokastrës dhe vendeve të lartëpërmendura,<br />
i bie që ky të ishte, pra, nipi i stërgjyshes<br />
sime, ndaj që na takon neve, së bashku me<br />
tokat e Grabossës, të cilat, zonja e<br />
lartëpërmendur, Chirana Serbissa,<br />
stërgjyshja ime , i kishte si prikë.<br />
Dhe pastaj është edhe një tjetër<br />
qytet që e quajnë, qyteti i Ochridës, dhe që
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
do të thotë Debria i cili është<br />
arkipeshkopat, dhe brënda këtij qyteti të<br />
Ochridës ndodhet një vend shumë i bukur i<br />
cili jep më shumë se 12 mijë dukata ari në<br />
vit; ky vend ka qënë i zotit Groppa [Voyes,<br />
shënim i Hahnit. faqe:303] që kishte për grua<br />
zonjën Chirana, prind i dytë i zotit Andrea<br />
Muzaka Despoto, dhe, duke mos patur<br />
kështu tjetër trashëgimtar, na takon neve.<br />
Ta dini, bijtë e mij, se në vendin<br />
tonë, në Tomoricë, është një tokë e banuar<br />
që quhet Orchova, vendosur në një skutë<br />
mali, nga ana tjetër e fshatit në fjalë, kalon<br />
një lumë dhe ndërmjet fshatit dhe malit të<br />
mësipërm kalon një rrëke uji; pranë vijës së<br />
ujit, nga ana e malit ndodhet një damar ari,<br />
ndaj dhe po ua bëj të ditur; ky është vendi<br />
ynë.<br />
Dhe mësoni se vendi i<br />
sipërpërmendur, Prespa dhe të gjitha ato<br />
përreth që ishin të zotit Comino Prespës<br />
dhe të Torrit, djalit të tij, që arritën të<br />
trashëgohen nga stërgjyshja juaj, zonja<br />
Chirana, si kushurira më e afërt e tyre, pra në<br />
brëndësi të këtij vendi, ndodhet një ishull tek<br />
i cili ka një tokë ku ngrihet një Manastir ku<br />
(faqe:30) ndodhet trupi i Shën Archelao.[Lisez:<br />
Santo Achile]<br />
Dhe mësoni, gjithashtu, Valona dhe<br />
qyteti i Kaninës me të gjitha territoret e saj,<br />
që në lashtësi ka qënë i familjes sonë, ndaj u<br />
takon juve. Po, në se ju kundërshtojnë, duke<br />
thënë se ka qënë e zotëruar nga Marchisa<br />
Re, i Sërbisë, përgjigjuni se, ishte, me të<br />
vërtetë, por e tillë u bë në këtë mënyrë:<br />
Mësojeni pra bijtë e mij! Siç është thënë<br />
edhe më lart, Mbreti Bassa, kishte për grua<br />
zonjën Comita Muzaka, vajzën e Despotit,<br />
Zoti Andrea Muzaka, dhe nga kjo martesë u<br />
lindi një vajzë e vetme, e quajtur Regina<br />
[Regina- Dama e Vallonës-1396-1420-,succeda a sa<br />
mere Comita en 1396 et epousa le Prince Sebe Mirce -<br />
1396-1414-] dhe kjo u martua me të<br />
sipërpërmendurin Marchiza Re, të Sërbisë,<br />
Zoti Gino Molosachi, vëllai i të quajturit<br />
Zoti Comita i dhuroi si prikë, mbesës së tij<br />
Reginës, Valonën dhe Kaninën e<br />
lartëpërmendur me gjithçka. Por pastaj, për<br />
shkak të vdekjes së vajzës së lartëpërmendur,<br />
Regina, duke mos patur trashëgimtar me<br />
burrin e vet, e, duke qënë se edhe e jëma,<br />
Zonja Comita, ishte e vetme me burrin e<br />
saj, Re Bassa, ju takon juve. Ndaj, në këtë<br />
mënyrë, duhet të caktohet nën dominacionin<br />
e familjes së Muzakajve.<br />
Dhe mësoni që i quajturi qyteti<br />
Costuri, i njohur, Castoria, fillimisht kishte<br />
qënë i Marco Craglia-s, dhe që e pushtoi<br />
me forcën e armëve i sipërpërmenduri Zoti<br />
Andrea Muzachi, Despoti, i cili ia dhuroi<br />
djalit të tij të fundit (faqe:31)Zotit Stya, që<br />
mbeti pa trashëgimtar dhe ja la vëllait të tij,<br />
të quajtur Zoti Gino, stërgjyshit tuaj, ndaj,<br />
pra, i përket familjes sonë…<br />
Mësoni (faqa:296) se në Tomoricë,<br />
në vendin tonë, ishin katër baronë që i njoh<br />
unë: Ginno de Bogdani, i cili kishte Borloiin<br />
dhe pesë fshatra të tjera; Bardi Fachiemiri<br />
[Faqemiri] i cili kishte dy qendra të tjera të<br />
banuara që quheshin Barci; dy të tjerët<br />
quheshin Joan Visagni dhe Duca Debril, i<br />
cili kishte fshatin e Guriscitit ; ishte<br />
gjithashtu Basan Bilochisi, i cili kishte<br />
Disguimar-in si dhe një tjetër që kishte<br />
vetëm një qëndër banimi, ky quhej Aidin.<br />
Ishin akoma edhe dy të tjerë nga familja<br />
Cervotai, njëri Giovani Cervota dhe tjetri<br />
Martino Cervota. Së fundi një farë Kondi<br />
Balguri që kishte një qëndër të banuar, të<br />
quajtur Guerbsi dhe që ishte Voivoda i<br />
Tomoricës.<br />
Dhe siç e kemi thënë, i<br />
lartpërmenduri, vend i Tomoricës, ka qënë i<br />
familjes sonë dhe banorët që numëruam<br />
ishin nënshtetasit tanë dhe ai, i mbiquajturi<br />
Vojvoda, e kishin vënë tanët për të<br />
qeverisur; siç dihet Vojvodë do të thotë<br />
kapiten ose guvernator.<br />
Mos harroni, bijtë e mij, se në<br />
vendin tonë të Tomoricës, është një fshat i<br />
quajtur Orchova, i vendosur në nje skutë<br />
mali, ndërsa nga ana tjetër i kalon pranë një<br />
lumë; midis malit(faqa 44) dhe fshatit të<br />
përmendur kalon një rrëke, pranë kësaj<br />
rrëkeje, nga ana e faqes së malit, ndodhet një<br />
damar ari, ndaj po jua kujtoj se është vendi<br />
ynë."<br />
"Kujtime të shkurtëra…” përmban<br />
kështu jo pak interpolime, por në esencë, thelbi i<br />
saj është plot ndershmëri që shfaqet qartë,<br />
pavarësisht nga përkthimi me tendencë dhe për<br />
t'i stërholluar gjërat nga ana e Kostantinit. Ajo, si<br />
rrjedhim, në shumë pjesë i qëndron besnik<br />
variantit të parë, origjinalit të Gjon Muzakës së<br />
vdekur, sikurse kuptohet nga ato pjesë të kësaj<br />
"Kujtime të shkurtëra…” të cilat kanë mbritur<br />
deri tek ne, në vitin 1510.<br />
Ja, si fillon ky testament:<br />
"Unë Don Giovanni Molosachi,<br />
despoti i Epirit duke qënë i dëbuar nga<br />
turqit jashtë shtëpisë sime, dhe duke qënë i<br />
privuar nga shteti i lartëpërmendur, vij në<br />
Mbretërinë e Napolit, ku kujtimi i mirë i lënë<br />
tek Mbretit Ferrante(Plaku) i Aragonës, bën<br />
që këtu të gjej përkujdesjet për jetën time<br />
dhe të familjes sime, me premtimin për të<br />
më dhënë tokën e Apice-s dhe të tjerat gjëra<br />
veç atyre që na janë siguruar në oborrin e tij.<br />
Por fati im i keq nuk vjen vetëm për<br />
shkak të vdekjes së tij dhe të luftrave të<br />
befasueshme, por edhe nga që kam mbetur i<br />
vetëm si barka pa vela në mes të furtunës i<br />
privuar nga mbrojtja dhe pa ditur të flas<br />
gjuhën italiane… duke m'u dashur mua që<br />
t'ju rris dhe t'ju ushqej, bijtë e mij,<br />
D.Theodhoro, D.Adriano, e D.Kostantino<br />
me të dyja motrat tuaja, Donna Helena, e<br />
Donna Porfida, në këtë vend, si do Zoti, jo<br />
pa vështirësi dhe lodhje, kur unë vij në këto<br />
anë me ju: D.Theodoro, 11 vjec; dhe<br />
D.Adriano një muajsh e gjysëm dhe ju,<br />
D.Kostantino të lindur në këtë mbretëri. “<br />
1) CH. HOPF -"Croniques greco-romanes<br />
inedites ou peu connues publiees avec notes et<br />
tables genealogiques" ( pp.270-353; pp.280-1)<br />
25<br />
Lahutari<br />
VAJTIM<br />
Marr lahutën me këndue,<br />
Për të dashtunën Shqipni,<br />
Ma mir thuej me vajtue,<br />
Q‟ e kan qit me krye në hi.<br />
Kshtu pat than njaj Pashko Vasa,<br />
Njiqind e sa vjet përpara,<br />
Por si duket tashma gjasa,<br />
Për Shqipni nuk ka të mbara.<br />
Po kjaj hallet e shqiptarisë,<br />
Që nuk dijnë se ka me shkue,<br />
N‟fund n‟shkretinave t Arabisë,<br />
Dikush besa don m‟e çue.<br />
Me vu çallma e mbath sandale,<br />
Mblue me t‟zeza e gjith grania,<br />
Me harrue dalngadalë,<br />
Se kah bjen ajo Shqipnia.<br />
N‟hartat shkruhet Albania,<br />
Emnin duen me ia ndryshue,<br />
I shkon mir thon Arabia,<br />
Me ar t‟zi kem m‟e pague.<br />
Kuku bre çka je ka thue,<br />
Se kjo punë nuk ban vaki !<br />
Besa burra me u shtrëngue,<br />
Me harrue emin Shqipni.<br />
Me harrue emnin shqiptar,<br />
Si ka nis me shkue davaja,<br />
Arabisht me folun mbar :<br />
E ka zan shqipen belaja.<br />
Po a jemi a s‟jemi burra ?!<br />
Për si punët jan tuj shkue,<br />
Kemi mbet hala tek ura,<br />
Se shqiptarët kan mbarue.<br />
N‟kryeqytetin e Shqipnisë,<br />
Ushton zani nga xhamija,<br />
Tuj shti tmerrin popullsisë,<br />
Vallë mos erdhi prap turqia !<br />
Ka të drejtë lahuta e shkretë,<br />
që l‟shon zanin tuj vajtue,<br />
tuj vajtue e ba medet,<br />
për Shqipnin që ka mbarue !
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
POETET<br />
E BELGJIKES<br />
Misteri i Gostive te Bardha...<br />
Butësisht...<br />
Binin flokëza dëbore<br />
Të bardha...<br />
Ato vinin<br />
Nga më të lartat<br />
Maja malesh të bardha<br />
Ku vareshin si rrëke ujëvare<br />
Mbi gurë të bardhë<br />
Mbi lëndina të pashkelura,<br />
Ku kullosnin e hanin bar<br />
Delet e bardha.<br />
Burrat me qeleshe të bardha<br />
Therën për gosti<br />
Të bardhat dele.<br />
Flokëza bore të bardha<br />
Binin butësisht...<br />
Mbi kulla e ksula të bardha<br />
Ku nuset<br />
Me rroba të bardha<br />
Zbukuronin qivure<br />
Me çarçafë të bardhë<br />
Xhamadane vija-vija<br />
Të kuqe, të zeza, të bardha<br />
Në kohëra të reja<br />
Me gota plastike të bardha<br />
Pihej rakia<br />
Oshëtinte lavdia<br />
Përmes të ngriturave mure<br />
Lyer lara-lara<br />
Të bardha!<br />
Në kohëra moderne<br />
Mbyteshin bukuritë e reja<br />
Si bulëza shampanje<br />
Në gota antike<br />
Të bardha!<br />
Nën dritën e dlirë të hënës<br />
Binin jashtë butësisht<br />
Flokëza dëbore..<br />
Të bardha !<br />
Leuven, 2 Shkurt 2012<br />
Shqiponja Duro<br />
Yjet mbinë në timin shpirt<br />
Një mbrëmje të qetë vere<br />
Pas mbydhjes së grilave<br />
Kur edhe enët e darkës<br />
Përmbysën brengat e ditës...<br />
U renditën në harmoni<br />
Palë-palë<br />
Si paja e nuses që ...<br />
Mezi pret t'i zhubravisi çarçafët<br />
E bardhë...<br />
Rrëshkita qetësisht si një ujëvarë<br />
Në kujtime...<br />
Zemra filloi te rrihte<br />
Si një lokomotive treni në agim<br />
Mushkëritë merrnin e jepnin<br />
Pasione të ndezura si qiri<br />
Nën lëkurën time merrte flakë<br />
Imazhi i tij...<br />
Me ritmin e një trumcaku<br />
Nga foleja i rënë...<br />
Unë hapa portën e madhe<br />
Dola ne oborrin e murëzuar<br />
Eca këmbëzbadhur<br />
Mbi guraleca gri<br />
Nën fustanin e kuq të natës<br />
Dallgëzonte trupi im<br />
Fluturonte si flutur<br />
Era e borzilokut me aromosi ëmbël<br />
Parfumosi flokët e mi<br />
Varur mbi supe që<br />
Dridheshin<br />
Një tufë e hollë kaçurrelash<br />
Ja kish prerë rrugën në mes<br />
Një loti të ngrohtë<br />
Ngrita kokën Lart<br />
Ja ngula sytë Universit<br />
Ku u mbështolla me yje<br />
Sytë m'u flakëruan me dritën<br />
E hënës së plotë të ndezur<br />
Hapa gjoksin tim<br />
Ku binin yjet lehtaz<br />
Si fara e grurit<br />
Mbinë ata<br />
Në timin<br />
Shpirt.<br />
26 gusht 2010<br />
26<br />
Hija e lotit tim...<br />
Erdhi përsëri vjeshta në qytetin tim të dashur<br />
Ku unë s'jam më<br />
Ku kujtimet e mia nën gure kalldrëmesh flenë<br />
Ku gjethet edhe pa mua<br />
Përtokë bien<br />
Mbi guraleca gri<br />
U zhveshën pemët lakuriq<br />
Dhe era nuk jua tund më flokët<br />
Ngriu malli per qytetin tim gri !<br />
Ah, sikur të isha atje<br />
Ah, sikur edhe një fletë gjetheje të isha<br />
Ah, sikur edhe një fije e hijes së saj<br />
Veç atje të isha...<br />
Të më binin gjethet në shpirt<br />
Lotin e largët mbi një gjethe vjeshte<br />
E derdha.<br />
Renkime në treg<br />
...dy buzë të hapura si petale trëndafili<br />
dy dhëmbë të rënë ngulur në shpresë<br />
një fustan i djegur flakëruar si vullkani<br />
një gojë e hapur zjarri<br />
Një lule e harruar, e tharë...<br />
Loton motivin e të qenit<br />
Violina ime...<br />
Në tinguj rënkon ajo<br />
Një zinxhir gri dhunimi<br />
Mish femre<br />
Në treg<br />
Kopshti Lakuriq<br />
Hëna shkëlqen mbi fytyrën tënde<br />
Deri poshtë gishtave të këmbës<br />
Mbi stolinë që njeh sekretet<br />
Ashtu pret ti të dashurin të mbërrijë<br />
Edhe në hije<br />
E të ta vjedhë puthjen<br />
Pa zemër të të lërë<br />
Dhe ti shikon rreth e rrotull<br />
Lakuqësinë e kopshtit<br />
Që mban fatin tënd<br />
Kopshti e di dekorin e fustanit tënd<br />
Diellin<br />
E duhet të jeshë veç grua<br />
Për ta kundruar bukurinë<br />
Sa bukur shkëlqeu atë natë<br />
Hëna e lumtur<br />
Mbi lakuqësinë<br />
Tonë…
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
KOLABORACIONIZMI,<br />
NË KUSHTET E QËNJES<br />
SË VËNDIT TË<br />
PUSHTUAR NGA<br />
KËMB‟E HUAJ,<br />
SI EDHE NË VAZHDIM,<br />
KUR SHQIPËRIA U<br />
QUAJT E ÇLIRUAR !<br />
Mergim Korça<br />
Vazhdim nga Nr. 59<br />
Dhe sot, në vitin e njëmbëdhjetë<br />
të shekullit tonë të XXI-të, dhe në vitin e XXI-të<br />
që nga shkërmoqja e diktaturës komuniste,<br />
shtrohet pyetja e sinqertë dhe aspak retorike :<br />
Vallë do të vijë ndonjë herë dita që të vërtetat<br />
historike të thuhen ashtu si kanë<br />
qenë, që të gjitha dhe as pa zbukurime por edhe<br />
as pa përçudnime ?<br />
Pikërisht, nisur nga ky synim që i<br />
kemi vënë vetes të analizojmë, vazhdojmë me<br />
paraqitje faktesh, kurrë të zëna në gojë nga<br />
studjuesit e periudhës së diktaturës<br />
komuniste.<br />
Kur Francesco Jacomoni u<br />
propozon drejtuesve të shtetit italian që qeveria<br />
Vërlaci, si e pambështetur nga shumica e popullit<br />
shqiptar, duhej zëvëndësuar nga një qeveri e<br />
drejtuar nga Mustafa Kruja, ministri i Punëve të<br />
Jashtëme të Italisë Galeazzo Ciano, me datën 10<br />
nëntor 1941 shkruante në Ditarin e tij Politik,<br />
(botim i Rizzoli-t, tetor 1990 në faqen 556), “...<br />
Ky një lëshim i mëtejshëm ndaj<br />
ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare.”<br />
Sikur vetëm nisur nga ky vlerësim i ministrit të<br />
Punëve të Jashtëme të Qeverisë Italisë Fashiste të<br />
niseshim ku ai, në nënvetëdijen e tij jo që nuk e<br />
quante sukses të pushtetit fashist marrjen e fuqisë<br />
egzekutive në Shqipëri nga ana e Mustafa Merlika<br />
Krujës me shokë, por përkundrazi e quan lëshim<br />
ndaj ekstremistëve të nacionalizmës shqiptare, do<br />
të ishte një argument si edhe provë e<br />
pakundërshtueshme dhe skajshmërisht e<br />
fuqishme për t‟iu kundërvënë propagandës<br />
komuniste e cila atë kategori që Galeazzo Cianoja<br />
i quante ekstremistë të nacionalizmës<br />
shqiptare, ajo i quante kolaboracionistë të<br />
fashizmit italian !(?) E të mbetej me kaq,<br />
vetëm një çpifje sporadike e komunistëve<br />
shqiptarë, do të ishte vërtet një e keqe, por në<br />
fund të fundit jo edhe shum‟e rëndësishme. Por,<br />
dhe gjithënjë ka një “por”, nga që përgjatë 47<br />
viteve të diktaturës i u mëshua ditë mbas dite,<br />
muaj mbas muaji, vit mbas viti si edhe<br />
dhjetëvjeçar mbas dhjetëvjeçari cilësorëve<br />
kolaboracion si edhe kolaboracionist nga<br />
kënd-vështrimi skajshëm përkeqësues dhe vetëm<br />
përkeqësues, ai koncept u rrënjos aq thellë sa që<br />
sot e kësaj dite as nuk diskutohet më dhe ky cak<br />
gjuhësor nënkuptohet vetëm me vetëm sipas<br />
kuptimit të keq !<br />
Vijmë tashti duke e ngushtuar<br />
rrethin e arsyetimeve si edhe nxjerrjes së<br />
përfundimeve logjike, prirur nga të arriturit në<br />
një sintezë të tyre, qëmtuar këta hap mbas hapi.<br />
Mbasi u trajtua më lart qëndrimi i P.K.Sh. të<br />
udhëhequr nga Enver Hoxha, lidhur me<br />
qëndrimin e mbajtur sa i takon aneksimit të<br />
Kosovës dhe futjes së saj në kuadrin e Federatës<br />
Jugosllave, vazhdojmë edhe me një fakt të<br />
dokumentuar dhe që hedh dritë në aspekt më të<br />
gjerë rreth qëndrimit të Shtetit Shqiptar në<br />
marrëdhënjet e tija me Jugosllavinë e Titos. Me<br />
15 Dhjetor të vitit1947 në mbledhjen e Byrosë<br />
Politike të K.Q.P.K.Sh., në pranín‟e të dërguarit<br />
të Mareshallit Tito, Sava Zllatiç-it, Enver Hoxha<br />
deklaron, (proçes-verbali i asaj mbledhje ruhet në<br />
Arkivin e Shtetit - shënim M.K.) :” ... Tani që e<br />
likuiduam këtë pengesë, (Nako Spirun -<br />
shënim M.K.), duhet t‟a fitojmë kohën e<br />
humbur e të bëjmë sa më shpejtë bashkimin<br />
DE FACTO të Shqipërisë me Jugosllavinë në<br />
të gjitha fushat, (parti, ekonomi, ushtri, etj.),<br />
se Shqipëria nuk mund të qëndrojë si shtet i<br />
pavarur dhe aq më pak të ndërtojë<br />
Socializmin, PA U BASHKUAR ME<br />
JUGOSLLAVINË ...” ! Me këtë rast nuk<br />
mundemi t‟u shmangemi dy pohimeve madhore<br />
lidhur me si e kanë përkufizuar<br />
KOMUNIZMIN dy personalitete të njohur në<br />
fushë ndërkombëtare dhe lexuesit e këtyre<br />
radhëve të nxjerrin vetë përfundimet e ndërsjella<br />
lidhur me si e shikonte Mareshalli Tito<br />
komunizmin dhe si e shikonte Enver Hoxha, nga<br />
këndvështimi i tij, po këtë ideologji :<br />
Mao Tse Tung-u : “<br />
KOMUNIZMI NUK ËSHTË DASHURI.<br />
KOMUNIZMI ËSHTË NJË PRESË PËR<br />
TË SHTYPUR ARMIKUN !”<br />
(Titoja dërgoi emisarët e tij q‟e<br />
formuan P.K.Sh., mbollën ideologjin‟e zhdukjes<br />
së klasës intelektuale atdhedashëse e skajëshme, e<br />
me gjithë ta edhe të klerikëve drejtues për t‟a<br />
ç‟armatosë Shqipërinë nga ata që VDEKJA PËR<br />
ATDHE u dukej BASH SIKUR ME LE !)<br />
John Kennedy : “ MENDIMI<br />
QË PRIN KOMUNISTËT ËSHTË IDEJA<br />
SE E IMJA ËSHT‟E IMJA, E JOTJA<br />
ËSHT‟E JONA” !<br />
(Enver Hoxha, shëmbulli tipik i<br />
egoistit të skajshëm, e donte Shqipërinë, por e<br />
27<br />
donte siç e bëri ... pronë krejtësisht të tijën, pronë<br />
personale. Si u tha fshatarëve librazhdaz në<br />
shtëpin‟e tij : “... shkeleni me këmbë këtë<br />
sixhade ... e dini e kujt ka qenë ? E Shefqet<br />
Vërlacit !).<br />
Stalini, ? xy ? , Molotovi e Enveri : bashkëpunim<br />
vllzëror e kolaboracionizëm për krime e terror..<br />
E lemë më një anë tashti çështjen<br />
e marrëdhënjeve Shqipëri – Jugosllavi, trajtuar<br />
më lart me referenca dokumentash arkivale<br />
lidhur me qëndrimet e Enver Hoxhës si ndaj<br />
problemit të Kosovës, por edhe më gjerë, lidhur<br />
me vetë Shqipërinë, dhe vazhdojmë me një<br />
dokument, por dokument i cili t‟a shtrydhësh<br />
kullon gjak intelektualësh shqiptarë ! E ky<br />
dokument është letra e diktatorit të kuq shqiptar,<br />
drejtuar Atit të tij ideologjik Josif Visarionoviç<br />
Stalinit më 21 Shkurt të vitit 1951, (mbasi ishin<br />
arrestuar pa urdhër prokurorie dhe pushkatuar,<br />
pa pretencë prokurori e as vendim trupi gjykues,<br />
22 intelektualë shqiptarë, për një ngarkesë<br />
dinamiti hedhur në oborrin e Ambasadës<br />
Sovjetike në Tiranë, si pasoj‟e së cilës veç disa<br />
xhama të ndërtesës qenë thyer), në emër të<br />
Pleniumit të K.Q. të P.P.Shqipërisë : “...<br />
Atentati i poshtër që armiku i egër i popullit<br />
tonë dhe i B.Sovjetik na bëri kundër Legatës<br />
Sovjetike në Tiranë në datën 19-02-1951 në<br />
orën 19:47, duke hedhur dinamit në oborrin e<br />
Legatës, na ka goditur mu në zemër të<br />
Partisë dhe të popullit tonë. Ky akt politik<br />
terrorist u drejtua ndaj çka është më i dashur,<br />
më i shtrënjtë dhe më i shënjtë i popullit tonë<br />
, Bashimit Sovjetik, që është gjithçka për ne<br />
e që pa atë nuk kishte dhe nuk mund të ketë<br />
jetë për popullin dhe për Partinë tonë.<br />
Shoku Stalin, ne nuk kemi qenë vigjilentë sa<br />
duhet. Ne shoku Stalin, ju betohemi juve dhe<br />
Partisë Bolshevike të lavdishme se do t‟ia<br />
lajmë Partisë dhe popullit tonë këtë gjë kaq<br />
të rëndë që u shkaktua nga mungesa e<br />
vigjilencës sonë. Ky akt i poshtër i armikut<br />
na ka egërsuar pa masë ndaj tradhëtarëve<br />
fashistë të Beogradit, të Athinës, të Romës<br />
dhe reaksjonit të brëndshëm, vegël e tyre.<br />
Shoku Stalin, Partia jonë do të jetë e<br />
pamëshirëshme kundër armiqve të<br />
Bashkimit Sovjetik ! Dhe ç‟e bën akoma më të<br />
trishtë deklaratën e Enver Hoxhës drejtuar<br />
Stalinit, është pohimi i tij Molotovit, ministrit të<br />
Jashtëm Sovjetik : “... ne me këtë rast i arrestuam<br />
150 vetë, duke i pushkatuar 22 prej tyre por në
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
fakt akoma nuk e dijmë se kush ishin autorët sekrete nënujore të nëndetëseve që zyrtarisht Qershori i vitit në vazhdim të zbatoheshin si<br />
e hedhjes bombës.<br />
ishin shqiptare, por efektivisht ndiqnin plane si njësimi i monedhës shqiptare me atë jugosllave e<br />
Në vazhdim të kësaj letre, edhe zbatonin direktiva të Komandës Flotës gjithashtu edhe njësimi i çmimeve me gjithë<br />
natyrshëm lindin dy pyetje ndaj historianëve tanë Detare Sovjetike, konform interesave politike heqjen e barrierës doganore mes të dy shteteve,<br />
të periudhës diktaturës, pavarësisht e kanë ditur sovjetike në Mesdhé, nuk lejon asnjë (me gjithë pasojat negative për Shqipërinë). Këtu<br />
apo jo faktin e së ashtuquajturës “bombë në kundërthënje në këtë drejtim ! E cituam këtë nuk e le dot pa përmëndur faktin se kur u kthye<br />
Ambasadën Sovjetike në Tiranë” dhe si e kanë bazë sovjetike në Mesdhé, pikërisht sepse ishte nga Jugosllavia Nako Spiru ku, nën trysnín‟e<br />
ditur, e rëndësishme është të sqarohet : një bazë aktive dhe vepruese e B.S. e një vazhdueshme të radiogrameve nga Enver Hoxha,<br />
1- Mbas shkërmoqjes diktaturës rëndësije themelore por njëkohësisht edhe hallkë ai vërtet i nënëshkroi të gjitha marrëveshjet me<br />
komuniste, e kanë qëmtuar edhe lexuar këtë jo e papërfillëshme e kolaboracionit politik, me Jugosllavinë por duke qenë i pandërgjegjshëm<br />
dokument drejtuar Mareshallit Stalin nga Enver nënështrim interesazh tona kombëtare ndaj për sa po bënte, e kishte çfaqur publikisht në<br />
Hoxha në emër të Pleniumit K.Q.të P.P.Sh. ? interesave sovjetike, diametralisht në biseda mes udhëheqësish partie këtë fakt, të cilin<br />
2- Po dosjen e hetuesisë me kundërshtim, këto të vërteta me maskimin Enver Hoxha kurrë nuk i a harroi ! Edhe fakt është<br />
Nr.1687-A të Drejtorisë Sigurimit Shtetit si edhe propagandistik që i u bë asaj baze nga letërsia si se më 22 Nëntor të vitit 1947 gabimisht, duke<br />
atë me Nr.64 – datë 27-02-1951 të Vendimit edhe kinematografia artistike e kohës diktaturës luajtur me armën e tij, vetëvritet Nako Spiru ! (Kjo<br />
Gjyqësor në bazë të cilit dënohen me pushkatim ... mbasi u prishëm me B.S. dhe u lidhëm me deklarata zyrtare e lëshuar nga udhëheqja<br />
ato 22 viktima, NJË JAVË MBASI NË FAKT Kinën ! Sa më sipër, në vazhdën e sakrifikimit komuniste e shtetit shqiptar). Pra, deri në atë<br />
ISHTE KRYER EKZEKUTIMI I TYRE, e total të interesave tona kombëtare dhe datë, Enver Hoxha ishte plotësisht dhe 100 %<br />
kanë parë vallë zotërinjtë historianë e megjithatë nënështrimit verbtas interesave të huaja ! nën ndikimin jugosllav të cilën gjë, nisur nga<br />
vazhdojn‟edhe heshtin në këtë drejtim ? Pse<br />
Pikërisht tashti u erdhi radha të interesat e tija personale, ai e pranonte si të<br />
heshtin para një KURBANI prej 22 viktimash ndriçojmë dy momente shumë kuptimplote se si mirëqenë. Mirëpo erdhi 28 Marsi i vitit 1948 kur<br />
njerëzore në altarin e kuq të Kremlinit ? janë nëpërkëmbur dhe bërë kurban dy u shpërndahet dhe u bëhet e njohur udhëheqjeve<br />
Përgjatë kësaj hullíje nuk personalitete dore të parë të hierarkisë komuniste të partive anëtare të Kominformbyrosë letra e<br />
mundem të mos shtoj se si, në bisede e sipër me shqiptare, (së bashku me grupazhe imagjinare K.Q.P.K.(b) të Bashkimit Sovjetik lidhur me<br />
një prej historianëve, (personel shkencor i të tyre). Po i sjellim këta dy shëmbuj se njeri për prishjen e B.Sovjetik me Jugosllavinë ! E për t‟ia<br />
tanishëm i Institutit të Studimeve Historike të interesa të menjëherëshme pikësynimi komplikuar problemin Enver Hoxhës, gjatë takimit të<br />
Akademisë Shkencave), për t‟a justifikuar para kolaboracioni politik vetëm për ruajtje interesash tij me Vjaçesllav Molotovin më 24 Qershor të<br />
meje faktin që Instituti në fjalë nuk e ndjek dot egoiste personale, kurse tjetri me objektiv qitje vitit1948, ministri i Punëve të Jashtëme të<br />
larmín‟e problemeve që ngrihen dhe kërkohet të disi më të largët por gjithmonë ... prirur nga po ai Bashkimit Sovjetik, i thotë shprehimisht<br />
studjohen prej tyre duke mbajtur edhe qëndrim pikësynim nga Enver Hoxha !<br />
udhëheqësit shqiptar “... Ju, shokët shqiptarë,<br />
sa më objektiv ndaj kolaboracionizmit gjatë periudhës<br />
Në dokumenta arkivale ësht‟e duhet t‟a shqyrtoni dhe analizoni vetëvrasjen<br />
së pushtimit të vëndit tonë, më vuri në dukje se në dokumentuar se si Koçi Xoxe në pohimet e tija e Nako Spirut ! ” Përzgjedhjet e mundëshme<br />
Institutin në fjalë vetëm një historian merret ka thënë, pa as më të voglën mëdyshje, se si për për E.Hoxhën ishin vetëm dy :<br />
me studimin e periudhës së Luftës së II-të të gjitha egzekutimet që kryheshin me urdhërin 1- e Vazhdim i kolaboracionit tradhëtar me<br />
Botërore ! Qoft‟edhe vetëm ky fakt, (në qoft‟i tij por pa u dënuar nga trupa gjykuese, ishte Jugosllavinë.<br />
themeltë), mjafton të më bindë se vonë, shumë marrë nga ai, (K.Xoxe – shënimM.K.), miratimi 2- i Pozicionim kundra Jugosllavisë duke e<br />
vonë në qoftë se ndonjëherë, Instituti në fjalë do Enver Hoxhës. Gjatë viteve 1945 e në vazhdim mbështetur Bashkimin Sovjetik.<br />
të vihet në krye të problemeve të historisë jo vetëm që ndikimi jugosllav ishte maksimal, por<br />
Mirëpo të dy këta qëndrime<br />
Kombit tonë, (së paku sa i takon rishkruarjes së edhe zbatimi i direktivave të tyre kishte marrë kishin edhe rrjedhojat e tyre si vijon :<br />
historisë viteve nga 1939-ta e deri në fundin e trajta absolute, (duke filluar fillimisht me krime<br />
1/a- Enver Hoxha do të<br />
1945-sës). Kështu me shumë keqardhje jam i makabre e pastaj edhe me gjyqe krejtësisht të vazhdonte të ishte udhëheqësi i P.K.<strong>Shqiptare</strong> si<br />
detyruar t‟a pranoj se trajtimi, drejtpeshimi, si inskenuara e tejet të pathemeltë), kundra edhe i shtetit shqiptar sa kohë t‟a linte Jugosllavia<br />
edhe gjykimi i problemit atdhetarëve si edhe intelektualëve nga më të pa e aneksuar Shqipërinë por edhe me livel<br />
KOLABORACIONZËM në përgjithësí, shquarët, laikë si edhe klerikë paçin qenë, me ndihme ekonomike në kufijt‟ e përcaktuar nga<br />
(përfshirë kolaboracionin në interes të atdheut, objektivin e tyre t‟i zhduknin pikërisht ata si vetë Jugosllavija. Kurse B.S. si fuqí e madhe<br />
atë tradhëtar si edhe oportunizmin politik), si afat kategorí shoqërore !<br />
mbështetëse e Shqipërisë potencialisht, dilte nga kjo<br />
kohor praktikisht u çvendoskan në<br />
Viti 1947 e kishte filluar orbitë.<br />
KALENDAT GREKE ! Po, ky është realiteti i konturimin e tij si një vit shumë problematik për<br />
1/b- Me t‟u thithur Shqipëria në<br />
trishtë i cili e kushtëzon trajtimin e problemit Shqipërinë. Pala jugosllave nuk po u përgjigjej kuadrin e Jugosllavisë Federative, si republik‟e<br />
kolaboracionizëm në gjith‟anësin‟e tij me vonesë, marrëveshjeve kontraktuale duke ngadalësuar shtatë e saj, (nga që Titua i u shkëput diktatit nga<br />
duke lejuar kësisoji që mendësija edhe e sotme lëvrimet e objekteve si edhe furnizimeve P.K.(b) e B.S.), jo vetëm që E.Hoxha do t‟a<br />
vazhdon dhe kanalizohet përgjatë asaj vrage të Shqipërisë. Kjo dukurí sa vinte edhe e bënte kishte përnjëhershëm mareshallin jugosllav mbi<br />
caktuar nga historianët komunistë ! Megjithatë, pakënaqësin‟e Nako Spiros, si përgjegjës kryesor i kokë por edhe ... s‟kishte më se kujt eventualisht<br />
pavarësisht mundësive që kanë institucionet ekonomisë së vëndit, të rritej dukshëm. Nga ana t‟i ankohej për asnjë problem.<br />
shkencore të vëndit tonë, detyra e secilit është, tjetër jugosllavët po e shtonin trysnín‟e tyre<br />
2/a- E.Hoxha do t‟i kishte<br />
për aq sa ka mundësi, mos t‟a lerë pa dhënë lidhur me njësimin e vlerës monedhës sonë lekut marrëdhënjet tashmë të drejtpërdrejta me<br />
ndihmesën e tij, sado modeste ajo qoftë, në këtë me dinarin e tyre, heqjen e barrierave doganore si B.Sovjetik pa ndërmjetësínë jugosllave, duke<br />
drejtim. Prandaj edhe ... vazhdojmë.<br />
edhe njësimin e çmimeve ! Enver Hoxha jo se qenë vetë udhëheqësi i Shqipërisë.<br />
Përgjatë periudhës së lulëzimit të nuk i ndjente këto shqetësime të prekëshme, por<br />
2/b- Si udhëheqës i<br />
nënështrimit të pakushtëzuar ndaj Bashkimit duke qenë se marrëdhënjet si partiake e P.K.<strong>Shqiptare</strong> që i ishte nënështruar totalisht<br />
Sovjetik, një nga njollat e trishta të asaj kohe ka gjithashtu shtetërore shqiptare me B.Sovjetik ndikimit të P.K.Jugosllave që nga krijimi nga ana<br />
qenë edhe e gjithë historia e krijimit, kalonin nëpër forumet jugosllave, (dhe B.S. e e të dërguarve të saj Miladin Popoviçit si edhe<br />
administrimit si edhe mbetja si rudiment i kishte pranuar gjëndjen si të mirëqenë), ai i a Dushan Mugoshës, e në vazhdim i përzgjedhur<br />
dikurshëm i flotës nëndetëseve, Pasha Limani. bënte hyzmetin mbajtjes së miqësisë me prej tyre t‟a drejtonte si P.K.<strong>Shqiptare</strong> e<br />
Vetëm qëmtimi i dëshmive të ish komandantit të Mareshallin Tito me piksynimin që në Shqipëri, si gjithashtu edhe luftën e quajtur fillimisht Luftë<br />
asaj baze detare, Dashamir Ohrit, me pohimet e republik‟e ardhëshme e Federatës Jugosllavisë, ai Nacional Çlirimtare por e kthyer në vazhdim<br />
tija se si Shqipëria përballonte shpenzime liveli jo së pakut t‟a ruante pozitën e tij prej udhëheqësi. në luftë civile po prej tyre për interesat e<br />
të papërfillëshme si edhe mbante të gjitha Më 29 Maj të vitit 1947, në mbledhjen e Byrosë P.K.Jugosllave, E.Hoxha duhej të ballafaqohej<br />
përgjegjësitë që pasonin si rrjedhojë operacionesh Politike të K.Q.,u vendos që duke filluar që nga me një rrethanë tejet të vështirë : Duhej bindur<br />
28
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Stalini dhe P.K.(b) e B.S. se ai vetë, në krye edhe partisë duke i dënuar ashpër ata që u quajtën grupi themeluan “Traktatin e Miqësisë, Bashkëpunimit<br />
të P.K.<strong>Shqiptare</strong> si edhe të Shtetit Shqiptar, jo armiqësor dhe antipartí i Koçi Xoxes).<br />
dhe Ndihmës Reciproke”, që e emërtuan<br />
vetëm që me ndërgjegje të plotë shkëputeshin<br />
Vijmë tashti tek data 5 Mars e Traktati i Varshavës, edhe Shqipëria u ftua në<br />
nga Jugosllavia por edhe se do të vepronin vitit 1953 kur vdekja e Stalinit e mbuloi në zi atë kuvënd me të drejta të plota. Kësisoji, pa hyrë<br />
besnikërisht dhe me nënështrim të plotë ndaj Shqipërinë ! Atë ditë Enver Hoxha e uli në në hollësira që dalin nga objektivi i kësaj analize,<br />
B.S. dhe udhëheqësit të saj Mareshallit Stalin ! gjunjë turmën e mbledhur para shtatores së me ngritje edhe me ulje vazhduan marrëdhënjet<br />
Në këto kushte ndjenja e vetëqendërzimit të Stalinit, për t‟a nderuar kujtimin e tij. Kjo njera mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, me pikë<br />
Enver Hoxhës e gërshetuar ngushtë me anë e medaljes. Kurse ana tjetër, (akoma edhe qendërzimi interesat e udhëheqësit të Shqipërisë.<br />
pragmatizmin e tij jo vetëm që nuk u step t‟a më e trishtë dhe që kurrë nuk u zu në gojë), qenë Kështu më 1 Janar 1959 “Zëri i Popullit” botoi<br />
merrte vendimin por edhe brënda katër ditësh, me dhjetra pjesëmarrësit e atij mitingu mortor që një përshëndetje drejtuar B.S. ku integralisht, mes<br />
mbasi e kishte patur takimin me Vjaçesllav u arrestuan dhe u kalbën burgjeve vetëm me tjerave, Enver Hoxha theksoi “... I gjithë populli ynë<br />
Molotovin, e pra më 28 Qershor të vitit 1948, i a vetëm sepse nuk pranuan atë ditë të uleshin në me mirënjohje të pakufishme i drejton sot falënderimet më<br />
dërgon Mareshallit Stalin n‟emrin e Komitetit gjunjë ose u treguan gazmorë në vënd që të të zjarrta Bashkimit të lavdishëm Sovjetik, Partisë mëmë<br />
Qëndror letrën me të cilën i shpreh konformimin qanin, (ose së paku të bënin sikur qanin) ! Po Komuniste të B.S., Komitetit Qëndror të saj dhe shokut<br />
total të Shqipërisë ndaj vendimeve të paraqesim në vazhdim kalime nga betimi që u Nikita Hrushov. Ne i sigurojmë se me ta jemi<br />
Kominformbyrosë ! Ky edhe hapi i parë për t‟a lexoi pjesëmarrësve të atij mitingu mortor vetë të lidhur përjetë me një miqësí dhe besnikërí<br />
fituar besimin e B.S. Por ky hap duhej ndjekur Enver Hoxha para shtatores Stalinit : “... Popujt e që nuk do të ketë mortje kurrë ...!”<br />
edhe me masa të tjera thelbësore bindëse që t‟a B.Sovjetik dhe neve, edhe gjithë popujt e botës na ka<br />
Në vazhdim, më 26 Maj 1959, po<br />
dëshmonin katërcipërisht shkëputjen e Shqipërisë mbuluar sot një fatkeqësí e madhe . Udhëheqësi, mësuesi në gazetën “Zëri i Popullit”, botohet fjala e<br />
nga Jugosllavia. Përgjatë këtij shtegu ku, dhe Ati jonë i shtrenjtë Josif Visarjonoviç Enver Hoxhës në pritjen që i bëhet Nikita<br />
objektivat e arritjeve personale vetqendërzuese Stalin mbylli sytë përgjithmonë, pushoi të menduari Hrushovit në krye të delegacionit Sovjetik, kur<br />
Enver Hoxha i kishte krejtësisht të qarta, mbas mendja e gjeniut më të madh dhe më të ndritur të kohrave ata zbritën në aeroportin e Rinasit : “... Miqësinë<br />
Pleniumit të X-të të K.Q. të partisë mbas tona ... betohemi se do ta forcojmë dhe çelikosim me Bashkimin Sovjetik populli shqiptar e çmon si<br />
shpalljes së Rezolutës Informbyrosë, Enver dashurinë tonë të sinqertë e të thellë për popujt vëllezër të thesarin më të shtrënjtë ... Miqësia jonë është e fortë si<br />
Hoxha mblodhi Pleniumin e XI-të nga 13 deri Bashkimit Sovjetik ... Partia e Lavdishme Komuniste e graniti dhe e përjetëshme si malet tona !”<br />
më 24 Shtator të vitit 1948 ku sulmoi hapur dhe B.S. me Komitetin e saj Qëndror Leninian Stalinian me Katër ditë më vonë, e për të qenë të saktë<br />
shumë egër politikën e Jugosllavisë, rehabilitoi në krye shokun Malenkov do të jenë si gjithmonë pikërisht më 30 Maj 1959, Nikita Hrushovi<br />
Nako Spirun me gjithë të shoqen Liri Belishovën, për ne burim i madh dhe i pashterruar i dritës në rrugën shpallet Qytetar Nderi i Tiranës ! Ky akt si<br />
gjithashtu edhe Mehmet Shehun, dhe nga ana tonë drejt të ardhmes së lumtur ... !”<br />
edhe mbjellja e përbashkët e Pemës Miqësisë nga<br />
tjetër e shkarkoi si Sekretar Organizativ të Partisë<br />
Vetëm tre muaj mbas vdekjes udhëheqësit e P.K.(b)B.S. si edhe P.P.Sh., jepnin<br />
Koçi Xoxen, (duke mos e përjashtuar nga Byroja Stalinit, në Qershorin e vitit 1953 vete në Moskë iluzionin se udhëheqësi shqiptar më në fund i<br />
Politike), por duke i përjashtuar Pandi Kriston si një delegacion liveli të lartë i Partisë i kryesuar kishte fituar híret e Baba Nikitës, (siç i drejtohej<br />
edhe Kristo Themelkon nga Byroja por jo nga personalisht nga Enver Hoxha. Malenkovi e priti ato ditë në mënyrë të përsëritur Enver Hoxha<br />
Komiteti Qëndror.<br />
ftohtë Enver Hoxhën. Në vazhdim filloi të marrë udhëheqësit sovjetik, Nikita Hrushovit) !<br />
Mbas këtyre masave kundra- trajtë gjëndja sipas së cilës përvijohej dukuría se<br />
Mirëpo ky flirt nuk zgjati shumë.<br />
jugosllave Enver Hoxha vëzhgonte reagimin tashmë periudha kohore gjatë së cilës diktatori Në kuadrin e luftës frontale nga ana e Hrushovit<br />
Sovjetik i cili nuk vonoi dhe erdhi. Masat e shqiptar e gëzonte të plotë besimin e B.Sovjetik kundra kultit individit aq të zgjatur të Stalinit si<br />
marra si edhe ndryshimet ishin për mirë por ... jo kishte perënduar. Kohët e reja duheshin diktator i padiskutueshëm i B.Sovjetik, si edhe<br />
akoma plotësisht bindëse.<br />
përballuar edhe ato me ... qëndrime të rinj. insinuatat e udhëheqësit të ri sovjetik lidhur me<br />
Fillë mbas mbylljes së<br />
Një vit më vonë, në Qershorin e udhëheqjen shqiptare, e cila kishte 16 vite në krye<br />
punimeve të Pleniumit të XI-të të K.Q. e vitit 1954, vete së rishmi në Moskë Enver Hoxha të partisë dhe të shtetit Shqiptar e duhej t‟u a<br />
ritheksoj këtë moment fillë mbas mbylljes së punimeve në krye të një delegacioni së bashku me Hysni linte frenat drejtuesve të rinj, nuk mund<br />
të Pleniumit XI-të të K.Q., Koçi Xoxe,Pandi Kristo, Kapon. Nga takimet me Hrushovin ata e kaloheshin pa shkaktuar marrjen pozicion nga<br />
Kristo Themelko, Nesti Kerenxhi etj., papritmas kuptuan qartë se tri ishin objektivat e tija sa u ana e Enver Hoxhës.<br />
u shkarkuan nga të gjitha pozicionet e tyre takon pozicionimeve politike :<br />
Përgjatë kësaj hullíje na vjen në<br />
politike si edhe shtetërore që mbanin ! Në a- Spastrimi i aparatit partiak dhe i shtetit nga ndihmë edhe vepra dy vëllimëshe e Andre<br />
vazhdim, pikërisht tre muaj mbas Pleniumit të stalinistët.<br />
Fontain me titullin Historija e Luftës së ftohtë,<br />
XI-të, mblidhet Kongresi i I-rë i P.K.<strong>Shqiptare</strong> b- Luftë frontale kultit të individit stalinist. ku në Vëllimin e II-të, Fq.395 lexojmë : “... Tito<br />
ku ish Sekretari Organizativ i Partisë Koçi Xoxe, c- Zbutje e marrëdhënjeve me Jugosllavin‟e Titos. kurrë nuk e kishte mospërfillur faktin se shtegu që e<br />
del në podium t‟a marrë fjalën ... e cila nuk i<br />
Tashmë Enver Hoxha kishte udhëhiqte ndaj likuidimit të armiqve të tij shqiptarë, e<br />
lejohet nga zhurma dhe përplasjet e këmbëve në përvojë e duhej t‟i përvishej punës nga dhe si çonte atë drejtë pajtimit të tij të plotë me Nikita<br />
sallë ! E ndjek më 28 Nëntor arrestimi i tij i cili duhej kthyer guna që mos të nëpërkëmbej Hrushovin. Dhe dukej se Hrushovi ishte i prirur që<br />
pasohet më 30 Maj të vitit 1949 me pushkatimin vetqendërzimi i tij. Cilët do të ishin fillimisht këtë dhuratë t‟i a blatonte Mareshallit Jugosllav ...”.<br />
e tij !<br />
heronjtë e në vazhdim kurbanët e ardhëshëm<br />
Më 14 Shtator të po atij viti Kina e<br />
Me masat drastike edhe kriminale për hir të këtyre interesave të tija vetjake ? Madhe Popullore na e lëvroi të gjithë sasín‟e grurit<br />
të marra nga Enver Hoxha ndaj bashkë-<br />
Fillimisht, t‟i fitonte hiret e që i kishim kërkuar në një kohë që, sipas Enver<br />
punëtorëve të tij më të ngushtë, ai mundi t‟a udhëheqësit të B.Sovjetik Nikita Hrushovit, Hoxhës “... Bashkimi Sovjetik po e linte<br />
fitojë më në fund besimin e Josif Visarionoviç doemos ai e luajti kartën Liri Belishova ! Kjo e Shqipërinë të vuante urije që t‟a ulte në<br />
Stalinit ! Natyrshëm shtrohet pyetja : Sa zgjati fundit me gjithë ish të shoqin tashmë të vdekur gjunjë !<br />
ky besim ? Teorikisht, sa kohë që të mbahej më Nako Spirun, (i vetëvrarë gabimisht duke<br />
këmbë KOLABORACIONI ME luajtur me koburen e tij më 22 Nëntor 1947), të<br />
NËNËSHTRIM INTERESASH rehabilituarët e politikës pro-sovjetike, filloi të<br />
KOMBËTARE TË SHQIPËRISË NDAJ përdorej si katalíte në marrëdhënjet me Revista Kuq e Zi<br />
ATYRE TË BASHKIMIT SOVJETIK. B.Sovjetik ! Në mos gjë tjetër, Enver Hoxha<br />
Ndërsa, e përcaktuar saktësisht, që nga 30 Maji i kësisoji së paku një farë kredíje në marrëdhënje<br />
vitit 1949, ditë kur u pushkatua Koçi Xoxeja, (e me Hrushovin dhe patjetër që edhe kohë, fitonte.<br />
në vazhdim kur një e nga një i u vu shënja e Një shënjë pozitive në këtë drejtim ishte fakti që<br />
Tribunë Shqiptarizmi,<br />
Lexojëni !<br />
barazimit me tradhëtarë të atdheut edhe armiq të kur më 14 Maj të vitit 1955 u mblodhën<br />
udhëheqësit e tetë vëndeve të Lindjes dhe<br />
29
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Tests and documents of<br />
Albanian History<br />
By Robert Elsie<br />
Dr. ROBERT ELSIE<br />
1474<br />
George Merula:<br />
The Siege of Shkodra<br />
The Italian humanist and historian George Merula<br />
(1430-1494), also known as Georgius Merula<br />
Alexandrinus or Giorgio Merlano di Negro, was born in<br />
Alessandria in northern Italy. He studied in Milan<br />
under Francesco Filelfo in 1444-1446 and later in<br />
Rome, Padua and Mantua. From 1465-1482, he was<br />
professor of rhetoric in Venice. Invited back to Lombardy<br />
by Ludovico il Moro of the powerful Sforza dynasty, he<br />
taught in Padua (1483-1485) and finally at the<br />
Accademia in Milan (1485-1494). Aside from his<br />
editions and commentaries of many Roman authors,<br />
Merula is the author of a moving description of the<br />
Turkish siege of Shkodra (Bellum Scodrense), composed<br />
in Latin in September 1474. The fortress of Shkodra<br />
finally fell to the Ottoman Turks in January 1479.<br />
George Merula of Alessandria conveys his<br />
greetings to Jacob Merula and Francesco<br />
Gambarini.<br />
I assume you are all waiting anxiously to find<br />
out what the savage and mighty enemy of<br />
Christianity (1) has been preparing to do against<br />
us, in particular if we take account of what he<br />
accomplished this summer. Had he attained his<br />
objectives, he would easily have committed the<br />
greatest massacre planned for many years.<br />
Initially, he intended to attack Italy and to<br />
plunge the country into strife, just as our<br />
forefathers had suffered severely, who, like<br />
beasts, spent centuries hiding in the most isolated<br />
recesses of the mountains and in the depths of<br />
caves (2). In fact, the Turk initially beat the King<br />
of Persia, (3) soundly defeating a good portion of<br />
his army by the favourable position he had taken<br />
and by means of the military equipment he had.<br />
The Persian cavalry, trounced and scattered by<br />
the attack and all the commotion, abandoned the<br />
battlefield and fled. Then he decided to attack<br />
that part of Macedonia which is situated along<br />
the Adriatic coast, and turned his attention to the<br />
region now called Albania. Had he taken that<br />
country, all the coastline including Dalmatia and<br />
Liburnia (4) would have fallen immediately under<br />
his sway, and, using the workforce there, at very<br />
little expense, he would have built a great naval<br />
fleet. Then, using his fleet to protect the Adriatic,<br />
he would have taken Apulia and Calabria since<br />
the distance across the sea from one side to the<br />
other is not great, and would thus have secured<br />
himself a means of penetrating further into Italy.<br />
He was waiting for a favourable moment to let<br />
his whole army feed on enemy land.<br />
It was thus at the very time when the harvest<br />
was drawing near on the fields of Epidamnus<br />
(Durrës) and the other coastal regions, that he<br />
summoned his general, whom the Turks in their<br />
language call the Pasha of Roumelia, to his<br />
headquarters in Moesia, in order to muster an<br />
army. This man, having gathered there over one<br />
hundred thousand soldiers, and with no one<br />
knowing what he intended to do, i.e. whether he<br />
intended to attack Pannonia or to cross over to<br />
Asia, he pretended to return to Thrace and<br />
Adrianople but, after marching for two<br />
continuous days, he turned back, traversing in<br />
one night the road he had been travelling along.<br />
About the middle of May, sending sixty<br />
cavalrymen as an advanced guard, he suddenly,<br />
without warning, attacked and routed the<br />
Macedonians. Then, having taken prisoner all the<br />
scouts on the road before word could spread of<br />
his unexpected victory, he advanced and set up<br />
camp near Shkodra, which was once a Roman<br />
city.<br />
Shkodra, situated on the border with<br />
Dalmatia and Macedonia, is a well-fortified city,<br />
virtually on all four sites, both from its natural<br />
position and because of its constructed<br />
fortifications. Around the fortress are high cliffs<br />
and from up top, one can observe all the<br />
plainsbelow. On one side there is a more gradual<br />
slope which leads one up to the fortress. The<br />
waters of the Buna River flow by, right past the<br />
bottom of the hill. Along this river, the waters of<br />
a lake, of recent formation, flow into the sea. The<br />
river is slightly larger than our Tanaro (5). Do<br />
not be surprised that I claim the lake is of recent<br />
origin, since it is not mentioned by the Greek<br />
writers Strabo and Ptolemy, nor by the Roman<br />
authors Pomponius Mela and Pliny. When they<br />
30<br />
mention the region, they refer only to the Drin<br />
River. This river flows past Lissus, now called<br />
Lezha, which separated Dalmatia from<br />
Macedonia. We may assume that, had the lake<br />
existed in ancient times, the said, well-known<br />
geographers would not have been silent about it.<br />
And indeed, islands and boulders from it have<br />
found their way into the sea, and other rivers and<br />
springs erupt from the earth there, new ones<br />
every day, so that one is led to the conclusion<br />
that the lake in question was formed a long<br />
time after the above-mentioned writers. It has a<br />
circumference of one hundred thousand paces<br />
and is no smaller than Lake Como and Lake<br />
Garda, two well-known lakes of our Cisalpine<br />
Gaul.<br />
The local people call the town Shkodra in<br />
their language and the language of their<br />
forefathers, whereas the Italians have now given<br />
it a new foreign name, Scutari. The ruler of this<br />
town was Antonio Loredano (Antonius<br />
Lauretanus), a man who would have been the<br />
pride of his grandfather Petrus, and who was a<br />
worthy son of Jacob. It is to him that go the<br />
honour and glory of saving the town, or better<br />
said, of defending Christianity. In addition, he<br />
paid honour to his lineage because he managed<br />
to do something quite extraordinary by defeating<br />
such a savage enemy.<br />
When he learned that such a huge army was<br />
about to attack in the land of Moesia, Antonio<br />
Loredano, worried for himself and for his town<br />
and knowing the strategic importance of Shkodra<br />
for the Turks, gave orders that all grain, wherever<br />
it could be found, be gathered and stored within<br />
the walls. On the day before the arrival of the<br />
barbarians, he summoned and gathered around<br />
him in the fortress some of the young men of the<br />
countryside who had come down from the<br />
mountains. He then gave orders that water be<br />
carried up to the town by means of beasts of<br />
burden, as much as would be needed for a long<br />
siege.<br />
Këto dokumenta jepën<br />
anglisht sipas redaktimit<br />
tyne prej Dr. Robert<br />
Elsie, që i ka përkthye<br />
nga origjinalet përkatëse.<br />
Na falni që nuk kemi<br />
pasë mundësi t‟i<br />
kthejmë shqip.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
KALAJA E SHKODRES<br />
Foto : Franz Baron Von Nopçe, 1903.<br />
On June 4th, while lightly armed soldiers<br />
were surrounding the town with a vanguard and<br />
many men were running in all directions to loot<br />
and plunder, and while volunteers were making<br />
themselves ready for war, the (Ottoman)<br />
commander himself made his appearance with<br />
the other part of the army. This man, if we can<br />
call a man someone who was a eunuch and who<br />
once guarded the sultan's harem, is said to be<br />
healthy, robust, and more courageous than clever<br />
as a soldier in carrying out his duties. The sultan<br />
had promoted him to this level of merit for his<br />
achievements in war. He brought with him men<br />
skilled in the martial arts, strong of body and<br />
courageous. They were followed by equipment<br />
and one thousand camels loaded with bronze for<br />
casting cannons which are usually used to batter<br />
and knock down ramparts.<br />
When this huge army arrived, the whole<br />
coastal region was terrified. Even the inhabitants<br />
of the coastline of Illyria and Macedonia were<br />
petrified, fearing that they would fall prey to the<br />
barbarians. Some of them fled into the rugged<br />
mountains, while others, having escaped the<br />
town, took refuge on the islands with the<br />
women, children and cattle. Some had made their<br />
way to the mouth of the river and were waiting<br />
for ships to take them anywhere, wherever fate<br />
should wish.<br />
When the Senate received the news, the fine<br />
and noble leaders of Venice recruited new<br />
soldiers and gathered a great deal of money<br />
without any difficulty. They did not hesitate in<br />
giving generously to provide all material<br />
necessary to repulse the enemy. They sent money<br />
and help in particular to those leaders who were<br />
ruling over large parts of the lakeside so that they<br />
might be able to resist barbarian attacks in<br />
perilous gorges and canyons.In addition to him<br />
was Triadano Gritti (Triadanus Grittus),<br />
commander of the fleet and an octogenarian,<br />
who despite his advanced age, showed fine<br />
resistance and was well concentrated on carrying<br />
out his task as best he could. No one believed<br />
that he could do it because it was a singular feat.<br />
At that time, he was travelling in<br />
the Aegean Sea, checking up on the islands<br />
thereabouts, and had just arrived at Chios when<br />
he heard that Shkodra, a town of great<br />
strategic significance, had been surrounded.<br />
Turning back, he set off for the Adriatic Sea,<br />
gathered his naval forces and entered the mouth<br />
of the Buna River,<br />
giving orders that his triremes and biremes<br />
should sail up the river, using oarsmen, because,<br />
in addition to the current of the river, the winds<br />
were blowing in the opposite direction. When he<br />
arrived at a certain spot where stone<br />
embankments had been built out into the water<br />
to slow down the current and where fishermen<br />
had constructed little huts to catch fish, he<br />
realized that the boats could go no further. He<br />
decided, in order to be on the safe side, to spend<br />
the night near the old church of Saint Sergius<br />
(Shirq), which is situated about five miles from<br />
the town. He intended the next morning at the<br />
break of dawn to embark upon caiques and small<br />
boats to see if he could find some route so as to<br />
come to the assistance of those under siege.<br />
When the enemy found out about the plan from<br />
some escaped oarsmen, and realized that the<br />
whole fleet could be blocked by them throwing<br />
logs into the river at the point at which it was at<br />
its narrowest, and thus stop the triremes from<br />
advancing, orders were given without delay that<br />
all other activities be suspended, that trees be cut<br />
down, and that most of the army cross over to<br />
the other side of the river so that our soldiers<br />
could be attacked from both banks with all sorts<br />
of missiles and weapons<br />
31<br />
In the midst of such preparations, and while<br />
all paths were being strictly guarded to prevent<br />
the Venetians from using their spies and<br />
escapees to find routes in, a Greek fellow, once<br />
taken prisoner by the Turks and forced into<br />
servitude, but later appointed by the pasha as a<br />
high-ranking official of the region, reflecting on<br />
the religion in which he had been raised and<br />
educated, jumped onto the pasha's steed, stole<br />
his lance and galloped off to the place where the<br />
ships were anchored. He asked to speak to the<br />
commander of the fleet and, having boarded one<br />
of the triremes, he revealed the enemy plan and<br />
informed the Venetians that they were in great<br />
danger. As soon as the Venetians heard this,<br />
orders were given that the whole fleet be armed<br />
and made ready for battle. Ropes were<br />
unfastened, anchors were weighed and the sterns<br />
of the ships were turned around. The triremes<br />
were positioned in a line so that, at an<br />
appropriate distance from one another, they<br />
could advance against the current. But the<br />
moment the sun came up, they could hear from<br />
all sides the neighing and galloping of horses, the<br />
firing of military equipment and arms glimmering<br />
in the distance, and such was the din and<br />
clamour that anyone not used to it would have<br />
been crippled by fear. The Turks then began<br />
shooting arrows and slinging stones at the fleet<br />
wherever they could reach it, some using their<br />
bare hands, others using equipment.<br />
Nonetheless, the fleet advanced, but so great was<br />
the amount of stones and missiles hurled at the<br />
ships that it seemed that a hailstorm had<br />
broken out and covered the vessels. Those who<br />
were further away and could not shoot, urged<br />
their comrades on with screams and shouts. The<br />
Venetians for their part, seeing that they were in<br />
a difficult position and were being shot at from<br />
both sides, began to attack the enemy with<br />
scorpions and rifles and other pieces of invented<br />
recently equipment, called bombards and<br />
spingards.<br />
The enemy attack was thus repulsed. They<br />
landed on the riverbank and chased the foe for<br />
over ten thousand paces, breaking their force.<br />
Both sides hastened to gain control of a certain<br />
site where the river flows through a narrows<br />
between two hillocks. There, the two banks are<br />
so close to one another that a trireme can hardly<br />
get through. The barbarians, with their remaining<br />
forces, endeavoured to arrive there first and take<br />
up position. They realized full well that they<br />
could impede the advance of our ships by<br />
throwing logs and harpoons into the water. The<br />
Venetians for their part, with the oarsmen<br />
rowing as fast as they could, sailed forth with<br />
their biremes and triremes, hoping that their<br />
great efforts would pay off once they passed the<br />
narrows, upon which the barbarians had set their<br />
stores. However, whether it was the will of God<br />
or it was due to the virtue and courage of the<br />
two sides, both the Venetians and the barbarians<br />
arrived at Scala (this is what they called the<br />
narrows between the two prominent hillocks) at<br />
almost the very same time, and a terrible battle
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
took place there. But our men survived the peril.<br />
None of their ships - not even one caique - was<br />
impeded or caught. This enraged the barbarians<br />
all the more because they had already suffered<br />
one defeat. Our forces were heading towards the<br />
mouth of the Buna and they began attacking the<br />
last trireme with rocks and other projectiles,<br />
using in their fury whatever they could find. Now<br />
the Turkish horsemen, having regrouped, rode<br />
right into the river and attacked the oarsmen by<br />
seizing the oars with their bare hands. They<br />
would not let go of them for dear life except<br />
when our men chopped off their hands or threw<br />
some very heavy object at them.<br />
Finally, without any of our men being taken<br />
prisoner, the fleet sailed and reached a safer<br />
location, though five hundred men had been<br />
wounded and eighteen had been killed. The<br />
Turks themselves had suffered a massacre. This<br />
became clear the next day when, following the<br />
barbarian withdrawal, our men returned to the<br />
church of Saint Sergius so that those under siege<br />
realized that they occupied a lofty position. They<br />
wanted to make it known to the enemy that they<br />
had withdrawn for tactical reasons and not out of<br />
fear. There, along the riverbanks, they came<br />
across great numbers of bodies of men and<br />
horses, some of them floating in the water. Our<br />
men, unable to endure the stench, returned to<br />
the mouth of the Buna. In the meantime, the<br />
enemy had built a bridge, connecting the two<br />
banks. They then set up tents along the river and<br />
left some ten thousand horsemen there to guard<br />
them. Then they departed to plunder all those<br />
prosperous reaches and loot the villages, setting<br />
fire to homes and destroying fields of grain.<br />
At the same time, the Venetians were<br />
transporting wooden planks covered in pitch to<br />
Acruvium. Acruvium is a town now known as<br />
Kotor. From there, all the material was to be<br />
transported by men and beasts of burden over<br />
the rugged and pathless mountains and was to<br />
be unloaded at the lakeside. There, carpenters<br />
were to construct lake boats, more for the war<br />
than for the needs of transportation. In<br />
addition, over one thousand sailors were then<br />
seconded to guard the lake in light boats and<br />
dugouts. They were to pursue and harass the<br />
enemy which had set up tents along the banks<br />
of the river. Although they did their utmost to<br />
come to the assistance of those under siege,<br />
they did not succeed. This was, firstly, because<br />
the barbarians held guard day and night at a<br />
narrow gorge between the mountain and the<br />
river, the site only five hundred paces wide. The<br />
guards did not move from the site, even when<br />
shot at from the mountain and from boats at<br />
the same time. Secondly, a treacherous vojvode,<br />
to save his possessions, took a bribe and did not<br />
give our men the support they needed. Because<br />
they no longer trusted this fellow and because<br />
their tents along the lakeside were unprotected,<br />
our men out on their boats abandoned their<br />
strategy of direct attack and limited themselves to<br />
small guerilla actions, yet never leaving enemy<br />
forces a moment's peace. The latter could not<br />
even go out to fetch drinking water without<br />
placing themselves in mortal danger. Once, when<br />
the barbarians were out looting like thieves and<br />
searching for local villagers hiding in the dense<br />
forests, some three hundred of them went down<br />
to a spring to drink water. There, they were<br />
attacked by the local inhabitants, assisted by our<br />
soldiers. Our men surrounded them and<br />
chopped them to pieces. Unaffected by the<br />
fighting were several rocks and islands in the lake<br />
where beautiful monasteries had been<br />
constructed by Greek clergy. All these people<br />
would otherwise have been heartlessly ravaged.<br />
Meanwhile, the enemy made ready some<br />
cannons of enormous proportion. They were of<br />
such a calibre that, when shot at, the ramparts of<br />
the fortress shuddered and most of them<br />
collapsed. Nevertheless, those under siege had<br />
stored enough material to defend themselves and<br />
to repair the fortifications, which proved to be<br />
necessary now that the town was without walls.<br />
They took a pile of beams and nailed them<br />
together, erecting them with earth and mud and<br />
thus creating an improvised barrier, like strong<br />
ramparts, to fend off the enemy attack. The<br />
barbarians then began to launch cannonballs<br />
with their bombards, indeed one thousand nine<br />
hundred times, destroying both the ramparts and<br />
the houses, and believing that their army would<br />
now have no problem conquering the city.<br />
Orders were given that all iron tools, wooden<br />
instruments and other material used for repairing<br />
Gravurë gjjermane sh. XV, në librin<br />
„Rrethimi i Shkodrës” walls and homes be<br />
Gravure gjermane sh. XV nga libri<br />
“Rrethimi i Shodrës”<br />
32<br />
made ready for the attack, so that when their<br />
forces took the city, they would at least be sure<br />
to reap the benefits of the victory after so much<br />
trial and tribulation.<br />
The assault began with piercing shouting, the<br />
beating of drums and the blowing of trumpets.<br />
Bonfires were lit on all four sides of the fortress.<br />
Then they stopped for prayer, adoring the new<br />
moon as they lay on the ground, as is their<br />
custom. One must know that the Ottomans<br />
never engage in a full battle before the new<br />
moon, which they greet with great devotion. As<br />
such, on August 15th, the pasha promised great<br />
reward to those who would could climb the<br />
slopes to the fortress, mustered his army, and<br />
with two shots from the cannons, gave signal for<br />
the attack. The moment he gave the sign, they all<br />
rushed out of the camp and ran forth. With great<br />
din and clamour, taking with them movable<br />
mantlets, beams and poles with hooked prongs,<br />
they clambered swiftly up the mountain, rock by<br />
rock, path by path.<br />
According to a plan he had prepared before<br />
the start of the siege, Loredano, who was second<br />
to none in bravery and the martial arts, deployed<br />
his forces in such a way that the townspeople,<br />
together with the Italian garrison and the young<br />
men from the countryside, would be in position,<br />
but that they would keep silent and hidden. In<br />
this manner, the enemy would not hesitate to<br />
approach the base of the fortress. He then chose<br />
three hundred men who were to wait at the open<br />
square of the fortress, arms in hand, to fend<br />
offne who attacked them.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Most of the archers were then positioned<br />
around the ramparts and a signal was given, a<br />
Hyemja e kalasë Shkëdrës great cry, to call the<br />
population out to the walls. The Turks then<br />
began their advance on the walls against which<br />
they placed their ladders, and in fury started to<br />
attack from all sides, such that those within the<br />
city did not know which side needed the most<br />
attention and where to deploy emergency<br />
reinfocements. It was in this strategy that the<br />
barbarians had placed their hopes. With a hail of<br />
missiles and cannonballs engulfing the fortress,<br />
the forces under siege rushed forth with all the<br />
arms at their disposal and began to attack the<br />
enemy which had already reached the top of the<br />
hill. Some of those on the ramparts began<br />
hurling huge torches and sharp javelins down at<br />
them, whatever they could find, but, where they<br />
were able, the Turks held their ground and<br />
replaced one another. Nearby was the pasha<br />
giving orders, urging his men on, praising the<br />
most courageous of them and cursing the<br />
cowardly and the lame. Whenever he saw any<br />
men retreating, he menaced them with his sword<br />
and sent them back into battle, threatening<br />
otherwise to execute them on the spot. Thus,<br />
although most of the Turks were unable to fend<br />
off the stones and missiles being hurled at them<br />
from above, and many of them were struck dead<br />
and fell to the ground, no one dared to retreat or<br />
move from the spot. The people of Shkodra, for<br />
their part, prepared kegs full of stones which<br />
they hurled down the cliffs on the steepest sides.<br />
These struck the Turkish fighters swarming<br />
below. They also hurled baskets of sticks and<br />
rushes dipped in pitch and set them on fire. The<br />
conflagration lit up the area and made it highly<br />
visible, to the great assistance of those under<br />
siege. Who knows how many enemies were<br />
burned and consumed by the flames? For the<br />
Turks had begun their siege in the dark of night<br />
in order to cover up their dastardly plan and<br />
tactics. The savage fighting continued all night<br />
long. Those under siege did not have a moment's<br />
rest.<br />
The next day, the attack grew even stronger.<br />
The barbarians believed that they had already<br />
gained a victory. Therefore, midst the wounded<br />
and the missiles, they advanced, trampling over<br />
bodies until they reached the edge of the<br />
fortifications themselves. In the sections where<br />
the ramparts had been knocked down, they<br />
brought forth poles with sharp metal hooks<br />
which they fixed against the walls. By using those<br />
sharp ends, they struck and wounded the<br />
defendants, even pulling some of them off the<br />
ramparts. But the men of Shkodra were not<br />
frightened and held their ground, fighting off the<br />
enemy with swords and axes, chopping them to<br />
bits on the spot.<br />
The defendants from above were<br />
slaughtering so many of the enemy with all sorts<br />
of weapons and missiles, defending the town<br />
with all their courage and with all the strength<br />
they had in them, and the battle had reached its<br />
zenith. Then, behold!, the barbarians on all sides<br />
of the fortress began to withdraw.<br />
The sun had been up for three hours and the<br />
ladders of the attackers with the men still on<br />
them plunged to the ground. Then the Turkish<br />
army began to show weakness and lose courage.<br />
The townspeople were heartened by this. Their<br />
courage and morale had reached a new height.<br />
They sprang over the ramparts and leaped to set<br />
upon the fleeing enemy forces who were running<br />
back towards their tents. They kept at them right<br />
until they reached the enemy encampment,<br />
where a savage and bloody battle took place<br />
between the two sides, and the tents were<br />
shredded and destroyed. Beams and logs were set<br />
on fire and, as the wind was blowing against the<br />
Turks, some of them were burned and consumed<br />
by the flames, while others choked in the smoke<br />
and ran away in flight.<br />
The men of Shkodra returned to the town<br />
with the banners of the enemy army and the<br />
heads of some of the commanders killed during<br />
the attack, and exposed them on the ramparts.<br />
Brandishing their shining swords, they made<br />
great fun of the enemy, challenging them back to<br />
battle.<br />
The pasha had been struck on the thigh by a<br />
boulder and was wounded. As far as could be<br />
learned from letters from princes in the region<br />
and from the narratives of those who had<br />
escaped the fighting, about seventy thousand<br />
men, indeed the majority, were wounded in the<br />
battle. There were hardly any fighters who<br />
returned to camp without having been wounded.<br />
There were no tents in which one could not hear<br />
the moaning and groaning of the injured. The<br />
fighting had indeed been so savage that the pasha<br />
wrote to Sultan Mehmed and reported of the<br />
valiant courage of those under siege and of the<br />
great damage they themselves had suffered.<br />
In addition to all these events, in the months of<br />
August and September, the region is so<br />
pestilential that the local people can barely<br />
endure the debilitating climate, not to speak of<br />
the foreigners there suffering from the<br />
deprivations of military life and living outdoors<br />
under appalling conditions. For this reason,<br />
many of our men as well as the Turks who<br />
survived the carnage, perished of fever caused by<br />
the bad air and stagnant water of the marshes.<br />
When the Ottomans realised what was<br />
happening, they gave orders for the siege to be<br />
lifted, although they knew that their authority<br />
would be weakened if they withdrew their forces.<br />
Vijon në numërin e ardhshëm<br />
33<br />
SHKODRA KRENARE<br />
Shkodër, moj Shkodra krenare,<br />
Qytet madhshtor i lashtësisë,<br />
Mburrja e racës shqiptare,<br />
Qendra e mbretnave t‟Ilirisë.<br />
N‟themelet e tu historikë,<br />
Pellazgët ngritën mure me gurë,<br />
Me blloqe të mëdha ciklopikë,<br />
Që nuk do shembëshin kurrë.<br />
Ishin kohët shumë antike,<br />
Flijimin themeli kerkonte,<br />
Rozafa ajo nuse fisnike,<br />
Jetën e saj aty ‟flijonte.<br />
Shkodra do t‟ruente kujtimin<br />
E Rozafës bukur perore,<br />
Ku s‟do t‟harronte flijimin,<br />
T‟ asaj nusëje trime arbnore.<br />
N‟ato mure Agroni mbretnoi,<br />
Mbret‟ i urtë, burrnor e fisnik,<br />
Ilirinë të tanë e bashkoi,<br />
Nga Veriu deri n‟detin Jonik.<br />
Aty sundoi Teuta mbretneshë,<br />
Nji grue trime e fort krenare,<br />
Me romaket n‟lufta tuj u ndeshë,<br />
Në mbrojtje t‟trojëve shqiptare.<br />
Me romakët u ndesh‟n fiset ilire<br />
Me mbretin Genc në krye trimnor,<br />
E humbi luftën ai mbret i mirë,<br />
Por Roma e nderoi si mbret peror.<br />
Ma vonë mbi ty, Shkodër kreshnike,<br />
Mbas vdekjës së të madhit Kastriot,<br />
Do t‟sulëshin hordhitë aziatike,<br />
Me vite të tana kot me kot.<br />
Deri ne fund u mbrojte heroike,<br />
Qendresa jote u ba legjëndare,<br />
U shkruen për ty vepra historike,<br />
Dh‟emni yt u hap në botën mbarë.<br />
Shpirt i qëndresës mbete ti gjithmonë,<br />
Dhe iu kundërvune me guxim,<br />
Komunizmit q‟erdh në vendin tone,<br />
Mbi ty tuj ushtrue terror e krim.<br />
Bijt e tu ma të mirë t‟i kositën,<br />
Këto sllavo-komunistë t‟ pa nder,<br />
Shumë të rrënuen e sfilitën,<br />
Por nuk t‟mposhtën kurr nji here.<br />
Serishmi ti ngrihesh krenare,<br />
Me Rozafatit, kalanë madhshtore,<br />
Qëndresa e racës shqiptare,<br />
Prej lashësisë e në vazhdim përore.<br />
Shkodër, moj Shkodra krenare,<br />
Kokën nalt gjithmonë ti ta keshë,<br />
Ti simbol i qëndresës atdhetare,<br />
Pëjetsisht n‟histori do t‟ jeshë !<br />
Lahutari, 6 shkurt 2012.
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Moikom Zeqo<br />
In memoriam për<br />
Frano Prendin, babain<br />
e prehistorisë<br />
shqiptare<br />
Në 28 dhjetor 2011 mbylli sytë përgjithmonë në<br />
Bruksel të Belgjikës një nga dijetarët më të<br />
rëndësishëm të kulturës shqiptare, prof. Frano<br />
Prendi. Ishte 83 vjeç, qe rënduar nga shëndeti dy<br />
vitet e fundit, por rrallë kam njohur një njeri që<br />
kishte një gjallëri të tillë dhe që reflektonte një<br />
rini të përhershme si Frano Prendi.<br />
Një natyrë njerëzore e hapur dhe tejet modeste.<br />
Plot përkushtim të jashtëzakonshëm për<br />
shkencën arkeologjike. I lindur në 1928, i<br />
specializuar në Universitetin e Sofjës për<br />
arkeologji në degën e prehistorisë, Frano Prendi<br />
u bë një nga themeluesit kryesorë të shkencës së<br />
arkeologjisë shqiptare, së bashku me Hasan<br />
Cekën, Skënder Aramalin dhe Selim Islamin. Në<br />
vitet ‟50 të shekullit të kaluar u institucionalizua<br />
arkeologjia shqiptare, me një vizion dhe vetëdije<br />
profesionale të mirëfilltë. Dukej sikur arkeologjia<br />
qe një shkencë e vonuar në Shqipëri, ndonëse<br />
fillesat e saj u projektuan nga arkeologë të huaj,<br />
disa prej të cilëve dhe autoritete të mëdha të<br />
nivelit evropian. Por arkeologjia në Shqipëri qe<br />
më tepër një mungesë, ndonëse ëndrra për të qe<br />
e madhe. Djaloshi Frano Prendi në vitin 1951,<br />
kur ishte 23 vjeç, i diplomuar shkëlqyeshëm në<br />
Sofje, do të kthehej në atdhe dhe do të fillonte<br />
punë në Muzeun Arkeologjik të Institutit të<br />
Shkencave në Tiranë, të krijuar në vitin 1948.<br />
Ndryshe nga kolegët e tij, të cilët kishin një<br />
traditë paraprirëse në arkeologjinë klasike të<br />
antikitetit dhe të mesjetës, Frano Prendi ishte<br />
përpara një situate të çuditshme dhe paradoksale:<br />
në hartën arkeologjike shqiptare të dhënat për<br />
prehistorinë vërtet mund të paramendoheshin<br />
por për to nuk dihej pothuaj asgjë. Dikur Leon<br />
Rey kishte thënë se prehistoria në Shqipëri është<br />
“një njollë e bardhe”. Puna kërkimore e Prendit<br />
qe në shumë mënyra edhe fati i një misionari dhe<br />
ai me të drejtë mund të quhet si babai i<br />
prehistorisë shqiptare. Për afro 60 vjet ai iu<br />
përkushtua arkeologjisë prehistorike. Ai u bë<br />
mjeshtër i zbulimit dhe paraprijësi. Ai qe<br />
dokumentuesi i patjetërsueshëm, argumentuesi<br />
dhe përuruesi i disiplinës shkencore që nuk<br />
ekzistonte më parë. Vështirësitë nuk qëndronin<br />
vetëm në të panjohurën, por edhe në mungesën e<br />
një ekipi paraprak, ekip të cilin ai më vonë e<br />
përuroi dhe e bëri një fakt dhe aksion veprues<br />
tejet të suksesshëm. Frano Prendi kreu dhe<br />
drejtoi gërmime arkeologjike në të gjitha skajet e<br />
hartës së Shqipërisë. Kështu ai e dyzoi këtë hartë<br />
dhe e pasuroi me atë që i mungonte: domethënë<br />
në strukturën e prehistorisë. Kështu në tumat e<br />
Matit, në ato të Vajzës së Vlorës, të Vodhimës e<br />
të Bodrishtës së Gjirokastrës, në Pzhok të<br />
PROF. FRANO PRENDI<br />
(Shkodër 1928-Bruksel 2012)<br />
Elbasanit si dhe në një numër të madh<br />
vendbanimesh të tjerash si në Kamnik të<br />
Kolonjës, në Maliq, Podgorie e Sovjan të Korçës,<br />
në Burim të Dibrës, në vendbanimet e Belajt e të<br />
Gajtanit në Shkodër, në peizazhet shpellore të<br />
Blazit, Nezirit e Këputës të Matit por dhe në<br />
qytetet ilire të Lisit, në atë të Irmajt (Gramsh) etj,<br />
ky dijetar i pasionuar dhe i ditur nga terri<br />
informativ krijoi një mrekulli shkencore:<br />
grumbulloi të dhëna dhe fakte të pamohueshme.<br />
Kjo përbën një karakteristikë unike dhe krejt të<br />
veçantë të jetës së tij. Dijetar i terrenit, ai e ka<br />
përjetuar gjeografinë e Shqipërisë që në zanafillat<br />
e jetës njerëzore si dhe procesin e mijëvjeçarëve<br />
si askush tjetër. Duke qenë themelues i<br />
prehistorisë shqiptare Frano Prendi i ka disa<br />
merita të mëdha: krijoi pothuajse nga hiçi<br />
shkollën e prehistorisë shqiptare, ku u formua<br />
brezi i prehistorianëve duke u specializuar,<br />
konceptoi metodologjinë bashkëkohore në<br />
gërmimet arkeologjike të prehistorisë, duke<br />
dhënë një kontribut të pashembullt. Krijimtaria e<br />
tij shkencore është e madhe dhe e shumëfishtë,<br />
substanca e saj është një konditë sine qua nonpër<br />
etnogjenezën e kombit shqiptar. Prendi e<br />
konceptualizoi prehistorinë si një dimension të<br />
patjetërsueshëm dot të etnogjenezës. Frano<br />
Prendi për herë të parë në shkencën shqiptare<br />
dhe atë evropiane strukturoi sistemin e<br />
periodizimit dhe të kronologjisë për të gjitha<br />
epokat prehistorike në Shqipëri. Ai bëri<br />
gjithashtu në rrafshin krahasimtar inkuadrimin e<br />
kulturave prehistorike shqiptare në arealin<br />
prehistorik të Ballkanit, Evropës dhe botës<br />
Mesdhetare. Vështrimi i tij dialektik, erudit dhe i<br />
mirinformuar vëzhgoi qartë evidentimin e<br />
unitetit por dhe atë të diversitetit në zhvillimin e<br />
kulturës ilire nga epoka e bronzit në epokën e<br />
hekurit dhe më pas në Shqipëri si dhe<br />
argumentoi mjeshtërisht gjenezën e<br />
pakundërshtueshme të autoktonisë së<br />
shqiptarëve në viset e tyre. Duke qenë për shumë<br />
vjet koleg dhe mik i afërt me Frano Prendin, unë<br />
kam shumë kujtime dhe mbresa, por ndoshta<br />
nuk është momenti për t‟i shpalosur hollësisht<br />
dhe me konsideratën më të lartë në këtë shkrim<br />
in memoriam. Ajo që dua të theksoj është se<br />
34<br />
Frano Prendi qe jo vetëm arkeologu më i madh<br />
shqiptar i prehistorisë, por ai qe i shquar, autoritativ<br />
dhe pikë referuese edhe në rrafshin e prehistorisë<br />
evropiane. Puna kolosale e këtij njeriu meriton një<br />
nderim pa mëdyshje. Ky nderim nuk iu bë sa ishte<br />
gjallë, ky nderim nuk ka nevojë për retorika vlerësuese<br />
dhe formale. Emri i tij nuk ka për t‟u harruar kurrë dhe<br />
si shkencëtar ai qëndronte shumë më lart në raport me<br />
shumë të tjerë që sot quhen akademikë, të cilët janë<br />
shtatvegjël përpara një vigani të tillë. Frano Prendi<br />
mund të krahasohet në mënyrë të përafërt vetëm me<br />
një vigan tjetër të shkencës: rolin e Eqrem Çabejt në<br />
gjuhësi. Atë që bëri Çabej në hulumtimet gjuhësore me<br />
një akribi dhe kulturë të shumëfishtë e bëri dhe Frano<br />
Prendi në studimet prehistorike. Në këtë kuptim<br />
mungon ndoshta ndonjë i tretë. Padyshim që dijetarë të<br />
tjerë të mëdhenj do të vijnë më vonë. Por dhe shkenca<br />
për historinë e ka vetë përbrenda një histori.<br />
Frano Prendi tashmë është fiksuar përjetësisht si një<br />
nga personazhet më të mëdhenj të shkencës shqiptare.<br />
Frano Prendi është i vetmi dijetar shqiptar i cili ka<br />
botuar një kapitull si “Prehistoria e Shqipërisë”, “The<br />
Prehistory of Albania” në Cambridge Ancient History,<br />
vol. III, part. I, chapter V, The prehistori of Balkans,<br />
the middle East and the Aegean Worlds tenth to<br />
eightenth centuries B.C, Cambridge, 1982, page 187-<br />
237. Ky botim i specializuar dhe i vetmi deri më sot<br />
nga një shqiptar, është kryevepra shkencore e Frano<br />
Prendit. Në të ai analizon periudhat paleolitike,<br />
mezolitike, periudhën e neolitit, periudhën eneolitike të<br />
shoqëruar me një pasuri grafike dhe dokumentare të<br />
objekteve të qeramikës, të veprave të artit eneolitik ku<br />
spikatin vazot antropomorfike të Kamnikut, vazot e<br />
Dunavecit me fytyrë njerëzore në reliev, figurinat e<br />
stilizuara të kultit të Magna Matter, vazot ornitomorfike<br />
të Maliqit, figurinat zoomorfe etj. Me këtë pasuri të<br />
pazakontë Frano Prendi vërtetoi vijimësinë kulturore<br />
dhe kronologjike, formësimin e etnosit ilir në epokën e<br />
bronzit dhe të hekurit, duke modeluar kështu<br />
qytetërimin e revolucionit eneolitik që çoi në krijimin e<br />
gjenezës së popullit ilir si pasardhës i shqiptarëve. Por<br />
duhen përmendur dhe aspekte të tjera studimore të<br />
Prendit. Ai ka shkruar mbi lashtësinë ilire të periudhës<br />
klasike dhe helenistike, ka shkruar për qytetin ilir të<br />
Lisit, për skulpturat e lashta të Apolonisë si dhe për<br />
vendvarrimin Skënderbeut në Lezhë që i takon<br />
mesjetës. Duke mos qenë asnjëherë dogmatik por një<br />
mendje e hapur Prendi ka treguar shumëllojshmërinë,<br />
apo dhe efektet fragmentare për atë që quhet diversiteti<br />
në unitet ose uniteti në diversitet në qytetërimin ilir.<br />
Frano Prendi qe kulmi i kontributit të një gjenerate të<br />
tërë shkencëtarësh. Në vitin 2008, me ndihmën<br />
financiare të arkeologut Shafi Gashi nga Prishtina dhe<br />
nën kujdesin edhe të Prof. As. Dr. Adem Bungulit,<br />
vepra e tij u botua në dy vëllime të mëdha sipas<br />
parametrave bashkëkohorë. Ky botim përmbledh<br />
studimet kryesore të Prendit. Ai ia kushton këtë botim<br />
familjes së tij, gruas Dritës, vajzave Lisianës dhe<br />
Marinës, gjithashtu nipit dhe mbesave. Por përtej<br />
kushtimit intim ekziston dhe një kushtim më i epërm,<br />
kushtimi për kulturën dhe shkencën moderne<br />
shqiptare. Në këtë kohë të demonizuar nga politika dhe<br />
nga zotërimi i mediave elektronike dhe të shkrimit<br />
shpesh nga një subkulturë mediokre, të shkruash një in<br />
memoriam për Frano Prendin do të thotë të vlerësosh jo<br />
vetëm dinjitetin dhe mundin e këtij shqiptari të madh<br />
por të lesh të hapur dhe të papërmbysur etikën dhe<br />
institucionin e mirënjohjes pa të cilën zhvillimi i<br />
emancipimit do të ishte diçka e kotë. E di që miku im,<br />
Frano Prendi, meriton shumë më tepër sesa këto<br />
rreshta që unë shkrova për të, i pikëlluar thellë për<br />
vdekjen e tij, diku jashtë kufijve të atdheut, gati në një<br />
situatë anonimati. Qoftë i paharruar kujtimi i tij në jetë<br />
të jetës !
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
Thanje të njerëzve të<br />
shquem e të pashquem<br />
* Jeta asht si një bllok akulli, që pakngapak<br />
shkrihet.<br />
* Filosofia asht një koncept shumë i naltë që<br />
e shfaqet vetëm në pak vetë, dhe jo në masat.<br />
* Diktatorët janë aq të çmendun, sa që<br />
mendojnë me krijue një botë të re…duke<br />
shembun të vjetrën ?!<br />
* Nuk mund të luhet himni lirisë me veglat e<br />
dhunës.<br />
* Lumtunia jote nuk mund të ndërtohet mbi<br />
farkeqësinë e të tjerëve.<br />
* Kur fatin e ke kundra mos u mundo me<br />
iukundërvue por prit qò ait ë ndryshojë.<br />
* Përbuzja asht hakmarrja ma e madhe.<br />
* Kush mashton vazhdimish e konsidëron<br />
mashtrimi si virtyt s‟e ndien turpin.<br />
* Nuk vlen numëri i vitëve, por mënyra se si<br />
ato i kemi kalue.<br />
* Folja me dashtë asht m e lehtë me u<br />
mësue, por shumë e zorshme me u zbatue.<br />
* Injoranca asht gjithmonë trashanike, ajo<br />
nuk e njeh njerëzinë dhe edukatën.<br />
* Arroganca në sjelljet e një intelektuali, e ul<br />
atë në shkallën e një injoranti.<br />
* Ma mirë me ndez një qiri të vogël se sa me<br />
mallkue errësinën.<br />
* Çdo gomar e pyet veten, pse nuk u ba kali i<br />
shales i Mbretit.<br />
* Njeriu asht mrekullia e Zotit, arti mrekullia<br />
e njeriut.<br />
* Ma mire të keshë nji anmik të mençur se sa<br />
një mik budalla.<br />
* Familja asht harkitrava e shoqnisë, në qoftë<br />
se i bien një copë, i gjithë harku do të<br />
shëmbet.<br />
* Një njeri pa miq, asht si nji libër pa faqe.<br />
* Shpesh jeta e vërtetë e jonë, asht ajo që nuk<br />
jetojmë<br />
* Mirësjellja asht çelësi që hap çdo derë.<br />
* Mirësjellja e dallon njeriun e ngritun nga<br />
injoranti.<br />
* Injoranca asht një plagë e randë e<br />
shoqnisë, që kërkon shumë kujdes për ta<br />
shërue.<br />
* Nuk mund të ndërtosh një zhvillim<br />
kulturor mbi themele t‟injorancës.<br />
* Dielli shkelqën edhe mbi një pellg të<br />
baltosun.<br />
* Gabimi ma i madh i një njeriu asht kur<br />
kërkon larg sendet që ka brenda tij.<br />
* Jeta asht si një lule, çdo ditë që kalon asht<br />
si një petale që bie.<br />
Nuk ka shkretinë ma të madhe se sa një jetë<br />
pa miq.<br />
* Nuk mund të jetë njeri i madhe ai që<br />
merret me vogëlsina.<br />
* Shigjetat mund të godasin trupin, fjalët<br />
godasin shpirtin.<br />
* Jo të gjithë ata që kanë sytë e hapun<br />
shohin, dhe jo të gjithë ata që vështrojnë,<br />
shikojnë.<br />
* Pa frikë nuk ka trimni.<br />
* Në qoftë se kërkon të fshehësh kufijt e<br />
njohunive të tua, mos thuej ma tepër seç din.<br />
* Ma mirë të humbish një çast të jetës, se sa<br />
të humbish jetën në një çast.<br />
* Asht e vështirë t‟i japësh nji përgjigje të<br />
mençur nji pyetjeje budallejsh.<br />
* Po të vraish një njeri, je kriminel.<br />
Po të vrasësh miliona njerëzish, je nji<br />
diktator. Po t‟i vrasish të gjithë, je vetë<br />
Perëndia. Jean Ronsard<br />
* Dy gjana janë të pafundshme : Universi<br />
dhe budallalleku njerër. Ajnshtajn<br />
* Martohu ! Pogjete një grue të mirë do të<br />
jeshë i lumtun, po gjet një grue të keqe do të<br />
bahësh filosof. Sokrati<br />
* Askush nuk mund ta vështrojë diellin kur<br />
shkelqen, por të gjithë e vështojnë kur<br />
perëndon.<br />
* Jeta asht një rast, mos e humb rastin për<br />
me jetue.<br />
* Ndoh që mjafton një çast për me harrue një<br />
jetë, por ndodh që nuk mjafton nji jetë për<br />
me harrue një çast.<br />
* Mosmirënjohja asht si helmi, ajo helmon<br />
shpirtin.<br />
* Zemërgjanësia merret shpesh si dobësi,<br />
kurs arroganca si trimni.<br />
35<br />
Lahutari<br />
Besa mendt jan tuj na lanë<br />
Çka me thanë e mos me thane,<br />
Çka me k‟ndue e mos me k‟ndue,<br />
Besa mendt jan tuj na lanë,<br />
E nuk dijm se kah me shkue.<br />
Po ndigjojmë veç çorodina,<br />
Siç po ecën politika,<br />
Me do njerëz mbeturina,<br />
Që veç shitën zog petrita.<br />
Se prej plehut s‟ke çka prêt,<br />
Veç se erën shum të keqe,<br />
Për shqiptarët vaj medet,<br />
Katandisun në teneqe !<br />
Nga kan dale këto trimosha,<br />
Ditën çirrën edhe shahen,<br />
Ngref mbi plehun si kaposha.<br />
Natën puthën, me birrë lahën.<br />
Se katundi poshte ka ra,<br />
Nuk e njeh ma qeni t‟zonë,<br />
A jan burra a jan gra,<br />
Q‟udhëheqin vendin tone.<br />
Si n‟Kosovë si në Shqipni,<br />
Po shkojnë punët veç rrëmujë,<br />
E po ndodh si në mulli,<br />
Hasmit ujin me ia çue.<br />
Mblidhni mendjen more partiakë,<br />
N‟parlament ul në karrika,,<br />
Ndërsa populli juej i ngratë,<br />
Prej vorfnisë po i bie pika.<br />
Mos u grini ju me fjalë,<br />
Tuj u sha si gra të kqija,<br />
Në TV kështu tuj dale,<br />
E ju shef e tan Shqipnia.<br />
Prej mengjesit n‟ orët e vona,<br />
Në TV u del surrati,<br />
Jeni kthye veç në ikona,<br />
Se fort bukur u ka ec fati.<br />
20 vjet po kan kalue,<br />
Që u rropos kjo diktatura,<br />
Por si punët jan tuj shkue,<br />
Keni mbet hala tek ura.<br />
Të përndjekunit e shkretë,<br />
Mbahën veç me rrena kote,<br />
Pa fut send në njat kuletë,<br />
Vdesin ikin prej ksaj bote.<br />
Dhe pronarët me gisht n‟gojë,<br />
Se kërkush nuk po ua var,<br />
N‟kurriz t‟tyne bahet nji lojë,<br />
Prit gomar kur t‟dali bar !<br />
Kur duel bari cofi gomari,<br />
Kështu shkon kjo taraloja,<br />
E pëson i ngrat shqiptari<br />
Mos bre burra, na duel boja !
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
36
NE KUADRIN E JUBILEUT TE MADH TE 100 VJETORIT TE SHPALLJES SE PAVARESISE<br />
LIBRA ME VLERE<br />
Illyrians<br />
John J. Wilkes<br />
Oxford Backx well, 1992<br />
Pellasgët<br />
E pasardhësit e tyre<br />
Eduard Schneider<br />
Tiranë, 1908<br />
Les Illyriens<br />
De Bardhul à Genthios<br />
Pierre Cabanes<br />
Sedes,1988<br />
Albanie, pays des aigles<br />
Pierre Cabanes<br />
Edisud, Aix en Porvence, 1994<br />
37<br />
Dhimitër Frangu 1584<br />
Veprat e lavdishme<br />
të Skënderbeut<br />
Lulu, 2012<br />
Përkthyer nga italishta e vjetër, 1584.<br />
L’etrusco Lingua Viva<br />
Italisht-anglisht<br />
Nermin Vlora Falaschi<br />
Bardi, Roma, 1989<br />
Italish-anglisht<br />
Prona gjuhësore dhe gjenetike<br />
Shqip-anglisht-italisht<br />
Nermin Vlora Falaschi<br />
Toena, 1997<br />
Studime të Nermin Vlorës<br />
mbi origjinën pellasgjike te shqipës